Ökumenisches Heiligenlexikon

Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung November IV Band November IV Anhang November IV

10. November

NOVEMBRIS DIES DECIMUS

SANCTI QUI IV IDUS NOVEMBRES COLUNTUR

S. Tryphon martyr Romae cultus.
S. Respicius martyr Romae cultus.
S. Nympha martyr Romae culta.
S. Demetrianus episcopus Antiochiae.
S. Orestes martyr Tyanis in Cappadocia.
S. Nathalena virgo martyr Appamiis in Gallia.
S. Tiberius martyr in agro Agathensi.
S. Florentia martyr in agro Agathensi.
S. Modestus martyr in agro Agathensi.
S. Spacius martyr Baiocensis.
S. Narses martyr in Perside.
S. Ioseph martyr in Perside.
Socii martyres in Perside.
S. Martyrianus seu Mari de Bethsahade martyr.
S. Daniel monachus in Perside.
S. Probus episcopus Ravennas.
S. Monitor episcopus Aurelianensis.
S. Greallanus confessor in Hibernia.
S. Aidus episcopus Killariensis in Hibernia.
S. Elaeth confessor in Mona insula.
S. Iustus episcopus Cantuariensis.
S. Baudolinus confessor Alexandriae Statiellorum.
S. Constantinus Hiberus martyr in Babylonia.
S. Iohannes episcopus Megaloburgensis.
S. Ambrosius Massanus confessor Urbeveteri.
S. Andreas Avellinus confessor Neapoli.
Sancti qui in utraque Scotia coluntur.

PRAETERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI

Abrosimus. Vid. Miles.
Alquirini (seu Alquierii) monachi Clarevallensis elogium, omissa tamen quavis sancti vel beati appellatione atque cultus post mortem significatione, legitur apud Herbertum in Libro de Miraculis [Lib. III, c. 15, P. L., t. CLXXXV, col. 1366 – 68.] et iisdem ferme verbis in Exordio Magno [L. IV, c. 1, Exordia sacri Ordinis Cisterciensis… edita per Magistrum D. Fr. Ignatium de Ybero … nunc vero secundum exemplar Pampelunense denuo impressa (Rixhemii, 1871), p. 278 – 80.] . Eundem inter beatos commemorant plerique hagiographi cisterciensis in suis menologiis et calendariis ad diem 10 nov. [Angelus Manrique, Laurea evangelica (Barcelona, 1608), p. 415; Kalendarium Sanctorum ac Beatorum maxime illustrium Ord. Cist. (Bruxellis, 1620); Henriquez, Menologium Cistertiense, p. 377; Chalemotus, Series et vitae SS. ac BB. ac illustrium virorum sacri Ord. Cist. (Parisiis, 1666), p. 355 – 356; Kalendarium Cisterciense, seu martyrologium sacri Ord. Cist. romanis rubricis accomodatum (Parisiis, 1689), p. 311.] . Nihil tamen afferunt unde vel suspicari liceat cultum publicum ei unquam fuisse exhibitum.
Amator in codicibus occurrit pro Monitore episcopo Aurelianensi, de quo infra.
Amesi, al. Aminesi, Amnesi, Aniesi, Aniensi, diaconi in hieronymianis mentio est post Demetrium seu Demetrianum Antiochenum. Fueritne ex eius societate annon minime liquet.
Andreas. Vid. Serastos.
Andreas primus abbas Caroli-Loci (Chaalis) in agro Silvanectensi, diebus variis a variis annuntiatur: hoc die ab Henriquez in Menologio [Menologium Cistertiense, p. 377.] , et ab Andrea du Saussay inter viros piae memoriae [Martyrologii gallicani pars posterior (Lutetiae Parisiorum, 1637), p. 855.] ; hoc item die atque III kal. maias in calendario Cisterciensi [Pp. 114 et 311.] ; die 10 decembris a Castellano [Martyrologe universel (Paris, 1709), p. 741.] . Philippus Seguinus, prior ipse Caroli-Loci, in libello manuscripto De abbatibus et monachis qui sancti nomen meruerunt, sic ait, teste Henriquez: Sanctus Andreas de Baudimontio ex Pontiniaco primus Chalisii abbas, nomen sancti sortitus est anno Domini 1142 [Op. c., p. 378.] . De cultu tamen nihil praeterea constat.
Angelum Consentinum hodie annuntiat Arturus [Martyrologium Franciscanum, p. 551.] . De eo vide Gonzaga, De origine seraphicae Religionis, P. II, Prov. Calabriae convent. VII, p. 541.
Annibonia. Vid. Saturninus.
Anonymos duos fratres Ordinis S. Francisci, confessores, qui apud Campum Bassum in Apulia post ann. 1460 claruerunt, hodie nuntiat Arturus, additque auctore Gonzaga [Fr. Gonzaga, De origine Seraphicae religionis (Romae, 1587), p. 423.] : Horum capita magna cum veneratione asservantur in sacrario conventus Sancti Iohannis Campi Bassi (ubi sepulti iacent) ex quibus quidam liquor mannae simillimus diu emanavit [Martyrologium Franciscanum, p. 551.] . De his certiora doceri cupientes, viros eruditos qui res patrias optime norunt, more nostro, litteri sadivimus, sed nullum tulimus responsum.
Antonius, quem varia nuntiant synaxaria [Synax. Eccl. CP., p. 209 – 210.] , Antoninus est, quem in aliis hesterna die habuimus, et de quo in Actis nostris tractatum est die 3 septembris.
Balaten. Vid. Garsis.
Depositio Bernardi, qui Latinorum primus fuit Antiochenae ecclesiae patriarcha, ad hunc diem inscripta est in codice martyrologii Usuardi, quem Sollerius “Bruxellensem” appellavit et cuius auctoritatem non magni faciendam esse monuit [Martyrologium Usuardi, Praefatio, p. LX, num. 233.] . Inde iam dubia est fides huius mentionis, quae alibi nusquam legitur. Bernardus ille quidem Valentiae natus, in prima cruce signatorum expeditione, Haimari Podiensis episcopi capellanus fuit [Ordericus Vitalis, Historia ecclesiastica, Pars III, lib. 10, 21, P. L., t. CLXXXVIII, p. 775; Willermus Tyrensis archiepiscopus, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum, l. VI, cap. 24, Recueil des historiens des Croisades, Historiens occidentaux, t. I, 1 (Paris, 1844), p. 274 – 75.] . Post expugnatam Syriam septemtrionalem, Mascheniae (Maskenā) [Ordericus Vitalis, loc. c.] vel Artasiae [Gulielmus Tyrensis, loc. c.] (Artāh) prope Berrhoeam (Halab) episcopus fuit. Deinde, aestate anni 1100, cum Iohannes Graecorum patriarcha Antiochensis sedem urbemque suam relinquere coactus fuit [Ordericus Vitalis, loc. c. Gulielmus Tyrensis, mitigata rei veritate, Iohannem ultro et sponte a munere se abdicasse et Constantinopolim secessisse refert. Historia, loc. c. Cf. B. Kugler, Boemund und Tankred (Tübingen, 1862), pp. 21. 66; R. Röhricht, Geschichte des Königreichs Jerusalem (1100 – 1291), (Innsbruck, 1898), p. 98.] , Bernardus in eius locum suffectus est, iubente Boamundo Antiochiae duce, cui Haimarus moriens specialem speciali amicum amico commendaverat [Ordericus Vitalis, loc. c.] . Eius obitum refert Gulielmus Tyri archiepiscopus in serie rerum gestarum anni 1135, his usus verbis [Historia, l. XIV, c. 10, t. c., p. 619.] : Per idem tempus, dominus Bernardus bonae memoriae vir grandaevus plurimum, simplex ac timens Deum, primus latinorum apud Antiochiam patriarcha, tricesimo sexto sui pontificatus anno, viam universae carnis ingressus est. Neque ex isto elogio neque aliunde colligi potest beatorum honores illi habitos fuisse. Utique ad eius laudem non pauca in historiis leguntur, nihil tamen quod eximiae sanctitatis famam ei videatur conciliasse. Immo vero fertur Bernardus non sine ambitione quadam curavisse ut sedis suae iura dicionemque amplificaret. Exstant Paschalis II Romani Pontificis epistulae aliquot in quibus ad eius querelas respondetur, aut lites componuntur quas cum Syriae episcopis et ipso Hierosolymorum patriarcha de iurisdictione non semel habuit [R. Röhricht, Regesta regni Hierosolymitani (MXCVII – MCCXCI), (Oeniponte, 1893), num. 34, 66, 72, 73.] . Quin etiam die 8 iulii anni 1128, Honorius II per apostolica scripta et venerabilem fratrem… Egdium Tusculanum episcopum, apostolicae Sedis legatum, Bernardo praecipit ut ad oboedientiam patriarchae Hierosolymitani restituat suffraganeos Tyrensis ecclesiae; quibus, nisi infra dies quadraginta mandato paruerint, munere episcopali interdicitur [Gulielmus Tyrensis, Historia, l. XIII, c. 23, t. c., p. 592; cf. Röhricht, Regesta regni Hierosolymitani, num. 123.] . Utique vel inter sanctos eius modi contentiones inauditae non sunt; sed aliis virtutum meritis praeponderari solent, quae fatendum est hic non satis conspicua videri. Nullus est igitur ambigendi locus quin Bruxellensis interpolator Usuardi Bernardum Antiochensem patriarcham inter sanctos ultro rettulerit. Huic tamen gratia debetur quod illius diem emortualem solus ab oblivione servaverit.
Calliopius. Vid. Nereus.
Candidianus. Vid. Eustocius.
Catharina Tortolez, monialis clarissa, nuntiatur ab Arturo [Martyrologium Franciscanum, p. 550.] , quavis omissa cultus probatione.
Catulla matrona iam bis a maioribus nostris inter praetermissos amandata fuit, die 31 martii et 9 octobris [Act. SS., Mart. t. III, p. 899; Oct. t. IV, p. 564.] , et ultimo quidem loco inter sanctos minime visa est recipienda, quod de eius cultu ecclesiastico minime constabat. Neque magis constat eo quod hac die in uno ex Usuardi auctariis haec scripta reperiantur: Parisius, Catullae, matronae nobilissimae [Sollerius, p. 666.] . Multa enim nomina, ex sanctorum historiis deprompta, in martyrologia sequioris aetatis irrepserunt, quae nulla ecclesia suis fastis ascripsit. Ceterum, quae de Catulla tradita sunt, collecta sunt in commentario de S. Dionysio [Act. SS., Oct. t. IV, in indice historico, i. v. Catulla.] . Hic unum addam, monachum Sancti Dionysii Parisiensis, qui saeculo nono Dagoberti I gesta conscripsit [M. G., Scr. rer. merov., t. II, p. 401.] , et qui Passionem SS. Dionysii, Rustici et Eleutherii adhibuit [Act. SS., Oct. t. IV, p. 794; B. Krusch, in M. G., Auct. ant. t. IV, p. 104.] , perperam a Catulla matrona deduxisse nomen vici qui Catulliacus dicebatur. A Catullio enim vocabulum derivatum esse planum est [H. d' Arbois de Jubainville, Recherches sur l'origine de la propriete fonciere et les noms de lieux habites en France (Paris, 1890), p. 214.] .
S. Cunibertus Coloniensis episcopus hodie in quibusdam exemplaribus interpolatis Usuardi, a Maurolyco et a Ferrario in Catalogo generali commemoratus est. De eo mox agendum erit ad diem 12.
S. Cynfarwy, illius ecclesiae conditoris, vestigium servat nomen parochiae Llechgynfarwy [Llech Gynfarw legitur in codice Peniarth 147, conscripto circiter annum 1566, ap. J. Gwenogvryn Evans, Report on Manuscripts in the Welsh Language, t. I, Part II (1899), p. 912, col. 2. Llechcynfarwy (sic) exhibet Owen Jones, Cymru, t. II, p. 186, col. 2. Llechgynfarwy recte, ut videtur, Baring-Gould and Fisher, Lives of the British Saints, t. II, p. 243.] , alias Llangynfarwy [Llangynvarwy legitur in indice parochiarum Cambriae quem codici appellato Llyvyr John Brooke o Vowddwy, descripto anno 1590 – 1591, adiecit vir eruditus et clarus Iohannes Davies de Mallwyd, ap. J. G. Evans, l. c., annot. 12. Ea nominis forma nondum prorsus abolita videtur, cf. Baring-Gould and Fisher, l. c.] ; haec quinque circiter passuum milibus inter austrum et occidentem distat a Llanerchymedd, in septemtrionali parte Monae insulae. Ibi in agro prope coemeterium, ante quinquaginta fere annos, stabat lapis altus pedum circiter novem, summae, ut videtur, antiquitatis. Hic, vulgo Maen Llechgwenfarwydd (id est, si quid videmus, Lapis de Llechgynfarwy), seu Maen Lechgynfarwy appellatus, S. Cynfarwy monumentum esse passim credebatur. Vergente saeculo XIX remotus est [Owen Jones, l. c.; Baring-Gould and Fisher, l. c.] S. Cynfarwy hoce stemma exhibent Ludovici Morris collectanea, anno 1760 ex aliquot codicibus vetustis, ut ipse refert, congesta: Kynvarwy ap Awy ap Llehenog, Arglwydd Kernyw [Myvyrian Archaiology, ed. 2, p. 422, col. 1.] ; id est ortum esse Cynfarwy a quodam Awy filio Llehenogi, Cornubiae domini, quicumque hi fuerunt. Nihil aliud de S. Cynfarwy nobis innotuit, praeterquam quod inter S. Kebii socios duodecim numeratur [In codice dicto Llyvyr John Brooke o Vowddwy, ap. Baring-Gould and Fisher, op. c., t. IV, p. 383, col. 1.] . Eius festum indicitur d. 10 novembris in codice Peniarth 187 [Ap. J. G. Evans, t. c., p. 1014; cf. Baring-Gould and Fisher, op. c., t. I, p. 75, col. 2, et t. II, p. 243.] ; sed auctoes alii alio die S. Cynfarwy memorant, d. 7 novembris [Browne Willis, A Survey of… Bangor (London, 1721); Angharad Llwyd, A History of the Island of Mona or Anglesey (Ruthin, 1833); Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints; alii. Cf. Baring-Gould and Fisher, t. II, l. c.] , d. 8 novembris [Calendarium circiter annum 1500 exscriptum, in Iolo Manuscripts, p. 152, col. 2; Llyfr Plygain, ed. 5 (1618), et Llyfr Plygain, ed. Dr. John Davies de Mallwyd (1633), in calendario. Cf. Baring-Gould and Fisher, t. I et II, ll. cc.] , d. 11 novembris [Cod. Peniarth 219, descriptus circiter annum 1615, ed. J. G. Evans, t. c., p. 1043 – 45; cf. Baring-Gould and Fisher, t. I et II, ll. cc.] . Verum cum ex uno fonte fluxisse videantur nomina Cyngar et Cynfarwy [Vid. The Text of the Book of Llan Dâv, ed. J. G. Evans et J. Rhys (Oxford, 1893), p. 392, col. 1, i. v. Cinguarui, et p. 393, col. 2, i. vv. Conguare, Conguaret, Conguarui.] , et Cungarus S. Kebii socius et discipulus in Cambri aseptemtrionali Monaque insula die 7 novembris colatur [Act. SS., Nov. t. III, p. 404, num. 6; Cyngar Sant, in Anal. Boll., t. XLII, p. 105 – 106, cf. ibid., pp. 107 – 108, 116 – 17.] , haud scio an unus idemque sanctus duplici nomine appelletur Cyngar et Cynfarwy; etsi in catalogo sociorum S. Kebii et Cyngar et Cynvarwy nominentur [Baring-Gould and Fisher, t. IV, l. c.] . Neque hoc loco iteranda videntur quae de S. Cungaro scripta sunt [Act. SS., Nov. t. c., p. 403 – 407; Cyngar Sant, in Anal. Boll., t. c., p. 100 – 120.] .
Cyprianus. Vid. Mabrinus.
Dedicationem ecclesiae in coenobio Calmon annuntiat synaxarium Habessinicum [Codex Aethiop. 126 bibliothecae Nationalis Parisiensis, fol. 74v.] . Calmon, Arabibus dictum Qalamūn, coptice Calamōn, monasterium fuit in vasta solitudine provinciae Faium in Aegypto [E. Amélineau, La Géographie de l'Égypte à l'époque copte (Paris, 1893), p. 337 – 38.] . Conditum est non multo ante Arabum irruptionem a Samuele abbate, qui in eo Virginis Deiparae titulo ecclesiam erexit. De huius dedicatione nihil narratum legimus in fragmentis Vitae copticae Samuelis BHO. 1035, neque in epitome aethiopica BHO. 1036. Sed Abu S̗āliḥ Armenius testatur hanc revera contigisse die 14 mensis hatūr, qui novembris est 10, uti refert synaxarium Habessinicum [Ed. B. T. A. Evetts, The Churches and Monasteries of Egypt, in Anecdota Oxoniensia, Semitic Series, Part VII (1895), p. 206 – 208; cf. F. M. Esteves Pereira, Vida do Abba Samuel do mosteiro do Kalamon (Lisboa, 1894), p. 191 – 97; in quo opere, collecta reperies alia testimonia de coenobio Calamon, e fontibus aethiopicis et arabicis.] . Sperandum est alia documenta ad lucem erutum iri, antequam ad diem 4 decembris (choiac 8) de vita Samuelis nostris successoribus agendum erit.
Didacus de Lugo laicus ordinis Minorum, Salmanticae tumulatus, annuntiatur ab Arturo [Martyrologium Franciscanum, p. 551.] . Nulla nobis suppetit cultus probatio.
Donatus, al. Donata, sociis S. Saturnini, martyris Afri ceterum ignoti, in codicibus B, W aliisque martyrologii hieronymiani annumeratur.
Eclus sanctus ad hunc diem legitur in fastis illis sanctorum Hiberniae, a scriptore ignoratoparum studiose et diligenter elaboratis, quae Philippus O'Sullevanus Bearrus typis mandavit [Historiae Catholicae Iberniae Compendium (Ulyssipone, 1621), lib. IV, cap. XI, p. 48; ed. M. Kelly (Dublinii, 1850), p. 51.] . Sed typothetae error corrigendus est, qui cl pro d posuit; nullum enim usquam Eclum repperimus, et in opere quod illustriores tantum Hiberniae sanctos memorat profecto d. 10 nov. inseri debuit Edus, sive Aidus, Killariensis episcopus.
Ephraem, qui in synaxariis nuncupatur ὁμολογητής et ἐπίσκοπος Οὐνίας [Synax. Eccl. CP., p. 212.] , ceterum ignotus est.
Erastus. Vid. Olympas.
Ermegardis. Vid. Irmgardis.
Eustoci (al.Eostosi) et sociorum eius quibus addunt codices B, W Ianuarium, alii etiam Candidianum, annuntiatio est hieronymianorum quam nullo commentario illustrare possumus.
Evodius apostolorum discipulus annuntiatur in Slibae martyrologio [Anal. Boll., t. XXVII, p. 167.] . Fidenter rescribe Rhodion; cf. infra Olympas.
S. Felicis II papae passionem hoc die ab aliquibus recoli affirmat Grevenus. Iam dictum est de eo ad diem 29 iulii. Legenda sunt quae scripsit v. cl. L. Duchesne de utroque Felice via Aureliasepulto [Le Liber Pontificalis, t. I, pp. CXXV, 211.] .
Garsis (Gārsis) et Balaten (Balāṭen), in synaxario Habessinico ad hunc diem memorati, si quid perspicimus, iidem sunt Harsios, i. e. Horsiesius,et Baṭlān medicus, qui a Coptis recoluntur ille quidem die 15 mensis epip (iulii 9), iste autem die 19 epip (iulii 13) [Anal. Boll., t. XL, p. 107.] . Eos autem huc incidisse soli mirabuntur ii qui aethiopicam incuriam nondum experti sint.
S. Genovefae virginis Parisiensis translationem hodie commemorat Saussaius, cuius verba exscripsit Bollandus, Ian. t. I, p. 1089. Iam vero manifestum est hanc translationem eandem esse de qua ab ipso Saussaio ad d. 28 octobris mentio erat facta. Cf. Act. SS., Oct. t. XII, p. 411. Translationis historia ab auctore aequali, Iacobo de Dinanto, conscripta est (cf. BHL. 3349, 3350).
Die 10 novembris in libris liturgicis Hiberorum passim annuntiatur festum S. Georgii martyris: quae propria commemoratio est suspensionis eius in rota tormentaria. Vide, exempli gratia, hymnarium hibericum saec. X et synaxarium S. Georgii Hagioritae apud C. Kekelidze, (Tiphlisii, 1908), pp. 381, 239. Itaque de argumento huius festi iam alias suo loco satis dictum est.
S. Georgii Lutevensis seu Lodovensis episcopi memoria recentiore aetate in hunc diem relata est. Nos antiquiores fastos secuti, de eo egimus die 9 novembris.
S. Georgius, Vellavorum apostolus primusque, ut ferunt, Vellavensis ecclesiae antistes, hoc potissimum die nobis illustrandus esset, quo sacram eius memoriam ab antiquis temporibus celebratam fuisse plurima confirmant testimonia, ut semel atque iterum monuerunt decessores nostri [Act. SS., Aug. t. IV, p. 399; Oct. t. XI, p. 393.] . Cum autem d. 12 huius mensis de sanctis Evodio, Scutario, Aurelio, Ermentario, Suacrio agendum sit, et simul de Aniciensis sedis primordiis, sapientioris consilii esse videtur Georgium ad hunc diem remittere.
Gerembaldus. Vid. Werembaldus.
S. Gobriani Venetensis episcopi festum indicitur d. 10 novembris in monumentis liturgicis illius dioeceseos recentioribus. Cultus olim erat III nonas novembres, quo die a decessoribus nostris de eo actum est [Act. SS., Nov. t. II, pars I, p. 72 – 73.] ; sed eo consilio, ut videtur, nequotannis in S. Guenhaelem, seu Wenailum, Landevenecensem abbatem Gobrianus incurreret, huius festum dilatum est, primum in nonas [Et ad III nonas et ad nonas festum inscriptum est in Missali Venetensi manuscripto saec. XIV, nunc in bibliotheca civitatis Rothomagensis signato A 434, Duine, Bréviaires et Missels des églises et abbayes bretonnes de France (Rennes, 1905), p. 141 – 42, num. 51. Ad III nonas tantum S. Gobriani commemorationem in missa S. Guanhaelis indicit Missale Venetense Parisiis impressum anno 1535, cuius unicum exemplum non Venetiis, sed Alraii asservatur (cf. Duine, op. c., p. 143, num. 53). Ad nonas tantum in Missali ad usum Ecclesie Venetensis (Parisiis, 1530), ap. J.-M. Le Mené, Histoire du diocèse de Vannes, t. I (Vannes, 1888), p. 516, festum S. Gobriani legitur. Utrobique iterum in Breviario Venetensi anni 1589, de quo Duine, op. c., p. 123, num. 49. Haec festi ad nonas translatio casu fugisse videtur doctissimum virum Franciscum Duine, in iis quae fuse eruditeque scripsit de S. Gobriano, primum Notes sur les Saints bretons. Deuxième partie: Saints de Brocéliande. II. Saint Gobrien, in L'Hermine, t. XXX (1904), pp. 59 – 65, 115 – 23, 167 – 72, cet.; postea Les Saints de Brocéliande. II. Saint Gobrien (Paris, 1904). Cf. Id., Memento des sources hagiographiques de l'histoire de Bretagne. Première partie (Rennes, 1918), p. 72 – 73, num. 38. His in rebus plurimum nos iuvit humanitas eruditi viri Iosephi canonici Moisan, episcopo Venetensi a secretis.] , mox in IV idus novembres. Hic usus etiamnum obtinet [Proprium sanctorum dioecesis Venetensis. Pars aestivalis (Veneti, 1630), in calendario ad d. 10 nov. (cf. ad d. 3. nov. et Act. SS.,Nov. t. c., p. 72, num. 2.) et p. 22 – 25; Proprium sanctorum dioecesis Venetensis (Veneti, 1652), pp. 24 (cf. p. 23 et Act. SS., ibid., num. 3), 44 – 46; calendarium Proprii Venetensis impressi anno 1660, editum a Tresvaux, Les Vies des Saints de Bretagne … par Dom G.-A. Lobineau, t. I (Paris, 1836), p. XXXV, col. 2; Officia sanctorum propria ecclesiae et dioecesis Venetensis (Venetiis, 1757), in calendario et p. 136 – 39; Proprium missarum sanctorum diocesis Venetensis (s. l., s. a [saec. XIX]), p. 10; Ordo divini officii Venetensis, 1854, 1899, 1908 – 1913.] .
S. Gregorii III papae meminit hodie Castellanus; de eo agendum erit ad diem ipsi festum, qui est 28 huius mensis.
S. Guenaili memoria hodie inscripta est manu recentiore in calendario cuiusdam breviarii Sancti Victoris Parisiensis anno 1392 exarati (cod. Paris. B. N. lat. 14279; cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717). De eo vide ad d. 3 nov. t. I, p. 669 – 79.
Harsios (Horsiesius). Vid. Garsis.
De S. Herculano, quem hodie commemorant Eremitae S. Augustini [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] , diximus ad d. 7 huius mensis [Act. SS., Nov. t. III, p. 322.] .
Ianuarius. Vid. Eustocius.
S. Illandum (al. Illund, Illadan, Iolladan) episcopum abbatemque de Raith Liphthen in Media, Hiberniae regione [Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 573, i. vv. Ráith Libthen et Ráith Lipthen; hodie Rathlihen, locus in parochia Killoughy, baroniae Ballyboy, King's County. Census of Ireland, 1901, General Topographical Index, p. 792.] , et S. Aidi Killariensis magistrum [Ut in Vitis S. Aidi legitur, quas ad hunc diem typis mandamus.] , una cum discipulo hodie coli legit Challoner [A Memorial of British Piety or a British Martyrology, p. 175; ubi Ilaud typographiae mendum est pro Iland.] apud Usserium [Britannicarum ecclesiarum antiquitates, ed. altera, p. 498.] , vel potius se legisse somniavit. Caverat enim doctissimus scriptor ne huc inferret sanctum quem expresse memorant antiqua monumenta ad d. 10 iunii [Cf. Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, annot. 7; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. IV, p. 611 – 14.] .
Iohannes Qartaminensis, in Slibae martyrologio commemoratus [Anal. Boll., t. XXVII, p. 167.] , unus videtur esse e clarioribus viris monasterii Qartamin, forsitan coenobiarcha ille qui saeculo XI ineunte apud Syros regionis Turabdin usum scripturae “strongylae” redintegravit [Ibid., pp. 167, 136.] . Sed etiamsi haec coniectura verum assecuta sit, hominem de litteris syriacis bene meritum in sanctorum numero habitum fuisse non constat.
Iohannem Scotum sive Eriugenam, celeberrimum illum saeculi IX scriptorem, postquam in Gallia versatus libros conscripsit, quos omnes norunt, tandem in Angliam profectum esse ibique in monasterio Malmesburiensi factum monachum et a pravis pueris occisum martyrem obiisse, fabula est quam post Gulielmum Malmesburiensem (Gesta pontificum Anglorum, V, 240; Gesta regum Anglorum, II, 122) nonnulli scriptores protulerunt. Qui cum ita inter sanctos cooptatus esset, non aliam ob causam die 10 novembris in recentioribus martyrologiis inscriptus est, nisi quia ipso die colitur alter Iohannes et ipse Scotus, Iohannem dico episcopum Megaloburgensem, de quo pluribus infra. Primus diem natalem alterius Iohannis in alterum transtulit Trithemius, in opere De viris illustribus O. S. Benedicti, t. III, c. 212; secuti sunt qui editionem principem martyrologii Romani anno 1583 paraverunt multis mendis inquinatam, tum alii martyrologi ut Arnoldus Wion, Dempsterus, Camerarius, Ferrarius, Menardus, Saussaius, Bucelinus. Verum iam ab anno 1586 nomen commenticii illius sancti a martyrologio Romano expunxit Baronius.
Ionas episcopus, quem die 10 mensis tesrin posterioris annuntiat Sliba [Anal. Boll., t. XXVII, pp. 142, 167.] , lapsu calami nomen videtur duxisse a Nonno episcopo, de quo superius inter praetermissos ad d. 9 novembris [P. 7.] .
B. Ioseph Eugubinus Ord. Min., qui ab Arturo [Martyrologium Franciscanum, p. 493.] ad d. 5 octobris nuntiatur (cf. Act. SS., Oct. t. III, p. 4), hodie defunctus fertur et laudatur a Ludovico Iacobilli [Vite de' Santi e Beati dell' Umbria, t. III (Foligno, 1661), p. 23.] , viro in Umbriae historiis egregie exercitato. Attamen praeter beati appellationem nihil affert unde publicam venerationem innuat.
B. Irmgardem virginem, Zutphaniae comitissam, olim non solum die 4 septembris, sed etiam 10 novembris cultam esse, tum Florario illo manuscripto docemur [Act. SS., Sept. t. II, p. 270, num. 1. Vid. etiam editionem Usuardi a Greveno procuratam ad h. d. Ermegardis comitissae Zutphaniae.] , quod a tempore Bollandi in hagiographorum bibliotheca servabatur [Cf. Act. SS., Ian. t. I, p. LII.] , tum apographo Vitae latinae (BHL. 4470), quod inter Gelenii farragines inventum est [Cf. P. Norrenberg, Die hl. Irmgardis von Süchteln (Bonn, 1894), pp. 33 – 34, 40, 43; Ioseph Kleinermanns, Die hl. Irmgardis von Aspel (Köln, 1900), pp. 23, 33.] . De ea post Suyskenum nostrum [Act. SS., Sept. t. II, p. 270 – 78.] lectu digna scripserunt P. Norrenberg [Op. c. Cf. Anal. Boll., t. XIV, p. 451.] et I. Kleinermanns [Op. c. Cf. Anal. Boll., t. XX, p. 348 – 49.] .
S. Iusti, qui variis in locis Aegypti colebatur [Anal. Boll., t. XL, p. 359.] , celebritas habebatur in civitate Oxyryncho die mensis athyr 14, id est novembris 10, qui velut ἡμέρα αὐτοῦ notatur in calendario [Anal. Boll., t. XLII, pp. 84, 90.] .
Iustina. Vid. Mabrinus.
Lazarus ὅσιος πατὴρ καὶ ἀοίδιμος de quo in Menaeis [Synax. Eccl. CP., p. 211.] , Galisiotam esse existimamus, qui loco proprio ad d. 7 nov. tum in aliis exemplaribus [Ibid., p. 203. Cf. p. 964.] tum in Actis nostris commemoratur.
Romae, depositio S. Leonis episcopi, teste martyrologio hieronymiano celebratur. In libro Pontificali, perperam notatus est dies [Duchesne, Le Liber Pontificalis, t. I, pp. 239, 241.] quo etiam in opere nostro, de sancto pontifice tractatum est, III id. apriles, seu 11 aprilis.
S. Leonem episcopum Egarensem, Milleduni (Milloz) in Hispania cultum hodie multis nuntiat Tamaius de Salazar. Scilicet e Gallia in Hispaniam suam transtulit, ut saepe in aliis sanctis fecit, etiam S. Leonem seu Leonium confessorem Melodunensem (Melun), qui hodie colitur. Nititur autem unice adversariis illis Luitprandi, quae omnes iam norunt tam spuria esse quam quae maxime.
S. Leo seu Leonius confessor in oppido Milleduno hodie in martyrologio Romano et aliis paucis occurrit. Walterius, abbas Sancti Petri Melodunensis saec. X, laudatur “in Vita seu Miraculis S. Leonii confessoris, cuius translationem ex ecclesia suburbana ipsius nomini dicata in basilicam Sancti Petri procuravit [Gallia Christiana, t. XII, p. 172.] .” Libellum frustra quaesivimus, nec quicquam de S. Leonio reperire contigit praeter epistulam 1614 ad Heribertum Rosweydum nostrum a Sebastiano Rolliardo, Melodunensi datam [Inter Collectanea Bollandiana, cod. bibl. Regiae Bruxellensis 8936 – 38.] . Ceterum eius memoria agebatur Meloduni et aliis locis [Sollerius, Martyrologium Usuardi, pp. 665, 668. In Missali Parisiensi saec. XIII, etiam die 12 novembris inscriptum est festum S. Leonis Conf. duplex, 19 vero eiusdem mensis Octava S. Leonis IX lect. Cod. bibliothecae Mazarineae 442. In Missali item saec. XIII, cod. bibl. Nationalis 1112, eadem die, fol. 21: De S. Leonio Confessore.] non 10 sed 12 novembris, quo de eius Actis, si Deo placuerit, tractatio instituetur.
S. Leonardus hodie in calendario cuiusdam missalis Pictavensis saeculi XV inscriptus perhibetur [Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] . De illo vid. ad d. 6, t. III, p. 139 – 209.
Liberius martyr Agathensis, de quo in UsuardoBruxellensi [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 665.] , alius non est a Tiberio, cuius Acta mox dabimus.
S. Ludmillae translatio hodie nuntiata est in quibusdam martyrologiis atque in dioecesibus Pragensi et Olomucensi pridem colebatur; vid. ad d. 16 sept., t. V, p. 339, num. 2, p. 351, num. 64. De ipsa Ludmilla egit ibid., p. 339 – 63 Suyskenus noster. Cuius commentarius maximam partem nititur Vita a Christiano monacho conscripta; quae postquam vix non toto saeculo XIX communiter traducta est veluti opus spurium et fidei prorsus suspectae, tandem argumentis minime spernendis in pristinam auctoritatem, etsi nondum apud omnes, restituta est. Cf. Anal. Boll., t. XXII, p. 224.
B. Ludovici a Gebenna, confessoris, Clusis in territorio Gebennensi, gratia miraculorum illustris meminit Arturus [Martyrologium Franciscanum, p. 550.] solo Iacobi Fodere nixus testimonio [“F. Louys, natif de Genève, lequel est tenu pour béat, d'autant qu'il a fait plusieurs miracles bien evidens apres sa mort par la guérison de certaines maladies incurables de leur nature, les malades ayant faict leur dévotion sur sa fosse.” Jacques Fodere, Narration historique et topographique des convens de l'ordre de S. François… de la province anciennement appelée de Bourgogne, à présent de S. Bonaventure (Lyon, 1619), p. 844.] .
S. Ludovici O. F. M. episcopi Tolosani translationem ab anno 1484 per plura saecula liturgice hac die a S. Francisci Assisiensis familia celebratam paulatim evicit festum S. Andreae Avellini,universae ecclesiae iussu Clementis papae XI anno 1712 ritu publico eodem die quotannis prosequendum [Acta SS., Nov. t. III, p. 746 – 47.] .
Mabrinus (Mabrinos), Taratina (Ṭarāṭinā) et Iastina (Iiasṭinā), qui hodie annuntiantur in synaxario Habessinico, nulli alii esse possunt quam Cyprianus et Iustina, inter quos perabsurde seinsinuavit Terentius, vel Tertius, idem qui in calendariis graecis memoratur ad hunc diem.
Marcianum, urbis Thraciae episcopum, qui ab Arianis in exsilium pulsus in Aethiopia colitur, unus memorat Castellanus; sed iniecta mentione Aethiopiae satis prodit se exscripsisse calendarium Ludolfi, ubi ad diem 14 chedar annuntiatur Martianus (Martiiānos) episcopus. Ipse Ludolfus hoc elogium mutuatus est ex Aethiopico synaxario, in quod per synaxarium Alexandrinum defluxit memoriola Μαρτίνου ἐπισκόπου Ταρακίνης, qui ipse est S. Martinus episcopus Turonensis, ut suo loco dicetur.
S. Martinus I papa, etsi eum hodie commemorant insigniora quaeque martyrologia historica, puta Adonis, Usuardi, aliorum, atque ipsius festum ipso die multis in locis celebratum esse docent libri liturgici [Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] , in martyrologio tamen Romano ad d. 12 inscriptus est, quo die et nos de eo agemus.
Martinus episcopus Ταρακίνης al., Φραγγίας, ita in synaxariis [Synax. Eccl. CP., p. 210 – 211.] , Turonensis est, qui colitur postridie.
Maura, nunc sola, nunc Timotheo sociata in synaxariis nuntiatur [Synax. Eccl. CP., p. 210 – 11.] . De utroque obiter dictum est heri, fuse ad diem 3 maii.
S. Maurus Virodunensis episcopus, cuius festum pridem hodie celebrabatur tum Viroduni [Vid. inter alia Martyrologium Treverense (Anal. Boll., t. II, p. 31), Missale S. Mauri Virodunensis saec. XIII (cod. Parisinus, Bibl. Nat. lat. 4); Breviarium Virodunense anno 1625 typis editum; codices Usuardi interpolatos apud Sollerium ad h. d. Cf. etiam Act. SS., Sept. t. II, p. 225, num. 18.] , tum alibi [Cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] , in martyrologio Romano die 8, in hodierno calendario dioecesis Virodunensis die 16 huius mensis inscriptus est. De eo ad d. 4 septembris, quae potuit, collegit Limpenus noster [Act. SS., t. c., p. 221 – 25.] , quo die translatio sancti praesulis recolitur.
S. Mennas confessor, qui hodie Beneventi nuntiatur in codice Usuardi Vaticano lat. 5949, olim Sanctae Sabinae Beneventanae, idem utique est Mennas solitarius in Samnio, de quo cras.
Miles Susae episcopus, Abrosimus presbyter et Sina diaconus martyres in Perside die 10 novembris in quibusdam graecorum synaxariorum codicibus recoluntur [Synax. Eccl. CP., p. 212; cf. Assemani, Acta Martyrum Orientalium, p. 61 – 62.] . Acta eorum chaldaica [BHO. 772.] eos obiisse referunt luna XIII mensis tesrin posterioris, quae ex veterum computatione in diem 10 novembris incidere non poterat. Si recte quidem viditEvodius Assemani sanctos martyres an. 341, Saporis 32, interfectos esse [Ibid., p. 65.] , dies eorum emortualis computandus esset 7 novembris, in quo nusquam in calendariis memorati comperiuntur. Sed cum ille annus incertus sit neque Actorum chaldaicorum chronotaxis indubitatam fidem mereatur, non est cur auctoritatem deseramus praestantiorum codicum in quibus S. Milis et sociorum eius festum diei 13 novembris assignatur [Butler-de Ram, Vies des Pères, Martyrs et autres principaux saints, t. VI, p. 118, typothetarum mendo deceptus apud Assemani, l. cit., existimat an. 341 lunam XIII mensis tesrin posterioris incidisse in kal. novembres, et in synaxariis ad diem 10 novembris inscriptam fuisse martyrum depositionem. Labitur haec coniectura cum errore in quo nixa est.] . Vid. etiam Act. SS., Apr. t. III, p. 21, ubi S. Miles in caterva martyrum Persarum, ad diem 20, ex Sozomeno memoratur.
Nereus (al. Nirus) cum Calliopio et Oreste nuntiantur in synaxariis [Synax. Eccl. CP., p. 212.] . Dubium tamen est num fuerint in martyrio socii. Orestis enim Tyanensis eodem die commemoratio agitur, cuius proinde hoc loco nomen delendum est. De ceteris omnia ignota sunt. Est ubi Nereus et Calliopius Ἥραιος καὶ Καλλιοπή nuncupentur [Ibid., p. 210.] , Nereus Orestes etiam Orion [Ibid., p. 212.] .
Nilus paucis in codicibus hodie, in plerisque die 12 novembris commemoratur.
Qui Nirus in Menaeis nuncupatur, in synaxariis plerisque Nereus dicitur.
Nitoris Aurelianensis episcopi, quae lectio est breviarii Richenoviensis, facile emendatur in Monitoris, de quo fusius infra.
S. Nonnus [Synax. Eccl. CP., p. 212.] quis fuerit diximus heri.
S. Notarius episcopus qui apud Belinum, Molanum [Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 665 – 66.] , Ferrarium [Catalogus generalis sanctorum, p. 437.] hodie Aurelianis nuntiatur, alium non esse a Monitore, huius sedis episcopo, de quo mox, certum nobis est. Cum nullum Notarium in serie episcoporum Aurelianensium reperiret, Saussaius ita rem componi posse censuit ut scriberet: Aurelii sancti Notarii episcopi notissimae pietatis, at incertae sedis, infeliciter sane [Martyrologium Gallicanum, t. II, p. 1194.] .
Olympas, Rhodion, Sosipater, Tertius, Erastus, Quartus, quorum nomina profert S. Paulus c. XVI epistulae ad Romanos, quosque ex septuaginta discipulis fuisse narrant synaxaria et varia passos esse vel ecclesiis praefuisse [Synax. Eccl. CP., p. 209.] , die quoque 30 iunii cum ceteris apostolis et discipulis commemorantur [Ibid., p. 786. Cf. p. 1023.] .
Onesiphorus et Porphyrius, quos in libris nonnullis die 10 novembris reperimus, die 9 plerumque occurrunt.
Orion cuius hodie cum Calliopio et Niro (Nereo) mentio est in Menaeis, in plerisque synaxariis Orestes dicitur.
Porphyrius. Vid. Onesiphorus.
Quartus. Vid. Olympas.
S. Quintianum Arvernensem episcopum hodie commemorant Ferrarius, Saussaius, Castellanus, breviarium Claromontanum anni 1774. De eo agetur ad diem quo in martyrologio Romano annuntiatur, qui est 13 novembris.
Rhodion. Vid. Olympas.
Robertus de Bellovisu, martyr ex Ordine Praedicatorum, quem die 10 maii inter praetermissoscommemoraverunt maiores nostri, hoc die in recentiore editione Anni Dominicani [Année Dominicaine, nouvelle édit., Novembre, t. I (Lyon, 1906), p. 404.] laudatur.
Samueli prophetae apud Graecos et Latinos dies sacer est 20 augusti, ad quem diem, de eius historia, ut tunc poterant, dixerunt maiores nostri [Acta SS., Aug. t. IV, p. 6 – 16.] . A Graecis in hoc non recedunt plerique Orientales Syri et Armenii. Erratica igitur mentio est Samuelis prophetae, quae in calendarium Berrhoeense saeculi XVI ad diem 10 mensis tesrin posterioris irrepsit [Nau, Patrologia Orientalis, t. X, p. 65.] . Fortasse scriptor quidam Iacobita hoc deceptus fuit, quod S. Samuelis Qalamonensis, quem ipse ad diem 5 decembris annuntiat [Ibid., p. 67. Non absimili errore delusus fuit et Sliba, qui Samuelem prophetam proprio quidem die annuntiat ad 20 augusti, sed tamen ad diem 9 decembris eum nominat, utique pro Samuele Qalamonensi, cuius festum incidit in diem 8 mensis choiac (4 decembris). Cf. Anal. Boll., t. XXVII, pp. 159, 143, 190, 170; BHO. 1035 – 1036.] , mentionem alicubi anticipatam repperit.
In Africa Saturnini, Anniboniae et aliorum XVIII (al. XVII).Horum martyrum, qui in hieronymianis recensentur, nulla Acta habentur. Sintne illi qui in calendario Carthaginiensi (..) id. nov. sub nomine sanctorum Capitanorum nuntiantur [Act. SS., Nov. t. II, p. [LXXI].] , decernere non ausim.
Serastos (Serāsṭos), qui in synaxario Habessinico annuntiatur, probabiliter idem est atqueOrestes, cuius Acta suo loco ad hanc diem elucidabuntur. Andreas autem quem videtur hic socium habere plane ignotus est.
Sina. Vid. Miles.
Sosipater. Vid. Olympas.
“Calari festivitas inventionis corporis S. Sperati martyris et aliorum pene innumerabilium.” Ita Ferrarius ad hunc diem, additque commentarii loco: “De Sperato et soc. mart. martyrologium Romanum die 17 iulii. Sed huius corpus Lugduni in Gallia. Forte hic ab illo diversus [Catalogus generalis sanctorum (Venetiis, 1625), p. 436 – 37.] .” Plurima in Sardinia saec. XVII reperta esse corpora et inscriptiones quas martyrum esse censuerunt nemo ignorat. Reliquias S. Sperati inventas esse in loco dicto San Sperato, in dioecesi Calaritana [G. Casalis, Dizionario geografico degli stati di S. M. il re di Sardegna, t. XVIII, p. 754.] narrat archiepiscopus Franciscus de Esquivel, titulumque exscribit

† HIC SVNT RELIC…
SPERATI ET Mȳ.M…
D… RVMASIO EPIS…

quem ita interpretatur: Hic sunt reliquiae sancti Sperati et multorum a Brumasio episcopo reconditae, addens S. Brumasium, episcopum Calaritanum, pastorem vigilantissimum anno 1493 loci San Sperato dicti ecclesiam exstruxisse ut reliquias S. Sperati ibi reconderet [Reclacion de la invencion de los Cuerpos santos que en los años 1614, 1615. y 1616. fueron hallados en varias Yglesias de la Ciudad de Caller y su Arçobispado (Napoles, 1617), p. 96 – 97.] . Quanta cautela haec recipienda sint optime norunt quicumque Sardiniae res hagiographicas vel obiter tetigerunt. Quandonam S. Speratus loci patronus esse coeperit multum interest rescire; sed nihil de re contigit reperire.
Terentius (Tertius). Vid. Mabrinus.
Tertius. Vid. Olympas.
S. Theoctistae Lesbiae, cuius Vita inserta est menologiis graecorum et commemoratio martyrologio Romano ad diem 10 novembris, Acta dedimus ad diem 9, quo in synaxariis recolitur.
Theodori Studitae Acta neque die 10 neque 11, qui eius natalis est, illustrare conabimur sed die 12, quo martyrologio Romano inscriptus est [In editione tamen quae nuperrime, id est ann. 1924 (non vero ann. 1922 uti inscripta est) Romae prodiit, die 11 nuntiatur.] .
Theodorum, adulescentem illum qui Antiochiae sub Iuliano crudelissime tortus est, superstes tamen relictus est, ut habemus ex Rufini Hist. eccl., X, 38, recentiores nonnulli inter sanctos huius diei collocant [Cf. Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 666; Petrus de Natalibus, Catalogus Sanctorum, X, 43; The Martiloge translated by R. Whytford (London, 1893), p. 176. Theodorum qui in calendario Mediolanensi anni 1465 inscriptus est (D. Giorgi, Martyrologium Adonis, p. 719) non Antiochenum illum sed Euchaïtensem esse, a S. Aurelio qui pridie cum eo colebatur, sede pulsum existimamus.] . Quo iure, nondum potuimus assequi.
Theodori episcopi Siccensis et confessoris Greveni annuntiatio est [Cf. Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 666.] . Eundem episcopum summae perfectionis dicit Whytford, qui tamen nomen sedis reticet [The Martiloge translated by R. Whytford (London, 1893), ad diem 10 nov.] . Theodorus Syccota sponte mentem subit. Ille tamen a Graecis solis colitur die 22 aprilis [BHG. 1748.] .
Theodosium hoc die in synaxariis nonnullis et calendario Neapolitano inscriptum esse diximus ad d. 9 novembris.
S. Theosterictus, de quo diximus ad diem 9, hodie in Menaeis nuntiatur [Synax. Eccl. CP., p. 212.] .
S. Tremorum hodie memorat antiquum sanctorale Corisopitense [Proprium Sanctorum insignis ecclesiae Corisopitensis (Parisiis, 1642). De quo opusculo erudite scripsit v. cl. F. Duine, Bréviaires et Missels des églises et abbayes bretonnes de France (Rennes, 1905), p. 156 – 57, num. 56. Rarissimi huius sanctoralis exemplo quod in Museo Bollandiano asservatur notula manu XVII saec. ascripta est: “Authore Carolo Guyet Presbytero Societatis Iesu”; quod veri speciem prae se ferre videtur. Ex hoc sanctorali pauca excerpserat Tresvaux, Les Vies des Saints de Bretagne … par Dom G.-A. Lobineau, nouvelle édition, t. I (Paris, 1836), p. XXXIV, col. 2.] in calendario hisce verbis: Tremori martyris. Semiduplex. In Ecclesia Corisopitensi tantum. In margine autem recto eiusdem pagellae typis mandata est haec annotatiuncula: Videtur tantum pertinere ad Ecclesiam Corisopitensem ut colligitur ex eius legenda [Haec est BHL. 8312.] . In ipso autem opusculo, ad d. item 10 novembris, indicitur officium de communi totum, adiecta altera annotatiuncula: Habetur quidem legenda in antiquo [In breviario illo gothico, cuius unicum exemplar in eodem Museo nostro servatur; cf. Duine, op. c., p. 155 – 56.] , sed forte parum certa [P. 85, col. 2.] . De S. Tremoro, ut nonnullis calendariis fieret satis, actum est ad d. 8 novembris [Act. SS., Nov. t. III, p. 829 – 31.] ; sunt tamen et alia multa liturgica monumenta, pleraque recentiora, quae eius festum d. 7 eiusdem mensis statuunt [Exemplo sunto Officia propria sanctorum Corisopitensis dioecesis (Rhedonis, 1852), p. 100 – 101; calendarium iisdem Officiis propriis adiectum (s. a., s. l.), p. 11; Missae propriae sanctorum dioecesis Corisopitensis (s. l., paulo post annum 1851), p. 15; Ordo divini officii ad usum dioecesis Corisopitensis, 1840, 1854, 1860; Ordo divini officii ad usum dioecesis Corisopitensis et Leonensis, 1899, 1903, 1912. Advertendum est S. Tremori officium indictum fuisse d. 13 novembris in Ordine Corisopitensi anni 1834, et d. 14 nov. in supplemento adiecto Ordini anni 1840.] . Ex antiquo sanctorali Corisopitensifluxisse videtur mentio S. Tremori ad d. 10 nov. in calendario d. v. Renati Kerviler [In Annuaire de Bretagne … pour l'année 1897, par René Kerviler et Paul Sébillot (Rennes, 1897), p. 42. De locorum nominibus quae cum hoc Tremoro coniungenda sunt, cf. J. Loth, Les noms des saints bretons, in Revue Celtique, t. XXX (1909), pp. 303, 320.] .
Tryphenna et Tryphosa Iconii in Lycaonia beati Pauli praedicatione et exemplo Theclae in christiana disciplina plurimum profecisse leguntur in martyrologio Romano [Scite advertit Castellanus: “Nouvellement placés icy à l'occasion du nom de S. Tryphon.” Martyrologe universel, p. 571.] . Quem ad locum notat Baronius: “Meminit harum Paulus ad Roman. cap. 16 [v. 11], agiturque de his in Actis S. Theclae, de quorum certa fide superius egimus die 23 septembris.” Mirabitur sane quisquis Acta Theclae perlegerit egregium virum fidem iisdem praestare potuisse [De Tryphaenae nomine, lege et quae scripsit R. A. Lipsius, Die apokryphen Apostelgeschichten, t. II, p. 464 – 67.] .
S. Verani Cabellicensis episcopi ad d. 19 octobris, quo festum translationis illius colebatur [Cf. Act. SS., Oct. t. VIII, p. 465, num. 59; Catal. Lat. Paris., t. III, p. 706 et p. 707 (ad d. 20 octobris).] , res gestas exposuit decessor noster B. Bossue [Act. SS., t. c., p. 452 – 74.] ; qui monuit alias festum eiusdem sancti coli diebus novembris 10, 12, 13, 14 [Ibid., p. 465, § V; cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717 – 18 et martyrologia recentia ad hos dies.] .
S. Victoriae virginis et martyris, filiae regis Siciliae et S. Gerasinae, quae cum eadem matre Gerasina et cum ceteris undecim milibus virginibus Coloniensibus passa sit, corpus integrum se possidere gloriatur ecclesia cathedralis Burgensis atque festum tota dioecesis hoc die 10 novembris celebrat: quo etiam die in nonnullis martyrologiis recentis aevi inscripta est. De translatione in Burgensem civitatem, quae anno 1320 facta dicitur, quaedam narratio ex Breviario Burgensi anni 1502 edita est in Act. SS., Oct. t. IX, p. 251. Burgensem hanc traditionem, quam quidem gravibus testimoniis niti minime credimus, leviter atque audacter, ut solet, impugnavit Bivarius statuitque altero loco Victoriam quae Burgis colitur esse virginem quandam Volucae prope Numantiam anno 300 cum sociis passam, altero autem loco eandem esse viduam Ilorci in Hispania Tarraconensi a Vandalis anno 406 percussam; utroque autem loco nisus est solo testimonio spurii illius chronici quod sub Flavii Lucii Dextri ementito nomine olim venditum est. Cf. P. L., t. XXXI, col. 433 et 543.
S. Vitonus hodie inscriptus est in calendario cuiusdam missalis Parisiensis saec. XIV (cod. Paris. B. N. lat. 8885; cf. Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717). De eo vid. ad d. 14, quo eius festum agitur in ecclesia Virodunensi.
Werembaldus monachus Hirsaugiensis saeculi X, quem hodie laudat Castellanus in Martyrologio universali, neque inter sanctos neque inter homines recenseri debet, cum a solo Trithemio commemoretur, qui ipsius nomen, gesta, scripta in falsissimis illis Annalibus Hirsaugiensibus (t. I, p. 118, ad an. 965) primus protulit atque utique ipse conjinxit et commentus est.
S. Willibrordi translatio recentiore manu in codice Epternacensi martyrologii hieronymiani ad hunc diem inscripta est. Vid. ad d. 7, t. III, p. 432, num. 46.

DE SANCTIS TRYPHONE, RESPICIO ET NYMPHA MARTYRIBUS ROMAE CULTIS

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

AUCTORE H. D.

[Præfatio]

[1] [Sanctorum trium turma antiquis ignota.] In martyrologio Romano hodie nuntiatur Natalis sanctorum martyrum Tryphonis et Respicii ac Nymphae virginis, quos nec Beda nec Ado nec Usuardus commemorant. In plerisque tamen martyrologiis quorum in ecclesiis Urbis usus fuit ea nomina leguntur. Ita in codice Barberiniano XIV, 19, saec. XI ineuntis, manu recentiore ad diem IIII id. nov. scriptum est Romae S. Triphi et Respicii et S. Nimphe [Quentin, Les martyrologes historiques, p. 34.] . In codice Archivi basilicae Sancti Petri H. 58, qui saec. XII exaratus est, die decimo novembris legitur: Respicii et Triphonis, et pridie alia manu additum est: In portu sancte Nimphe. Codex Musei Britannici Add. 14801, qui fuit Sanctae Mariae trans Tiberim, saec. XI exaratus, solum Tryphonem nuntiat: et in campo martio Triphonis, cui alia manus adiunxit: et sancte Nimfe virginis. E codicibus romanis Tryphon et Respicius, addita non raro Nympha, in auctaria Usuardina [De quibus Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 665.] et in calendaria [In calendariis Aquensi, Catalaunensi, Ruthenensi, Foroiuliensi (Frejus), Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717; in calendariis Melphictensi, Rubastino, Canusino, ap. I. M. Giovene, Kalendaria vetera manuscripta (Neapoli, 1828), pp. XXX, XLII, LIV, LXVI.] irrepserunt. Non aliam ob causam trium martyrum nomina in calendariis coniuncta esse quam propter eorundem reliquias uno sub altari Romae congregatas, in ecclesia Sancti Spiritus in Saxia, manifestum est. Documentorum quae ad nos pervenerunt ratio et res ipsa postulat ut primum de S. Tryphone, dein de SS. Tryphone et Respicio, tandem de S. Nympha seorsim agamus.

§ I. De S. Tryphone.

[2] [Vitae et Passionis S. Tryphonis] Quaecumque de S. Tryphone tradita sunt graecis e fontibus manarunt. Habemus autem graece Passionem S. Tryphonis, eius Vitam seu Miracula, Passiones retractatas, laudationes varias. Et horum quidem monumentorum antiquissima quae feruntur in hisce codicibus reperiuntur, quorum alii solam Passionem, alii vero Vitam Passioni coniunctam exhibent.

[codices graeci.] A 1 = Codex Vindobonensis Hist. graec. 3, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 38.] . Menologium februarii. Fol. 1 – 6: Passio S. Tryphonis = BHG. 1857, fol. 6v – 12v: Βίος καὶ θαύματα τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μάρτυρος τοῦ Χριστοῦ Τρύφωνος. Vitam et Miracula contulimus.

A 2 = Codex Hierosolymitanus, bibliothecae Patriarchalis 1, membraneus, foliorum 209, saec. X exaratus [A. Papadopoulos-Kerameus, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, t. I, p. 1.] . Menologium februarii. Fol. 1 – 5: Βίος τοῦ ἁγίου Τρύφωνος, mox edendus; fol. 5v – 10v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Τρύφωνος = BHG. 1856. Imagines photographicas Passionis v. cl. P. Franchi de' Cavalieri, Vitae autem R. D. Lefort professor in Universitate Lovaniensi amicissime suppeditarunt.

A 3 = Codex Parisiensis, bibliothecae Nationalis gr. 1452, saec. X exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 118.] . Menologium februarii. Fol. 1 – 4v: Passio S. Tryphonis = BHG. 1857, sed acephala; fol. 4v – 5v: Θαύματα τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Τρύφωνος, sed foliis avulsis des. mutil. in verbis: Κύριον τὸν Θεόν σου τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς (c. 3). Miracula contulimus.

A 4 = Codex bibliothecae Ambrosianae D. 92 sup., membraneus, saec. XI exaratus [Martini-Bassi, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, t. I, p. 284.] . Inter plurimas sanctorum Passiones, fol. 249 – 253: Passio S. Tryphonis = BHG. 1856, quam contulimus.

A 5 = Codex Parisiensis, bibliothecae Nationalis gr. 1460, partim membraneus partim chartaceus [Catal. Gr. Paris., p. 134.] . Prior pars (fol. 1 – 184), quod est menologium ianuarii a die 20, saec. XI exarata est; altera, in charta recentius descripta, principium menologii februarii. Fol. 184 – 190v: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος Τρύφωνος = BHG. 1856; fol. 190v – 196: Ἀρχὴ τῶν θαυμάτων τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Τρύφωνος. Speciminis gratia cc. 3 – 8 contulimus.

A 6 = Codex Parisiensis, bibliothecae Nationalis gr. 1451, membraneus, saec. XI exaratus [Ibid., p. 116.] . Excerptum e menologiis decembris, ianuarii, februarii. Fol. 132bis – 138: Passio S. Tryphonis, acephala = BHG. 1856, quam photographice expressam dedit nobis v. cl. P. Franchi de' Cavalieri.

A 7 = Codex Vaticanus Palatinus 317, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 220.] . Ad calcem menologii iulii et augusti legitur, fol. 141 – 146: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Τρύφωνος = BHG. 1856. Etiam dedit nobis P. Franchi de' Cavalieri.

A 8 = Codex Vaticanus Ottobonianus graec. 54, membraneus saec. X exaratus [Ibid., p. 252.] . Menologii ianuarii postremam partem sequitur, fol. 74, fragmentum Passionis S. Tryphonis = BHG. 1856.

A 9 = Codex Vaticanus graec. 1608, membraneus, saec. XI exaratus [Ibid., p. 137.] . Inter varias martyrum Passiones legitur, fol. 97 – 101: Θαύματα τοῦ ἁγίου Τρύφωνος τὰ πεπραγμένα ἐκ νηπίας αὐτοῦ ἡλικίας μεθὰ καὶ τὸ μαρτύριον αὐτοῦ ὑποτέτακται, scilicet Vita quae mox edetur; fol. 101v – 105: Μαρτύριον τοῦ ἁγίου Τρύφωνος = BHG. 1856. Contulimus utrumque.

A 10 = Codex Vaticanus graec. 1876, rescriptus, continens initium Passionis S. Tryphonis = BHG. 1856, saec. VIII exaratum [Anal. Boll., t. XXI, p. 10; G. Mercati, Note di letteratura biblica, (Roma, 1901), p. 212.] , sed littera adeo evanida ut vix legi possit.

[3] [Tum Passio] E codibus A 1, 4 – 9 ea qua solet diligentia Passionem BHG. 1856 edidit v. cl. Pius Franchi de' Cavalieri [Hagiographica, in Studi e Testi, t. XIX (Roma, 1908), p. 43 – 74.] , perspexitque codicem A 7 ad antiquiorem libelli formam propius accedere eiusdemque cognatos esse A 4 et A 5; ad alteram vero recensionem reducendos esse A 2, A 6, A 9 [Ibid., p. 22.] . Lectionum autem variarum quas ex collatis hisce codicibus congregavit copia tanta est ut statim appareat Passionem S. Tryphonis communem libellorum hagiographicorum fatum non effugisse atque a librariis ea licentia tractatam esse ut codices singuli singulas fere recensiones exhibeant. Ne rerum inutilium sarcina oneremur, codicem A 7 accurate expressimus, A 4 identidem in consilium vocato; libri vero A 2 variantes lectiones in infima pagina collocavimus. Qui ceterorum varietates noscere cupierit, editionem principem adeat.

[4] [tum Vita seu Miracula.] Passio S. Tryphonis, anserum custodis, duabus constat partibus. Prior est de filia Gordiani imperatoris, quae Romae erat, a daemone Tryphonis ope liberata; altera de persecutione christianorum, qua saeviente Tryphon capitur, Nicaeam ducitur, torquetur, postremo moritur. Libellus autem qui Βίος dici solet, aptius, ut in codicibus A 3, 5, 9, Θαύματα inscribitur; totus enim est de miraculis a sancto martyre in vita patratis. Primum est infantuli a bimo Tryphone sanati, reliqua energumenorum quos ille variis modis liberat. Ultimo loco refertur daemonem, cum Romam abiisset, in uxorem Procli senatoris intrasse, et arcessito Tryphone eiectum esse. Iamvero eadem prorsus, mutatis nominibus in exordio Passionis narrantur. Non ergo ille idem qui martyrium conscripsit Vitae Tryphonis compilator est, neque utriusque libelli nexus intimus est, quod et satis ostendit codicum condicio, ubi vel Vita desideratur, vel interdum etiam Passioni postponitur. Liber autem Miraculorum S. Tryphonis ex eorum numero est qui vulgo Βίοι πρὸ τοῦ μαρτυρίου dicuntur, quales etiam habemus de SS. Theodoro, Georgio cet. [Delehaye, Les Passions grecques des saints militaires, p. 33 – 34. Supra, p. 14.] .

[5] [perquam fabulosa sunt.] Acta illa, scilicet tum Vita tum Passio, inter pessimae notae scripta hagiographorum habenda sunt, quippe quae ex laciniis undecumque collectis consarcinata sint. Mitto Tryphonem inde a puerilibus annis miracula patrantem ad similitudinem sanctorum puerorum Viti [BHL. 8711.] , Potiti [BHL. 6908.] , Phoebammonis [E. Amélineau, Les Actes des martyrs de l'Église copte (Paris, 1890), p. 54.] , Marini [BHL. 5538; P. Franchi de' Cavalieri, Note agiografiche, fasc. 5, p. 85 – 93.] , de quibus nihil praeter fabulas narratur, induci. Passionis tota compages ea est quae posteriore aetate nullis adhibitis coaevorum scriptis artificiose compositam se prodat. Neque novum est quod Tryphon ipsius daemonis monitu ad liberandum energumenum vocatus fuisse dicitur. Id enim vix non iisdem verbis narrant hagiographi de SS. Abercio [Th. Nissen, S. Abercii Vita (Lipsiae, 1912), p. 35.] , Cyriaco [In Actis S. Marcelli, BHL. 5234. Cf. L. M. Hartmann, in Serta Harteliana (Wien, 1896), p. 142 – 44.] , Potito [BHL. 6908, n. 11.] , Nicetio [Gregorii Turonensis In Gloria confessorum, LXII.] , Mathurino [BHL. 5720.] , idque tandem aliquando a profanis scriptoribus didicisse videntur [Cf. H. Günther, Die christliche Legende des Abendlandes (Heidelberg, 1910), p. 113.] . Nonnullis in locis compilator Passiones SS. Polycarpi et Pionii impudenter exscribit. Ab anonymo etiam libello, quo Deciana insectatio haud inaccurate depingitur, non pauca mutuatur [P. Franchi de' Cavalieri, Hagiographica, p. 27 – 40.] . Ceterum inepte horum temporum historiam tractat. Gordianum III (238 – 244) anno 295 post Augustum imperio potitum, idque per lustra quinque tenuisse asserit; Philippum (244 – 249) quem annos quindecim imperitasse censet, ut exsecrandum et impium hominem traducit. Nomina et cognomina consulum et praefectorum, quae vel ex libris vel e titulis collegit, miro modo permiscet, et inauditos honorum cursus excogitat [Ibid., p. 22 – 23.] . Verbo, praeter nomina locorum ubi sancto martyri honor tribuitur, nulla prorsus in re hagiographo fides haberi potest.

[6] [Vitae edendae ratio.] De libello Vitae et Miraculorum, qui plane commenticius est, seorsim disserere supervacuum ducimus. Quoniam tamen ineditus est, omnibus, qui praesto sunt, adductis codicibus, nempe A 1 – 3, 5, 9, eum exprimere conati sumus. Hi autem bifariam distribuuntur, ita ut unius recensionis A 1, A 3 testes sint, alterius vero A 2, A 5, A 9. Et haec quidem antiquas lectiones non paucas servasse censenda est. Satius tamen visum est libellum ex optimo codice A 1 proferre, ceterorum notatis variationibus. E codice A 5 solae cc. 3 – 8 lectiones selectae sunt.

[7] [Passio metaphrastica.] Passionem S. Tryphonis a Symeone Metaphraste retractatam BHG. 1857, et latine redditam Lippomanus primum [Tomus quintus Vitarum sanctorum patrum (Venetiis, 1556), fol. 492v – 495v.] dein Surius Vitis Sanctorum a se collectis adiunxerunt. Graece servata est in codicibus non paucis quorum hosce seligendos duximus.

M 1 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis gr. 1450, saec. XI exaratus. Menologium februarii [Catal. Gr. Paris., p. 114.] . Fol. 1 – 10: Passio S. Tryphonis.

M 2 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis gr. 1178, saec. XII exaratus, miscellaneus [Catal. Gr. Paris., p. 77.] . Fol. 108 – 120v: Passio S. Tryphonis.

M 3 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis gr. 1500, saec. XII exaratus. Metaphrasis februarii martii et aprilis [Catal. Gr. Paris., p. 225.] . Fol. 3 – 12: Passio S. Tryphonis.

M 4 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis gr. 1500, saec. XII exaratus. Metaphrasis februarii martii et aprilis [Catal. Gr. Paris., p. 188.] . Fol. 1 – 7v: Passio S. Tryphonis, acephala, incipiens in num. 5.

M 5 = Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis Coislin 307, saec. XVI exaratus. Menologium a ianuario ad augustum [Catal. Gr. Paris., p. 316.] . Fol. 240 – 246: Passio S. Tryphonis.

[Eiusdem epitome.] In codice Mosquensi 376, quo menologium contractum continetur, legitur quoque Passio S. Tryphonis quae incipit: Τρύφων ὁ θαυμάσιος, ὁ τῆς ἀκηράτου καὶ θείας τρυφῆς ἐπώνυμος [B. Latyšev, Menologii anonymi Byzantini saec. X quae supersunt, fasc. I, p. 1 – 7.] . Nullius momenti est, cum tota pendeat a Metaphraste, cuius ipsa phrasi plerumque utitur.

[8] [Pseudo-Romani κοντάκιον.] Editum est κοντάκιον de S. Tryphone, sub acrostichide τοῦ ταπεινοῦ Ῥωμανοῦ, quod nihilominus a peritis Romano melodo abiudicatur [K. Krumbacher, Miscellen zu Romanos, in Abhandlungen der K. Bayerischen Akademie, I. Kl., t. XXIV, 3, pp. 9 – 30; 99 – 104.] . Libello de Vita et Passione Tryphonis usus est poeta, quisquis ille est, qui de cetero fontem nullo pacto celare conatur: καθὼς διδάσκει ἡ βίβλος (γ᾽, 3), δύναται μανθάνειν ἀπὸ τῆς βίβλου (ή, 5), ὡς γέγραπται (ιδ᾽, 6). Quaenam fuerit illa βίβλος haud facile est reperire. Certe metaphrasis Symeonis non fuit, nam complura a melodo afferuntur quae in illa desiderantur, et eam narrationis formam exhibet qua Passioni tum Vita et Miracula, tum etiam prooemium quoddam praemissum erat. Nullam talem graece scriptam habemus. Latinos de S. Tryphone libellos, qui a graecis exempl is pendent, et de quibus mox, potius respicere oporteret. Attamen, ut verum fateamur, toties retractata fuerunt haec Tryphonis gesta, ut de reperienda recensione quam secutus sit melodus, paene desperandum sit, exiguo sane rei historicae damno, cum nihil prorsus in toto carmine detegamus quod in nostris libris passim non legamus. Perparum ergo utilitatis affert canticum, cuius antiquiores codices saec. XI non superant, cum neque ad aetatem libellorum de S. Tryphone definiendam quicquam conferant. Unum notare velim, in versu intercalari, octies et decies repetito, τὸν ἄφθαρτον στέφανον martyri reservatum variis modis adduci. In libellis quippe nostris saepius recurrit coronae mentio. [De corona S. Tryphonis.] Et in Passione quidem asseritur coronam, quae pretiosis lapidibus ornata esset, caelitus demissam martyris capiti impositam fuisse: εἶδο ὑπὲρ τὴν λαμπρότητα τοῦ ἡλίου φῶς περιστράψον αὐτῷ καὶ στέφανον ποικίλοις λίθοις ἠμφιεσμένον περὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ (c. 9).Crediderintne hanc ipsam coronam servatam esse, eamque ipsam in basilica S. Tryphonis repositam? Ita censuit, ni fallor, anonymus Vitae et Miraculorum scriptor: ἡ δὲ ἀρχὴ τῶν ἄθλων αὐτοῦ γέγονεν ἐν Καμψάδου (Σαμψάδου) κώμῃ, ὅπου καὶ ὁ στέφανος αὐτῷ δέδοται καὶ φυλαχθεὶς τετήρηται ἐν τοῖς οὐρανοῖς ((c. 1). Haec codicis A 1 lectio est; in aliis omittuntur haec verba ἐν τοῖς οὐρανοῖς, quae glossae speciem habent, neque legebantur in versione latina BHL. 8338: Sanctus Dei Tryphon 〈natus〉 erat in Sansadocume, ubi et corona eius custodita servatur. Talibus delectari solet plebecula et temere assentitur cum ea rebus ipsis comprobari existimat quae manibus attrectantur.

[9] [Laudatio a. Leone imperatore.] Ea erat apud graecos S. Tryphonis fama, ut duos imperatores laudatores habuerit. Inter homilias Leonis V, cognomine Sapientis (886 – 911), quas coram populo recitare solebat [De Leonis opere litterario legenda sunt quae collegit N. Popov, Mosquae, 1892. Cf. Th. Uspenskij, in Byzantinische Zeitschrift, t. II, p. 632 – 34.] habetur laudatio S. Tryphonis (BHG. 1858) cuius codices praesto sunt:

A = Codex Athonensis monasterii Hiberorum, membraneus, continens Leonis imperatoris πανηγυρικοὺς λόγους, cuius apographum, manu Gregorii V patriarchae Constantinopolitani exaratum, servabatur ἐν τῷ καλουμένῳ τῶν Μωραἳτῶν κελλίῳ τῆς ἐν τῇ αὐτῇ ἱερᾷ μονῇ 〈τῶν Ἰβήρων〉 σκήτεως τοῦ τιμίου Προδρόμου. Ex hoc autem apographo Leonis sermones edidit monachus Athonensis Acacius [Λέοντος τοῦ σοφοῦ πανηγυρικοὶ λόγοι ἐκδοθέντες σπουδῇ καὶ ἐπιμελείᾳ Ἀκακίου μοναχοῦ. Athenis, 1868, ιβ᾽- 352 pp.] , cuius liber pro codice nobis erit.

B = Codex bibliothecae Ambrosianae F. 106 sup., membraneus, saec. XIII – XIV exaratus [Martini-Bassi, Catalogus codicum graecorum bibliothecae Ambrosianae, t. I, p. 421.] Inter homilias Leonis imperatoris, fol. 185v – 194v, laudatio S. Tryphonis.

C = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1201, chartaceus, saec. XVI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 98.] . Inter homilias eiusdem Leonis, fol. 358v – 374, laudatio S. Tryphonis.

D = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 637, chartaceus, saec. XVI exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 12.] . Continet etiam homilias Leonis, et fol. 299 – 312v, laudationem S. Tryphonis.

E codicibus tribus A, B, C, laudatio proferetur; quartum inspeximus quidem, non tamen contulimus.

[10] [Laudatio a. Theodoro Lascari.] Theodorus Lascaris, qui fuit alter huius nominis imperator Nicaenus (1254 – 1258), princeps eruditus et pius [De eo J. Dräseke, in Byzantinische Zeitschrift, t. III, p. 498 – 515.] , et ipse laudationem S. Tryphonis reliquit, de qua pauca in epistulis suis. Scribit ad Georgium Muzalonem: Ἀλλ᾽ ἰδού σοι τὰ τῶν ἐσχηματισμένων λόγων ἐσχηματισμένα σχηματιζόμενοι τελειώσαντες, πρὸς τὸν ἀσχημάτιστον καὶ ἁπλοῦν καὶ ὁρμητικὸν, εἴπω καὶ ἀνδρικὸν καὶ φρόνιμον καὶ δίκαιον καὶ σωφρονικόν, διὰ ταῦτα δὲ καὶ ἐνάρετον, τὸν λόγον τῶν λόγων μετατιθέαμεν, γινώσκειν σε ποθοῦντες, ὅτι Θεοῦ προνοίᾳ καὶ τοῦ μεγαλομάρτυρος Τρύφωνος ἀρωγῇ τε καὶ προτροπῇ διὰ τῆς τῶν κρίνων καὶ τῆς τῶν θαυμάτων αὐτοῦ ἐξανθήσεως πρὸς τὰς δυτικὰς καταλαμβάνομεν πεδιάδας [N. Festa, Theodori Ducae Lascaris epistulae CCXVII (Firenze, 1898), p. 245 – 46.] . Epistulam autem ad Michaelem Senacherim et Andronicum Frangopulum his absolvit: Ἐντελῆ γὰρ καὶ ἀνελλιπῆ τὰ χρειώδη τοῖς διδάσκουσι καὶ διδασκομένοις πεποιηκότες, ὑπετυπώσαμεν ἐν τῷ ἡμετέρῳ συντάγματι, ὅπερ δὴ τυπωτικῶς τῷ μεγαλομάρτυρι ἀνεθέμεθα Τρύφωνι, ὦ Σεναχερεὶμ κάλλιστε πολλοῖς καὶ λόγοις ὀνομαστέ τε καὶ πράξεσι, καὶ Ἀνδρόνικε τῆς γραμματικῆς ἀκριβείας διάδοχε [Ibid., p. 276.] . Exstat S. Tryphonis encomium in codice D = Vaticano graeco 516, chartaceo, saec. XIV – XV exarato, fol. 321 – 327av [Catal. Gr. Vatic., p. 60.] .

[11] [Latina interpretatio] Passionem graecam cum Vita et Miraculis latini interpretati sunt et variis modis suis aptarunt usibus. Passio quae incipit: Apud civitatem Niciam anno CCXC a regno Augusti, et reperta est in codice Taurinensi F. III. 16, saec. X exarato, fol. 23 – 27 [Anal. Boll., t. XXVIII, p. 431.] , item in codice Vaticano lat. 5772, saec. XII, fol. 11 – 13v [Catal. Lat. Vatic., p. 149.] , unde apographum habetur inter collectanea Bollandiana, cod. bibliothecae Bruxellensis 8939, fol. 200 – 203, scil. BHL. 8338 b, versio est libelli BHG. 1856, seu Passionis graecae antiquioris. Suas utique lectiones proprias habet versio illa, sed non tanti sunt momenti ut cum graeca phrasi interpretatio conferenda videatur. Ab ea igitur typis edenda consulto abstinebimus.

[12] [Vitae cum Passione coniuncta.] Est et Passio BHL. 8338 (inc. Sanctus Dei Tryphon natus erat Sansadocume) cui aptius praefigeretur lemma Vita et Passio S. Tryphonis, cum uno tenore enarret quae tum graecorum Vita et Miraculis tum martyrio BHG. 1856 contenta sunt. Tradita est ad diem III nonas februarii in codicibus non paucis, quorum solos qui in bibliotheca Nationali Parisiensi repositi sunt enumerasse satis erit:

Codex lat. 3788, saec. XII exaratus, fol. 133 – 136, cuius ope a nostris primum editus est libellus.

Codex 14650, saec. XV, fol. 183 – 189.

Codex 5318, saec. XII, fol. 172v – 175. In hoc et in sequenti codice res passim fusius narrantur.

Codex 5352, saec. XIII, fol. 10 – 13v.

Codex 18308, saec. XV, fol. 38 – 47.

Codex 16732, saec. XII, fol. 8v – 11v. Hic et qui mox sequuntur codices ex eodem fluxerunt exemplari.

Codex 17004, saec. XIII, fol. 9v – 12v.

Codex 5297, saec. XIII, fol. 1 – 2v. Passio mutila est [Catal. Lat. Paris., t. I, p. 281; t. II, pp. 11, 179, 301; t. III, pp. 258, 340, 389, 440.] .

Libros graecos parum diligenter latine expressos hagiographi pro lubitu, more suo, retractarunt, dilatando, contrahendo, mutando. Ridicule interpres hospitium seu πανδοχεῖον in hominem commutavit: Pandochium qui iacebat febricitans. Opusculum, lectu prorsus indignum, in nostris libris [Catal. Lat. Paris., t. I, p. 284 – 92.] semel recepisse sufficiat.

[13] [Libellus latinus alter.] Alia est S. Tryphonis Vita et Passio, BHL. 8339, quae incipit: Ad laudem et gloriam Domini pertinet, quae reperitur in hisce codicibus:

V 1 = Codex bibliothecae Vaticanae lat. 6076, saec. XVII ineunte exscriptus e codice deperdito basilicae Sanctae Caeciliae trans Tiberim [Catal. Lat. Vatic., p. 176.] ; fol. 79v – 83v: S. Triphonis martiris, ad diem 10 novembris. Sequitur, fol. 83v – 86: S. Nimphae = BHL. 6254, 6255.

V 2 = Codex Capituli Sancti Iohannis in Laterano A. 80, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 62.] . Fol. 239 – 245v: Passio S. Triphonis martyris, die 10 novembris.

V 3 = Codex bibliothecae Vallicellanae, t. IX, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 333.] . Fol. 5 – 10: Passio S. Thryphonis martiris, ineunte mense februario legenda.

V 4 = Codex bibliothecae Regiae Bruxellensis 8939, collectanea Bollandiana mensis novembris, fol. 156 – 165, 178 – 187, utriusque codicis V 1, V 3 apographum continet.

Libellum edituri sumus ex V 1, cuius scripturam aliquantulum nutantem ad unam redegimus normam; lectiones autem codicum V 2, V 3 in substrata annotatione posuimus. Ex uno fonte, id est versione libellorum graecorum, hausit scriptor anonymus, qui stilo usus politiore eadem profert quae Vita BHL. 8338, suaeque retractationi prologum praefixit. Opus prae manibus habuit Theodoricus monachus, SS. Tryphonis et Respicii gesta narraturus. Qua ratione illo usus sit suo loco exponetur [Infra, num. 28.] , et manifestum fiet e lectionibus codicis T, quae inde a c. 8 annotationi criticae adiectae sunt.

[14] [Libellus latinus tertius.] In codice P = Archivi Capituli Sancti Petri signato A 5, fol. 147v – 157v, saec. XI exarato, legitur Passio S. Tryphonis martyris, mensis november X [Catal. Lat. Rom., p. 18.] , cuius prooemium et prior pars ita concordat cum BHL. 8340, ut pro Passione SS. Tryphonis et Respicii quam Theodoricus monachus compilavit habita sit, quod tamen, re attentius inspecta, falsum esse comperimus. De Respicio enim nulla in tota Passione mentio est, et res narratas quod attinet, cum Vita et Passione S. Tryphonis BHL. 8339, de qua modo, plane convenit. Eam certo adhibuit Theodoricus, usitato more, ita ut libelli integra capita, paucis mutatis exscriberet. Quod manifestum erit ex lectionibus codicis Pquas operi Theodoriciano [Infra, num. 28.] subiungendas duximus, simulque totius opusculi ratio perspicietur.

[15] Tandem, ne quid e latinis omisisse videamur, variae leguntur epitomae de gestis et passione S. Tryphonis apud Vincentium Bellovacensem, [Epitomae.] Spec. Hist., lib. XII, cc. 47, 48; apud S. Antoninum Chronic. lib. I, tit. 7, c. 7; apud Petrum Calo, duobus locis, mensibus februario et iulio [Anal. Boll., t. XXIX, pp. 59, 78.] , quae omnia ad eosdem fontes reducenda sunt.

[16] [Libelli armenice conscripti] Passio S. Tryphonis quae lingua armenia edita est [BHO. 1234.] , Vitam habet et Miracula martyrio praefixa. Libellum latine legi ex interpretatione Pauli Peeters nostri, qui illum aliquando in Analectis editurus est ut armeniorum studia hagiographica promoveat, non tamen ut nova et certiora de S. Tryphone proferat. Similis enim est narratio illa graecis et latinis testibus quos eadem perpetuo dictitantes ad satietatem usque audivimus; et si quae propria habet, vel in exemplo graeco, non superstite, reperta sunt vel ab interprete inducta. Armenia commentatio cum latina illa BHL. 8338, de qua diximus, aliquam similitudinem habet. Incipit ut illa fere: Natus est Tryphon ex fidelibus patre et matre. Eum pater moriens cum sorore una reliquerat. [excerpta.] Puerum mater eius et soror in pietate educaverunt ac Domino consecrarunt. Doctrinam sapientiae docuerunt eum et gratia Dei erat cum puero. Cum annos duodecim [In graeco duos, in latinis quinque.] explevisset Tryphon, et studio pietatis vacaret inter aequales, quos ad Dei religionem hortabatur, accidit subito ut puerum aliquem ex eorum numero serpens venenatus morsu appeteret. Tum sequitur miraculum de puero illo sanato et alia pleraque ex libello Βίος καὶ θαύματα nobis notissima nunc contracta nunc late narrata. Ex ipsa Passione locos nonnullos afferre iuvat. Postquam Tryphon iudici intrepide responderat se ad supplicia paratum esse: His auditis, eparchus sanctum iussit super ignem suspendi: qui per integrum diem ita suspensus remansit, ad Deum preces fundens. Tyrannus sancti constantiam perspiciens, iussit corpus eius ferro laniari. Sanctus vero mentem suam ad Deum erectam tenebat: et cum tres horae in his gravibus acerbisque cruciatibus consumptae essent, dixit tyrannus beato: “Nonne reapse te paenitet eius modi arrogantiae tuae, cum nemo contra regium mandatum possit vivere?” Dixit sanctus: “Caelestium mandatorum 〈causa〉 multi pessimis mandatis resistentes victoriam adepti sunt, et ab immortali rege coronam incorruptam tulerunt. Quapropter et ego qui in potentia immortalis (Dei) spem posui, confido me superaturum esse saevitiam et tuam et regis et concilii vestri conscii Satanae. Neque idola colo neque cultor fiam daemonis, qui terrae principem impellit ad exsequenda placita sua, omnis iniquitatis plena, ut eum sempiternis suppliciis addicat, quae a iusto iudice ei et asseclis eius parata sunt.” His auditis tyrannus eum abduci iussit in altum frigidumque campum, nam hiems erat aspera et nix multa. Illuc igitur eum coniecerunt. Et praecepit ut multi milites immissis super eum equis eum conculcarent. Cum autem multae horae inter has angustias effluxissent, sanctus ad Dominum clamavit dicens: “Domine, ne computes illis hoc peccatum, nesciunt quid faciunt.” In carcerem dehinc conicitur. Tunc tyrannus vehementiori furore percitus, clavos ferreos iussit afferri et in eius pedes infigi; atque sic diem integrum per urbis plateas eum in nive currere coegerunt. Neque hoc tormentum persensit. Post nova tormenta iudex iubet sanctum gladio animadverti. Sanctus autem Deo gratias agit. Et cum dixisset: “Amen”, continuo beati Tryphonis caput praeciderunt; sic igitur animam tradidit ad gloriam Dei. Contigit hoc Nicaeae. Fratres autem qui illic aderant surreptas sancti reliquias in arculam deposuerunt et navi in vicum transmiserunt, qui superius dictus est. Samousam dixerat, sane pro Sampsado.

[17] [S. Tryphonis cultus in Oriente,] S. Tryphonis memoria synaxariis Graecorum inscripta est ad diem 1 februarii, quo etiam in menologiis eius Passio legenda proponitur. Nec alium natalem habet in calendariis qui a Graecorum libris ecclesiasticis pendent. Vicinum notat 3 februarii calendarium Capuanum saec. XI vel XII exaratum [Michael Monachus, Sanctuarium Capuanum (Neapoli, 1630), p. 392.] , sed cum graecis plane concordat calendarium marmoreum Neapolitanum vetustissimum. Latinorum plerique Romanum morem sequuntur. Locus ubi praecipue colebatur S. Tryphon, Σαμψάδου κώμη esse videtur, vicus haud procul ab Apamaea in Phrygia situs, ceterum ignotus [Nimium incerta sunt quae de loco scripsit W. M. Ramsay, Cities and Bishoprics of Phrygia, p. 450.] . Quoniam autem et Nicaeam in Bithynia deductus fuisse fertur ibique ultimum subiisse supplicium, ad eam quoque civitatem cultum eius propagatum fuisse oportet [De portentosis Nicaenis liliis cf. infra orationem Theodori imp., c. 8.] . Saec. VI ornatissimum S. Tryphonis templum in Urbe regia exstabat, [Constantinopoli,] ab ipso Iustiniano excitatum: καὶ Τρύφωνι δὲ ἀνέθηκεν ἱερὸν μάρτυρι πόνῳ τε καὶ χρόνῳ πολλῷ ἐς κάλλος ἀποτετορνευμένον ἀμύθητον ὅλως ἐν τῇ τῆς πόλεως ἀγυιᾷ ἣ τοῦ Πελαργοῦ ἐπώνυμός ἐστι [Procopii De aedificiis, I, 9.] . Porro Πελαργοῦ tractus est urbis cui vicina quondam erat ecclesia Novatianorum [Sozomeni Hist. eccl., IV, 20, Hussey, p. 305.] . Libri autem recentiores Iustiniano conditori tribuunt τὸν ἅγιον Τρύφωνα τὸν ὄντα εἰς τὰ Εὐβούλου et etiam τὸν ἅγιον Τρύφωνα τὰ Βασιλίσκου [Preger, Scriptores originum CP. p. 255.] Octobris 19 anniversarius dies erat dedicationis τοῦ ἁγίου Τρύφωνος τοῦ ὄντος ἔνδον τοῦ ἀποστολείου τοῦ ἁγίου ἀποστόλου καὶ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου πλησίον τῆς μεγάλης Ἐκκλησίας [Synax. Eccl. CP., p. 150.] , quo loco etiam synaxis indicebatur die 1 februarii [Synax. Eccl. CP., p. 437.] . Habebatur etiam S. Tryphonis μαρτυρεῖον πλησίον τῆς ἁγίας Εἰρήνης τῆς ἀρχαίας καὶ νέας [Ibid., pp. 818, 840.] , alteri quidem vicinum, si tamen ab eo diversum est. Monasterium quoque sancto Tryphoni dedicatum erat, nostro, ut videtur, martyri. Leontius enim qui subscripsit libello monachorum ad synodum sub Hormisda archimandrita erat τοῦ ἐν ὁσίοις Τρύφωνος, et Theodorus abbas in concilio Constantinopolitano, act. I, dicitur μονῆς Τρύφωνος [Ducange, Constantinopolis Christiana, t. II, p. 140.] . Alias a graecis, qui eius etiam nomine promuntorium [in Graecia.] appellaverunt [Vita S. Nicolai Studitae: τὴν προσπελάζουσαν τῷ Ἀκρίτᾳ χερρόνησον, τὴν ἐπώνυμον τοῦ μεγάλου μάρτυρος κατειλήφασι Τρύφωνος. P. G., t. CV, p. 900.] , sancto Tryphoni ecclesias consecratas fuisse quae aetatem non tulerunt quis dubitet? Quattuor nostris diebus Sancti Tryphonis ecclesiae supersunt in Hellade [Max Herzog zu Sachsen, Das christliche Hellas (Leipzig, 1918), p. 326.] .

[18] [Oratio seu exorcismus S. Tryphonis.] In euchologiis graecorum habetur ordo servari solitus circa agrum, vineam aut hortum si a reptilibus, insectis aliisve animalium speciebus pernicies iis inferatur. Et quidem missam celebrari oportet; tum lampadem S. Tryphonis aut S. Eustathii aut S. Iuliani ex Libya, aut utriusque accendi; completa autem liturgia, oleo e lampadibus illis sumpto et pariter aqua sanctorum Theophaniorum, aspergi a sacerdote agrum, vineam vel hortum, et certas orationes recitari [Goar, Εὐχολόγιον sive rituale graecorum, p. 696.] . Harum praecipua est oratio S. Tryphonis dicta: Προσευχὴ τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Τρύφωνος ἐπὶ πᾶσαν ἄμπελον χώραν τε καὶ κῆπον, quae ita plerumque incipit: Ὄντος μου ἐν Καμψάδου (aliquando Λαμψάχου) κώμῃ καὶ τὰς χήνας ἐπιμελουμένου μου καὶ βόσκοντος, ὀργὴ κατῆλθεν ἐκ Θεοῦ παντοκράτορος οὐκ εἰς τὸν τόπον ἐκεῖνον μόνον ἀλλὰ καὶ εἰς τὰς κύκλῳ περιχώρους [Ita in cod. Vindobonensi Hist. graec. 3, fol. 12v, ubi refertur oratio quae dicta est super agros τοῦ δούλου τοῦ Θεοῦ Ἀλεξίου τοῦ σπαθαρίου.] . Est autem re vera exorcismus noxiorum animalium quorum catalogus recitatur, ab ignoto homine S. Tryphoni suppositus, inter vanas superstitiosasque observationes amandandus [Cf. L. Arnaud, L'exorcisme de Tryphon le martyr, in Échos d'Orient, t. XII (1909), p. 201 – 205; t. XVI, p. 123 – 27; F. Pradel, Griechische und süditalienische Gebete, Beschwörungen und Recepte des Mittelalters (Giessen, 1907), pp. 4, 62 – 63, 108.] . Saepius occurrit in codicibus [A. Dmitrievskij, Opisanie liturgičeskikh rukopisej, t. II, pp. 119, 243, 368, 417, 453, 496, 582, 794, 795, 806, 816.] neque eadem ubique formula usurpatur [Conferenda quae edidit Goar, t. c., p. 697 – 99, cum Dmitrievskij, t. c., pp. 119, 248, 964 et A. N. Almazov, in Lětopis istoriko-filologičeskavo obščestva pri imperatorskom Novorossijskom Universitetě, t. VI (Odessa, 1896), p. 426 – 429. Cf. Ed. Kurtz, in Byzantinische Zeitschrift, t. VII, p. 206.] . In nonnullis exemplaribus liturgiae S. Iohannis Chrysostomi, inter sanctos quorum memoria fit ἐν τῇ προσκομιδῇ, Tryphon etiam numeratur [Goar, t. c., p. 62.] . Solet et commemorari in officio τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ [Goar, t. c., p. 446.] et in oratione quam dicunt puerorum Septem seu Septem dormientium [L. Arnaud, La prière des Sept Dormants, in Échos d'Orient, t. XV, p. 115 – 25.] .

[19] [Cultus S. Tryphonis Romae,] Non incelebris est ecclesia Sancti Tryphonis Romae, in qua etiamnum statio indicitur sabbato primae hebdomadae in Quadragesima. Fuit a Iohanne XVIII summo pontifice dedicata, ut ipse enarrat in litteris die 28 novembris 1006 datis; quas quidem litteras nonnulli inter spurias reiecerunt, quia sub Iohannis XII nomine eas accipiebant; nullam autem, si cognomini restituantur, notam incurrunt [P. F. Kehr, Regesta Pontificum Romanorum, t. I, p. 90 – 91.] . Quia postulastis a nobis, ita pontifex Iohanni religioso archipresbytero et Iohanni secundo atque Iohanni tertio religiosis presbyteris, quatenus concederemus et confirmaremus vobis vestrisque successoribus ecclesiam sancti Christi martyris Triphonis esse tutam et liberam ab omni condicione cum omnibus que ad eam pertinent que per Crescentium nobilissimum Romane urbis prefectum seu per ceteros eiusdem ecclesie vicinos a noviter est constructa. Siquidem per interventionem suprascripti filii nostri Crescentii gloriosissimi prefecti iam dictam ecclesiam confirmamus vobis vestrisque successoribus per hoc nostre auctoritatis privilegium, ita ut perpetualiter in ea permaneatis atque perenniter laudes eterno Deo referatis a presenti quinta indictione vobis vestrisque successoribus concedimus detinendam. In die enim sacre dedicationis eiusdem ecclesie cum sanctissimum corpus beati Triphonis martyris propriis nostris manibus ibidem reconderemus promulgatum est a nobis ut quemadmodum relique catholice ecclesie infra Romanam urbem honorabiles existunt similiter et ipsa consistat. Dignum namque est ut sancto martyri Triphoni cum summa devotione famulemur et ecclesia que sub eius nomine omnipotenti Deo est attitulata a nobis et a nostris successoribus debitum honorem recipiat atque in indicta ibi processione vel statione nostri sacri palatii schola cantorum conveniat. Ipse enim precellentissimus martyr obtulit corpus suum propter Deum ad diversa supplicia ideo promeruit coronam celestis regni [C. Corvisieri, in Archivio della Societa Romana di Storia patria, t. I (1878), p. 161 – 62. Litteras summorum pontificum Lucii III, Urbani III, Clementis III recenset P. Kehr, t. c., p. 91 – 92.] . Quo tempore quave via sancti martyris reliquiae Romam delatae sint penitus ignoratur. Anno 1287, februarii 20, Sancti Tryphonis ecclesia concessa est ab Honorio IV eremitis S. Augustini [Potthast, Regesta, 22571.] , qui eam currente saec. XV solo aequarunt et eius loco Sancti Augustini aedes construxerunt [Descriptio templorum Urbis Romae, t. XI, pp. 108, 163, bibliothecae Casanatensis cod. 2186.] . Dimidiam in iisdem partem corporis S. Tryphonis asservari affirmat Terribilini [Antiqua ecclesia Sancti Salvatoris in Primicerio nunc vulgo dicitur “San Trifone a piazza Fiammetta”. M. Armellini, Le Chiese di Roma, 2a ediz. (Roma, 1891), p. 349.] , ea sola, ni fallor, ductus ratione quod et in ecclesia Sancti Spiritus in Saxia S. Tryphon cum Respicio et Nympha requiescere censetur. Partitionis reliquiarum inter utramque ecclesiam nullum est nec in chronicis neque in instrumentis vestigium.

[20] [Cathari in Dalmatia.] Eiusdem sancti corpus se possidere gloriatur civitas Catharensium, quondam Ascrivium seu Decatera, nunc Kotor, ad ostia Catharensia (vulgo Boka Kotorska), et antiqua certe rei fama est, cum iam referat Constantinus Porphyrogenitus sacras eius reliquias in castro τῶν Δεκατέρων quiescere: ἐν δὲ τῷ αὐτῷ κάστρῳ κεῖται ὁ ἅγιος Τρύφων ἀκεραίως πᾶσαν νόσον ἰώμενος, μάλιστα τοὺς ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων τυραννουμένους· ὁ δὲ ναὸς αὐτοῦ ἐστὶν εἱληματικός [De administrando imperio, 29, Bekker, p. 139.] . Historia translationis satis prolixa et in novem lectiones divisa legitur in officio S. Tryphonis anno 1561 Venetiis impresso. Cui si fidem adhibes, contigit anno 808 vel 809 mercatores Venetos Sansadum devenisse, et favente quodam monacho reliquias S. Tryphonis clam abstulisse. [Historia translationis reliquiarum.] Prospero cursu navigantes ingrediuntur Ionium mare et Corcyram praetergressi Dyrrachium, Lissum Olichiniumque superaverunt. Dum sic autem praesenti numine multo laetiores quam spe lucri per Adriaticum mare secundis ventis navigarent, faucesque iam sinus Catharensis a dextris haberent, ecce subito coorta tempestate navim saevientium rabie procellarum in sinum disiecit Cathari apud Tarbanum. Sequenti autem die reserenato caelo sublatis anchoris credentes se prospero cursu patriam versus navigaturos, dant vela ventis, carbasa tument, loco tamen non divellebatur prora, stabat navis fixa et immobilis instar scopuli, nihil nautis aut velis aut remis proficientibus. Intellexerunt mercatores martyrem ulterius progredi nolle statimque legatum ad Catharensium senatum miserunt qui sancti martyris reliquias civitati offerret. Qui summo cum gaudio exceptus est, et sine mora sacrae exuviae ad litus deductae. Tum episcopus cum clero et universo populo ad levandum sacrum corpus processit, quod non absque miraculo in urbem introductum est. In eo loco ubi episcopus omnes subsistere iussit, ecclesiam fabricare decreverunt, quam postea brevi spatio temporis miraque celeritate ad laudem Dei eiusque gloriosae genetricis Mariae ad honorem vero ipsius martiris et sub invocatione eius nominis construxere ex lapide pario, porfirete et ophite, patrum scilicet sumptibus eorumque qui opibus et pietate pollerent et maiori ex parte Andreuccii viri opulentissimi [Apographum habemus inter collectanea Bollandiana in codice Bruxellensi 8939, fol. 195 – 197.] . Haec minime hausta ex antiquis fontibus, sed maximam partem ex ingenio, ad normam similium historiarum concepta esse satis patet. Nec lectu dignum est Instrumentum corporis nostri gloriosi Confalonis sancti Tryphonis anno a Christi Incarnatione octingentesimo nono die decima tertia ianuarii, quod ita incipit: Ego Andreatius et cum coniuge mea Maria et cum filio meo Petro et cum filia mea Maria et cum filia mea Theodora aedificavimus ecclesiam S. Mariae Infunariae cet. [Ap. Farlati, Illyricum sacrum, t. VI, p. 425.] . Ignoti falsarii artes singula paene instrumenti verba produnt.

[21] [Translatio capitis.] Ex eodem S. Tryphonis officio habemus lectiones in festo translationis capitis S. Tryphonis, a recentiore quoque scriptore compilatas, nullo etiam fontium unde hauserit, indicio. Anno Christi circiter M, ita ille, hostes subita incursione Catharum depraedarunt et inter alia caput istius sancti mirum in modum adornatum abstutulerunt et secum praeda onusti abduxerunt. Quod per multum tempus latuit nec scire potuerunt Catharenses quo in loco pretiosum caput reconditum haberetur, donec ita Deo maximo disponente, Matheus quidam Bonasi Catharensis mercator negotiandi gratia peragrata Macedonia superiorique Mesia Constantinopolim pervenisset. Hic inveniendi sacri capitis desiderio incensus, casu fortuito incidit in monachum illum cui eiusdem thesauri custodia commissa erat. Cui beatus Tryphon saepius in somnis apparuerat eumque fuerat adhortatus ut eunti alicui in Dalmatiam caput suum tradere non recusaret; unde his a mercatore acceptis suspicari caepit monachus an gratam rem martyri facturus esset si mercatori eidem caput suum ingenti studio ac instantia requirenti concedere non tardaverit. In somnis iterum admonitus, caput S. Tryphonis tandem Matthaeo Bonasio tradidit, accepta prius pecunia qua vitae suae fugiendo consulere posset. Maxima civium laetitia exceptae sunt sacrae reliquiae. Deinde volentes patres Mathaei Bonasii labores et beneficiis aliqua ex parte remunerare, per ipsum pro recuperando sacro capite impensos, una cum episcopo cleroque eidem agrum insignem de ratione ecclesiae donaverunt, ipsumque Bonasium etiam immunitate omnis generis tributorum munierunt eique nobile mausoleum sub vestibulo, prope portam magnam ecclesiae cathedralis beati Tryphonis, concesserunt, cunctaque sibi suisque haeredibus publicis instrumentis roboraverunt. Translatum est autem seu restitutum caput beati Tryphonis martiris Catharum de suburbanis Constantinopolis, tempore domini regis Radislavi et Blasii episcopi Catharensis, anno a salutifera nativitate Domini ducentesimo vigesimo septimo supra millesimum, quartodecimo calendas decembris [Codex Bruxellensis 8939, fol. 197 – 199.] .

[22] [Reliquiae Venetiis servatae.] Anno 1378, Victor Pisanus, classis Venetae praefectus, Catharum Hungaris eripuit, sed ex manubiis captae urbis nihil retinuit nisi crus S. Tryphonis ex eius corpore detractum, illudque in ecclesia Sancti Fantini Venetiis deposuit [Farlati, t. c., p. 453.] . Quod deinceps Catharenses ut a Venetis sibi restitueretur frustra tentaverunt. Et anno quidem 1400 Catharensium legati his verbis rem aggressi sunt: Item hic in S. Fantini ecclesia asservatur crus domini S. Tryphonis, quod tempore expugnationis Catharo abstulit dominus Victor Pisanus. Eapropter rogamus excelsam vestram dominationem ut dignetur nobis permittere quod ipsum in patriam referamus ad S. Tryphonis ecclesiam, ubi antiquitus asservabatur. Venetorum responsum accipe: Respondemus quod alias similis requisitio facta fuit nostro dominio per alios suos ambasciatores, quibus respondimus quod pro certa et rationabili causa non poteramus eis complacere, et sic ad praesens respondemus quod pro bona et honesta causa non possumus eis complacere [Farlati, t. c., p. 433.] .

[23] [Festa a Catharensibus celebrata.] S. Tryphon a Catharensibus habetur specialis protector defensor et adiutor suae civitatis, ita Codex Statutorum Civitatis Cathari, in quo legitur decretum de ceremonia fienda seu offerenda in solemnitate beatissimi martyris sancti Tryphonis protectoris civitatis Cathari per officiales ipsius civitatis [Codex Statutorum, c. XXXIV, apud Farlati, t. c., p. 455. Statuta Civitatis Cathari Venetiis edita sunt an. 1616.] . Rex autem Serbiae Stephanus anno circiter 1331 duos nummos argenteos cudi iussit, in parte aversa effigie sancti martyris altera manu palmam altera aediculam sustinentis signatos [Farlati, t. c., p. 449.] , cum epigraphe inscripta S. TRIFONIS CATARENSIS. Quattuor festa S. Tryphonis celebrantur in ecclesia Catharensi. Primum est et praecipuum die 3 februarii, qui graecorum festivitati vicinior est. Ludis, saltationibus et conviviis faustum diem plebs christiana agere solet [G. Gelcich, Memorie storiche sulle Bocche die Cattaro (Zara, 1880), p. 159 – 60; Id., Storia documentata della Marinerezza Bocchese (Ragusa, 1889), p. 41 – 44; U. Raffaelli, Il Ballo di san Trifone o della Marinerezza di Cattaro, ap. G. Zarbarini, La festa di San Trifone (Spalato, 1888 et 1900), p. 43 – 49, haec inter multa refert, p. 47: “Prima dei vespri solenni, e propriamente nell' atto in cui il rettore della citta ed il vescovo, movendo dalla rispettiva loro residenza e recandosi al tempio, venivano a bello studio ed a concertata mossa a scontrarsi presso il limitare del medesimo; la Marinerezza, al suono di lieta e particolare musica menava una lieta e particolare danza in guisa de prendere quasi entro ad un circolo si lo stesso vescovo che il rettore della citta co' due giudici e questo era propriamente il cosi detto Ballo di S. Trifone o della Marinerezza, non dissimile gran fatto nelle sue giravolte e carole ad un rondo delle eta moderne.”] . Die 14 ianuarii commemoratio est translationis sacri corporis a Venetis primum allati. Die 20 novembris fit anniversaria commemoratio inventi et Catharum relati capitis S. Tryphonis. Tandem dominica tertia post Pentecosten S. Tryphonis patrocinio sacra est [Ex decreto Pii VII, 2 martii 1815. Officia propria S. Tryphonis martyris civitatis et dioecesis Catharensis patroni principalis, s. l. a. [1815], p. 29.] . Et haec sunt propria Catharensibus, qui ideo tamen romanam S. Tryphonis commemorationem die 10 novembris non neglegunt. Haec enim in tota dioecesi sub ritu duplici maiore agitur [A. Bassich, Della vita e del martirio di san Trifone titolare della Chiesa cathedrale, primario patrono della citta e diocesi di Cattaro (Vienna, 1845), p. 29. Legantur et Notitiae historicae, in Schematismus seu status personalis et localis dioecesis Catharensis pro anno Domini MCMVII (Ragusii, 1907), p. 15.] .

[24] [S. Tryphonis cultus in Campania,] Anno 1515 conditum est instrumentum inventionis brachii S. Tryphonis in pago Cesarani, dioecesis Amalphitanae [Edidit A. A. Pellicia, De Christianae ecclesiae politia, t. III (Bassani, 1782), p. 357 – 66.] , quando ecclesia sub vocabulo Sanctae Mariae de mense Augusti maximam partem destructa est ut in ampliorem formam resurgeret: Inter alia altaria ibidem existentia disfabricari fecerunt quoddam altare a parte dextra dictae ecclesiae, in quo quidem altare erat lapis marmoreus seu marmor, elevatoque ipso lapide marmoreo gradatim inventus fuit alter lapis marmoris cum certis scripturis grecis et figura ibidem sculpita, ac signaculis et certis aliis litteris latinis et columba similiter ibidem sculpita. Deinde vero subtus dictum lapidem cum dictis signaculis scripturis et pictura erat vas ligneum seu quedam cascietta lignea antiquissima clausa in quo quidem vase seu cassa lignea fuit inventum quoddam brachium cum manu integra, praeter dumtaxat deficiente in ipsa manu certa parte digiti parvi et ultimi ipsius manus [Pellicia, t. c., p. 359.] . Litteris latinis inscriptum erat lapidi Olympiaci cuiusdam christiani epitaphium [C.I.L., X, 668.] ; litterarum autem graecarum vestigia, quae ad amussim delineata summopere desideramus, Ο ΑΓΙΟΣ ΤΡΙΦΩΝ vel quid simile referre visa sunt [Pellicia, t. c., p. 362, annot. v.] . Res valde dubia est, nec nisi lapide iterum a peritis inspecto decernenda. Num litterae graecae eodem in lapide exstiterint dubitat Mommsenus. Quo loco hodie lateat ignoramus. Fueritne inventis reliquiis honor habitus, ex instrumento non constat. Ceterum in eadem provincia cultum sancti martyris antiquiorem esse vel ostendit monasterium Sancti Tryphonis extra muros urbis Ravellensis olim conditum [Pellicia, t. c., p. 363 – 65, annot. v.] . [in Sicilia et Helvetia.] Quoniam anseribus pascendis intentus fuisse narrabatur S. Tryphon, velut hortulanorum protector apud Siculos habitus fuit, et a senatu Panormitano anno 1637 inter tutelares adscriptus, dedicato eius nomini sacello in ecclesia cathedrali. Aliis in Siciliae locis eidem excitata sunt sacella [I. M. Amatus, De principe templo Panormitano libri XIII (Panormi, 1728), p. 343.] . Item ecclesia in vico Helvetiae Saint Triphon.

§ II. De sanctis Tryphone et Respicio.

[25] [SS. Respicii et Tryphonis reliquiae] Praeter martyrologia et calendaria quae in principio huius commentarii adducta sunt et monumenta litteraria de quibus nunc nobis agendum erit, perpauca sunt cultus S. Respicio una cum S. Tryphone redditi vestigia. Missale quod servatur in basilica Sancti Petri, F 14 signatum, saeculo XII scriptum, in proprio sanctorum habet festum S. Triphi et Respicii, legiturque in oratione “Libera”, post S. Andreae nomen: et beatis martyribus Triphone et Respicio [Ebner, Quellen und Forschungen zur Geschichte des Missale Romanum (Freiburg i. Br., 1896), p. 187 – 88.] . Sub initium saec. XI ecclesiae Sancti Respicii martyris mentio occurrit, cuius presbyter Leo Theodorico monacho scribendi materiam subministravit; erat quippe cotidianus beati triumphatoris Christi Respitii titularis eiusque sacerdos [Infra, num. 28.] . S. Tryphonis utique nomen omittitur; cum tamen in suo libello Respicium S. Tryphonis socium faciat Theodoricus, utrique martyri ecclesiam dicatam fuisse oportet.

[26] [Romae in ecclesia Sancti Spiritus] In aede Sancti Spiritus in Saxia olim parieti infixus erat titulus, a Sabino servatus, in hunc modum: Anno dominice incarnationis MCXXIII indictione I, VI kal. martias, pontificatus dni Cal (listi) secundi pp. anno quinto consecratum est altare hoc in honorem S. Mariae virginis ab eodem venerabili pp. et cum episcopis et card(inali)b(us) suis nec non cum multis aliis archiepiscopis et innumera multitudine cleri et populi: ubi etiam recondita sunt a Petro ven. Portuensi episcopo corpora sanctorum martyrum Trifonii et Respicii et Agapiti et caput S. Rufine virginis et martyris. Eodem die et eadem indictione factum est hoc per manus Iohannis presbyteri cardinalis S. Chrysogoni qui dicitur de Crema [De Rossi, Inscriptiones christianae Urbis Romae, t. II, p. 434, n. 98.] . Eodem anno VIII id. iul., dedicatum est oratorium a praedicto Iohanne de Crema in titulo suo Sancti Chrysogoni constructum: ubi recondite sunt hec reliquie: de costa S. Stephani protomartyris, de capite S. Anastasii martyris, de capite S. Sebastiani martyris, de sanguine et ossibus B. Laurentii et carbonibus, [et Sancti Chrysogoni.] de brachio S. Calisti martyris, de costa S. Prisce, de sepulchro et spongia Domini, de reliquiis S. Ipoliti martyris, Marci et Marcelliani martyrum, de vestimentis S. Iohannis evangeliste, de reliquiis S. Tarsille, Triphonis et Respicii martyrum, Agapiti martyris, de peplo S. Barbare tincto sanguine, de reliquiis S. Sixti pape et martyris, Adriani pape et martyris, Stephani pape et martyris, Cirille virginis, de capite S. Rufine et sanguine Secunde sororis eius, S. Corneli pape et martyris, de 〈reliquiis〉 S. Nimfe virginis et martyris [In ecclesia Sancti Chrysogoni. Forcella, Iscrizioni delle chiese e d' altri edifici di Roma, t. II, n. 486.] .

[27] [Passio SS. Tryphonis et Respicii anonyma;] Passionis SS. Tryphonis et Respicii ab anonymo conscriptae posterior pars BHL. 8337, quae in codicibus seorsim occurrit, sola typis edita est. Quas ob causas Acta illa Ruinartio adeo placuerint ut inter antiqua optimae notae eadem collocaret [Acta sincera, ed. secunda, p. 261, et in editionibus sequentibus.] et a doctissimo viro A. S. Mazochio egregia et praeclarissima pronuntiata fuerint [Commentarius in vetus Kalendarium Neapolitanum, p. 930.] , non possum equidem satis mirari. Nihil enim necesse erat ut huius historiae naevos agnoscerent turpem Actorum SS. Tryphonis et Respicii originem detexisse. Nobis autem ea legentibus statim apparet audaci mendacio eadem ex Actis S. Tryphonis conficta esse, ea ratione ut vel Respicius Tryphoni substitueretur, vel pro solo Tryphone par martyrum Tryphon et Respicius induceretur. Neque sola Passio Tryphonis eo modo retractata est, sed et eius Vita, ita ut integra narratio binis constet partibus, quarum prior, BHL. 8336, sub hac saltem forma inedita est. In codicibus legenda proponitur ad diem 10 novembris; in plerisque sequitur Passio S. Nymphae. Sunt autem hi:

R1 = Codex bibliothecae Vaticanae 5696, olim Sanctae Mariae ad Martyres, membraneus, saec. XII exaratus [Catal. Lat. Vatic., p. 135.] . Fol. 38 – 43v: Passio SS. Triphonis et Respicii martyrum = BHL. 8336, 8337; fol. 43v – 48v: Vita S. Nimphae = BHL. 6256.

R2 = Codex Capituli Sanctae Mariae Maioris B, membraneus, saec. XII/XIII exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 95.] . Fol. 252 – 257v: Passio SS. Triphonis et Respitii martyrum = BHL. 8336, 8337; fol. 257v – 263: Passio S. Nymphae = BHL. 6256.

R3 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis lat. 3278, membraneus, saec. XIV exaratus [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 544.] . Fol. 271 – 272: Passio SS. Tryphonis et Respicii = BHL. 8337; fol. 272 – 273: Passio S. Nymphae = BHL. 6256, non integra.

R4 = Codex bibliothecae Vallicellanae R. 32, membraneus, saec. XI exaratus [Catal. Lat. Rom., p. 462.] . Fol. 30 – 31v: Passio Trifonis et Respitii = BHL. 8336, mutila.

Inter apographa Vallicellana etiam leguntur, cod. H. 9, fol. 215 – 217v; Passio BHL. 8337, cum Passione S. Nymphae, BHL. 6256; cod. H. 16, fol. 107 – 112: Passio BHL. 8336, 8337, e codice R 1 exscripta [Ibid., pp. 426, 438.] . Hos etiam habemus libellos, ex eodem codice, in collectaneis Bollandianis, cod. Bruxellensi 8939, fol. 188 – 194v. Eosdem, variis modis in epitomen redactos [Ibid., p. 519.] omittere praestat. Ab insulsa lucubratione legentibus exhibenda libenter abstinerem, quod tamen per operis leges minime licet. Satis autem videbitur si eam e codicibus R 1, R 2, ceteris neglectis, dederimus.

[28] [alia a. Theodorico Amorbacensi.] De Theodorico monacho Amorbacensi seu Floriacensi, qui anno circiter 1005 Romae commorabatur, et ipse Passionem SS. Tryphonis et Respicii conscripsit, post Albertum Poncelet nostrum supervacaneum est disserere [Anal. Boll., t. XXVII, p. 5 – 27.] . Libellum eius servavit codex T = bibliothecae Vaticanae latinus 1192, membraneus, saec. XII, in quo habetur fol. 35 – 41: Passio SS. martyrum Triphi et Respicii, quam sequitur fol. 41v – 45: Passio S. Nymphae = BHL. 6254 [Catal. Lat. Vatic., p. 46.] . Ex eodem exscriptum est apographum quod inter collectanea Bollandiana reperitur in codice Bruxellensi 8939, fol. 166 – 177v, ab ipso Papebrochio collatum. Passioni praemissus est prologus, quo Leo presbyter Sancti Respicii inducitur, revera tamen Theodoricum audimus [Anal. Boll., t. c., p. 10.] ; eo vero absoluto, sub lemmate incipit passio, alterum incipit prooemium iis paene verbis, quae usurpat scriptor Passionis S. Tryphonis in codice P [Supra, num. 14.] , paulo tamen uberioribus. Ubi tandem ad sanctorum gesta enarranda accedit Theodoricus, illam ipsam Passionem, paucis mutatis exscribit; sed in principio ea quae de Tryphone dicebantur de Respicio dixit; mox ubi legebatur: Deprecor te, serve Dei Triphon, haec scribit: Deprecor vos, o sancti Dei servi, Triphonem atque Respicium. Sed quod mireris, Respicio deinceps plane suppresso, solius Tryphonis gesta expediuntur. Ceterum eidem libello P presse inhaeret ad medium usque caput 10; tum illum repente deserit et ab his verbis: ad haec etiam famulus Dei, alterum libellum, Ad laudem seu BHL. 8339 exscribere incipit, nulla etiam Respicii habita ratione. Quae cum ita sint, ne eadem ad nauseam iterare cogamur, et nihilominus simul aliquo modo Theodoricianum opus representetur, prima eiusdem capita, utroque prologo praemisso, edidimus; reliqua autem reperies annotata ad libellum BHL. 8339 (Ad laudem), quocum inde a c. 8 codicem T contulimus.

[29] [Epitome a. Petro de Natalibus.] In epitome De sanctis Triphone et Respicio martyribus et Nympha virgine, quod est capitulum XLII libri X Petri de Natalibus, non pauca carpenda sunt. Primum est quod illos martyres apud vicum Absadum Saxonie passos dicit, qui postea Romae occisi esse narrantur. Absadum seu Sansadum (Σανσάδου κώμη) nullum esse in Saxonia vicum vix est cur moneamus. Saxoniam Germaniae pro Saxonia quae dicitur Romae apud Vaticanum, ubi sanctorum trium corpora in ecclesia Sancti Spiritus iacent, Petrus male intellexit. Dein Eutychetem nobilem romanum vocat patrem puellae obsessae quae a Tryphone liberata est. Tandem Nympha, quam virginem vestalem fuisse fingit, veluti martyrii particeps Tryphoni et Respicio a solo Petro sociatur. Eius verba hic apponimus: Orante Tryphone idolum corruit, et mox Nympha quedam, que virgo vestalis erat, ibidem assistens fidem Christi percepit et Christum Deum verum voce publica proclamavit. Tunc prefectus sanctos martyres una cum Nympha virgine plumbatis diutius cedi eosque omnes novissime mandavit pariter decollari. Quorum corpora a christianis iuxta ipsam urbem sepulta sunt III idus novembris. Quisquis ille est qui haec primus excogitavit et receptae SS. Tryphonis et Respicii historiae invexit, nihil aliud egisse quam falsa falsis addere dicendus est.

[30] [Memoria utriusque sancti in Dalmatia,] In dioecesi Catharensi saepius in anno, ut dictum est [Supra, num. 23.] , commemoratio fit S. Tryphonis, qui est loci patronus; die autem 10 novembris celebratur festum SS. Tryphonis et Respicii, et in officio fiunt “ omnia ut die festo”, scil. 3 februarii, “praeter sequentia”. Additur videlicet ad matutinum lectio nona, quae est de SS. Respicio et Nympha: Respicius tribunus Decio imperatore saeviente in christianos, cum invictum martyrem Tryphonem omnia fortiter ferentem supplicia vidisset, ad Christi Domini fidem conversus, statim se christianum esse palam professus est. Quare a satellitibus comprehensus, varieque cruciatus una cum Tryphone rapitur ad Iovis simulacrum; quae statua, Tryphone orante, concidit. Postremo cum in contemptu idoli et in confessione veri Dei perseverasset, plumbatis crudelissime contusus, nobilissimum martyrium consecutus est IV idus novembris. Eodem die virgo quaedam, cui nomen Nympha, cum Iesum Christum verum esse Deum clara voce testaretur, martyrii palmam ad virginitatis coronam adiunxit [Officia propria S. Tryphonis martyris civitatis et dioecesis Catharensis patroni principalis, s. l. a. [1815], 33 pp.] . Haec omnia conficta esse ex dictis satis patet.

[31] [in Sabaudia.] Tryphonem et Respicium in Nicaea Bithyniae martyrium subiise Passio eorum asserit. Nimirum de Nicaea Europae (Nizza) intellegi voluerunt hagiographi, qui eos ab hoc loco originem duxisse ibique occisos esse scripserunt [P. Gallizia, Atti de' santi della R. Casa di Savoja, t. II (Torino, 1756), p. 143 – 55.] . Vana eruditorum deliramenta quae nullam requirunt confutationem.

§ III. De S. Nympha.

[32] [Passio S. Nymphae.] Acta S. Nymphae obiter perstrinxit Stiltingus noster in commentario de S. Mamiliano a quo Nympha ad fidem adducta fuisse fertur, eademque aperte fabulosa, figmentis plena et ineptiis recte censuit [Acta SS., Sept. t. V, p. 48 – 51.] . Libenter quidem ea praeterirem, nisi instituti nostri ratio obstaret. Ea proinde, paucis adiectis, promimus, utraque, quam in codicibus sortiuntur forma, videlicet BHL. 6254, cum subiuncto miraculo 6255, et BHL. 6256, ad nauseam usque insipida, sed necessario tradenda, quia ex eis hauserunt quicumque de S. Nympha scripserunt [Scriptores Vitae S. Nymphae recentiores plerosque recensuit U. Chevalier, Répertoire des sources historiques du moyen âge, in v. Nymphe. Cf. L. Boglino, I Manoscritti della biblioteca Comunale di Palermo, t. III (Palermo, 1892), p. 215.] . Passio prior cum Miraculo edetur ex codicibus Vaticanis lat. 1192 = T et lat. 6076 = V 1, de quibus supra n. 13, altera autem ex codicibus Vaticano lat. 5696 = R 1, et B Capituli Sanctae Mariae Maioris = R 2 (supra, n. 27), quibus addi potest codex ecclesiae cathedralis Panormitanae, quem gemina editione expressit Octavius Caietanus. Hunc tamen adhibere visum non est, tum quia admodum recens est — ante centum vix annos scriptum iudicabat Caietanus anno 1610 — nec ullam alicuius momenti praebet lectionem, una forsitan excepta; ubi enim ceteri Bucinam scribunt, Buanam ille habet, quod ex Suana corruptum satis infeliciter censuit laudatus Caietanus [Vitae Sanctorum Siculorum, t. I, animadv. p. 117.] , ea procul dubio ductus ratione quod S. Mamiliani, eiusdem passionis socii, corpus Suanae in Tuscia quiescere censeretur. Certe apud Suanenses nulla est [Ita rescriptum est a R. D. C. G. Fortunati, cancellario episcopatus Suanensis (Sovana-Pitigliano), die 23 ianuarii a. 1922.] neque unquam fuisse videtur S. Nymphae memoria.

[33] [Eiusdem cultus] Ex Actorum BHL. 6254 et BHL. 6256 diversitate operose deducere conatus est idem Caietanus [De die natali S. Nymphae, Panhormi, 1610.] non unam fuisse Nympham sed binas; Panormitanam scilicet et Nicaenam quae fuerit SS. Tryphonis et Respicii socia; sed frustra omnino; nihil enim praeter qualemcumque locorum notitiam ex tam turbido fonte haurire fas est, multumque se egisse existimet qui collectis omnibus quae de Nympha passim leguntur, non ambas illas sed unam saltem vixisse optimis rationibus comprobaverit. Constat enim Nympham his praecipue locis summo in honore habitam fuisse: in Portu Romano, ubi primum quievisse fertur; Romae in ecclesia Sanctae Mariae in Monticellis, ubi eius caput una cum sociorum reliquiis asservabatur; item Romae in ecclesia Sancti Spiritus in Saxia, ubi eius corpus una cum SS. Tryphone et Respicio conditum esse asseritur; tandem Panormi quod ei, si Actis fides est, natale solum fuit.

[34] [in Portu Romano,] Portum Romanum, locum situm iuxta Bucinam, cryptam prope altam pinum, ecclesiam ibi constructam indicant Acta. In libro Pontificali de Leone IV (847 – 855) legitur: Obtulit vero in ecclesia beatae Nimphae martyris, quae esse videtur in civitate Portuense vestem de fundato unam [Duchensne, Le Liber pontificalis, t. II, p. 113.] . Eiusdem ecclesiae mentio est in litteris Benedicti VIII, 1 augusti an. 1018 datis, quibus ecclesiae Portuensi privilegia possessionesque confirmantur: … et exinde remeante ad mare per Buccinam et circumeunte litus maris usque ad sanctam Nimpham et usque ad focem Miccinam [Jaffé-Loewenfeld, Regesta, 4024. Focem Miccinam, hodie Fiumicino.] . Haec ipsa verba recurrunt in litteris Leonis IX eidem ecclesiae concessis 22 aprilis an. 1049 [Jaffé-Loewenfeld, Regesta, 4163.] . Quibus commentarii loco addimus quae scribit Baronius ad annum 270: “ Locus ad Nymphas dictus, inter viam Corneliam et Portuensem situs est, qui corrupto nomine vulgo hodie dicitur Sancta Nympha: ubi adhuc antiquae ecclesiae invisuntur vestigia; insunt et nobilissimi subterranei aquaeductus, ut conici possit ex aquarum abundantia consecutum esse nomen locum illum, ut diceretur ad Nymphas, quem nos vidimus: nam opportune his contigit ferme diebus, ut ecclesiasticarum antiquitatum cupidissimus illustrissimus et reverendissimus D. Gabriel Paleottus S. R. E. cardinalis episcopus Albanen., optimi praesulis dignum exemplar … ad celebrata illa scriptorum monumentis in Portu Romano loca et sacras praesertim sanctorum memorias invisendas una me secum adiungeret. Sed plane accidit desertum videre locum littusque relictum: quo sane factum est ut ingemisceremus recordatione florentissimae olim Portuensis ecclesiae iam penitus solo aequatae [Annales, ad ann. 270, nn. 14, 15. De S. Nympha Portuensi haec scribit C. B. Piazza, La Gerarchia cardinalizia (Roma, 1703), p. 59: “Rimane ancora tra le selve, non molto discosto da Porto, la memoria di questa santa, con una chiesa del suo nome, ristorata dalle sue rovine dal cardinale Francesco Barberini, con una statua di marmo della santa.”] .” Quandonam S. Nymphae cultus inductus fuerit prorsus ignoratur; certum tamen est nullius Nymphae in fastis Portuensium antiquis vestigium esse [De Rossi, Bullettino di archeologia cristiana, 1866, p. 37.] . In ecclesia Sanctae Mariae in Monticellis ab immemorabili, [in variis] ut aiunt, servabatur caput S. Nymphae, quando anno 1592 e suo loco extractum est, ut Panormitanae ecclesiae traderetur [Primum instrumentum assignationis reliquiarum capitis sanctae Nymphae, ap. Caietanum, t. c., animadv. p. 126 – 27.] . Si fides sit Ferrario, corpora SS. Mamiliani, Proculi, Eustochii, Goboldei et Nymphae anno 1098 ab Urbano II pontifice et Mauritio episcopo Portuensi in ecclesiam Sanctae Mariae in Monticellis translata sunt [Catalogus sanctorum Italiae (Mediolani, 1613), p. 574. Quod nonnulli de capite S. Nymphae in Syriam asportato dein Romam relato referunt, nullo antiquo comprobatum repperi testimonio. Rem ita exponit J. M. Amatus, De principe templo Panormitano libri XIII, p. 265: “Urbanus II corpora sanctorum martyrum Panormitanorum Nymphae, Mamiliani, Eustochii, Proculi, Golbodei (sic) transtulit 1098 maximam sub aram ecclesiae Romanae S. Mariae de Monticellis, adstantibus D. Anselmo archiepiscopo Cantuariensi aliisque episcopis ad Romanam synodum convocatis, cum in eodem templo veneraretur augustum S. Nymphae caput a Sarracenis Portuensem urbem agrumque expilantibus in Syriam delatum, et a Syria revectum a Gabriele hebraeo, mox tota cum familia sacris undis abluto c. annum 896, teste synchrono Castallo Metallino.” Habetur in codice bibliothecae Vaticanae Barberino lat. 4808, Trattato di CastaldoMetalino cittadino Romano delle schiatte o casae di Roma, ubi fol. 27, nonnulla reperiuntur de gente delli Leii, et Gabriele iudaeo, lectu plane indigna.] . Undenam haec sumpserit indistincte aperit Ferrarius qui de reliquiis S. Mamiliani dubitationem movet, notatque S. Nymphae Acta expurgatione indigere [Anno 1715 positus est titulus quo eadem de translatis reliquiis traditio refertur nullo tamen pacto confirmatur: S. Mariae in Monticellis ecclesiam non tam antiquitatis laude quam quinque SS. martyrum Panormitanorum exuviis ab Urbano II e Portuensi dioecesi huc translatis insignem… Clemens XI pont. max. restituit ornavitque. Forcella, Iscrizioni delle chiese di Roma, t. V, 1387.] . Ecclesiam Sanctae Mariae in Monticellis a Paschali II (1099 – 1118), qui Urbano II successit, consecratam esse constat [Duchesne, Le Liber Pontificalis, t. II, p. 305.] . De translatione reliquiarum nullum habemus satis certum testimonium. Notatu tamen dignum est hac aetate variis in locis S. Nymphae reliquias depositas fuisse. Anno 1113 consecratum est altare ecclesiae Sancti Salvatoris in Primicerio, [Urbis ecclesiis.] in eoque cum aliis deposita Eugenie, Nymphe sanctarum pignora cara, testante titulo coaevo [Forcella, Iscrizioni delle chiese di Roma, t. XI, 321.] . In ecclesia cathedrali Praenestina haec servatur inscriptio: Anno Dominice incarnationis millesimo C. XVI, XVIIII kal. feb. indic. X dedicatum est altare et cripta sancti Agapiti martyris per dominum Cononem Prenestinum episcopum; in quo videlicet altari requiescunt corpora sanctorum martyrum Agapiti, Gordiani et Abundii et recondite sunt reliquie sanctorum martirum Miliani [Legendumne Mamiliani?] episcopi et Nimphe [〈P. A.Petrini〉, Memorie Prenestine (Roma, 1795), p. 401.] . Anno 1123, in dedicatione oratorii S. Chrysogoni depositae sunt reliquiae cum plurimorum sanctorum tum etiam S. Ninfe virginis et martyris [Ex titulo ap. Forcella, op. c., t. II, p. 486.] . Qua autem aetate et undenam corpus S. Nymphae, quod in ecclesia Sancti Spiritus in Saxia quiescere perhibetur huc advectum fuerit, compertum non habemus. Quod sane mireris, eo ipso anno 1123, quo rogante Iohanne de Crema presb. card. Sancti Chrysogoni in oratorio huius tituli a Petro Portuensi episcopo aliisque collocatae sunt S. Nymphae et simul SS. Tryphonis et Respicii reliquiae, in ecclesia Sancti Spiritus, ambobus venerabilibus viris praesentibus, corpora SS. Tryphonis et Respicii recondita fuerunt, nulla de S. Nympha addita mentione [Supra, p. 325.] .

[35] [Translatio capitis in Siciliam.] Sollemni pompa Panormum invectum est, die 9 septembri anno 1593, caput S. Nymphae, quod prius Romae in ecclesia Sanctae Mariae in Monticellis servabatur. Prolixe inde a principio tota res narratur tribus instrumentis [Edita sunt apud Caietanum, t. c., animadv. p. 126 – 30. Habetur et in codice bibliothecae Vallicellanae H. 30, fol. 24: Ordine et Instruttione che si havra da osservare nella Translatione della testa di S. Ninfa vergine et martire.] , chronicis Siculis atque diariis [G. Di Marzo, Diari della citta di Palermo, in Biblioteca storica e letteraria di Sicilia, t. I (Palermo, 1869), p. 134: Breve ragguaglio della triomphal solennita fatta in Palermo l'anno M. D. XCIII nel ricivimento del capo di S. Ninfa vergine e martire Palermitana. In Palermo, 1593.] , brevius in epigraphe marmori insculpta ad valvas ecclesiae cathedralis: Clemente VIII pontif. max. Philippo II austriaco rege, Henrico Gusmano comite Olivarensi prorege, Divae Nymphae caput a Panormitanis multis ante saeculis expetitum Mariae tandem Pimentellae proregis uxoris opera obtentum, Didaco Haedo archiepisc. Panormit. a Giliberto Isfar Corriglia Pactensi episcopo summi Pontif. nomine, theatro in via Columna ad id magnificentissime instructo, publice traditum incomparabili civium laetitia exterorumque admirabili concursu per portam Felicem triumphali pompa excipitur et ad maximum urbis templum nobilissimo cum apparatu defertur 5 idus septemb. 1593 [Sicilia Sacra a. Rocco Pirro, ed. 3a cura A. Mongitore, t. I (Panormi, 1733), p. 209.] . Hisce servandis reliquiis destinatum est sacellum in ecclesia cathedrali anno 1598 exstructum, iisdemque adiunctae sunt anno 1666 reliquiae SS. Mamiliani et sociorum [Haec et alia plurima de cultu S. Nymphae Panormitano accepimus a R. D. G. Anichini, archiepiscopi Panormitani secretario, cui maximas gratias referimus.] . Centum et amplius post annis sacellum destructum est et reliquiarum memoria paene deleta, donec anno 1910, iubente archiepiscopo cardinali A. Lualdi, pristini iisdem honores tribuerentur. Ecclesia Patrum Cruciferorum, [Cultus S. Nymphae Panormi] quae anno 1601 Panormi condita est, S. Nymphae dedicata fuit, ubi fraternitas laicorum S. Ninfa dei Crociferi sedem habet. Eiusdem etiam nomen inhaesit turri antiquae palatii regii, torre di S. Ninfa, ubi nunc est specula astronomica. Statua eius collocata est in loco civitatis Quattro canti dicto, et etiam in porta Felice, qua sacrum caput anno 1593 in urbem illatum est. Ab hac certe translatione maxima S. Nymphae cultus apud Panormitanos incrementa accepit, non tamen initium. Iam enim anno 1483 una ex campanis principis templi Sanctissimae Deiparae Nymphaeque virgini martyridedicata fuisse fertur [Amatus, De principe templo, p. 404.] , et in eadem ecclesia marmoreum eius simulacrum a Gagino artificiose confectum anno 1507 positum est [Amatus, t. c., p. 153; G. Di Marzo, I Gagini e la scultura in Sicilia nei secoliXV e XVI, t. I (Palermo, 1880), p. 222 – 23.] . Attamen, quantum ex monumentis conicere licet, cultus S. Nymphae in Sicilia minime antiquus videtur, et non antea inductus quam lecta est Passio BHL. 6256, ubi velut civis Panormitana traducitur, quod ideo solum excogitavit hagiographus quia S. Mamilianus episcopus Panormitanus fuisse censebatur. Saeculo XVIII celebrabatur dominica quarta septembris translatio S. Nymphae. Nuntiabatur in martyrologio ecclesiae Panormitanae, pridie idus novembris, cum octava festum S. Nymphae his verbis: Apud Portum Romanum S. Nymphae virginis et martyris, urbis Panormi civis et patronae principalis … [Martyrologium Panormitanum sanctorum civium et patronorum urbis Panormi secundo editum (Panormi, 1742), p. 18.] . “Antiquitus, ita martyrologii editor, huius sanctae civis festum peractum fuisse Panormi 12 novembris testatur Caietanus; at nescio quis per summam inscitiam in posteriori aevo corrigendum censuit 10 novembris, cum advertisset hac die festum constitutum SS. martyribus Tryphoni, Respicio et Nymphae. At haec Nympha a nostra Panormitana penitus diversa. Scioli errorem detexit idem Caietanus, vir de rebus sacris Siculis bene merentissimus, ideoque die 12 restituendum curavit Nymphae Panormitanae festum [Ibid., p. 37.] .” Profecto erravit Caietanus cum binas excogitavit Nymphas. Die duodecima novembris Nympham obiisse in ipsa Passione legitur, in codicibus autem lemmati haec verba praefixa sunt eodem die, scilicet die decima qua SS. Tryphonis et Respicii commemoratio fiebat. Agebatur etiam a Panormitanis festum translationis S. Nymphae, cuius anniversaria dies in 9 septembris incidebat. Quod postea in dominicam septembris tertiam, deinde in quartam translatum est [Ibid., pp. 17, 36.] .

[36] [et in pago Santa Ninfa.] Municipium in Sicilia est a S. Nympha nuncupatum (Santa Ninfa, provincia di Trapani), quod pietatis causa erexit Ludovicus Arias Giardina, primis saec. XVII annis. Ampla ibidem sanctae martyri sacra exstructa est ecclesia, quae saeculo sequenti insignes eiusdem reliquias (has rursum ecclesia Sanctae Mariae in Monticellis [M. Accardi, Cenni documenti sulla chiesa matrice arcipretale di S. Ninfa, in Sicilia Sacra, t. II (1900), p. 120 – 22.] subministrasse censetur) accepit. Ita quippe officium proprium quod olim in ecclesia Sanctae Nymphae legi solebat: Brachium vero quod anno 1721 ab apostolica sede Fridericus de Neapoli, princeps et dominus Terrae Sanctae, impetravit maiori ecclesiae eiusdem terrae [Santa Ninfa] argentea inclusum theca munifica largitate donavit ibique pia fidelium devotione novisque in diem honoribus celebratur [Ex litteris quas die 15 ianuarii 1922, rogante iam laudato R. D. Anichini, scripsit canonicus Vincentius Barbara, loci archipresbyter.] . Dominica secunda octobris translationis memoria agebatur.

I. PASSIO S. TRYPHONIS PRIOR

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

E codicibus bibliothecae Vaticanae Palat. 317 (= A 7), Hierosolymitano bibl. patriarch. 1 (= A 2), bibl. Ambrosianae D. 92 sup. (= A 4). Cf. Comm. praev. num. 2.

Μαρτύριον τοῦ ἁγίου μάρτυρος [om. A 2.] Τρύφωνος.

[1] [Gordiani Augusti filia] Ἔτους διακοσιοστοῦ ἐνενηκοστοῦ [ἐνενικοστῶι A. 7.] πέμπτου ἀπὸ [om. A 7.] τῆς βασιλείας Αὐγούστου ἐβασίλευσε Γορδιανὸς καῖσαρ ἐπὶ τῆς Ῥώμης πριγκίψ [ἀπὸ τῆσ Ῥώμης Γορδιανὸς καίσαρ πρίνκηψ A 2.] τῆς Ἀνικίου συγκλήτου ὀνομαζόμενος [Comm. praev. num. 5. Gordianum principem senatus vocatum fuisse nullo comprobatur antiquitatis monumento. Senatus Ἀνικίου ridiculum est commentum. Aniciorum gentis, vel aniciorum numeri mentio est aeque incertae originis in Passionibus SS. Carterii et Georgii. Cf. P. Franchi de' Cavalieri, Hagiographica, p. 42; S. G. Mercati, sull' Ἀνικιόρων γένος dell'acrostico di Guiliana Anicia nel codice Viennese di Dioscoride, in Rivista degli studi orientali, p. 427 – 31.] . Οὗτος [εὐτοίχησεν καὶ add. A 2.] ἐποίησεν θυγατέρα ὁμώνυμον αὐτῷ [αὐτοῦ A 2.] . καὶ ταύτην ἐπαίδευσε γράμμασι καὶ πολλαῖς ἀρεταῖς κατακοσμήσασ ἐν τῷ παλατίῳ διάγειν ἐποίησεν [ἐπ. εἰσ ἓν τῶν παλατίων εἶναι αὐτὴν A 2.] , μνηστήρων [δὲ add. A 2.] οὐκ ὀλίγων αὐτῇ [αὐτῶ A 2.] προïόντων [προσιόντων A 2.] διὰ τὸ κάλλος αὐτῆς [τὸ θαυμαζόμενον καὶ τὴν παιδίαν add. A 2.] τῶν τε Ἀνικίων τῆς [(τῶν - τῆς) ἐκ τῶν τῆς Ἀνικίου A 2.] συγκλήτου καὶ ἑτέρων πλειόνων μεγιστάνων. Μόνης τε [οὕτω A 2.] ὑπαρχούσης αἰτῷ τῆς παιδός [(αὐτῷ - παιδὸς) παιδὸς οὐκ ἐπένευσεν ὁ πατὴρ αὐτῆς μετὰ δὲ ταῦτα A 2.] , ἐγένετο ἐνεργεῖσθαι αὐτὴν ὑπὸ πνεύματος πονηροῦ· καὶ [nonnulla desunt A 7.] … τοῦ δαίμονος ἐπὶ ἐνεργείας ἐκβοῶντος [(πονηροῦ - ἐκβ.) ἀκαθάρτου τοῦ δὲ δαίμονος ἐκ πολλοῦ βοῶντος A 2.] καὶ ἐπικαλουμένου Τρύφωνά τινα χηνοβοσκόν [Similia in aliis sanctorum Vitis accurunt. Comm. praev. num, 5.] . [a daemone arripitur.] Τοῦ οὖν [(τ. ο.) καὶ τοῦ A 2.] βασιλέως διαποροῦντος καὶ διασκεπτομένου ἐν τοσαύτῃ λύπῃ καὶ ἀλλοιοῦντος 〈τὸ πρόσωπον [(τ. π.) om. A 7, supplevi ex A 4; (διαποροῦντος - πρόσ.) διαπορουμένου ἔμπροσθεν αὐτῆς καὶ ἐν λύπη πολλῆ ὐπάρχοντος A 2.] 〉 περὶ τὴν ζήτησιν τοῦ ὀνομαζομένου, προετρέψαντο αὐτὸν οἱ φίλοι αὐτοῦ [(φ. α.) σύμβουλοι αὐτοῦ ὥστε A 2.] ἐκπέμψαι διατάγματα καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης, ὥστε ζητεῖσθαι τὶν ὀνομαζόμενον Τρύφωνα [(ὥστε - Τρ.) ζητεῖσθαι αὐτόν ·ὁ οὖν βασιλεὺς ὲξέπεμψεν συντόμως διατάγματα καρὰ πᾶσαν πόλιν ὥστε τὸν ὀν. Τρ. ἀναζητεῖσθαι A 2.] . τῶν οὖν [δὲ A 2.] διαταγμάτων κατὰ πᾶσαν [om. A 2.] πόλιν φοιτησάντων, ταχέως διῆλθεν τὸ [(φοιτ. - τὸ) διελθόντων ἦλθεν ταχ. A 2.] τοῦ βασιλέως δόγμα καὶ [om. A 2.] εἰς τὰ μέρη τῆς Φρυγίας καὶ τῆς Ἀπαμέων πόλεως. Τῶν. οὖν [δε A 2.] στρατιωτῶν ἑκάστης πόλεως ἀναζητούντων [(ἑκ. π. ἀν) ἀναζητησάντων καθ᾽ ἑκάστην πόλιν A 2.] διὰ τὸ προσταχθὲν αὐτοῖς ὑπὸ τῶν ἀρχόντων Φρικίου [Βῆρου καὶ A 2; Φερρίου A 4.] Πετρωνίου Πουπιανοῦ Βολκακίου [Κολκακίου A 7; Πετρονίου καὶ Πομπιανοῦ καὶ Πλακιδίου A 4.] καὶ Αἰμιλιανοῦ Πρετεξτάτου [(κ· Αἰμ· Πρ·) Ημολίου καὶ Προτεστάτου A 2; om. A 4.] τῶν ὑπάτων [προτοστατούντων A 4; τῆς οἰκουμένης add. A 2, 4.] , καὶ ὁρισάντων τιμωρίαν κεφαλικήν, εἰ μὴ τάχιον οἱ ἀφ᾽ ἑκάστης ἐπαρχίας καὶ πόλεως στρατηγοὶ ἀναζητήσουσι [(ὁρισάντων - ἀνας.) τιμ. κεφ. ἀπειλικότων τοῖς μὴ ἐπιμελῶς ἀναζητοῦσι αὐτὸν τάχειον ἐλθόντες ἐφ᾽ ἑκάστῆν ἐπαρχίαν στρατιγοί τε καὶ ταξιάρχαι ἀνεζήτουν A.] Τρύφωνά τινα χηνοβοσκόν, [Tryphon ubique requisitus] καὶ [om. A 2.] τούτων οὔτω γενομενων [γινομένων A 2.] καὶ σχεδὸν ὅλης τῆς οἰκουμένης κινηθείσης διὰ τὸ πρόσταγμα τοῦ βασιλέως καὶ τῶν ἐπάρχων, πολλοὶ ὡς εἰπεῖν καὶ ἀναρίθμητοι ἄνδρες οἱ τούτῳ τῷ ὀνόματι καλούμενοι συνελήφθησαν.Καὶ προσαγομένων αὐτῶν [(συνελ.- αὐτῶν) προσερχόμενοι A 2.] πρὸς τὴν παῖδα [ἀπετύγχανον καὰ add. A 2.] οὐδεὶς αὐτῶν ἡδυνήθη ἰάσασθαι αὐτήν· οὐ γὰρ ἦν ἐν αὐτοῖς ὁ ἐξ ἀληθείας ζητούμενος [(οὐ- ζητούμενος) om. A 2.]

[2] [Romam deducitur.] Τούτων οὐν οὕτως [(τ. ο. ο.) καὶ A 2.] γινομένων, οἱ τῶν Ῥωμαίων [τῆς Ῥώμης A 2.] στρατιῶται ἀναζητήσαντες [ἀναζητοῦντες A 2.] πάσας τὰς χώρας τῶν ἐπαρχιῶν [(τ. ἐπ. om. A 2.] , εὗρον τὸν μακάριον παῖδα [om. A 2.] Τρύφωνα ἐγγὺς Σαμψάδου [Σαψάδου A 2.] κώμης [Huius nominis in Phrygia, quae S. Tryphonis patria dicitur, vicum prope Apamaeam fuisse, nulla est ambigendi ratio. Locus ceterum ignotus est. Comm. praev. num. 17.] πρὸς παρακειμένῃ λίμνῃ νέμοντα τοὺς [τὰς A 2.] χῆνας ἐν τῷ [τινι A 2.] ἕλει τῶν ὑδάτων· καὶ ἐπηρώτησαν αὐτόν, εἰ αὐτὸς εἶ ὁ Τρύφων [τοῦ δὲ ταχέως ὁμολογήσαντος αὐτὸν εἶναι τὸν ζητούμενον ταχέως ἵππω καθήσαντες αὐτὸν ἤγαγον εἰς τὴν πόλιν καὶ μετὰ πολλῆς συνοδίας συνέπεμψαν αὐτὸν τοῖς ἐπάρχοις οἱ κατὰ τὸν τόπον ἄρχοντες· παραγενομένου δὲ τοῦ παιδὸς καὶ εἰσαχθέντος τοῖς ἐπάρχοις add. A 2.] . Καὶ ὁμολογήσαντος αὐτοῦ [om. A 2.] αὑτὸν [om. A 7.] εἶναι Τρύφωνα τὸν ζητούμενον, ταχέως αὐτὸν ἵππῳ καθίσαντες [(ἵπ. καθ.) om. A 2.] [Passio Polycarpi, VIII, 1: ὄνῳ, καθίσαντες.] μετὰ ἀναφορᾶς ἀνέπεμψαν [ἀνεπέμψαντο A 7.] τῷ αὐτοκράτορι. [Eo appropinquarte,] Καὶ ἐγγίζοντος [ἐγγ. A 2.] αὐτοῦ ἐν [om. A 2.] τῇ πόλει [Ῥώμη add. A 2.] , ἔκραζεν τὸ πνεῦμα τὸ ἀκάθαρτον [πονηρὸν A 2.] λέγον· “Οὐ δύναμαι οἰκεῖν ἐν τῇ κόρῃ [πόλη (corr. πόλει) A 2.] ταύτῃ· ἔτι γὰρ τρεῖς ἡμέραι, καὶ ἐφίσταται τῇ Ῥώμῃ [(τ. Ῥ.) om. A 2.] ὁ λαβὼν καθ᾽ ἡμῶν τὴν ἐξουσίαν καὶ ἀπόλλων τὴν ἡμετέραν φύσιν τε καὶ γένεσιν [(ἀπ.- γέν.) φύσιν A 2.] .” Καὶ πολλὰ κράξαν τὸ πνεῦμα ἐξῆλθεν ἀπὸ τῆς κόρης [κώμης A 2.] . καὶ ἐγένετο ὑγιής. Ὁ δὲ βασιλεὺς ἐσημειώσατο τὴν ἡμέραν,, [daemon exit e puella;] ἐν ᾗ ὑγιὴς ἐγένετο ἡ παῖς ἀνεθεῖσα τοῦ δαίμονος. Καὶ παραγεναμένου [παραγενομένου A 2.] τοῦ ἁγίου Τρύφωνος ἐν τῇ Ῥώμῃ καὶ προσκομισθείσης τῷ βασιλεῖ [(κ. πρ. τ. β.) προκομησθήσης A 2.] τῆς ἀναφορᾶς [τῶ βασιλεῖ παρὰ add. A 2.] τῶν ἐπάρχων Πομπιανοῦ καὶ Πρετεζτάτου [Πρεζτάτου A 7; Πρετεστάτου A 2.] , ἔγνω ὁ βασιλεὺς αὐτὸν εἶναι τὸν Τρύφωνα [τὸν ζητούμενον add. A 2.] , μάλιστα διὰ τὸ μετὰ τρεῖς ἡμέρας παρεῖναι [(διὰ τὸ- παρ.) ἐν τῶ δίὰ τριῶν ἡμερῶν ἐλθεῖν A 2.] αὐτὸν ἐν τῇ Ῥώμῃ,ἡνίκα ἀπηλλάγη [ἡ παῖς add. A 2.] τοῦ δαίμονος. Καὶ πολλὰ παρεκάλεσεν αὐτὸν [(καὶ- αὐτὸν) πολλὰ δὲ παρεκάλει αὐτ. ὁ βασιλεὺς A 2.] λέγων· &ldquogr;Εἴπερ αὐτὸς [(εἴπ. αὐτ.) εἰπέ μοι εἰ σὺ A 2.] εἶ ὁ ἰασάμενος τὴν παῖδα [μου add. A 2.] , δεῖξον ἡμῖν τὸν δαίμονα.&rdquogr; Ὡς δὲ νηστείαν εἶχεν ὁ μακάριος Τρύφων ἡμερῶν [ἐπὶ ἡμέρας ἕξ A 2.] ἕξ, τῇ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ περὶ τὸ μεσονύκτιον προσευχομένου αὐτοῦ κατὰ εἰωθός [(τῇ- εἰωθός) δεόμενος τοῦ Θεοῦ περὶ τούτου καὶ τῆ ἡμέρα τῆ ἑνδόμη προσευχομένου αὐτοῦ A 2.] ἐδόθη αὐτῷ ἡ χάρις [περὶ τὸ μεσονύκτιον κατὰ τὸ εἰωθῶς add. A 2.] καὶ ἡ δωρεὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος [εἰ καὶ πάλαι δοθῆσα αὐτῶ τοῦ add. A 2.] ἔχειν τὴν ἐξουσίαν κατὰ των ἀκαθάρτων δαιμόνων καὶ θεραπεύειν πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν καὶ [πᾶσανadd. A 2.] ἐνέργειαν τοῦ πονηροῦ ἀπείργειν ἀπὸ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως [(ἀπείργειν - φύσεως) om A 2.] . [Matth. 4, 35.]

[3] [interoganti Tryphoni] Τῇ ἑξῆς οὐν παρακαλοῦντος τοῦ βασιλέως κληθῆναι τὸν δαίμονα [καὶ φανερωθῆναι ἐνώπιον πάντων add. A 2.] , ἔφη ὁ [ἅγιος add. A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ σοὶ λέγω, πνεῦμα πονηρόν, ὅπου περ ἂν ᾖς, εἰσελθὸν ἐμφανίσθητι [(ὅπου- ἐμφ.) καὶ ἀκάθαρτον ἐμφάνηθι A 2.] τοῖς ἀνθρώποις, μηδένα ἀδικήσας [ἀδικήσεις A 2.] τῶν παρεστώτων.&rdquogr; Καὶ εὐθέως ἦλθεν ἐν τῷ μέσῳ κύων μελανὸς μέγας [(μ. μ.) μέλας A 2.] , πυρίνους ἔχων τοὺς ὀφθαλμοὺς καὶ τὴν κεφαλὴν σύρων εἰς τὴν γῆν [τῆς γῆς A 2.] . Ἔφη οὖν [δὲ A 2.] ὁ Τρύφων πρὸς αὐτόν [πρ. αὐτ. ὁ Τρ. A 2.] . “Σοὶ λέγω, ἐπικατάρατε, τίνος χάριν ἐπεισῆλθες εἰς τὴν κόρην ταύτην, τοῦ [(ἐπικ.-τοῦ) κατηραμένε δαίμων τίνος ἕνεκεν ἐπ. τῆ κόρη ταύτη A 2.] φθεῖραι αὐτήν;&rdquogr; Καὶ ὁ δαίμων ἔφη· &ldquogr;Θαυμάζω πῶς σὺ οὐ πλέον ὢν ἐτῶν [πλεῖον ἔχων ἔτη A 2.] δεκαεπτὰ [A 2 et ceteri fere; ἑπτὰ A 7.] ἐτάχθης ἀναζητεῖν τὴν ἡμετέραν φύσιν τε [om. A 2.] καὶ γένεσιν [γέννησιν A 2.] .” Λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ [ἅγιος add. A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι [τοῦ κυρίου ἡμῶν add. A 2.] Ἰησοῦ Χριστοῦ [ἐπιτάττω σοι add. A 2.] , εἰπὲ πῶς εἰσῆλθες εἰς αὐτήν.” Λέγει ὁ δαίμων· &ldquogr;Ὁ πατὴρ [μου add. A 2.] ἀπέστειλέν με [ὁ add. A 2] , [multis respondet,] δούς μοι τὴν ἐξουσίαν αὐτῆς [om. A 2.] , ὥστε βασανίσαι αὐτὴν [αὐτὴν βασ. A 2.] καὶ καταφθεῖραι.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ [πρὸς αὐτὸν ὁ ἅγιος A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Τίς ἐστιν ὁ πατήρ σου;&rdquogr; Λέγει [ἀπεκρίθη A 2.] ὁ δαίμων [καὶ εἶπεν add. A 2.] . &ldquogr;Ὁ διάβολος.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ [om. A 2.] ὁ Τρύφων· &ldquogr;Τίς ἐστιν ὁ διάβολος;&rdquogr; Ἀπεκρίνατο [λέγει A 2.] ὁ δαίμων· &ldquogr;Ὁ Σατανᾶς.&rdquogr; Λέγει ὁ [ἅγιος add. A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Καὶ πόθεν ἴσασιν οὗτοι οἱ παρεστῶτες [(οἱ π.) πάντες A 2.] , ἀλλὰ μὴν καὶ ὁ βασιλεύς, τίς ἐστιν ὁ Σατανᾶς;&rdquogr; Ἔφη ὁ δαίμων· &ldquogr;Ὁ [om. A 2.] Σατανᾶς ἐστιν οὗτος ὁ αἴρων τὸν εὐσεβῆ [om. A 2.] λογισμὸν [ἀπὸ add. A 2.] τῶν ἀνθρώπων [καὶ add. A 7.] εἰσερχόμενος εἰς τὰς διανοίας αὐτῶν καὶ ποιῶν λησμονεῖν [ἐλισμονεῖν A 2.] αὐτοὺς τὸν τῶν ἁπάντων γενεσιάρχην Θεὸν καὶ τὸν παῖδα αὐτοῦ Ἰησοῦν Χριστόν, ὃν ἐκήρυξαν ἐν τῇ πόλει ταύτῃ Πέτρος καὶ Παῦλος [ἐν τ. π. τ. Π. καὶ Π. ἐκήρυξαν A 2.] καὶ ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ ἀπέθανον, ποιῶν [καὶ ποιῶν τοὺς A 2.] ἀνθρώπους προσκυνεῖν εἰδώλοις κενοῖς καὶ προσέχειν κνίσσαις καὶ σπονδαῖς ματαίαις καὶ παράγειν [κατάγειν A 2.] εἰς ἀπώλειαν τὰς ἑαυτῶν ψυχὰς καὶ κατάγειν εἰς πυθμένα ᾄδου καταδιώκοντας [καταδιώκοντα A 7.] τοῖς ἔργοις τούτοις τὸν ἄρχοντα τῆς ἀνομίας καὶ κληρονομεῖν μετ᾽ αὐτοῦ [(καταδ.-αὐτοῦ) εἰς τὸν ἅδην μιμοῦνται γὰρ τοῖς ἔργοις αὐτοῖς τὸν ἡγεμώνα τῆς ἀδικίας ἡμῶν καὶ κληρονομοῦσιν μεθ᾽ ἡμῶν A 2.] τὴν αἰώνιον κόλασιν.&rdquogr; Λέγει οὖν [om. A 2.] πρὸς αὐτὸν ὁ [ἅγιος add. A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Ποίαν ἐξουσίαν ἔχων ὁ πατήρ σου ἐκέλευσέν [ἐκέλλευσεν A 2.] σε εἰς ἀνθρώπου σῶμα [σῶμα ἀνθ. A 2.] εἰσελθεῖν, [Gen. 2, 7; Sap. 15, 11.] ὃ [ὅπερ A 2.] ἔπλασαν αἱ ἄχραντοι χεῖρες τοῦ Θεοῦ [τ. Θ. χ. A 2.] καὶ ἐνεφύσησεν εἰς [ἐπεφύσησεν ἐπ᾽ A 2.] αὐτὸν πνεῦμα ζωῆς;&rdquogr; Λέγει ὁ δαίμων· &ldquogr;Ἡμεῖς οὐκ ἔχομεν ἐξουσίαν κατὰ τῶν εἰδότων τὸν Θεὸν ἐν εὐσεβείᾳ· ἀλλ᾽ ὅσον ἀποφεύγομεν τοὺς μετὰ πολλῆς εὐσεβείας καὶ δικαιοσύνης τὸν Θεὸν φοβουμένους, τοσοῦτον ἰσχύομεν [(κατὰ-ἰσχύομεν) τὸν ἐν εὐσεβεία καρδίας τὸν Θ. φ. ἀλλὰ κατισχύομεν A 2.] καὶ ἐξουσιάζομεν τῶν τὰ ἡμετέρα ἔργα διαπραττόντων [ποιούντων A 2.] .” Ἔφη πρὸς αὐτὸν ὁ [ἅγιος add. A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Τίνα [ποῖα A 2.] ἐστὶν τὰ ὐμέτερα ἔργα [τῆς ἡμετέρας φύσεως add. A 2.] καὶ τὰ [om. A 2.] τοῦ πατρὸς ὑμῶν [εἰσὶν ταῦτα add. A 2.] ;” Λέγει [ἀπεκρίθη A 2.] ὁ δαίμων [τὰ ἡμέτερα ἔργα τῆς ἡμετέρας φύσεως καὶ τοῦ πατρὸς ἡμῶν add. A 2.] . &ldquogr;Ἔστι ταῦτα· εἰδωλολατρεῖαι [εἰδωλολατρεία A 2.] , φαρμακεῖαι [φόνοι add. A 2.] , πορνεῖαι, μοιχεῖαι [om. A 2.] , ἐπιθυμίαι [om. A 2.] , καταλαλιαί, λοιδορίαι, βλασφημίαι, φθόνοι, ἔρεις [αἱρέσεις A 7.] , μάχαι, φυσιώσεις, ὑπερηφανίαι, πλεονεξίαι, ἁρπαγαί, κλοπαί [om. A 2.] , ψεῦδος [ἐπιορκίαι add. A 2.] καὶ τὰ λοιπὰ τὰ ὅμοια τούτοις [ὅσα ἐστιν τ. ὅμ. A 2.] . [Matth. 15, 19; Gal. 5, 19; Rom. 1, 29.] Οἱ γὰρ ταῦτα πράττοντες καὶ ἐπερειδόμενοι τῶν ἡμετέρων ἔργων πολλὰ ἔχουσι τῆς ἡμετέρας συγγενείας [(τῶν συγγ.) ἐπὶ τοῖς ἡμετέροις ἔργοις ὑποπίπτουσιν ἐν ταῖς ἡμετέραις κολάσεσιν A 2.] .” Ταῦτα ἀκούσας ὁ βασιλεὺς καὶ οἱ παρεστῶτες ὄχλοι φίλοι τε καὶ συγκλητικοί, σοφοί τε καὶ [(ὄχλοι-καὶ) φίλοι αὐτοῦ συγκ. τε καὶ πάντες οἱ A 2.] μεγιστάνες τῆς Ῥώμης, ἐδόξασαν τὸν Θεὸν τὸν δόντα τοιαύτην χάριν τοῖς ἀνθρώποις. [Matth. 9, 8.] Καὶ πολλοὶ τῶν ἀκουόντων [ἀκούσαντες τῶν A 2.] ἑλλήνων ἐπίστευσαν εἰς τὸν κύριον [ἡμῶν add. A 2.] Ἰησοῦν Χριστόν· τῶν δὲ ἐξ ἀρχῆς πεπιστευκότων ἐστερεώθησαν αἱ καρδίαι αὐτῶν ἐν [(αὐτῶν ἐν) om. A 2.] τῇ πίστει· καὶ τούτων γινομένων ἐκέλευσεν ὁ πανάγιος Τρύφων τῷ δαίμονι [(ἐκέλ.-δαίμ.) ἐπέταξεν τῶ δ. ὁ π. Τρ. A 2.] ἀπέλθειν εἰς τὸν τόπον τοῦ πυρὸς τῆς κολάσεως [τῆς κολ. τ. π. A 2.] , [Matth. 25, 41.] [donec dimittatur.] ὃν ἡτοίμασε Κύριος [ὁ Θεὸς A 2.] τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ. Καὶ ὁ βασιλεὺς ἀγαθυνθεὶς ἐπὶ τοῖς [ὁσίοις add. A 2.] ἔργοις τοῦ ἁγίου Τρύφωνος [(τ. ἁ. Τ.) αὐτοῦ A 2.] , ἐξέπεμψεν αὐτὸν εἰς τὴν ἰδίαν χώραν ἄκτοις καὶ ὑπηρεσίᾳ [ὑπηρεσίας A 7.] πολλῇ σφόδρα καὶ ἀγαθοῖς οὐκ ὀλίγοις, κελεύσας [κελλεύσας A 2.] Πομπιανῷ καὶ Πρετεξτάτῳ τοῖς ἐπάρχοις διάγειν [προτεστάτο ἐπάρχοις διαγαγεῖν A 2.] αὐτὸν εἰς τὴν ἰδίαν χώραν μετὰ πολλῆς βασταγῆς [χαρμωσύνης A 2.] , ὥστε τὸν μακάριον Τρύφωνα διοικῆσαι εἰς τοὺς πτωχοὺς κατὰ τὴν ὁδὸν [(διοικῆσαι-ὁδὸν) διαδοῦναι τοῖς πτωχοῖς τὰ A 2.] δωρηθέντα αὐτῷ ὑπὸ τοῦ βασιλέως.

[4] [Mortuo Gordiano et Philippo,] Τελευτήσαντος δὲ Γορδιανοῦ καίσαρος τῷ πέμπτῳ καὶ εἰκοστῷ ἔτει [αὐτοῦ add. 2.] , ἐβασίλευσεν ἀντ᾽ αὐτοῦ Φίλιππος ἔτη δεκαπέντε [(ἀντ᾽-δεκ.) Φ. μετ᾽ αὐτὸν A 2.] . ὅστις οὐδέποτε ἀπέστη [ἀπὸ add. A 2.] τῶν βδελυγμάτων [τῶν ἐθνῶν A 2.] θύων τοῖς εἰδώλοις καὶ σπένδων ἐπὶ τοῦς βωμοὺς τοῖς [καὶ A 2.] δαίμοσιν [καὶ μυσαροῖς ἐβασίλευσεν δὲ Φίλιππος ἔτη δεκαπέντε add. A 2.] . Καὶ ἀπέκτεινεν αὐτὸν [αὐτῶι A 7.] ὁ Θεὸς έν πολέμῳ τῶν Γλουσίων [τρογλοδυτῶν A 2.] [Nullam esse τῶν Γλουσίων gentem in confesso est, nec depravatam esse lectionem eΤρωγλοδυτῶν, quam habent codices non pauci et Metaphrastes, certum mihi est. Ut opportune monuit v. cl. P. Franchi de' Cavalieri, Hagiographica, p. 20, teste Chronico Paschali (Dindorf, p. 503), Philippus Arabs moritur ann. 253, ὡς πολεμεῖ τοῖς Γήπεσιν; pro Gepidiss autem, ita pergit, alio loco Ἀγαθύρσους seu Ἀγαθυρσίους, quae et Scythica gens est, legerit hagiographus noster, librarius autem ex ΑΓΑΘΥΡΣΙΩΝ paucis litteris neglectis, aliis perperam lectis, scripserit ΓΛΟΥ … ΣΙΩΝ. Argute hercle excogitata, quae tamen indubia habere non ausim.] . οὐ γὰρ ἦν ὁ λογισμὸς αὐτοῦ εὐσεβής [ἀγαθός A 2.] .

[5] Τελευτήσαντος δὲ τοῦ Φιλίππου, διαδέχεται τὴν βασιλείαν αὐτοῦ Δέκιος καῖσαρ τῆς [om. A 2.] Ῥώμης, ἁνὴρ πάνδεινος, ὅλος δι᾽ ὅλου τῇ δαιμονικῇ ὑπαχθεὶς εἰδωλολατρείᾳ [εἰδ. ὑπ. A 2.] , ὅστις πολλοὺς [om. A 2.] ἀπὸ τῆς Ῥώμης μετὰ πολλῶν τῶν [om. A 2.] βασάνων καὶ κολάσεων [πολλοὺς add.] χριστιανοὺς ἐποίησεν ἀρνήσασθαι τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ [Quae de persecutione Deciana hoc loco leguntur, e fonte ceteris minus turbido hausta esse ostendit P. Franchi DE' Cavalier, t. c., p. 35 – 40.] , καὶ πολλοὺς τῆς [τοὺς A 7.] προσδοκωμένης ἐλπίδος τοῦ Χριστοῦ ἀπεστέρησε· ἡ γὰρ ἐνέργεια τοῦ πονηροῦ οὐ μικρὰ ἦν ἐν τῇ Ῥώμῃ καὶ [(ἡ γὰρ-καὶ) καὶ πολλοὺς ἀνθρώπους ἐπ᾽ ἐλπίδι βασιλείας τῶν οὐρανῶν ἀπέστρεψεν· ἡ γὰρ τ. π. οὐ μ. ἐν τῆ πόλει Ῥ. ἐνέργεια καὶ γὰρ A 2.] τῶν δοκούντων ἱερατεύειν τῷ Κυρίῳ ἀρχόντων τε καὶ προέδρων ἱερέων τε καὶ τῶν ἐπαρχομένων [(ἱερ.-ἐπαρχ.) καὶ ἱερέων A 2.] οὐκ ὀλίγοι ἠρνήσαντο τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ [(τὸ-Θεοῦ) τὸν Θεὸν A 2.] , τὰς μυσαρὰς ἐπιτελοῦντες [ἐκτελοῦντες A 2.] σπονδὰς ἐν τῷ Καπετωλίῳ τῷ τε Διῒ καὶ τῇ Ἀθηνᾷ καὶ τῷ ἄντικρυς τοῦ Καπετωλίου [(τ. Κ) αὐτῶν A 2.] καθεζομένῳ ἀγάλματι, ὡς [ὥστε A 2.] ἀπὸ τοῦ πλήθους τῶν θυσιῶν [θυομένων A 2.] καὶ τῶν ὑπὸ τῶν ἀποστατῶν ἐθνῶν ῥιπτομένων [(καὶ-ῥιπτ.) καὶ ῥηπτομένων ὑπὸ ἐλλήνων καὶ ἀποστατῶν A 2.] χριστιανῶν ἐν τῷ Τιβερίῳ ποταμῷ τὸ ὕδωρ αἷμα γενέσθαι. Ἐπὶ πολλὰς οὖν [om. A 2.] ἡμέρας πολλοῦ [δὲ add. A 2.] πλήθους ἐξορμήσαντος ἐπὶ τὴν τοιαύτην θεήλατον παρανομίαν καὶ ἀρνησαμένων τὸν Θεόν [(καὶ-Θεόν) om. A 2.] , μόλις ὀλίγοι ἴσχυσαν διαδρᾶσαι τῆς τοιαύτης παρανομίας, ὧν αἱ ὑποστάσεις ἀνελήφθησαν τῷ ταμείῳ [ταμιείω A 2.] . Οὕτως γὰρ περιεῖχε τὸ πρόσταγμα τοῦ βασιλέως. [christianos insequitur.] Τῶν γὰρ μαθητῶν τοῦ Κυρίου ἀπὸ τοῦ διωγμοῦ [ἐκ τῶν διωγμῶν A 2.] τοῦ ἐπὶ Ἀντωνίου καὶ Κομόδου [(Ἀ. κ. Κ.) om. A 7, supplevi ex A 2.] πολὺ διάστημα καιρὼν βαθεῖαν εἰρήνην καὶ εὐθυμίαν ἐχόντων [οἰκούντων A 7.] , πάλιν ἀνενεώθη ὁ διωγμὸς ἐπὶ Δεκίου τοῦ καίσαρος τῆς Ῥώμης [(τοῦ ἐπὶ-τῆς Ῥ.) βαθεῖαν εἰρ. ἐχόντων καὶ εὐθ. ἐπὶ πολλὺ διαστήματος καιρῶν ἐπὶ Ἀντωνίου καὶ Κομόδου τῶν βασιλέων πάλιν ἀν. ὁ διωγμ. ἐπὶ τῆς βασ. Δεκ. Καίσαρος A 2.] , ὥστε τὸ διάταγμα αὐτοῦ ἐξεπέμφθη [ἐκπεμφθῆναι A 2.] κατὰ πᾶσαν πόλιν [καὶ χώραν add. A 2.] , περιέχον τὸν τρόπον τοῦτον ὡς, εἴ, τινες μὴ ἤθελον θύειν τοῖς θεοῖς καὶ ὀμνύειν Δία τὸν ἐν τῷ καπετωλίῳ ἐπὶ τῇ ἀρνήσει τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ [ἵνα μὴ A 7.] εἰ μὴ σπένδουσι τοῖς θεοῖς καὶ τοῖς βωμοῖς [(μὴ ἤθ.-βωμοῖς) θέλουσιν θύειν ἑκουσίως τοῖς θεοῖς καὶ ὀμνύειν τὸν μέγαν Δίαν τὸν ἐ. τ. Κ. ἐν τῇ ἀρν. τοῦ Χριστοῦ καὶ εἰ μὴ ἐπισπένδουσι τ. θ. ἐπὶ τ. β. αὐτῶν A 2.] , πυρὶ καὶ θηρίοις καὶ ἀνηκέστοις [ἀνικεστάτοις αὐτοῖς A 2.] παραδίδοσθαι αὐτοὺς [αὐτοῦ A 7, om. A 2.] συμφοραῖς [κελεύω add. A 2.] .

[6] [Ad praefectum Orientis] Οἱ δὲ [οὖν A 2.] ἄρχοντες πάσης τῆς ἐξαρχίας [ἐπαρχίας A 2.] ἀσμένως ἀπεδέξαντο [ἀποδεξάμενοι A 2.] τὸ πρόσταγμα τοῦ βασιλέως προθύμως ἐκτελεῖν τὸ προσταχθὲν [ἐξετέλουν τὰ προσταττόμενα A 2.] αὐτοῖς· ἦσαν δὲ [γὰρ A 2.] κατὰ τοὺς καιροὺς ἐκείνους ἔπαρχοι τῶν [om. A 2.] πραιτωρίων τῆς μὲν Ἀνατολῆς Τιβέριος Γράγχος καὶ Κλαύδιος Ἀκυλῖνος ὁ καὶ ὑπατικὸς καὶ τῆς [(ὁ-τῆς) ὕπατος τῆς δὲ A 2.] δύσεως Βουκάκιος [βουκάδιος A 2.] Πετρώνιος Γράτος [om. A 2.] ὕπατος [Supra, p. 330, annot. 2.] , τῆς δὲ Ῥώμης Αἰμιλιανός· οἵτινες τὸ δικαίωμα [διάταγμα A 2.] τοῦ βασιλέως κατὰ πᾶσαν πόλιν τε [om. A 2.] καὶ χώραν μετὰ διωγμιτῶν [Διωγμῖται, Passio Polycarpi, VII, 1.] καὶ ἰδίων προσταγμάτων ἐξέπεμπον· καὶ τοῦ [(κ. τ.) τοῦ δὲ A 2.] διωγμοῦ καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης ἐνεργήσαντος, ἀνηνέχθη τῷ ἐπάρχῳ τῆς Ἀνατολῆς [Ἀγκυλίνω add. A 2.] ἡ γνῶσις τῆς θεοσεβείας τῆς κατὰ τὸν μακάριον Τρύφωνα· ἦν γὰρ ἀδύνατον [ἀδ. γὰρ ἦν A 2.] τὸ λαθεῖν αὐτόν· ἐκ πολλῶν γὰρ ἐτῶν τὰ ἐκ δωρεῶν τοῦ Θεοῦ παρεχόμενα αὐτῷ χαρίσματα εἰς πολλὰς ἐπαρχίας ἀνεδείκνυντο. [defertur Tryphon] Ὡς δὲ μετὰ σπουδῆς τοῦτον ἐκέλευσε [(τὰ-ἐκ.) δωρεῶν καὶ χαρισμάτων τοῦ Θεοῦ ἀξιωθεὶς περιερχόμενος ἦν εἰς πολλὰς ἐπ. ἰάσεις ἐπιτελῶν· ὡς δὲ δι᾽ ἄλλης σπουδῆς ἐκέλλευσεν αὐτὸν A 2.] παραστῆναι, ἀποσταλέντων τῶν ἐκ τῆς τάξεως στρατιωτῶν [(τῶν-στρατ.) στρατ. ἐπ᾽ αὐτὸν ταχέως A 2.] , συνελήφθη ὁ ἅγιος ὑπὸ Φρόντωνός [Φόρτωνος A 7; Φρόντονος A 2.] τινος εἰρηνάρχου τῆς Ἀπαμέων πόλεως· ἐξελθόντος δὲ [ὃς ἐξελθὼν A 2.] εἰς ἀναζήτησιν αὐτοῦ μετὰ διωγμιτῶν (αὐτῷ γὰρ ἦν γραφὲν τὸ πρόσταγμα [τὸ πρ. γρ. A 2.] παρὰ τῶν ἀρχόντων) καὶ ἀνευρόντες [(καὶ ἀν.) εὑρὼν A 2.] αὐτόν, παρέδωκαν αὐτὸν [(π. αὐτ.) παρέδωκεν A 2.] τοῖς στρατιώταις. Οἱ δὲ παραλαβόντες αὐτὸν δέσμιον [om. A 2.] ἀπήγαγον [τῶ ἐπάρχω Ἀκυλίνω add. A 2.] εἰς τὴν Νικαέων πόλιν· καὶ ἀπαχθέντος αὐτοῦ ἐν τῇ Νικαέων πόλει [(ἀπαχθ.- πόλει) ἀπαχθεὶς παρεδόθη A 2.] , παρεδόθη ἐν [om. A 2.] τῷ δεσμωτηρίῳ διὰ τὸ τὸν ἔπαρχον εἰς δημοσίας ἀπασχολεῖσθαι [ἀσχολεῖσθαι εἰς διμοσίας A 2.] χρείας.

[7] [et coram eo sistitur;] Τῇ ἑξῆς οὖν [om. A 2.] ἀνήνεγκαν [ἀνηνέχθη A 2.] αὐτῷ λέγοντες· &ldquogr;Συνελήφθη ὁ Τρύφων, ὃν ἐκ πολλῆς φήμης περιελθόντα [περιελθούσης A 7.] εἰς ἡμᾶς ἀκηκόαμεν [(λέγοντες - ἀκηκ.) συλληφθῆναι τὸν Τρύφωνα τὸν ἐκ πολλῆς φίμης περιελθόντα εἰς αὐτόν A 2.] .” Ὡς δὲ ἐκέλευσεν αὐτὸν ἀχθῆναι [εἰσαχθῆναι A 2.] , μετὰ πολλῆς χαρᾶς εἰσῆλθεν ὁ ἅγιος [ἦλθεν ὁ μακάριος A 2.] Τρύφων, θάρσους γὰρ ἐνε πίπλατο [Cf. Passio Polycarpi, XII, 1: θάρσους καὶ χαρᾶς ἐνεπίμπλατο.] αὐτοῦ ἡ ψυχή [ἐμπίμπλατο ῆ ψ. αὐτοῦ A 2.] , τὸν ἄριστον ἀγῶνα τῆς ὁμολογίας τοῦ [om. A 2.] Κυρίου [om. A 2.] μέλλοντος αὐτοῦ ἐκτελεῖν. Πομπιανὸς [πομπιινὸς A 7.] πριμικήριος τῆς με γίστης [δὲ σκρινιάριος τῆς μεγάλης A 2.] τάξεως εἶπεν· &ldquogr;Παρέστηκεν [παρέστι σοι Τρύφων A 2.] ὁ τἡς Ἀπαμέων ἐνορίας εἰρήναρχος τὸν ἀπὸ Σαμψάδου κώμης ὁρμώμενον Τρύφωνα τῷ μεγίστῳ καὶ ὑπερλάμπρῳ βήματι τῆς ἐξουσίας σου, ὃς παρέστηκεν [(ὁ - παρέστηκεν) ὃς ἦν ἀπαρχῆς ἀπὸ Σ. κ. ὁρμώμενος τῶ Βήματί σου τῶ μεγ. καὶ ὑπ. τῆς ἐξ A. 2.] ἐξεταζόμενος.&rdquogr; Τιβέριος Γράγχος καὶ Κλαύδιος [καὶ add. A 7.] Ἀκυλῖνος [ὁ ὑπέρλαμπρος add. A 2.] ἔφη· &ldquogr;Τί τὸ ὄνομα τοῦ παρεστῶτος;&rdquogr; Ὁ δὲ ἔφη· [(τί - ἔφη) om. A 2.] &ldquogr;Τρύφων.&rdquogr; — &ldquogr;Ποίας τύχης τυγχάνεις;&rdquogr; [εἶ A 2.] Τρύφων εἶπεν· &ldquogr;Τύχη παρὰ χριστιανοῖς οὐκ ἔστιν οὔτε ἐγένετο ἀπὸ τῆς τοῦ Θεοῦ δημιουργίας· [(ἀπὸ - δημ.) Θεοῦ προνοία A 2.] τέχνῃ δέ τινι τῶν ἀνθρώπων καὶ [om. A 2.] καθευρέσει [om. A 2.] ὀνομάζεται· εἰ δὲ βούλει μαθεῖν, [τὰ κατεμὲ add. A 2.] ἐλευθέρας μέν εἰμι διαγωγῆς· τὸ δὲ μέγιστον ὐπὲρ ὅλα [(ὑ. ὅλ.) καὶ ὑπέρονκον A 2.] τοῦ κατ᾽ ἐμὲ φρονήματος μάνθανε, ὅτι [om. A 2.] χριστιανός εἰμι.&rdquogr; Πομπιανὸς [πομπιινὸς A 7.] πριμισκρίνιος ἐβόησεν [σκρινιάριος ἐξεβόησεν A 2.] λέγων· &ldquogr;Τρύφων ὡμολόγησεν ἑαυτὸν χριστιανὸν εἶναι [(Τρ. - εἶναι) ἄρνησαι τὸν Χριστόν σου ὁ δὲ Τρ. ἐξεβόησεν λέγων χριστιανός εἰμι A 2.] [Cf. Passio Polycarpi, XII, 1: Πολύκαρπος ὡμολόγησεν ἑαυτὸν χριστιανὸν εἶναι.] .” Ἀκυλῖνος ἔπαρχος εἶπεν· &ldquogr;Ἔγνως ὅτι ὁ σεβαστὸς ἐκέλευσεν [σε ἐκέλλευσεν A 2.] ζωόκαυστον γενέσθαι [ζῶντα καῆναι A 2.] , εἰ μὴ θύσεις τοῖς θεοῖς;&rdquogr; Ἔφη ὁ Τρύφων· &ldquogr;Εἰ [(ἔφη-εἰ) Τρ.εἶπεν A 2.] ἄξιός εἰμι ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ μου [(Χ. μ.) Θεοῦ A 2.] πυρὶ δοθῆναι, καὶ δὴ [(δοθ. - δὴ) παραδοθῆναι A 2.] ποίει τὸ προσταχθέν σοι.&rdquogr; Ἀκυλῖνος ἔπαρχος ἔφη· &ldquogr;Θῦσον, Τρύφων, τοῖς θεοῖς, ἐπειδὴ σὲ ὁρῶ ἀκμὴν [ἀγμὴν A 7; ὁρῶ σε νέαν A 2.] ἔννομον μὴ ἄγοντα τὴν ἡλικίαν καὶ τέλειον ἄγοντα τὸ [(ἔννομοντὸ) τὴν ἡλ. ἄγοντα καὶ τέλ. ἔχοντα A 2.] φρόνημα.&rdquogr; Ἔφη ὁ Τρύφων· [καὶ φείδομαί σου Τρ. ἔφη A 2.] &ldquogr;Τέλειον ἔχω τὸ [om. A 2.] φρόνημα, ἐὰν τελείαν μου [om. A 2.] ὁμολογήσω τὴν εἰς Θεόν μου ὁμολογίαν [εὐσέβειαν A 2.] καὶ ἐξάρνητον [ἀνεξάρνητον A 2.] αὐτοῦ τὴν γεναμένην [om. A 2.] εἰς ἐμὲ πίστιν φυλάξω.&rdquogr; Ἀκυλῖνος ἔπαρχος ἔφη· [εἶπεν A 2.] &ldquogr;Πρὸ τοῦ μέλλειν σὲ τῷ πυρὶ παραδίδοσθαι, πείσθητι τῷ αὐτοκράτορι.&rdquogr; Τρύφων ἔφη· &ldquogr;Πῦρ μοι ἀπειλεῖς οὗτινος τὸ τέλος ἐστι [om. A 2.] · [eius praeclara confessio;] τέφρα· πιστεύω δὲ τῷ Θεῷ τοὺς κακοτέχνους ὑμῶν θυμοὺς καὶ τὰς ψυχὰς ὑμῶν [ἡμῶν A 7.] καὶ τοῦ βασιλέως τοῦ ἐκπέμψαντος ὑμῖν τὰς διατάξεις ταύτας [(τοὺς - ταύτας) τῶ σώσαντί με ὑμῶν μᾶλλον τοὺς θυμ. καὶ τοῦ βασ. ὑμῶν τὰς διατ. A 2.] ὁμοίως γενέσθαι τῇ [ἐκ add. A 2.] τοῦ πυρὸς ἐξερχομένῃ τέφρᾳ&rdquogr; Ἀκούσας δὲ [ταῦτα ἀκ. A 2.] ὁ ἔπαρχος Ἀκυλῖνος ἐκέλευσεν αὐτόν [(ἐκ. αὐτ.) ἐκέλλευσεν A 2.] , εἰ μὴ πείθεται τῇ διατάξει αὐτοῦ, κρεμασθέντα σπαθίζεσθαι [(κρ. σπ.) κρεμαθίζεσθαι A 7.] αὐτόν [αὐτὸν σπ. A 2.] . Ὁ δὲ προθύμως ἀποδυσάμενος τὰ ἱμάτια αὐτοῦ καὶ τὸν τρίβωνα εἰς γῆν ῥίψας [(ὁ δὲ - ῥίψας) τοῦ δὲ πρ. ἀποδυσαμένου τὰ ἱμ. καὶ τὸ τριβόνιον ῥίψαντος εἰς τὴν γῆν A 2.] , καταμαθὼν τὸ ἅγιον καὶ [(τὸ ἅγ. κ.) ὁ ἔπαρχος τὸ A 2.] εὔσχημον αὐτοῦ τοῦ σώματος [τοῦ σώμ. αὐτοῦ καὶ ὡς A 2.] , μετὰ προθυμίας ἐδίδου ἑαυτὸν ἀναρτηθῆναι ἐπὶ τοῦ ξύλου [Cf. Passio Pionii, XXI, 1 – 2: ἑκὼν ἀπεδύσατο · εἶτα κατανοήσας τὸ ἁγνὸν καὶ εὔσχημον τοῦ σώματος ἑαυτοῦ πολλῆς ἐπλήσθη χαρᾶς… ἥπλωσεν ἑαυτὸν ἐπὶ τοῦ ξύλου.] , πρότερον [προτεῖνον A 2.] τὰς χεῖρας ἐξηρτημένος. [om. A 2.] Ἔφη ὁ ἔπαρχος [(ὁ ἔπ.) om. A 2.] τοῖς κυεστιοναρίοις· &ldquogr;Προσαγάγετε [αὐτὸν τῶ ξύλω add. A 2.] , καὶ ἅψασθε αὐτοῦ · ἡ γὰρ ἄνοια τῆς ἀφροσύνης αὐτοῦ ἐνεργεῖ [τῶν μελῶν ἄνοια καὶ ἡ ἀφροσύνη τῆς νεότητος συνεργεῖ A 2.] αὐτῷ.&rdquogr; Σπαθιζομένου δὲ αὐτοῦ ἰσχυρῶς, οὐδεμία φωνὴ ἐξῄει ἀπ᾽ αὐτοῦ [παρ᾽ αὐτοῦ A 2.] · ἀμετάθετον γὰρ εἶχεν τὸν λογισμὸν τῆς εἰς Χριστὸν ὁμολογίας καὶ [(ὁμ. κ.) om. A 2.] πίστεως. Τοῦ δὲ σπαθιζομένου, διάστημα ἐγένετο [(τοῦ - ἐγ.) ἐγ. δὲ διάστ. A 2.] ὡς ὡρῶν τριῶν. Καὶ ὁ ἔπαρχος Ἀκυλῖνος [Ἀγκυλιανὸς A 2.] ἔφη· &ldquogr;Μετανόησον, Τρύφων [ἐκ add. A 2.] , τῆς ἀπονοιας σου ταύτης· οὐδεὶς γάρ ποτε ἄντικρυς ἐλθὼν τῆς βασιλικῆς [τοῦ βασιλέως A 2.] διατάξεως ἠδυνήθη ζῆσαι.&rdquogr; Ἔφη ὁ Τρύφων [Τρ. ἔφη A 2.] · &ldquogr;Κἀγὼ ἐπίσταμαι ὅτι οὐδεὶς ἀντιτασσόμενος τῇ κελεύσει τοῦ ἐπουρανίου [ἀντιταξάμενος καὶ ἀποταξάμενος τοῦ οὐρανίου A 2] βασιλέως ἡδυνήθη ζῆσαι ὧδε [Τρ. ἔφη οὔτε ἐν τῶ νῦν αἰῶνι A 2.] οὔτε ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι [om. A 2] .” Ἔφη ὁ Ἀκυλῖνος · &ldquogr;Ὁ οὐράνιος βασιλεὺς Ζεύς ἐστι καὶ Κρονίδης · βασιλεύουσι [ἐστιν Ζ. Κρονίδης βασιλεύει A 2.] γὰρ ἐν τῷ οὐρανῷ πάντων τῶν θεῶν [Cf. Passio Pionii, XIX, 13: Ζεύς, ὅς ἐστιν ἐν τῷ οὐρανῷ · βασιλεὺς γάρ ἐστι πάντων τῶν θεῶν.] εἶτα φάσκεις ἡμῖν τὸν ἀντιτασσόμενον τῇ κελεύσει αὐτῶν μὴ δύνασθαι ζῆσαι [(θεῶν - ζῆσαι) ἐθνῶν ὡς μὴ δύνασθαί τινα ζῆσαι τῶν ἀντιτασσομένων τῆ κελ. αὐτοῦ A 2.] · πείσθητι οὖν καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς. Τοῦτο γὰρ αὐτοῖς ἀρεστόν ἐστιν.&rdquogr; Τρύφων ἔφη · &ldquogr;Ἀρεστόν [μὲν add. A 2.] ἐστι τῷ πατρί σου τῷ [om. A 2] διαβόλῳ ἕλκειν πάντας εἰς εἰδωλολατρείαν, προσκυνεῖν δαίμοσιν ἐπιγείοις [ἀκαθάρτοις A 2.] καὶ μυσαροῖς · ὅθεν καὶ ὑμᾶς τοὺς ἄρχοντας τοῦ αἰῶνος τουτου ἐποίησεν πράττεσθαι τὰ ἀρεστὰ αὐτοῦ [(τοῦ - αὐτοῦ) αὐτοῦ παρόρμησεν διαπράττεσθαι τὰ ἀρέσκοντα αὐτῶ A 2.] καὶ μεταφέρειν εἰς ἀπώλειαν τὰς ψυχὰς τῶν ἀνθρώπων.&rdquogr; Ἔφη Ἀκυλῖνος· [Ἀκ. ἔφη A 2.] &ldquogr;Εἰς ἀπώλειάν σε οὐ πείθω ἐλθεῖν [om. A 7.] ἀλλ᾽ εἰς ζωήν, ἐὰν θύσῃς τοῖς θεοῖς· εἰ δὲ οὐ βούλει, θηρίοις δε ποιήσω [πείθω A 7.] ἀναλωθῆναι, εἰ τοῦ πυρὸς κατεφρόνησας.&rdquogr; Λέγει ὁ Τρύφων [καταφρονεῖς Τρύφων ἔφη A 2.] · &ldquogr;Πῦρ μοι ἀπειλεῖς τὸ πρὸς ὀλίγον καιόμενον καὶ μετὰ τοῦτο σβεννύμενον [μετ᾽ ὀλίγον σβενύμενον A 2.] , ἢ καὶ θηρίων ἀγρίων [ἀγρ. θηρ. A 2.] θυμοὺς τοὺς ἀοράτῳ δυνάμει ὑπὸ τοῦ Θεοῦ μου καταργουμένους· ἀγνοεῖς δὲ τὸ τῆς μελλούσης [αἰωνίου A 2.] κολάσεως ἑτοιμαζόμενον [τηρούμενον A 2.] ὑμῖν πῦρ τοῖς παραβαίνουσι τὴν ἐντολὴν [παραβέννουσιν τὰς ἐντωλὰς A 2.] τοῦ Θεοῦ [Cf. Passio Polycarpi, XI, 2: πυρί δε ποιῶ δαπανηθῆναι, εἰ τῶν θηρίων καταφρονεῖς, ἐὰν μὴ μετανοήσῃς · ὁ δὲ Πολύκαρπος εἶπεν · πῦρ ἀπειλεῖς τὸ πρὸς ὥραν καιόμενον καὶ μετ᾽ ὀλίγον σβεννύμενον · ἀγνοεῖς γὰρ τὸ τῆς μελλούσης κρίδεως καὶ αἰωνίου κολάσεως τοῖς ἀσεβέσι τηρούμενον πῦρ.] .”

[8] [supplicia spernit;] Ταῦτα ἀκούσας ὁ ἔπαρχος Ακυλῖνος ἐκέλευσεν, ἐξιόντος αὐτοῦ εἰς τὸ κυνήγιον [Ἀκ. ἐξιὼν εἰς τὸ κ. ἐκέλ. A 2.] , ἵπποις [ἵππους A 2; om. A 7.] προσδεθέντα [παραδεθέντα A 2.] τὸν Τρύφωνα ἕλκεσθαι εἰς τὰς νάπας, κρύους ὄντος ἀνηκέστου καὶ χειμῶνος χιονώδους [χιόνων τε σφοδρῶν A 2.] καταρρυΐσκοντος [καταφερομένων A 2.] . Ὡς δὲ τὸ προσταχθὲν ἐξετελεῖτο, διερράγησαν αὐτοῦ αἱ βάσεις τῶν ποδῶν αὐτοῦ [καὶ A 2.] ἀπὸ τοῦ καταπατεῖσθαι αὐτὸν ὑπὸ [ἀπὸ A 2.] τῶν ἵππων ἐπὶ τῆς γῆς. Καταπατουμένου δὲ αὐτοῦ [(καταπ. δ. αὐτοῦ) om. A 2.] , κατεσπείροντο αἱ σάρκες αὐτοῦ· καὶ ἀνεβόησεν λέγων [ἀναβοῶντος καὶ λέγοντος A 2.] · &ldquogr;Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ [(Ἰ. Χ.) om. A 2.] , μὴ στήσῃς αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην.” [Act. 7, 60.] Ὡς δὲ ἀπὸ τῆς θήρας παρεγένετο ὁ ἔπαρχος ἐν τῷ παλατίῳ, ἐκέλευσεν τὸν Τρύφωνα παρεῖναι πλησίον αὐτοῦ καὶ φησι [παραστῆναι κ. φ. ὁ ἔπαρχος A 2.] · &ldquogr;Δύνασαι λοιπὸν σεσωφρονηκέναι [σωφρονίσαι A 2.] ;” Ἔφη πρὸς αὐτὸν ὁ Τρύφων · &ldquogr;Ἀνόσιε καὶ κακῶν ἀρχηγέ, δύνασαι λοιπὸν σεσωφονηκέναι ἀπὸ τῆς μέθης τοῦ πατρός σου τοῦ διαβόλου ἐγὼ γὰρ [(ἀνόσιε - γὰρ) om. A 2.] ἀεὶ σωφρόνως τὸν ἐαυτοῦ βίον ἐκτελῶν εὔχομαι τὸν Χριστὸν ἔχειν βοηθὸν τῆς [(ἐκτελ.-τῆς) ἔζησα μετὰ τῆς εἰς Χριστὸν A 2.] ἐλπίδος μου [om. A 2.] .” Τιβέριος Γράγκος [Γράχχος A 2.] καὶ Κλαύδιος Ἀκυλῖνος [ὁ ὑπέρλαμπρος add. A 2.] ἔφη· &ldquogr;Ἀναληφθήτω εν τῲ δεσμωτηρίω, [in carcerem ducitur.] ὅπως ἐν διωρίᾳ ὑπάρχων νουθετήση ἑαυτὸν ἀπαλλαγῆναι τῆς ἀνοίας [ἀννοίας A 7; τιμωρίας A 2.] αὐτοῦ [om. A 2.] καὶ προθύμως ἐξακολουθήσῃ τοῖς προστάγμασι τῶν βασιλέων [τοῦ βασιλέως A 2.] . Μὰ τοὺς θεοὺς ἅπαντας, ἐὰν μὴ θύσῃς, ἀνηκέστοις συμφοραῖς καὶ ἀπειράντοις βασάνοις ὑποβαλῶ σε [(μὰ-σε) εἰ τοὺς θεοὺς ἄπας μὴ θύσει ἀνικ. συμφοραῖς παραδοθήσεται A 2.] .”

[9] [Nicaeam devectus] Τοῦ δὲ ἐπάρχου ἐξορμήσαντος εἰς [ἐπὶ τὰς A 2.] ἑτέρας πόλεις κιρκητεύειν τὰς ἐπαρχίας, μετὰ [ὁ ἅγιος Τρύφων ἦν ἐν τῆ φυλακῆ ἀδιαλήπτως προσευχόμενος καὶ αἰνῶν τὸν Θεὸν μεθ᾽A 2.] ἡμέρας τινὰς [δέ τινας ὁ ἔπαρχος A 2.] παρεγένετο ἐν τῇ Νικαέων πόλει· καὶ πάλιν προσηνέχθη [προσήχθη A 2.] αὐτὼ ὁ μακάριος Τρύφων. [Nicaeam devectus] Καί φησι πρὸς αὐτὸν ὁ ἔπαρχος· [ὁ ἔπ. πρ. αὐτ. A 2.] &ldquogr;Ἐνουθέτησέν σε [τὸ add. A 2.] διάστημα τοῦ χρόνου καὶ αἱ παμποίκιλοι βάσανοι πεισθῆναι τῇ κελεύσει τοῦ βασιλέως [σεβαστοῦ A 2.] καὶ θῦσαι τοῖς θεοῖς;&rdquogr; Ἔφη ὁ Τρύφων· &ldquogr;Ἐσωφρόνισέν με ὁ κτίστης τὡν ἁπάντων καὶ γενεσιάρχης τῶν ὅλων [(κτ.-ὅλων) τῶν ἁπ. κτήστης A 2.] Θεὸς αὐτῷ μόνῳ προσκυνεῖν καὶ πείθεσθαι ταῖς διατάξεσι τοῦ νόμου αὐτοῦ· ἔμαθον γὰρ αὐτοῦ λέγοντος [(ἔμ.-λέγ) om. A 7, supplevi ex A 2.] ἐν τῇ αἰωνίᾳ καὶ καινῇ διαθήκῃ, ὅτι [Matth. 10, 33.] ὃς δ᾽ ἄν με ἀρνήσηται [ἀρνήσεται A 2.] ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων ἀρνήσομαι αὐτὸν κἀγὼ [κἀγὼ αὐτὸν A 2.] ἔμπροσθεν τοῦ πατρός μου τοῦ ἐν τοῖς οὐρανοῖς καὶ τῶν ἁγίων ἀγγέλων [ἀγγ. τῶν ἁγ. A 2.] . [interrogatur]” Ἔφη [ὁ add. A 2.] Ἀκυλῖνος· &ldquogr;Σεαυτὸν [ἑαυτὸν A 2.] οἰκτείρησον καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς, μάλιστα ἐπεὶ ὁρῶ καὶ παιδείαν ἐν σοι [(καὶ θ.-σοι) μάλ. διὰ τὸ νέον τῆς ἡλικίας σου ἐπειδὴ ὁρώσαι καὶ παίδα ὄντα A 2.] καὶ φρόνημα ἐντελοῦς ἀνδρός.&rdquogr; [ἔχοντα add. A 2.] Ἔφη ὁ Τρύφων· &ldquogr;Ἐμαυτὸν [ἑαυτὸν A 2.] οἰκτείρω φειδόμενος τῆς ἑαυτοῦ ψυχῆς μὴ καταλιπεῖν [ἐγκαταλειπεῖν A 2.] τὸν Θεὸν τὸν ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς καὶ πάσης ἀνθρωπότητος, μέλλοντα ἔρχσθαι ἑκάστης πράξεως [(μέλλ. - πράξεως) om. A 2.] κριτήν.&rdquogr; Ἀκυλῖνος ἔφη κοσμηθῆναι [(Ἀκ. - κοσμ.) Τιβέριος Γράχχος καὶ Κλαύδιος Ἀκυλίνος ὁ ὑπέρλαμπρος ἔφη κελεύομεν κομισθῆναι A 2.] ἥλους καὶ καταπαρῆναι [ἐν A 2.] τοῖς ποσὶν αὐτοῦ καὶ οὕτω διὰ μέσης [μέσου A 2.] τῆς πόλεως εἰς τοὺς παγετοὺς τοῦ χειμῶνος [π. καὶ χειμώνας A 2.] μετὰ πληγῶν ἀπάγεσθαι αὐτόν. Καὶ τούτων γενομένων [ἄγεσθαι καὶ πολλῶν γεναμένων A 2.] οὐκ ἴσχυσε κατ᾽ αὐτοῦ ὁ διάβολος· ἐθεώρει γὰρ τοῖς τῆς καρδίας ὀφθαλμοῖς περιμένοντα αὐτὸν τὸν Κύριον εὐαγγελιζόμενον διδόναι αὐτῷ τὰς [(περιμ. - τὰς) τὸν Κύριον ἐπαγγελόμενον διδόναι A 2.] ὑποσχέσεις τῶν ἀγαθῶν, [1 Cor. 2, 9.] ὧν [ἃ A 2.] οὔτε ὀφθαλμὸς εἶδεν οὔτε οὖς ἦκουσεν οὔτε ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη ἢ [(ἐπι - ἢ);om. A 2.] νοῦς καταλαβεῖν [ἀνθρώπου καταλαβέσθαι A 2.] δύναται [Cf. Passio Polycarpi, II, 4:πολλὰ γὰρ ἐμηχανᾶτο κατ᾽ αὐτῶν ὁ διάβολος· III, 1: ἀλλὰ χάρις τῷ Θεῷ· κατὰ πάντων γὰρ ἴσχυσεν· II, 3: τοῖς τῆς καρδίας ὀφθαλμοῖς ἀνέβλεπον τὰ τηρούμενα τοῖς ὑπομείνασιν ἀγαθά, ἃ οὔτε οὖς ἤκουσεν, οὔτε ὀφθαλμὸς κ.τ.λ.] . Ἀκυλῖνος [Τιβέριος Γράγχος καὶ Κλαύδιος Ἀκ. ὁ ὑπέρλαμπρος A 2.] ἔφη· &ldquogr;Οὐδέπω ᾔσθου [ἤσθης A 7.] τῶν βασάνων;&rdquogr; Τρύφων ἔφη· &ldquogr;Ἠισθόμην γὰρ ὅλως ὅτι εἰσὶν ἧλοι [οὐκ ήσθώμην ὅλος εἰ ἥλοι εἰσὶν A 2.] ἐν τοῖς ποσίν μου [ἀλλ᾽ εἰς τὰ ὑποδήματά μου add. A 2.] [Cf. Passio Pionii, XXI, 3, 4: μετανόησον καὶ ἀρθήσονταί σου οἱ ἧλοι· ὁ δὲ ἀπεκρίθη· ᾐσθόμην γὰρ ὅτι ἔνεισι.] .” Θαυμάσαντος δὲ τοῦ ἐπάρχου τὴν αὐτοῦ καρτερίαν καὶ τὸν λογισμὸν καὶ ἄλλως λογισαμένου [(ἐπάρχ.-λογ.) ἡγεμῶνος τὴν τοιαύτην αὐτοῦ καρτ. καὶ ἄλλως πῶς λογισάμενος A 2.] , μήτι ἄρα καταφρονεῖ τῶν βασάνων, ἐκέλευσεν περιαγκωνισθέντα αὐτὸν [(περ. αὐτ.) πάλιν αύτὸν περιακοντισθέντα A 2.] τύπτεσθαι ῥάβδοις. Ὡς δὲ οἱ κυεστιονάριοι τύπτοντες ἔκαμνον μηδὲν ἀνύοντες [ἀνύειντες A 7; (οἱ-άν.) τύπτ. αὐτὸν ἐκάμνων οἱ κυεστ. μηδὲν ἀνοίοντες A 2.] μηδὲ δυνάμενοι πεῖσαι τὸν ἀκλινῆ αὐτοῦ λογισμόν, ἐκέλευσε λαμπάδας πυρὸς προσκομισθῆναι αὐτοῦ ταῖς πλευραῖς. Τῶν δὲ κυεστιοναρίων [κοιοστιοναρίων A 7.] ταχέως [(τὸν - ταχέως) αύτοῦ τὸν ἀκ. λογ. ἐκέλ. ὁ ἔπαρχος λαμπάδαις ταῖς πλ. αὐτοῦ προσκ. τῶν δὲ κυεστ. τὸ τάχος A 2.] ἐκτελούντων τὰ προστεταγμένα [προσταττόμενα αὐτοῖς A 2.] καὶ προσφερόντων αὐτῷ [αὐτῶν A 2.] τὰς λαμπάδας τοῦ πυρός, εἶδον [(τοῦ-εἶδον) ἐξέφνης ὡράθη A 2.] ὑπερ τὴν λαμπρότητα τοῦ ἡλίου φῶς περιαστράψαν αὐτῷ [φ. περιλάμψαν αὐτὸν A 2.] καὶ στέφανον ποικίλοις λίθοις ἠμφιεσμένον περὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ, εὐμορφίᾳ δὲ [στέφ.-δὲ) στέφανος ποικίλος διηνθισμένος π. τὴν κ. αὐτοῦ περιέκειτο εὐμ. τε A 2.] καὶ κάλλει ἀνυπερβλήτῳ κατακεκοσμημένην [κεκοσμημένος A 2.] · καὶ ὑπὸ τοῦ φόβου [ἀπὸ τοῦ φόβου οἱ δὴμιοι A 2.] κατηνέχθησαν εἰς τὴν γῆν. Ἐκτείνοντος δὲ τοῦ μακαρίου Τρύφωνος εἰς τὸν οὐρανὸν τὰς χεῖρας καὶ λέγοντος· &ldquogr;Κύριε [(έκτ.-Κύριε) έκτείνας δὲ ὁ μακάριος τὰς χεῖρας εἰς τ. οὐρ. εἶπεν κύριε κύριε A 2.] , μὴ ἰσχυσάτω κατ᾽ ἐμοῦ ὁ διάβολος μηδὲ ἀμύητόν [ἀμοίητον A 7; ἄμυρον A 2.] με ποιήσῃς τῶν οὐρανίων [ἐπουρανίων A 2.] σου ἀγαθῶν, ἀλλὰ καταρίθμησόν με [καταριθμηθῆναί με ποίησον A 2.] τῇ ποίμνῃ τῶν ἐκλεκτῶν σου, χαρισάμενός μοι τὸν τῆς ἀφθαρσίας στέφανον, [2 Tim. 4, 8.] ὃν ἐπηγγείλω τοῖς πατράσιν ἡμῶν τοῖς ἠγαπηκόσι [(πατρ.-ἠγ.) τοῖς ἀγαπῶσιν A 2.] τὸ ὄνομά σου,&rdquogr; πάλιν ὁ ἔπαρχος Ἀκυλῖνος ἔφη· &ldquogr;Εἰ μὴ πείθεται τοῖς προστάγμασι τοῦ βασιλέως [σεβαστοῦ A 2.] , [et gravissime iterum] σπαθίζεσθε αὐτόν [προστάττω add. A 2.] .” Τοῦ δὲ σπαθιζομένου οὐδεμία ὑπόσχεσις ἐγένετο παρ᾽ αὐτῷ τοῦ θῦσαι τοῖς θεοῖς, ἀλλ᾽ οὐδὲ ᾔσθετο τῶν ἀλγηδόνων [(τοῦ - ἀλγηδόνων) σραθ. δὲ αὐτοῦ ὑπ. οὐδεμία ἐγ. ἐξ αὐτοῦ ἥκειν τοῖς θ. οὐ γὰρ ἤσθετο τῶν βασάνων A 2.] , ἀποδημούντων τῶν τοῦ σώματος αἰκισμῶν [Cf. Passio Polycarpi, II, 2: ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ βασανιζόμενοι τῆς σαρκὸς ἀπεδήμουν οἱ μάρτυρες.] . Ἔφη ὁ ἔπαρχος· &ldquogr;Τρύφων, μετανόησον τῆς τοιαύτης ἀπονομίας καὶ σεαυτὸν κατοικτειρήσας ἐλέησον [(Τρ. μετ.-ἐλέησον) μετ. Τρ. τῆς τοσαύτης ἀνοίας καὶ οίκτείρησον σεαυτὸν καὶ A 2.] τὴν σεαυτοῦ ἡλικίαν.&rdquogr; Ἔφη ὁ Τρύφων· &ldquogr; Ἀδύνατον, ἅπαξ ἤκουσας, θῦσαι δαίμοσιν, διότι τὸν ζῶντα Θεὸν ἐγὼ φοβοῦμαι [Cf. Passio Pionii, XX, 2: ζῶντα Θεὸν φοβοῦμαι.] , τὸν ποιήσαντα τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν, οὗ ἡ πνοὴ πάντων [(ἅπαξ-πάντων) ἐστὶν μετὰπισθῆναί με ἅπαξ ἤκ. ὅτι τὸν ζ. Θ. φοβ. οὗ ἡ ζωὴ πάντων τῶν A 2.] ἀνθρώπων ἐν χερσὶν αύτοῦ ἐστι· καὶ εἴκω τοῖς προστάγμασιν αύτοῦ, ἀνθρώπους δὲ οὐ φοβοῦμαι οὐδὲ [οὔτε A 2.] τὰς ἀπειλὰς αύτῶν, οὔτε δέδοικα τὰς ὑπ᾽ αύτῶν προσφερομένας μοι τιμωρίας [(οὔτε-τιμ.) δέδ. οὔτε τὴν ὑπ᾽ αὐτῶν μοι προσφερομένην τιμωρίαν A 2.] .”

[10] [iterumque cruciatus] Ταῦτα ἀκούσας ὁ ἔπαρχος Ἀκυλῖνος [om. A 2.] ἐκέλευσεν θρόνον τεθῆναι αὐτῷ ἐν τῇ βασιλικῇ τῆς ἀγορᾶς, ὅπως καθίσας κολάσῃ αὐτόν. Καὶ τῇ ἑξῆς καθίσας ἐπὶ τοῦ βήματος ὁ ἔπαρχος Ἀκυλῖνος [(θρόνον-Ἀκ.) τῆ βασ. πρὸ τῆς ἀγ. στρωθῆναι αύτοῦ τὸν θρ. καὶ καθ. έπὶ τοῦ βήματος A 2.] ἔφη· &ldquogr;Πείσθητι, Τρύφων, ταῖς τοῦ βασιλέως διατάξεσιν [τοῖς τοῦ β. δόγμασιν A 2.] .” Ἔφη ὁ Τρύφων· [ἅγιος A 2.] &ldquogr;Ἅπαξ ἥκουσας καὶ ἥδη πλειστάκις εἰρηκότος μου [(ἤκ.-μου) καὶ, δὶς καὶ πληστάκις εἰρηκ. μου ἤκ. A 2.] ὅτι τὸν ζῶντα Θεὸν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς ἐγὼ σέβομαι καὶ προσκυνῶ [(τὸν ἐν-προσκυνῶ) φοβοῦμαι A 2.] , ἀνθρώπῳ δὲ οὐκ εἴκω τῷ [(οὐκ εἴκ. τῷ) οὐ πίθομαι A 2.] εἰς ἀπώλειαν ἕλκοντι τοὺς πειθομένους αὐτῷ.&rdquogr; Ἀκυλῖνος ἔφη· &ldquogr;Τύπτετε αὐτὸν πλουμβάτοις [Ἀκ. ἔπαρχος εἶπεν κελεύω αύτὸν τύπτεσθαι A 2.] , ὅπως διαφόροις αἰκισμοῖς ἀναλωθήσεται ἡ ἀπόνοια τῆς προαιρέσεως αὐτοῦ.&rdquogr; Τοῦ δὲ τυφθέντος [τούτου δὲ τυπτηθέντος A 2.] πλουμβάτοις ἀνηκέστοις [ἀνικεστάτοις A 2.] , οὐκ ἴσχυσαν αὐτὸν αἱ παμποίκιλοι βάσανοι εἰς ἄρνησιν μεταστρέψαι [Cf. Passio Polycarpi, II, 4: ἵνα… εἰς ἄρνησιν αὐτοὺς θρέψῃ· πολλὰ γὰρ ἐμηχανᾶτο κατ᾽ αὐτῶν ὁ διάβολος, III, 1: άλλὰ… οὐκ ἴσχυσεν.] Ἀκυλῖνος ἔφη· &ldquogr;Θῦσον τῇ εἰκόνι τοῦ καίσαρος Δεκίου καὶ [om. A 2.] ὄμοσον Δία τὸν ἐν τῷ Καπετωλίῳ τῆς θείας [θέας τῆς A 2.] Ῥώμης [εἰπὲ add. A 2.] μὴ εἶναι χριστιανός [καὶ ἀπαλλάγηθι τῶν βασάνων add. A 2.] .” Ἔφη αὐτῷ [ὁ ἅγιος A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Εἰ [om. A 2.] τὸν τῆς γῆς βασιλέα παρόντα καὶ ἀναγκάζοντά με οὐκ ἐντρέπομαι ἄντικρυς τῆς ἀληθείας ἐθέλοντα [Θεοῦ θέλοντα A 2.] πράττειν, πῶς [καὶ A 2.] τῇ εἰκόνι αύτοῦ [λέγεις μοι add. A 2.] ἐπιθῦσαι θελήσω [ἥτις τέχνη ἀνθρώπων A 2.] , ᾗ [καὶ A 2.] χρώμασι ζωγράφων συνετέθη [διετέθη άλλ᾽ οὐκ άνὲξομαί σου τὰ ἀπειγορεύματα συμβουλεύοντός μοι A 2.] ; περὶ δὲ τοῦ ὀμόσαι ἐν τῷ νόμῳ Κυρίου ἐστὶ γεγραμμένον οὕτως [(έν-οὕτως) Δίαν ἐστιν γεγ. ἐν τῶ νόμω τοῦ Θεοῦ ἡμῶν A 2.] · [Ose. 4, 15; Ier. 7, 4; Iob. 1, 21.] “Μὴ ὀμνύετε έπὶ τῷ ὀνόματι θεῶν ἀλλοτρίων, οἳ οὐκ ὠφελήσουσιν ὑμᾶς [(οἵ - ὑμᾶς) om. A 2.] , ἀλλ᾽ ὀμνύετε ἐν [ἐπ᾽ A 2.] ὀνόματι Κυρίου λέγοντες· εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον [(λέγοντες - εὐλ.) εὐλογημένου A 2.] μετὰ ἀληθείας. Εἰ δὲ θέλεις γνῶναι, [deos irridet;] ἄκουσον [om. A 2.] · Ζεὺς οὔτε ἐγένετο οὔτε ἄνθρωπος ἦν [κατά τινας συγγραφεῖς ὑμῶν add. A 2.] , οὔτε Ἀθηνᾶ γυνὴ [οὔτε add. A 2.] ἐν εἰκόνι ἀνθρώπου περιεπάτησεν, οὔτε Ἄρτεμις ἢ τὰ λοιπὰ βδελύγματα [βδελλύγματα A 7.] ἐδημιουργήθη [ἐδημιουργήθησαν A 2.] ὑπὸ τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου, τοῦ οὐρανίου βασιλέως, ἢ [om. A 2.] εἰς ἀνθρωπίνην φύσιν έκάλεσεν [om. A 2.] · ἀλλὰ τῇ σοφίᾳ μᾶλλον [bis in A 7.] δὲ [(τῇ - δὲ) om. A 2.] τῇ μωρίᾳ τῶν ἀνθρώπων ὠνομάσθησαν. Καὶ [τοῦτο οἱ καθ᾽ ὑμᾶς σοφοὶ λέγουσιν A 2.] τὸν μὲν [γὰρ A 2.] ἀέρα, οὗ κοινωνοῦμεν διὰ τῆς δόσεως καὶ λήψεως τοῦ πνεύματος, ἐκάλεσαν Ἥραν [Ἄρεα A 2.] · τὸν δὲ Ζεῦν τὸ ζῆν τῶν ἀνθρώπων [(τὸν-ἀνθ.) τὸ δὲ ζῆν τῶν άνθ.ἐκαλεσαν Ζείαν A 2.] , νοῦν Ἀθηνᾶν [Similia sunt quae passim apud veteres apologetas legimus, ut ap. Athenagoram, VI: Ζεὺς μὲν κατὰ τὸ ζέον τῆς ὕλης όνομαζόμενος, Ἥρα δὲ κατὰ τὸν ἀέρα … XXII: περὶ τῆς Ἀθηνᾶς ἣν φρόνησιν διὰ πάντων διήκουσάν φασιν. Legenda quae ad utrumque locum notavit J. Geffcken, Zwei griechische Apologeten (Leipzig, 1907), pp. 176, 208, 210.] , Ἄρτεμιν δὲ [(νοῦν - δὲ) τὴν δὲ φρόνησιν τῶν ἀνθρώπων Ἀθ. Ἀρτεμήν τε A 2.] ἣν καλοῦσιν εἱμαρμένην ἤτοι Νέμεσιν. Καὶ τούτων οὖν [om. A 2.] ἐκτυπώσαντες εἰκόνας [καὶ add. A 2.] τῇ τέχνῃ τῶν λιθοξόων ἀγάλματα στήσαντες [om. A 7, suppl. ex A 2.] , λίθοις τοῖς ὁμοίοις ὁμῶν προσκυνεῖτε καὶ νομίζετε νήφειν. Ὁ γὰρ τούτοις ἐπισπένδων ἢ προσκυνῶν μετ᾽ αὐτῶν ὑπὸ τοῦ πυρὸς τῆς αἰωνίου κολάσεως δαπανηθήσεται.”

[11] [capite damnatur.] Τότε ὁ ἔπαρχος ἀκούσας ταῦτα καὶ [om. A 2.] ὥσπερ ἐμμανὴς γενόμενος, ἐκέλενσεν συρθῆναι [συρῆναι A 2.] τὸ βῆλον [Lege quae de velo secretarii collegit P. Franchi, t. c., p. 25.] · καὶ συμβούλιον ποιήσας, ἀπόφασιν ἐξήνεγκεν τοιαύτην, κελεύσας ἀπὸ δὲλτων ἀναγνωσθῆναι [ταῦτα τὸν add. A 2.] · &ldquogr;Τρύφωνα τὸν ἀπὸ τῆς Φρυγίας, ἤτοι ἀπὸ τῆς Σαμψάδου κώμης [(ἤτοι-κώμ.) om. A 2.] ὁρμώμενον, τὸν χηνοβοσκὸν συλληφθέντα ἐπὶ τὸ εἶξαι [(τὸν - εἶξαι) εἰς μαρτὺριον συλιθέντα καὶ μὴ ἤξαντα A 2.] τῇ κελεύσει τοῦ αὐτοκράτορος, χριστιανὸν δὲ τυγχάνοντα μὴ πεισθέντα θῦσαι τοῖς θεοῖς, ἀλλὰ τὴν βασιλικὴν ἀντιταξάμενον φωνὴν ἐκέλενσεν τὸ ὑπέρλαμπρον δικαστήριον ξίφει ἀποτμηθῆναι [(τυγχ. - ἀποτμ.) ἑαυτὸν ἀποκαλοῦντα καὶ μὴ πισθέντα ἡμῖν ἀλλὰ τῆ βασιλεικῆ ἀντιτ. φωνῆ ἐκ. τὸ ὑπ. δικ. ξ. ἀπαχθῆναι καὶ ἀπαλλαγῆναι τῆς ἡδίοτης ζωῆς A 2.] .” Τῆς οὖν ἀποφάσεως ἐξενεχθείσης, οἱ εἰς τοῦτο τεταγμένοι [τετακμένοι A 7.] στρατιῶται ἀπήγαγον αὐτὸν [om. A 7. suppl, ex A 2.] ἐπὶ τὸν τόπον [τὸν συνίθη add. A 2.] · ἐπάραντος δὲ τὰς χεῖρας τοῦ μακαρίου Τρύφωνος ἐπὶ τὸ ὑψηλότατον κύτος τοῦ οὐρανοῦ πρὸς τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ εἰπόντος αὐτοῦ [(ἐπάρ.-αὐτοῦ) ἐπάρας δὲ τ. χ. ὁ μακ. Τρύφων εἰς τὸν οὐρανὸν ἤρξατο λέγειν A 2.] · [Act, 7, 59.] &ldquogr;Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, δέξαι τὸ πνεῦμά μου.&rdquogr; Καὶ [ταῦτα εἰπὼν add. A 2.] θεὶς τὸ πρόσωπον ἐπὶ [εἰς A 2.] τὴν γῆν, [In oratione spiritum emittit.] οὕτως ἀπέδωκεν τὴν ψυχὴν τῷ οὕτως αὐτὸν [αὐτῶι A 7.] διατηρησαμένῳ Χριστῷ [(οὕτως-Χριστῷ) καὶ προσευξάμενος τῶ Θεῶ τῶ οὕτως αὐτὸν διατηρίσαντι πρὸ τοῦ πληγῆναι αὐτὸν τῶ ξίφει ἀπεδ. τὴν ψ. τῶ κυρίω A 2.] [Cf. Passio Pionii, XXI, 2: εὐχαριστήσας τῷ τοιοῦτον αὐτὸν διατηρήσαντι Θεῷ] . Οἱ δὲ ἐν Νικαίᾳ ἀδελφοὶ συνῆλθον [συνελθόντος A 2.] τάχιον τῇ συστολῇ [(τῇ συστ.) ἔσπευδον τίς πρῶτος κοινωνήσει τῆ κιδεία A 2. τίς κοινωνήσει τῶν ἁγίων αὐτοῦ λειψάνων A 4; cf. Passio Polycarpi, XVII, 1.] τῶν ἁγίων αὐτοῦ λειψάνων· καὶ λαβόντες αὐτοῦ τὸ σῶμα, χιτῶσι καὶ μύροις πολυτίμοις ἐνειλήσαντες καὶ σινδόσιν, κατέθεντο ἐν λάρνακι [(χιτῶσι - λάρνακι) καὶ χρίσαντες μύρ. πολυτ. ἐνηλίσαντες ἐν σινδονίοις κατ. ἐν λαρνακίω A 2.] καὶ οὕτως ἔπεμψαν [ἀπέπεμψαν A 2.] εἰς τὴν ἰδίαν χώραν, εἰς τὴν Σαμψάδου κώμην [ἐν Σαψάδου κώμη A 2.] ἀποτεθῆναι αὐτόν, τοῦ ἁγίου Τρύφωνος παραστάντος αὐτοῖς καὶ δηλώσαντος εἰς τὴν ἰδίαν μετακομισθῆναι χώραν [(τοῦ-χώραν) παραστ. τοῦ ἁγ. Τρ. καὶ δηλ. αὐτοῖς εἰς τ. ἰδ. χ. ἀπαχθῆναι τὸ τήμιον καὶ ἅγιον αὐτοῦ σῶμα A 2.] . Τοιοῦτον μακάριον βίον ζήσας [ζ. β. A 2.] ὁ ἅγιος [τοῦ Θεοῦ add. A 2.] Τρύφων, ἐξεδήμησεν ἐκ τοῦ κόσμου· καὶ γὰρ πολλοὺς σφαλέντας [(ἐξεδ.-σφαλ.) ὅτε ἐπεδήμη τῶ κόσμω πολλοὺς σκάζοντας A 2.] περὶ τὴν πίστιν τοῦ Θεοῦ ἐστερέωσεν καὶ νόσους ποικίλας [ποικίλους A 2.] , ἐθεράπευσεν [καὶ add. A 2.] , δαίμονας ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων ἀπήλασεν [ἀπ. ἐξ ἀνθρώπων A 2.] καὶ τόποις [ἀτόποις A 7.] τισὶ [ἐπιστὰς add. A 2.] δρακόντων, ἰοβόλων θηρῶν [(ἰοβ. θ.) καὶ θηρίων A 2.] θυμοὺς εἰς [τὴν add. A 2.] γῆν κατέρραξεν διὰ τῆς δυνάμεως τοῦ Κυρίου ἡμῶν [(κ. ἡμ.) Θεοῦ A 2.] ἀποστολικὸς ἀνὴρ γενόμενος [καὶ μάρτυς τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ add. A 2.] [Cf. Passio Pionii, I, 2: ἀποστολικὸς ἀνὴρ τῶν καθ᾽ ἡμᾶς γενόμενος] . Ἐμαρτύρησεν δὲ ὁ ἅγιος [μακάριος A 2.] Τρύφων τῇ πρὸ τεσσάρων νόννων φευρουαρίων κατὰ Ῥωμαίους, κατὰ δὲ ἡμᾶς μηνὶ φευρουαρίῳ πρώτῃ [κατὰ δὲ Ἀσιανοὺς μηνι Ρεριτίου A 4.] , ὑπάρχοντος ὑπάτου [(τῇ-ὑπάτου) μηνὶ δύστρω δεκάτη τοῦτέστιν φευρουαρίω πρώτη βασιλεύοντος Δεκίου Καίσαρος τῆς Ῥώμης ἐπὶ ὑπατίου A 2.] τῆς Ἀνατολῆς Τιβερίου Γράγχου [Γράχχου καὶ A 2.] Κλαυδίου καὶ [om. A 2.] Ἀκυλίνου ἐπάρχου, βασιλεύοντος Δεκιου καίσαρος [(ἐπ.-καίσ.) om. A 2.] , κατὰ δὲ ἡμᾶς [καθ᾽ ἡμᾶς δὲ A 2.] βασιλεύοντος τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ [Similis est clausula Passionis Pionii, XXIII.] , ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ [(νῦν - καὶ) om. A 2.] εἰς τοὺς αἰωνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

II. VITA ET MIRACULA S. TRYPHONIS

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

E codicibus Vindobonensi Hist. graec. 3.(= A1), Hierosolymitano bibl. Patriarch. 1 (= A 2), Parisiensi bibl. Nationalis graec. 1452 (= A 3), item 1460 (= A 5), bibl. Vaticanae graec. 1608 (= A 9). Cf. Comm. praev. num. 2.

Βίος καὶ [(β. κ.) om. A 3, 9.] θαύματα [μαρτύριον A 2.] τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου [(ἁγ. κ. ἐνδ.) om. A 2, 3, 9.] μάρτυρος [μεγαλομάρτυρος A 3, om. A 2, 9.] Χριστοῦ [om. A 3, 9.] Τρύφωνος.

[1] [S. Tryphon duos annos natus] Ὁ βίος τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου [(κ. ἔνδ.) om. A 2.] μάρτυρος τοῦ Χριστοῦ [(τ. Χ.) om. A 2; (ἁγ.-Χ.) om. A 9.] Τρύφωνος ἀπὸ διετοῦς χρόνου [καὶ A 9.] μέχρι τέλους τίμιος καὶ [(τ. κ.) om. A 9.] ἐνάρετος ὑπῆρχεν· καὶ τὸ μὲν [(κ. τ. μ.) τὸ δὲ A 9.] μαρτύριον [(χρόυνου-μαρτ.) om. A 2.] αὐτοῦ ἐν Νικαίᾳ τῇ πόλει [(τ. π.) om. A 2.] ἐτελέσθη, ἡ δὲ [om. A 2, 9; (ὁ βίος-δὲ) om. A 3.] ἀρχὴ τῶν ἄθλων [θαυμάτων A 3.] αὐτοῦ γέγονεν [ἐγένετο A 3, om. A 2.] ἐν Καμψάδου [Σαψάδου A 2, 9.] κώμῃ [ἐγένετο add. A 2.] [De aliis sanctis in puerili aetate miracula patrantibus, Comm. praev. num. 5.] , ὅπου καὶ ὁ στέφανος αὐτῶι δέδοται [αὐτοῦ ἐτηρήθη A 2, 9.] καὶ φυλαχθεὶς τετήρηται ἐν τοῖς οὐρανοῖς [(καὶ φ.-οὐρ.) om. A 2, 9.] . Οὗτος τοίνυν [om. A 2, 9.] ὁ ἅγιος ἦν σωφρονιζόμενος [σωζόμενος A 9.] καὶ θαλπόμενος [(οὗτος-θαλπ.) ἧν δὲ σοφρονιζόμενον καὶ θαλπόμενον τὸ παιδίον Τρύφων A 3.] ὑπὸ τῆς ἰδίας αὐτοῦ [(ἰδ. αὐτοῦ) om. A 2, 3, 9.] μητρὸς [αὐτοῦ A 2, 9.] Εὐχαρίης [Εὐχαρῆς A 2.] καὶ τρεφόμενος [τρεφόμενον A 3.] ὑπὸ πνεύματος ἁγίου καὶ [(καὶ-καὶ) om. A 2, 9.] διδασκόμενος [διδασκόμενον A 3; δὲ ἦν add. A 2; δὲ add. A 9.] ὑπὸ ἀγγέλου [ἀγγέλων A 2; ἁγίων ἀγγέλων A 9.] τὴν εἰς [τὸν add. A 2.] Θεὸν ἐλπίδα ἔχειν [om. A 3.] καὶ τὴν εἰς [(ἐλπ. - εἰς) πατέρα καὶ A 2, 9.] τὸν [om. A 2.] κύριον ἡμῶν [om. A 9.] Ἰησοῦν Χριστὸν πίστιν ἀσάλευτον ἐλπίδα βεβαίαν [(ἡμῶν-βεβ) σωτηρίαν A 3.] · καὶ τοῦτο ἐγίνετο [(ἀσάλ.-ἐγ.) om. A 2, 9.] ἐφ᾽ ἑκάστης ἡμέρας, ὡς πληρωθῆναι τὸν ἅγίον Τρύφωνα πνεύματος ἁγίου. Γενομένου δὲ αὐτοῦ ἐτὼν δύο [In Passione, supra, p. 330, Σαμψάδου, ut et in libris latinis; accedit nonnullorum codicum lectio Σαψάδου] καὶ παίζοντος [τοῦ μακαρίου Τρύφωνος add A 3.] σὺν καὶ [(ὡς - καὶ) ἔτι τε (om. A 9) παιδίον ὂν ὡς ἐτῶν δύο ἐπληρώθη πνεύματος ἁγίου καὶ σημεῖα μεγάλα ἐπετέλει· τούτου παίζ. ποτε σὺν A 2, 9.] ἑτέροις παιδίος, συνέβη [om. A 2, 9.] ἓν ἐξ αὐτῶν θηριόδηκτον γενέσθαι [ἐγένετο A 2; γέγονεν A 9.] , ὡς κινδυνεύειν αὐτὸ θανάτῳ. Καὶ δραμὼν [(κ. δ.) δραμὼν δὲ A 2; ἔδραμεν δὲ A 3.] ἓν τῶν παιδίων [καὶ add. A 3.] ἀπήγγειλεν τῷ πατρὶ αὐτοῦ καὶ τῇ μητρί [αὐτοῦ add. A 9.] · οἱ δὲ ἀκούσαντες ταῦτα [om. A 9; (οἱ-ταῦτα) ἡ δὲ ἀκούσασα A 2.] ὠλόλυξαν, ὡς [ὥστε A 2, 9] πάντας τοὺς συνελθόντας [συνελιλυθῶτας A 9.] πενθεῖν περὶ, τοὺτου [(π. τ.) om. A 3, 9.] . Ἦν δὲ ὁ μακάριος Τρύφων παίζων καὶ θαλπόμενος ὑπὸ ἁγίων [om. A 2, 3.] ἀγγέλων. Ὡρῶν δὲ τριῶν διελθουσῶν ἐν [ἐπὶ A 2, 9.] τῷ πένθει, ἤρξατο ἀθρόον [om. A 2, 3.] ὁ δηχθεὶς [δαχθεὶς A 2.] παῖς ἐπιφωνεῖν καὶ λέγειν [(παῖς-λέγ.) ἐπιφωνεῖν A 3.] · “Δέομαι σοῦ, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων, ἐλέησόν με καὶ εὔξαι τῷ Θεῶι σου· καὶ [(σοῦ-καὶ) σοι (A 2) παιδίον Τρ. A 2, 9.] ἐγγίσας ἅψαι μου, καὶ σωθήσομαι ἀπὸ τῶν πόνων τούτων [μου A 2, 9.] καὶ οὐ μὴ ἀποθάνω, [puerum a morsu serpentis.] ὅτι σοὶ δέδωκεν [ἔδωκεν A 3; (ὅτι-δέδ.) σὺ γαρ ἐδ. (δέδ. A 9) A 2, 9.] ὁ Θεὸς τὴν [om. A 2, 9.] χάριν ἐπὶ τῶν ἰαμάτων.&rdquogr; Εἰπόντος δὲ τοῦ δηχθέντος [om. A 3.] παιδίου ταῦτα, ἐστράφη ὁ ὄχλος καὶ ἥρπασεν τὸν ἅγιον Τρύφωνα λέγων [(εἰπόντος-λέγων) καὶ εἰπόντος αὐτοῦ ταῦτα στραφεὶς ὁ ὄχλος ἥρπ. τὸ παιδίον Τρ. καὶ ἔλεγον A 2, 9.] ὅτι· &ldquogr;Ἡ φωνὴ ἡ ὑπὸ τοῦ παιδίου λαχθεῖσα φανέρωμα Θεοῦ ἐστιν.&rdquogr; Ἀναγόμενον δὲ τὸ [(ἀναγ.-τὸ) τὸ δὲ A 2, 9.] παιδίον Τρύφων φωνῇ μεγάλῃ λέγει [εἶπεν A 2, 9.] · “Τὸ φῶς μου ὁ Χριστός [Θεὸς A 2, 9.] · ἔκτεινον τὴν χεῖρά [χεῖράν A 9.] σου ἐπὶ τὸ δηχθὲν παιδάριον [(τὸ-παιδ.) τὸν δαχθέντα A 2; τὸν δηχθέντα παῖδα A 9.] καὶ σῶσον αὐτὸ [αὐτὸν A 2, 9.] ἀπὸ τῆς περιεχούσης ἀνάγκης τῶν πόνων.&rdquogr; Ταῦτα εὐξαμένου τοῦ ἁγίου Τρύφωνος, εὐθέως ἰάθη τὸ παιδίον [(ταῦτα-παιδίον) καὶ εὐθ. ἐσώθη ὁ παῖς A 2, 9; (ἰ. τ. π) ἐσώθη τὸ παιδάριον A 3.] . καὶ πάντες μιᾷ φωνῇ τὸν Θεὸν ἐδόξασαν [(πάντες-ἐδ.) ἐδόξ. ἅπαντες (πάντες A 2) τὸν Θ. A 2, 9.] ἐπὶ τῷ γεγονότι σημείῳ [σημεῖον A 9.] . Ἦν δὲ φιλούμενον τὸ παιδίον Τρύφων ὑπὸ πάντων, ὡς τὸ θαῦμα [(ὑπὸ-θαῦμα) ὡς τὸ θαυμάσιον A 2, 9; τοῦτο add. A 9.] ποιήσας [ἐποίησεν A 2, 3.] ἐπὶ τῷ ὀνόματι τοῦ Χριστοῦ. [Θεοῦ A 2, 9.]

[2] [et Asyncritum mercatorem sanat.] Ἡμερῶν δὲ ὀλίγων πάλιν [om. A 2, 3, 9.] διελθουσῶν, ἦν ὁ ἅγιος [(ὁ ἅγ.) τὸ παιδίον A 2, 9.] Τρύφων παίζων παρὰ τὴν ὁδόν. Ἀσύγκριτος [Ἀσυγκρίτιος A 3.] δέ τις ὀνόματι [om. A 2, 3.] ἔμπορος ὣν [om. A 2, 3.] ἐπέστη ἐπὶ τὸν τόπον· καὶ ὡς ἴδεν τὸν ἅγιον Τρύφωνα παίζοντα ἐπὶ τῆς ὁδοῦ [ὡς - ὁδοῦ) θεωρεῖ τὸ παιδίον παίζων A 2, 9; θεωρεῖ τὸν ἅγ. Τρ. παίζοντα ἐ. τ. ὁδ. καὶ A 3.] , ἔκθαμβος [δὲ add. A 2, 9.] γενόμενος [ὁ ἔμπορος add. A 3.] , ἔπεσεν ἐπὶ πρόσωπον ἐπὶ τὴν γῆν καὶ ὀλιγοψύχησεν. Καὶ εὐθέως ἐγένετο φωνὴ [καὶ φωνὴ ἐγ. A 3; (ἐπὶ-φωνὴ) χαμαὶ καὶ ὀλιγ. φωνὴ δὲ ἦλθεν A 2, 9.] ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα· &ldquogr;Στράφηθι [στραφεὶς A 2; στράφου A 9.] , Τρύφων, καὶ δὸς τὴν χεῖρά σου [(καὶ-σου) δὸς χεῖρα A 2, 9.] τῷ ὀλιγοψυχήσαντι καὶ ἀνάστησον αὐτὸν καὶ πορεύου σὺν αὐτῷ, ἐκτελῶν ἰάσεις πολλάς, ὅτι ἐγὼ μετὰ σοῦ [(καὶ ἀν.-σοῦ) καὶ πορεύου μετ᾽ αὐτοῦ ἐπιτελῶν (ἐκτελῶν A 2) ἰάσ. π. μετά σου γὰρ A 2, 9.] εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας [πάση ἡμέρα A 9.] τῆς ζωῆς σου.&rdquogr; Καὶ γενομένης [(κ. γ.) γενομένης δὲ A 2, 9.] τῆς φωνῆς ταύτης, ἐστράφη ὁ ἅγιος [(ὁ ἅγ.) om. A 2, 9.] Τρύφων [om. A 2.] καὶ θεωρεῖ τὸν ἔμπορον κείμενον εἰς τὴν γῆν [(θεωρεῖ-γῆν) ὁρᾶ αὐτὸν χαμαὶ κείμενον (κ. χ. A 9) A 2, 9.] καὶ λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, ἀνάστηθι ἐκ τῆς γῆς καὶ δούλευε τῷ Θεῷ τῷ ἐν τοῖς οὐρανοῖς, τῷ δείξαντί σοι τὴν ὥραν τῆς σωτηρίας ἐν τῇ ὁδῷ [Ἄνθ.-ὁδῷ) ἄνθρ. ἀν. ἀπὸ τοῦ χαμαὶ καὶ δόξασον τὸν Θεὸν καὶ δούλευε αὐτὸν A 2; ἀνάστα δὸς δόξαν τῶ Θεῶ καὶ δούλ. αὐτῶ A 9.] .” Καὶ εὐθέως ἀνέστη ὁ ἔμπορος ἀπὸ τῆς γῆς [(ὁ-γῆς) om. A 2, 9.] καὶ ἐσώθη [(κ. ἐσ.) om. A 3, 9.] . Καὶ ἰδὼν [θεωρεῖ A 3.] τὸν ἅγιον [τοῦ Θεοῦ add. A 2; τ. Χριστοῦ add. A 9.] Τρύφωνα εὐχαρὲς τὸ πρόσωπον ἔχοντα ὡς ἀγγέλου [(ὡς ἀγ.) καὶ A 2; om. A 9; ὡς πρόσωπον ἀγγέλου καὶ A 3.] , λαβὼν αὐτὸν ἐπὶ τῶν ἀγκαλῶν, ἐφίλησεν [(αὐτὸν-ἐφ.) ἐφ. αὐτὸν A 2, 9.] καὶ εἶθ᾽ οὕτως ἐπεκάθισεν [(εἶθ᾽-ἐπ.) ἐπεκάθησεν A 3; ἐπέθηκεν A 2; ἐπέθηκαν A 9.] αὐτὸν ἐπὶ τὸ ζῷον αὐτοῦ, ἵνα μὴ κάμνῃ ἐν τῇ ὁδῷ [(τὸ ζ.-ὁδῷ) ζῶον καθέζεσθαι A 9; τὸ ζ. καθέζεσθαι καὶ μὴ καθέζεσθαι ἐπὶ τῆς ὁδοῦ A 2.] . Πορευομένων δὲ αὐτῶν, ὁ ἔμπορος προσεῖχε [αὐτῶν στραφεὶς ὁ ἔμ. ἐπέβλεψεν A 2, 9.] τῷ ἁγίῳ Τρύφωνι καὶ ἴδεν αὐτὸν ὅτι τρίτος [σύντριτος A 2, 9.] ἐστὶ καὶ ἐγένετο σύντρομος [σύντ. ἐγ. A 3; (κ. ἐγ.σύντ.) συντρόμου δὲ γεναμένου (γενομένου A 9) αὐτοῦ A 2, 9.] ἐπὶ τῷ θεάματι τούτῳ [(ἐπὶ-τούτῳ) om. A 9.] . Λέγει δὲ [om. A 2.] ὁ ἅγιος Τρύφων τῷ ἐμπόρῳ· &ldquogr;Διὰ τί ἐδειλίασεν ἡ ψυχή σου;&rdquogr; Καὶ ἀποκριθεὶς ὁ ἔμπορος [(διὰ-ἔμπορος) τί ὅτι δειλία σου ἡ ψ. ὁ δὲ A 2, 9.] λέγει αὐτῷ ὅτι· &ldquogr;Εἶδον [ὅτι εἶδ.) εἶδον A 3; κύριε ἰδὼν A 2; κύριε θεορῶ ὅτι A 9.] τὸ πρόσωπόν σου λαμπρυνόμενον καὶ βριθόμενον [(λ. κ. βρ.) λελαμπρυνομένον καὶ βρίθον A 2; βλέπω λαμπρὸν καὶ βρίθον A 9.] .” Καὶ ὁ τίμιος Τρύφων λέγει τῷ ἐμπόρῳ· &ldquogr;Καὶ πῶς ὤφθην σοι ὅτι βρίθω;&rdquogr; Ὁ δὲ ἔμπορος λέγει τῷ ἁγίῳ [Τρύφωνι add. A 3.] . &ldquogr;Εἶδον [(καὶ ὁ-εἶδον) λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ ἅγιος Τρ. πῶς ὤφθ. σ. ὅτι λέγεις βρίθω ὁ δὲ λ. ἰδὼν A 2; καὶ A 9.] δύο τινὰς ἑστῶτας [τινὰς ἐστ. δύο A 2.] , ἕνα ἐκ δεξιῶν σου καὶ ἕνα ἐξ εὐωνύμων [σου add. A 2, 9.] . καὶ ἦν [om. A 2, 3, 9.] τὰ πρόσωπα αὐτῶν ἡλίου φωτεινότερα.&rdquogr; Καὶ λέγει ὁ ἅγιος [(λ. ὁ ἅγ.) εἶπεν A 2, 9.] Τρύφων τῷ ἐμπόρῳ [(τ. ἐμπ.) om. A 2.] . &ldquogr;Ἀπεκάλυψέν σοι ὁ Θεὸς τὰ μέλλοντα γίνεσθαι· ἔρχεται γὰρ ὀργὴ Θεοῦ εκ τῶν οὐρανῶν κατὰ. [(ἀπεκ.-κατὰ) ὤφθη (ὤφθην A 9) σοι τὰ μέλλοντα ἔρχ. γ. (ἡ A 9) ὀργὴ κατὰ τῶν A 2, 9.] δαιμόνων.&rdquogr;

[3] [Daemones torquentur.] Ἐννάτης δὲ ὥρας γενομένης [(ἐν.-γεν.) ἐννέα δὲ ὡρῶν διελθουσῶν A 3.] κατῆλθεν ὁ ἅγιος [τίμιος A 3, om. A 2, 5.] Τρύφων ἀπὸ τοῦ ζῴου [(ἀπὸ-ζ.) om. A 2, 3, 5, 9.] προσεύξασθαι. Εὐχομένου [προσευχομένου A 2, 5, 9.] δὲ αὐτοῦ, ἦλθον ἀπὸ τῆς ἐρήμου τέσσαρα πνεύματα δεινῶς ἐλεγχόμενα καὶ ἐβόων λέγοντα ὅτι [ἐβ.- ὅτι)ἔκραξαν φωνῆ λεγ. A 5; ἔβαλλον φωνὰς λεγ. A 3; ἔβαλων φωνὴν λ. A 2.] . &ldquogr;Ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Τρύφων διαβαίνων [ὅλον add. A 5.] τὸν τόπον τοῦτον [om. A 5, 9.] ἡγίασεν καὶ ἡμᾶς ἀπήλασεν [ἐφόνευσεν A 2, 5; ἐχώνευσεν A 3.] , μὴ ἐάσας ἡμᾶς ἑστάναι ἐν [στῆναι ἐπὶ A 2, 5.] τῷ τόπῳ τούτῳ· ὀργὴ γὰρ παρέδωκεν ἡμᾶς κατακαίεσθαι [(παρ. ἡμ. κ.) ἡμᾶς παρ. τοῦ χονεύεσθαι (φονεύεσθαι A 5) A 2, 5.] πυρὶ ἀσβέστῳ.&rdquogr; Ἐπλήρωσε [πληρώσας A 2, 5, 9.] δὲ τὴν εὐχὴν ὁ μακάριος Τρύφων· καὶ λαβὼν ἄρτον ἔκλασεν [(μακ.-ἔκλ.) ἅγιος Τρ. ἔκλασεν ἄρτον A 2, 5, 9.] καὶ εἶπεν πρὸς τὸν ἔμπορον· &ldquogr;Ἀπόδος σου [om. A 2, 3, 5, 9.] τὴν [om. A 3.] εὐχὴν κυρίῳ τῷ Θεῷ [σου add. A 2, 3, 5; ἡμῶν A 9.] καὶ λαβὼν ἄρτον [om. A 2, 5, 9.] . ἔσθιε.&rdquogr; Καὶ εἶπεν ὁ ἔμπορος [ὁ ἔμπ. εἶπεν A 5.] . &ldquogr;Σὺ ὁ Θεός μου ὁ [(σὺ - ὁ) μέγας εἶ ὁ Θεός μου (om. A 2) ὁ ζῶν καὶ A 2, 5, 9.] τρέφων με ἐκ νεότητός μου, καὶ ὁ Χριστὸς αὐτοῦ, ὁ διὰ τοῦ ἁγίου [(καὶ ὁ - ἁγίου) σὺ εἶ ὁ Θεὸς (κύριος A 2) μου A 2, 9; ὁ διὰ πιστοῦ σου add. A 2, 5, 9; θεράποντος add. A 9.] . Τρύφωνος δεικνύων μεγάλα θαυμάσια [θαυμάσια μεγάλα A 2, 5, 9.] , ἀπαρτί σοι δουλεύω καὶ σὲ [σοι A 2, 5, 9.] προσκυνῶ· καὶ σοῦ δέομαι [(κ. σ. δ.) om. A 2, 5, 9.] διάσωσον τὴν ψυχήν μου διὰ τοῦ ἁγίου [σου add. A 2; διὰ τοῦ δούλου σου A 5.] Τρύφωνος.&rdquogr; Καὶ εἰπων ταῦτα [ταῦτα εἰπὼν A 5; (ἀπάρτι-ταῦτα) σε προσκυνῶ διάσωσόν μου τὴν ψυχὴν ἐν κόλποις τοῦ ἁγίου Τρύφωνος καὶ A 3.] ὁ ἔμπορος λαβὼν ἄρτον [(ὁ-ἄρτον) λαβὼν A 2, 5, 9.] ἔφαγε. Μετὰ δὲ τὸ [τοῦ A 2.] κορεσθῆναι αὐτοὺς [αὐτὸν A 3.] ἀνέστησαν τοῦ πορευθῆναι [πορεύεσθαι A 2, 5, 9; (τ. π.) om. A 3.] . καὶ ὡς μόνον ἐκίνησαν τοῦ περιπατῆσαι, οὐχ ὑπήνεγκαν [(τοῦ-ὑπ.) οὐκ ἤνεγκαν A 2, 5, 9.] τὰ ἀκάθαρτα [om. A 2, 5, 9.] πνεύματα [τὰ πν. τὰ ἀκ. A 3.] τὴν ἐπίβασιν [ἐπιστασίαν A 2, 5, 9.] τοῦ ἁγίου Τρύφωνος [om. A 5.] , ἀλλ᾽ ὡς [om. A 2, 5, 9.] ὀλολύζοντα [ὀλολύζων διωκόμενα A 5.] δἰ ἐρήμων τόπων αἰχμαλωτιζόμενα [om. A 9; (ἐρ. τ. αἰχμ.) ἐρήμου τόπου καὶ αἰχμαλωτευόμενα A 2; ἐρ. τ. καὶ αἰχμ A 5.] ἔκραζον λέγοντα· &ldquogr;Κατακαιόμεθα [χονευώμεθα A 2, 5; ἐλαυνόμεθα A 9.] , ἅγιε [τοῦ Θεοῦ add. A 2.] Τρύφων, διωκόμενα [διωχθέντα A 3.] ὑπὸ σοῦ.&rdquogr; Ἐλθόντων δὲ αὐτῶν τὴν πρώτην [(τ. πρ.) πρὸς τὴν A 5; πρώτην καὶ δευτέραν A 2; ἐν τῆ A 5.] μονὴν κατάγονται ἐν πανδοχείῳ τινί [om. A 2; (μον.-τινί) μονῆ εἰσάγοντα εἰς πανδοχεῖον A 5.] Ὁ δὲ πανδοχεὺς κατέκειτο [κατάκειτω A 9.] πυρετῷ [πυρέττων A 5.] λάβρῳ [om. A 2, 3, 5, 9.] καὶ εἰσελθὼν ὁ ἅγιος Τρύφων [om. A 2, 5, 9.] πρὸς αὐτὸν λέγει αὐτῷ [τῶ πανδοχεῖ A 2, 5, 9.] . &ldquogr;Ἀνάστηθι [om. A 3.] , [Cauponem infirmum curat.] ἄνθρωπε [om. A 5; τοῦ Θεοῦ add. A 3.] , ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ [ἀνάστα add. A 3.] ὑγιὴς [(ἐν - ὑγιὴς om. A 2, 9.] ἀπὸ τῆς νόσου καὶ [(τ. ν. κ.) om. A 2, 5, 9.] τῆς ἀσθενείας σου, καὶ δόξαζε κύριον [Θεὸν A 5; (δ. κ.) δόξασον A 9.] τὸν Θεόν σου τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς [(σου-οὐρανοῖς) om. A 2, 5, 9; hic des. A 3.] .” Καὶ εὐθέως ἀνέστη ὁ πανδοχεὺς ἀπὸ τῆς νόσου αὐτοῦ καὶ ἤρξατο περιπατεῖν δοξάζων [(π. δ.) δοξάζειν A 5, 9.] τὸν Θεόν [(καὶ εὐθ.-Θεόν) om. A 2.] .

[4] [Voce de caelo monitus,] Ὀψίας δὲ γενομένης ποιήσαντος εὐχὴν τοῦ ἁγίου Τρύφωνος καὶ κλάσαντος ἄρτον, ἤρξαντο ἐσθίειν πάντες οἱ ἐν τῷ πανδοχείῳ [(πάντες-πανδ.) om. A 2, 5, 9.] . Ἐσθιόντων δὲ αὐτῶν ἄφνω φωνὴ έγένετο ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα [(ἐγ.-λέγ.) γέγονεν A 9; ἐγ]ένετο in marg. A 2; ἐγ. λέγουσα A 5.] . &ldquogr;Ὁ παῖς μου Τρύφων, ἀναστὰς [(ὁ-ἀναστ.) Τρ. παῖς μου A 2, 5.] πορεύου ἐν Καισαρείᾳ [ἐγὼ γὰρ ἀποστελῶ σε add. A 5.] . ἔστι γὰρ ἐκεῖ [om. A 2, 9; τις ἐκεῖσε A 5.] τις ὀχλούμενος ὑπὸ πνεύματος ἀκαθάρτου, ὃν θεραπεύσας ποίησον ἀκόλουθον σεαυτοῦ ὑποδεικνύων [ὃν-ὑποδεικν.) τοῦτον (A 2 solus) θερ. ποιήσεις ἀκολουθεῖν (ἀκόλουθῆσαι A 5) σοι δεικνύων A 2, 5, 9.] αὐτῷ σεαυτὸν ὑπόδειγμα [(αὐτ. σ. ὑπόδειγμα) σεαυτῶA 5.] ἔργων ἀγαθῶν.&rdquogr; Γενομένης δὲ τῆς φωνῆς ταύτης, πάντες [ἅπαντες A 9.] οἱ ἐν τῷ πανδοχείῳ ἔκθαμβοι [ἔμφοβοι A 2, 9; ἔνφοβοι A 5.] ἐγένοντο. Μετὰ δὲ τὸ γεύσασθαι αὐτούς, τὸ παιδίον Τρύφων γράμματα μὴ μεμαθηκὼς ὡρᾶτο ὑπὸ πάντων πυκτίον κατέχων ἐν ταῖς χερσὶν αὐτοῦ καὶ διὰ τοῦ πυκτίου [(δ. τ. π.) ἐν τούτω τῶ πυκτίω A 5.] συνόμιλος ἐγίνετο [ἐγένετο A 2, 5; δια-ἐγ.) ἐν τὸ πυκτίο A 9.] τῷ τὸν στέφανον αὐτῷ χαρισαμένῳ Χριστῷ [χαρισάμενον Χριστὸν A 9.] . Ἡμέρας δὲ γενομένης [γεναμένης A 9; ποιήσαντες εὐχήν add. A 2.] ὥδευεν τὴν [(ὥδ. τ.) ὅδευσεν A 2.] ὁδὸν τὴν ἐπὶ [εἰς A 2, 5.] Καισάρειαν. Ὁδευόντων δὲ αὐτῶν, περὶ τὴν ἕκτην ὥραν ἔκλινεν [(τὴν-ἐκλ.) ἕκτ. ὥρ. ἔθηκεν. A 2, 9; ὁδ.-ἔκλ. περὶ ὥρ. ἕκτ. ἔθ. A 5.] τὰ γόνατα αὐτοῦ [εἰς τὴν γῆν add. A 5.] προσεύξασθαι. [Caesaream proficiscitur;] Εὐχομένου δὲ αὐτοῦ, ὗς ἄγριός [(ὗς ἄγ.) σύαγρος A 5, 9.] ποθεν ἐκ τῆς ὕλης ἀπεπήδησεν [(ἐκ - ἀπἐπ.) ἐξεπήδησεν A 2, 5, 9.] διωκόμενος ὑπὸ κυνῶν [κλινῶν A 1.] . Ἑωρακὼς δὲ ὁ ἔμπορος ἐξελθόντα αὐτὸν καὶ ἐλλίζοντα πρὸς αὐτόν, [aprum] φωνῇ μεγάλῃ λέγει· &ldquogr;Ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων, εὖξαι τῷ Θεῷ σου [(ἐξελθόντα - σου) ἐγγίζοντα πρὸς αὐτοῖς λέγει μεγ. τῆ φ. εὐξ. A 9; ἐξ. αὐτ. καὶ ἐγγ. λέγει φ. μεγ. δοῦλε τοῦ Θεοῦ Τρ. εὔξε A 2, 5.] ὅπως μὴ ἀπόλλωμαι [ἀπολόμεθα A 9.] .” Ὁ δὲ ἅγιος Τρύφων [om. A 2, 5, 9.] ἐκτείνας τὰς χεῖρας λέγει· &ldquogr;Κύριε, [oratione] ὁ πάντων βασιλεὺς καὶ Θεός, ὁ τῆς σῆς δόξῆς καὶ βασιλείας χορηγός, ὁ φωτίζων πνεύματι ἁγίῳ [(ἐκτείνας - ἁγίῳ) ὁ Θεὸς (A 9 solus ὁ παμβασιλεὺς ὁ τῆς σῆς βασιλείας χορηγὸς (ὁ τῆς - χορ. om. A 5) ὁ πλουτίζως πνεύματος ἁγίου (πνεύματι ἁγίω A 5) A 2, 5, 9.] τοὺς ἐλπίζοντας ἐπὶ σέ [σοι A 2.] , ὁ τὴν ἄϋλον καὶ ἀνεμπόδιστον τῆς σῆς ἀγαθότητος σωτηρίαν δωρούμενος τοῖς ἀνεξάρνητον τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον ὁμολογοῦσι καὶ ὁδηγὸς γινόμενος τοῖς τὰς ἐντολάς σου ἐκζητοῦσιν, ὁ τὴν ὑπόστασιν τῆς ἀχράντου σου καὶ εἰς αἰῶνα διαμενούσης δόξης [(ὁ τὴν ἄϋλον-δόξης) καὶ ἄρευστον τρυφὴν δωρούμενος τοῖς ἀνεξάρνητόν σου τὸ ὄν. ὁμολ. ὁ γιν. ὁδ. τοῖς ἀεὶ σεβομένοις σε (ὁὁ δ. γενόμενος τοῖς ἀεί σε σεβ. A 2) ὁ τὴν ἄχραντόν σου καὶ εἰς αἰῶνας διαμένουσαν δόξαν A 2, 5; ῥῦσαι ἡμᾶς ἐκ ταύτης τῆς ἀνάγκης A 9.] , διὰ τοῦ Χριστοῦ σου καταλάμπων εἰς πάντας τοὺς ἐπιθυμοῦντάς σε καὶ ἐπικαλουμένους [(κ. ἐπ.) om. A 2.] , ἔπιδε ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ ἔκτεινον τὴν χεῖρά σου τὴν κραταιὰν [(τ. κρ.) om. A 2; (εἰς π.-κρ.) πᾶσι τοῖς ἐπιποθοῦσί σε ἔφειδε ἐκ τ. οὐρ. ἔκτ. σου τὴν χεῖρα A 5.] καὶ ἀπόστησον πάντα φόβον σωματικὸν ἀπὸ τοῦ δούλου σοῦ Ἀσυγκρίτου, ἵνα ἔχων, Κύριε [om. A 2, 5.] , τὸν σὸν φόβον ψυχῇ καὶ σώματι, φύγῃ τὰς ὠδῖνας τοῦ θανάτου τὰς ὑπὸ τοῦ πονηροῦ καὶ ἀνθρωποκτόνου Σατανᾶ ὑποβαλλομένας [(τοῦ θ.-ὑποβ.) τοῦ ἀνθρ. διαβόλου A 2, 5.] . σῶσον δὲ κἀμέ, κύριέ μου Ἰησοῦ Χριστέ [(κ. μ. Ἰ. Χ.) om. A 2, 5.] , τὸν ἐκ νηπίας ἡλικίας ἀφιερωθέντα σοι καὶ διατήρησόν με εἰς τὴν σὴν δόξαν καὶ ἐπίγνωσιν [(ἡλικ.- ἐπίγν.) ὑποστάσεως ἀφιερωθέντα σοι καὶ διατήρησον εἰς τὴν γνῶσιν A 2, 5.] , διότι σὺ μόνος διασπᾷς τοὺς [(διότι-τοὺς) ὅτι συ ἐκσπᾶς A 5; διότι συ δ. τ. A 2.] ὑπὸ τοῦ ὄφεως δεδεμένους· τοῦτον οὖν, Κύριε, παράδος [δεδεμ.-παράδ.) δεσμουμένους τοῦτον παραδώσας A 2; margine exciso nonnulla desunt in A 5.] τῇ τῆς γεέννης ἀπειλῇ, ἵνα ἀνεμποδίστως ἔχῃ πάντοτε τὸν δἰ αἰῶνος, ὄλεθρον κληρονομῶν.&rdquogr; Καὶ εἰπὼν ταῦτα ὁ ἅγιος Τρύφων [(ἀνεμποδ.-Τρύφων) διηνεκῆ ἔχη τὸν δι᾽ αἰῶν. ὄλ. καὶ εἰπ. ταῦτα A 2, 5.] λέγει τῷ ἐμπόρῳ· &ldquogr;Θάρσει καὶ προσεύχου τῷ Θεῷ τῷ τὴν βοήθειαν καὶ [β. κ.) om. A 2, 5.] ἀντίληψίν σοι παρεχομένῳ διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ.&rdquogr; Ὁ δὲ ἔμπορος προσεῖχε τῷ μακαρίῳ Τρύφωνι τὸ τί ἤμελλεν [(παρεχομένῳ - ἤμ.) παρέχοντι ὁ δὲ προσῆχεν τῶ ἁγίω τί μέλλει A 2, 5.] ποιεῖν [ποιῆσαι A 5.] . Ὁ δὲ τίμιος Τρύφων μεταλλάξας τὸ πρόσωπον εἰς εὐφροσύνην, ἐγέλασε πνεύματι ἁγίῳ θαλπόμενος· καὶ ἐκτείνας τὴν χεῖρα, [fugat;] ἐποίησεν τὴν σφραγῖδα τοῦ Χριστοῖ περιτειχίσας τὸ τῆς σαρκὸς αὐτοῦ κάλυμμα· καὶ μεγαλοψυχῶν πρὸς τὸν Κύριον ὁ μακάριος Τρύφων [(τίμιος-Τρύφων) ἅγιος μεταβαλὼν τὸ πρ. εἰς λαμπρότητα εὐφραινόμενος καὶ θαλπόμενος τῶ πνεύματι τῶ ἁγίω τῆ χειρὶ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ποιήσας A 2, 5.] , λέγει τῷ ἀγρίῳ ζῴῳ· &ldquogr;Πορεύου ὅθεν ἦλθες·&rdquogr; καὶ εὐθέως ἀπῆλθεν ὁ χοῖρος ἐπὶ τῆς ὕλης μηδένα ἀδικήσας [(χοῖρος-ἀδικήσας) σύαγρος (σῦς A 5) σπουδέως ἐν τῆ ὕλη τῶ λόγω τοῦ ἁγίου ὡς ὑπὸ μάστιγος ἐλαυνόμενος A 2, 5; (διὰ Ἰ. Χριστοῦ-ἀδικήσας) καὶ εὐθέως ἀφανὴς ἐγένετο A 9.]

[5] [spiritum immundum expellit;] Ὀλίγου δὲ διαστήματος γενομένου, περιπατοῦντος τοῦ ἁγίου Τρύφωνος [(ὀλίγ.-Τρ.) ὀλίγον δὲ διάστημα προκοψάντων αὐτῶν A 2, 9; ὀλίγον δὲ διελθόντες διάστημα A 5.] , ἀνήρ τις ἀπαντᾷ αὐτῷ [αὐτὸν A 2; ὑπαντᾶ αὐτοῖς A 5.] ἔχων πνεῦμα δεινόν, ὃν [ὥστε A 9.] πολλάκις ἐν ποταμοῖς καὶ ἐν [om. A 9; ποταμίοις add. A 5.] ῥείθροις ἐπισκιατικοῖς κατεκένωσεν [(ἐπισκ. κατεκ.) ὑδάτων ἐπισκίασιν (om. A 5) ἐνέβαλεν A 2, 5, 9.] . οὗτος μετὰ φωνῆς [κραυγῆς A 5.] ἔλεγεν [ἐβόα λέγων A 9.] . &ldquogr;Ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων, σῶσόν με καὶ εὖξαι τῷ Θεῷ σου [(καὶ-σου) om. A 2; (σῶσον-σου) καὶ A 5.] καὶ ῥῦσαί με [(κ. ῥ. με) om. A 9.] ἐκ τῆς συνεχούσης με πονηρίας [ἐπιρείας A 9; (μ. π.) ἐπηρείας A 2, 5.] τοῦ διαβόλου.&rdquogr; Ὁ δὲ ἅγιος [τοῦ Θεοῦ add. A 2, 5, 9.] Τρύφων ἀνατείνας τὸ ὄμμα [τὰ ὄμματα A 2, 5.] εἰς τὸν οὐρανὸν φωνῇ μεγάλῃ [(φ. μ.) om. A 2, 9.] λέγει [τὰ ὄμματα εἰς οὐρ. ἀνατ. ἔλεγεν A 5.] . &ldquogr;Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ [(κ. Ἰ. Χ) om. A 2, 5, 9.] , λαμπτὴρ ἄσβεστε [Χριστέ add. A 2, 5, 9.] , φῶς δικαιοσύνης, τῷ φοβερῷ καὶ μεγάλῳ καὶ ἐνδόξῳ ὀνόματί σου [(τῷ-σου) τὸ φοβερὸν καὶ ἔνδοξον ὄνομα A 2, 5, 9.] φυγάδευσον τὸν ἐχθρόν [ἐκχθρόν A 9.] , τὸν ὄφιν, τὸν τῆς ἀπωλείας ὁδηγὸν [ἀρχηγὸν A 9; κακίας ἀρχηγὸν A 5; (ἀπ. ὁδ.) om. A 2.] ἀπὸ τοῦ πλάσματός σου [om. A 2; τοῦ A 5.] καὶ τῆς ψυχῆς τοῦ τὴν εἰκόνα τῆς σῆς θεότητος κατέχοντος [(καὶ τῆς-κατέχ.) κατ᾽ εἰκόνα σου (τὴν σὴν A 5) γεγονότος A 2, 5, 9.] .” Καὶ ταῦτα εἰπόντος αὐτοῦ, εὐθέως τὸ ἀκάθαρτον [om. A 2, 5, 9.] πνεῦμα ἐξῆλθεν [ἀπῆλθεν A 2, 5.] ἀπὸ τοῦ ἀνθρώπου καὶ φωνῇ κράζον [κρουγάζων A 2.] διὰ τῶν ἐρήμων τόπων διωκόμενον [φωνῶν διωκόμενος δι᾽ ἐρήμων τόπων A 5.] ἔλεγεν [φωνῆ ὁ δαίμων ἔλεγεν διὰ τ. ἐρ. τόπ. A 9.] . &ldquogr;Καίεις μέ, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων, οὐκ ἔχω τόπον ἢ ἀνάπαυσιν ἔτι [(ἢ-ἔτι) om. A 2, 5.] ἐν σκηνώματι ψυχῆς [(ἢ-ψυχ.) ἐν τοῖς ὄρεσιν τούτοις A 9.] .” Καὶ ἐσώθη ὁ ἄνθρωπος ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ὥρας [(ἀπ᾽-ὥρας) om. A 2, 5, 9.] καὶ ἐπορεύετο τὴν ὁδὸν αὐτοῦ [(τ. ὁδ. αὐτοῦ) om. A 2, 5, 9.] χαίρων και δοξάζων τὸν Θεόν.

[6] [Caesareae Antoninum liberat;] Ἄνθρωπος δέ τις ἐπίσημος τῆν Καισαρέων πόλεως, ὀνόματι Ἀντωνῖνος [Ἀντόνιος A 2; Ἀντώνιος A 5.] ἔχων πνεῦμα πονηρὸν ἐν δεσμίοις ἦν ἐγκεκλεισμένος [ἐγκ. ἦν A 5, 9; (πον.-ἐγκ.) om. A 2.] . Περὶ οὗ ὁ ἅγιος [om. A 2, 5.] Τρύφων [om. A 9.] φωνὴν ἐδέξατο οὐρανόθεν [om. A 2, 5.] , ὅπως αὐτὸν διασώσας ἐναγκαλίσηται καὶ ἀκόλουθον αὐτὸν [om. A 2, 5.] καταστήσῃ ἑαυτοῦ [om. 5, 9.] . Οὗτος τοίνυν [om. A 2, 5.] ἀποπηδήσας ἐκ τῆς ἐπιφορᾶς τῶν δεσμῶν [δαιμόνων A 2, 5, 9.] , ἦλθεν ἐπὶ τὸν τόπον, ὅπου [οὗ add. A 2, 5, 9.] ἦν ὁ ἅγιος Τρύφων καὶ φωνὰς βάλλων [φωνῆ κραυγάζων A 5, 9; ἦν-βάλλων) ἦσαν ὅτε ὁ ἅγιος Τρ. καὶ ὁ ἔμπορος καὶ φωνὴν κραυγάζων A 2.] ἔλεος ᾐτεῖτο [(ἔλ. ᾐτ.) ἐλεεινὸς αἰτούμενος ἄφεσιν A 5.] . Ὁ δὲ ἅγιος [τοῦ Θεοῦ add. A 2.] Τρύφων ἐξέτεινε τὴν χεῖρα αὐτοῦ [om. A 5, 9.] καὶ κρατήσας τὸν ἄνθρωπον ἐπετίμησεν τῷ πνεύματι τῷ ἀκαθάρτῳ λέγων· &ldquogr;Σοὶ λέγω, πνεῦμα πονηρόν, πνεῦμα ἀκατάστατον [ἀκάθαρτον A 5.] , πνεῦμα τῆς ἀπωλείας [(πνεῦμα ἀκατ.-ἀπωλ.) om. A 5.] , φοβήθητι τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ [(τὸ-Θ.) τὸν Θεὸν A 2, 5,9.] καὶ φρῖξον [(κ. φ.) om. A 5.] καὶ τρόμαξον καὶ ἔξελθε ἐκ τοῦ σκηνώματος τῆς ψυχῆς [((τ. ψ.) om. A 2, 5, 9.] τοῦ ἀνθρώπου τούτου καὶ φεῦγε δι᾽ ἐρήμων τόπων κληρονομίαν ἔχον τὴν τῆς ἀσβέστου καμίνου φλόγα, τὴν ἡτοιμασμένην σοι καὶ τῷ πατρί σου τῷ διαβόλῳ [(κληρον.-διαβόλῳ) om. A 9; (τῆς-διαβ.) ἀσβ. φλ. A 5; (τὴν ἡτ.-διαβ.) om. A 2.] .” Καὶ εὐθέως ἐξῆλθεν ἐκ τοῦ ἀνθρώπου τὸ ἀκάθαρτον καὶ πονηρὸν πνεῦμα [(εκ-πνεῦμα) om. A 2, 9.] τὸν βρυγμὸν [φρυγμὸν A 2.] τῆς ἀπειλῆς μὴ φέρων. Καὶ ἀναστὰς ὁ ἀνὴρ ὁ ἰαθεὶς ἔκτοτε ἠκολούθει τῷ ἁγίῳ και θαυματουργῷ Τρύφωνι [(ἀναστὰς-Τρ.) ἀνέστησεν τὸν ἄνθρωπον (ὁ ἅγιος Τρ. add. A 2) καὶ ἀπὸ τότε ἦν ἀκολουθῶν ὁ ἰαθεἰς τῶ ἁγίω (ἀκολούθη αὐτῶ A 9) A 2, 9; (ἐκ τοῦ-Τρ.) μὴ φέρων τὴν ἀπειλὴν τοῦ ἁγίον καὶ γέγονεν ὁ ἄνθρωπος ὑγιὴς A 5.] .

[7] Λούκιος [Λουκιανὸς A 5.] δὲ ὁ ἡγεμὼν Καισαρείας [(ὁ ἡγ. Κ.) τις A 9; τις ἡγεμὼν A 2, 5.] ἕλλην ὑπάρχων καὶ [om. A 2, 5, 9.] ἀκούσας [οὗτος add. A 2, 9.] τὰ γενόμενα ἐν τῇ Καισαρέων πόλει [(ἐν-πόλει) om. A 2, 5.] ὑπὸ τοῦ ἁγίου Τρύφωνος [θαύματα add. A 5.] , ἐκέλευσε τρισὶ στρατιώταις καλέσαι τοῦτον [αὐτὸν A 2, 5.] ὅπως θαυμάσηται [θεάσηται A 2, 5.] αὐτόν [τὸν ἅγιον A 2; (ἐκέλ.-αὐτ.) ἐκάλεσεν αὐτὸν πρὸς τὸ θεάσασθαι αὐτόν A 9.] . Ἔγνω δὲ εὐθὺς ὁ ἅγιος Τρύφων τὴν τοῦ ἡγεμόνος βουλήν, καὶ ἐξελθὼς ἀπήντησε [ὑπήντησε A 5.] τοῖς ἀποσταλεῖσι [ἀποσταλθῆσιν A 5.] στρατιώταις πρὸς αὐτὸν [(στρ. π. αὐτὸν) om. A 2, 5, 9.] καὶ λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Τί ὅτι οὕτως τὰ βήματα [(ὅτι-βήμ.) τὸ βῆμα A 2, 5, 9.] ὑμῶν ἐταχύνετε [ταχύνει A 5, 9; ταχυνεῖται A 2.] πρός με;&rdquogr; Οἱ δὲ στρατιῶται [om. A 2, 5, 9.] λέγουσιν αὐτῷ· &ldquogr;Δέσποτα [(αὐτ. δ.) πρὸς αὐτὸν Κύριε A 5.] , ὁ ἡγεμὼν ἀπέστειλεν ἡμᾶς πρὸς σέ, ὅπως ἔλθῃς μεθ᾽ ἡμῶν καὶ θεάσηταί σε. Ἤκουσε γὰρ τὰ ὑπὸ σοῦ γινόμενα θαυμάσια καὶ πάνυ ἐπιποθεῖ τοῦ ἰδεῖν σε.&rdquogr; Καὶ ὁ μακάριος Τρύφων λέγει αὐτοῖς [(ἀπέστ. - αὐτοῖς) καλῆσαι ὁ δὲ λέγει A 9; ἀπ. ἡμ. θεάσασθαί σε θέλων ὁ δὲ λ. A 5.] . &ldquogr;Ἔγνων κἀγὼ τοῦτο [om. A 9.] τοῦ Θεοῦ μου ἀποκαλύψαντός μοι [μου A 2.] . πλὴν πορευθέντες [ἀπελθόντες A 2, 5, 9.] εἴπατε [σημάνατε A 2, 5.] αὐτῷ πρὸ τῶν θυρῶν αὐτοῦ [om. A 2.] ἑστάναι με.&rdquogr; Οἱ δὲ στρατιῶται [om. A 2, 5, 9.] ἀπελθόντες ἀνήγγειλαν [ἀπήγγειλαν A 2, 5, 9.] τῷ ἡγεμόνι ταῦτα [om. A 2, 5, 9.] . καὶ εὐθέως [om. A 2, 5, 9.] ἐξελθὼν ὁ ἡγεμὼν καὶ ἰδὼν τὸν δίκαιον [(καὶ ἰδ. τ. δ.) om. A 5, 9.] εἶπεν αὐτῷ· &ldquogr;Καλῶς ἐλήλυθας, δοῦλε τοῦ Θεοῦ Τρύφων.&rdquogr; Ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἅγιος Τρύφων [καὶ ἀποκριθεὶς A 2, 5, 9; ὁ ἅγιος add. A 5, 9.] , εἶπεν αὐτῷ· &ldquogr;Ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ μου καὶ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ φωτίσει σου τὴν ψυχὴν πρὸς ἐπίγνωσιν τῆς αὐτοῦ πίστεως καὶ δόξης [(ἡ χ.-δόξης) ὁ Θεὸς φωτιεῖ τὴν ψ. σου πρὸς ἐπ. τῆς αὐτοῦ δ. A 9; ἡ χ. τ. Θ. φωτιεῖ σου τὴν ψ. πρὸς ὀξυδορκίαν τῆς αὐτοῦ γνώσεως A 2, 5.] . ” Ὁ δὲ ἡγεμὼν λέγει τῷ ἁγίῳ Τρύφωνι [(τ. ἁγ. Τρ.) om. A 2, 5, 9.] . &ldquogr;Εἰπέ [λέγε A 2, 5.] μοι, ἄνθρωπε τοῦ Θεοῦ, νηπίῳ καλύμματι σαρκὸς ἠμφιεσμένε, τελείῳ [νηπίου σαρκὸς κάλυμμα ἠμφ. τελείου A 9.] δὲ φρονήματι κεκοσμημένε, πόθεν τὸ δῶρον τοῦτο [τὸ A 2.] κέκτησαι;&rdquogr; Ἔφη αὐτῷ ὁ ἅγιος Τρύφων· &ldquogr;Ἐγὼ κέκτημαι τὸ δῶρον τοῦτο διὰ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ πρὸς τὸ φανερὰν γενέσθαι [(ἔφη-γεν.) ὁ δὲ λέγει (Τρύφων λέγει A 2; καὶ ὁ Τρ. λ. A 5) ἐμὲ κέκτηται Χριστὸς ἑαυτῶ om. A 5) πρὸς τὸ γενέσθαι φανερὸν A 2, 5, 9.] τὴν τῆς θεότητος αὐτοῦ δύναμιν καὶ βοήθειαν. Ἡ γὰρ τοῦ Χριστοῦ μου θεότης ἀγαθοεργοῦσα φιλανθρωπεύεται [(δύναμιν-φιλ.) ἀγαθότητα φιλ. γὰρ A 2, 9; τῆς αὐτοῦ ἀγαθότητος τὴν φιλανθρωπίαν A 5.] ἐπὶ πάντας τοὺς τῆς εὐσεβείας ἐργάτας καὶ δι᾽ αὐτῶν ἀπελαύνει [(ἐργ.-ἀπελ.) ἀσκητὰς καὶ διὰ τοῦτον ἀπελ. A 2, 5; ἐργ. καὶ διὰ τοῦτον ἐλαύνεται A 9.] ἀσθενείας ἀπὸ τῶν ἀνθρώπων [(τῶν ἀνθ.) σωμάτων A 2, 5, 9.] καὶ ἀσελγείας καὶ κακοηθείας λογισμῶν ῥυπαρῶν [om. A 9.] , ἐκδιώκει δὲ καὶ πνεύματα ἀκάθαρτα [(κακ.-ἀκ.) κακ. λογισμοὺς ἀφορίζει δὲ ἀπὸ ψυχῶν πν. ἀκ. A 2; κακοηθοὺς λογ. ἀφ. ἀπὸ ψ. καὶ τὰ ἀκ. πν. ἐκδιώκει A 5.] , ἵνα εἰς νῆψιν ἐλθοῦσα [ἔλθει A. 9.] ἡ ψυχὴ ἀπὸ τῆς μέθης τῆς μυσαρᾶς καὶ ἀναποδίσασα [(καὶ ἀν.) om. A. 9.] γνωρίσῃ τὸν ῥυσάμενον αὐτὴν Χριστὸν καὶ Θεόν, ὃν κἀγὼ [(Χριστὸν - κἀγὼ) Χριστὸν ὃν (ὣ A 5) ἐγὼ A 2, 5; Θεὸν ὃν κἀγὼ A 5.] προσκυνῶ, καὶ δι᾽ αὐτοῦ [τὰς add. A 5.] ἰάσεις ἐπιτελῶ. ᾯ καὶ σὺ [(ᾧ κ. σ.) ὃν A 2; ὧ καὶ A 9; ὧ A 5.] πίστευσον, ἡγεμών, καὶ δι᾽ αὐτοῦ κτήσῃ βασιλείαν οὐράνιον, ἀσυλήτους θησαυροὺς κληρονομῶν.&rdquogr; Ὁ δὲ [(κτήσῃ- ὁ δὲ) κτῆσαι ἀσυλήτους θησαυροὺς (ἀσύλητον θησαυρὸν A 9) κλ. βασ. οὐρανῶν (βασ. οὐρ.κλ. A 9) ὁ δὲ (om. A 2) A 2, 5, 9.] ἡγεμὼν ἀτενίσας τῷ ἁγίῳ Τρύφωνι λέγει. [λέγει τῶ ἁγίω A 5; τῶ παιδίω λέγει A 2, 9.] “Πιστεύω τῷ Θεῷ καὶ τῷ Χριστῷ αὐτοῦ [(καὶ - αὐτοῦ om. A 2, 5.] , τῷ διὰ σοῦ ἰάσεις πολλὰς ποιοῦντι.&rdquogr; Τότε ὁ μακάριος Τρύφων ἀτενίσας τὸ ὄμμα αὐτοῦ εἰς τὸν οὐρανὸν προσηύξατο πρὸς Κύριον λέγων [(πολλὰς - λέγων) ποιοῦντι (ἐπιτελοῦντι A 9) ὁ δὲ ἅγιος Τρ. ἀνατείνας (om. A 5) τὰ ὄμματα (τὸ ὄμμα A 5, 90) εἰς (τὸν add. A 2, 9) οὐρ. (ἄρας add. A 5) προσ. λέγ. δέσποτά συ A 2, 5, 9.] . “Ὁ καρδιογνώστης Θεὸς ὁ νοερᾷ [τῆ add. A 5.] δυνάμει ἀνεγείρων τὰ ἐσκοτισμένα διανοήματα καὶ τὰς λαμπρὰς ἀκτῖνας τῆς θεότητός σου καταβαλλόμενος τοῖς ζητοῦσίν σε ἐν ὅλῃ καρδίᾳ, λαμπρῦναι θέλησον, δέσποτα. κύριε ὸ Θεός τὸ νοερὸν καὶ ἔνδοξον ὄνομά σου καὶ κατεικονογραφηθῆναι αὐτὸ καὶ ἐν τῷ δούλῳ σου Φιλίᾳ [(ἀνεγείρων - Φιλίᾳ) διεγείρων τῶν ἐσκοτισμένων νοήματα καὶ τὰς λαμπράς σου ἀκτῖνας καταβ. τοῖς ζ. σε ἐν ὅλ. καρδ. λαμπρῦναι θέλ. τὸ νοερὸν καὶ ἔνδ. ὄν. σου γνωρίσας ἑαυτὸν (ἑαυτῶ τῶ A 2) φιλέα τῶ δούλω σου A 2, 5; διεγείροντα τὸν ἐσκοτισμένων νόημα λάμπρυνον τῶ δ. σου φιλέα A 9.] , ἵνα καὶ αὐτὸς [(κ. αὐτ. om. A 5,9.] δοξάσῃ τὴν σὴν ἀγαθοσύνην, Κύριε·&rdquogr; τοῦτο γὰς ὄνομα τέθεικε τῷ ἡγεμόνι ὁ ἅγιος Τρύφων [(ἀγαθ. - Τρ.) ἀγαθότητα τοῦτο γὰρ τὸ ὄνομα ἐπέθηκε τῶ ἡγ. ὁ ἅγιος A 2, 5; ἀγαθότητα A 9.] . Ἐπίστευσε δὲ [οὖν A 5.] ὁ ἡγεμὼν τῷ Θεῷ καὶ [(τ. Θ. κ.) om. A 9.] τῷ Χριστῷ αὐτοῦ [om. A 9; (κ. τ. Χ. αὐτ.) om. A 5.] καὶ πᾶς ὁ οἶκος αὐτοῦ.

[8] [aegrotos plurimos sanat;] Ἦν δὲ ὁ ἅγιος [μακάριος A 2, 5, 9.] Τρύφων ἐν τῇ Καισαρέων πόλει [ἐν Κεσαρεία A 2, 5, 9.] διατρίβων [διάγων A 9.] καὶ πᾶσα ἡ περίχωρος ἐκείνη ὅσους ἂν εἶχον ἐν ἀρρωστίαις κατακειμένους [(ἐκείνη - κατακ.) ἐκείνη (solus A 5) ἐθαύμαζεν ἀκούουσα (ἀκούσασα A 5) τὰ θαυμάσια ἃ ἐποίει πάντας δὲ τοὺς ἐν ἀρρωστία (ἀσθενεία A 5) ὄντας A 2, 5, 9.] ἔφερον αὐτοὺς [om. A 2, 5, 9.] πρὸς τὸν ἅγιον τοῦ Θεοῦ Τρύφωνα [(τὸν - Τρ.) αὐτὸν A 2, 5, 9.] . καὶ εὐχόμενος ὑπὲρ αὐτῶν [ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Τρύφων add. A 2; ὁ ἅγιος add. A 5.] ἰᾶτο πάντας [(ὑπὲρ - πάντας) om. A 9.] τῇ τοῦ ἁγίου πνεύματος χάριτι [χάριτι τοῦ ἁγ. πν. A 2, 5; ἰᾶτο πάντας add. A 9.] . Εἶχεν δέ τις ἄνθρωπος θυγατέρα [θυγατέραν A 5.] ὡς ἐτῶν ἐννέα· αὕτη ἐκρατήθη [ἐκρατεῖτο A 9.] ὑπὸ πνεύματος ἀκαθάρτου ἐπὶ ἔτη ἕξ, δεινῶς ἐλεγχομένη ὑπ᾽ αὐτοῦ [(ἐπὶ - αὐτοῦ) καὶ (om. A 2) δεινῶς βασανιζομένη A 2, 5, 9; ὑπ᾽ αὐτοῦ add. A 2, 5.] . Ταύτης ὁ πατὴρ ἀκούσας τὸν ἅγιον Τρύφωνα [om. A 2, 5, 9.] ἐν Καισαρείᾳ ὄντα [εἶναι A 5.] ἔρχεται πρὸς αὐτὸν γονυπετῶν αὐτὸν καὶ λέγων· &ldquogr;Δέομαί σου, δοῦλε τοῦ ὄντως [om. A 2, 5, 9.] Θεοῦ, ἐλέησόν με καὶ ἐλθὼν [om. A 5, 9; (ἐλ. μ. κ. ἐλθ.) om. A 2.] εὖξαι τῷ Θεῷ σου καὶ [ἐλθὼν add. A 2, 5, 9.] ἅψαι τῆς παιδός μου καὶ λῦσον αὐτὴν ἀπὸ τῶν πόνων καὶ τῶν περιεχουσῶν [om. A 2.] αὐτὴν ὀδυνῶν [(ἅψαι - ὀδ.) λῦσαι τὴν παῖδαν μου ἀπὸ A 9.] τοῦ Σατανᾶ εἰσὶ γὰρ ἔτη ἓξ [πέντε A 5; (ἔτη ἓξ) ἡμέραι ἑξήκοντα πέντε A 2.] ἀφ᾽ οὗ τοῦτο αὐτῇ ἐγένετο [(τοῦτο - ἐγ.) τὰ δεινὰ αὐτῆ συμβέβηκεν A 2, 5; (εἰσὶ - ἐγ.) om. A 9.] .” Ἀκούσας δὲ ταῦτα [om. A 2.] ὁ ἅγιος [τοῦ Θεοῦ add. A 2, 5.] Τρύφων, ἀναστὰς [om. A 2, 5, 9.] ἠκολούθησεν αὐτῷ.

[9] [octo daemones e spelunca,] Ἐπὶ δὲ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης ἦν [(ἐπὶ - ἦν) ἦν δὲ ἐν τῆ ὁδῶ ἐκείνη A 9; ἐν δὲ τ. ὁ. ἐκ. ἦν A 2.] σπήλαιον, ἐν ᾧ κατῴκουν δαιμόνια ὀκτώ· καὶ τοὺς διαπορευομένους διὰ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης ὤχλουν [(διαπ. - ὤχλ.) διερχομένους ἐλυμένοντο A 2, 9.] δεινῶς, ὡς λοιπὸν μὴ [μηδένα A 2, 9.] δύνασθαί τινα διελθεῖν [(τ. δ.) om. A 2, 9.] διὰ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης [διελθεῖν add. A 2, 9.] διὰ τὸν φόβον τῶν δαιμόνων. Διερχομένου δὲ τοῦ ἁγίου Τρύφωνος διὰ τῆς ὁδοῦ ἐκείνης [(Τρ. - ἐκ.) om. A 2, 9.] καὶ ἐγγίζοντος τῷ τόπῳ, οἱ δαίμονες φωνῇ μεγάλῃ ὡλόλυζον [ὀλόλυξαν A 2; (καὶ - ὠλ.) ἔκραζον τὰ δαιμόνια λέγοντες A 9.] λέγοντες ὅτι [om. A 2, 9.] · &ldquogr;Ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Τρύφων τήκει [τί καὶ A 2.] ἡμᾶς δεινῶς βασανίζων [εἰς ἡμᾶς βασ. δεινῶς A 2.] .” Ὡς [μόνον A 2.] δὲ ἐπέστη ἐπὶ τὸν τόπον [ἐπὶ τῶ τόπω A 2.] ὁ ἅγιος [Τρύφων add. A 2.] λέγει αὐτοῖς· &rdquogr;Τὰ ἀκάθαρτα πνεύματα καὶ πονηρά [(κ. π.) om. A 2, 9.] , ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ κυρίου [ἡμῶν add. A 9.] Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐξέλθετε [ἐξέλθατε A 2.] ἐκ τοῦ σπηλαίου τούτου καὶ πορεύεσθε εἰς ἀβάτους καὶ ἀνύδρους καὶ ἐρήμους τόπους [ἀβ. τόπους καὶ ἀν. A 2, 9.] , ὅπου οὔτε ἄνθρωπος οὔτε ζῷον οὔτε ἑρπετὸν εὑρίσκεται, ἀναλίσκοντες ἑαυτοὺς [ἀναλίσκοντα ἑαυτὰ A 2.] ἕως τῆς μεγάλης [om. A 2.] ἡμέρας τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ [(τ. ξ. μ. Ἰ. Χ.) κυρίου A 2.] , ἐν ᾗ μέλλετε κατακαίεσθαι [χωνεύεσθαι A 2.] πυρὶ ἀσβέστῳ καὶ χωνεύεσθαι ἐν αὐτῷ [(καὶ χ. ἐν αὐτ.) om. A 2.] .” Ἐξελθόντα δὲ τὰ δαιμόνια ἐκραύγαζον [ἔκραζον A 2.] λέγοντα [(ἀναλίσκ. - λέγοντα) ἐξελθόντων δὲ τῶν δαιμόνων ἔκραζον λέγοντες A 9.] · &ldquogr;Ὦ βία, ἐν ἀβάτοις τόποις ἐξώρισεν ἡμᾶς ὁ τοῦ Θεοῦ δοῦλος Τρύφων [om. A 2, 9.] δεσμεύσας [ἡμᾶς add. A 2.] ἀλύτοις δεσμοῖς· πολλοὺς παρελθόντας ἁγίους [δικαίους A 2, 9.] ἐνταῦθα [om. A 2.] ἐκρύβημεν τοῖς φωλεοῖς ἡμῶν καὶ ἐλάθομεν [(φωλ. - ἐλ.) σπηλαίοις A 2.] καὶ οὐκ ἠλέγχθημεν [(τοῖς φ. - ἐλ.) om. A 9.] , τοῦτον δὲ οὐκ ἐλάθομεν· δύναμις γὰρ Θεοῦ μεγάλη [om. A 2, 9.] ἐστὶν ἐν αὐτῷ.&rdquogr; Ἐξελθόντων δὲ τῶν πονηρῶν [om. A 2.] δαιμονίων [ἀπὸ τότε add. A 2.] , διωδεύετο [(ἐξελθ. - διωδ.) καὶ A 9.] ἔκτοτε [om. A 2; Θεοῦ χάριτι διοδεύετο add. A 9.] ἡ ὁδὸς [ἄφοβος add. A 9.] ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων ἀκωλύτως [om. A 2, 9.] .

[10] [unum e corpore puellae expellit;] Ἐγγίζοντος δὲ τοῦ ἁγίου Τρύφωνος τῇ οἰκίᾳ τοὺ ἀνθρώπου [τῆ οἴκ. τοῦ ἀνθ. τοῦ ἁγ. Τρ. A 9.] , ἐτάραξεν τὸ ἀκάθαρτον [om. A 2, 9.] πνεῦμα τὸ θυγάτριον αὐτοῦ καὶ ἔρριψεν [ἔρρηξεν A 2, 9.] αὐτὸ [αὐτὴν A 2.] ἐπὶ τὴν γῆν, ὡς [ὥστε A 9.] πάντας τοὺς συνελθόντας [(τ. σ.) om. A 2, 9.] λέγειν ὅτι ἀπέθανεν. Δραμόντες δὲ δύο παῖδες ἀνήγγειλαν [ἀπήγγειλαν A 2; ἀπήγγειλα A 9.] τῷ πατρὶ τῆς κόρης [(τ. κ.) καὶ τῆ μητρὶ αὐτῆς A 2, 9.] ὅτι· &ldquogr;Ἀπέθανεν ἡ θυγάτηρ σου [ὑμῶν A 2; αὐτῶν A 9.] .” Ὁ δὲ πατὴρ αὐτῆς ἐδέετο μετὰ δακρύων τὸν ἅγιον λέγων· &ldquogr;Ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων [(τὸν - Τρ.) τοῦ ἁγίου Τρύφωνος λ. ἄξιε τοῦ Θ. A 2, 9.] , οἶδα ὅτι δύναμις Θεοῦ ἐστὶν ἐν σοί· δέομαί σου [(δ. σ.) om. A 2, 9.] , ἐλέησόν με καὶ εὖξαι τῷ Θεῷ σου καὶ σῶσόν μου τὸ παιδίον [μου add. A 2, 9.] .” Ἔφη αὐτῷ [εἶπεν δὲ A 9.] ὁ ἅγιος [τοῦ Θεοῦ add. A 2.] Τρύφων· &ldquogr;Πίστευε τῷ Θεῷ καὶ τῷ Χριστῷ αὐτοῦ [(τ. Χ. αὐτ.) σωτῆρί μου Χριστῶ A 9.] καὶ σωθήσεταί σου τὸ παιδίον [(σ. τ. π.) om. A 2, 9.] .” Ὁ δὲ μετὰ δακρύων ἔλεγεν [λέγει A 2.] · &ldquogr;Ἐλέησον, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων [(ἅγ. - Τρ) με A 2, 9.] · καὶ γὰρ ἐπίστευσα [ἐπ. γὰρ A 2.] τῷ Χριστῷ, ὅτι δύναμις μεγάλη ἐστὶν ἐν σοὶ καὶ δύνασαι [(τῶ - δύν.) ὅτι δύναται ὁ Θεὸς διὰ σου A 2, 9.] ἐλεῆσαι καὶ [(ἐλ. καὶ) om. A 2.] σῶσαι [καὶ add. A 1.] τὸ παιδίον μου.&rdquogr; Ὡς δὲ εἰσῆλθεν ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Τρύφων εἰς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ, διέστειλεν τὸν ὄχλον καὶ [(ὡς - καὶ) καὶ διαστείλας τ. ὄχλ. ὁ ἅγιος Τρύφων A 2, 9.] στενάξας φωνῇ μεγάλῃ λέγει [(φ. μ. λ.) om. A 2; πρὸς τὸν Θεὸν A 9; προσηύξατο λέγων add. A 2, 9.] · &ldquogr;Ὁ χορηγὸς τοῦ φωτὸς Θεός, ὁ δωρούμενος [χαριζόμενος A 2.] ἐκ τῶν οὐρανίων θησαυρῶν τὰ ἐλέη σου [(τ. ἐλ. σ.) ἀσύλητα πλούτη A 2.] τοῖς ἐπικαλουμένοις σε ἐν ἀληθείᾳ καὶ [(ἐν ἀλ. καὶ) ὁ A 2.] σωφρονεῖν διδάσκων τοὺς ἐζωγρημένους ὑπὸ τοῦ ἀλλοτρίου τῆς ἀληθείας, ὁ σεμνὸς καὶ καθαρὸς Θεὸς καὶ [(σεμν. - καὶ) om. A 2.] πάσης ὑποστάσεως δημιουργός, ὁ τὸν ἀλλότριον καὶ κακότεχνον καὶ πάσης ἐναντίας δυνάμεως καὶ ἀτάκτου διδάσκαλον διάβολον καταργήσας [(ἐναντ. - κατ.) φαυλότητος κατ. διδάσκαλον A 2.] , ὁ λύσας τὰς ὠδῖνας τοῦ θανάτου καὶ φωτίσας τὰ ἐσκοτισμένα [τοὺς ἐσκοτισμένους A 2.] , ὁ συνταράσσων τὸ κύτος τῆς θσλάσσης, ὁ ῥήξας τὸν μέγα δράκοντα τὸν πάσης [τῆς A 2.] ἀπωλείας ὁδηγὸν καὶ ἐλευθερώσας τὸν κατ᾽ εἰκόνα σου πλασθέντα ἄνθρωπον, ὁ τὸν θάνατον ἀφορίσας καὶ ζωὴν χαρισάμενος τῷ ὑπ᾽ αὐτοῦ ἐζωγρημένῳ ἀνθρώπῳ, ἔπιδε ἐκ τῶν οὐρανῶν [(ὁ τὸν - οὐρ.) καὶ τῶν τοῦ θανάτου λύσας δεσμῶν καὶ ζωὴν αἰώνιον αὐτῶ χαρ. ἐπίβλεψον ἐξ οὐρανοῦ A 2.] καὶ ἔκτεινον τὴν χεῖρά σου τὴν κραταιὰν καὶ ἅψαι τῆς δούλης σου καὶ λῦσον αὐτῆς τὰς ὀδύνας τὰς [(λῦσον - τὰς) λύτρωσαι αὐτὴν τῶν ὀδυνῶν τῶν A 2.] ὑπὸ τοῦ μισανθρώπου καὶ [(μ. κ.) om. A 2.] κακόφρονος Σατανᾶ ἐπενεχθείσας [ἐπενεχθείσης A 1; ὑπαχθέντων A 2.] αὐτῇ· καὶ τοῦτον μὲν ἀποσοβήσας ταρτάροις [τῶ ταρτάρω A 2.] παράδος· ταύτην δὲ ἀνάστησον, ἵνα ἴδωσι πάντες, Κύριε [om. A 2.] , τὴν τῆς θεότητός σου δύναμιν καὶ βοήθειαν, καὶ πιστεύσωσιν [(κ. π.) om. A 2.] ὅτι σὺ εἶ [ὁ add. A 2.] Θεὸς μόνος [om. A 2.] , ὁ τὸ φῶς χαριζόμενος καὶ σοῦ ἐστιν ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας [ἀμήν add. A 2.] .” Καὶ εἰπὼν ταῦτα ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Τρύφων ἐκράτησε τῆς χειρὸς τὴν παῖδα καὶ εἶπεν αὐτῇ [(εἰπὼν - αὐτῆ) ταῦτα εἰπὼν ἐκρ. τὴν παῖδα καὶ εἶπεν A 2; (ἐν ἀληθείᾳ - αὐτῇ) ἀνάστησον τὴν παῖδα ταύτην ἐξωρίσας τὸν ἀρχέκακον ἐχθρὸν ἐξ αὐτῆς καὶ κρατήσας τῆς χειρὸς (αὐτὴς in marg.) εἶπεν A 9.] · &ldquogr;Ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος, τῷ τοὺς νεκροὺς ἐγείροντι καὶ [καί /////// A 1] τοὺς ἐν σκότει φωτίζοντι [(τῷ - φωτ.) τοῦ τοὺς ν. ἐγείραντος καὶ τ. ἐν σκ. φωτίσαντος A 2; om. A 9.] , ἀνάστηθι ἀπὸ τῶν δεσμῶν τοῦ θανάτου [(ἀπὸ - θαν.) om. A 9.] ·&rdquogr; καὶ εὐθέως ἀνέστη τὸ κοράσιον, καὶ ἐγένετο ὑγιὲς ἐνώπιον πάντων· καὶ ἐδόξασαν ἅπαντες [(ἐγένετο - ἅπ.) ἐδόξασαν πάντες A 2, 9.] τὸν Θεὸν τὸν διὰ τοῦ ἁγίου Τρύφωνος ποιοῦντα [ποιοῦντος A 2, 9.] θαυμάσια μεγάλα [om. A 2, 9.] · καὶ ἦν [(κ. ἦν) ἦν δὲ A 2.] μεγάλη χαρὰ ἐν τῷ οἴκῳ ἐκείνῳ.

[11] Μετὰ δὲ ταῦτα προσάγουσι τῷ ἁγίῳ Τρύφωνι ἄνθρωπον [(τῷ - ἄνθρ.) αὐτῶ τινα A 2, 9.] ἐπὶ κλίνης βεβλημένον· ὃς πάντα τὸν βίον αὐτοῦ εἰς ἰατροὺς [(εἰς ἰατ. ἰατροῖς A 2, 9.] ἀναλώσας [προσαναλώσας A 2, 9.] , [hydropicum sanat;] οὐδὲν ὠφελήθη ὑπ᾽ αὐτῶν [(ὑπ᾽ αὐτ.) om. A 2, 9.] . Ἦν γὰρ τὸ πάθος αὐτοῦ ὕδρωψ· καὶ ἐδεήθησαν τοῦ ἁγίου Τρύφωνος [(τ. ἁγ. Τρ.) αὐτοῦ A 2, 9.] , ὅπως αὐτὸν θεραπεύσῃ. Ὁ δὲ ἅγιος τοῦ Θεοῦ [(τ. Θ.) om. A 2.] Τρύφων [(ὁ - Τρ.) om. A 9.] ἀνατείνας τὰ ὄμματα [δὲ τὸ ὄμμα A 9.] εἰς τὸν οὐρανόν [τὸ ὄμμα εἰς τ. οὐρ. ἀνατ. A 2.] , φωνῇ μεγάλῃ ἐδεήθη τοῦ Θεοῦ καὶ [om. A 2; (ἐδ. τ. Θ. κ.) om. A 9.] εἶπεν [λέγων A 2.] · &ldquogr;Ὀ Θεὸς ὁ αἰώνιος ὁ ἀληθινὸς καὶ μέγας καὶ [(ὁ ἀλ. - καὶ) μέγας ὁ ἀλ. ὁ A 2; (θελήμ. - ἀγαθ.) om. A 2; (ὁ αἰών. - ἀγαθ.) ὁ μέγας ὁ ἀλ. A 9.] γνωριζόμενος διὰ τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ σου, ὁ θελήματί σου καὶ ἀγαθότητι ἀνοίγων θησαυροὺς ὑδάτων καὶ εἰς ῥεῖθρα ποταμῶν καταράσσων· καὶ νῦν ἄνοιξον, δέσποτα κύριε ὁ Θεός, τῇ σῇ ἀγαθότητι καὶ φιλανθρωπίᾳ [(εἰς - φιλανθρ.) διδοὺς ὄμβρον (ὄμβρους A 9) τῆ γῆ καὶ νῦν δέσποτα τῆ σῆ ἀγαθότητι ἄνοιξον A 2, 9.] θησαυροὺς ἐλέους καὶ οἰκτιρμῶν [(κ. οἰκτ.) om. A 2; σου A 9.] καὶ λῦσον τὸ τοῦ πάθους ῥεῖθρον [(τ. π. ῥ.) πάθος A 9; ῥεῖθρον A 2.] τῆς ἀσθενείας τοῦ ἀνθρώπου τούτου, χαριζόμενος αὐτῷ τὰ αἰτήματα [(τὰ αἰτ.) διὰ τοῦ ἐλέους σου τὸ αἴτημα A 2.] αὐτοῦ εἰς δόξαν καὶ τιμὴν [(κ. τ.) om. A 2, 9.] τοῦ ἁγίου ὀνόματός σου [om. A 9; σου ὀνόμ. A 2.] · καὶ ἀνάστησον αὐτὸν ὑγιῆ, ἵνα δοξάζηται τὸ πανάγιον ὄνομά σου εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπὼν ὁ ἅγιος Τρύφων [(ἀνάστ. - Τρ.) στραφεὶς A 2, 9.] ἐκράτησεν αὐτὸν [om. A 2, 9.] τῆς χειρὸς καὶ εἶπεν αὐτῷ· &ldquogr;Ἐν τῇ δόξῃ καὶ δυνάμει Ἰησοῦ [om. A 9; τοῦ A 2.] Χριστοῦ, ἀνάστα ὑγιὴς ἀπὸ τῆς νόσου καὶ τῆς ἀσθενείας σου [(ἀπὸ - σου) om. A 2, 9.] ·&rdquogr; καὶ εὐθέως ἀνέστη ἀπὸ τῆς κλίνης καὶ ἀπῆλθε [ἐξῆλθεν A 2.] τὸ πάθος ἀπ᾽ [om. A 2.] αὐτοῦ καὶ ἐγένετο ὑγιὴς ἐνώπιον πάντων [(ἐν. π.) om. A 2.] · καὶ ἐδόξασαν ἅπαντες τὸν Θεὸν καὶ τὸ μακάριον παιδίον Τρύφωνα [(ἀπῆλθε - Τρ.) πάντες ἐδόξασαν τὸν Θεόν A 9; (καὶ τὸ - Τρ) om. A 2.] .

[12] [dum orat] Ἦν δὲ ὁ μακάριος [ἅγιος A 2, 9; τοῦ Θεοῦ add. A 2.] Τρύφων θαλπόμενος ὑπὸ τοῦ ἁγίου πνεύματος καὶ ἀγγελικὴ [(ὑπὸ - ἀγγ.) ὑπὸ ἁγ. πν. ἀγγ. δὲ A 2.] δύναμις παρήδρευεν αὐτῷ. Ποιῶν δὲ [γὰρ A 2.] θαυμάσια μεγάλα, ἐδόξαζεν τὸν Θεὸν ἀκαταπαύστως [om. A 2.] αὐξανόμενος τῇ σωματικῇ [om. A 2.] ἡλικίᾳ [αὐτοῦ add. A 2.] καὶ προκόπτων ἐν χάριτι Θεοῦ· [om. A 2.] [Luc. 2, 52.] τέλειον δὲ τὸν στέφανον αἰτούμενος παρὰ [τοῦ add. A 2.] Χριστοῦ ἔθηκεν ἑαυτὸν ὁ ἅγιος Τρύφων ἐπὶ [(ἑαυτὸν - ἐπὶ) τὸ A 2.] πρόσωπον ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ δεόμενος καὶ [(ποιῶν - καὶ) καὶ θεὶς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ἐπὶ τὴν γῆν ἐδέετο τοῦ Θεοῦ A 9.] λέγων· &ldquogr;Κύριε ὁ Θεὸς τῶν ὅλων, ὁ τὸν οὐρανὸν τανύσας καὶ [(ἐνώπιον - καὶ) αὐτὸ ἐπὶ A 2.] τὴν γῆν ἑδράσας [(τῶν ὅλ. - ἑδράσας) τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς A 9; δεόμενος καὶ λέγων κύριε ὁ Θεὸς τῶν ὅλων ὁ τὸν οὐρανὸν τανύσας τὴν δὲ γῆν ἑδ. A 2.] καὶ περιτειχίσας τὰ πλάτη τῆς θαλάσσης τῷ ἁγίῳ καὶ φοβερῷ καὶ ἐνδόξῳ ὀνόματί σου, περιτείχισον κἀμὲ [(καὶ π. - κἀμὲ) ὁ περιπατήσας ἐπὶ τῆς θαλάσσης ὡς ἐπὶ ἐδάφους περιτείχισον A 2, 9; με add. A 9.] τὸν δοῦλόν σου τῇ μεγάλῃ σου καὶ φοβερᾷ θεότητι προσδεξάμενος τὰ τῆς τεταπεινωμένης [(τῇ - τεταπ.) τῆ μεγ. θ. σου καὶ προσδ. τὰ τῆς τεταπ. A 2; καὶ πρόσδεξαι τὰ τῆς ταπεινῆς A 9.] μου ψυχῆς δάκρυα, ὅτι ἔκλινα ἐνώπιόν σου, Κύριε, αὐχένα καρδίας, γόνατα δὲ συγκέκυφα αἰτούμενος τὴν παρὰ σοῦ εἰς αἰῶνας μένουσαν ζωήν [(ὅτι - ζωήν). om. A 9; ἔκλ. γὰρ αὐχένα σώματος ἐνώπιόν σου γόν. δὲ συνέκαμψα αἰτ. τὴν π. σ. μένουσαν εἰς αἰῶνας ζωὴν ἧς μὴ στηρήσης με ἐλεήμων A 2.] .” [accedit mulier caeca,] Καὶ ταῦτα εὐχομένου [κ. τ. εὐχ. προσευχομένου δὲ A 9.] τοῦ ἁγίου Τρύφωνος, ἔρχεται ἐκ τῆς ἐρήμου γυνὴ [γ. ἐκ τῆς ἐρ. A 9.] τυφλὴ παράξηρος ὅλη δι᾽ ὅλου κεκερδημένη ὑπὸ τοῦ διαβόλου, ἐν ᾗ κατῴκουν [(ἐν ἧ κατ.) ἐνοικοῦν γὰρ ἐν αὐτῆ A 2, 9.] δαιμόνια δέκα [δέκα δ. A 9.] . Ἰδὼν δὲ αὐτὴν ὁ ἅγιος [μακάριος A 9; ταύτην ἰδὼν ὁ τήμιος A 2.] Τρύφων ἔκθαμβος ἐγένετο καὶ λέγει αὐτῇ· &ldquogr;Εἶπέ μοι, γῦναι, τίς εἶ καὶ πόθεν ἦλθες ἐνθάδε;&rdquogr; Ἡ δὲ ἀπεκρίθη αὐτῷ καὶ εἶπεν· &ldquogr;Ἐγὼ μήτηρ εἰμὶ πάντων τῶν ἀκαθάρτων πνευμάτων· ἵνα δὲ ἴδῃς ὅτι οὐκ οἰκῶ μόνη [(ἐγένετο - μόνη) γενόμενος ἐπὶ τῆ συμφορᾶ τοῦ γυναίου ἐπικαλεσάμενος τὸν κύριον λέγει αὐτῆ τίς εἶ καὶ πόθεν ἦλθες; ἡ δὲ εἶπεν ἐγώ εἰμι πάντων τῶν ἀκαθάρτων (ἀκαθαρσιῶν A 9) μήτηρ ἵνα δὲ εἴδης ὅτι μόνη οὐκ οἰκῶ A 2, 9.] ὧδε, ἀλλὰ μετὰ δέκα τέκνων, κατεσκήνωσα ἐν τῷ σώματι [σκηνώματι A 2.] τούτῳ.&rdquogr; Καὶ ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ [(ὁ - Θεοῦ) om. A 2; (τ. Θ.) om. A 9.] Τρύφων λέγει αὐτῇ [om. A. 9.] · &ldquogr;Τίς σε [τί σοι A 9; τίς σοι A 2.] ἐκέλευσεν ὧδε, ἐπικεκατηραμένον πνεῦμα, ἐλθεῖν;&rdquogr; Ἡ δὲ εἶπεν· &ldquogr;Ἔγνων σε, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων [(ὧδε - Τρ.) ἐπιτετημημένον (ἐπιτιμημένον A 9) πν. ἐνταῦθα ἐλθεῖν καὶ εἶπεν ὁ δαίμων ἔγνων A 2, 9.] , ὅτι μέλλεις ἐνταῦθα ἔρχεσθαι [ἐλθεῖν A 9.] · καὶ μὴ φέρουσα τὴν φρικτήν σου ἐπιστασίαν, ἰδοὺ [om. A 2, 9.] πάρειμι μετὰ τῆς οἰκίας μου, καὶ τῶν τέκνων μον.&rdquogr; Ὁ δὲ ἅγιος [τήμιος A 2, 9.] Τρύφων στενάξας ἐπῆρεν τὰς χεῖρας αὐτοῦ [om. A. 2.] εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ εὐξάμενος [εὐξαμένου A 1.] ἐπὶ [om. A 2, 9.] πολύ [om. A 2, 9.] , ἐπέθηκεν τὰς χεῖρας αὐτοῦ [τὰς τημίας αὐτοῦ Χ. A 2.] ἐπάνω [ὑπεράνω A 2, 9.] τῆς κεφαλῆς τῆς γυναικός [(τ. γ.) om. A 2, 9,] · καὶ [om. A 9.] ἤρξαντο οἱ δαίμονες ἄλλῃ καὶ ἄλλῃ φωνῇ κράζειν καὶ λέγειν [(κ. λ.) om. A 2, 9.] · &ldquogr;Οὐαὶ ἡμῖν, ὅτι [ὃ A 9.] ὑπὸ ἑπταετοῦς παιδίου εἰς τὴν γέενναν τοῦ πυρὸς ἐκπεμπόμεθα· ἰδοὺ [om. A 2, 9.] τοσαῦτα ἔτη εἰς ταύτην τὴν οἰκίαν [(εἰς - οἰκ.) om. A 9; ταύτην add. A 2.] ἐσμὲν μετὰ τῆς μητρὸς ἡμῶν· καὶ νῦν ὑπὸ ἑπταετοῦς παιδίου διωκόμεθα.&rdquogr; Καὶ ὁ ἅγιος Τρύφων λέγει αὐτοῖς· &ldquogr;Τὰ ἀκάθαρτα πνεύματα καὶ πονηρά, [quam a daemonio pessimo] ἐξέλθετε ἀπὸ τοῦ πλάσματος τοῦ Θεοῦ [(ἑπταετ. - Θεοῦ) παιδίου διωχ. ὁ δὲ ἅγ. Τρ. λ. αὐτ. ἐξέλθατε ἀκάθαρτα πνεύματα A 2, 9.] καὶ μὴ φλυαρεῖτε.&rdquogr; Τὰ δὲ πνεύματα ἐπιτιμηθέντα ὑπὸ τοῦ ἁγίον ἐσπάρασσον [(ἐπιτ.-ἐσπ.) ἐτάραξαν A 9; ἐπιτ. ἐσπάραξαν A 2.] τὴν γυναῖκα καὶ ὠλόλυζον μὴ θέλοντα ἐξελθεῖν· ἐπέμποντο γὰρ ὑπὸ τοῦ ἁγίου [om. A 2.] Τρύφωνος εἰς τὴν γέενναν τοῦ πυρὸς καὶ εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον. Καὶ ὁ δαίμων λέγει τῷ ἁγίῳ Τρύφωνι· &ldquogr;Εἶπόν σοι ὅτι ἐγώ εἰμι ἡ μήτηρ πάντων τῶν ἀκαθάρτων πνευμάτων, καὶ θέλεις με φοβεῖν καὶ ἐκβάλλειν [(καὶ εἰς - ἐξβάλλ.) καὶ ὁ δαίμ. εἶπεν πρὸς τὸ παιδίον (τὸν ἅγιον Τρ. A 9) εἴπόν σοι ὅτι ἐγώ εἰμι πάντων τῶν ἀκαθ. πν. (τῶν ἀκαθαρσιῶν A 9) μήτηρ A 2 9.] ;” Καὶ ἐγέλασεν ὁ ἅγιος παῖς Τρύφων καὶ εἶπεν αὐτῷ· &ldquogr;Τοῦ Θεοῦ μου κελεύοντος, ἔξελθε ἀπὸ τῆς ὥρας ταύτης, οὗ οἶκος ἔχει γενέσθαι τὸ σκήνωμα τοῦτο.&rdquogr; Ὁ δὲ δαίμων ὀργισθεὶς εἶπεν πρὸς τὸν ἅγιον Τρύφωνα· &ldquogr;Εἰ ἐκβάλῃς με, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων, γίνωσκε ὅτι [(ὁ ἅγ. ὅτι) τὸ παιδίον (παῖς τοῦ Χριστοῦ A 9) Τρ. κ. εἶπ. τοῦ Θ. μ. θέλοντος (κελεύοντος A 9) ἔξ. τοῦ Θεοῦ μοῦ γὰρ καὶ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ (τοῦ - Χρ. om. A 9, add. οὗ) οἶκος ἔχ. γεν. τ. σκ. τ. ὁ δὲ δαίμων ὀργ. εἶπεν εἰ (om. A 2) A 2, 9.] κατὰ σοῦ ἔχω ἐξελθεῖν [ἐξ. ἔχω A 2.] .” Καὶ ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ Τρύφων εἶπεν αὐτῷ [(τ. Θ. - αὐτῷ) Τρ. εἶπεν A 2, 9.] · &ldquogr;Μόνον ἔξελθε [πνεῦμα ἀκάθαρτον add. A 2.] τάχιον [ἐν τάχει A 2, 9.] καὶ τῷ Κυρίῳ μελήσει [(κ. μ.) Θεῶ μου μέλη A 9; Θεῶ μελλήσοι A 2.] περὶ τούτου.&rdquogr; Καὶ μὴ ἔχων τί ποιῆσαι ὁ ἀκάθαρτος καὶ πονηρὸς [(ἀκ. κ. π.) om. A 2, 9.] δαίμων ἀναφωνεῖ μέγα καὶ λέγει· &ldquogr;Ἐν Ῥώμῃ με δεῖ παραγενέσθαι [γενέσθαι A 2.] διὰ Τρύφωνα, ἵνα κἀκεῖ ἔλθῃ ὑπ᾽ ἐμοῦ φωνούμενος.&rdquogr; Καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ ἅγιος [(αὐτῷ ὁ ἅγ.) om. A 2.] Τρύφων [(με - Τρ.) δεῖ με παραγ. διὰ Τρύφωνα καὶ λέγει ὁ ἅγιος Τρ. A 9.] · &ldquogr;Κἀκεῖθέν σε διώξω [(σ. δ.) διώκωσαι A 2.] , τοῦ Θεοῦ μου θέλοντος. Τί οὖν πολλὰ λαλεῖς; ἔξελθε [ἐν τάχει add. A 2.] , ἀκάθαρτον καὶ ἐπιτετιμημένον πνεῦμα φρίξαν καὶ φοβηθὲν τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ [(ἀκάθ. - Χρ.) om. A 2; (τί οὖν - Χρ.) om. A 9.] .” Τότε ὁ δαίμων σπαράξας τὴν γυναῖκα [καὶ add. A 2.] ἐξῆλθεν ἀπ᾽ αὐτῆς. [liberat;] Καὶ ἔπεσεν ἡ γυνὴ παρὰ τοὺς πόδας τοῦ ἁγίου Τρύφωνος ὥσπερ νεκρά. Ὁ δὲ ἅγιος Τρύφων τοῦ σταυροῦ τὸ σημεῖον ποιήσας ἥπλωσε τὰς χεῖρας εἰς τὸν οὐρανόν. Καὶ εὐξάμενος πρὸς Κύριον λέγει [(ἁγίου - λέγει) τημίου Τρ. τὸ δὲ παιδίον ὁ ἅγ. Τρ. τὸ σημ. τοῦ στ. ποιήσας ὕψωσε τὰς χεῖρας αὐτοῦ εἰς τὸν οὐρ. καὶ ηὔξατο καὶ ἁπλώσας ἔθηκεν αὐτὰς ἐπάνω τῆς κεφαλῆς τῆς γυναικὸς καὶ εἶπεν A 2.] αὐτῇ· &ldquogr;Ὁ ἐλεήσας σε Θεός, γῦναι [om. A 2.] , αὐτὸς καὶ [om. A 2.] ἀναστήσει σε ἐκ τῆς γῆς.&rdquogr; Καὶ εὐθέως ἠγέρθη ἡ γυνή, καὶ ἐσφράγισεν αὐτῆς [(καὶ - αὐτης) ὡς δὲ κατεσφράγησεν A 2.] τοὺς ὀφθαλμοὺς ὁ μακάριος Τρύφων [(ὁ - Τρ.) αὐτῆς A 2.] καὶ τὰ μέλη τοῦ σώματος ὅλου [εὐθέως A 2.] καὶ ἀνέβλεψεν [ἡ γυνὴ add. A 2.] · καὶ ἐγένετο ὑγιὴς ἐνώπιον πάντων· καὶ πάντες μιᾷ φωνῇ ἐδόξασαν [ἐδόξαζον A 2.] τὸν Θεόν, τὸν διὰ τοῦ ἁγίου Τρύφωνος ποιοῦντα μεγάλα θαυμάσια. Ἐμακάριζον δὲ καὶ τὸν ἅγιον Τρύφωνα [(τὸν διὰ - Τρ.) καὶ ἐμεγάλυνον τὸ παιδίον Τρ. A 2; (καὶ ἔπεσεν - Τρ.) om. A 9.] .

[13] [item uxorem Procli senatoris;] Ὁ δὲ πονηρὸς καὶ ἀκάθαρτος [(πον. καὶ ἀκ.) om. A 2.] δαίμων ἐξελθὼν κατῴκησεν ἐν Ῥώμῃ ἐν σκηνώματι γυναικὸς Πρόκλου τοῦ [om. A 2.] συγκλητικοῦ καὶ δεινῶς αὐτὴν διετίθετο· ὅθεν [(δ. ὅθ.) διέθετο καὶ A 2.] διὰ τριῶν ἡμερῶν [(ὁ δὲ - ἡμ.) καὶ εἰσῆλθεν ἐν Ῥώμη εἰς γυναῖκά τινος συγκλ. καὶ A 9.] ἤρξατο ἐπιφωνεῖν [φωνεῖν A 2.] τὸν ἅγιον [(τὸν ἅγ.) τὸ παιδίον A 2.] Τρύφωνα. Καὶ ἀποσταλέντες τινὲς ἐπὶ ἡμέρας πολλὰς ἐζήτουν αὐτὸν [(καὶ - αὐτὸν) ὅθεν τινὲς ἀποσταλέντες ἐπεζήτουν A 2, 9; αὐτὸν ἐπὶ ἡμέρας πολλὰς add. A 2; τὸν ἅγιον Τρ. add. A 9.] κατὰ πόλιν καὶ κώμην καὶ ἀγρόν, καὶ μόλις εὗρον αὐτὸν ἐν νάπαις προβάτοις [προβατίοις A 9.] ἀκολουθοῦντα· καὶ λαμβάνουσιν αὐτὸν ἐπὶ τοῦ ζῴου καὶ ἀπάγουσιν εἰς Ῥώμην [(τοῦ ζ. - Ῥ.) τὸ ζῶον καὶ ἄγουσιν αὐτὸν A 2, 9; ἐπὶ Ῥώμην A 9; ἐν Ῥώμη A 2.] . Ἐγγίζοντος δὲ τοῦ ἁγίου [μακαρίουA 2.] Τρύφωνος τῇ οἰκίᾳ [ἐγγίσας δὲ τὴν οἰκίαν A 9.] Πρόκλου, ὁ δαίμων κινήσας τὴν γυναῖκα ἐξέρχεται εἰς ἀπάντησιν αὐτοῦ. Καὶ ἰδὼν τὸν δίκαιον εἶπεν αὐτῷ [(ἐξ.-αὐτῷ) αὐτοῦ ὑπήντησεν αὐτοῦ (prius αὐτὴν) μετὰ δρόμου καὶ ἰδὼν αὐτὸν εἶπεν A 2; αὐτοῦ λέγει A 9.] &ldquogr;Καλῶς ἐλήλυθας [ἐλήλυθα A 1.] , δοῦλε τοῦ Θεοῦ Τρύφων.&rdquogr; Καὶ ἀποκριθεὶς ὁ ἅγιος λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Κατάθεμά σοι, ἐπικεκατηραμένε δαίμων.&rdquogr; Λέγει αὐτῷ ὁ δαίμων· &ldquogr;Οὐκ εἶπόν σοι, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων, ὅτι καὶ [(καὶ ἀποκ. - καὶ) εἶπεν δὲ αὐτῶ ὁ ἅγιος κατάθεμά σοι (σε A 9) κατηραμένε δ. λέγει (εἶπεν δὲ A 9) ὁ δ. (τῶ ἁγίω Τρύφωνι add. A 2) οὐκ εἶπόν σοι ὄτι A 2, 9.] ἐν Ῥώμῃ σε χρὴ [δεῖ A 2; δεῖ σε A 9.] ἐλθεῖν ὑπ᾽ ἐμοῦ φωνούμενον;&rdquogr; Καὶ εἶπεν αὐτῷ [(ὑπ᾽-αὐτῷ) om. A 2, 9.] ὁ ἅγιος [(ὁ ἅγ.) om. A 2.] Τρύφων [εἶπεν add. A 2, 9.] . &ldquogr;Ἐδόκεις, ἄθλιε [om. A 2, 9.] , ὅτι ὀκνῆσαι ἔχω [εἶχον A 2.] ἐλθεῖν; ἰδοὺ πάρειμι τοῦ Θεοῦ [μου add. A 9.] συνοδεύαντός [συνευδοκοῦντος A 9.] μοι· λοιπὸν ἔξελθε ἐν τάχει, πνεῦμα ἀκάθαρτον, καὶ μὴ φλυάρει.&rdquogr; Ὁ δαίμων λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Μή μοι χόλα, ἅγιε τοῦ Θεοῦ Τρύφων· οἶδα γὰρ ὅτι ἐπὶ τούτῳ πάρει τοῦ διῶξαί με καὶ ἐκ τῶν ἐντεῦθεν.&rdquogr; Τότε ὁ πονηρὸς καὶ ἀκάθαρτος δαίμων ἀφρίσας τὴν γυναῖκα καὶ ῥήξας αὐτὴν ἐπὶ τὴν γῆν [(λοιπὸν-γῆν) ἔξελθε καὶ μὴ φλ. καὶ ὁ δαίμων εἶπεν μὴ χόλα οἶδα γὰρ ὅτι ἐπὶ (ἐν A 9) τούτω παρεγένου τοῦ διῶξαι (ἐκδιῶξαι A 2) με καὶ εὐθέως ὁ δαίμων ἀφρίσας καὶ ῥήξας αὐτὴν A 2, 9.] ἐξῆλθεν ἀπ᾽ αὐτῆς [(ἀπ᾽ αὐτῆς) ἀπὸ τῆς γυναικὸς A 2.] . καὶ ὥρκισεν [(κ. ὥρκ.) ὅρκισεν δὲ A 2, 9.] αὐτὸν ὁ ἅγιος Τρύφων εἰς τὸ ἀκοίμητον πῦρ ἀπελθεῖν καὶ εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον [(εἰς τὸ-ἐξ.) ἀπελθεῖν εἰς τὸ πῦρ τὸ ἐξ. (αἰώνιον A 9) A 2, 9.] . καὶ ἀπῆλθεν ὁ δαίμων ὀλολύζων πικρῶς [om. A2.] . Ὁ δὲ ἅγιος Τρύφων ἐκάλεσεν τὸν ἄνδρα αὐτῆς Πρόκλον καὶ εἶπεν αὐτῷ· &ldquogr;Ἴδε [ἰδοὺ A 2, 9.] ἡ γυνή σου τοῦ Θεοῦ μου θέλοντος ὑγιαίνει [ὑγ. τ. Θ. μ. θ. A 2.] . ἀπόλαβε αὐτὴν ἐρρωμένην καὶ σωφρονοῦσαν ὡς τὸ πρότερον, καὶ δόξαζε κύριον τὸν Θεὸν ἡμῶν [(ὐγ.-ἡμῶν) om. A 2; ὑγιεῖς γέγωνεν A 9.] .” Ὁ δὲ Πρόκλος [om. A 2, 9.] ἔπεσε παρὰ τοὺς πόδας αὐτοῦ [τοῦ ἁγίου Τρύφονος A 2.] καὶ ἐδεήθη αὐτοῦ [(καὶ-αὐτοῦ) om. A 9.] λέγων· &ldquogr;Κἀμοὶ [καὶ ἐμοὶ A 2.] πρόσευξαι, θεράπων τοῦ Χριστοῦ τίμιε [(θεράπ.-τίμιε) παιδίον τίμιον καὶ ἅγιον A 2.] Τρύφων, ἵνα ὁ ἐλεήσας Θεὸς [om. A 2.] διὰ σοῦ τὴν γυναῖκά μου κἀμὲ [καὶ ἐμὲ σπλαγχνησθεὶς A 2.] ἐλεήσῃ.&rdquogr; Καὶ εἶπεν αὐτῷ ὁ ἅγιος Τρύφων· &ldquogr;Γένοιτό σοι πάντοτε ἔχειν βοηθὸν νυκτὸς καὶ ἡμέρας τὸν κύριον Ἰησοῦν Χριστόν [(πάντοτε-Χριστὸν) ὁ Χριστὸς βοηθὸς ν. καὶ ἡμ. A 2.] .” Καὶ παρέδωκεν αὐτῷ [αὐ τὸν A 2.] τὴν γυναῖκα αὐτοῦ ὑγιῆ ὡς τὸ πρότερον εἰς τὰς χεῖρας αὐτοῦ [(ὡς-αὐτοῦ) om. A 2.] . καὶ ἐγένετο χαρὰ μεγάλη [om. A 2.] ἐν τῇ οἰκίᾳ Πρόκλου τοῦ συγκλητικοῦ, τοῦ ἁγίου Τρύφωνος ἐπιδημήσαντος ἐν τῇ Ῥώμῃ [(κἀμοὶ-Ῥώμῃ) εὔξαι ἵνα καὶ ἐμὲ ὁ Θεὸς ἐλεήσει καὶ ἐπευξάμενος αὐτοῖς πάντες ἔδωκαν δόξαν τῶ Θεῶ A 9.] . [ab angelis in patriam reducitur.] Ὁ δὲ τίμιος καὶ [(τ. κ.) om. A 9.] ἅγιος [(τοῦ συγκ.-ἅγιος) ὁ δὲ A 2.] Τρύφων νυκτὸς ἡρπάγη ὑπὸ τῶν [om. A 9.] ἁγίων ἀγγέλων [(τ. ὰγ ἀγγ.) ἀγγέλου A 2.] καὶ ἀποκατέστη [ἀπεκατηστάθη A 2, 9.] ἐν Καμψάδου [Σαψάδου A 2; τἡ Σμψάδου A 9.] κώμῃ εἰς τὴν πατρίδα αὐτοῦ, ὅπου καὶ αἱ δυνάμεις αὐτοῦ καὶ τὰ μεγαλεῖα αὐτοῦ καὶ τὰ ἰάματα αὐτοῦ ἕως τῆς σήμερον ἡμέρας ἐκτελοῦνται, εἰς δόξαν Θεοῦ πατρὸς καὶ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος. Ὁ δὲ ἅγιος Τρύφων προκόπτων ἐν σαφίᾳ καὶ ἡλικίᾳ, δυνάμεις πολλὰς ἐξετέλει, βοηθὸν ἔχων τὸν Θεὸν καὶ τὸν Χριστὸν αὐτοῦ καὶ τὸ ἅγιον καὶ ζωοποιὸν πνεῦμα, ὅτι αὐτοῦ ἐστιν ἡ βασιλεία καὶ ἡ δύναμις καὶ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, ἀμήν [] (εἰς τὴν-ἀμήν) ὅπου καὶ αἱ δυνάμεις καὶ τὰ ἰάματα ἕως σήμερον ἐπιτελοῦνται· ὁ δὲ θεομήμητος Τρ. ἦν προκόπτων ἐν τῆ ἡλικία βοηθὸν ἔχων τὸν Θεὸν καὶ πατέρα καὶ τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ τὸ ἅγιον πνεῦμα ὧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν A 2; ἐπιτελῶν ἰάσεις πολλὰς ἐν Χριστῶ Ἰησοῦ τῶ κυρίω ἡμῶν ὧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς | A 9.

III. PASSIO S. TRYPHONIS ALTERA

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

E codicibus Parisiensibus bibliothecae Nationalis gr. 1450 (= M 1), 1178 (= M 2), 1529 (= M 3), 1500 (= M 4), Coislin 307 (= M 5). Cf. Comm. praev. num. 6.

Μαρτύριον τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου τοῦ Χριστοῦ [(καὶ ἐνδ. τ. Χ.) om. M 2, 3, 5.] μάρτυρος [μεγαλομάρτυρος M 2, 3, 5.] Τρύφωνος.

[1] [Ab apostolis mundus ad Deum convertitur.] Τοῦ κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ μετὰ τὴν [θειαν καὶ add. M 3, 5.] θεανδρικὴν αὐτοῦ πρὸς ἀνθρώπους ἐπιφάνειαν καὶ τὴν ἐκ νεκρῶν τριήμερον ἔγερσιν καὶ πρὸς τὸν πατέρα μετὰ δόξης ἀνάληψιν [ἐπανάληψιν M 3.] , ἐπὶ τοὺς μαθητὰς καὶ ἀποστόλους τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκχεαμένου καὶ γνώσεως αὐτοὺς καὶ θείας [θ. κ. M 3, 5] δυνάμεως [(αὐτοὺς-δυν.) om. M 2, 4.] πλήρεις ἐργασαμένου, ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτῶν ἡ σύμπασα μετέλαβε γῆ καὶ πάντες ἄνθρωποι τῆς ἐξ αὐτῶν πηγαζούσης μετέχοντες δωρεᾶς, τοῦ σκότους μὲν τῆς ἀγνοίας ἀπηλλάττοντο, τῷ ἀληθινῷ δὲ τῆς θεογνωσίας προσῳκειοῦντο φωτί. Καθάπερ γὰρ ἀστραπαὶ θεῖαι καὶ διαφανεῖς οἱ ἀπόστολοι τὰ πέρατα διαδραμόντες, καὶ ἄλλος ἄλλο τῆς οἰκουμένης μέρος διακληρωσάμενοι καὶ πᾶν ἔθνος καὶ πᾶσαν χώραν ἑαυτοῖς καὶ πόλιν διανειμάμενοι, τὸν τῆς ἀληθείας σπινθῆρα τούτοις ἐνέβαλον, ὃς κατ᾽ ὀλίγον ἐν τοῖς ἐπιτηδείοις διαναπτόμενος, εἰς περιφανῆ καὶ ἀέριον ἀπέβη πυρσόν.

[2] Οὕτως ἡ πίστις τὴν ἀρχὴν λαβοῦσα, εἰς τηλικαύτην προῆλθε περιφανῆ δύναμιν. Ταύτης μετὰ τοὺς ἀποστόλους οἱ θεῖοι μάρτυρες αἴτιοι τῆς θεοσεβείας πεφήνασιν, [Martyrum gloria.] οἳ καθάπερ σπέρμα [σπέρματα M 5.] πυρὸς ἐξ αὐτῶν λαβόντες, ἔπειτα τοῖς πειρασταῖς [M 3, πειραταῖς M 1, 2.] ὡς ἀνέμοις ἐκδοθέντες βιαίοις, οὐ μόνον ταῖς ἐπηρείαις οὐκ [M 3, om. cet.] ἀπεσβέσθησαν, ἀλλὰ καὶ λαμπρότεροι μᾶλλον δι᾽ αὐτῶν ἀπεδείχθησαν, θάλλοντες ὡς ἄμπελοι ταῖς τομαῖς καὶ τοὺς ἄλλους πόνους εὐφροσύνης ἀφορμὰς ποιούμενοι, ὥστε πόνους ἐκείνοις εἶναι τὸ μὴ πονεῖν καὶ πάσχειν κακῶς, ἡνίκα μὴ διὰ Χριστὸν πάσχωσι. Τούτων εἷς καὶ [om. M 3.] ὁ μακάριος γνωρίζεται Τρύφων, [S. Tryphonis patria.] ὁ τῆς ἀκηράτου καὶ θείας τρυφῆς ἐπώνυμος, τὸ μακάριον ὄντως τῆς ἐκκλησίας φυτόν, ὃ γῆς μὲν τὸ πρῶτον ἀνεδόθη Φρυγῶν, κώμης δὲ Καμψάδου [Alias Σαμψάδου. Supra, p. 336, annot. 1.] Ἀπαμείᾳ τῇ πόλει γειτονούσης. Εὐσεβῶν δὲ γονέων εὐσεβέστερον τέκνον ἐκφύς, οὕτως ἐκ πρώτης ἡλικίας ἀξιόθεος ἦν, ὡς πλουσίας παραυτίκα τυχεῖν τῆς ἐνεργείας τοῦ πνεύματος. Καὶ διὰ τοῦτο ποικίλαι τε νόσοι σωμάτων καὶ δαιμόνων ἅπαν τὸ φῦλον ὀνόματι μόνον [μόνῳ M 3.] Τρύφωνος ἐδραπέτευον· οὕτως πάγκαλος αὐτῷ ἡ νεότης, οὐ πρὸς ἧλικας [(οὐ π. ἥλ.) om. M 3.] , οὐ πρὸς ἄνδρας μαχίμους διαγωνιζομένη, ἀλλὰ πρὸς [αὐτοὺς add. M 5.] δαίμονάς τε καὶ νόσους [νόσων M 5.] ἀνδριζομένη. Ἀλλὰ περὶ πάντων μὲν αὐτοῦ [τῶν αὐτοῦ M 3; αὐτοῦ τῶν M 5.] θαυμάτων ἄρτι διαλαβεῖν, οὐ τοῦ παρόντος καιροῦ. Ἑνὸς δὲ μόνου μνησθεὶς καὶ δείξας ὥσπερ ἐξ ὀλίγου γεύματος τὸ πᾶν, ἐπὶ τὴν μαρτυρίαν ἐκείνου τρέψομαι τὴν διήγησιν.

[3] [Gordiani filia, a daemonio arrepta,] Χρόνων ἐνενήκοντα καὶ διακοσίων μετὰ τὴν Αὐγούστου τελευτὴν ἤδη παρῳκηκότων, Γορδιανὸς τῶν σκήπτρων ἐπιλαμβάνεται, ἀνὴρ ἕλλην μὲν τὴν θρησκείαν, οὐ βαρὺς δὲ τοσοῦτον χριστιανοῖς. Οὐ γὰρ κατὰ τοὺς ἄλλους καὶ οὗτος διωγμὸν ὑπῆρχε κεκινηκώς. Τούτῳ γίνεται θυγάτηρ μονογενής, ὥρᾳ μὲν σώματος καὶ κάλλει διαπρεπής, εὐφυΐᾳ δὲ ψυχῆς καὶ συνέσει πολλῷ μᾶλλον περικαλλής, ὃ καὶ πρὸς γραμμάτων πεῖραν καὶ παιδείας κτῆσιν αὐτὴν ἤγαγεν αμέλει. Καὶ πολὺς μὲν ὑπὲρ αὐτῆς τοῖς γονεῦσι λόγος, μηδένα μῶμον ἐπιτριβῆναι ταύτης τῇ [ἐν M 3.] παρθενίᾳ· πολὺς δὲ τοῖς πρώτοις τῆς πόλεως ὁ ζῆλος, ὥστε τοῦ γάμου ταύτης ἐπιτυχεῖν [τυχεῖν M 5.] καὶ διὰ τοῦτο [κατὰ add. M 3.] κλεῖθρά τε αὐτὴν εἶχον καὶ οἰκίαι τὸ σύνολον ἀσφαλεῖς. Ὡς ἂν δὲ καὶ τῇ πόλει Ῥωμαίων ὁ Τρύφων διαγνωσθῇ, μᾶλλον δὲ ἵνα καὶ Χριστὸς ἐν αὐτῷ δοξασθῇ, δαιμόνιόν τι πονηρὸν ἐξαπίνης τῇ κόρῇ ταύτῃ ἐπιπηδῆσαν, τί μὴ ἐποίει τῶν χαλεπῶν; ἐπῄει γὰρ ἀναιδῶς, ἐσπάραττεν ἀφειδῶς, πυρὶ καὶ ὕδασιν [ὕδατι M 3.] ἐπερρίπτει καὶ πᾶσι τρόποις αὐτῆς ἐνεμαίνετο [ἐλυμαίνετο M 1, 5.] τῇ ζωῇ [τὴν ζωὴν M 5.] . Ἀλλ᾽ οὕτως αὐτῆς μὲν ὁ δαίμων. Οὐδὲν δὲ ἧττον αὐτὴ τῶν γονέων ἐδείκνυτο μάστιξ [μάστιξι M 1.] , τὰ αὐτῶν σπλάγχνα σπαράττουσα καὶ τὸν πᾶσι μισητὸν θάνατον εὐκτὸν αὐτοῖς χρῆμα ποιοῦσα· ἦν γὰρ τὸ πάθος μετὰ τῆς αἰσχύνης καὶ πρὸς θεραπείαν ἀνέλπιστον. Καὶ γὰρ ἰατροὶ μὲν ἅπαντες ἀπηγόρευον [ἀπηγόρευαν M 1.] , σοφοὶ δὲ ἠπόρουν· ἐπίνοια δὲ οὐδεμία πρὸς τοσοῦτον ἐξαρκοῦσα κακὸν ἦν, ἕως αὐτὸ τὸ πονηρὸν πνεῦμα κρείττονι δυνάμει δηλαδὴ συνωθούμενον [συνωθούμενοι M 3.] ἐβόα τε ἰσχυρῶς καὶ τὸν οἰκεῖον ὡμολόγει διώκτην· διώκτην μὲν ἐκείνου, τῆς ὑπ᾽ αὐτοῦ δὲ στρεβλουμένης κόρης θεραπευτήν· &ldquogr;Εἰ μή Τρύφων ἔλθοι, φησίν, οὐκ ἀνήσω τὴν παῖδα σοβῶν· οὐκ ἐκστήσομαι ταύτης εἰ μὴ Τρύφωνα ὧδε γενόμενον ἴδω.”

[4] [adventante Tryphone]Αὐτίκα τοίνυν γράμματά τε βασιλικὰ καὶ μηνύματα παρὰ πᾶσαν ἐφοίτα τὴν οἰκουμένην, καὶ πᾶς ἠρευνᾶτο τόπος καὶ διὰ πάσης γλώττης Τρύφων ἤδετο, Τρύφων ἀνεκαλεῖτο [ἐκαλεῖτο M 5.] . καὶ πάντες ὅσοι γε ὑπὲρ γῆν ἦσαν εἰς δύο διῃροῦντο ταῦτα, ἢ Τρύφωνα ζητεῖν ἢ περὶ Τρύφωνος ἠρωτᾶσθαι. Ἐπεὶ δὲ καὶ μέχρι Φρυγίας ἡ ζήτησις ἦν, δῆλος ὁ Τρύφων ἤδη καθίσταται καὶ πρὸς τῇ Καμψάδου κώμῃ διατρίβων εὑρίσκεται, χηνῶν ἐπιμελητὴς καὶ νομεὺς ὁ τοσοῦτος. Ὁμολογήσας δὲ αὐτὸς εἶναι Τρύφων, αὐτὸς ὁ ζητούμενος, παραπέμπεται μὲν αὐτίκα διὰ τῶν εὑρηκότων τοῖς ὑπάρχοις Πομπηἳανῷ [πομπιανῶ M 1, 3, 5.] καὶ Προτεστάτῳ· αὐτοὶ δὲ τοῦτον ἵπποις τοῖς [om. M 5.] δημοσίοις ἐπιβιβάσαντες, εἰς Ῥώμην τῷ [τὸ /// M 2.] αὐτοκράτορι διαπέμπουσιν. Ὡ μὲν οὖν ἦνυεν ὀξύτατα τὴν ὁδοιπορίαν [(τὴν ὁδ.) om. M 2.] . ἔτος δὲ ἦν αὐτῷ τότε τῆς ἡλικίας ἑπτακαιδέκατον [ἕβδομον πρὸς τοῖς δέκα M 5.] . Τὸ πνεῦμα δὲ τῆς αὐτοῦ παρουσίας αἰσθόμενον αὐτό τε κακῶς ἔπασχε καὶ κακῶς ἐποίει τὴν κόρην· ἔπειτα καὶ ὀλοφυρομένῳ ἐῴκει· &ldquogr;Οὐκέτι μοι ἐφεῖται&rdquogr; λέγον &ldquogr;τῷδε τῷ σώματι ὡς οἰκίᾳ χρῆσθαι, ἀλλ᾽ ὅσον οὔπω καὶ ἆκον ἀπελαθήσομαι. [liberatur:] Τρεῖς γὰρ ἡμέραι τὸ μετὰ ταῦτα καὶ Τρύφων ὁ τὴν καθ᾽ ἡμῶν ἐξουσίαν [γὰρ add. M 1.] ἀνειληφὼς παραγίνεται.&rdquogr; Οὕτω πολλὰ κράξαν καὶ διασπαράξαν [(καὶ δ.) om. M 2.] τὴν κόρην ἐξῄει μηδὲν [μὴ δὲ M 3, 5.] αὐτὴν ὑπομεῖναι θαρρήσας [θαρρῆσαν M 3, 5.] τὴν τοῦ [om. M 5.] Τρύφωνος παρουσίαν.

[5] [Tryphon ad Gordianum adductus] Μετὰ τρίτην δὲ τῆς ἀπαλλαγῆς ἡμέραν, καταλαμβάνει μὲν τὴν βασιλίδα Ῥώμην ὁ ἅγιος· προσάγεται δὲ παραχρῆμα Γορδιανῷ, χρῆμα ποθεινόν· ὃν ἀσμένως ὁ βασιλεὺς δεξάμενος, οὐκ ἠγνόησεν [hic inc. M 4.] αὐτὸν εἶναι τῆς θυγατρὸς ἐκείνου θεραπευτήν, τῇ παρουσίᾳ συμβάλλων τὴν τῶν ἡμερῶν προθεσμίαν· ἵνα δὲ καὶ μείζονα δῷ τῷ πράγματι πίστιν [μ. τῶ πρ. π. δῶ M 5.] , αὐτὸν ἐκεῖνον τὸν δαίμονα θεατὸν γενέσθαι Τρύφωνα ἠξίου καὶ περὶ ὧν ἂν ἐρωτηθείη μὴ συγκαλύψαι ἀλλ᾽ εἰς φῶς ἀγαγεῖν. Ἐν ἓξ τοιγαροῦν ἡμέραις νηστείᾳ καὶ δεήσει τῇ πρὸς Θεὸν ὁ Τρύφων ἑαυτὸν ἐκδούς, ἤδη τῆς ἑβδόμης ἐφισταμένης, μείζονος τῆς κατὰ δαιμόνων ἐξουσίας ἄνωθεν ἀξιοῦται. Ἐπεὶ γὰρ ἐλύετο μὲν τὸ τῆς νυκτὸς σκότος, ἥλιος δὲ βαλὼν [βάλλων M 5.] ἀκτῖσι τὴν γῆν φαιδρὸν ἐμειδία, παρῆν μὲν ὁ βασιλεύς, παρῆν δὲ καὶ πᾶν ὅσον δορυφορικὸν καὶ ὑπήκοον, μετέωροι τὰς ψυχὰς πάντες πρὸς τὴν καινότητα τοὺ γενησομένου [γενομένου M 1.] . Ὁ μέντοι [μὲν M 3.] θεῖος Τρύφων ἁγίου πνεύματος πλήρης ὢν ἅμα δὲ καὶ τὸ ἀκάθαρτον πνεῦμα ὄμμασιν ἀθεάτοις οἷα παριστάμενον αὐτῷ [om. M 5.] καθορῶν, μετεστείλατο γὰρ καὶ ἄκοντα [ἄκον M 5.] πάλιν, ὥσπερ ἐξωθεῖ καὶ μὴ βουλόμενον· &ldquogr;Σοὶ λέγω, φησίν, ἐν τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐμφάνηθι τοῖς παροῦσιν καὶ τὴν ἀσχημοσύνην τὴν σὴν ἄρτι καὶ τὴν ἀσθένειαν δήλην γενέσθαι πᾶσι [π. γ. M 5.] καὶ καταφανῆ παρασκεύασον.&rdquogr; Οὔπω πέρας εἶχεν ὁ λόγος, καὶ κύων ὡρᾶτο σφόδρα δυσειδής, τὸ χρῶμα μέλας, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἔχων ὡς πῦρ ἀφιέντας, τὴν δὲ κεφαλὴν τῇ γῇ καθειμένος.

[6] [daemonem ad confessionem Christi adigit;]ᾯ προσσχὼν [προσχὼν M 2, 5.] ὁ Τρύφων· &ldquogr;Λέγε μοι,&rdquogr; φησίν, &ldquogr;ὢ κατάρατε, τίς ὁ πέμψας σε; τίς ὁ τῆς νεάνιδος ταύτης ἐπιτρέψας καταδραμεῖν [ἐπιδραμεῖν M 2.] ; καὶ πῶς τοιούτῳ ζόφῳ κάτοχος ὢν καὶ τὴν δύναμιν ἀσθενὴς καὶ ἄτιμος, πλάσμα Θεοῦ τὸ τίμιον καὶ κατ᾽ εἰκόνα τὴν αὐτοῦ γενόμενον, ἀτιμοῦν οὕτω καὶ διαλυμαίνεσθαι σὺ τολμᾷς;&rdquogr; Ὁ δὲ δαίμων ὥσπερ ὑπό τινων βελῶν πληττόμενος τῶν ἐκείνου λόγων ὑπὸ τοῦ οἰκείου μὲν ἀπεστάλθαι πατρός, εἶναι δὲ αὐτοῦ τὸν πατέρα τὸν αἴτιον τῶν κακῶν, ὃς καὶ Σατᾶν προσηγόρευται· &ldquogr;παρ᾽ αὐτοῦ καὶ τὴν παῖδα ταύτην, ἔλεγεν [om. M 4.] , ἐπιτέτραμμαι βασανίσαι.&rdquogr; — &ldquogr;Ποία δέ, ὁ Τρύφων, ἐξουσία, φησί, τῷ ἄρχοντι τῆς κακίας κατὰ τοῦ πλάσματος τοῦ Θεοῦ;&rdquogr; Ὁ δὲ κύων ἐκεῖνος, καίτοι φύσει φιλοψευδὴν ὤν [φιλ. ὢν φύσ. M 5.] , συνωθεῖται, καὶ μὴ βουλόμενος πρὸς ἀλήθειαν καὶ ἃ [om. M 4.] κρύπτειν ἥθελε καὶ ὡς ἀπόρρητα συντηρεῖν, ταῦτα καὶ ἄκων ἐπὶ πάντων ὁμολογεῖ· &ldquogr;Ἡμῖν, εἰπών, ούδὲ μία ἐστιν ἐξουσία κατὰ τῶν εὐσεβούντων εἴς γε [τε M 5.] τὸν παντοκράτορα Θεὸν καὶ τὸν αὐτοῦ υἱον τὸν Χριστόν, ὃν Πέτρος καὶ Παῦλος ἐνταῦθα λαμπρῶς [λαμπρὸς M 2.] ἐκήρυξαν, ἀλλ᾽ ὑποπτήσσοντες αὐτοὺς διαφεύγομεν, εἰ μή τινα πεῖραν ἔξωθεν αὐτοῖς ἐπαγαγεῖν προτραπείημεν· κατὰ τούτων δὲ μετὰ πάσης ἐξουσίας κρατοῦμεν, τῶν προθέσει ψυχῆς τοῖς ἡμῖν φίλοις προσκειμένων ἔργοις, ἅτινα προηγουμένως εἰσὶν εἰδωλολατρία, βλασφημία, μοιχεία, φαρμακεία, φόνοι, φθόνοι, ὑπερηφανίαι· διὰ τούτων γὰρ καὶ τῶν τοιούτων οἱ ἄνθρωποι καὶ τοῦ Θεοῦ αὐταιρέτως ἀλλοτριοῦνται καὶ ἡμῖν συνάπτονται.&rdquogr; Τούτων ὑπ᾽ αὐτοῦ λαλουμένων, αὐτόν τε τὸν βασιλέα καὶ τοὺς παρόντας μετὰ τοῦ θαυμάζειν καὶ δέος εἰσῄει καὶ πολλοὶ μὲν τῶν ἀπίστων ἐπίστευσαν εὐθὺς [εὺθὺς ἐπ. M 5.] τῷ Χριστῷ, τοῖς δὲ πιστοῖς βεβαίωσις ἔτι περὶ τὴν πίστιν ἐκ τῆς τοῦ ἐχθροῦ γέγονε μαρτυρίας· τὸ μέντοι πονηρὸν δαιμόνιον ἐπιτιμηθὲν ἀφανὲς ᾥχετο.

[7] [ab imperatore donis cumulatur.]Ὁ δὲ καῖσαρ θαυμάσας τὸν ἄνδρα τῆς τοιαύτης κατὰ δαιμόνων ἰσχύος, τιμαῖς τε [om. M 4.] , ὡς ἐχρῆν, καὶ πολλαῖς θεραπεύει ταῖς δωρεαῖς. Εἰ γὰρ καὶ τὸ σέβας διάφορος ἦν, ἀλλ᾽ ἡ ἀρετὴ πᾶσιν ὁμοίως αἰδέσιμος. Ἔπειτα καὶ μετὰ προσηκούσης αὐτὸν τῆς [τιμῆς τε καὶ M 5.] θεραπείας οἴκαδε παραπέμπει. Ὅσα μέντοι πρὸς βασιλέως αὐτῷ ἐδωρήθη χεῖρες εὐθὺς πενήτων ἀνὰ τὴν ὁδὸν εἶχον· αὐτὸς δὲ οἴκοι γενόμενος τῶν τε συνήθων τῆς πίστεως εἴχετο ἔργων ὁδηγῶν πρὸς [τὴν add. M 3.] ἀλήθειαν τοὺς πεπλανημένους καὶ πρὸς τὴν τῶν κακῶς πασχόντων ἐπιμέλειαν ἑαυτὸν ἐδίδου. Γορδιανοῦ δὲ τελευτήσαντος, εἰς Φίλιππον τὸν εὐσεβῆ [In Passione quam Metaphrastes retractavit, Philippus ἀσεβὴς effingitur, perperam sane. Eusebii Hist. eccl., VI, 34.] τὰ τῆς βασιλείας μεταβαίνει σκῆπτρα· κάκεῖνου δὲ θᾶττον ἐν πολέμῳ τῶν Τρωγλοδυτῶν [Supra, p. 331, annot. 1.] ἀνῃρημένου, Δέκιος [δὲ add. M 4.] μετ᾽ αὐτὸν ἀναγορεύεται βασιλεύς, ὠμὸς ἀνήρ, ἀναιδὴς ψυχῇ, αἵμασι καὶ σφαγαῖς καὶ βασάνοις ὅλως ἐνευφραινόμενος, ζέων μὲν τῇ περὶ τὰ εἴδωλα μανίᾳ, [Deciana persecutio.] δεινῇ δὲ λύττῇ κατὰ [τῶν add. M 3, 4.] χριστιανῶν πάντων κεκινημένος, τὸ μὲν ὅπλα κατ᾽ ἐχθρῶν ἆραι, βέλη φημὶ καὶ δόρατα καὶ ῥομφαίαν, μικρὸν ἡγούμενος ἔργον καὶ μικρὰς δεόμενον [δεόμενος M 2.] τῆς φροντίδος· τὸ δὲ τροχοὺς καὶ καταπέλτας ὄνυχάς τε σιδηροῦς καὶ πᾶν εἶδος ἄλλο κολαστηρίων ἑτοιμάζειν κατὰ τῶν εὐσεβούντων τοῦτο μέγα εἶναι νομίζων καὶ μεγάλην αὐτῷ περιποιοῦν τὴν εὔκλειαν. Ἦν οὖν δεινὸς τότε κατὰ χριστιανῶν ὁ πόλεμος καὶ πολλὴ [πολλήν M 2.] συνέχουσα σκοτομήνη τὴν οἰκουμένην. Καὶ διὰ τοῦτο παρῆν ὁρᾶν τὴν τοῦ Θεοῦ ἅλωνα ὥς τινι πτύῳ διακαθαιρομένην καὶ τοὺς μὲν τὴν [om. M 2.] εὐσεβῆ πίστιν ὑποδεξαμένους, ἀσθενεῖς δὲ τοὺς λογισμοὺς ὄντας καὶ ἀχυρώδεις ὑπὸ τῆς τῶν πειρασμῶν βίας, ὥσπερ ὑπό τινος ἀνέμων [ἀνέμου M 5.] φορᾶς ἐκριπιζομένους, ὕλην τῷ αἰωνίῳ πυρὶ συντηρεῖσθαι· ὅσοι δὲ γνώμης εὐθύτητι καὶ ψυχῆς σταθερότητι [στερθότητι M 4.] τῆς ἀληθείας ἀντεποιήσαντο, οὗτοι κρείττους [κρείττονες M 3.] ὀφθέντες τῶν πειρασμῶν καὶ μέχρι τέλους τὴν ὁμολογίαν φυλάξαντες οἷά τις καθαρώτατος σῖτος εἰς τὰς οὐρανίους ἀποθήκας ἐταμιεύθησαν.

[8] [Tryphon coram praefecto sistitur;] Τούτων οὕτω τελουμένων καὶ τοῦ διωγμοῦ μάλα σφοδρῶς ἐπικειμένου, ἀνάγεται περὶ Τρύφωνος τῷ τῆς Ἀνατολῆς ἐπάρχῳ — Ἀκυλῖνος ὄνομα τούτῳ [τούτω ὄνομα M 5.] ἦν — ὡς ἀνήρ τις Ἀπαμεὺς τὸ γένος, τὴν γνώμην οὐκ ἀγεννής, τὸ ἦθος οὐκ εὐχερής, περὶ λὸγους οὐκ ἀμαθής, ἰατρὸς τὴν τέχνην, πολλῇ πρὸς τοὺς σεβαστοὺς ὑπεροψίᾳ χρῆται καὶ μυκτηρίζει μὲν τοὺς μεγάλους θεούς, Χριστὸν δέ τινα μόνον πρεσβεύει θεόν, καὶ ταύτῃ [ταῦτα M 3.] τοὺς πολλοὺς ταῖς καινολογίαις ἐξαπατᾷ. Εὐθὺς οὖν γράμματα τοῖς κατὰ τόπον ἄρχουσι καὶ προστάγματα μετὰ σφοδρᾶς ἐξεπέμπετο τῆς ἀπειλῆς, ὅτι τάχος αὐτῷ παραστῆσαι τὸν ζητούμενον. Οὐκ ἦν δὲ ἄρα τὸν τῆς πίστεως λύχνον φαίνοντα λαθεῖν ἢ τὸ μῦρον κρυβῆναι ὑπὸ τῆς οἰκείας ὀσμῆς φανερούμενον. Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἀκούσας τῶν διωκόντων τὴν ἀναζήτησιν, οὐ πρὸς τὰς ἐρήμους ὑποχωρεῖ, οὐ τὰ λάσια τῶν ὀρῶν ὑποτρέχει, προσευχαῖς δὲ καὶ δεήσεσιν ἑαυτὸν ὁπλίσας τοῖς ζητοῦσι λίαν φαιδρῶς [φαιδρὸς M 4, 5.] ἐμφανίζεται καὶ πρὸς τὸν Ἀκυλῖνον σὺν ἡδονῇ παραπέμπεται. Ἀκυλίνῳ δὲ τότε κατὰ Νίκαιαν αἱ διατριβαὶ ἦσαν· βήματος οὖν αὐτῷ διαρθέντος [ἀρθέντος M 3.] ὑψηλοῦ καὶ τῆς περὶ αὐτὸν πάσης δορυφορίας, ὥσπερ ἔθος αὐτοῖς, παραστάσης, Πομπηἳανὸς [πομπιανὸς M 1 – 5.] σκρινιάριος τῆς μεγίστης τάξεως εἶπεν· &ldquogr;Ὁ ἐκ τῆς Ἀπαμείας παρὰ Φρόντωνος τοπάρχου πρὸς τὴν ὑμετέραν μεγαλειότητα πεμφθεὶς τῷ καθαρωτάτῳ βήματι παρέστηκε τῆς ὑμῶν ἐξουσίας.&rdquogr; Ἀκυλῖνος ἔπαρχος εἴπεν· &ldquogr;Ὁ παρεστὼς πρῶτον εἰπάτω τοὔνομα, τὴν πατρίδα, τὴν τύχην, ἔπειτα καὶ τὸ σέβας.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Τρύφων εἶπεν· &ldquogr;Ἐμοὶ τὸ ἀπὸ γῆς ὄνομα Τρύφων, πατρὶς δὲ ἡ κώμη Κάμψαδος, Ἀπαμείᾳ τῇ πόλει γείτων ὑπάρχουσα· τύχη δὲ παρ᾽ ἡμῖν οὔτε ἔστι οὔτε λέγεται τοῖς προνοίᾳ Θεοῦ καὶ τάξει τὰ πάντα γίνεσθαι πεπιστευκόσι καὶ ὑπὸ τῆς αὐτοῦ σοφίας κυβερνᾶσθαι τὸ πᾶν. Ἐλεύθερος δὲ τὸν τρόπον εἰμὶ καὶ ἑνὶ μόνῳ Χριστῷ δεδούλωμαι· Χριστὸς γὰρ ἐμοὶ τὸ σέβας, Χριστὸς ἐμοὶ δόξα καὶ στέφανος ἤδη καυχήσεως.&rdquogr;

[9] [eiusdem minas contemnit;] Πρὸς ταῦτα ἔπαρχος· &ldquogr;Ὑπολαμβάνω μηδέπω καὶ τήμερον ἐγνωκέναι σε τὴν τοῦ σεβαστοῦ κέλευσιν, ὅπως πάντα ἄνθρωπον ἀπειθῶς ἔχοντα πρὸς τὴν τῶν θεῶν θεραπείαν βιαίῳ [βεβαίω M 2.] θανάτῳ παραδίδοσθαι προστάττει. Ἀλλὰ σὺ πείθου μοι καὶ ἀπόστηθι τῆς τοιαύτης ἀπάτης, ἵνα μὴ καὶ πυρὶ καὶ ταῖς ἄλλαις κολάσεσι σεαυτὸν ὑπόσχῃς.&rdquogr; Ὁ [om. M 2.] ἅγιος Τρύφων· &ldquogr;Εἴθε μοι γένοιτο, ἔφη, καὶ πυρὶ καὶ βασάνοις πάσαις ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος Χριστοῦ, τοῦ ἐμοῦ Θεοῦ [(τ. ἐμ. Θ) om. M 2.] , καταναλωθῆναι [καθαναλωθῆναι M 2.] ” Ὁ ἔπαρχος εἶπε· &ldquogr;Θῦσον, ὦ Τρύφων, παραινῶ, τοῖς θεοῖς· ὁρῶ γὰρ τέλειόν σου καὶ βεβηκὸς τὸ φρόνημα, καὶ οὐ βούλομαί σε, μὰ τοὺς θεούς, κακῶς ἀποθανεῖν.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Τρύφων [εἶπε add. M 5.] · &ldquogr;Τέλειον ἕξω τὸ φρόνημα,&rdquogr; εἶπεν [om. M 5.] , &ldquogr;εἰ τελείαν τῷ Θεῷ μου προσάξω καὶ τὴν ὁμολογίαν καὶ [om. M 3.] τὴν καλὴν παρακαταθήκην, τὴν εἰς αὐτὸν πίστιν, ἀνεξάρνητον διατηρήσας [διατηρήσασθαι M 2.] · ἄμωμον ἐμαυτὸν θυσίαν καὶ ὁλόκληρον τῷ ὑπὲρ ἐμοῦ τυθέντι [τιθέντι M 5.] προσενέγκω Χριστῷ.&rdquogr; Πρὸς ταῦτα ὁ ἔπαρχος [τοῦ ἐπάρχου M 5.] πῦρ αὐτῷ πάλιν καὶ βασάνους ἄλλας [ἄλλους M 3.] ἐπανατεινάμενος [ἐπανατειναμένου M 5.] , ὁ ἅγιος Τρύφων· &ldquogr;Ἐμοὶ πῦρ ἀπειλεῖς,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;σβεννύμενον καὶ τῇ ὑφαπτούσῃ ὕλῃ συναπολλύμενον, οὗ τὸ τέλος τέφρα. Ἐγὼ δέ σοι τὸ ἄσβεστον καὶ διαιωνίζον ἀνταπειλῶ. Τοιγαροῦν ἀπόστηθι τῶν ματαίων καὶ γνῶθι τὸν ὄντως Θεόν, μήποτέ σοι πεῖραν ἐκείνου τοῦ πυρὸς λαβόντι πολλὰ τῆς νῦν ἀπάτης μεταμελήσῃ.&rdquogr; Τούτων ἀκούσας Ἀκυλῖνος καὶ πρὸς ὀργὴν ἐξαφθεὶς κελεύει κρεμασθέντα σπαθίζεσθαι.

[10] [tribus horis caeditur;] Αὐτίκα γοῦν ἐξενεχθείσης τῆς ἀποφάσεως, τὸ ἱμάτιον ὁ μακάριος ἀποδὺς καὶ σὺν ἐκείνῳ καὶ δειλοὺς ἅπαντας τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως λογισμοὺς καὶ τὸ καλὸν ἐκεῖνο σῶμα παραδοὺς τοῖς δημίοις, ἀναρτᾶται τῷ ξύλῳ· εἶτα καὶ τὰς χεῖρας περιαγκωνισθεὶς ἐκόπτετο [ἐκόπετο M 4.] τὰς σάρκας γενναίως· ἐν τρισὶ δὲ ὥραις [(ἐν τρ. δὲ ὥραις) om. M 5.] οὕτω σπαθιζομένου καὶ ἡσυχῆ τὰς πληγάς, ὥσπερ ἄλλου πάσχοντος, ὑπομένοντος, ὁ ἔπαρχος Ἀκυλῖνος, ὥσπερ οὐκ ἀνδρὶ τοιούτῳ τὴν καρτερίαν, ἀλλ᾽ ἀνάνδρῳ καὶ ἀγεννεῖ παραινῶν· &ldquogr;Μετάγνωθι, Τρύφων, τῆς ἀκαίρου ταύτης ἀπονοίας,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;καὶ ὁμολόγει θύειν τοῖς θεοῖς· οὐ γὰρ ἔστιν ὃς τῷ τοῦ βασιλέως ἀντειπὼν προστάγματι μὴ πικρῶς καὶ βιαίως ἀπολέσοι καὶ τὴν ζωήν. [eius praeclara responsa;]” Ὁ ἅγιος Τρύφων εἶπεν· &ldquogr;Κἀγώ σοί φημι ὅτι μηδεὶς τὸν οὐράνιον βασιλέα Χριστὸν ἀρνηθεὶς τῆς αἰωνίας οὐκ ἐκπεσεῖται ζωῆς, πρὸς δὲ καὶ πυρὶ ἀσβέστῳ κατακριθήσεται.&rdquogr; Πρὸς ταῦτα ὑπολαβὼν ὁ ἔπαρχος· &ldquogr;Ὁ οὐράνιος βασιλεύς,&rdquogr; εἶπεν, &ldquogr;οὐκ ἄλλος ἢ ὁ μέγας Ζεύς ἐστιν, ὁ Κρόνου καὶ Ῥέας υἱός, ὃς καὶ πατήρ ἐστιν ἀνδρῶν τε θεῶν τε [(θ τ.) καὶ θεῶν M 5.] , ᾧ τοὺς ἀπειθήσαντας ἀδύνατον ζῆν, ᾧ καὶ σὺ πεισθῆναι ὀφείλεις, ἵνα ζωῆς ἡδίστης ἀξιωθῇς.&rdquogr; Ὁ [om. M 2.] ἅγιος Τρύφων εἶπεν· &ldquogr;Ὅμοιοι γένοιντο Διῒ τῷ θεῷ σου οἱ θεὸν εἶναι αὐτὸν [αὖτὁν εἶναι M 3, 4.] πιστεύοντες καὶ πάντες ὅσοι πεποίθασιν ἐπ᾽ αὐτῷ [αὐτὸν M 5.] . ὃν γόητα μὲν ἄνθρωπον καὶ μιαρόν φασι γεγενῆσθαι, κακίας εἶδος ἀπολιπόντα μηδὲν ἄπρακτον καὶ ἀνεπιχείρητον· μετὰ δὲ τὴν [om. M 2.] αὐτοῦ τελευτὴν [τελ. αὐτοῦ M 5.] ἀνδριάντας αὐτῷ χρυσοῦς καὶ ἀργυροῦς ἀνιστῶντες οἱ τὰ ὅμοια τούτῳ τῆς αἰσχύνης ἔργα μεταδιώξαντες θεὸν ἀνηγορεύκασιν, ἀπολογίαν ὥσπερ τῆς σφῶν αὐτῶν ἀσελγείας τὴν θεοποιΐαν ταύτην οἱ πάντολμοι προβαλλόμενοι· ὁ αὐτὸς δὲ τρόπος καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὑμῶν ψευδωνύμων ὁρᾶται θεῶν· ταύτῃ γοῦν καὶ ὑμεῖς ἄνωθεν ἀκολουθοῦντες τῇ ἀπατηλῇ παραδόσει, ἀψύχῳ ὕλῃ καὶ κωφῇ τὸ σέβας ἀποδιδόναι βούλεσθε, τοῦ ζῶντος ὀλιγωροῦντες Θεοῦ, ὅς οὐρανὸν ἐστερέωσε, γῆν ἐφ᾽ ὑδάτων ἥδρασεν, ἀέρα ἐξέχεεν καὶ πᾶσαν τὴν τῶν ὔντων φύσιν διαμορφώσας, κύριον ἐπ᾽ αὐτῆς τὸν ἄνθρωπον κατεστήσατο. Τοῦτον ὑπὸ τοῦ πονηροῦ δαίμονος ἀγόμενον καὶ δελεαζόμενον καὶ πονηροῖς ἔργοις τοῦ πεποιηκότος Θεοῦ μακρυνόμενον οἰκτείρας ἐκεὶ πολλῶν πρότερον γενομένων ἀδιόρθωτον ἦν τὸ κακόν, εὐδόκησεν ὁ τοῦ Θεοῦ λόγος διὰ πολλὴν περὶ τὸ πλάσμα φιλανθρωπίαν, ἄνθρωπος γενέσθαι μορφήν τε ὁμοίαν ἡμῖν ἀναλαβεῖν καὶ ἐν αὐτῇ καὶ σταυρὸν καὶ θάνατον ὑπομεῖναι καὶ οὕτω ταπεινωθεὶς καταισχῦναι τὸν ὑπερήφανον. Σταυρωθεὶς οὖν καὶ ταφείς, εἶτα [om. M 2.] καὶ ἀναστὰς [ταφεὶς καὶ ἀν. εἶτα καὶ θεοπ. M 1, 5.] ἐκ νεκρῶν [(καὶ ἀν. ἐκ ν.) om. M 3, 4.] καὶ εἰς οὐρανοὺς ἀναληφθεὶς ἐν δεξιᾷ κάθηται νῦν τῆς μεγαλωσύνης ἐν ὑψηλοῖς, ἕως ἡ σύμπασα κτίσις αὐτὸν ἐπιγνῷ καὶ οὕτως οὐρανόθεν μετὰ δυνάμεως θεοπρεποῦς καὶ δόξης [καὶ δ. θεοπ. M 5.] ἐλθὼν ἀποδώσει ἑκάστῳ πράξεώς τε καὶ γνώμης τὰς ἀντιδόσεις. Οὗτός ἐστι Θεὸς θεῶν [καὶ add. M 5.] , βασιλεὺς βασιλέων καὶ κριτὴς ζώντων ὁμοῦ καὶ νεκρῶν· [Act. 10, 42.] οἱ δὲ παρ᾽ ὑμῖν θεοὶ νομιζόμενοι ὀνόματα μόνον εἰσὶν ἔργων ἔρημα ἢ δαιμόνων εὑρέματα πονηρῶν, εἰς ἀπώλειαν μόνον τῶν αὐτὰ σεβομένων ἐξευρημένα.”

[11] [acerbissima tolerat supplicia.] Τούτων οὕτω λεγομένων ὑπὸ τοῦ μάρτυρος, ὁ Ἀκυλῖνος κατ᾽ ἄκρας μανείς, κελεύει τοῦ ξίλου μὲν καθαιρεθῆναι τὸν ἅγιον, ἕπεσθαι δὲ αὐτῷ δεδεμένον ἐξιόντι [om. M 3.] πρὸς κυνηγίαν. Ἦν οὖν πικροτάτην ὁρᾶν τῷ μάρτυρι τὴν βάσανον ἐπαγομένην· καὶ γὰρ αἱ βάσεις αὐτῶ διερρήγνυντο τῶν ποδῶν ὥρᾳ χειμῶνος γυμναὶ προβαλλόμεναι, πρὸς δὲ καὶ τοῖς τῶν ἵππων ποσὶ πατούμεναι, ὡς καὶ τὰς σάρκας οὕτω πρὸς γῆν καταρρεῖν· τῷ δὲ πρὸς τὸν κύριον ἀεὶ βλέπειν ἦν καὶ παρ᾽ αὐτοῦ [βλ. καὶ ἐν αὐτῶ M 3.] ῥώννυσθαί τε [(καὶ παρ᾽-τε) om. M 2.] καὶ παρ᾽ αὐτοῦ δέχεσθαι τὴν παράκλησιν· ἀμέλει καὶ ἔψαλλε. [Psalm. 16, 5.] [ἔψαλε M 1.] , &ldquogr;Κατάρτισαι,&rdquogr; λέγων, &ldquogr;Κύριε, τὰ διαβήματά μου ἐν ταῖς τρίβοις σου, ἵνα μὴ σαλευθῶσι τὰ διαβήματά μου.&rdquogr; Καὶ πάλιν· &ldquogr;Τὰ διαβήματά μου κατεύθυνον κατὰ τὸ λόγιόν σου καὶ μὴ κατακυριευσάτω μου πᾶσα ἀνομία. [Psalm. 118, 133.]” Πρὸς τούτοις καὶ τὴν αὐτὴν ἔχων τῷ πρωτομάρτυρι χρηστότητα καὶ φιλανθρωπίαν τὴν αὐτὴν καὶ οὗτος ἐφίει φωνήν· &ldquogr;Κύριε,&rdquogr; λέγων, &ldquogr;μὴ στήσῃς αὐτοῖς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην. [Act 7, 60.]” Ὡς οὖν ἀπὸ τῆς θήρας ὀψὲ τῆς ὥρας ἐπανέλθοι ὁ Ἀκυλῖνος, τὸν μάρτυρα μετακαλεσάμενος, ὃν θήρημα μᾶλλον ἔσπευδεν ἑαυτοῦ δεῖξαι κατὰ πολὺ τιμιώτατον· &ldquogr;Ἀλλὰ πείθῃ,&rdquogr; φησίν, &ldquogr;κἂν νῦν [γοῦν M 3, 4.] , ἄθλιε, σώφρονι χρήσασθαι λογισμῷ καὶ θῦσαι τοῖς θεοῖς ἢ ἔτι τῆς προτέρας ἔχῃ μανίας;&rdquogr; Ὁ ἅγιος Τρύφων λέγει· &ldquogr;Μανίας ἀλόγου καὶ ἀφροσύνης μεστὸς αὐτὸς [αὐτὸς μεστὸς M 1, 3.] ὢν οὐδὲ δύνῃ τὸ παράπαν εἴσω φρενῶν γενέσθαι καὶ τὸν τῶν ὅλων ἐπιγνῶναι Θεόν· ἐγὼ δὲ σώφρονι χρῶμαι τῷ λογισμῷ, μὴ ἀφιστάμενος τῆς σωζούσης ἀληθείας.&rdquogr; Οὐδὲν πρὸς ταῦτα [ἔφη M 5.] ὁ Ἀκυλῖνος· ᾐδέσθη γὰς τὸ φιλάληθες τῶν ῥημάτων καὶ ἀκριβῶς ἐλεύθερον [οὐδαμῶς add. M 3.] · ἀλλὰ πρὸς τοὺς παρεστῶτας ἐπιστραφείς· &ldquogr;Ἑλκέσθω τέως [τε M 2.] γοῦν εἰς τὸ δεσμωτήριον ὁ γεννάδας [γεννάδιος M 3, 4.] καὶ πρὸς ἑτέραν ἐξέτασιν φυλαττέσθω· μὴ καὶ κατὰ μόνας γενόμενος ἑαυτῷ τῆς ματαίας ἐνστάσεως ἐγκαλέσοι καὶ μεταμάθῃ [μεταμάθοι M 3, 4.] τὸ βέλτιον.&rdquogr; Οὕτως είπὼν ἐπὶ τὰς πλησιοχώρους ἔξεισι πόλεις.

[12] [Nicaeae nova ei adhibentur tormenta;] Ἡμερῶν δέ τινων διαγομένων, αὖθις τὴν Νίκαιαν εἰσελθων [ἐλθὼν M 5.] καὶ Τρύφωνα τὸν μέγαν παραστησάμενος· &ldquogr;Ἀλλὰ τὸ τοῦ χρόνου μῆκος,&rdquogr; ἔφη, &ldquogr;καὶ δυσπειθῆ σε ὄντα καὶ μὴ κατὰ λόγον ἰσχυρογνώμονα νενουθέτηκεν ἂν καὶ μετέπεισε πείθεσθαι βασιλεῦσι καὶ τοῖς σωτῆρσι λατρεύειν θεοῖς;&rdquogr; Ὁ ἅγιος μάρτυς ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Ὁ Θεός μου καὶ κύριος Ἰησοῦς Χριστός, ᾧ ἐν καθαρᾷ λατρεύω τῇ διανοίᾳ, νουθετῶν ἐνουθέτησε καὶ ἄτρεπτόν με καὶ ἀμετάθετον τὴν εἰς αὐτὸν φυλάττειν ὁμολογίαν αὐτὸς ἐκράτυνε τὴν τοὑ χρόνου παράτασιν [παράστασινM 2.] εἰς πλείονά μοι γενέσθαι μᾶλλον παρασκευάσας τῶν δεδογμένων [δεδομένων M 2, 4.] βεβαίωσιν, ὅθεν αὐτὸν μόνον καὶ βασιλέα καὶ θεὸν ἀψευδῆ γινώσκω· τῆς σῆς δὲ ταλαιπωρίας καὶ τῆς τοῦ βασιλέως σου ματαιότητος ἐσχάτως καταφρονῶ, τοὺς δὲ παρ᾽ ὑμῶν σεβομένους θεοὺς τοσοῦτον ἀπέχω τιμᾶν, ὡς καὶ τὸ μυκτηρίζειν μέρος εὐσεβείας εἶναι νομίζειν [μυκτη]ρίζειν μέρος εὐσεβείας εἶναι νομ[ίζειν in marg. prima manu M 4.] καὶ ἀνδρὸς νοῦν ἔχοντος ἀληθὲς σύμβολον.&rdquogr; Οὐκ ἤνεγκε τῶν λόγων τὴν παρρησίαν ὁ τῆς ἀληθείας ἐχθρός, ἀλλ᾽ ᾧ μὴ ἀντιλέγειν ἠδύνατο, νικᾶν μᾶλλον ἐκ τοῦ κολάζειν ἀνοὴτως ἐσκέψατο. Τοιγαροῦν ἧλοι τοῖς ποσὶν αὐτοῦ κατεπείροντο καὶ τυπτόμενος διὰ μέσης πόλεως ἐξηλαύνετο· ἐπὶ πολὺ δὲ οὕτως ἐλαυνομένου καὶ τῶν αἱμάτων τὴν γῆν φοινισσόντων, ἄλλως τε δὲ καὶ τὸ τοῦ καιροῦ χειμέριον τὸ δριμὺ τῶν ὀδυνῶν ἐπιτεῖνον, ἐκεῖνος ἀνένδοτος [ἀνένδοντος M 4.] ἦν καὶ ἀχείρωτος, ὡς δρόσου [τε add. M. 5.] ψεκάδας [ψεκάδος M 1, 2.] τὰς νιφάδας τῶν ἀλγεινῶν λογιζόμενος διὰ τὸν ποθούμενον αὐτῷ τῆς τρυφῆς χειμάρρουν [χειμάρουν M 4.] .

[13] [flagellatur et aduritur.] Ἐπεὶ δὲ οὕτω φέροντος [ἐροντος M 2.] ἔκπληξις τὸν Ἀκυλῖνον εἶχε πολλή· &ldquogr;Μέχρι τίνος [deest folium in M 1.] , ὦ Τρύφων,&rdquogr; φησίν, &ldquogr;οὐκ αἰσθήσῃ τῶν ἀλγεινῶν; μέχρι τίνος οὐχ ἅψεταί σου τὸ δριμὺ τῶν κολάσεων;&ldquogr; Ὁ δὲ ἅγιος ὥσπερ ἀντιστρέφων ἐκ τῶν ὁμοίων· &ldquogr;Μέχρι τίνος,&rdquogr; εἶπεν, &ldquogr;οὐ συνήσεις αὐτὸς τὴν δύναμιν τοῦ ἐν ἐμοὶ κατοικοῦντος; μέχρι τίνος οὐκ ἀνήσεις πειράζων τὸ τοῦ Θεοῦ πνεῦμα τὸ ἅγιον; οὐδέπω ᾔσθου ἀνίκητον εἶναι τὴν τοῦ Χριστοῦ δύναμιν;&rdquogr; Θυμὸς πρὸς ταῦτα λαμβάνει τὸν δικαστὴν καὶ κελεύει περιαγκωνισθέντα τὸν ἅγιον τύπτεσθαι ῥάβδους· εἶτα ταῖς πλευραῖς αὐτοῦ λαμπάδας ὑφάπτεσθαι πυρός. Μετὰ πολλῆς οὖν τῆς σφοδρότητος καὶ τούτων αὐτῷ τῶν βασάνων ἐπαγομένων, θεία τις οὐρανόθεν ἐξαίφνης αὐτὸν ἐπιφάνεια καταστράψασα καὶ [om. M. 4.] στέφανον ἐῴκει τινὰ πάγκαλον λίθων ὥρᾳ καὶ χάρισι περιανθιζόμενον προτείνειν αὐτῷ, ὅπερ ἐκπλῆξαν ἰσχυρῶς τοὺς πρὸς τὸ κολάζειν τὸν ἅγιον περιισταμένους καὶ εἰς γῆν παρασκευάζει καταπεσεῖν. Ὁ δὲ τοῦ Χριστοῦ μάρτυς ὑπὸ τῆς ὀφθείσης αὐτῷ θείας χάριτος θάρσους ἅμα καὶ ἀγαλλιάματος [ἀγαλλιάσεως M 5.] πληρωθεὶς ἐξωμολογεῖτο τῷ Θεῷ λέγων· &ldquogr;Κύριε δέσποτα, εὐχαριστῶ σοι, ὅτι οὐ κατέλιπές [M 4 corr., prius ἀπέλιπες.] με εἰς χεῖρας ἐχθρῶν, ἀλλ᾽ ἐπεσκίασας ἐπὶ τὴν κεφαλήν μου ἐν ἡμέρᾳ πολέμου καὶ ἔδωκάς μοι ὑπερασπισμὸν σωτηρίας καὶ ἡ δεξιά σου ἀντελάβετό μου. [Psalm 139, 8; 17, 36.] Καὶ νῦν, Κύριε [δέσποτα add. M 5.] , δέομαί σου, παράστηθί μοι μέχρι [μέχρις M 3.] τέλους, ἐνισχύων καὶ ἀντιλαμβανόμενος καὶ καταξίωσον τέλειον καὶ ἀπρόσκοπον τὸν καλὸν ἀγῶνα τῆς ὁμολογίας ταύτης ἀγωνίσασθαι, ἵνα καὶ τοὐ στεφάνου τῆς δικαιοσύνης μετὰ πάντων καταξιωθῶ τῶν ἠγαπηκότων τὸ ὄνομά σου τὸ ἅγιον, ὅτι μόνος εἶ δεδοξασμένος εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν.”

[14] [Tyranni blanditiae;] Πάλιν οὖν ὁ μιαρὸς ἐκεῖνος δικαστὴς ὑπὸ τοῦ ἐν αὐτῷ λαλοῦντος δαίμονος συνωθούμενος περιῄει τὸν ἀθλητὴν κολακείαις ὑποσῦραι πειρώμενος καί· &ldquogr;Θῦσον,&rdquogr; ἔλεγε, &ldquogr;τῷ μεγάλῳ Διΐ, Τρύφων, καὶ προσκύνησον τῇ εἰκόνι καίσαρος· κἀγὼ μεγίστης τιμῆς [om. M 2.] καὶ δωρεῶν σε πλείστων ἀξιώσας ἐκρέμψω.&rdquogr; Ἐφ᾽ οἷς καὶ μειδιάσαι τὸν ἅγιον ἐπελθόν· &ldquogr;Εἰ αὐτοῦ ἐκείνου φάναι τοῦ σεβαστοῦ σου κατεφρόνησα, φανερῶς καὶ ἃς ἔθετο προστάξεις μυκτηρισμὸν ὅλως καὶ χλεύην [χλέβην M 3.] ἐποιησάμην, τῇ ἀψύχῳ τούτου εἰκόνι πεισθήσομαι προσκυνεῖν; Σφόδρα ἂν καὶ αὐτὸς ἦς πιθανὸς κἀγὼ εὔκολός τις πρὸς ἀπάτην καὶ πρόχειρος. [martyris responsa.] Περὶ Διὸς δὲ καὶ τῶν ἄλλων σου ψευδωνύμων θεῶν ἐρῶτα τοὺς ἐπὶ σοφίᾳ παρ᾽ ὑμῖν μεγαφρονοῦντας, οἳ τὸ ἐκ τῆς μυθολογίας αἰσχρὸν πειρώμενοι συγκαλήπτειν, Δία μὲν τὸν αἰθέρα φασίν [om. M 2.] , Ἥραν δὲ τὸν ἀέρα [Supra, p. 335, annot. 2.] καὶ τὴν γῆν Δήμητραν καὶ Ποσειδῶνα μὲν τὴν θάλασσαν, Ἀπόλλωνα δὲ τὸν ἥλιον καὶ Ἄρτεμιν τὴν σελήνην κατωνομάκασιν· τῶν [hic rursum inc. M 1.] αὐτῶν δέ ἐστιν καὶ τὸ τὸν Ἑρμῆν μὲν εἰς τὸν λόγον, τὸν Ἄρην δὲ εἰς τὸν θυμὸν καὶ τὴν Ἀφροδίτην εἰς τὴν φαύλην ἐπιθυμίαν ἀλληγορεῖν· δήλαιοι ὄντως ὑμεῖς τῶν λογισμῶν τούτων καὶ πονηροὶ τῆς κακοβουλίας, οἳ μὴ μόνον αὐτοὶ πρὸς ἀπώλειαν ἐξετράπητε [ἐπετράπητε M 3.] , τὸν ἀληθῆ Θεὸν ἐγκαταλιπόντες, ἀλλὰ καὶ ἡμᾶς κοινωνῆσαι τῆς ὁδοῦ ταύτης ὑμῖν ἐν σπουδῇ τίθεσθε, οὓς πολλοῖς πρότερον χρόνοις Ἡσαΐας φθάσας ὁ μέγας [(ὁ μέγας) om. M 1.; ἀνακράξων add. M 5.] ἀξίως θρηνεῖ· &ldquogr;Οὐαί,&rdquogr; λέγων, &ldquogr;οἱ τὸ πονηρὸν καλὸν καὶ τὸ καλὸν πονηρὸν ποιοῦντες, οἱ τιθέντες τὸ φῶς σκότος καὶ τὸ σκότος φῶς· οἱ λέγοντες τὸ πικρὸν γλυκὺ καὶ τὸ γλυκὴ πικρόν· ἀλλ᾽ οὐ πεισόμεθα ὑμῖν οὐδαμῶς ἢ ἁπλῶς λέγουσιν ἢ κολάζουσι· τῆς ζωῆς ἐκστησόμεθα πρότερον ἢ τῆς καλῆς ταύτης [om. M 2.] ὁμολογίας.&rdquogr; [Isa. 5, 20.] Θαῦμα ἐπὶ τούτοις ἔσχε [εἶχε M 3.] τὸν Ἀκυλῖνον καὶ θυμὸς σὺν τῷ θαύματι, τὸ μὲν διὰ τὴν τῶν εἰρημένων ὑπερφυΐαν, τὸ δὲ διὰ τὴν [τῆς M 2.] τῶν οἰκείων θεῶν κωμῳδίαν. Δι᾽ ὃ [Col. 348B] καὶ τιμωρεῖσθαι τὸν μάρτυρα τῆς ἀληθείας διεκελεύετο καὶ πάλιν σπαθιζόμενος ἦν.

[15] [Tryphon capite damnatur;] Ἐπεὶ δὲ ἡ ὁμοία καὶ αὖθις ἐδείκνυτο καρτερία, ὁρῶν ὁ ἄρχων τὸ ἀκλινὲς τῆς ἐνστάσεως καὶ ὅτι πρὸς λέοντα δορκάδος, τοῦτο δὴ τὸ τοῦ λόγου ἡ αὐτοῦ πρὸς τὸν ἅγιον ἅμιλλα, δίδωσι κατ᾽ αὐτοῦ τὴν ἀπόφασιν οὕτως [οὕτω in ras. M 3.] · &ldquogr;Τρύφων ὁ Ἀπαμεύς, τῷ τοῦ σεβαστοῦ καίσαρος προστάγματι ἀντειπὼν καὶ μήτε βασιλεῖ μήτε θεοῖς ὅλως εἶξαι [om. M 2.] πεισθεὶς μετὰ πολλὴν πεῖραν βασάνων, τὸ τελευταῖον καὶ τὴν κεφαλὴν ἐκκοπήτω.&rdquogr; Εὐθὺς οὖν οἱ στρατιῶται τῆς πόλεως ἐξενεγκόντες αὐτὸν ἐπὶ τὸν τόπον τῆς τελειώσεως ἄγουσιν. Ὁ δὲ στὰς πρὸς ἀνατολὰς ὄμματά τε εἰς οὐρανὸν ἐπάρας καὶ χεῖρας ἄρας [om. M 4.] καὶ τὴν φωνὴν προσηύξατο οὕτως [οὕτω M 3.] · &ldquogr;Δέσποτα κύριε, Θεὲ θεῶν, βασιλεῦ βασιλέων, ἅγιε ἁγίων, εὐχαριστῶ σοι ὅτι κατηξίωσάς με τὸν ἀγῶνα τοῦτον ἀμωμήτως εἰς τέλος διαγωνίσασθαι· καὶ νῦν, δέομαί σου, μὴ ἁψηταί μου ἡ ἐπίβουλος τοῦ πονηροῦ χείρ, μὴ πρὸς ἀπωλείας με [om. M 1.] κατασπάσῃ βυθόν, ἀλλὰ δι᾽ ἀγγέλων ἁγίων τῆς μεγαλοπρεποῦς δόξης σου τὴν ἐμὴν ψυχὴν ἐν εἰρήνῃ παραλαβὼν εἰς τὰ ἀγαπητά σου σκηνώματα εἰς τὰς ἐπιποθήτους μονὰς εἰσάγαγε. Πᾶσι δὲ τοῖς τοῦ δούλου σου μεμνημένοις καὶ θυσίας δεκτὰς [δεκτοὺς M 4.] χάριν ἐμὴν προσάγειν σοι βουλομένοις, πρόσσχες ἐξ ἑτοιμου κατοικητηρίου σου ἐξ οὐρανοῦ ἁγίου σου· δαψιλεῖς καὶ ἀφθάρτους ἀντικαταπέμπων αὐτοῖς τάς εὐεργεσίας, ὅτι μόνος εἶ ἀγαθὸς καὶ τῶν [(ἀγαθὸς καὶ τῶν) om. M 3.] ἀγαθῶν παροχεὺς εἰς τοὺς αἰῶνας. Ἀμήν.”

[16] [animam Deo reddit.] Ταῦτα προσευξάμενος ὁ ἀθλοφόρος καὶ προσκυνήσας Θεῷ πρὸ τοῦ πληγῆναι τῷ ξίφει, παραδίδωσι τὴν ψυχὴν ὥσπερ νεύματι τοῦ δεδωκότος αὐτὴν ἀφεθῆναι θελήσας, οὐ κελεύσει τοῦ τυραννήσαντος. Οἱ δὲ κατὰ Νίκαιαν συνδραμόντες ἀδελφοὶ σινδόσι τε καθαραῖς καὶ ποικίλοις ἀρώμασι τὸ τίμιον ἐκεῖνο λεἰψανον ἐξοσιωσάμενοι, ἐβούλοντο μὲν καὶ τῇ ἑαυτῶν πόλει θησαυρὸν ὥσπερ καὶ φυλακτήριον αὐτὸ καταθέσθαι. Ἐπιστὰς δὲ ὄναρ ὁ ἅγιος ἀπείργει τοῦ ἐνθυμήματος, εἰς τὴν αὐτοῦ κώμην Κάμψαδον [Καμψάδων M 1.] μετακομίσειν εἰπών· ὅπερ δὴ [καὶ add. M 2, 4, 5.] πιστῶς πεποιήκασιν. Οὕτως ὁ μακάριος Τρύφων ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων καθιερωθεὶς τῷ Θεῷ καὶ πολλοὺς μὲν τῇ Χριστοῦ πίστει προσαγαγών, πολλὰς δὲ νόσους ἀνθρώπων ἰασάμενος, πλείστας δὲ μετὰ ταῦτα τιμωριῶν ἰδέας ὑπὲρ [τῆς add. M 5.] ἀληθείας διενεγκὼν τὸν τῆς ἀφθαρσίας στέφανον ἀνεδήσατο, εἰς δόξαν πατρὸς καὶ υἱοῦ καὶ ἁγίου πνεύματος, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας [τῶν αἰώνων add. M 5.] . Ἀμήν.

IV. LAUDATIO S. TRYPHONIS A. LEONE IMPERATORE

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

A. Leone

E codicibus Athonensi monasterii Hiberorum (=A, bibliothecae Ambrosianae F. 106 sup. (= B), Parisiensi bibl. Nationalis gr. 1201 (= C). Cf. Comm. praev. num. 9.

Λέοντος, ἐν Χριστῷ βασιλεῖ αἰωνίῳ βασιλέως, ἐγκώμιον εἰς τὸν ἐν ἁπαλῷ ἡλικίας τὸν γηραιὸν τῆς κακίας ἀγωνιστὴν καταγωνισάμενον καὶ ἐν στεφανίταις ἀοίδιμον Τρύφωνα.

[1] [Exordium.] Μάρτυρος παραγέγονε μνήμη, καὶ χρὴ παρασκευάσειν ἡμᾶς εὐπρεπῆ τὴν ῦποδοχήν· ὀφειλομένη γὰρ αὐτῷ προσενεχθήσεται ἡ τιμή, οὐ μόνον ὡς πρὸς βασιλέως ἐγγύτητα φθάνοντι (ὀφείλεται δὲ [C, om. A, B.] τοῖς οὕτω λαχοῦσιν ἡ παρὰ τῶν συνδούλων τιμή), ἀλλ᾽ ὅτι καὶ κοινοὺς ἀριστέας τιμᾶν [supra lin. B.] ὅσιον. Τίνας δ᾽ [δὲ A.] ἑτέρους χρὴ κοινοὺς ἀριστέας μᾶλλον ὑπολαμβάνειν ἢ τοὺς τροπωσαμένους τὸν κοινὸν τοὺ γένους πολέμιον; Εἰ οὖν οὐδεὶς ἀριστέως ἐπιδημίαν ἰδὼν ἀνέχεται παριδεῖν ὅπως ἔτυχεν, ἦπού γε ἄξιον ἡμᾶς ἐπιδημίαν ἀριστέως τοσούτου παραδραμεῖν; Ἄτοπον δὲ καὶ τοῦτο, τοὺς μὲν τιμῶντας τοὺς [corr., prius τοῖς C.] ἐν ταῖς καταλυομέναις διαπρέψαντας νίκαις καὶ μέρος τι τῶν ἰδίων [ἰουδίων C.] ἀναλίσκοντας οὕτω προαιρεῖσθαι σπουδάζειν, ἡμᾶς δὲ καὶ [om. B, C.] λαμβάνοντας τῶν προσόντων τοῖς μάρτυσιν ὀκνεῖν καὶ φείδεσθαι τοῖς ἐκείνων αὐτοὺς τιμᾶν, ἃ γὰρ [ita A, B, C; ἅ γε? E. Kurtz.] δι᾽ ἱδρώτων ἐκείνοις εἰργάσθη· τίς γὰρ ἄλλη κατὰ γνώμην ἀγωνιστῇ θεραπεία, ἢ τῶν ἀγώνων ὁ ἔπαινος; τούτοις ἡμᾶς ἀποχρῆναι πρὸς τὴν ὐποδοχὴν δεήσει. Ἀθλητικῶν οὖν καμάτων τὰ ἐπιτήδεια ποριζόντων, ἐξ οὐρανίων ἁψίδων παραγεγονότα τὸν ἀθλητὴν θεραπεύσωμεν· εἰ γὰρ καὶ οἷς ἄξιον συνεῖναι πάρεστιν ἀεί, ἀλλά γε σήμερον τοῖς οὐκ ἀνεπιτηδείοις ὀφθλμοῖς τοῦ τοιούτου θεάματος λαμπροτέραν τὴν συνουσίαν ἐπιδεικνύει. Νῦν μὲν αὐτῷ δήμων ἀΰλων καὶ μαρτυρικῶν προδορυφορούντων ταγμάτων, καθάπερ ἄρτι παραγενομένῳ τῶν τροπαίων καὶ θριάμβων [θρίαμβον B, C.] ἀνελομένῳ ἐν οὐρανοῖς ἡ νίκη δοξάζεται· πλὴν οὐχὶ διὰ τὴν ἄνω δόξαν τὴν μετὰ τῶν κάτω σύνοδον παραιτεῖται· οὔκουν οὐδ᾽ ἡμῖν εὐπρεπὲς διὰ τὴν ἄνω τιμὴν τῆς κάτω κατὰ δύναμιν ἀμελεῖν θεραπείας, εὐλαβεῖσθαι δὲ μᾶλλον ἐκεῖνα καταλιπεῖν χωρὶς εὐφημίας, ἃ τοῖς κρείττοσιν εὐφημεῖται· ἢ τίνα λόγον ἔχει [ἔχειν B, C.] , κοινῇ τοῖς ἄθλοις ἀγγέλων καὶ ἀνθρώπων ἡσθέντων τοῦ ἀριστέως, μὴ τῆς παρ᾽ ἑκατέρων εὐφημίας τοῦτον μεταλαχεῖν; Τιμῶμεν [τιμώην μὲν B, C.] οὖν ἐγκωμίῳ τὴν μνήμην τῷ μάρτυρι, ἐκείνῳ τε δίκαια καὶ ὀφειλόμενα νέμοντες καὶ κατὰ γνώμην τῷ ἀγωνοθέτῃ ποιοῦντες· βούλεται γὰρ οὐ μόνον δεξιᾶς οἰκείας στεφάνῳ σεμνύνειν τὸν άγωνιστὴν οὐδὲ τὸν παρ᾽ αὐτῷ τελούμενον ἦχον [om. B.] ᾄδειν τὸ [τὸ ///////// B.] τρόπαιον, ἀλλὰ κἀκεῖνο τὸ μέρος, οὗ τὸν ἀγῶνα ὁ στεφανίτης διήνεγκεν, ἵνα μὴ μόνον ἐκεῖνος καταγεραίρηται [καταγεραίροιτο B, C.] , ἀλλά καὶ ἡμεῖς τι κερδαίνωμεν· οὐ τὴν [om. B.] παρὰ τῶν ἐπαινουμένων ἀντίδοσίν φημι (ἔστι μὲν [om. B.] γὰρ καὶ τοῦτο), ἀλλὰ τὸ συμβαῖνον ἐκ τοῦ λόγου κέρδος· γίνεται γὰρ οἷον σπέρμα πρὸς ἀρετὴν ὁ τῶν καλῶν ἔργων ἔπαινος ταῖς μὴ παντάπασιν ἀγόνοις καρδίαις. Ἀλλὰ τίς [τί A.] οὗτος, ὃς μετὰ σεμνῶν [σεμνῶς B, C.] ἡμῖν σεμνὸς ἐπέστη τῆς νίκης στεφάνων [corr., prius κεφάνων C.] , οὗ τῶν ἀθλητικῶν ἱδρώτων ἡ μυρωδία ὅλην ἡμῶν τὴν ψυχικὴν ἐπλήρωσεν αἴσθησιν, ὃς τῇ βαφῇ τῶν μελῶν εὔδηλός [ἔκδηλος B, C.] ἐστι πολύν [πολάν C.] τινα καταπαλαίσας ἀντίπαλον [ἀντιπάλων A.] ; ἦ γνώριμος πᾶσιν ὁ γεννάδας καθάπερ ἡλίου ἀνατολὴ καὶ λέληθεν οὐδαμῶς ἡ τῆς ἐκείνου μνήμης ἀνατολή. Ἀλλ᾽ ὥσπερ διηνεκῶς τῶν ἡλίου καλῶν μετέχοντες ἄνθρωποι ἐκ τῆς καθ᾽ ἡμέραν εὐεργεσίας ἅμα τῷ λάμψαι τὴν ἀκτῖνα γνωρίζουσιν ἕκαστος, οὕτως ἐκ τῆς τῶν θαυμάτων χορηγίας ἴσμεν τὸν μάρτυρα· ᾧ σεμνυνομένῳ τῇ ἐκ τῶν ἀγώνων δόξῃ τὴν ἡμετέραν ἀποδῶμεν εὐφημίαν· νόμος [in marg. corr. ἄγων prius ἀγωος C.] γὰρ οὗτος ἀθλητικός, καὶ λόγοις ἀναδεῖσθαι τοὺς στεφανίτας.

[2] [A patria et genere sancti non laudandi.] Πατρίδα μὲν καὶ γένος, ἃ τοῖς ἐπαινέταις ἔθος ἐπιζητεῖν, ὁ λόγος παραιτεῖται· οἱ μὲν γὰρ ἀπορίᾳ τῶν οἰκείων καλῶν περιέρχονται τὰ ἐκ γειτόνων συλλέγοντες, εἰ καὶ σεμνοῖς ῥήμασι τὴν [τοῖς B, C.] πενίαν κοσμοῦσι, ταῦτα προσεπιλέγοντες ὡς βουλόμενοι δεῖξαι περιουσίαν ἀρετῆς ἐνοῦσαν τοῖς ἐπαινουμένοις, ἐκ τῆς γονεῦσι προσούσης ἀπ᾽ ἀρχῆς δόξης τὴν μαρτυρίαν ἐπισφραγίζομεν· ἡμῖν δ᾽ ἀφάτου χορηγουμένης ἐκ τῶν οἰκείων τοῦ μάρτυρος εὐπορίας, ἀπειρόκαλον οἶμαι τὸ βαδίζειν ἐκείνοις παραπλησίαν [B, C. παραπλησίως A.] . Τί γὰρ δεῖ [δὴ A.] τὰ τῶν ἄλλων σεμνὰ περισκοπεῖν καὶ τὸ κλέος ἐν μοίρᾳ κεκτῆσθαι δανείσματος [διανείσματος B.] , ὑπάρχοντος ἐκ τῶν ἰδίων σεμνύνεσθαι; Ὥσπερ οὖν φωστήρων ἀκούοντες γένεσιν οὐδέν τι πολυπραγμονοῦμεν, ἀλλὰ μόνην τὴν ἐκείνων θαυμάζομεν ἀρετήν [ἀρτὴν C.] , τὸ τῶν λαμπηδόνων ὡραῖον κατανοοῦντες, οὕτω μοι κἀνταῦθα δοκεῖ μόνον [(δ. μ.) μόνην B, C.] ἁρμόζειν, ἂν ἄρα [ἄρυ C.] δυνώμεθα, τὴν τοῦ μεγάλου φωστῆρος τῆς ἀληθείας κατανοεῖν ἀρετήν. Εἴ τις γὰρ ἄλλος ἐν τοῖς κάτω τελῶν ἄξιος προσειρῆσθαι τῷ τῶν φωστήρων ὀνόματι, οὗτος οἶμαι τῶν πάντων ἐστίν· οὐ γὰρ δὴ τῆς εἰς τὸν βίον εἰσόδου τυχὼν κατὰ βραχὺ τῶν ἔργων κτώμενος τὴν λαμπρότητα, ὕστερον ἔδειξε [ἔδοξε B.] περιφανεστέραν τὴν αὑτοῦ φύσιν, ὥσπερ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁρῶμεν, ἀλλ᾽ ὁμοῦ τε πρὸς γένεσιν [γέννεσιν C.] ἦλθε, καὶ φωτὸς πλήρης ἦν, οὐκ οἶδα τοῦ φωτὸς [(πλήρης - φωτὸς) om. C.] ἐρασθέντος τὸν ὑποδεξάμενον ἢ ἐκείνου ἅμα τῷ λῦσαι τὴν μητρικὴν ὠδῖνα τῷ φωτὶ συνδεθέντος [(τὸν ὑποδ. - συνδεθέντος) om. B, C.] , καὶ διὰ τοῦτο αὐτίκα τῇ γενέσει τῆς τῶν κατορθωμάτων ἁπάσης λαμπρότητος συνελθούσης. [Tryphon puer miracula operatur;] Πλὴν ἡ μέλαινα νὺξ τῆς ἀπιστίας ἐκκέχυτο [ἐκέχυτο C.] κατὰ πάντων περάτων, καὶ Τρύφων οὔπω μειράκιον ἦν, καὶ δόγμασιν εὐσεβείας καὶ θαύμασιν ὥσπερ ἀκτῖσι τὸ σκότος διώκων [διωκῶν C.] , τῆς εἰς Θεὸν ὁμολογίας ηὔγαζε τὴν ἡμέραν, νῦν μὲν ἃ παντελῶς ἀβοηθήτοις [ἀβοήθητος B, C.] οὖσι τοῖς τότε ἀνθρώποις ἐπιόντα χαλεπῶς ἐτυράννει ἀπελαύνων [ἀπολαύνων C.] δαιμόνια, νῦν δὲ σώματα νόσων ἐλευθερῶν καὶ ἀμφοτέρωθεν τῷ πλάσματι βοηθῶν καὶ προσάγων τῷ πλάσαντι [πλάσματι C.] . Καὶ τὸ πρᾶγμα οὐκ ἀνεκτὸν ἐνομίζετο ταῖς ἀρχαῖς καὶ ταῖς ἐξουσίαις τοῦ σκότους, παῖς ἄρτι βλαστάνων ἐκείνους ἐλαύνων καὶ χεὶρ ἁπαλὴ τὰ τούτων ῥαπίζουσα πρόσωπα· διόπερ τοῖς [om. C, τῆς B.] κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ τῆς ἀσεβείας ὑπερασπίζουσιν ἄρχουσιν οὐ μόνον ὑπὸ τῆς τῶν [om. B.] ἔργων φήμης ἀλλὰ καὶ τῶν δαιμονίων οὐκ ἀνεχομένων σιγῇ διακαρτερεῖν τὴν ἧτταν εἰς ἀντίληψιν καλούντων αὐτούς, προσηγγέλλετο. Οἱ μὲν οὖν ἀνακαλεῖσθαι τὴν ἧτταν προθυμούμενοι [καὶ add. B.] , σκότος ὄντες, ἐπὶ μᾶλλον παρεῖχον ἀφορμὴν διαλάμπειν [διαλαμπεῖν C.] τῷ μάρτυρι. Ὥσπερ γὰρ ἥλιος ἔχει μὲν παρ᾽ ἑαυτῷ καὶ ἀνατέλλων ὅλον τὸ φῶς, λαμπροτέρας δ᾽ ἀφίει τὰς [τῆς C.] λαμπηδόνας, ἣν ἔρχεται πορείαν ἀεὶ ἀναβαίνων, οὕτω καὶ ὁ μάρτυς· εἶχε μὲν ἐξ ἀρχῆς παρ᾽ ἑαυτῷ πλήρη τῆς ἀθλητικῆς ἀρετῆς τὰ φέγγη, ὅμως δὲ τοῦ μαρτυρίου τὴν ὁδὸν προκόπτων ἐδείκνυ τι πλέον, τοῦ τῆς ἀληθείας αὐτῷ παραστήματος ἀεὶ τῇ πείρᾳ τῶν χαλεπῶν προσιόντι γενναιοτέρου διαφαινομένου· καὶ οὐδὲν εἶχε ταῖς ἀκτῖσιν ἐπηλυγάζειν [ἐπιλυγάζειν A, C.] τὸ νέφος τῆς ἀντικειμένης δυνάμεως· ἀλλ᾽ ἐγίνετο κατὰ τοῦτο τὸ μέρος ἐναντίον ἢ ὅπερ ἡλίῳ συμβαίνειν [συμβαῖνον B, C.] ὁρῶμεν. Ἐκείνου γὰρ τὸ φαιδρὸν νέφους ἀντεπιόντος συστέλλεται [συμβαῖνον B, C.] , ἐνταῦθα δὲ διὰ τοῦ ἀμαυροῦ [ἀμαῦρον C.] τῶν δαιμόνων νέφους τηλαυγέστεγον ἡ μαρτυρικὴ ἀστράπτει ἀκτίς.

[3] Πλὴν ἁπανταχοῦ γῆς δόγμα τυραννικὸν ἔφθανε διερευνώμενον Τρύφωνα· καὶ ἐπεὶ παρόντα ἔδει καταστῆναι εἰς ὄψιν τῷ κρατοῦντι, παρ᾽ αὐτὸν ἐκομίζετο· ὁ δέ, ἐντρεχὴς [B, C, εὐτελὴς A.] γὰρ ἦν καὶ δεινὸς πρὸς θήραν ἀπάτης, [tyranni blanditias] οὐκ ἔγνω ἀπεναντίας ἰέναι, οὐδὲ τοῖς φοβεροῖς δοκιμὴν λαμβάνειν τοῦ ἀριστέως. ᾬδει [ἤδη A.] γάρ, ὡς ἐνίοτε τούτοις τὸ γενναῖον τῆς γνώμης οἷον στομούμενον οὐ μόνον οὐχ ὑπείκει ἀλλὰ καὶ κρεῖττον, ἢ πρὸ τῆς πείρας τῶν χαλεπῶν ἐδείκνυτο, γίγνεται· διὰ τοῦτο τῆς πείρας τὲως οὐχ ἥπτετο τῶν φοβερῶν, ἀλλὰ τῷ θηριώδει καὶ ὠμῷ ἠρεμεῖν ἐπιτρέψας ἐνεχειρίζετο τὴν ἀλωπεκῆν, καὶ φησιν· &ldquogr;Οὐ παραπλήσιος [παραπλήσιον B.] τῷ τῆς ἡλικίας βλαστήματι ὁ σὸς καρπὸς τοῦ φρονήματος· τῇ μὲν γὰρ οὔπω τὸ τέλειον μαρτυρεῖ, τῷ δὲ οὐδὲν ἀποδεῖ τελειότητος. Καὶ λαμβάνει με θαῦμα, πῶς ἐν ἀτελεῖ βίου καιρῷ τέλειον καὶ κατὰ πολιὰν ὁρῶ φρόνημα· χρὴ τοίνυν, ὅσον εὐκληρίας εἶ φύσεως, τοσοῦτον εἶναι μετὰ λογισμῶν κεχωρισμένον κακίας· κακία δέ, τὰ εἰς κίνδυνον ὡθοῦντα μὴ χαίρειν ἐὰν μηδ᾽ ἀγαπᾶν ἃ δοκεῖ τοῖ; κρείττοσι καὶ τιμὴν καὶ ἀπόλαυσιν ἔχουσιν. Ἔα οὖν ἐκεῖνα, οἷς ἐπὶ τοῦ παρόντος ἐνείχου· μηδὲ τούτῳ [τοῦτο A.] μόνον ἀσχημόνει [ἀσχημονεῖ A.] τὸ τέλειον τοῦ φρονήματος [(τῇ μὲν γὰρ - φρονήματος) om. B, C.] τῷ [τὸ A.] δόξης ἀντεχόμενον ἡμετέροις δόγμασιν οὐ νομιζομένης [νομιζομένοις A.] ἐνυβρίζειν [ἐνυβρίζει B.] μὲν εἰς τοὺς κρατοῦντας, κερδαίνειν δ᾽ ἐκ τοῦ πράγματος τοιαῦτα, οἷα τοῖς κακούργοις ὀφείλεται.&rdquogr;

[4] [contemnit;] Ἀλλὰ τὰ μὲν ἄδικα χείλη τοιαῦτα· ἡ δὲ τῷ θείῳ πλήκτρῳ τῷ πνεύματι κινουμένη [κοινουμένη C.] γλῶσσα· &ldquogr;Τέλειον, ἔφη, τοτε μοί τις προσμαρτυρήσει τὸ φρόνημα, ὅτε [δὲ add. A.] δόξης, ἧς εὖ καὶ καλῶς ἀπ᾽ ἀρχῆς ἐραστὴς ἐγενόμην, οὐχ ὑπομείνω γενέσθαι προδότης· οὐδ᾽ ἣν μετὰ διανοίας ὀρθῆς ὁμολογίαν ἐγνώρισα, ταύτην ἐκ τῆς χείρονος μοίρας ἀρνήσομαι οὐδὲ τῆς εἰς ζωὴν ἀγούσης ἀλλάξομαι τὴν εἰς θάνατον. Εἰ δὲ τῷ ὑμετέρῳ τῶν κρατούντων οὐ συμβαίνοντα φρονῶ δόγματι, ὅτι μοι ζημίαν ἀπαραμύθητον γράφει τὸ δόγμα, εἶτα ἐν μὲν τοῖς ἄλλοις κατὰ τὸν βίον ἐπιτηδεύμασι βούλεται ἡμῖν [ὑμῖν B.] ἀγαθὰ τοῖς ὑπὸ χεῖρα τὰ δόγματα· εἰ δὲ καὶ τοιοῦτον ἐξενεχθὲν λήσει [λήσειν B.] οἷον ζημίαν οἴσειν τηρούμενον, οὐκ ἀργεῖν συγχωρεῖτε τοῖς λογισμοῖς, ἕως ἂν εἰς τὸ λυσιτελὲς μεταποιηθῇ τὸ φαῦλον τοῦ δόγματος· καὶ οὐ χαλεπαίνετε (ποιοῦντες εἰκότα [εἰκότως A.] καὶ ἀρχικῇ διαφέροντα [διαφέ////////ροντα B.] προνοίᾳ) τοῖς ὅσοι τὸ μὴ [om. A.] ὑγιῶς ἔχον τοῦ δόγματος προἳδόμενοι οὐκ ἐφύλαξαν ἀπαράβατον, ἀλλὰ πράως τὴν ἀτοπίαν μανθάνοντες ἐκείνους τε κακῶν ἀπείρους ἐᾶτε καὶ μετατίθεσθαι τῶν δοξάντων καλῶς ἔχειν ὑπολαμβάνετε. Ἐνταῦθα δέ, οὗ [οὐ A.] περὶ ψυχὴν ἀπαντᾷ τὸ κακὸν τοῖς τε [om. A.] γράφουσιν καὶ τοῖς πειθομένοις τῷ δόγματι, οὔτ᾽ ἀφ᾽ ἑαυτῶν βουλομένοις ὑμῖν [ἡμῖν A.] ὁρᾶν οὔτ᾽ ἀπὸ τῆς τῶν διδασκόντων γνώμης ἡλίκος ὁ κίνδυνος· ὅτι μὴ τῶν σῳζόντων ἀφείμεθα λογισμῶν, ὕβριν ἐπικαλούμεθα καὶ τοῖς τῶν κακούργων ἐνεχόμεθα· ἀλλὰ τῶν δοκούντων ἀπάρχου [ἀποίχου C.] , καὶ οἷς ἐνόχους ὑπολαμβάνεις ἀμύνου· ὡς ἐγὼ λειποταξίου δίκης οὐκ ἂν ἁλοίην οὐδὲ προσχωρήσω τοῖς ἐναντίοις τὴν ἐμὴν ἀτιμάσας στρατείαν· οὕτω γάρ μοι ὡς ἀληθῶς ὁρῷτο οὐκ ἀτελές, παρόν φρόνημα.”

[5] [varios cruciatus,] Ἐπειδὴ τούτων [τοῦτον A.] ὁ τύραννος ἤκουσεν, οὐκ ἔτι μετὰ τῆς ἀλωπεκῆς ἀλλὰ μετὰ τοῦ θηριωδεστάτου προσῄει τῆς γνώμης, οὐδ᾽ ἔτι ῥήματι [ῥήμασι C.] τὸν χρυσόν, ἀλλ᾽ ἔργων [ἔργω A.] βασάνῳ [βασάνων A.] καταμανθάνειν ἐβούλετο· καὶ ξίφει κόπτειν τὰ νῶτα προσέταττεν [προσέταττατεν B, προσέταττειν C.] . Ἀλλ᾽ ἀνδριὰς ὑπὸ γλυφίδων εἰς κάλλος ἐργαζόμενος ἵστατο· ἐκενοῦντο οἱ ὀχετοὶ τῶν αἱμάτων, ἡ δὲ γνώμη ἐπὶ μᾶλλον ἐδείκνυτο γενναιότητος οὖσα μεστή. Διεσχίζετο χερσὶ δημίων τὸ σῶμα, ὁ δέ, ὡς τῶν πολλῶν διαφέρουσαν στολὴν ἐνδυόμενος, σεμνότερος διεφαίνετο· καὶ τὰ μὲν ξίφη πρὸς αὐτὴν ἐχώρει τῶν ὀστέων τὴν ἁρμονίαν, τὰ χείλη δὲ οὐ μεθίει τὴν εἰς Θεὸν ὑμνῳδίαν, ὥσπερ εἰς τὸ τέμνεσθαι μόνον [μένειν B.] ἐκείνου τοῦ σώματος παραπλησίου τοῖς ἄλλοις ὄντος, τὸ δὲ πικρὸν τῆς τομῆς [τοῖς τιμῆς C.] οὐχ ὑπάρχοντος ὁμοίου δέχεσθαι. Οὕτως ἐκεῖνος, μέχρι τῶν τεμνόντων ὁ βραχίων ἀπαγορεύσας ἐνάρκησεν, ὡς ἀλλοτρίων θεατὴς παλαισμάτων ἀλλ᾽ οὐχ ὑπομένων ἐν τοῖς οἰκείοις [οἰκείαις C.] τὴν πεῖραν ἵστατο τῶν δεινῶν, πληρούμενος θείας [om. B, C.] εὐχαριστίας τὸ στόμα καὶ τῆς ὑπὲρ τῶν αἰκιζόντων εὐχῆς. Ὁ μὲν οὖν τοῦ Χριστοῦ τοιοῦτος ἔν τε τοῖς χαλεποῖς καὶ τῇ παρ᾽ ὧν τὰ δεινὰ προσῆκτο ἀμύνῃ, τοῖς μὲν ὡς ἡδονὴν φέρουσιν εὐψυχῶν, τῶν δὲ μὴ παραστῆναι τῷ δικαίῳ βήματι παραιτούμενος τὴν ἀδικίαν. Ὁ δ᾽ ὑπερασπίζων ἄρχων τῆς πλάνης αἰσχύνην ἡγούμενος, εἰ τοῦ μαρτυρικοῦ παραστήματος ἐλάττων ὀφθείη πρὸς εὕρεσιν τῶν κολάσεων, ἐπὶ πλέον θηριωδίας προέκοπτε καὶ τοῦ καθηγεμόνος αὐτὸν καὶ τῆς πλάνης καὶ τῆς τῶν βασάνων εὑρέσεως εἰς ἐπίνοιαν ἄγοντος, ἐπιπονωτέραις [corr., prius ἐπιπονοτέρας B.] βασάνοις ἔκρινε [ἔκρουε B, C.] τὸν ἀδάμαντα.

[6] [clavatos calceos,] Οὐχ ἁπλοῦν δὲ τῶν ὀδυνῶν τὸ μέρος ὁ ἀλάστωρ εἶναι βουλόμενος, ἀλλὰ πολυειδοῦς αἰσθάνεσθαι τῆς δριμύτητος, ὥσπερ ἐν πολιορκίᾳ ὁμοῦ κατὰ τὸ αὐτὸ ποικίλας προσῆγε τὰς μηχανάς, οὕτω νομίζων πολιορκήσειν τὸ φρόνημα καὶ καταπήξαντας ἐκέλευε τοῖς ποσὶν ἥλους ἄγειν παιόμενον διὰ τῆς πόλεως ἐν ὥρᾳ, ὅτε [om. C.] ἡ τοῦ κρύους πῆξις ἀργεῖν ἀναγκάζει καὶ τὰ τῶν μελῶν ἐνεργότατα [ἐργότητα C.] . Ὢ λύττης ἀπανθρώπου, ὢ δυσσεβῶν διανοημάτων· νικᾷ τὰ ὑμέτερα [ἡμέτερα C.] κρούσματα [κρούματα B, C.] ἡ τοῦ ἀνδριάντος στερρότης· οὐδ᾽ ἐξαρκοῦσι δήμιοι χεῖρες κλάσαι τὴν γνώμην· συνεργείτω καὶ ἡ τοῦ χειμῶνος βαρύτης· καταφρονεῖ [καταφρονεῖν A, C.] τῶν ὑμετέρων [ἡμετέρων C et B ex corr.] βασάνων· αὐτὸς ἑαυτῷ προσαγέτω τὴν τιμωρίαν, ἣν ἐκ τῆς πορείας ὑπομένειν [ὑπομείνειν C.] ἀνάγκη. [Rom. 10, 15.] Ἀλλ᾽ οἱ ὡραῖοι πόδες ἐκεῖνοι, καθάπερ λίθοις πολυτίμοις τοῖς ἥλοις καὶ τῃ βαφῃ τῶν οἰκείων αἱμάτων κοσμούμενοι, ἐντιμοτέραν ἐκινοῦντο πορείαν, γῆν ὅσην ἐπῄεσαν ἁγιάζοντες· πόδες ὄντως [ὄντες A, C.] ἐπὶ πέτραν ἐστηριγμένοι τῆς ἀληθείας καὶ τοῦ ψεύδους τὰ κύματα ὡς ἀφρὸν διαλύοντες· [Psalm. 39, 3.] πόδες, διὰ τῆς τῶν ἥλων ἀκμῆς τὴν κακομήχανον ἐν τῷ πατεῖν κατατρήσαντες κεφαλήν. Ἀλλ᾽ ἦν ἄρα μανία καὶ πυρὸς θερμότερον· τὸ μὲν γὰρ ὕλης ἐπιτηδείου λαβόμενον ἀναζῇ καὶ τρέφει τὴν φλόγα, ἐπειδὰν δὲ πλησιάσῃ οὗ [εἰ A, C.] μὴ τροφὴν ἔνι λαβεῖν, θνήσκει μαρανθέν· τῷ δὲ τοῦ τυράννου τῆς μανίας πυρὶ ἐναντίον συνέβαινεν, οὐχ ἁλισκομένου ὃν ὥρμητο [ὥρμησε A, C.] κατατρώγειν, λαμπρότερον ἡ φλόξ ἀνεβίου καὶ ἀνεκάετο [ἀνεκαίετο B.] .

[7] [faces ardentes fortiter tolerat;] Κάμπτειν οὖν ἐπεχείρει τὸν ἀκλινῆ πάλιν ἑτέρωθεν· καὶ λαμπάδας πυρὸς ἐπέταττε προσάγειν τοῖς μέλεσιν· ἐλάνθανε δὲ τῷ μὲν οἷόν τινα δρόσον προσάγων [προσάγον A.] τοῦ ἀναφλέγοντος πόθου, ἑαυτῷ δὲ τῆς μανίας ὑπέκκαυμα. Ἔδει γὰρ ἐν πάσῃ μηχανῇ διάβολον καὶ τὸν ὑπηρέτην 〈αὐτοῦ [om. codd., supplet E. Kurtz.] 〉 αἰσχύνης κληρονομεῖν, Χριστὸν δὲ καὶ τὸν ἐκείνου διὰ πάντων ὁπλίτην κρατεῖν. Ἀλλ᾽ ὁ μὲν ὑφῆπτε κάτω τὰς δημίους λαμπάδας, ἄνωθεν δὲ φῶς ἐπινίκιον περιέλαμπε, τερπνὸν ἅμα καὶ καταπλήξεως μεστὸν δεικνύον τὸν ἀθλητήν, τερπνὸν μὲν ὀφαλμοῖς, ὅσοι τῷ τοιούτῳ κάλλει ἐνατενίζειν ἐπάξιοι, καταπληκτικὸν δ᾽ [δὲ A.] ἐκείνοις ὅσοι τῷ βαθεῖ τῆς ἀσεβείας ἀμαυρωθέντες σκότῳ [κότω C.] τὴν ἀμαρυγὴν τοῦ προσώπου τῆς ἀστραπῆς οὐκ ἐδύναντο φέρειν. Τὸ μὲν δὴ οὐρανόθεν φῶς τοιοῦτο [τοιοῦτον B, C.] προεζωγράφει [προεζωγράφειν C.] Τρύφωνι κάλλος, οἷόν τι προεικόνισμα τοῦ μέλλοντος κάλλους· ὑπεδήλου [ὑπεδήλον C.] δὲ καὶ τοῦ τέλους τῶν ἄθλων ἤδη τὸ ἐνδόσιμον ὁ ἀγωνοθέτης· στέφει γὰρ παρὰ πᾶσιν ὁρωμένῳ τὸν ἀγωνιστὴν ἐδεξιοῦτο, καὶ τῶν καμάτων ἐδείκνυ τὸ ἔπαθλον.

[8] [antequam capite plectatur] Ὁ μὲν οὖν τῆς καταλύσεως τῶν πόνων εἰστήκει [ὁ add. B.] καιρός· ὥσπερ δ᾽ οἰκίας τεχνίτης τὸ ὅλον τῆς οἰκοδομῆς σχῆμα φυλάττει [φυλάττειν B, C.] ὅμοιον ἢ ὑφάντης ταῖς ἐξ ἀρχῆς κρόκαις ἁπάσας τὰς λοιπὰς ὁμοίως συντίθησιν ἢ εἴτι ἄλλο παραπλησίως ἀπ᾽ ἀρχῆς μέχρι τέλους ἐργάζεται, τοιοῦτο [τοιοῦτον B, C.] ἐνταῦθα ἔοικε συμβεβηκέναι· καὶ ὅμοιον τέλος τῷ παντὶ βίῳ τοῦ μάρτυρος συνεισέρχεται, οὐκ οἶδα τοῦτο βουληθέντος Θεοῦ, ὥσπερ ἔδωκε παράδοξον τὴν ζωήν, δοῦναι παράδοξον [(τὴν ζ. δ. π.) om. C.] καὶ τὴν τελευτήν, ἢ ἵνα καιρίαν πληγῇ [πληγὴν A.] ὁ ἀπάνθρωπος δικαστὴς προαρπάζων τὸν δίκαιον τῆς ἐκείνου πληγῆς· ἐπεὶ γὰρ οἱ τὸν θυμὸν ἀναψύξαι τῷ τιμωρεῖσθαι τοὺς καθ᾽ ὧν ἐξεκαύθησαν βουληθέντες τότε χαλεπωτέρας αἰσθάνονται διανεμομένης αὐτοὺς τῆς φλογός, ὅτε τῆς τιμωρίας ἀμείνους ἴδωσι διαγεγονότας, ἐφ᾽ ὅμοιον αὐτῷ σχῆμα τὴν μανίαν ἀποπληροῖ· ὁ μὲν γὰρ τελευταίαν ὀργὴν ἐπαφήσειν ἐνόμιζε καὶ ἧς οὐκ ἂν διαγεγόνει, ξίφει αὐτῷ ἐπιτρέπων τὸν ἐξ ἀνθρώπων ἀφανισμόν· φθάνει δὲ Θεὸς τὴν πληγὴν εἰς χεῖρας τὴν μακαρίαν παραλαμβάνων ψυχήν, [spiritum Deo reddit.] λιπὼν [om. A.] ἐκεῖνον εἰς ἑαυτὸν ἀγριαίνειν καὶ μεμηνέναι, καθάπερ τὰ ἐπιδραμόντα τῶν κυνιδίων, ὅταν μὴ τούτων ἅψασθαι καθ᾽ ὧν ἀνεσοβήθη δυνηθῇ.

[9] [Martyris laudes] Αὕτη τοῦ στεφανίτου ἡ πάλη· τοιοῦτον τῆς ἀληθείας τὸ τρόπαιον· τοιοῦτον τῆς ἀσεβείας τὸ πτῶμα· ἐπὶ τούτοις ἐκρότησαν θαυμάσαντες ἄγγελοι, ἐσκυθρώπασε τὰ δαιμόνια καταπλαγέντα. Ἠλάλαξαν τῶν μαρτύρων τὰ πλήθη· πύλαι οὐρανῶν ὑπεδέξαντο μετὰ σεμνοῦ τοῦ τῆς νίκης χρώματος τῆς ἀληθείας τὸν στρατιώτην. Ὁ στεφοδότης τὴν καλὴν ἐστεφάνωσε διαδήματι κεφαλήν· [Matth. 10, 32.] ὡμολόγησε κοινωνὸν τῆς βασιλείας ἐνώπιον τοῦ πατρός, ἀνθ᾽ ἧς ἔδωκεν ὁμολογίας ἐνώπιον ἀνθρώπων αὐτῷ· ἐνέδυσεν ἔνδυμα ἀφθαρσίας, ἀνθ᾽ ὧν τὸ τῆς φθορᾶς ὕφασμα τοῖς ὑπὲρ αὐτοῦ ἀγῶσιν εἶδε διερρωγός, πρῴην μὲν ὠδῖνα μητρικὴν ἀπολύων καὶ ἄρτι πρὸς ζωὴν εἰσελαύνων.

[10] [et invocatio.] Δωρεαῖς ἐξαιρέτοις ὑπερετιμήθης [ὑπερετμήθης C.] τῶν ἄλλων· εἰ γὰρ καὶ ἀπείροις ὅσοις [om. B, C.] τῆς τῶν χαρίτων ἐδόθη πηγῆς ἀραρύσασθαι, ἀλλ᾽ οὖν οὐκ ἐφ᾽ ὁμοίου ἐκείνοις τοῦ σχήματος σὺ λαμβάνεις τὸ χάρισμα· τοῖς μὲν γὰρ εἰ καὶ σταθμωμένη πρὸς λόγον τῶν ἀντεισαγομένων ἡ δωρεὰ προῖκα ὁρᾶται παραγινομένη [παραγενομένη A.] , ὅμως ὥσπερ ἀμοιβὴ καμάτων ἀντιδωρεῖται· σοὶ δὲ οὐ πόνων κτῆμα τὸ δῶρον, ἀλλ᾽ οἷον ἂν ἐξ ἐραστοῦ ἔλθοι. Ἀλλὰ γάρ, ὅπερ ἔφην πρότερον, μητρῴων ἀνθήσας λαγόνων, οὕτως ἔτι καλλοναῖς ἀοράτοις τὸν οὗ μηδὲν διαφεύγει τὴν ὅρασιν καταθέλξας ὀφθαλμόν, ὥσπερ ἐρωτικὰ δῶρα λαμβάνεις τὰ θαύματα. Νῦν δὲ λύσας τοὺς δεσμοὺς τῆς σαρκὸς καὶ μετὰ λαμπρᾶς τῆς τῶν ἄθλων προσαγωγῆς τῷ ἀραστῇ προσιών, μεγαλοπρεπεστέραις τιμᾷ [τιμᾷς A.] δωρεαῖς, προστιθεμένης τῇ προτέρᾳ φιλοτιμίᾳ τῆς ἀμοιβῆς τῶν καμάτων. Νῦν μετὰ χορῶν ἐκείνων, οἳ φῶς ὄντες πληροῦσι τὴν λειτουργίαν τῷ μεγάλῳ φωτί, ἄϋλος ἀΰλοις συνεορτάζεις, σεβάσμιος αὐτοῖς ἐκ τοῦ μεμορφῶσθαι τὰ δεσποτικὰ παθήματα καθορώμενος· καὶ ἣν πρότερον τοῦ πηλίνου πάχους ἐρικειμένου τοῦ κάλλους κατανοοῦντες ψυχὴν ἀρεθαύμαζον, ἄρτι καθαρῶς τὴν ἀρετὴν ὁρῶντες ἐπὶ πλέον αὐτῆς τοῦ πόθου τῇ ἴϋγγι ἕλκονται. Νῦν ἧς ἀρραβῶνα γλυκύτητος τὸ πικρὸν τῆς βασάνου [τῶν βασάνων B, C.] ἐδέχου, κατατρυφᾷς οὐκ ἐλπιζομένης ἀλλὰ παρούσης τῆς ἀπολαύσεως.

[11] [Sancti miracula.] Ἀλλὰ τούτοις μὲν ἄνω χαίρει τὸ τοῦ θείου ἐμφυσήματος ἔργον, ἡ μακαρία ψυχή· κάτω δὲ τὸ τῆς [om. B, C.] γῆς ἐκ τῶν κόλπων δημιουργηθὲν πλάσμα οἵας τῶν τραυμάτων ἀντιλαμβάνει τὰς ἀμοιβάς· εἰ γὰρ καὶ νόμῳ κοινῷ μητρικοῖς ἀποδοθὲν [ἀποδυθὲν A.] ἐκρύβη χωρίοις, ἀλλὰ θαυμάτων πυρσοῖς εἰς πάντα λάμπει [λαμβάνει A, C.] τὰ πέρατα, ἀλλὰ τῶν μαρτυρικῶν ὀχετῶν ἀρδευθὲν τοῖς ὄμβροις οἷόν τι σπέρμα ἀθάνατον διηνεκῶς ἀνθεῖ τὰ χαρίσματα. Λύμην ἐλαύνει παθῶν, φωτίζει τὸν νοῦν, στηρίζει ψυχάς· ἡ γὰρ ἐκεῖθεν τοῖς χρῄζουσι χορηγουμένη βοήθεια αὐτίκα τε ἤμυνε καὶ νοῦν πρὸς θείας ἀκτῖνας ἀνήγαγε καὶ διήγειρε τὴν ψυχήν. Οἷς μὲν οὖν ἐπάθλοις ὁ ἀγωνοθέτης ἐν οὐρανῷ δωρεῖται τὰ λαμπρὰ τῶν μαστύρων τάγματα, οὐκ ἔστιν ἑτέρου ἢ τοῦ διδόντος εἰδέναι· ἐν γῇ δὲ ἄλλον ἄλλαις θαυμάτων τιμᾷ χορηγίαις· [Ioh. 14, 2.] ἔοικε γάρ, ὥσπερ ἄνω διαφερούσας οἰκοδομεῖ τὰς μονάς, οὕτω καὶ κάτω διαφόρους μερίζειν τὰς δωρεάς. Σὲ [σὺ C.] δὲ πᾶσιν ὁμοῦ τιμᾷ, οἷς καθ᾽ ἕνα τοὺς λοιποὺς δεξιοῦται. Τί γὰρ ὑφ᾽ ὧν τὸ πήλινον ἡμῶν οἰκητήριον παθῶν καταλύεται, οὐ τῇ σῇ δυνάμει παραχωρεῖ; ποίας δ᾽ οὐκ ἀμείνων ἐπιβουλῆς ἡ ψυχὴ σοῦ τυγχάνουσα βοηθοῦ; ἢ τίνα χρὴ καλεῖν κοινὸν ἀνθρώπων ἰατρεῖον ἢ ταμεῖον ἢ καταφύγιον; τῇ σῇ προσεῖναι τῶν λειψάνων θήκῃ τὴν κλῆσιν ἁρμόσει.

[12] Ἀλλ᾽ ὦ θείας μὲν ὑπάρξας γενέσεως [γενέσθαι C.] , θεῖον δ᾽ ἡμῖν καὶ κατὰ φωστῆρα λάμποντα βίον ὡς ἀληθῶς ἐπιδείξας, τοῦτό σοι τὸ τῶν λόγων ἔργον καὶ ὡς κοινῷ μὲν ἀριστεῖ παρ᾽ ἡμῶν ἐξειργάσθη [ἐξεργάσθη B, C.] · ὃ δέ με πρὸς τοῦτο μᾶλλον ἤνεγκεν, ὅτι εἰς ταὐτὸν ἑκατέροις ὁ καιρὸς συναντᾷ [συνιστᾷ A.] , σοὶ μὲν τοὺς ὑπὲρ ἀληθείας καταλύσαντι πόνους ἀφθάρτου διαδήματος [διαδήματι B.] δόξης κληρονομεῖν, ἐμοὶ δὲ τῶν ἐξ ἁμαρτίας ἀγωνισμάτων ἀπολελυτρωμένῳ [λελυτρωμένω B.] αὐτοκράτορος δόξης ἐπιλαβέσθαι.

V. LAUDATIO S. TRYPHONIS A THEODORO DUCA LASCARI

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

A. Theodoro

E codice bibliothecae Vaticanae gr. 516 (= D). Cf. Comm. praev. num. 10.

Αὐτοκράτορος Θεοδώρου σοφωτάτου Δούκα τοῦ Λάσκαρι ἐγκώμιον εἰς τὸν ἅγιον μεγαλομάρτυρα τοῦ Χριστοῦ Τρύφωνα πρὸ τῆς τῆς βασιλείας ἐντελεχείας [ἐντελεγχείας D.]

[1] [Exordium.] Κρίνα ἐξ ἀγροῦ καὶ ῥεύματα ἐκ πηγῆς καὶ ἡ τῶν ἑκατέρων εὐφροσύνη τοῖς τὴν μετάληψιν αὐτῶν μεταλαμβάνουσι γνώριμον, ὅτι [(γ. ὅτι) E. Kurtz, γνωρίμως D.] αἰσθήσει πειράζεται · τοῦ μὲν γὰρ ἐκκέχυται τῶν βοτάνων ἡ ὀδμὴ πρὸς τὸ ἱλαρύνειν τὰ αἰσθητήρια τῶν διερχομένων, τῆς δὲ τῶν ῥευμάτων ἡ χύσις διαρρέει πρὸς τὸ ἀντλεῖν τοὺς διψῶντας ἐκ ταύτῆς καὶ κορεννύεσθαι· ἦν δὲ τοῦτο Θεοῦ τὸ δῶρον ἢ μᾶλλον τοῦ ἀγροῦ τε καὶ τῆς πῆγῆς· εἰ γάρ τοι καὶ ἐξ ἐκείνων τὰ ἡδέα τάχα τις εἴπῃ ἐκβλύζειν καὶ διὰ τοῦτο τούτων ὑπάρχειν, ἀλλ᾽ οὖν οὐκ ἔστι τοῦτο τῶν ἀναγκαίων οὔτε μήν, ὡς ἐχ πρώτης αἰτίας διὰ τὸ ὁρᾶν ἡμᾶς αὐτὸ προσεχῶς γιγνόμενον, ἀληθές, ἀλλὰ πολὺ τοῦ δευτέρου λειπόμενον καὶ πρὸς σόφισμα πίπτον· εἴπω τὸ ἀληθέστερον· ἡ γὰρ συνακτικὴ καὶ ποιητικὴ τῶν γεγονότων ἰσχὺς τοῦ Θεοῦ ἔχει μέντοι καὶ ἐν τοῖς ἔχουσι θελητῶς οἰκείαν ὁρμὴν καὶ ἐν τοῖς μὴ ἔχουσι θελητῶς τὸ ἀρχαίτιον καὶ ποιητικόν, τὸ ἐκ ταύτης εἶναι καὶ διαμένειν αὐτά, καὶ πᾶν ὅ, τι τέλος τούτων ἐξ αὐτῆς καὶ κινούμενον καὶ γιγνόμενον· ἔχει δὲ καὶ τὸ σοφὸν καὶ διαιρετικὸν καὶ διὰ τοῦτο διεῖλε βασιλικῶς καὶ σοφῶς· καὶ οἷς μὲν καὶ τὴν θέλησιν ἔδωκε τῷ εὐεργέτῃ μαθήσασα· οἷς δὲ τῇ φυσικῇ τάξει διακαρτερεῖν διωρίσατο, εὐεργετήσασα καὶ ταῦτα τὸ μὴ μετὰ θελήσεως τέλη τελοῦν, τὰ χρηστὰ παρὰ τῶν πολλῶν ἐπαινεῖσθαί τε καὶ θαυμάζεσθαι καὶ ὥσπερ ἐκ περιουσίας ἐνεργεῖν νομίζεσθαι. Ἀνθεῖ γὰρ τὸ κρίνον ἐν τῷ ἀγρῷ καὶ οἱ ὁρῶντες αὐτὸ [in marg. D.] θαυμάζουσι μάλα γε, εἰ μή τις ὡς ἐγὼ ἐξεταστικὸς καὶ τῆς ἐξεταστικῆς θρέμμα ὐπάρχων διαβιβάσει τὸν νοῦν καὶ θαυμάσει τὸν πρωταίτιον βασιλέα Θεόν· οἱ πλείους δὲ πρὸς αὐτὸ ὁρῶντες τοῦτο μόνον θαυμάζουσι καὶ κατ᾽ εὐοσμίαν τὸ παραπλήσιον· βλύζει δὲ καὶ ἡ κρήνη καὶ οἱ μὲν διψῶντες εἴπω καὶ Θεὸν αὐτὴν ὀνομάσαι βούλονται διὰ πολλὴν τοῦ νοῦ χαύνωσιν, τὸ ἄκος τῆς δίψης αὐτῶν θεραπεύσαντες ἐξ αὐτῆς, εἰ μὴ κἀκεῖσε Ἑρμοῦ τις γόνος τύχῃ ἀναζητῶν τὴν πρώτην εὐγένειαν καὶ ἀνατρέχων εὑρήσει τὴν μεγαλόκρουνον τῆς τοῦ Θεοῦ πηγαίας σοφίαν ταύτης καὶ πάντων κράτος εἶναι πρωταίτιον· ἔχει γὰρ ὁ βροτὸς ἐπισφαλῆ τὴν ἐπίνοιαν καὶ μάλιστα ὃς οὐκ ἐκάθηρε τὸ ψυχικὸν ὄμμα διὰ παιδείας. Ὁ γὰρ ἐξετάζων οὔτως ἂν ἐξετάσῃ καλῶς, εἰ ἐξητάσθη σοφίαν μανθάνων καὶ ὅστις οὕτως ἐξητάσθη τὸ τῆς ψυχῆς ὄμμα ἐκκαθαρθεὶς καὶ καθάρας. Ὁ γοῦν ἐξετασθεὶς καὶ δυνάμενος ἐξετάζειν ἐξεταζέτω τοῦ παντὸς τὰ καθ᾽ ἕκαστα, ὅστις ἔστι καὶ τέλειος. Ἐγὼ δὲ λειπόμενος τῆς τοῦ τελείου εἰδοποιήσεως ἁπλῶς μὲν ἐξετάζειν σχολάσω· ποῖ δὲ οὐχ ἁπλῶς ἐξετάσω [καὶ φυσιολογικὸςadd. dein de. D.] , οὔτ᾽ αὖ κοινὰς ἐννοίας καὶ χθαμαλὰς καὶ τοῖς περὶ τὴν ἐπισύνθετον φιλοσοφίαν ἐξέτασιν, ἐπεὶ οὐχ ἑνιαῖα ἀλλ᾽ ἐκ πολλῶν· ἀλλὰ μᾶλλον τὴν θεολογικὴν καὶ ἁπλῆν· τοίνυν [τί νϋν D.] οὖν τὸ ψυχῆς ὄμμα διὰ παιδείας καθάρας καὶ ἐξετάσεως, μερικῶς ἐξετάσων καὶ φυσιολογικῶς τὰς ἀποδείξεις ἄξω πρὸς θεολογίαν τὴν ἀνωτάτω, ἵν᾽ ἐκεῖθεν λάβω τὴν τελειότητα· καὶ μορφώσω τὸν λόγον, ὥστε κἀν ταῖς χρωματουργίαις αὐτῶν πολλοὶ παρεικάσωσι καὶ διέλθῃ διὰ τῶν δούλων τὸ κλέος εἰς τὴν θεἳκὴν ὑψηλότητα· τὸ δ᾽ ἐξεταζόμενον οὐ μετ᾽ ἀμφισβητήσεων ἢ ἀντιθέσεων ἢ ἐλέγχων τε καὶ μαρτύρων ἐξετάσωμεν, ὡς ἔνιοι ἐξετάζουσιν ἕτερα.

[2] [Quantis laudibus martyres extollendi,] Οὐδὲ γὰρ γήἳνον τοῦτο καὶ τῆς κάτω μοίρας ἐστὶν ἀλλ᾽ ὑπερκόσμιον ἐν τῇ χάριτι τοῦ κυρίου μου· διὰ τοῦτο ἁπλῆν καὶ ἀληθεστάτην ἔχει καὶ τὴν ἐξέτασιν· ἔστι δὲ τὸ ἐξεταζόμενον τοῦτο μάρτυρος μνήμη καὶ κατορθώματα, καὶ μάρτυρος ὑψηλοῦ καὶ τῆς βασιλικῆς τριάδος θεραπευτοῦ, μάρτυρος τοῦ λύσαντος δαιμονικὴν ἀπάτην ἐν τῷ σταδίῳ καὶ δεσμῷ θείῳ τῆς εὐσεβείας δήσαντος τοὺς πιστοὺς εἰς τὴν ἀγάπην Χριστοῦ· μάρτυρος ἀληθοῦς, ἀληθινὴν καταγγείλαντος πίστιν καὶ ψεῦδος ἐκμειώσαντος τὸ ὀλέθριον· μάρτυρος ἁγνοῦ ἀρετῆ, ἀμώμου πίστει, σοφοῦ τῇ λατρείᾳ καὶ καλλίστου κατὰ διδαχὴν κυριακὴν τὴν ἀνωτάτω· οὐ γὰρ ἔστι τῇ μαρτύρων ἀνδρείᾳ ἶσόν τι ἢ παρόμοιον, ὅτι περὶ τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ τὸ θνήσκειν οὗτοι προετιμήσαντο. Μάρτυρος μνήμη καὶ μάρτυρος κατορθωμάτων μετ᾽ ἐλκωμίων ἐξέτασις, ἡ μὲν ἔχουσα σύμφυτον, ὅτι μάρτυρα ὑμῖν καταγγέλλει τὸ ἄριστον, τὰ δὲ ὡς μὴ δέοντα λήθῃ δοθῆναι καὶ ἐπὶ τὴν τοῦ λύχνου κείμενά τε ἀκρώρειαν 〈καὶ [suppl. om. D.] 〉 τῆς εὐσεβείας τοὺς ἐπαίνους περικαλούμενα· διὰ τοῦτο ἐγκωμιάζεται μάρτυς καὶ τὰ τούτου εὐκλεῆ κατορθώματα· οὐκ ἐξετάζομεν τοίνυν ἀλλὰ θαυμάζομεν· οὐ πρὸς ἄλλους ἀγῶνας τοὺς τούτου ζυγοστατοῦμεν ἀλλ᾽ ἐπιτερπόμεθα τούτοις, ὡς ἐν παστῷ νύμφη καλοῦ τυχοῦσα νυμφίου· ἔχει γὰρ οὗτος λόγον πρὸς τὴν ἐκκλησίαν Θεοῦ ὡραιοτάτου νυμφίου, ἣν ἐνυμφεύθη καὶ ἣ αὐτὸν κατενύμφευσε, τὴν ὡραιοτάτην ταύτην ἀντιστροφὴν σχὼν διὰ τῆς ἀθλήσεως· πάλιν ἐρῶ, μάρτυρος μνήμη, τοῦ μεγαλομάρτυρος τοῦ Χριστοῦ Τρύφωνος [Τρίφωνος D.] · τούτου γὰρ τὰ ἐγκώμια· καὶ μάρτυρος ὑπὲρ ἀνθρωπίνην φύσιν ἀγωνισαμένου πρὸς βασιλεῖς καὶ ἄρχοντας, [maxime S. Tryphon] πρὸς τὰς ἀρχάς, πρὸς τὰς ἐξουσίας τοῦ σκότους, πρὸς τοὺς κοσμοκράτορας τοῦ αἰῶνος τούτου· [Ephes. 6, 12.] ἔδει γὰρ ἀνθρώποις ἡττηθῆναι τὸν Σατανᾶν καὶ δι᾽ ὧν πτῶμα ἦρεν ὀφρὺν δέξασθαι τὴν καιρίαν τῇ τούτων ἀνορθώσει καὶ ἀνυψώσει. Θεὸς γὰρ ἐπὶ γῆς, καὶ βροτὸς ἐν τοῖς οὐρανοῖς παρρησίαν λαμβάνει· Θεὸς ἐν πάθει τε καὶ ὀδύναις, καὶ ἄνθρωπος πολιτογραφεῖται εἰς τὸν Παράδεισον· καὶ ὅθεν κακῶς παρακούσας ἐξῆλθε, καλῶς ταπεινωθεὶς κατὰ χάριν εἰσέρχεται καὶ ἀντιδέχεται εὐλογίαν τῇ τοῦ πτώματος κατακρίσει. Ὁ λόγος γὰρ σαρκωθεὶς τὴν ὕλην ἐπετίμησέ τε καὶ ἔστησε τοῦ μὴ περαιτέρω βαίνειν ἐπὶ τὰ αἴσχιστα· ἐντεῦθεν γὰρ ἀποστόλων κηρύττει χορεία καὶ πιστεύει τὸ πλῆθος, καὶ ὁ Σατὰν κακῶς ὀδυνᾶτα· ικαὶ μία πόλις ἐν οὐρανῷ ἐκ διαφόρων ἐθνῶν γίγνεται. [Gal. 3, 28.] Οὐκ ἦν γὰρ Ἕλλην καὶ Ἰουδαῖος, οὔτε περιτομὴ αὐτοὺς διαστέλλει καὶ ἀκροβυστὶα, οὔτε βαρβαρικόν τε καὶ σκυθικὸν καὶ ἔθος τούτοις δίδωσι τὸ ἀλλοῖον· οὐκ ἦν δοῦλός τε καὶ ἐλεύθερος καὶ τὸν μὲν νόμος δουλείας δεσμεῖ, τὸν δὲ τὸ αὐτεξούσιον τῶν παρατυχόντων ἐλευθεροῖ· ἀλλὰ πάντες οἱ ἐν ταύτῃ πόλει Χριστοῦ· ἐκεῖθεν ἀποστόλων χορεία, προφητῶν ὅμιλος, μαρτύρων στρατιαί, ἱεραρχῶν σύνοδος, ἀσκητῶν τάξις, γυναικῶν ἁγίων χορός, ὑπὸ ἑνὸς βασιλέως Χριστοῦ κυβερνηθέντα πρὶν καὶ νῦν ἐλλαμπόμενα, εἰ καὶ μὴ ἐντελεχῶς τὸ πᾶν εὐεργέτημα. Ἐκεῖθεν γὰρ ἐπεραιώθη Ἰουδαῖος κηρύσσων Χριστόν, Ἕλλην θεολογήσας, Ἰταλὸς πιστεύσας, Σύρος διὰ τοῦτον ἀσκήσας, Καππαδόκης ἀθλήσας, καθὰ καὶ ὁ μέγαθλος μάρτυς Τρύφων τοῦτο ἐποίησε. Πᾶν γένος καὶ ἡλικία πᾶσα τοιγαροῦν εἰς ἓν εἷς ἳκαστος ἀφορῶντες τέλος ἐν διαφόροις τρόποις κατεκληρώσαντο τὸ ποθούμενον. Ἐπεὶ δὲ περὶ τοῦ Τρύφωνος διεξιέναι ὁ λόγος νῦν ἦξε τὸν ἄξονα τοῦ λόγου ἡμῶν, περὶ τούτου λέξαι καὶ δίκαιον διακρίνομεν τὰ τῶν ἄλλων καταλιμπάνοντες· αἰτῶ δὲ ἐπιεικῶς ἀκροάσασθαι πάντας τῶν ἀριστευμάτων τοῦ γενναίου καὶ μὴ δυσχεραίνειν μήτε τῷ ὄγκῳ τοῦ λόγου χαυνοῦσθαι τὸν ψυχικὸν τόνον, τῇ γλυκύτητι τοῦ ἀθλητοῦ τῶν θαυμάτων ἀγαλλιωμένων καὶ μᾶλλον αὐτῷ τὴν χάριν εἰς ἀντίδοσιν δωρουμένων, ψυχῆς κάθαρσιν, ἢ ἐμοὶ πρὸς τὸ καταδεξιώσασθαι ἔπαινον, ἐπειδὴ ἡ τῶν ἀγίων ἐπίσκεψις ἀνυστικωτέρα ὑπάρχει ψυχῆς ὠφέλεια ἢ ἡ τῶν ἀνθρώπων σαρκὸς παχύτητος ἀρωγή· καὶ πρῶτον μὲν οὕτως δεῖ λέξαι, ὕθεν ὥρμηται καὶ οἷος ἦν ὁ ἅγιος, εἶτα καὶ τὰ ἑξῆς.

[3] [Cappadox,] Οὗτος τοίνυν Καππαδόκης [Non Cappadocia sed Phrygia ortum esse utriusque confinio sitam esse cave ne ex noc loco Tryphonem ceteri asserunt. Σαμψάδου κώμην in deducas.] τὸ γένος ἦν, εὐγενοῦς χώρου καὶ ὡραίου φυτόν, Καππαδοκίαν δὲ λέξας, τὸν ὀφθαλμὸν εἴρηκα τῆς Ἀσίας· γονέων εὐλαβῶν κατά γε τὴν πολιτευομένην τῷ τότε καιρῷ πολιτείαν· ἀνατροφὴν δὲ εἰληχὼς ἀμιγῆ, ἄμικτον καὶ εἰς τὸ ἑξῆς ᾑρετίσατο βίον, ἵν᾽ ἐκ τούτου μονοειδῶς πολιτεύηται καὶ Θεὸν ἕνα προσκυνῇ τὸν ἐν τρισὶ προσώποις ὑμνούμενον· καὶ ἦν ποιμὴν ἐπὶ τὰ ἄλση χῆνας ποιμαίνων καὶ τὴν ἁπλοτάτην βιούμενος βιοτήν· ἔστι γὰρ τὸ ἀμέθεκτον τῆς ὕλης μᾶλλον εὐγένεια ἢ τὸ περὶ τὴν ὕλην καὶ τὰς ἐπάρσεις πολύτυρβον· ὃς γὰρ μονοειδῆ καὶ ἁπλοῦν βίον διάγει, εἰς ἓν ἔχει τὸν νοῦν, ἀνακτήσασθαι σπεύδων τὴν πρώτην εὐγένειαν· καὶ τὸ πατρικὸν κλέος ἀνακαλέσασθαι, θείας ἐννοίας καὶ πράξεις ἀρίστας [ἀρίστους D.] νοῶν καὶ διατελῶν· ὃς δὲ δούλων ὑπηρεσίαις, χρημάτων ἀθροίσεσι, τύφου μανίαις, γυναικὸς καὶ παίδων ὀρέξεσι καὶ ὅσοις περὶ τὸν βίον ἐνασχολεῖται, ματαιοῦται ματαιολογίαν ζητῶν· ταῦτα γὰρ εἴπω πάντα ματαιότης ματαιοτήτων, τὰ πάντα ματαιότης εἰσίν· [Eccli. 1,2.] ἀλλ᾽ οὗτος τὸ μὲν μάταιον διακρίνας οὐθὲν ἀπεσκοράκισε· τὸ δ᾽ ἁπλοῦν ᾑρετίσατο ὡς ἄριστα διαγνούς· καὶ διαγνοὺς ἄριστα κρειττόνως τὴν οἰκείαν ψυχὴν ἐθεράπευεν· ἦν γὰρ τῷ βίῳ ἁπλοῦς, νέος τῷ χρόνῳ, σταθηρὸς δὲ τῷ λογισμῶι· καὶ διακρίνας, ὅτι πολιά ἐστι φρόνησις ἀνθρώπου, ἡλικία δὲ γήρως βίος ἔξοχος ῥυπασμάτων, ᾑρετίσατο τῶν ἑκατέρων τὰ ἄκρα, τὰς ἀκρότητας μεσότητας δείξας καὶ ἀκρότητας τὰς μεσότητας· [Sap. 4, 9.] τοιγαροῦν ἅτε θεῖος καὶ νοερὸς ὅλος ὢν διεῖλεν ἑαυτοῦ περικάλυμμα πᾶν καὶ πρόβλημα σαρκικὸν γηΐνου τε τύφον ἀπέστη καὶ χθαμαλῆς ἐπάρσέως τε καὶ δοξασμοῦ· ἠρώτησε βασιλεὺς ὁ ἐπίγειος καὶ εἰς τὴν οἰκείαν δόξαν καὶ θρησκείαν τοῦτον μετεκαλέσατο. Οὗτος δὲ ὁμολογήσας τὸν οὐρανοῦ βασιλέα Θεὸν ἐστερήθη τῶν κάτω, τὴν κενὴν καὶ ἄδοξον δόξαν ἀνταλλάξας πρὸς τὴν αἰώνιον καὶ μόνοις θησαυριζομένην πιστοῖς· μακάριος οὗτος καὶ τοῖς πάλαι μακαριστοῖς σύνοικος καὶ συνέστιος, βραχυτάτης σαρκὸς καὶ αἵματος ἀμυδροῦ τὴν οὐράνιον βασιλείαν ἀνταλλαξάμενος· διττῶς γὰρ ἡγιάσθη καὶ ἐδοξάσθη, [miraculis et passione conspicuus.] πρὶν θαύμασιν, ὕστερον αἰκισμοῖς, ἀλλ᾽ ἐκ τῶν ἀμφοτέρων συνήθροισε τὸ θαυμαστικόν· πηλίκον γὰρ τὸ κατόρθωμα ἐν τῷ νικᾶσθαί τινα τοῦ νικᾶν; μόνοις γὰρ τοῖς μάρτυσιν εὐχερῶς τοῦτο ῥᾴδιον. Τί γοῦν ποιήσω; ἐγκωμιάσω καὶ ἀφηγήσομαι ἢ δώσω τὴν ἀφήγησιν τῷ πρώτῳ καιρῶι, ἵν᾽ ἐξ ἀνάγκης ἄξῃ τάξει καὶ τὸ ἐγκώμιον; τὸ μὲν οὖν πρῶτον, ὁ πόθος ἕλκει, ἐπειδὴ καὶ ὁ νοῦς τρέχει πρὸς τὰ ἐγκώμια· τὸ δ᾽ ἄλλο, ἡ τάξις καταναγκάζει· διὸ πρὸς τὴν τάξιν νεύσας τὸν λόγον, λέξω πρὸς την ἀφήγησιν, εἶθ᾽ οὕτως χωρήσω πρὸς τοὺς ἐπαίνους, εἰ καὶ τὸ ἀνίκανον ἐξ αὐτῶν τέλεον διιστᾷ μου τὸν νοῦν.

[4] [Idololatria.] Ἔστι δὲ οὕτως· διενέμετο πᾶσαν ὑγράν τε καὶ ἤπειρον τοίνυν, ὅτε ὁ γενναῖος ἦν οὗτος, ἡ ἀθεΐα [εὐ θεία D.] κιβδήλοις προσανέχων θεοῖς ὁ πᾶς δὲ βίος ἦν τῶν βροτῶν καὶ ἦν λατρεία δαιμόνων τοῦ λογικοῦ ζῴου τὸ σέβασμα· πᾶσα χώρα καὶ πᾶσα πόλις ἐλάτρευε δαίμοσι, καὶ ἡ τῶν πιστῶν χορεία ἦν εὐαρίθμητος· καὶ ἔκλαιε καθ᾽ ἑκάστην ἡ τῶν ἀνθρώπων φύσις, οἷά τις ἄλλη Ῥαχήλ, τὰ γεννήματα ταύτης ὑπὸ τοῦ Σατανᾶ ὁρῶσα κτεινόμενα. [Matth. 2, 18.] Ἐπεὶ δὲ καὶ πολλοὶ τὸ σταθηρὸν οὐκ εἰς ἅμιλλαν αἰσθητῆς μάχης δεικνύειν ἤθελον, ὡς ἰδόντες ὅτι καὶ νικήσαντες τοὺς πολεμίους ἕτεροι οὐκ ἐκαρπώσαντο τὴν ἀθανασίαν, ὅλῃ ψυχῇ τὸ ἀνδρεῖόν τε καὶ γενναῖον εἰς τὴν σατανικὴν καθώπλισαν μάχην· καὶ ἤδη ἀγῶνες καὶ τὰ βραβεῖα. [Christianorum persecutiones.] Λακίνιος [Λυκίνιος D.] μὲν ἐτυράννει τὸν μάρτυρα, Θεὸς δὲ τοὺς ἀμαραντίνους στεφάνους τούτῳ ηὐτρέπιζε· Διοκλητιανὸς δὲ πρὸ αὐτοῦ καὶ ἕτερος πᾶς ὁ καταγέλαστος κατάλογος τῶν τυράννων ἐτεχνάζοντο ἐπινοίᾳ κακοδαίμονι [κακοδαιμόνω D.] τὴν εἰς τοὺς μάρτυρας ποικιλίαν βασάνων· Θεὸς δὲ μονὰς ἁγίας καὶ τρυφὴν ἀτελεύτητον καὶ ἀΐδιον αὐτοῖς ἐταμίευε καὶ ὑπὲρ πᾶν ἀγαθὸν τὸ ἐγγράψαι [corr., prius ἐγράψαι D.] εἰς τοὺς οὐρανοὺς τὰ πάντων ὀνόματα διωρίσατο· καὶ ἤθλει ἡ φύσις καὶ ὁ βελίαρ τὰ σκεύη κατεσκυλεύετο· ἐλθὼν γὰρ ὁ δυνατὸς μετεχώνευσε τὰ συληθέντα παρακοῇ αὐτοῦ σκεύη καὶ ἀνέπλασε διὰ τοῦ βαπτίσματος ἐν ὕδατι ἐκπλύνας ταῦτα καὶ πυρὶ καθαρίσας ὑπὲρ τοὺς τῶν ἑλλήνων καθαρισμοὺς καὶ τὰς λευκὰς τῶν εἰδώλων μιάνσεις· καὶ ἐμαρτύρει ὁ κόσμος τὸν σταυρωθέντα υἱὸν Θεοῦ καὶ Θεόν· καὶ πρὶν μὲν καὶ ἕτεροι τοῦ ἀθλητοῦ τοῦ νῦν ἐγκωμιαζομένου ἐνήθλησαν· ὧν ἡ φήμη καὶ τῶν θαυμάτων τὸ κλέος οὐδὲν τῆς ἡλιακῆς διενηνόχασι λαμπηδόνος. [Gordiani filia a Tryphone liberata.] Ἐπεὶ δὲ καὶ Γορδιανὸς ἐκράτησε μετὰ τὴν τῶν καισάρων ἀρχὴν τὰς ῥωμαἳκὰς ἐπικρατείας, εἰς πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ὁ λόγος διῆλθε· καὶ οἱ μὲν ἑώρων ὡς ἥλιον Γορδιανόν, ὁ δὲ ἅτε ἄρχων πάντα ἐγίνωσκε· καὶ ἡ τοῦ μεγάλου Τρύφωνος δὲ φήμη εἰς ὦτα εἰσῆλθεν αὐτοῦ· ἦν δὲ ἡ αἰτία τοιαύτη. Τῆς θυγατρὸς τοῦ βασιλέως δαίμουνι δεινῶς βασανιζομένης εὐχῆς τε δεηθείσης τοῦ ἁγίου καὶ ἰαθείσης, εἰς ὦτα βασιλικὰ καὶ ὀφθαλμοὺς ὁ Τρύφων οἰκεῖος ὁράσει καὶ ἀκοῇ γέγονε· πολλῶν δὲ καὶ πιστευσάντων, τότε μᾶλλον καὶ μᾶλλον ὁ Θεὸς ἐδοξάζετο· τὸν γὰρ δαίμονα δἰ εὐχῆς ὡς κύνα μέλανα παραστήσας τοῖς ὁρῶσιν ὁ μάρτυς ἔπεισεν ἄκοντα λέγειν πολλὰς ἀνομίας εἰς ἴδιον ἔλεγχον· δι᾽ ἧς θαυματοποιίας ὁ ἅγιος πολὺν ὅμιλον πιστευσάντων ἦξε πρὸς τὸν Χριστόν. Παρελθόντος δὲ Γορδιανοῦ Φιλίππου τε διαδεξαμένου αὐτόν, καὶ αὐτοῦ δὲ παρελθόντος Δέκιος ὁ μισόχριστος ἀναγορεύεται βασιλεύς, [Sub Decio] Ἀκηλῖνος δὲ τῆς Ἀνατολῆς ἔπαρχος προκαθίσταται. Καὶ ἐζηλοτύπει ὁ δοῦλος τότε τὴν δεσποτικὴν πονηρίαν· ἐξομοιοῦται γὰρ ἀεὶ τῷ ἄρχοντι τὸ ἀρχόμενον· ὅμως μέντοι καὶ πολλοὺς διὰ ταῦτα κτείνας διὰ Χριστόν, οὐκ ἐπαύετο τοῦ θυμοῦ οὔτε μὴν τὴν πυρκαἳὰν τῆς ἀγριότητος ὑπὸ τῆς αἰθάλης τοῦ ἠσβολωμένου τούτου νοὸς μικρόν τι καθυποχωννύεσθαι ἤθελεν, ἀλλὰ μᾶλλον ἐξῆπτε ταύτην καθ᾽ ἑκάστην ὁ δύστηνος, ἀναψηλαφῶν ἄστεα μὲν πάντα, κώμας δὲ καὶ χώρας καὶ σπὴλαια, ἵνα χριστιανὸν ζωγρήσῃ καὶ τυραννήσῃ· ὃ καὶ ἐποίει κατὰ συνέχειαν.

[5] [Tryphon Nicaeam perducitur;] Τότε δὴ τότε καὶ ὁ μεγαλόμαρτυς τοῦ Χριστοῦ Τρύφων ἄγεται δέσμιος ἐπὶ τὴν Νικαέων, ὄντος 〈ἐκεῖ [suppl., om. D.] 〉 τοῦ τυράννου τῷ τότε καιρῷ· καὶ ἀπαχθεὶς οὐκ ἐδυοχέρανεν, οὐκ ἀνεβάλλετο τοὺς ἀγῶνας· ἐκήρυττεν μᾶλλον τὸν Χριστὸν παρρησίᾳ ἢ ὑπεστέλλετο· ἠπείλει μὲν ἐκεῖνος, καὶ οὗτος οὐκ ἐπτοεῖτο· ἐθώπευε, καὶ αὐτὸς οὐκ ἐταλαιπώρει τὸν νοῦν· ὁτὲ μὲν εἰς τὸ ὕψος τὸν θυμὸν σὺν τῇ ἀλογίᾳ ἐξήγειρεν, ὁτὲ δὲ καὶ ἀλωπεκῇ μαγγανείᾳ ἐχρᾶτο, χρήματα δεικνύων αὐτῇ, τρυφὰς καὶ χλιδήν· οὗτος δὲ ἡδραιωμένος ἐπὶ τὸν ἀκρωγωνιαῖον ὑπάρχων λίθον Χριστὸν οὐδαμῶς ἐπτοεῖτο· [Eph. 2, 20.] ἐρεύγεται μὲν καὶ λέων καὶ πτοοῦνται τὰ κνώδαλα, οὗτος δὲ λεοντείαν πεποίθησιν ἔχων θαρσαλέως ἐχώρει πρὸς τοὺς ἀγῶνας· ἠπειλεῖτο, ἀλλ᾽ ἠπείλει τὸν δαίμονα· ἐτέμνετο κατὰ μακελλικοὺς νόμους, [horrenda supplicia] ὣ τῆς ὠμότητος, ἀλλ᾽ ἔθαλλε καὶ ἤνθει τοῖς θαύμασιν· ἐρραίνετο αἵμασιν, ἀλλ᾽ ἐθεολόγει τὸν Ἰησοῦν· ἔπασχε σώματι, ἀλλ᾽ ἠγάλλετο τῇ ψυχῇ· ἐτιτρώσκετο τῇ σαρκί, καὶ τὸν βελίαρ μάλα γε κατετίτρωσκε· κρίσεις καὶ διακρίσεις, οὗτος δὲ πρὸς ἕνα κριτὴν ἐσκόπει τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ, Θεὸν γινώσκων τὸν αὐτὸν καὶ κριτήν· ἀπειλαί τε καὶ ἐξετάσεις, αὐτὸς δὲ ἃς μὲν ἐγέλα διὰ τὸ νηπιῶδες τοῦ ἔργου, ἃς δὲ ἀνταπειλῶν τὸν ἀπειλοῦντα διέπαιζε, γέενναν πυρὸς ὑποδεικύων τῷ ἀναιδεῖ καὶ σκότος καὶ τὰ ἑξῆς, τὰ τῇ αὐτοῦ σύστοιχα καταδίκῃ· ἐξ ὑπερδεξίων χρημάτων παρῆσαν ἐσμοὶ καὶ τιμαὶ καὶ δωγοφορίαι [δορυφορίαι D.] , ἐναντία τῶν ἐναντίων ὑπάρχοντα· οὗτος δὲ μᾶλλον ἡγεῖτο τὰ πρῶτα καλὰ καὶ οἰκεῖα ἢ ἐπόθει τὰ δεύτερα· καὶ μηδενὸς ὢν τῶν πάλαι καλῶς εμπογεύεσθαι εἰδότων ὑποδεέστερος, διέκρινε τοὺς μαργαρίτας καλῶς καὶ τοὺς ὑπὲρ φύσιν ἀγῶνας διδοὺς ἀντεδέχετο τὰς ἀρρήτους αὐγὰς τοῦ νοητοῦ ἡλίου Χριστοῦ διὰ πνεύματος, μαργαρίτας ἔχων καὶ κόσμον πολύζηλόν τε καὶ τίμιον, τὰς βασάνους καὶ τὰς ποινάς, ἀσφαλεστάτῃ γνώμῃ εἰδώς, ὅτι δι᾽ αὐτῶν τὸν ἀτίμητον μαργαρίτην Χριστὸν ἐμπόρευμα λάβῃ ὑπερφυές· ταῦτα μὲν νοῶν ἔπραττε καὶ πράττων δὲ καλῶς διέκρινε· διὰ ταῦτα δὲ παρῆσαν καὶ αἱ ποιναὶ καὶ βάσανοι ἀνύποιστοι τοῦ τυράννου· καὶ κατέτεμνον τοῦτον ἄμπελον οἷα καθαίρουσαι τῶν παραφυάδων, ἅστινας ὑποληπτέον ἐν τῇ ἐξετάσει τῆς γνώσεως· ὑπῆρχε δὲ τότε περὶ τὰς πεύσεις καὶ ἀντιρρήσεις τοῦ κριτοῦ καὶ τοῦ κρινομένου θεολογία πολλὴ καὶ σὺν ἀλογίᾳ ἀσέβεια, ἃς διέλῃ πᾶς εὐσεβὴν καὶ ὅσος περὶ τὸν νοῦν καθαρὸς καὶ καταλλήλως ἑφαρμόσῃ τὴν μὲν τῷ κρινομένῳ, [fortiter tolerat;] τὴν δὲ τῷ κριτῇ. Ἐγὼ δὲ ἀρκεσθεὶς ταῖς παρὰ τῶν ἄλλων συγγραφαῖς γεναμέναις περὶ τῶν ἑκατέρων, οὐδέν τι λέγω· καὶ σιγῶ μὲν τὰς ἀνταποκρίσεις τοῦ ἀθλητοῦ, χωρῶ δὲ πρὸς τὰς ἀθλήσεις καὶ τιμωρίας, δι᾽ ὧν κατεσφενδόνησε τὸν ἐχθρὸν καὶ διετράνωσε τὴν ἀλήθειαν· ἀναρτᾶται γοῦν ξύλῳ μετά τινας ἐρωτήσεις καὶ ἀποκρίσεις ὁ ἅγιος, πεπεδημένας ἔχων τὰς χεῖρας, καὶ εἰκονίζει σαφῶς τὸν διδάσκαλον, καὶ τοῦτο διὰ τὴν ὑπερβάλλουσαν εἰς αὐτὸν μόνον αὐτοῦ διακαῆ ἀγάπησιν· τὸ γὰρ κρεμασθῆναι μιμήσεως, τὸ δεδεμένας ἔχειν τὰς χεῖρας δουλώσεως μᾶλλον σημεῖον, ἐπεὶ διὰ τὸν ἐν τῷ σταυρῷ κρεμασθέντα ἐνεκρώθη τῷ κόσμῳ καὶ γέγονε δοῦλος μὲν ἐκείνου τοῦ δι᾽ ὃν ὑπέστη τὸν θάνατον, ἐλεύθερος δὲ τοῦ κόσμου καὶ τῶν παθῶν· οὐδεὶς γὰρ δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν· [Matth. 6, 24.] τέμνεται δὲ τὰς σάρκας, γενναίως φέρων τὸ πάθημα, ἵνα καὶ περιφανεστέρας λάβῃ τὰς χάριτας· καὶ οὐ διήμαρτεν ἀρίστως διαγωνισάμενος [διαγνωσάμενος D.] τοῦ σκοποῦ· κατέρχεται δὲ τοῦ ξύλου, περιδεδεμένας ἔχων τὰς χεῖρας καὶ ἐλαύνεται τὸν περὶ ψυχῆς τρέχων, οὐχ ἵνα διαφύγῃ ἀλλ᾽ ἵνα κερδήσῃ καὶ δι᾽ αὐτοῦ διαβῇ πρὸς ζωὴν τὴν αἰώνιον, ἐμπαιγμοῦ παιγνιώδη ὑπομένων παθήματα· ἐρωτᾶται δὲ αὖθις, ἀλλ᾽ οὗτος ἐλλόγους τὰς ἀπολογίας ποιεῖται. Ὁ δὲ δυσχεραίνει καὶ ἀπειλεῖ· ἀλλ᾽ οὗτος οὐ σχετλιάζει· καὶ ὁ τύραννος μαίνεται· οὗτος δὲ ἀγάλλεται τῇ ψυχῇ· καὶ αὖθις κελεύσαντος τοῦ τυράννου, δεσμεῖται εἱρκτῇ, μικροῦ δεῖν περὶ ἑτέρας ὠμότητας τοῦ θηρὸς ἐνασχολουμένου.

[6] [clavi pedibus eius infiguntur;] Καὶ τῇ φρουρᾷ βραχὺ μείναντος τοῦ ἁγίου, ἐξάγεται πρὸς τοὺς αἰκισμοὺς καὶ τρέχει προσηλωμένους ἔχων τοὺς πόδας, ἐξ ὧν ἔρρεεν αἷμα, ὡραίους τούτους ἀπεργαζόμενον· καὶ ἦν ἀληθεῦον ἐν τούτῳ τότε τὸ λόγιον, ὡραίους ἔχοντι πόδας τὴν εἰρήνην εὐαγγελιζομένῳ διὰ Χριστόν· [Is. 52, 7.] ἤρκει δὲ τῷ ἀλόγῳ ἡ ἀλογία μᾶλλον εἰς ὕλην, ἐξ ἧς ἀνῆπτε τὴν τῶν ἀσεβῶν λογισμῶν κάμινον, μὴ διαγνούς, ὅτι ταῦτα πάντα βρότειον σῶμα νεύροις καὶ ἀρτηρίαις καὶ δέρμασι καὶ ὀστέοις ἔχον καὶ σαρξὶ τὴν ἁρμονίαν βαστάζειν οὐ δύναται, ἀλλ᾽ ἑτέρωθεν ἔχει τῶν ὧν ἐκόλαζε τὴν ὑπομονήν· μὴ νοῶν βασάνους ἐπέτεινεν, ἀντιπράττων τῷ θείῳ ὁ ἀνόητος ἀνοήτως· καὶ πάλιν μετὰ ψόγους τινὰς περιαγκωνίσας τὸν ἀθλητὴν ταῖς [τοῖς D.] ῥάβδοις ἐμάστιζεν, ὠμότητι συνθεὶς τὴν ἀπήνειαν [ἀπήνοιαν D.] , [verberibus et facibus ardentibus torquetur.] καὶ ἐξαπίνης λαμπάδας ταῖς πλευραῖς τούτου ἐνθεὶς κατέκαιεν ἀνημέρως ὁ ἀσυνείδητος· καίτοι γε μᾶλλον τὴν ἄτιμον ἔχων τιμήν, ἐλεεῖν ἐχρῆν τοῦτον καὶ συμπαθεῖν τοῖς πάσχουσι διὰ ταύτην. Ὁ γὰρ ἄρχων ἰδιοῦται ἀεί, εἶπερ ἐστὶν ἀληθὴς ἄρχων τὸ εὐσυμπάθητον· τότε δὴ τότε ὁ χρυσὸς ἐκαθαίρετο καὶ εὐροιζότερος καθαρθεὶς ἐγεγόνει. Καὶ ἔσχεν ἑπταπλασίως τὴν ἀμοιβὴν ἐξ Θεοῦ τῶν ἔργων, καθὰ καὶ τὰς πυρώδεις ἑπταπλασίως, πίστεως ζέσιν, εἰλικρίνειαν βίου, πόθου ἔντονον, ὁμολογίας σταθηρότητα, θεοσεβείας ἔρωτα, ψυχῆς κίνησιν πρὸς Θεόν, μαρτυρίου βασάνους πολυειδεῖς, ἐξ ὧν πυρσωθεὶς καὶ ὅλος γεγονὼς τῆς ἡλιοειδείας [ὑλιοειδείας D.] Θεοῦ κατὰ χάριν Θεὸς ὡρᾶτο τοῖς θαύμασι, σχὼν τοῦ πνεύματος τὰ χαρίσματα, πνεῦμα βουλῆς καὶ ἰσχύος, πνεῦμα πίστεως καὶ εὐσεβείας, πνεῦμα φόβου Θεοῦ καὶ πνεῦμα τὸ ἡγεμονικόν, δι᾽ ὧν τὰ πνεύματα τῆς πονηρίας ἰσχυρῶς κατεμάστιζεν. Ἐπεὶ δὲ ἦν τοῖς ἀπονοίᾳ κρατουμένοις τὸ ἀπηνὲς σύμφυτον, ἀνάγκη τις ἦν ἔχειν καὶ τὸν Ἀκηλῖνον αὐτήν, ὅτι καὶ μάλιστα τῶν παρεισδύντων εἰς ταύτην ἦν οὗτός ποτε ὑπερέξοχος· διὰ τοῦτο οὐδαμῶς ἐπτοεῖτο τηλικαῦτα ὁρῶν θαυμάτων μεγέθη καὶ μεγαλεῖα γινόμενα δι᾽ αὐτοῦ· καὶ τὸ μεῖζον, ὅτι τῶν βασάνων ὑπεράνωθε ὁρῶν τὸν μελοτομούμενον, πεπηρωμένους γὰρ εἶχε τοὺς ὀφθαλμοὺς τῇ πεπηρωμένῃ καρδίᾳ τούτου καὶ τετυφλωμένην τὴν καρδίαν τοῖς τῆς προαιρέσεως ὀφθαλμοῖς τε καὶ συμπαθείας κατὰ τὴν Ἠσαΐου φωνὴν καὶ ὁρᾶν ἢ συγγινώσκειν ἀπόρως εἶχε, καὶ διὰ ταύτην ἐτυράννει τὸν μάρτυρα. [Is. 6. 9, 10.]

[7] [Theoria et praxis] Ἀλλ᾽ ὣ τῆς ὠμότητος· τίς οἶδε κρίματα θεῖα; τίς ἤκουσε τὸ βασιλικόν ποτε σκεῦος καταναλίσκεσθαι ἀντάρταις καὶ διαπαίζεσθαι, εἰ μή τοι κατὰ δοκιμῆς λόγους ἢ ἀναπλάσεως κρείττονος, θελήσει τοῦ τὸν Ἰὼβ ἐπιδόντος τῷ διαβόλῳ, οὐχ ἵνα κακώσῃ ἀλλ᾽ ἵνα πειράσῃ καὶ διὰ τῆς πείρας δείξῃ τὸν ἀθλητὴν νικητήν, ὀλέθρῳ δ᾽ αἰσχύνης παραπέμψῃ τὸν δαίμονα· ἀλλ᾽ ἔστιν ἐξέτασις ἐνθαδί, ἣν δήπου προϋπεσχέθημεν δεῖξαι τοῖς ἔμφροσι· καὶ διὰ ταύτην σιγήσω λέγειν τὰ κρίματα τοῦ Θεοῦ καὶ τὸν πλοῦτον τῆς ἀγαθωσύνης αὐτοῦ καὶ τὸ [supra lin. D.] εἰς τὸ συμφέπον οἰκονομικόν τε καὶ προνοητικὸν τῶν ἀνθρώπων, ἐξετάσω δὲ οὐ πειραστικῶς· καὶ οὐδεὶς ὑπολάβῃ μὴ οὕτως εἶναι αὐτό· ἐξετάζω δὲ νῦν τό τε θεωρητικὸν καὶ πρακτικόν· καὶ ὁρῶ θεωρίαν ἔμπρακτον καὶ πρᾶξιν ἔλλογον καὶ ποῦ μὲν τὸ ἕν, ποῦ δὲ τὸ ἕτερον, καὶ ὅπου τὸ ἕν, καὶ τὰ δύο, καὶ αὖθις ὅπου τὸ ἕτερον, καὶ τὸ ἄλλο· ἐνταῦθα δὲ οὐχ οὕτως ἐστίν, ἀλλὰ θεωρία ἴμπρακτος καὶ πρᾶξις ἐλλογωτάτη, καὶ οὐ παρὰ μέρος ἀλλὰ τελείως· ὅπου γὰρ θεωρία ἔμπρακτος, ἔστι τὸ μὲν ὑπάρχον, τὸ δ᾽ ἄλλο ἐν τῷ ὑπάρχοντι· κατὰ ταὐτὸ δὲ καί, ὅπου πρᾶξις ἔλλογος, καὶ τὸ μὲν ὑπάρχον καὶ φυσικώτερον, τὸ δ᾽ ἐνυπάρχον ἐν τῷ ὑπάρχοντι· καὶ ἔστι διὰ ταῦτα λοιπὸν τὸ ἐνυπάρχον ἔλαττον τοῦ ὑπάρχοντος· ἡ τοίνυν πρᾶξις ἐν θεωρίᾳ ἐλάττων θεωρίας καὶ ἐλλογότης ἡ ἐν τῇ πράξει ἐλάττων πράξεως, ὅτι τὸ μὲν ὑπάρχει, τὸ δὲ ἐνυπάρχει· τοῦτο δὲ κοινὸν πᾶσι, τότε τὸ ἓν ἔχειν, τὸ δ᾽ ἄλλο μὴ ἔχειν, τισὶ δὲ καὶ τὰ δύο ὑπάρχει διαλλήλως, καθὰ ἐρρέθη. [in Tryphone ostenduntur.] Νῦν δὲ πρὸς τὸν ἀθλοφόρον καὶ τὰ παρ᾽ ἑκάτερα θεωρῶ, πρᾶξιν ἐλλογωτάτην καὶ ἔμπρακτον θεωρίαν· καὶ ἔστι τοῦτο πάσης πόρρω ἀμφισβητήσεως· ῥαίνεται γὰρ αἵμασι μαρτυρίου, τοῦτο πράξεως· τοῖς μάρτυσι γὰρ ἡ πάθησις ποίησις· ἔστι δὲ ἔλλογος, ὅτι διὰ τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ καὶ Θεὸν ταῦτα πάσχει δεινῶς· χωρεῖ δὲ πρὸς τὰς βασάνους, πρὶν πλατυνθῆναι τὴν θεοσέβειαν, τοῦτο ἔμπρακτος θεωρία· προεῖδε γάρ, διδασκάλων καὶ πατέρων νῷ μόνῳ μὴ διδασκόντων καθ᾽ ὥραν διὰ τὴν ἀρχὴν τοῦ κηρύγματος, ἀρίστην πρᾶξιν καὶ θαυμασίαν ὑπὲρ Χριστοῦ τὸ θανεῖν· καὶ καλῶς διανοησάμενος εἰργάσατο εὐπρεπῶς· ἆρ᾽ οὖν τελεία ἡ ἔμπρακτος θεωρία; διὰ ταῦτα τῷ ἀθλητῇ καὶ τελεία ἡ ἔλλογος πρᾶξις, ὅτι φέρει ἐλλόγως καὶ τὰ ἀμφότερα· καὶ καλῶς [καλλῶς D.] φέρων ἀρίστως εἰργάσατο· σῶμα δοὺς πήλινον, γεηρόν, πολυμερές, ἑτοιμότρεπτον, ἄστατον κατά γε ζωήν, εὐπαθὲς νοσήμασι, φόβοις, κινδύνοις, στενοχωρίαις, πληγαῖς καὶ πλείοσι τῶν λεγομένων, θανάτῳ εὐχείρωτον καὶ εὐάλωτον, ἀφθαρσίαν διαιωνίζουσαν καὶ δόξαν ἀληθεστάτην καὶ τιμὴν ἔξοχον καὶ παρρησίαν Χριστοῦ, τὸ πρῶτον τῶν ἀγαθῶν καὶ ἔσχατον, τὸ πάντων παραίτιον, ἀδιαδόχως ἐκληρονόμησεν.

[8] [Miraculum] Οὕτως ἠγωνίσατο ὁ γενναῖος καὶ τοιαύτας τὰς ἀμοιβὰς ἔλαβε, τὰς ἐπουρανίους καὶ ἐπιγείους, ἐκείνας περὶ αὐτόν, ταύτας διὰ τοὺς προσκαλουμένους αὐτόν· ἀνθεῖ γὰρ καθ᾽ ἑκάστην τὰ θαύματα, ῥαίνει τὰς δωρεάς, πλημμυρεῖ τὰς εὐεργεσίας. Δράμετε ἄνθρωποι οἱ νοσοῦντες πρὸς τὸν ἰατρόν, οἱ αἰτοῦντες πρὸς τὸν χορηγὸν τῶν καλῶν αἰτημάτων, οἱ πάντες πρὸς τὸν πάντα μεσιτεύειν δυνάμενον εἰς Θεόν· καὶ μηδεὶς στραφήτω κενός, τὴν προαίρεσιν φέροντες καὶ τὰς εὐεργεσίας ἀντιλαμβάνοντες· οὐ γὰρ ἔστι τοῦτο δεόμενον ἐξετάσεως· ὁ κόσμος βοᾷ, καὶ τὰ ἔργα κηρύττει διαπρυσίως καὶ γνησίως ὡς καλοῦ προμάχου καὶ ἀσφαλοῦς ἡ πόλις τῶν Νικαέων· ἐν ταύτῃ γὰρ τὸν ἀγῶνα τοῦ μαρτυρίου διήνυσε καὶ τανῦν ἐν ταύτῃ τελεῖ τὰς μεγαλουργίας, κρίνων ἀνθήσεις παραδόξους καὶ ἐξβλαστήσεις ἐνιαυσιαίους καρποφορεῖ εὐλογίας [ἐνιαυσιαίου καρποφοραὶ εὐλογίαις D.] , [liliorum in hieme florescentium.] ὢ τοῦ θαύματος, ἐν παγετῷ καὶ χιόνι τε καὶ χειμῶνι ἀνθεῖ τὸ κρίνον τῇ τοῦ μάρτυρος λυχνιᾳ ἐγκείμενον. Μετὰ γὰρ τὴν ἐκκοπὴν τούτου συντελουμένου ἐνιαυτοῦ, καθ᾽ ἣν ὥραν τὸ ἑωθινὸν τελεῖται ὑμνῴδημα καὶ τοῦ ἀθλοφόρου καλλειπῶς ἐξᾴδονται τὰ ἐγκώμια, τὸ ξηρὸν ἐκ τοῦ παραυτὰ ἀχρόνως βλαστάνει τὴν αἴσθησιν διαφεῦγον κατὰ βραχύ. Καὶ ὁρᾶ τότε τὸ πλῆθος τὰ τοῦ Τρύφωνος θαύματα· τοῦτο βασιλεῖς ἐθεάσαντο πατριάρχαι τε ἑωράκασι· τοῦτο σέβεται ὁ λαὸς πᾶς, πιστὸς μᾶλλον ἐκ τούτου στηρίζεται· δαίμονες δραπετεύουσι τῇ θαυματουργίᾳ, νοσήματα φυγαδεύονται, αἰτήσεις πιστῶν πληροῦνται, μία πανήγυρις τότε πάνδημος, ὅτε δὴ τελεῖται αὐτό βρεφῶν, νηπίων, μειρακίων [μειρακίαν D.] , ἀνδρῶν, γερόντων, πρεσβυτῶν, γηραλέων, γυναικῶν, κοσμίων, στρατευομένων, ὑποτελετῶν, ἱερέων, μοναχῶν ὁρῶσα καὶ σκιρτῶσα αὐτῷ πᾶν γένος καὶ ἡλικία πᾶσα· οὐ γάρ ἐστι τὸ γιγνόμενον [γιγνόμενον, γ add. supra lin. prima manu D.] ὡς ἐν γωνίᾳ καὶ ὑποσκίῳ τόπῳ τινὶ γινόμενον, ἀλλ᾽ ἐν ἐκκλησίᾳ [corr. prius ἐκλησία D.] Θεοῦ. Διὰ τοῦτο δεῖ πάντας τὸν μεγᾶθλον Τρύφωνα διὰ θαύματος ἐγκωμιάζειν ὅτι πολλοῦ. Ἐμὲ δὲ καὶ μάλιστα [μάλλιστα D.] καὶ ὅσον κατ᾽ οἶκτον ὃν ἔλαβον παρ᾽ αὐτοῦ ἀξιοπρεπῶς ἀμέλει καὶ ἐπιτέρπεσθαι ταῖς τούτου μεγαλουργίαις καὶ ἐπιγάννυσθαι καὶ ἐνθουσιᾶν, ὡς ὁ θεοπάτως Δαυῒδ ἐπὶ τῇ καταπαύσει τῆς κιβωτοῦ, ἵνα θαυμαζομένου τοῦ δούλου, ἡ τιμὴ διαβαίνῃ πρὸς τὸν δεσπότην. [1 Reg. 6, 14.] Δύο γὰρ ἐν ταὐτῷ τὰ καλά· λατρεία Θεοῦ καὶ ἀρετῆς ζῆλος. Ὥσπερ γάρ τις νῦν ὁρᾶ τὰ θαύματα καὶ εὐφραίνεται, οὕτω συναλγεῖν δεῖ καὶ ταῖς πρὶν ἀλγηδόσι καὶ συνάγειν ἐκ μὲν τῶν ποινῶν καρτερίαν τε καὶ εὐσέβειαν, ἐκ δὲ τῶν θαυμάτων ἡδονὴν ἀρετῆς καὶ παρρησίαν Θεοῦ· καὶ ἁρμόσας ἑκάτερον ἑκατέρῳ, καὶ δοὺς τὸ φθειρόμενον διὰ τὸ ἄφθαρτον, ἀρίστην τελέσει τὴν οἴκησιν [ὄκησιν D.] .

[9] [Tryphon capitis damnatus] Ἀλλ᾽ ἐπανιτέον ἐπὶ τοὺς ἀγῶνας τοῦ ἀθλητοῦ, ἵνα λάβῃ πέρας ὁ λόγος καὶ τὸν καλὸν ἀγῶνα διαγράψῃ τοῦ μάρτυρος ἐντελῶς· καιρὸς γὰρ λέγειν ἀπάρτι καὶ τὰ ἑξῆς. Μετὰ πολλοὺς οὖν ὁ Ἀκηλῖνος βασάνους, ἃς πρὸς τὸν ἅγιον ἀπειργάσατο, τὴν κεφαλικὴν τιμωρίαν ὁ ἀκέφαλος κατ᾽ αὐτοῦ διωρίσατο· ἦν δὲ κάντεῦθεν καὶ ὁ τῶν δημίων ἑσμὸς εὐπαθής, εὐπαθέστερος δὲ ὁ θάνατος τῷ ἁγίῳ. Καὶ δὴ καὶ τοῦ᾽ Ἀκηλίνου τὴν ἀπάνθρωπον κελεύσαντος προσταγὴν οὐκ ἀναγκαστῶς ἀλλά γε μετὰ χαρᾶς εἰς τὸ γενέσθαι ταύτην ὁ μάρτυς ἐβάδιζε. Προήρχοντο τοίνυν καταπέλται, ξίφη, ῥάβδοι, μυρία κολαστηρίων ὄργανα· καὶ προεπόμπευον τύραννοι καὶ παρείποντο δήμιοι καὶ συνήρχοντο σπεκουλάτορες, πάντες δὲ συλλαβὸν [συλαβὸν D.] εἴπω [οἴπω D.] καθὰ κύνες λυσσῶντες [D.] διασπαράξαι αὐτόν. Αὐτὸς δὲ μέσον πάντων στὰς καὶ θυσίαν αἰνέσεως καὶ ἐξομολογήσεως ἀνθομολογούμενος τῷ Θεῷ, παναρμόνιον συνίστα χορείαν, ὥσπερ τις χορευτὴς ἐπιστημόνως χορεύειν [χορέβειν D.] εἰδὼς ἐκ νοημάτων εὐγενεστάτων. Καὶ φωνὴν θείαν ἐπὶ φωνὴν ἑτέραν ἐπηύξει· καὶ καθάπερ θανάτου κύριος τοῦ οἰκείου τὸν θάνατον ἐπεκαλεῖτο ἀναλῦσαι, καὶ πρὸς Χριστὸν εἶναι σπεύδων. [Phil. 1, 23.] Τότε δὲ καὶ ὁ τιμωρήσων τῶν μόρων αὐτὸν τὸ ξίφος ἑλκύσας πρὸς τὸν αὐτοῦ τράχηλον ἀπηνῶς κενὸς τοῦ ἐγχειρήματος καθωράθη. [antequam feritur moritur.] Οὗτος γὰρ πρὸς Θεὸν ἀτενίσας καὶ προσευξάμενος καὶ πρὸ τῆς τομῆς τὸν θάνατον ἔσχεν, αἰτήσας αὐτὸν τοὺς αὐτὸν ἐπικαλουμένους ἐκ πάσης καὶ παντοίας βλάβης συντηρεῖσθαι καὶ φρουρεῖσθαι τὰ τάχιστα, καὶ νοσημάτων παντοίων ἐκλυτροῦσθαι τοὺς αἰτουμένους αὐτῷ διὰ τοῦτο καὶ ἀσφαλεστάτην ἔσχε τὴν δωρεάν, ἀγγέλου λειτουργοῦ τὸ δῶρον ὑποσημείναντος· καὶ ἐνεργέστερον καθορᾶται τὴν σήμερον· πολλοὶ γὰρ τοῦ ζῆν ἀπελπίσαντες δι᾽ αὐτοῦ πρὸς τὴν ζωὴν ἀνήλθοσαν εὐχερῶς· πολλοὶ δεινῶν νοσημάτων ἀπηλλάγησάν τε καὶ ἀπαλλάσσονται· πολλοὶ αἰτήσεων μεγίστων [ἠξιώθησαν add. dein del. D.] , ἀδυνάτων δι᾽ αὐτοῦ ἀξιοῦνται καὶ ἠξιώθησαν· πολλοὶ ἐλυτρώθησαν λύπης· πολλοὶ χαρᾶς ἠξιώθησαν· πᾶς ὁ κόσμος ἐν τῇ σκέπῃ [σκήκη. D.] τούτου προσφεύγει.

[10] [Martyris invocatio.] Διὰ ταῦτα τοίνυν καὶ τὰ τοιαῦτα τὸν λόγον τρέψω πρὸς ἔτερα καὶ μεταστρέψας τὴν σύριγγα τούτου, πρὸς αὐτὸν ταῦτα λέγω αἰτήσεις καὶ εὐχὰς ἐξαιτῶν. Σὺ μέν, ὦ θειότατε τὴν ψυχήν, οὐρανοῦ βασιλείαν καὶ στέφος ἀμάραντον καὶ θαυμάτων ἰσχὺν λαβὼν πρὸς Χριστοῦ, ἀνενδεὴς ὑπάρχεις ὡς τέλειος· ἡμεῖς δὲ πολὺ λειπόμενοι τούτου καὶ ἐνδεεῖς ὄντες πολλῶν, αἰτοῦμεν ἐκ σοῦ βίου τάξιν τε καὶ κατάστασιν, ἀρετῶν ἕνωσιν, σύνεσιν συνειδήσεως, ὑγείαν σωματικήν, ἀθυμίαν σεμνήν, τὸ ἄλυπον ἐν δεινοῖς, τὸ σταθερὸν ἐν μεταφοραῖς, τὸ καρτερικὸν ἐν τοῖς πειρασμοῖς, τὴν τῶν ἡμετέραν σκέπην τε καὶ ἀσφάλειαν καὶ ἐπὶ πᾶσι σοφίας πλάτος πολύ. Σὺ δὲ εἰ μὲν πάντα καὶ δώσεις οὐ στενοχωρηθεὶς τοῖς χαρίσμασιν· εἰ δὲ πλείω τούτων, αὐτὸς γινώσκων εὐεργετὴς [prius εὐεργετεῖς D.] τὸν εὐεργετούμενον· εἰ δὲ τὰ μὲν δώσεις τὰ δὲ διὰ τὸ συμφέρον οὐκ ἀξιώσεις, πολλῆς ἐστι καὶ τοῦτο τῆς συμπαθείας. Τῶν δὲ ἀναγκαιοτέρων μᾶλλον τῆς χάριτος, δι᾽ ἃ [διὰ D.] καὶ παρεκινήθημεν γράψαι, αἰτοῦμεν μὴ στηρήσαις ἡμᾶς· εἰς δόξαν τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου πνεύματος.

VI. VITA ET PASSIO S. TRYPHONIS MARTYRIS

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

BHL Number: 8339

E codicibus bibliothecae Vaticanae lat. 6076 (= V 1), capituli Sancti Iohannis in Laterano A. 80 (= V 2), bibl. Vallicellanae IX (= V 3), et partim bibl. Vaticanae lat. 1192 (= T), seu ultima parte Passionis SS. Tryphonis et Respicii a. Theodorico monacho. Cf. Comm. praev. num. 13, 27.

Passio [quarto idus novembris V 1; mense novembri d. X passio V 2; eodem die V 2.] sancti Triphonis [Triphoni V 3.] martyris [incipit prologus add. V 3.] .

[1] [S. Tryphon] Ad laudem et gloriam Domini pertinet sanctorum fideliter pandere virtutem, et qualiter per invictam animi constantiam iniquorum calliditatem superantes, praemia respuentes, poenasque saevissimas sustinentes, ad caelestem patriam cum palma martyrii, Christo favente, pervenire meruerunt. Horum exempla sequendo puer Domini gloriosus nomine Triphon de provincia Frigia civitate Apamia [Appamia V 2.] vico Samsado, et pene a cunabulis cum antiquo hoste pugnando ad hoc pertingere [perstringere V 2, 3.] meruit ut ferocissimos principes mirabiliter superaret [superasset V 2.] et per gloriosam victoriam ad siderea regna migraret. Sed qualiter vir iste sanctissime vixerit et signa multa per eum Dominus fecerit [quae per eum d. fecerat V 3.] et postmodum ad triumphos martyrii pervenerit, ab ipso iuventutis suae tempore seriatim Christo duce fida relatione ostendere nitimur ut omnes in Dei laude manentes corroborentur [corrobo //// rentur V 2.] et infidelitatis superbia sanctae humilitatis iaculo perforetur [explicit prologus incipit passio eiusdem add. V 3.] .

[2] [adhuc infans] Igitur cum esset infantulus beatus Triphon in Christi gratia renatus, bonae arboris bonus fructus traditus est a matre sua sanctissima, nomine Eucharia, cuidam viro religioso, qui eum diu noctuque in Dei ac Domini salvatoris amore sapientissime roboraret [roborabat V 2, 3.] . Hoc cum fieret, ut ostenderet Dominus cuius meriti esset puer ille praecipuus, cum deambularet cum coaetaneis suis annorum fere duodecim, unus ex ipsis serpentino ictu percussus, [puerum a morsu serpentis,] venit ad mortem; cumque parentes et propinqui anxiando quaererent medendi gratiam nec invenire valerent, coepit clamare qui semivivus iacebat et dicere: “Obsecro te, sancte Triphon, accede propius [propitius V 3.] et ora pro [om. V 3.] me. Si enim hoc egeris, nequaquam moriar, quoniam tibi donata est gratia a Domino ut me sanitati restitutas.” Haec eo dicente, conversus populus ad beatum Triphonem coeperunt illum cum fletu flagitare dicentes: “Vox pueri ostendit Dei gratiam in te manentem. Succurre ergo nobis, quasumus [quis V 2.] , sancte, per Dominum qui te elegit, ut tuo auxilio mereamur sospitem videre filium nostrum.” Commotus vero sanctus illorum fletibus, accessit ad saucium [sacium V 2.] , stansque super eum oravit ad Dominum et dixit: “Domine Deus omnipontes, qui antiqu serpentis venenum, quod mundo propinaverat, pretioso tuo sanguine mundare [emundare V 2.] dignatus es, tu omne [corr., prius omnem V 2.] venenum ab isto puero expelle, ut pristinae redditus sanitati, glorificet sanctum ac venerabile [corr., prius venerabilem V 2.] nomen tuum.” Ad hanc itaque precem [prece V 2.] continuo erectus est aeger, ita laetus et incolomis effectus ac si nichil incommoditatis [aliquid add. V 2, 3.] expertus esset. Laeti itaque omnes effecti glorificabant dominum Iesum Christum et beato Triphoni reverentiam humiliter exhibebant. Sed quia vir Domini sedule in Dei mandatis perseverabat et terrena despiciens caelestia meditabatur, ad hoc pervenire per Dei gratiam [(per D. g.) dei gratia V 2.] meruit ut varia infirmitate detentos sanaret, et daemones ex obsessis corporibus mirifice expelleret.

[3] [Asyncritum a debilitate,] Asincretus autem quidam negociator, cum ibi esset subitanea quadam valetudine [valitudine V 2.] quassatus, decidit in terram et quasi spiritum non haberet, iacebat pene exanimis. Quem cum vidisset sanctus, stetit super illum et facta oratione dixit ei:

“Surge, Deum supplex semper venerare potentem,
qui tibi donavit clementer commoda vitae.”

Statim itaque surrexit sanus et alacer et coepit gratias agere domino Iesu Christo et glorificare virtutem sancti Triphonis dicens: “Nunc cognovi potentiam [potentias V 2.] Domini et magnitudinem [magnitudine V 2.] virtutis tuae, quoniam virtus Dei es tu et gratia eius tecum permanet. Ideoque illi [illi //// V 2.] semper servio et ipsum semper adoro.”

[4] Ambulantibus autem eis, pervenerunt ad quendam locum qui dicebatur Pandochium [Πανδοχεῖον in Passione graeca, c. 3, hospitium est. Supra, p. 338.] . Cumque illuc requiescerent obtulerunt ei quendam tabernarium qui urebatur magnis febribus. [tabernarium a febre sanat;] Hunc beatus Triphon cum esset intuitus, stans super eum orabat ad Dominum; dehinc apprehendit manum eius et dixit: “Surge, et glorifica Dominum [(dehinc-Dominum) V 2, om. V 1, 3.] .” Qui confestim surrexit et laudem Domino laetabundo corde cantavit. Vespere autem facto, celebraverunt orationem. Dehinc reficientes corpora sua et ibi quiescentes, audivit famulus Domini vocem vocantem se et dicentem sibi: “Transi hinc et proficiscere in Caesaream et cura eos quos [corr., prius quo V 2.] ibi detentos infirmitate reperies.” Haec autem animadvertentes qui in Pandochio erant, nimis admirabantur. Et cum eos exhortaretur [exoraretur V 2; exhortaret V 3.] in Dei opere permanere, videbatur eis codicem tenere, cum litteras [litteris V 3.] ignoraret, et in eo legendo sancta documenta proferre. Mane autem facto, ambulantibus illis circa horam sextam, fixit genua beatus Triphon et Dominum invocare coepit. Quo orante, subito de silva aper exiliens, coactus a canibus [ac animus V 3.] [et] super praefatum Asincretum [Ansicretum V 1, 2, 3 hoc loco.] irruit. Exterritus autem prae pavore clamabat dicens: [aprum abigit;] “Serve Dei [domini V 2.] ora.” Cui ait sanctus [sanctus ait V 3.] : “Confido in Domino et in potentia virtutis eius, quoniam nil [nil //// V 2.] bestia saeva nocere valet.” Tunc extendit manum contra eum et signum sanctae crucis depingens ait: “In nomine Domini te adiuro, ut revertaris unde [add. corr. rec. V 2.] exiisti [existis V 2.] .” Statim igitur ad hanc [a.h. igitur V 1, 2.] vocem obstupuit [obstipuit V 2, 3.] et concito gradu effera bestia retro reversa est. Admirati [ammiranti V 2.] vero [corr. V 2.] omnes quod ad Christi signaculum tam cito animal oboediret, dominum Iesum Christum valde glorificabant.

[5] [daemonem unum] Post haec autem occurrit ei quidam energumenus [energuminus V 3; inerguminus V 2.] qui diutius satanae laqueis inretitus dire afficiebatur [efficiebatur V 3.] . Hic cum videret sanctum, procidit ad pedes illius [om. V 2.] clamans: “Salva me, vir Domini, et libera me [(v. D. e. l. me) bis scribit V 2.] , obsecro, ab impio possessore, quoniam tibi donata est gratia curationis a domino Iesu Christo.” Suspiciens igitur ad caelum Domini famulus dixit:

“Lux aeterna [aeterne V 2, 3.] Deus, rex clemens, vita bonorum,

expelle a figmento muneris tui inimicum saevientem, ut laudem dicat ereptus glorioso nomini tuo.” Cumque haec oratio a [om. V 2.] sancto esset prolata, spiritus immundus continuo ab eo [imm. c. ab eo spiritus V 3.] exiens [exiliens V 2.] clamabat: “Quid mihi et tibi est, o serve Domini Triphon? Quare me frustra de meo habitaculo eicis?” Videns autem ille se per Dei gratiam et beati Triphonis oratione [orationem V 2.] mundatum, Dominum glorificabat, et famulum eius.

[6] [alterumque expellit;] Alius autem vir Caesareae civitatis illustris, nomine Antonius, per multorum annorum curricula ab immundo spiritu quassatus, nulla requies [ad requiem V 2, 3.] ei dabatur. Hunc itaque parentes cum [eum V 3.] tenere nequirent, nexibus alligarunt. Qui tandem aliquando, cum iam Dominus super eum respexisset [respexisse//// t V 2.] et famuli [famuli //// V 2.] sui precibus eum eriperet, evadens de vinculi connexione ad locum, ubi servus Domini erat, fugiendo pervenit. Hunc cum videret sanctus furiata pergere [pergere //// V 2.] mente, occurrens apprehendit eum, concutiensque fortiter ait: “Tibi dico, immunde spiritus, adiuro te per [Deum add. V 2.] sanctum et terribile nomen domini [nostri add. V 2.] Iesu Christi, exi ab isto plasmate illius, ut suum agnoscendo factorem [fact, agnoscendo V 2.] et redemptorem, benedicat [benedicam V 2.] nomen eius sanctum et gloriosum.” Mox namque cum magno stridore egrediens, confusus abscessit nec ultra in eo dominari ausus est inimicus.

[7] [Lucium praefectum] Igitur cum talia per beati Triphonis merita agerentur et odor mirificae opinionis eius circumquaque flagraret, pervenit ad notitiam illustrissimi viri Lucii praefecti. Cuius efficaciam [efficacia V 2, 3.] valde admirans, tres viros illi destinavit [scripsi, destinans V 1, 2, 3.] suppliciter flagitando ut ad eum videndi gratia dignaretur venire. Horum itaque adventum vir Domini, Christo revelante, praenoscens, maturius illis obviam occurrit, et ita eos affatus est: “Quare ad tantillum homunculum dignati estis venire?” Qui vultu submisso pronius responderunt: “Clementissimi praesidis Lucii serenitas vestrae paternitati nos destinare curavit. Desiderio enim desiderat vestram videre faciem.” Et sanctus: “Quamquam huius voti simus [sumus V 2.] indigni, tamen sanctae charitatis gratia cogente non renuemus [rennuemus V 2.] supplicem precem.” Properantes itaque venerunt ad eum. Quem cum praeses intuitus esset, procidit ad pedes illius dicens: “Ne indignetur famulus Domini quod vestros misimus cernere vultus; non hoc enim [domini V 2.] fastus [fastu V 1, 3.] elationis sed gratia egit dilectionis.” Ad haec etiam famulus Domini: “Gratia, inquit, aeterni regis, qui tibi contulit nos videre, ipsa cordis tui oculos illuminare dignetur, ut ad viam veritatis, quae Christus est [est Christus V 2, 3.] , pervenias, quatenus caelestia gaudia sine fine possideas.” Cui praeses: “Credo enim in Domini potentiam, quoniam quidem [quandoquidem V 3.] ideo te permisit ad me venire [pervenire V 2.] , ut tuis sanctis monitis lucretur animam meam. Tantum, quaeso, ora pro me ad Dominum, ut per te ad eius fidem pervenire merear. [ad Christum convertit;]” Tunc expandens manus suas beatus Triphon ad Dominum [et add. V 2, 3.] dixit: “Plasmator animarum et corporum, Deus, qui ideo humanam naturam condere voluisti, ut caelorum ruinam [ruina V 2, 3.] exinde restaurares, connumera hunc praesidem in sorte haereditatis tuae, ut in nomine dilecti filii tui mereatur [mereamur V 1, 3.] tibi sanctis operibus complacere.” Quid plura? Credidit in dominum Iesum Christum praeses cum tota domo sua et in sancta confessione permansit.

[8] [filiam viri conspicui] Dum haec agerentur in Caesarea, erat quidam [quidem V 1 – 3, T.] vir gentilis qui habebat filiam a daemonio vexatam iam annis sex. Hic cum audisset mirificas virtutes [mirificam virtutem V 3.] beati Triphonis, cursu concito venit ad eum prociditque ante pedes illius, et [supplevi, om. V 1 – 3, T.] luctu aestuans aiebat: “Miserere mihi, famule Domini, succurre mihi, famule Christi [domini T.] , succurre dolori meo, amice Dei [Christi T.] ; veni et sana filiam meam.” Compatiens igitur dolori eius vir Domini, secutus est eum. Cumque pervenissent ad quendam locum et vellent in eo requiescere, cognovit per spiritum vir Domini quod esset habitatio daemonum. Sed facta oratione et invocato nomine Trinitatis, immundi spiritus effugati sunt. Pervenientes autem ad domum in qua puella iacebat [iaceba///t V 2.] , coepit daemon amplius vexare illam [om. T.] , adeo ut plurimi morti propinquam sperarent [V 2, T; sperarerent V 1; spectarent V 3.] ; pater vero illius clamabat: “Nunc cognoscamus Dei virtutem et merita [Dei merita et V 3; vir Dei merita T.] sanctitatis tuae. Noli, quaeso, respicere delicta mea [(d. m.) om. V 2, T.] , sed dolorem [dolore V 2, T.] pectoris mei. [a daemone liberat;]” Cui Christi famulus: “Hoc,” inquiens, “solummodo indiget tua [om. T.] supplicatio, ut fides tua non varios deos sed solummodo unum Deum, qui in caelis habitat, credat [credas V 3.] .” At ille lacrimans [////// lacrimans V 2.] ait: “Illo periculo excrucietur anima mea [animam meam V 2, T.] quo filia mea, si post eius sospitatem in Christum dominum [Deum V 3.] non credam.” Hoc cum audisset [audiisset V 3.] vir Dei, conversus ad Dominum ait: “Tu, Domine Deus omnipotens, qui potes [potes //// V 2.] facere mundum de immundo conceptum [conceptus V 2, T.] semine, qui allevas [alebant V 2; allevat corr. T.] omnes qui ruunt et erigis [erigit V 2, T.] omnes elisos, emunda hanc famulam ab immundo spiritu ut credant omnes gloriam nominis tui [sui V 1, 3.] . [Iob 14, 4; Psalm. 144, 14.]” Ad hanc vocem continuo puella sana surrexit, nec ultra Satanae laqueis irretita est. Tunc omnes glorificaverunt Dominum [Deum V 3.] et ad veram fidem pervenire meruerunt. Concurrebant [susserebant V 2, T.] itaque plurimi, sancti viri nectare [vectare V 3.] invitante, et variis [varias V 1 – 3.] languoribus oppressos ad sanandum deferebant. At ille in Iesu Christi nomine precibus effusis singulis commoda ministrabat [ministrabant T.] .

[9] [hydropicum sanat;] Interea optulerunt ei quemdam [quedam V 2.] hidropicum [ydropicum V 2, T; ydropicus V 3.] in lectulo iacentem, deprecantes [deprecantes //// V 2.] ut sicut plurimos ita et hunc incolumitati [incolomitati V 2.] redderet. Quem cum intuitus esset effusis precibus ad Dominum [Deum V 2, T.] , continuo sanavit infirmum, tenensque manum eius dixit: “In virtute domini nostri Iesu Christi, surge et ambula, et praedica omnibus magnalia Dei [domini V 1, 3.] .” Qui [que V 2, T.] statim surrexit benedicens Dominum et gloriam [gloria V 2, T.] eius longe lateque diffudit.

[10] Tunc famulus Domini talia considerans, procidit in faciem suam et [om. V 2, 3, T.] orabat Dominum dicens: [daemonem e muliere quadam,]

“Haec tua sunt dona, haec bona, Christe redemptor,
cui caelum semper sedes est, terra scabellum,

inclina, obsecro, aurem tuam et audi; [4 Reg. 19, 16.] aperi oculos tuos et vide humilitatem meam et laborem meum et dimitte omnia peccata mea, ut non ad gloriam praesentis vitae, sed ad tuam beatitudinem remuneratio mea perveniat [pervenit T.] . [Psalm. 24, 18.] Fac me, quaeso, Domine, in confessione sancti [corr., prius sanctis T.] nominis tui viriliter permanere et ad tuam gloriam citius pervenire.” Haec illo orante, venit ad eum quaedam mulier immundo spiritu occupata, quae diu vagando in montibus habitabat, et astitit ante faciem eius. Quam cum videret vir Dei, vocavit eam ad se et ait illi: “Quae es tu et quare venisti ad me?” Tunc coepit daemon per os [hos T.] mulieris clamare et dicere: “Ego sum immundorum spirituum [spiritum V 2.] pastor; et ut noveris quia solus [solo V 2.] non sum, cum decem sociis meis hic [huc V 2, 3.] habito [habito /// V 2.] .” Cui sanctus: “Quare in Dei creaturam [creatura V 2, T.] ingredi praesumpsisti [praesumpsistis V 3.] ?” Et ille: “Cognovimus tuam huc [hic V 3.] advenire praesentiam; idcirco [iccirco V 1.] hanc domum venimus ut tibi resistere valeamus.” Ad haec indignatus homo Dei, elevans oculos ad caelum palmasque super [supra V 2.] caput illius feminae ponens: “Domine,” inquiens, “plasmator hominum gloriose, emunda hoc habitaculum, munere tuo patratum [paratum V 3.] , ut non glorietur amplius inimicus insultando famulis tuis.” Ad hanc itaque orationem exclamavit daemon et dixit [ait V 2, 3, T.] : “Ecce eicis me [modo add. V 2.] de domo mea. Sed scio quid faciam: Romam citius properabo, quatenus coactum [coactus V 2, T.] illuc te faciam [faciam te V 3.] advenire.” Et haec dicens a muliere egressus abiit Romam.

[11] [e Proclia senatoris filia] Et in uxorem cuiusdam senatoris nomine Procliam [Proclia V 3; Proclie V 1; Proclie nomine V 2, T.] ingressus, coepit clamare dicens: “Non hinc egrediar, nisi Triphon advenerit.” Tunc senatoris iussu inquisitione facta, tandem aliquando illum invenerunt, et Romam concite perduxerunt. Ingrediente itaque illo in domum ubi praefata Proclia senatrix iacebat, coepit daemon per os [hos T.] eius insultando subsannare virum Dei et dicere: “Haeccine est [ecce me est V 2; haec inesse V 3; inest T.] virtus tua, famule Christi? tale tibi praemium ego contuli ut nuper pollicitus sum.” Cui sanctus ad haec: “Gloria, inquit, domini nostri Iesu Christi, quae te pro tua superbia de caelesti gloria expulit, ipse [ipsa V 2.] te quoque per [pro V 2, 3, T.] me humillimum de suo [sua T.] plasmate nunc eiciet; unde in eius nomine tibi [om. V 2, T.] praecipio, ne amplius in hoc habitaculo manere praesumas.” Et facto super aegram signaculo [signo V 3.] crucis, statim sicut fumus inimicus disparuit et mulier sana et laeta surrexit. Cui [cuius T.] tenens manus vir Dei, convocans virum [vir V 2 et T ante corr.] eius optulit eam illi dicens: “Respice [aspice V 2, T.] et vide quanta est gloria domini [domini gloria V 1.] nostri Iesu Christi et virtus illorum qui in eum toto mentis amore confidunt.” Cumque senator ille suam cerneret uxorem sanam, procidit ad pedes viri Dei et coepit clamare: “Ora pro me peccatore [om. V 3.] , serve Dei excelsi, ut mihi semper sit ille Deus adiutor, qui tanta praevalet facere mirabilia.” Tunc sanctus stetit super eum orans et dicens: “Ille Deus clemens qui fecit caelum et terram, sit tibi defensor et donet gaudia vitae.” Gratias igitur agentes [agens V 1, 3.] domino Deo, erant gaudentes et exultantes.

[12] [et e Gordiani filia expellit.] Eo namque tempore regnabat Gordianus [Gorgianus V 2, T.] caesar, qui et ipse habebat unicam filiam [filiam unicam V 3.] nomine Gordianam, valde Satanae [corr., prius vade Satana T.] laqueis irretitam [irretita V 2, 3.] . Hic [hinc corr. T.] enim cum ex ea nimis anxiaretur [ancxiaretur V 2, T.] , et multis medicaminibus multisque sacrificiis eam vellet eripere [eripere ///// V 2.] , ut ostenderet Dei gratia [gratiam V 2, 3.] beati Triphonis merita, clamavit daemon per os puellae et dixit: “Nemo me de hoc potest eicere habitaculo nisi puer Triphon, famulus Iesu Christi.” His auditis, gavisi sunt omnes gaudio magno; et magna inquisitione facta misit e latere suo milites, hoc est Petronium, Pompeianum, Vulcacium et Firrium et Milium ac Pretextatum [Protextatum V 1.] , qui eum [cum V 3.] quantocius [cito citius V 2, 3, T.] invenirent et cum magna reverentia suae magnitudini [magnitudine V 2, 3.] praesentarent [praesentaret V 2.] . Qui regalia iussa perficientes illum invenerunt et Romam perducere curarunt. Cumque appropinquarent [appropinquaret V 2, T.] urbi [sibi V 3.] , coepit daemon exclamare et dicere: “Non possum amplius in [om. V 3.] hac habitare [inhabitare V 3.] puella, quoniam ecce adest Triphon famulus Domini, cuius nequeo ferre praesentiam.” Haec cum dixisset, confestim a puella exiit [exivit corr. supra lin. T, om. V 2.] et pristinae [primae V 1.] sanitati restituta est. His ita peractis, notavit diem Caesar. Pervenientes autem post tres [om. V 2, T.] dies [dies tres V 3.] ad urbem et rem [re V 2.] diligentissime perquirentes, inventum est [autem add. T.] eadem die purgatam [purgata T.] esse puellam, qua [quia T.] daemon praedixerat famulum Domini esse venturum. Tunc celebratum est nomen sancti Triphonis et omnes illum suppliciter tanquam caeleste [celestem V 2, T.] consulebant oraculum.

[13] [Deciana persecutio.] Factum est autem ut eo tempore obiret [corr., prius obediret T; et add. V 3.] Gordianus caesar et Philippus acciperet romani imperii dignitatem; post cuius abscessum [abscessu V 3.] Decius caesar imperii suscepit habenas, vir per omnia nefarius [nefandus V 3.] , qui a sanctuario Dei incipiens, id est a beato Xysto [Xisto V 3; Sixto V 2, T.] , urbis Romae pontifice, multos christicolarum variis suppliciis interemit; inter quos etiam dignum Dei [domini V 1.] ministrum beatum Laurentium archidiaconum flammarum incendiis trucidavit [trucidabat V 2, T.] [Non sub Decio sed sub Valeriano passos esse SS. Xystum et Laurentium in dubium venire nequit.] . Erat enim tempestas saevissima in toto orbe ut [et V 2, 3, T.] nimia exquisitione quisquam ubique latere aliquomodo non [om. V 2, 3, T.] valeret. Praeposuerat autem [enim V 2, 3.] tyrannus singulis civitatibus praefectos ac iudices ad huiusmodi examinationem dando edictum, ut quicumque non coleret atque adoraret sacratissima numina Iovis [Iobis V 2, T.] et Minervae in capitolio urbis Romae constituta ac ceterorum deorum, igne, ferro, bestiis ac diversis suppliciis interirent, et omnia bona illorum publicis gazophilaciis reconderentur. Erat [erant V 2.] enim temporibus illis [illius T.] praefectus praetorii in Orientis partibus sollicitudinem gerens Tyberius, cognomento Graccus [graecus V 1.] , Claudius Aquilinus, et consularis Occidentis Bucadius [Buccadius V 3; Bucarius T.] , cognomento Petronius, et Gratus consul, Romae vero Aemilianus [Emilianus V 1; Milianus V 2, T.] . Hi namque talia edicta accipientes et per universum orbem disseminare studentes, per Valentem praefectum allata sunt praefato Orientis praefecto. Hic igitur accepta tyrannica iussione, strenue [strenuiter V 2, 3, T.] inquisitionem [inquisitione V 2, 3.] inducere studuit, ut quicumque christicolam [christicolas V 3.] inveniret, [Tryphon capitur] sibi maturius exhiberet [inveniret T.] . Verum quia mirifica [mirifico V 2, 3, T.] odoris flagrantia [flaglantia T.] beatissimi Triphonis usquequaque iam suavissime redolebat, nec erat civitas aut regio quae de illius nectare satiata [sacrata V 3.] non [om. V 1, 2, T.] esset, fama eius invitante, adierunt eum milites cum Frontone Apamiae [appamiȩ V 2, T.] civitatis et comprehensum ligaverunt et adduxerunt [ad add. V 3.] praefato Aquilino praefecto, qui tunc erat in civitate Nicaea. Ille itaque occupatus in rebus publicis, iussit eum retrudi in custodia.

[14] [sistiturque Aquilino praefecto] Alia vero die, facto conventu, sedit pro tribunali et suo illum conspectui exhiberi praecepit. Accelerans itaque Pompeianus primiscrinius explere iussionem obtulit eum dicens: “Adest, inclite praefecte, Triphon de Apamiae [appamiȩ V 2, T.] finibus a [om. V 2, 3, T.] vestra sapientia examinandus.” Tunc praeses aggressus est eum, et talibus inquisitionibus furiose coepit examinare dicens:

“Nemo reum faciet qui verum vult [vult verum V 1.] sibi dici [Collectio monostichorum, 60, Baehrens, Poetae latini minores, t. III, p. 239.] .

Ergo [ego V 2, T.] priusquam ad maiora veniamus, a prosapia sermo inchoetur; utilius [utilium V 2, T.] siquidem mores hominum agnoscuntur si ingenui fuerint [fueri V 2, T.] approbati. Dic ergo nomen, genus, patriam 〈at〉que [patriamque codd.] fortunam.” Et sanctus: “Si veritatem quaeris, veritatem invenire ne dubites [non dubites invenire V 2, T.] . Verax [vera V 2, T.] siquidem esse debet et per semitam [semitas V 3.] veritatis incedere [incederet V 2.] qui veritatem invenire cupit. Attamen ut ad singula proposita respondeamus, nomine Triphon vocor, genere Frigius; patria nostra Apamia [Appamia V 1; Appia V 2, 3, T.] est; fortuna [fortunam V 2, T.] siquidem non christianum, sed a Christo [sed Christi V 1; sed Christum V 2, T, locus corruptus.] nomen est, quoniam eventum nomen hoc est accidentia sonare potest. Sed hoc quid ad nos? Quid ad [a V 3.] christianam religiositatem attinet? Non enim christicolae a fatis ordinem vitae suae dispositum esse credunt, sed a creatore summo Domino, qui fecit caelum et terram.” Cui iudex: [cui interroganti] “Opportuno tempore prolixa dabitur [detur V 2, 3, T.] loquacitas; nunc breviter ad interrogata responde. Dic tamen: Tune es ille infandissimus Triphon qui novam quandam doctrinam saeculo inferre conaris?” Et sanctus: “Scriptum est enim, strenuissime praefecte, in sententiis philosophorum:

Impedit ira animum ne possit cernere [cernere scripsi, discernere codd.] verum.

Si ergo competit tuae sapientiae, rationabiliter nostram audire [autram T.] humilitatem, depone [deponere T.] iram, corripe [corripere T.] furorem;

disce supercilii rigidos deponere fastus
et tunc rite vales rationem cernere veram.”

Ad haec iudex: “Et quis sapiens affirmare audeat non modeste ac placide iudicii regulam custodire? nonne si quis aliter incedere studet non rex ille sed servus esse probatur, secundum [sed V 3.] illud quod scriptum est:

Tu si animo regeris, rex es; si corpore, servus [Collectio monostichorum, 7 Baehrens, Poetae latini minores, t. III, p. 237.] .”

[15] [de rebus fidei] Haec audiens Domini athleta coepit rationem ponere praefecto dicens: “Dixisti, o iudex, me esse infandum et novam doctrinam saeculo inferre conari. Infandus siquidem essem [esse V 2, T.] si infanda coli [colere V 2, 3.] praedicarem [predicare V 2, T.] . At quia illam religiositatem [religitatem V 2, T.] colo et praedico quae authentica est et ratione viget [vigent V 2, T.] , infandus vocitari [vocitare T.] non debeo. De nova doctrina quid loqui valeam? Nova doctrina dicitur quam novi et moderni auctores [auctorem V 2, T.] condere studuerunt. Conditor enim nostrae [om. T.] sacratae [servatae V 3; sacre T.] fidei antiquus dierum est, adeo ut eius initium atque finem nullus mortalium, nullus angelorum animadvertere [advertere T.] valeat [valet T.] , et non mirum, quia nec habere probatur. [Dan. 7, 9.] ” At [ad V 2, T.] iudex: “Improbitatis [improbitas T.] obstinatio ad mendacii refugium te fugere persuasit. Qua enim auctoritate antiquum dierum auctorem vestrae fidei esse dicere praesumpsisti, cum illum vestrae [vestre ///// T.] litterae autument [aut met T; corr. V 2, prius autment.] sub caesare Octaviano natum, sub Tyberio [Tiberio V 2.] et Pontio Pilato [Pylato T.] passum, mortuum ac sepultum. Qui natus ac sepultus esse vere ostenditur, quomodo sine initio ac fine esse perhibetur?” Ad haec sanctus: “Est quippe homo animalis, est et spiritualis [spiritalis V 2.] . [1 Cor. 2, 15.] Spiritualis [spiritalis T.] enim omnia iudicat et ipse a nemine [ipse anime V 2, T.] iudicatur. Si spiritualis [spiritalis V 2, T.] esses [esset V 2.] et lumen quod in te [se V 3.] est [est in te V 2.] tenebrae non esset, non [nec V 1.] opinareris de creatore nostro domino [nostro add. T.] Iesu Christo initium ac finem habere pro eo quod natus mortuus ac sepultus sit [est V 2, T.] . [Matth. 6, 23.] ” Et iudex: “Video te ineptis et callidis suasionibus effugire [effugere T.] velle mendacii oppositionem, dum me animalem [animal corr. T.] esse fateris; unde ex [de V 2, T.] ore tuo te irretire volo, quatenus ipse tibi et testis et iudex esse videaris [videatis V 2, T.] et nihil me contra legem tibi inferre proclames cum temetipsum damnatum tua conscientia demonstret. Dic ergo, confiteris Iesum Christum Deum [(I. C. D.) dominum I. Chr. T.] et hominem, an non?” Et sanctus: “Ita plane.” Et iudex: “Natum ex Maria virgine, tentatum a diabolo, esurientem, sitientem, ex itinere fatigatum, ad postremum iudicatum, crucifixum, mortuum ac sepultum?” Et sanctus: “Absit ut de meo Domino et redemptore [redemptore //// V 2.] talia non credam; hoc corde, hoc ore confiteor et labiis praedicare non cesso, quoniam hoc totum quod ad ignominiam subsannando astruis [astruit V 2, T.] , laus et gloria christianorum est, redemptio et exultatio [exaltatio V 2.] .”

[16] [multis respondet;] Cui iudex: “Ad hoc te perducere volui ut, audiente universo coetu nobilium, Deum tuum Iesum Christum, in quem nos credere persuades, non erubesceres hominem verum fuisse, humanas passiones sustinuisse, crucifixum, mortuum ac sepultum. Verum, quia tuis oblectationibus [obiectionibus V 2, T.] temetipsum irretire non timuisti, si praevales, si prudenter te [te prudenter V 1.] agere confidis [confides V 2, 3, T.] , dissolve calligationes ineptas. [Isa. 58, 6.] Quare Christus, si Deus omnipotens est, fieri homo voluit [et sanctus add. V. 3.] ?” — “Quod impossibile de Deo astruis, o iudex,” inquit sanctus [(o-sanctus) om. V 2, 3, T.] , “salubriter corrigendum est quam exponendum. Omnipotens Deus ideo dicitur quia nihil restat [ut add. V 3.] non subiectum illi; et omnia quaecumque vult facit in caelo et in terra. [Psalm. 134, 6.] Quare autem homo fieri [fieri homo V 2, 3, T.] voluit cum Deus esset? Si patienter audies [audis V 3; audes V 2, T.] sapienter animadvertere potes [potest V 2, T.] . Deus enim et homo ab omnibus [hominibus T.] christicolis sic praedicatur et creditur, quoniam quidem Deus cum [dum V 2, T.] esset, diligendo hominem quem creavit, assumpsit humanitatem ex virgine et celavit divinitatem, ac per hoc facta est divinitas in carnem [carne V 2, T.] quasi iacens [latens V 1, 2, T.] amum in escam quem [quod V 1.] devorando diabolus in morte Christi perforavit divinitas maxillam eius et [om. V 3, locus corruptus.] destruendo tartara, iustosque exinde levando. Ex tunc donavit [donando V 2, T.] suis cultoribus regna caelorum, qui prius mergebantur ad baratrum inferorum;

haec est vera fides, iustorum gloria celsa [excelsa T.] .”

Ad haec iudex: “Poteram et ego similia tui [tua T; tui similia V 3.] loqui et multa de Iovis omnipotentia [omnipotentiam T.] pseudologicis [pseudoloicis V 3; seudologicis V 2, T.] adinventionibus fictisque mendaciis invenire. Sed quia falsitas respuenda est et veritas sequenda, non tuis mendaciis aures [tures V 2, T.] accommodo [ac commodis T.] sed veritati.” Cui Christi famulus: “Occasionem quaerit qui vult ab amico recedere. Attamen ut improperium [in proprium V 2, T.] mendacii [mendaciis V 3; mendacium V 2, T.] destruam, testimonium veritati [veritatis V 2.] adhibere non praetermittam; ficte de Christo domino et false de illius incarnatione, morte ac resurrectione apponerem, si Spiritus Sanctus non ante de illius incarnatione diceret: [Isa. 7, 14; 15, 2;] Ecce virgo concipiet et pariet filium, et vocabitur nomen eius Emanuel [Rom. 10, 21; Ose. 13, 14.] [Emmanuhel V 2, T; Emanuhel V 3.] ; et de cruce: expandi manus meas tota die in cruce; et de inferis: ero mors tua, o mors, morsus tuus ero, inferne; et de resurrectione: resurrexi et adhuc tecum sum. [Psalm. 138, 18.] Quid ad haec contendere ultra potes [ultra contendere potest V 2, T.] ?”

[17] [immotus in fidei confessione] Tunc Pompeianus primiscrinius intercidens sermonem magna voce dixit ad praesidem: “Sufficere sapientiae tuae potest, domine praeses, quod in tanto conventu se confessus est esse christianum. Quid ultra prosequeris? Quid per varia [varias V 2, 3, T.] duceris? Ad hoc respicere satage quod te divina potestas praeposuit [om. V 2, T.] . Nam si istum improbum non [supra lin. corr. V 2.] refugis, in multiloquio ipsius finem nullo modo invenies.” Cui praeses: “Ita esse [esset T.] ut asseris, nulli dubium est. Sed ideo ad quaestiones illius respondere apte [aptae ///// V 2.] curavi, ne videremur illum suffocare potentia [potentiam V 2; potentia /// T.] et non veridica ratione [veridicam rationem V 3.] convincere. Sed quia faventibus sacris numinibus per omnia convictus est, quid ultra facere debeat non inveniet [invenies V 3.] , nisi ut [om. V 2, T.] aut sacratissimos deos adoret aut ad parata [(ad p.) apparata V 2, T.] incendia destinetur [destinatur T.] .” Et inter haec conversus ad Dei famulum dixit: “Quid nunc, Triphon, de tanto famine sentis [sensus V 2, 3, T.] ? Acquiescis salutaribus monitis? An delectaris [delectare V 2, T.] transire per ignem?” Cui sanctus: “O utinam pro glorioso nomine domini [nostri add. T.] Iesu [om. V 1.] Christi trium illum puerorum caminum experiar. [Dan. 3.] Quid enim praevalet creatura fragilis contra omnipotentiam [potentiam V 2, T.] creatoris?” Et praeses: “Cum perfectae aetatis esse videris, ita perfecte agere festina.” Ad quem sanctus: “Perfecte quidem omnia perago si in fundamento Christi fundatus permanebo. Nam si exinde, quod absit, eradicari [eradicare codd.] potuero, et imperfectus et insipiens per omnia iudicor.” Ad quem praefectus ait: “Subveni tibi, miser, modo dum tempus expostulat, dum patientiae nostrae uteris [uteritis T.] monitis; cum enim igne exuri coeperis, appetes [appetis codd.] agere invitus et exustus quod nunc commonitus agere neglegis.” Cui sanctus: “Noli iterum atque iterum terrorem ignium minando mihi opponere. Si enim per terrorem me arbitraris acquiescere vel ignium incendia, non bene sentis; omnis enim creatura oboedire contendit suo creatori. Si ita est, immo quia ita est, quid mihi ardor ignium? Quid cetera poenarum genera praevalent inferre? Cum utique ignis refrigerium praebeat, bestiae commoda subministrent.”

[18] [iussu praesidis] His auditis praefectus commotus furoris amaritudine ait: “Si iste animosus non experietur dolores, non inclinabitur salutaribus documentis.” Et inter haec: “Eia,” ait ministris, “exuite illum, ac suspendite [suspendi V 2, T.] in patibulo; verberetur fortiter, sentiat aspera, qui dulcia recusavit.” Cumque per trium [triduum V 3 et ante corr. T.] fere [om. V 2.] horarum spatium acriter flagellaretur [flecteretur doloribus T.] , [per tres horas verberatur;] nulla doloris vox resonabat nisi:

“Gloria, Christe, tibi [tibi Christe V 3.] , caeli terraeque creator;
gloria, Christe, tibi [tibi Christe V 3.] .”

Ad haec irridens praefectus Dei athletam dicebat: “Adhuc non pervenisti ad combustionem [combustione V 2, T.] flammarum, ad [ad //// V 2.] acriora incendia, et Christum invocare contendis. Noli modo, noli crucifixum clamare. Tunc enim subveniat [subveniet V 2, 3.] cum ignis ad intima coeperit introire. Tale [talem V 2, T.] praemium merentur [omnes add. V 2, T.] contumaces qui divae potestati [due potestatis V 2, T.] renuerint submittere colla.” Contra quem Christi propugnator aiebat [agebat V 2, T.] : “Si ista tua [om. V 3.] tormenta perpetua essent, si tuus Caesar sine fine regnaret, quamvis humano debuerant ei subditi [subdi V 3.] in sua regione suppliciter oboedire. At quia alius imperator regnat in caelis, qui semper vivet et numquam moritur, qui postquam occiderit corpus, habet potestatem animam perpetue perdere in gehennam, nulli aliae potestati, nulli regum in omnibus oboedire debemus nisi illi soli. [Luc. 12, 5.]” Cui iudex: “Et est alius qui habet potestatem in caelo et in terra supra potestatem terribilis Iovis [terribili Iobis T.] ?” Et sanctus: “Est prorsus verus Deus omnipotens, qui regnat in caelis, qui, ut iam superius asserui, neque initium [(neque in.) om. T.] neque finem habere creditur, quia creator est caeli et terrae; nam ipse Iovis, ut litterae vestrae testantur, non deus, quod nefas est audire et dicere, sed homo iniquus plenus sceleribus [sceleris V 2, 3, T.] et iniquis actibus [artibus V 3.] .” Ad quem praefectus: “Longanimitas patientiae meae talia te dicere permittit, alioquin flammivomis [flammivoris V 3.] incendiis tuam ferream animam cruciari feceram, qui blasphemiam [blasphemia V 3; blasphemam V 2, T.] contra divinam [divam V 2, T; duram V 3.] potentiam proferre non erubescis. Pereat, pereat christicolarum studium, qui nec hominem erubescere nec caelestem potentiam venerari procurat [procurant V 1.] .” Ad haec Christi famulus: “Sicut iam superius dixi: omnis creatura suo creatori oboedire appetit, et quia ita est ignis incendium, quod promittis, si Deus voluerit, in refrigerium commutabitur, si permiserit exuri ad purgationem potius peccatorum quam ad perditionem, ad momentum ad punctum finem faciet corpori, anima utique caelestia penetrat. Ignis autem qui vobis [vobis ///// V 2.] praeparatus [preparatum T.] est aeternus erit et in perpetuum vos excruciabit [excruciavit? T.] atque omnes qui vobis oboedire contendunt.”

[19] [per nemora trahi iubetur.] Tunc iratus praeses egressus est ad venandum, iussitque Christi famulum per nemora ligatum fortiter trahi; frigus autem cum esset asperior, dirruptae sunt plantae pedum illius, conculcatae ab equorum ungulis. Interea cum talia Dei athleta pateretur, non in querela [querella V 3; quere ///la V 2.] murmurationis, non in furorem insultationis elapsus est, sed totus in Dei gaudio exhilaratus aiebat: “Domine Iesu Christe, salus aeterna, pro cuius amore hoc [hec V 2, T.] patior, ne [non V 3.] reputes illis hoc peccatum, quia ignorant quid faciunt. [Act. 7, 60.]” Regresso autem praeside de venatione, iussit eum sibi [sibi eum T.] praesentari. Cui et dixit: “Quid agis, fortissime? Quid bellicose pugnator? Resipiscere cogitas [cogitans V 3; cogita V 2, T.] an adhuc in acie positus pugnare niteris? Non desunt arma nostrae industriae quae tuum ferreum corpus valeant penetrare.” Ad quem sanctus respondit:

“Dum mihi vita comes, dum spiritus hos [os V 2, T.] regit artus,
semper pro Christo et [pro V 2, T; pro add. V 1.] sancto eius nomine pugno,

non armis ferreis sed fide, spe [spes T.] , et charitate omnesque tuas machinationes pro nihilo duco.” Haec audiens praeses iussit martyrem Christi retrudi in carcerem [carcere V 2, 3, T.] , dicens: “Adhuc indiget fomentis animosi pectoris indignatio. Sentiat, sentiat [om. T.] quos [quod V 2, T.] ad pugnam provocare non erubescit; maceretur diutius et sic ad nostram praesentetur inquisitionem.” Haec ubi dicta dedit, profectus est ad alias regiones, scilicet ob christianorum perditionem.

[20] [In civitate Nicaea] Et post dies plurimos pervenit in Nicaeam civitatem. Dumque suam rabiem satiare cuperet de sancto martyre, iussit illum sibi afferri. Cui et dixit: “Versutia tui animosi pectoris multas [multa V 2.] strophas [(m. s.) om. T.] multasque possidet calliditates; ideoque me inertem arbitrans, sperasti te diu inferre modestiae animi nostri [(a. n.) animarum V 1.] , ut diu obluctando impunem te abire permitterem. Sed vanis tuis illusionibus obieci laqueum prudentiae, ut nullum aditum invenire valeas quod effugere cupias. Tantum flecte robur coepti propositi et paenitere quod hactenus dementiae deserviens rebellis et impius sacrata numina contempsisti.” Ad haec Domini athleta: “Si dicta tua diligenter aequo libramine considerare velis, o iudex, et sermonibus [tuis add. V 2, 3, T.] te irretitum invenies. Ac per hoc ab impia [impio T; impitio V 2.] seductione cessare debes, et non me absolutum et liberum de servitio Christi tollere et sub iugo servitutis daemonum [om. V 1.] subdere velle [(subdere velle) inclinare velle (om. V 2) cui iudex qua ratione asseris me irretitum esse meis sermonibus et te sub iugo (daemonum inclinare velle vel add. T) servitus subdere (velle add. V 2) V 2, T.] . [iudicis blanditias] ” — “Si enim, ait iudex [(ait iudex) om. V 2, 3, T.] , nostris oboedieris praeceptis [praec. ob. V 2, T.] et non te gloriosis exornaverimus honoribus, recte me seductorem vocitas et tanquam insipientem mea locutione superatum; at si hoc [ū add. dein del. T.] non verbo sed opere complere parati sumus, nostra potius assertio vera et iusta est et improba tua [tua improba V 2, 3, T.] cultura et dictio supervacua. Tamen ne violentia et non ratione [rationem V 3.] videaris esse convictus, proba quod asseris.” Et sanctus: “Ex hoc propheta orabat ad Dominum et dicebat: Corripiet me iustus in misericordia et increpabit [increpavit V 1, 2, 3; increbabit T.] me, oleum autem peccatoris non impinguet [impinget V 3.] caput meum. [Psalm. 140, 5, 9.] Custodi me a laqueo quem statuerunt mihi et a [ab V 2.] scandalis operantium [operantibus V 2, T.] iniquitatem. Quare, o iudex, emollire satagis sermones tuos super oleum, et callide iacula minari [minare V 1, 2, T.] disponis? nos autem certamen nostrum ponentes in Domino calliditates tuas pro nihilo ducimus, credentes per omnia quod ipse dirigat omnes actus nostros in viam pacis et tu in laqueum incides quem Christi famulis parare [patrare V 3.] non erubescis. [Luc. 1, 79.]” Tunc praeses stomachans adversus Domini famulum, [minasque] talia furibundus edidit: “Si enim superius non tuae pertinaciae permisisset [premisisset T; promisisset V 2, 3.] nostra clementia ut non te violentia [violenta V 2, V 3, T.] sed ratione convincerem, cruentum te iusseram recto itinere loquendo pergere et non serpentino more [amore V 1.] angulatim [angulatum T.] et indisdiscrete dicta proferre, quid est hoc quod [om. V 2, 3.] agere voluisti cum superius aliud [agere V 2, T.] proposuisti et nos te sequentes ad omnia et rationem [orationem V 1, 2.] reddentes [et add. V 3, T.] conturbasti sententiam et non alligatos [alligantes T.] nostra dictione non approbasti sicut temerario [temerio V 2, T.] ore proferre ausus es?” Ad quem Domini [Dei V 3, T.] famulus respondit: “Si approbare nequeo quod promisi, recte irasceris; si autem promissa complere valeo, ostendis te irato animo quaesisse quod placida mente complere debuero. Verumtamen [verumptamen V 2, T.] ut proposita [propositam V 2, T.] persolvam et veridicum me ostendam, ideo tuis assertionibus alligatum [te add. V 3.] superius dixi [dixi sup. V 2, T.] , pro eo quod suasione callida et maligna monebas me abnegare nomen Dei omnipotentis, qui fecit caelum et terram et adorare daemonia quae mergunt sibi servientes ad incendia aeterna.”

[21] [contemnit;] Praefectus dixit: “Ex cuius doctrina hoc didicisti?” Et sanctus ait: “Ex doctrina domini nostri Iesu Christi, qui dixit: Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor et ego eum [om. V 3.] coram patre meo [patre/// meu/// V 3.] , qui est in caelis. [Luc. 12, 8.]” Et iudex: “Haec fuit redargutio qua me alligatum meis assertionibus asseruisti. Unde irretitus appareo?” Ad haec Christi famulus: “Et quae potest esse peior alligatio [colligatio V 3.] insipienti [in sapienti V 2; insipientiae V 3, T.] viro, quam ista quae te opprimit [opprimet V 2, 3, T.] ? qui cum sis [sit V 2.] sapiens, praedicas [predicat V 2.] sapientiam [sapientia V 2, 3, T.] , quae Christus est, relinquere et idola sequi, spernere creatorem et colere creaturam. Quis sapiens ac [et V 2, 3, T.] intelligens [intellegens T.] hoc iustum esse confirmat? Cum etiam in saeculi dignitatibus nemo regem praedicat despicere [despicere //// T.] et famulare [famulari V 2, T.] ministris, nemo dominum denotare et servis subdere colla. Si hoc in [om. V 3, T.] mortalibus observatur, quanto magis in Deum omnipotentem et immortalem factorem animarum et corporum, qui potest corpus et animam [anima V 2.] perdere in gehennam [gehenna V 2, T.] . [Matth. 10, 28.] Sed ut arbitror, immo firmiter teneo, ideo talia patrata suades, quia lux Christi non illuminavit praecordia tua [precordiam tuam V 1, 3.] et tenebrae circumdant mentem tuam. Si autem ad viam [vitam V 3.] Christi pervenire disposueris, statim clarus et splendidus apparebis, et cuncta improba quae praedicas conculcare niteris, veluti daemoniaca [demonica V 1; demonia T.] iussa.” Ad haec iratus iudex ait: “Cogitavimus enim ut per dulcedinem ingenii nostri non te sineremus in baratrum mortis ire. Sed ut videmus, non [corr. supra lin. V 2.] tibi concessum est a diis immortalibus pro eo utique quod eos [deos V 1.] hactenus denotare non timuisti, et dignam [digna V 3.] exhibere venerationem contempsisti [om. V 2, 3, T.] . Sed credo quod coactus perficies [perficias V 2, 3, T.] quod sponte agere noluisti.”

[22] [pedes eius clavis configuntur.] Tunc iussit ministris: “Eia,” inquiens, “afferte clavos et configite in pedibus eius, et per totam civitatem pedibus [cȩdibus V 2, T.] perfossus ducatur.” Quodcumque actum est, omnia pro nihilo ducebat respiciendo ad praemia sempiterna, quae nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt. [1 Cor. 2, 9.] Admirans itaque praefectus tantam in martyre [tanta in martyrem V 3; martyre //// T.] constantiam, iussit eum manibus post terga [posterga V 2, 3, T.] ligatis diutius virgis caedi. Sed cum hoc pro Christi amore patientissime sustineret, nimio furore succensus [corr., prius succensos V 2.] praeses iussit afferri [corr., prius afferre V 2.] lampades ignitas et corpus Christi martyris crudeliter cremari. Cum haec agerentur, expandit manus suas ad caelum beatus Domini martyr, et ita [ad add. V 2, T.] Dominum exorabat: “Domine Deus omnipotens, creator caeli et terrae, respice in me famulum tuum de tua misericordia confidentem, nec [ne V 2, T.] praevaleat adversus me poena [poenam V 3.] diabolica fraude submissa, sed connumera [connumerare T.] me in gregem [grege T.] electorum tuorum, ut tandem aliquando merear tuam desiderabilem cernere gloriam. [Corona de caelo demissa.]” Haec eo orante lux magna circumfulsit eum et corona splendida super caput eius lapidibus pretiosis et variis floribus exornata. Hoc cum vidissent [vidisset T.] scelerati ministri ceciderunt in terram terrore nimio conturbati [conturbata V 3.] nihil penitus complere valentes. Quod cum nuntiatum praesidi fuisset, conturbatus et admiratus iussit tribunal parari ad examinandum martyrem Domini.

[23] Postera [postea T.] igitur die, facto consilio, iussit eum praesentari et ita alloqui coepit: “Quid tibi videtur, robustissime [(v. r.) r. v. V 2, T.] virorum? qui sensus? quae [qui V 2.] vires? vel quod [que V 2, T.] emolumentum in pertinacia acquisisti? Nos enim et gloriam [gloria V 3.] praeparavimus [praeparabimus V 3.] et gaudia promisimus, sed protervia tua patrante, consequi non meruisti. Tamen, si recuperare vis consilia mala, misericordiam [misericordia V 2, 3, T.] non negamus.” Cui Christi famulus: “Quod semel egressum [egressus V 3.] est de labiis meis non faciam irritum. [Psalm. 88, 35; 5, 7.] Dicit enim propheta: Odisti, Domine, omnes qui operantur iniquitatem, perdes eos qui loquuntur mendacium. Iam definitum est in corde meo quod nullum [nullus V 2, 3, et ante corr. V 1.] mortalium nisi Deum omnipotentem et viventem in sempiternum adorem, qui spiritum omnium habet in manu sua; hunc vero protectorem habendo non timebo quid faciat mihi homo.” [Psalm. 55, 11; 117, 6.] Cui iudex: “Inimice animae tuae, si [sic T.] adorare sacratos deos refugis, saltem imaginem divi [divini T.] caesaris Decii venerare et iura per numina sacri Capitolii ut quoquo pacto animae tuae possit [possim V 2, 3, T.] esse consultum.” Et sanctus Domini ait: “Talis imago Caesaris, qualis et deorum vestrorum; mortalis Caesar, mortalesque dii vestri. Quid enim Iovis, Minerva, et Diana [Minervȩ, Dianȩ T.] magni aliquid agere valuerunt, scelerate et impie viventes cum perpetuae poenae sint traditi? Quomodo cultoribus suis praestare valent adiutorium [om. V 2, T.] ?” Ad haec itaque praefectus furore succensus iussit eum torqueri et plumbatis crudeliter verberari. Quae dum Christi miles [milex V 2, T.] omnia patienter pro amore Domini sustineret atque in Christi confessione alacris permaneret, cui [qui V 2, 3, T.] iam corona parata erat et gaudia sempiterna, consilio inito tyrannus talem in Christi martyrem protulit sententiam: [Capitis damnatus] “Triphonem, genere Frygium [Phrygium V 3.] , Iesum Christum Nazarenum colentem et sacra numina contempnentem iubet illum clarissimum consilium [clarissimo consilio V 1.] gladio puniri.” Qua [quae V 3.] sententia prolata, cum destinati milites illum ducerent ad trucidandum, erigens beatus Triphon in caelum oculos, extendens [extendes T.] ad sidera palmas, collaudabat Dominum dicens: “Glorifico te, domine Iesu Christe, et gratias ago sancto et venerabili nomini tuo, quoniam adiutor et protector factus es mihi, et liberasti animam meam a laqueo satanae secundum multitudinem [multitudine V 2, T.] miserationum tuarum. [Eccli. 51, 2.] Nunc autem, te adiuvante, quod quaesivi inveni, quod desideravi adeptus sum. Tu autem, Domine, suscipe in pace spiritum meum; te enim adoro, te laudo, te glorifico, quia tu es Deus [om. V 2, T.] benedictus in saecula saeculorum. [gladio percussus moritur.]” Haec cum orasset, gladio percussus migravit ad Dominum. Tunc fratres in Nicaeam [Nicea V 2, T.] convenientes, tulerunt corpus eius et aromatibus condientes, ipso sancto martyre revelante, ad propriam illum regionem duxerunt, et in Samsado vico posuerunt, digne [dignum V 2, T.] illum per omnia venerantes et laudem Domino referentes. Passus est autem beatus Triphon tertio [tertia V 2.] nonas februarias [quarto idibus novembris T.] regnante domino nostro Iesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula saeculorum, amen.

VII. PASSIO SS. TRYPHONIS ET RESPICII

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

BHL Number: 8336, 8337

E codicibus bibliothecae Vaticanae lat. 5696(= R 1), capituli Sanctae Mariae Maioris B (= R 2). Cf. Comm. praev. num. 26.

Passio sanctorum Triphonis et Respitii martyrum.

[1] [SS. Respicius et Tryphon] Cum venerabilis puer Respitius in divinis exerceretur ludis [ita R 1, 2, laudibus exspectaveris.] , castificabatur a matre sua nomine Eucharia [Eucharia mater S. Tryphonis in eius Vitae c. 1 dicitur, supra, p. 336.] , nutriebatur a quodam sancto et catholicissimo sacerdote, qui eum secundum apostolicam doctrinam [scripsi, divinam R 1, 2.] apprime instituit, sine intermissione divina magnalia psallere fecit, sicque puerilem devotionem in Christi caritate firmavit. Cumque factus esset annorum duodecim, die quadam cum beato Triphone aeque [aque R 2.] in Christi fide perfecto aliisque ex coaevulis suis ludum exercente, unus ex ipsis tactus est morsu serpentis, ita ut periclitaretur usque ad mortem. Currens vero unus de pusiolis nunciavit parentibus eius qui percussus fuerat. [puerum a morsu serpentis] Cumque ululatum non minimum parentes pueri ob infortunium cum lacrimis dedissent, horis quasi tribus transactis, coepit percussus vociferare dicens: “Deprecor vos, o sancti Dei Triphon atque Respiti, accedite propius et tangite corpus meum ut non moriar. Vobis enim donavit Dominus gratiam curationum.” Haec dicente puero, conversus populus qui aderat rapuerunt sanctos Triphonem atque Respitium a serentes quia “vox quae facta est Dei ostensio est ut dinosceremini qui hactenus latuistis.” Cumque ducerentur ad locum ubi aeger ille semivivus iacebat, beatus Triphon voce magna dixit: “O lux mea Deus, adesto nunc famulis [servis R 2.] tuis per gratiam, qui ubique praesens es per divinitatis tuae potentiam, extende nunc manum tuam super eum qui percussus est, et sana eum a necessitate qua tentus est.” Et confestim sanatus est et omnes glorificaverunt Deum. Venerabantur quoque [autem R 2.] sancti Dei pueri Triphon et Respitius super hoc miraculo ab omnibus in nomine domini nostri Iesu Christi.

[2] [Asyncritum a debilitate,] Paucis exinde transactis diebus, dum essent sancti pueri in itinere positi, Asincritus [ita V, 1 2, 3, T, supra, p. 357, Asie R 1, 2.] quidam graecus negociator substitit in loco, 〈et [supplevi, om. R 1, 2.] 〉 respiciens infantes, stupore perculsus exanimis defecit. Vox autem caelitus emissa est dicens: “Convertimini, Triphon atque Respiti, date manum deficienti; proficiscimini cum eo et adhibete ei curationem, quia vobiscum [corr., prius nobiscum R 1.] sum omnibus diebus vitae vestrae.” Qua voce comperta, ilico sancti Dei conversi viderunt eum in terra iacentem et dixerunt: “Homo Dei, surge et lauda redemptorem tuum, qui in caelis est.” Et vidit sanctos gratissimos vultus habentes et imposuerunt eum vehiculo suo quo utebatur, ne forte lassesceret [la////cescere R 2.] exinde. Euntibus autem eis, negociator, qui pueros solos putabat, tertium cernens expavit ad visionem infantis. Dixit autem beatus Triphon: “Quare timuit anima tua?” Qui dixit: “Vivit Dominus, quia vidi vultus vestros fulgentes.” Dixerunt sancti: “Quomodo visi sunt tibi vultus nostri?” Negociator dixit: “Vidi quosdam albatos iuvenes, unum a dextris et unum a sinistris, et vultus eorum splendidissimus [splendidissimi R 2.] nimis.” Dixerunt sancti: “Ostensa sunt tibi futura; veniet enim ultio super daemones.” Quo exhibito miraculo, sancti perrexerunt ad orationem. Cumque Dominum obnixe precarentur, ecce quattuor immundi spiritus vehementer coacti per aera vociferant dicentes: “O sancti Dei, transite locum istum; vincti enim sumus per orationes vestras catenis igneis.” Completa igitur oratione, fregit sanctus Triphon panem et dixit negociatori: “Redde Domino vota tua. [Psalm. 49, 14.]” Et accipiens manducavit et dixit: “Vivit Dominus qui me enutrivit ab infantia mea qui tanta mirabilia operatur per sanctos suos quia amodo serviam illi omni devotione spiritus mei.” His dictis iter coeperunt. Daemones autem in [om. R 1.] praesentia sanctorum eiulatu teterrimo clamabant per aera [aerem R 2.] : “Cremamur, sancti Dei, fugati sumus orationibus vestris e sedibus propriis.”

[3] [stabularium a febre sanant;] Pergentibus quippe illis, prima mansione applicuerunt Pandocium vicum, ubi quidam stabularius tenebatur magnis febribus. Ad quem ingressi dixerunt: “Surge quantocius de stratu tuo, et glorifica Deum. [Luc. 4, 38.]” Statim ad hunc sermonem sanctorum plenius est sanitati restitutus. Vespere autem facto, complentes orationem reficiebant 〈corpora [suppl., om. R 1, 2.] 〉, et inter convivandum facta est vox divina ad eos per nubila dicens: “Pueri mei Triphon atque Respiti, proficiscimini Caesaream. Est enim quidam ibi porcus ingens, silvaticus, [aprum abigunt.] pessimo daemonio plenus, a cuius nefanda rabie oportet vos venatorem liberare; quem cum salvum efficietis, faciam ut vos sequatur et doctrinae vestrae tenacius inhaereat.” Facta autem hac voce, omnes cives pandociani pavefacti orationi incubuerunt. Surgentibus vero ab oratione, videbantur sancti ab omnibus, cum litteras nossent minime, in manibus librum tenere, in quo Christo colloquentes conroborati sunt. Facta itaque ambulantibus illis hora circiter sexta fixerunt genua [genu R 1.] ad orationem. Quibus orantibus, subito aper de silva exiliens, canibus minabatur mortem. Quem cum vidisset venator appropinquantem sibi, exclamans ait: “O gloriosi Dei servi, opem ferte mihi ut non peream.” Qui dixerunt: “Domine Deus omnipotens, rerum dispensator omnium, qui reples eos qui sperant in te Spiritu Sancto, qui puram et sinceram bonitatis tuae salutem das his qui confitentur nomen tuum duxque es omnibus qui mandata tua custodiunt, extende manum tuam et amove timorem ab hoc servo tuo; effuga dolores; conserva eum sicut tu scis et vis, qui salvos facis sperantes in te. [Psalm. 16, 7.]” His dictis aiunt venatori: “Confide, et ora Deum qui a periculis liberat.” At ille expectabat rei eventum, quid pueri essent acturi; qui hilarem praeferentes vultum de praesentia Spiritus Sancti extenderunt manum, crucemque pingentes ingenti bestiae dixerunt: “Perge velociter unde venisti.” Quo dicto bestia oboedivit, et cum omni mansuetudine abscessit.

[4] [Spiritum immundum ex homine quodam] Modico autem [vero R 2.] facto intervallo, ambulantibus sanctis in via, ecce homo quidam occurrit habens spiritum immundum, qui saepius in flumina deiectus, sed usque in praesentiam sanctorum puerorum divinitus est gubernatus; et hic vociferans dicebat: “Sancte Dei Respiti, uris me.” Ad haec verba beatus Respitius intuens in caelum dixit: “Lux inextinguibilis Christe, splendor iustitiae, caeli ac terrae Domine, expelle inimicum hunc ex [in R 1, 2.] figmento tuo, qui ad imaginem tuam de limo terrae factus est a te homo. [Gen. 2, 7.]” Et statim spiritus nequam exiit ab eo et voce magna per deserta volitans aiebat: “Uris me, serve Dei Respiti; non habeo locum habitationis.” Salvatus autem homo dicebat: “Gloria tibi, Christe.” Et proficiscebatur gaudens et glorificans Deum.

[5] [et ex Antonino Caesariensi expellunt.] Homo quidam nobilissimus Caesareae civitatis, Antoninus nomine, habens spiritum malum, vinculis astrictus 〈erat [supplevi, om. R 1.] 〉 super quo sanctus Triphon nuncio superno commonitus est quemadmodum eum sanaret et sequi suum praeceptum faceret. Is quoque, disruptis catenarum compedibus, venit ad beatum Triphonem et cruciatus mirabatur ab omnibus. Sanctus autem Domini extendens manum tenuit hominem et dixit: “Tibi dico, immunde spiritus, in nomine domini nostri Iesu Christi, contremisce et exi ab eo.” Statim absque mora [om. R 1.] effugit [effugiens R 1.] per deserta loca, haereditatem perennis flammae tenens; sicque homo sanae mentis effectus secutus est eum.

[6] [Lucium praesidem ad Christum convertunt;] Lucius quippe praeses, cum esset paganus, audiens haec fieri a sancto Triphone, iussit tribus militibus quatenus eum sibi quantocius praesentarent [presentaret R 1.] . Vir autem Domini Respitius, praescius futurorum dixit beato Triphoni [corr., prius Triphone R 1.] : “Frater, scio voluntatem praesidis; eamus in obviam militibus eius, quia quaerunt nos.” Et exierunt illis obviam et dixerunt: “Quem quaeritis?” At illi dixerunt: “Praeses misit ad vos, quia desiderat videre facies vestras. [Ioh. 18, 4, 7.]” Viri autem Domini dixerunt: “Et nos cognovimus per spiritum Dei nostri; tamen euntes renuntiate ei quia pro foribus stant servi Dei.” Egressus autem praeses dixit: “Bene venistis, servi Dei.” Sancti autem hoc modo responderunt: “Deus illuminet sensus animae tuae, ut cognoscas mirabilia deitatis suae.” Dixitque praeses: “Dicite, homines Dei, infantium habitu induti, sed seniorum prudentia decorati, unde hoc munus vobis acciderit.” Ad haec beatus Triphon respondit: “Possidet nos Christus per gratiam Spiritus Sancti ut faciamus hominibus, qui adhuc longe ab illo sunt, manifestam divinitatis suae virtutem; cui te oportet credere, praeses, ut relicta superstitione idolorum gaudia sempiterna valeas adipisci.” Praeses dixit: “Credo in Deum omnipotentem, qui per servos suos tanta mirabilia operatur, daemones de obsessis corporibus fugans, tenebras mentium illuminans.” Et his dictis baptizatus est ipse [om. R 2.] et tota familia eius, credentes in Deum salvatorem.

[7] [daemonium] Erat autem beatus Triphon in Caesarea commorans, et sanctum Christi evangelium praedicans; omnes qui habebant infirmos ducebant illos ad eum et curabantur. Sed et beatus Respitius interim secundum apostolum sine intermissione orabat, et fovebatur a Spiritu Sancto. [1 Thess. 5, 17.] Habebat autem quidam homo filiam quasi annorum novem, quae tenebatur annis sex a spiritu nequam a quo vehementer vexabatur. Hic audiens sanctos pueros in Caesarea esse, venit ad eos, et genibus provolutus, coepit rogare eos dicens: “Deprecor vos, electi Dei, miseremini mei et orate Deum vestrum pro me; venite et tangite filiam meam et solvite eam a colligatione sathanae; sunt enim anni sex ex quo miserabiliter vexari ab eo coepit.” Audientes haec sancti secuti sunt eum.

[8] [e puella expellunt;] In itinere autem illo erat spelunca, in qua molesti erant transeuntibus, et infesti ita ut [om. R 1.] plerique viatorum evitarent locum illum propter infestationem daemonum. Transeuntibus autem sanctis [fratres R 1.] Dei et appropinquantibus, daemones eiulabant dicentes: “Christi amici, vexatis nos vehementer.” Venientes sancti ad locum dixerunt daemonibus: “Immundissimi spiritus, hanc speluncam quantocius deserentes [disserentes R 1.] , ite per loca invia et inaquosa, ubi pes hominis nullatenus commoratur, affligentes vos ipsos, usque ad diem Domini quando habebitis consumi igne inextinguibili.” Exeuntes autem continuo daemones ibant per deserta loca clamantes et dicentes: “Multos enim transeuntes latuimus, hos autem latere nequivimus, quia virtus Dei in illis est.” Appropinquantibus autem illis [om. R 1.] domui ob quam venerant, conturbavit spiritus puellam in tantum, ut omnes qui aderant dicerent: “Quia mortua est.” Lacrimans autem turba omnis illa cum patre puellae, dixit sanctus Respitius: “Tu qui es pater puellae, si credideris in Deum et in Iesum Christum filium eius et in Spiritum Sanctum, liberabitur filia tua.” Pater autem puellae voce miserabili flens et eiulans respondit: “Miseremini mei; credo enim quia Deus vester potest filiam meam salvare.” Ingressus vero sanctus Triphon ingemiscens dixit: “Creator luminis Deus, qui donas in te sperantibus thesauros inviolabiles, qui custodis invocantes te, qui es totius mundi creator et omnis substantiae moderator [(et-moderator) om. R 1.] , qui perversum malorum omnium magistrum destruxisti, qui solus dolores et sanitates confers, qui conturbas profundum maris, imperans abissis, qui dirupisti magnum draconem et liberasti hominem, respice nunc de caelis et extende salutiferam dexteram ad sanitatem huius puellae, ut expulso maligno, cognoscant te omnes unum et verum Deum [deum et verum R 2.] esse, qui regnas in caelis. [Psalm. 64, 8.]” Haec cum dixisset, tenuit puellam et dixit: “In nomine domini nostri Iesu Christi, qui mortuos suscitat et eos qui in tenebris sunt illuminat, surge.” Surrexit continuo puella, et omnes qui aderant glorificabant Deum mirabilia facientem.

[9] [hydropicum curant;] Post haec allatus est eis quidam iacens in lectulo, qui omnem substantiam suam in medicos erogaverat, nec quicquam profecerat; ydropis namque morbo tenebatur et deprecabantur sanctos Dei plurimi pro illo ut eum iuvarent. [Luc. 8, 43.] Elevatis illi oculis ad [in R 2.] caelum dixerunt: “Deus verax et magne, qui per [supra lin. corr. R 2.] filii tui Christi domini nostri mandata agnosceris, huius hominis invalitudinem mitiga, dona ei effectum petitionis suae ad glorificandam virtutem magnitudinis tuae.” Et conversus Respitius tenuit eum dicens: “In virtute Dei surge sanus.” Statimque surrexit sanus et robustus effectus, sicque glorificabatur ab omnibus Deus [deus ab omnibus R 2.] . Cumque iterum oraret beatus Respitius, venit mulier de heremo coecata a diabolo, occupata ut putabatur legione daemonum. Videns autem eam sanctus Respitius, stupefactus vocavit eam et dixit: “Quaenam es vel unde venisti?” Quae respondit: “Ego sum,” inquit, “omnium immundorum massa spirituum.” Sanctus vero Triphon siscitans ait: “Quis te iussit hanc domum ingredi?” At daemon dixit: “Ubi praesentiam vestram sensero, non valeo celare infirmitatem meam; adsum enim cum illa, quam mihi receptaculum feceram.” Tunc venerabiles pueri ingemuerunt, ad orientem manus extendentes, rursumque super caput eius daemones exorcizantes. Sed illi de ore miserae puellae talia verba dederunt: “A duodecim annorum infantibus fugamur; et qui per [om. R 2.] tot annos in hoc vasculo latuimus, nunc per unam orationem eicimur.” Tunc sancti Dei responderunt: “Exite, immundi spiritus et nolite verba multiplicare.” At illi increpati atque turbati discerpentes exierunt ab ea, cum clamore vehementi dicentes: “Dixi vobis, sancti Dei, quia legio sum, et vultis me expellere.” Sanctus Triphon respondit: “Deo meo volente, ex hoc templo [templo hoc R 2.] Dei fugiturus es.” Daemon respondit: “Si eieceritis me, adversus vos exibo.” Honorabiles pueri dixerunt: “Tantum egredere citius; de hoc enim cura est Deo nostro.” Tunc compulsus daemon exclamavit voce magna dicens: “Romam oportet me ire, ob iniuriam vestri, quia ibi inveniam mihi locum condignum.” Et sic eiecto daemone sancti Dei pueri dederunt gloriam [gloriam dederunt R 2.] Deo pro salute mulieris.

[10] [uxorem senatoris obsessam,] Daemon autem Romam veniens invasit Predietem [predietem sic R 1, 2; Proclia V 3; Proclie V 1, 2, T, supra, p. 359.] cuiusdam senatoris uxorem, et vehementius affligebat. Post dies autem tres, coepit daemon clamore ingenti profiteri beatissimos [beatissimo R 2.] pueros. Quaerentes ergo illos plures Romanorum per multos dies, tandem vix invenerunt eos oves pascentes [ac add. R 1.] sicut beatum prophetam [beatus propheta R 2.] David quem [om. R 1.] de pastore eligens Deus sublimavit in regnum. [1 Reg. 16, 1.] Qui cum Romam perducerentur, de obsessa femina clamavit daemon: “Venerunt sancti Dei. Quid sum facturus?” Cumque sancti Dei ingrederentur domum, conterritus malignus urguebat dicens: “Persequimini me huc.” Et dixerunt sancti: “Exi citius et ne moreris diutius.” Respondit daemon [daemon respondit R 2.] : “Nolite mihi indignari; scio enim quia ideo huc venistis ut me eiciatis.” Et his dictis, spumans et elidens mulierem exiit ab ea. Vocavitque sanctus Triphon virum suum et dixit ei: “Ecce uxor tua Deo meo volente restituta est sanitati.” Qui prostratus pedibus eius deprecabatur dicens: “Pro me quoque orate, beatissimi sancti, ut qui misertus est sororis meae per vos, misereatur et mei.” Sancti autem dixerunt: “Fiat tibi a Deo, sicut confidis in eo.” Cumque proficiscerentur venerabiles pueri a Roma ad instar Abbacuc prophetae, qui impetu spiritus sui de Iudaea, angelo portante, perductus est in Babilonem [Babylone R 1.] , ita et illi, ducente angelo, positi sunt in vico Samsaco [Samsoco R 2.] [In Vita latina, c. 2, Samsado, supra, p. 357, in Passione graeca, c. 2, Σαμψάδου κώμη, supra, p. 330.] in quo usque hodie curationes [curationis R 2.] per eorum orationes effectum a Domino capit. Venerabiles autem pueri Triphon atque Respitius sic deinceps aetate proficiebant, quia profectum animae et redemptionis salutem in [a R 2.] Christo Domino postulabant.

[11] [et Gordiani filiam liberant.] Anno ducentesimo nonagesimo regnavit Gordianus. Hic habuit filiam sui nominis a daemone obsessam, qui videlicet uri se a Triphone clamabat. Pro quo imperator per omnem misit provinciam, tandemque repertum [reptum R 2.] Romam fecit adduci; et postquam per eum puella salvata est, cum honorificentia ad suam patriam fecit illum reduci. Mortuo autem Gordiano et successore eius Philippo, cum regnaret Decius, relatum est Aquilino praefecto Orientis quod scientiae divinae cultura potissimum haberetur erga sanctos Domini Triphonem atque Respitium; non enim amplius latere poterant qui ante [(q. a.) bis scribit R 2.] aliquot annos per donum et gratiam Dei proditi erant variis meritorum virtutibus. Missis igitur ex officio apparitoribus, rapti sunt a Frontone, pacis principe a primis [prime R 1, 2.] civitatis, qui exierat [exierant R 1.] ad exquisitionem sanctorum cum persecutoribus; hoc [autem add. R 2.] erat indictum a praefectis. Quos inventos tradiderunt militibus, qui ligaverunt eos et traxerunt in civitatem Meetem [Meetum R 2.] [Nicaea civitas dicitur in Vita et Passione S. Tryphonis, c. 13, supra, p. 360.] , ibique in carcerem [carcere R 1.] missi sunt ab Aquilino praefecto, qui [quia R 1, 2.] publicis negociis fuerat occupatus. De eis autem [(de-autem) per eos R 1.] magna fama volitabat, quod essent Deo christianorum digni et in omni virtutum promotione perfecti.

[12] [Coram Aquilino praefecto sistuntur;] Post paucos vero dies, iussit eos introduci. Ingressi autem succensi sunt vehementer igne Spiritus Sancti et cum omni fiducia loquebantur verbum Dei, sicque optimum dominicae confessionis certamen imperterriti aggressi sunt. [Act. 4, 29.] Pompeianus vero primiscrinius magno officio dixit: “Adsunt [assunt R 2.] , o praefecte, sancti de Apamiae [apponuȩ R 2.] finibus, de Samsaco vico, appliciti circa eminentissimum et illustre tuae potestatis tribunal interrogandi.” Tiberius [Tyberius R 2.] Graccus Claudius Aquilinus illustris dixit: “Quod nomen est vobis?” Sancti responderunt: “Alter nostrum [noster R 2.] Triphon, alter vero Respitius vocamur.” — “Cuius,” inquit, “fortunae estis?” Sanctus Triphon dixit: “Fortuna siquidem nulla est apud christianos, sed omnia ex divina dispensatione aguntur, arte vero a quibusdam hominibus nominata est. Sed et si vis scire genus, ingenuis quidem sumus natalibus.” Pompeianus primiscrinius vociferans dixit: “Isti pueri fatentur se christianos esse.” Aquilinus dixit: “Scio utique, et tales iussit imperator incendi vivos [vivos incendi R 1, 2.] nisi sacrificaverint diis.” Beatus Respitius dixit: “Utinam digni inveniamur pro Christo domino nostro ignibus vivi [om. R 2.] concremari. Tu autem quod tibi praeceptum est implere satage.” Aquilinus dixit: “Sacrificate diis, quia video vos legitimam aetatem habentes perfectumque intellectum possidere.” Sanctus Triphon respondit: “Perfectum intellectum habemus in domino Iesu Christo; ideo cupimus perfectum pro eo intellectum ad plenam perducere agonem.”

[13] [fidem confitentur;] His auditis, Aquilinus praefectus iussit eos torqueri si minime consentirent. At illi prompte deposuerunt vestimenta sua, simulque proicientes pallia sua ultro dederunt se quaestionariis ad torquendum. Prius autem manibus alligatis, ait Aquilinus praefectus quaestionariis: “Accedite et tangite illos, quia ignorantia praevalet in eis.” Et cum fortiter torquerentur, nullam vocem emiserunt, sed patienter sustinuerunt, quia timorem Dei in animo retinebant. Et cum [om. R 2.] fere per trium horarum intervallum adletae Christi torquerentur, Aquilinus praefectus dixit eis: “Paenitemini, pueri, huius dementiae vestrae; nullus enim contra imperatorum decretum veniens vivere potuit.” Sanctus Triphon respondit: “Certus ego sum quia nullus iussioni caelesti contradicere poterit. Nam si quis vecors temere voluerit agere, aeternis poenis incipit subiacere.” Aquilinus dixit: “Caelestis rex Iovis est qui regnat in caelo omnium deorum princeps, nec potest vivere qui eius vult iussioni contraire. Consentite ergo et sacrificate diis.” Sanctus Respitius dixit: “Beneplacitum est hoc patri tuo diabolo, ut trahas homines ad ydolorum culturam; unde et vos iudices saeculi huius pervertit ut agatis quae illi [om. R 2.] placita sunt ut transferat ad perditionem [perditiones R 1, 2.] animas hominum quos perditis.” Aquilinus ait: “In perditionem non vos ponam, sed ad vitam, si sacrificaveritis diis. Si autem nolueritis, faciam vos igne consumi.” Sanctus Triphon respondit: “Ignem nobis minaris qui post modicum extinguitur. Ignoratis autem tormenta futuri saeculi servata vobis, qui transgredimini mandata Dei mei?” [varia tormenta fortiter tolerant.] Haec audiens praefectus Aquilinus iussit ut egredientes in venationem alligatos sanctos traherent per nemora glaciali tempore [tempora R 1.] , pruina descendente, rivis fluentibus, eo quod cursu vehementi conculcarentur ab equis, disruptis eorum plantis. Illi autem erant vociferantes et dicentes: “Domine, ne apponas illis iniquitatem istam.” De venatione autem regressi in palatium, iussit praefectus sanctos praesentari et ait ad eos: “Potestisne de reliquo castificare?” Sanctus Triphon respondit: “Semper nos castificamur coram Deo, cui incessanter servimus.” Tiberius [Tyberius R 2.] Graccus Claudius Aquilinus dixit: “Recipiantur in carcerem, ut, dilatione concessa, moneant interim seipsos quatenus [quatinus R 2.] abiecta dementia prompte sequantur iussa imperatoris. Nam testor deos nostros, quia nisi immolaveritis, ingentibus poenis et cruciatibus [penis iterum add. R 2.] nimiis consumemini.”

[14] [Nicaeae] Praefecto autem proficiscente ad alias civitates, post aliquot dies reversus in Nicaeam civitatem suam iussit sibi sanctos Dei praesentari et dixit eis: [rursum interrogantur] “Deliberastis apud vos, per tanti temporis spatia, quemadmodum [quemammodum R 1.] horrifica tormenta evadatis? Audite me filii, et sacrificate diis.” Sanctus Triphon respondit: “Castificat nos iudex omnium Deus, totius creaturae formator.” Rursumque aiunt: “Nihil a nobis primum quaeras, nihil extremum requiras, nisi quae a nobis in primis audisti, quia fidem nostram quam habemus in Deum neque tu neque imperatores tui, sed nec pater tuus Sathanas aliquibus argumentis aut persecutionibus subvertere poterit. Namque dominus noster Iesus Christus in evangelio sic ait: Qui negaverit me coram hominibus, negabo eum coram patre meo qui in caelis est [om. R 2.] .” [Matth. 10, 33.] Aquilinus dixit: “Vobis ipsis [nobis ipsi R 1.] miseremini et magnis diis immolate, quia video in vos disciplinam et sapientiam.” Respitius dixit: “Nobis ipsi [ipsis R 2.] miseremur divina favente gratia, quia imperterriti confitemur Deum ac dominum nostrum, iudicem venturum [om. R 2.] , qui singulorum acta discutere veniat.” Tiberius [Tyberius R 2.] Graccus Claudius Aquilinus dixit: “Deferantur clavi et configantur pedes eorum.” Quod cum factum fuisset per medium civitatis in asperitate yemis ac vehementia tempestatis urguebantur; non enim diabolus cum omnibus canibus suis nocere eos potuit, sed magis ac magis confortabantur, quia fundati erant supra petram quae Christus est, [1 Cor. 10, 4.] qui militibus suis post momentaneos agones ac temporales passiones summum illud conferre solet bonum et bravium [brachium R 2.] sempiternum, quod oculus non vidit, nec auris audivit [corr. R 1, prius aud. auris.] nec in cor hominis ascendit.” [1 Cor. 2, 9.] Tiberius Graccus Claudius Aquilinus dixit: “Quid enim est, non sentitis tormenta?” Sancti responderunt: “Non sentimus tormenta quia clavi [clavis R 1.] non sunt infixi in pedibus nostris sed quasi in calciamentis.” Ammirans autem praefectus tantam perseverantiam coepit cogitare qualiter eos fortius punire posset ne forte contempnerent tormenta. Iussit igitur eos manibus post tergum [postergum R 1.] ligari et virgis nudos caedi. Qui cum acerrime caederentur, quaestionarii deficiebant nihil proficientes quia constantissimam illorum mentem illicere in nullo poterant a veritate quae Christus est.

[15] [et novos subeunt] Praefectus autem ira repletus iussit ungulas et lampades lateribus eorum applicari. Quaestionarii autem accedentes praecepta complebant. Igitur applicantibus eis lampades astitit eis [ei R 1.] angelus Domini claritate indutus, coronas habens in manibus variis ac pretiosis ornatas gemmis ex niveis floribus sertas, illis ostendens immarcessibili decore compositas quas capitibus eorum imposuit atque fortes in agone perfecit. Quod cum viderent ministri impietatis, cadentes in terra [terram R 2.] exanimes redditi et facti sunt velut mortui. Extendentes autem sancti martyres oculos in caelum dixerunt: “Domine Iesu Christe, ne praevaleat diabolus adversus sanctos tuos, neque extorres faciat donorum tuorum; saevit enim et ingemiscit [hominem add. R 2.] per fidem sanctam caelorum adipisci regnum, de quo ille cadens proiectus est in infernum. Et nunc, Domine, exaudi nos et perfice cursum nostrum, ut tua sit pugna et tua sit victoria.” Tunc praefectus Aquilinus dixit tortoribus: “Nisi consenserint imperatori, torquete illos quousque possint [possit R 2.] sustinere.” Cumque torquerentur dixerunt: “Nos persuades, stolidissime [stultissime R 2.] hominum, sacrificare ydolis immundissimis.” Neque enim sentiebant dolores, quia quae illis inferebantur forti animo respuebant. Dixit ad eos praefectus: “Discedite a tali dementia et consulite aetati vestrae.” Sanctus Respitius dixit: “Iam, maligne, audisti a nobis quia nos subvertere non poteris talibus verbis; nam hoc scire poteris quod numquam sacrificabimus lapidibus et lignis, quia Deum verum colimus et ipsi soli servimus.” Igitur quia tantum ac talem dominum habemus, nulli hominum consentimus nec acquiescimus. Scias procul dubio, vir diabolice, quia nullam poenam excogitare poteris quae separare nos possit a caritate Dei.”

[16] [cruciatus.] Haec audiens praefectus iussit tribunal in foro sterni, ut ibi sanctos Dei martyres palam puniret. Postera igitur die pro tribunali sedens, dixit martyribus sanctis: “Oboeditis praeceptis imperatoris?” Sanctus Triphon respondit: “Saepe iam dixi tibi quia Deum vivum, qui in caelis est colimus et timemus.” Aquilinus dixit: “Plumbatis eos tundite [tundine R 2.] intolerabilibus [intolerabilius R 2.] .” Cumque prolixius plumbatis caederentur, non praevaluit in eis varietas tormentorum. Aquilinus dixit: “Adorate ymaginem Decii [dei R 2.] caesaris et iurate per eos qui in Capitolio deae [deȩ ///// R 1.] Romae sunt vos numquam esse christianos.” Sancti dixerunt: “Terra enim ex quo formata est et eius incolae facti sunt, numquam impossibilius quid auditum est ut quam [quam ut R 2.] post tormenta tanta taliaque Christum dominum negare debeamus.”

[17] [Capite plectuntur.] Tunc praefectus, ira maxima commotus, iussit gladium adduci et consilio accepto sententiam protulit dicens: “Pueros hos [om. R 1.] , genere Frigios [om. R 1.] , christianos, imperatorum iussis oboedire nolentes, gladio iubemus decollari.” Qua propalata [prolata R 2.] sententia, milites ad hoc deputati duxerunt sanctos martyres ad locum decollationis. Elevantes autem manus suas ad caelum invictissimi testes Christi Triphon atque Respitius dicebant: “Domine Iesu Christe, suscipe animas nostras et colloca [collata R 2.] eas in sinu patriarcharum.” Et haec dicentes victimae Christi, flexis in terra poplitibus praebuerunt ultronei cervices gladiatori, sicque mucrone iugulati [iugulanti R 1, 2.] beatissimas animas reddiderunt creatori. [Sap. 3, 2.] Visi sunt autem [enim R 1.] oculis insipientium [insip. oculis R 2.] mori, illi autem sunt in pace et sequuntur agnum quocumque ierit. [Apoc. 14, 4.] Convenerunt autem religiosi viri et sacerdotes Domini et dedicaverunt martyrium illorum cum omni honore, atque disciplina reverentiae participaverunt ibi mysterium nostrae redemptionis, commendantes animas suas sanctis beatorum martyrum patrociniis.

VIII. PASSIO SS. TRYPHONIS ET RESPICII
A. THEODORICO MONACHO

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

BHL Number: 8340

E codice Vaticano latino 1192 (= T), collato codice Capituli basilicae Sancti Petri A 5 (= P), priorem huius Passionis partem expressimus. Ultimam partem reperire est in apparatu critico ad Passionem S. Tryphonis, supra, p. 359, inde a c. 8. Cf. Comm. praev. num. 13, 14, 28.

Sanctorum martyrum Triphi et Respitii [incipit Passio sancti Triphonis martyris men̄ november die x P; Respicii hic T.] . Incipit prologus [prol. om. P.] .

[1] [Prologus Leonis presbyteri.] Non enim insignes antiquorum patrum titulos infirmare conamur neque generosa illorum monumenta suggillare nitimur, quin potius laudamus atque laudando roboramus; sed ea quae per incuriam, temeritatem [ut] simplicium scriptorum depravata videntur in quantum divinae providentiae sors dederit, emendare satagimus, ne apud sobrios et grammatico[s] sale conditos lectores veritas gestorum ipsa corruptine vilescat ac [hac T.] pius labor piorum omnium sputo obnoxius iudicetur. Est autem et alia causa huiusce renovationis non minima quae nos tam annosum ac neglectum opus commutare [com̄inare T.] cogit in melius, quia sine titulo auctoris amphibolum est thema subsequentis operis, et ideo verendum ne inter apocrifa iure censeatur. Quia [quid T.] igitur ad publicas aures ob multorum aedificationem proficisci oportet, necesse est ut grammaticae diligentiae cribro ab omni prius vitiorum lolio purgentur. Dicit namque Ysidorus: “Abrade titulum ut muta sit pagina.” Ergo ne tantae calumpniae ansa nostram pravitatem aliquo modo innodare videatur, sanandi ac medicandi operis prodendus est medicus ut, cum probata persona omnibus in notitiam venerit, eius opuscula divina veritate subnixa nemo fidelium refutare permittatur, sed potius contra omnes aemulos dominicae protectionis vir bonae 〈voluntatis〉 defensare comprobetur.

[2] [Theodorici monachi scripta.] Est nempe Theodoricus ille monachus ac sacerdos peregrinus atque diutinis viscerum cruciatibus confectus, qui ante raros annos vitam composuit beati Martini papae iocundius, nec non et alia opuscula, in hac urbe Romana positus, conscripsit diligentius; qui cum fratrum rogatu [rogatum T.] aliquid dignum scriptitasset commemorandum, 〈non〉 fuco aliquo usus dicendi nec falera pretiosorum verborum sed humillimo narrationis genere, quod graeci tapinosyn vocant, ob commune auditorum atque lectorum commodum subulco prosecutus est stilo. Scripsit [scripsi T.] quoque, ut multorum fatetur auctoritas, elegantissimum et omni veneratione dignum de sanctis Quadraginta martyribus sermonem; compincxit praeterea Passionem beatorum martyrum Antimi sociorumque eius, exametris intersertam versiculis; memoriam quoque nuperrime haudquaquam [autquanquam T.] vilipendendam edidit, qualiter caput eximii martyris Damiani Romanis illatum est. Coeptulis [sceptulis T.] his addendum non superfluum videtur, quod et rusticano sermone translationem patefecit sanctorum Christi athletarum Basilidis, Tripodis et Magdalis [De Theodorico monacho disseruit eiusque opera recensuit A. Poncelet noster in Anal. Boll., t. XXVII, p. 5 – 27.] .

[3] [Leo Sancti Respicii presbyter.] Ego quoque Leo, quamvis minus idoneus, superna tamen favente clementia presbyter et sacerdos, memoratum monachum coepi [cepit T.] pro Christo amare ardentius, non ob hoc tantum quod videbatur sciolus, quin immo quia testimonium habuit bonum ab omnibus, quod esset huius saeculi inimicus et mundus illi esset crucifixus; [Gal. 6, 14.] nam eius infirmitati assidue compassus, hospitem [ospitium T.] illum recepi omnium nostrorum primus eiusque me interesse disputationi [disputationis T.] gavisus sum sedulus. Cumque illi compertum foret quod essem cotidianus beati triumphatoris Christi Respitii titularius eiusque servitor [Huius ecclesiae Sancti Respicii nulla alia superest memoria. Cf. Comm. praev. num. 25.] , ut defessus coepit a me disquirere, utrumnam [unumnam T.] beatus martyr suae Passionis esset insignitus memorabilibus [memorilibus T.] , an e faeculentia [fecelentia T.] ruitura prae manibus mundi historia omnino chronographis deficientibus careret. Cum beatum Christi pugillatorem proprios responderem [respondere T.] habere titulos: “Velim,” ait ille, “videre, stili probandi gratia.” Qui cum citius primae paginae campos percurreret: “Habemus nactam,” inquit, “occasionem quam de agresti atque insulso pulmento fas nobis sit, laceratum [glyceratum?] facere cibum; nam amarissimas proiciamus cholochintidas et mellifluas pro illis inseramus herbas, ut, sicut indocti scriptores de bono fecerunt malum, sic et nos de malo nitamur facere bonum, ipsius fulti levamine sine quo nihil possumus facere.

Explicit prologus. Incipit Passio [(expl. - passio) om. P.] .

[4] [Theodorici praefatio.] Saepe [Caput 4 ita P: Saepe quidem consuevit divina clementia in tenera adhuc aetate positam ubertim sapientiȩ dono illustrare infantiam. Ab ipsis etenim cunabulis cognoscitur spiritalis profectus cum in eis divina operata fuerit virtus. Sic namque in primo regum volumine legimus Samuhelem domino placuisse et ablactatum Deo parentes maluerunt offerre quem ex promissione ab eo meruerunt optinere. Sic etiam Salomon cum duodecim annorum gereret aetatem maiorum supergressus est dignitatem. Et quia populi fuerat multitudo non aliter potuit nisi per sapientiam roboraretur in regno. Sic quoque Hieremie dicitur divinitatis voce delata: Priusquam te formarem in utero novi te et antequam exires de vulva sanctificavi te, et prophetam in gentibus posui te. Quod cum datum bonum dominus concedit quis enim dominus seviendo auferre poterit? Si vero Danihelem novimus sublimatum cum in Babylone duodennis esset, cum Deo amabiles fecerit mores et per aequitatem iudicii nephandos dampnaverit seniores. Nam et dominus noster Iesus Christus per semetipsum parvulorum ipsi non alii placentium volens ostendere merita infantem assumpsit ac per ipsum Iudaeorum increpat turbam. Inde est quod olym propheta cecinit vaticinando: Sapientia enim aperuit os mutum et linguas infantium facit disertas. Denique in primordio christiane religionis non elegit dominus noster grammaticos nec oratores, sed rudes ac simplicissimos piscatores, quin etiam cum ex gentibus sibimet propagaret ecclesiam non praeelegit saecularis litteraturȩ magistros qui per eloquentiȩ florem aut volubilitatem sermonum quod magis fovebant culturas idolorum sed iunioribus magnam concessit constantiam ut pro eo gloriosa dixissent martyria. Et quia multi secularium per sapientiam meruerunt virtutis indolem, multo melius hoc exuberavit in beatissimo Triphone P.] divina consuevit clementia in tenera adhuc parvaque aetate uberrimo praerogativae dono sibi placitam illustrare infantiam, quatenus eo mirabiliore [mirabiliorem T.] praeconio occulta eius iudicia quomodo fidelibus innotescerent, quia gratiam quam intelligibili, peccatis exigentibus, aetati subtrahit, minori plenius confert. Ab ipsis etenim cunabulis evidentius divina cognoscitur interdum operari virtus, dum ludere delectat cum innocentibus. Nec mirum, quia quamvis sit magna in magnis, mirabilia tamen operari solet in minimis, sicut sacra utriusque Testamenti passim testatur historia. [1 Reg. 1, 20 – 28.] Legitur siquidem in primo Regum volumine Samuhelem Deo placuisse, quem ablactatum divinis servitiis parentes devoti contulere, quem caelitus promeruerunt optinere. Sic etiam Salomon cum duodecim annorum gereret, maximam a Domino consecutus est dignitatem, [3 Reg. 1, 39.] et quia regendi populi infinita erat multitudo non aliter potuit nisi sapientiae sceptro corroborari in regno. Sic vero divina vox Ieremiae dicit: [Ier. 1, 5.] “Priusquam te formarem in utero novi te et antequam exires de vulva sanctificavi te et prophetam in gentibus dedi te.” Datum enim bonum, quod Deus omnipotens homini concedit, quis invidorum saeviendo auferre poterit? Sic quippe Danihelem novimus [novissimus T.] sublimatum cum in Babylonia duodenis duceretur, [Dan. 13.] eumque Deo amabilem probi fecerunt mores, adeo ut per aequitatem veri iudicii voluptuosos dampnaverit seniores. Nam et dominus noster Iesus Christus per semetipsum parvulorum volens ostendere merita, laudem illorum gratanter assumpsit, hanc per ipsos Iudaeorum increpat turbam. Hinc est quod propheta canit: “Quia sapientia aperuit os mutum et linguas infantium facit esse disertas.” [Sap. 10, 21.] Redemptor etenim noster per semetipsum sicut patribus promisit mundum visitare dignatus est; rudes ac simplices homines elegit ecclesiae suae doctores non saecularis litteraturae magistros, qui per eloquentiae florem aut sermonum volubilitatem, quibus magis ydolatriae cultura [culture T.] fovebatur, pollebant, sed idiotis atque indoctis suam commisit ecclesiam ut intelligerent homines aliud se habere per naturale ingenium atque aliud per gratiam optabile donum, sicque qui gloriatur in Domino glorietur; et quia multi per sapientiae donum virtutum meruerunt indolem testantur illustres pueri Triphon atque Respitius, in quibus adhuc florebat simplex pueritia et tamen claruerunt longe lateque virtutis insignia. [1 Cor. 1, 31.]

[5] [Tryphon et Respicius] Nondum enim in sanctum Triphonem antiqui [(nondum - antiqui) necdum in eum gratie merito diaboli P.] saeviebat invidia hostis [om. P.] sed primitus per eundem quem beatissimi Respitii patuerunt inclita virtutum indicia. Cumque venerabilis puer Respitius in divinis exerceretur [corr., prius exercet T.] ludis castificabatur 〈a〉 matre sua nomine Eucharia, nutriebatur a quodam sancto et catholicissimo sacerdote, qui eum secundum apostolicam divinamque [que add. corr. T.] instituit legem, sine intermissione divina magnalia psallere fecit, sicque puerilem devotionem in Christi caritate [(eumdem-caritate)eum claruerunt virtutis insignia et cum in talibus exerceretur venerabilis puer castificabatur a matre sua Eucharia, nutriebatur vero a quodam sancto, docebatur autem in Dei et Christi salvatoris timore //// haec fiebant per singulos dies P.] 〈solidavit〉. Cumque factus [cum P.] esset [beatus Trifon add. videtur alia manu P.] annorum duodecim, die quadam cum coaevulis suis ludum exercens [(die - exercens) ludum exercens cum coetaneis pueris P.] , unus [unum T.] ex ipsis tactus [corr., prius tactu T.] est [om. T.] morsu serpentis, ita ut periclitaretur usque ad mortem. Currens vero unus de pusillis [infantibus P.] nunciavit parentibus eius qui percussus fuerat [erat P.] . Cumque eiulatum non minimum parentes pueri ob infortunium cum lacrymis reddidissent, [puerum sanant a morsu serpentis.] quasi tribus transactis [(eiulatum - transactis) e. n. m. p. p. ob importunum cum lacr. redissent h. q. tr. tr. T; hoc audissent eiulatum magnum simul cum lacrimis emiserunt; beatissimus autem Triphon fovebatur ab angelis horis vero transactis tribus super luctum pueri P.] , coepit percussus vociferari dicens [(v. d.) clamare P.] : “Deprecor vos, o sancti Dei servi Triphon atque Respiti [corr., prius Triphonem atque Respitium T.] , accedite propius et tangite corpus meum [(vos - meum) te serve Dei Triphon accede prope tange me P.] ut non moriar. Vobis [tibi P.] enim donavit Deus gratiam curationum.” Haec dicens puer [corr., prius puero T.] , conversus populus qui aderant [adherat P.] rapuerunt [sanctum add. P.] Triphonem dicentes quia vox quae facta est Dei ostensio [ostensione P.] nosceretur. Et cum duceretur sanctus Triphon magna voce dixit: “Lux mea Christus”, extendens manus suas [extende manum tuam P.] super eum qui percussus est, et sanavit [sana eum P.] a necessitate quae [qua T.] eum detinebat [detinet P.] confestim [statimque sanatus est puer P.] et omnes magnificaverunt Deum. Amaverunt [in marg. amabant T; amabatur P.] itaque sanctum Triphonem [sanctus Triphon P.] [Nulla deinceps de S. Respicio mentio est apud Theodoricum.] pro miraculo facto in nomine domini nostri Iesu Christi.

[6] Paucis admodum [ammodum P.] transactis diebus [d. tr. P.] , iuxta iter sanctus cum esset positus, Asincretus [Asingretus P.] quidam negotiator subsistit ad locum respiciensque infantem, stupore percussus [perculsus P.] exanimis defecit. Vox autem caelitus missa est dicens ei [om. P.] : [Tryphon medetur Asyncrito] “Converte [convertere T.] Triphon, et da manum deficienti; proficiscere, cum eo faciens curam [curas P.] ; tecum enim sum omnibus diebus vitae tuae.” Qua voce comperta, conversus vidit eum in terra iacentem et ait: “Homo Dei [om. P.] , surge de terra et servi [servi //// P.] Deo qui est in caelis.” Et statim surgens vidit sanctum Triphonem gratissimum vultum habentem, et imposuerunt eum vehiculo suo quo utebatur ne forte lassesceret [lascesseret P, -at T.] et exiit inde [(e. e. i.) ex itinere sanctus P.] . Euntibus autem eis negotiator puerum, quem solum putabat, tertium cernens expavit ad visionem infantis. Dixit autem beatissimus [partim corr. T.] Triphon: “Quare timuit anima tua?” Qui dixit: “Domine, vidi vultum tuum fulgentem et timui.” Respondit sanctus [in ras. T.] Triphon: “Quomodo visus sum tibi?” Negotiator dixit: “Vidi quosdam stantes unum a dextris et alium a sinistris tuis. Sed vultus eorum [illorum P.] splendidus [partim corr. T.] nimis.” Ait autem sanctus Triphon: “Ostensa sunt tibi futura; venit enim ultio super daemones.” Post haec autem sanctus Triphon descendit [autem add., sed del. T.; desc. s. Tr. P.] ad orationem; cumque Dominum deprecaretur, ecce efferebantur [ferebantur P.] quatuor inmundi spiritus vehementer coacti et per aerem vociferabant: “Sanctus Dei Triphon transiens locum istum sanctificavit et nos per orationes eius [orationem P.] igneis cathenis vincxit.” Completa igitur oratione, fregit panem dixitque negotiatori: “Redde vota domino Deo tuo.” Et accipiens manducavit et dixit: “Vivit Dominus qui nutrivit me ab infantia mea, et Christus eius qui per sanctum Triphonem mirabilia facit, illi servio et ipsum adoro.” Et [de T.] incepto [/// cepto P.] itinere pergebant et cum irent praesentiam beatissimi [beatissimi //// T.] non tolerantes daemones per aerem eiulatu [eiulato T.] teterrimo agebant: “Cremamur, amice Dei Triphon, fugati [fugiemus P.] a te.”

[7] [et cuidam stabulario;] Venientibus vero eis ad [corr. rec. in marg. T; om. P.] primam mansionem [prima mansione P.] , applicuerunt [adplicuerunt P.] ad Pandocium [Pandochium P et deinceps.] [In libris latinis de S. Tryphone, Pandocium velut hominis vel loci nomen usurpari iam diximus, supra, p. 321, n. 12, p. 358, annot. 1.] , ubi quidam stabularius tenebatur magnis febribus. Ad quem ingressus dixit: “Surge de terra [(de t.) om. P.] ab hac infirmitate tua et glorifica Deum [(tua - Deum) liberaberis P.] .” Statimque in sermone iubentis [iubenti T.] sanitati [corr. rec. T.] est restitutus [et glorificabat Deum add. P.] . Vespere ergo [autem P.] facto, oratione completa, sua reficiebant corpora et cum reficerentur, subito vox facta est dicens ei: “Puer meus Triphon, proficiscere Caesaream. Est enim ibi [om. T.] quidam vexatus pessimo daemone; quem cum sanum reddideris, facies [faciens T, P.] ut te sequatur, monstrans ei operum bonorum exemplum.” Et post hanc vocem omnes qui in Pandocio erant stupefacti sunt et in oratione pariter incubuerunt, et postquam oraverunt, sanctus Triphon videbatur ab omnibus, cum minime litteras nosset, manibus librum tenere; et colloquens ei fiebat [videbat in marg. manus rec. scripsit T.] Christus qui eum confortabat. Facta autem [itaque P.] die, ambulantibus illis hora circiter sexta, fixit genua ad orationem. Quo orante, subito aper de silva exiliens, qui canibus minabatur, [aprum pellit;] advenit. Quem cum vidisset et mercatore [mercator P.] appropinquante [appropinquantem P.] sibi exclamans dixit [homo Dei Triphon adiuva me ut non peream qui dixit add. P.] : “Domine Deus, omnis [omnipotens P.] regni dispensator, qui reples eos qui sperant in te Spiritu Sancto, qui puram et sinceram bonitatis tuae salutem das [corr. T.] his qui confitentur nomen tuum duxque es [corr. P; sis T.] 〈eis [om. T, P.] 〉 qui mandata tua custodiunt, extende manum tuam et amove timorem pessimum a servo tuo Asincreto [om. P.] , et retinens animo tuum timorem, effugiant dolores conservans eum in tua scientia, quia tu es qui salvos facis sperantes in te.” [Psalm. 16, 7.] Haec dicens ait mercatori: “Confide et ora Deum, qui de periculis liberat.” At ille expectabat rei eventum, quid esset [puer add. P.] facturus, qui hilarem praeferens vultum de Spiritu Sancto repletus, extendens manum crucemque depingens ingenti bestiae dixit: “Abite unde venistis [venisti P.] .” Quo dicto citius reverberatus abscessit.

[8] [energumenos] Modico vero intervallo ambulantibus illis, et [om. P.] ecce quidam homo [h. q. P.] occurrit ei spiritum habens immundum, saepius autem in fluminibus et in rivis et in ripis [(et in ripis) om. P.] deiectus; sed usque in praesentia [presentiam P.] sancti divinitus est gubernatus. [Marc. 5, 2.] Et hic [hic ///// T.] vociferans dicebat: “Sancte Dei Triphon, uris [huris T.] me.” Sed beatus [Triphon in marg. add. T.] suspiciens [in ras. T.] in caelum dixit: “Lux inextinguibilis Christe [Christus P.] , splendor iustitiae, caeli et terra domine, expelle inimicum hunc iam a figmento tuo, qui [quia P.] ad imaginem tuam de limo terrae a te finctus [factus P.] est homo.” Et statim spiritus nequam exiit ab eo et voce magna per deserta volitans dicebat: “Uris me, serve Dei Triphon; non habeo locum habitationis.” Salvatus autem homo dicebat: “Gloria tibi Christe.” Et proficiscebatur gaudens et glorificans Dominum [Deum P.] .

[9] [liberat.] Homo vero quidam nobilissimus Caesareae civitatis, Antonius [Antoninus P.] nomine, habens spiritum malum [a add. T.] , vinculis constrictus 〈erat〉. De quo sanctus Triphon nuntio commonitus 〈est〉, quemadmodum eum sanaret et suum sequi praeceptum faceret. Hic [his P.] , disruptis catenarum compedibus, venit ad beatissimum Triphonem, et cruciatus ab hominibus minabatur [mirabatur P.] . Sanctus vero extendens manum tenuit hominem et dixit ei: “Tibi dico, immunde spiritus, in nomine domini nostri Iesu Christi, contremisce [contremesce T.] et exi ab homine, fugiens per deserta loca, haereditatem tenens perhennis [perhenne T.] flammae.” Statim [statimque P.] exiit ab eo cum stridore comminationis et sanae mentis effectus secutus est eum.

[10] [Lucium convertit ad Christum.] Lucius itaque praeses, paganus cum esset, audiens haec fieri a sancto Triphone [corr., prius Triphonem P.] , iussit tribus militibus ut ei praesentaretur. Scivit autem beatus praesidis voluntatem et exiit obvius dixitque eis [ei T.] : “Ob quam causam venistis ad me?” Qui dixerunt: “Domine [om. P.] , praeses misit nos ut videat te [(videat te) te ad eum perducemus P.] .” At ille respondit: “Cognovi et ego a Deo meo. Tamen euntes dicite ei: Prae [pro P.] foribus Dei servus stat [adest P.] .” Et egressus praeses dixit: “Bene venisti, vir Dei.” Sanctus Triphon respondit: “Dominus illuminet sensus animae tuae ad videndum [videndam P.] mirabilia deitatis suae.” Dixitque praeses: “Dic, homo Dei, infantis habitu [habitus P.] indutus sed seniorum prudentia decoratus, unde hoc munus possides?” Ad haec etiam famulus Domini: “Gratia [gratiam T, P.] ,” inquit, “aeterni regis, qui tibi contulit nos videre, ipsa [corr., prius ipsam T.] cordis tui [videre add. T.] oculos illuminare dignetur, ut ad viam veritatis, quae est Christus, pervenias, quatenus caelestia gaudia sine fine possideas.” Cui praeses: “Credo enim in Domini potentiam, quem quidem ideo te permisit ad me pervenire, ut tuis sanctis monitis lucretur animam meam. Tantum, quaeso, ora pro me ad Dominum, ut per te ad eius fidem pervenire merear.” Tunc expandens manus suas beatus Triphon ad Dominum et dixit: “Plasmator animarum et corporum Deus, qui ideo humanam naturam condere voluisti, ut caelorum ruina exinde restaures, connumera hunc praesidem in sorte haereditatis tuae, ut in nomine dilecti filii tui mereatur tibi sanctis operibus complacere.” Quid plura? Credidit in dominum Iesum Christum praeses, cum tota domo sua, et in sancta confessione permansit [(ad haec etiam - permansit) ait autem sanctus: Possidet me Christus ut faciam coram hominibus manifestam deitatis eius virtutem. Deus enim cooperator perfruens sapientis cultores, cui te credere oportet, praeses, ut relicta superstitione idolorum acquirere possis regnum caelorum. Et respiciens infantem dixit: Credo Deum per te mirabilia operantem: daemones de obsessis corporibus fugans, tenebras cogitationum illuminans, varias infirmitates sanans et errantes ad viam veritatis et salutis revocans. Comple ergo, domine mi, comple manifestum nomen tuum, glorificari impleam servo tuo ut magnificet tuam bonitatem. Ilico credidit praeses Deo et omnis domus eius P. Reliqua pars operis Theodoriciani requirenda est supra, p. 359 et sequentibus.] .

IX. S. NYMPHAE PASSIO PRIOR

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

BHL Number: 6254, 6255

E codicibus bibl. Vaticanae lat. 1192 (= T) et lat. 6076 (= V 1). Cf. Comm. praev. num. 13, 27.

〈Passio〉 S. Nimphae virginis.

[1] Cum per universam provinciam verberarent [verberabant T.] carnifices sanctos, in illis diebus plebs Dei conturbata est a regibus impiissimis. Dehinc interiecto tempore piissimus Constantinus accepit imperium Romanorum, [Aurelianus praeses pater S. Nymphae.] qui primus princeps [principium V 1.] christianus fuit, et [om. V 1.] exinde tranquillam fecit plebem [tranquillitas fecit plebes V 1.] christianorum, et omnia templa et ydola [idolorum V 1.] comminui iussit, et sub suo dominatu ariana [arriana V 1.] et sabelliana haeresis damnata est. Igitur praecepto eius ex omni terra milites et carnifices Romam sunt regressi, et pacem [(milites - pacem) militiam revocabat et carnifices Romae regressi elicomata V 1.] cum christianis habuerunt. Et mox [(et mox) unde per V 1.] per omnem Galliam, Asiam [metropolim V 1.] , Africam, Indiamque per [Aphricam Indiaeque V 1.] circuitum usque in Hierusolymam fama ista [om. V 1.] crevit. Eodem tempore dum fama haec coepit crescere, Aurelianus praefectus Panormio [Palarmo V 1.] persecutionem christianis inferebat. In qua civitate erat episcopus Mamilianus nomine [De S. Mamiliano, lege Act. SS., Sept. t. V, p. 45 – 54; F. Lanzoni, Le origini delle diocesi antiche d'Italia (Roma, 1923), p. 635 – 39.] , vir christianissimus, ex nobili genere natus, qui occulte praedicabat populo [populum T.] , et dum melliflua eius audiebant verba, libentius convertebantur. Quadam vero die discipuli beati Mamiliani [Mammiliani hic T.] perrexerunt ad quoddam palatium Aureliani praefecti, ut aliquam persecutionem intelligerent, [S. Mamiliani discipuli] et dum pene palatio propinquarent, speciosissima virgo filia Aureliani, nomine Nimpha, videns eos cognovit quod essent christiani [que add. V 1.] , obviavit eis cum magna festinatione et introduxit eos occulte in palatium [palatio V 1.] et in suis cubiculis [suo cubiculo V 1.] cum omni diligentia eos abscondit [(e. a.) reseravit V 1.] . Tenebat autem in sui pectoris armariolo [om. V 1.] absconditum [abscondito V 1.] quod ab aliis christianis audierat de Christo, quo modo ad cenam cum discipulis sederit, et surgens dum comedisset, illorum lavit pedes tersitque linteaminibus, et occulte indicavit ancillae [Abrae V 1.] suae, ut cum omni festinatione adduceret aquam et pelvem et linteamina pariter.

[2] [excipiuntur a S. Nympha] Mox ut factum est, tunc virgo cecidit ad pedes sanctorum quos inclauserat [incluserat V 1.] , et cum lacrimis dixit: “Precor vos, famuli [famulos V 1.] Christi, me indignam permittite [ut me i. permittatis V 1.] vestros pedes lavare.” Ad haec sancti cum lacrimis dixerunt: “Dominus Iesus Christus, qui aperuit oculos caeci nati, dignetur oculos tui cordis aperire, ut valeas ea percipere, per quae salvatur anima [salvantur animae V 1.] a peccatis. [Ioh. 11, 37.]” Haec autem [(h. a.) dum hec V 1.] virgo Nimpha audiens [audisset V 1.] , citius lavit pedes eorum, et tersit linteaminibus, et attulit cibum, editque [edidit V 1.] cum eis. Post completum autem cibum ponens virgo genua sua in terram [terra V 1.] cum lacrimis ait: “O viri sancti, docete nos viam veritatis, ut per vestram doctrinam valeamus cognoscere [valeam percipere V 1.] dominum Iesum Christum, et magistrum vestrum Mamilianum [Mami////lianum T.] .” Tunc illi: “Si credideris in Christum Iesum [in Christo V 1.] , nos indicamus [indicabimus V 1.] tibi per quem poteris Christum cognoscere.” Beata Nimpha respondit: “Libentissime credo; sed peto ut cito me baptizetis.” Aiunt illi: “Dimitte nos prius ire ad Mamilianum episcopum, ut ei de tua salute nuntiemus.” Beata Nimpha respondit: “Precor vos, ut saltem unus ex vobis hic remaneat.” Qui dixerunt: “Elige unum [unum corr., prius unus T.] ex nobis, ut et alius cum festinatione nuntiare haec vadat [hec nuntiet V 1.] episcopo.” Virgo [domini add. V 1.] respondit: “Ita diligo unum ut alium; peto ut desiderium meum citius adimpleatis.” Tunc unus [(t. u.) unus autem V 1.] ex iis, Goboldeus [Goboldus V 1.] nomine, perrexit ad episcopum, [quae a S. Mamiliano] et omnem [omnes T.] rei [dei V 1.] eventum ei indicavit. Beatus vero Mamilianus haec audiens dixit: “Domine Iesu Christe, qui de lapidibus [lapide V 1.] excitasti semen Abrahae, aperire digneris cor [corr., prius corde T.] atque mentem huius virginis usquedum properabo ad eam. [Matth. 3, 9.]” Et sine mora ad palatium ubi virgo manebat appropinquans [V 1, om. T.] , iam tardus post occasum solis incipiente nocte quasi furtive in palatium [palatio V 1.] ingressus, ubi erat virgo cum multis vernaculis, eam invenit [(e. i.) pervenit V 1.] . Ad haec dum respiceret virgo, cecidit ad pedes eius, et supplici [(e. s.) cum obnixa V 1.] voce dicebat: “Bene venias, medice animarum et corporum. Ego semper desideravi faciem tuam videre.” Sanctus Mamilianus respondit: “Ego desiderium tuum in te competenter aspicio [efficio V 1.] ; si vis, crede [credere V 1.] in dominum Iesum Christum [domino Iesu Christo V 1.] .” Beatissima Nimpha respondit: “Rogo te, pater, ut me et omnes vernaculos, qui mecum sunt, facias [esse add. V 1.] participes aeternae vitae.”

[3] [baptizatur cum aliis trecentis.] Tunc beatus [Mamilianus add. V 1.] episcopus catechizavit [catec(t)izavit V 1, T.] eos cum beata [corr. T.] Nimpha [(c. b. N.) om. V 1.] , et accepta aqua benedixit et baptizavit eos cum beata Nimpha, viros cum puellis [atque puellas V 1.] numero trecentos. Cumque in Dei laudibus persisteret [persistentes essent V 1.] , non multum [multo V 1.] post eorum baptismum angelus Domini in eodem cubiculo apparuit, et coronam super caput beatissimae Nimphae posuit. Hoc autem [(p. h. a.) tunc omnes V 1.] omnes qui in cubiculo erant cum vidissent, quasi ex uno ore dixerunt: “Gloria tibi Christe, gloria tibi rex immense; te laudamus, te benedicimus, qui dignatus es per beatissimum [V 1, baptismum T.] Mamilianum [Mamillianum hic T.] nobis ostendere angelum tuum sanctum etiam nostri amatorem effectum.” Et coeperunt dicere ad episcopum [(et - episcopum) V 1, om. T.] : “Deprecamur te, episcope Dei [(ep. D.) om. V 1.] , per dominum Iesum [Christum add. V 1.] , ut patefacias nobis [pate nobis facias V 1.] qualem gloriam in regno caelesti consecuti sunt sancti.” Beatus vero Mamilianus [(v. M.) om. V 1.] episcopus dixit: [Episcopus de gloria caelesti disputat;] “Utique videntur habere palatium sancti, ubi unicus regis aeterni filius est dominus [dominus est V 1.] Iesus Christus, ex omni latere [et add. V 1.] pretiosis lapidibus constructum visibiliter a foris decoratum et invisibiliter [(visibiliter - invisibliter) V 1, visibilibus T.] intus magis pretiosum [praecelsum ibi V 1.] ; fundamenta autem videtur [videntur T.] habere ex onichino [dionichilo V 1.] , et per circuitum palatii ex omni latere adamantino [amantino T; adamantini lapides V 1.] decoratur [reserantur V 1.] . Carbunculus topazius [topatius T.] ianuas [ianuam V 1.] palatii cooperiunt; quicumque merentur introduci ante ianuam palatii, audiunt cantica dulcissima cum musico carmine. Ibi luminaria plus quam solis refulgent, ibi omnes flores gignuntur cum odoribus multis, unde ventorum flati [(unde - flati) dum flagitatu ad venti flatum V 1.] odores usque ad nares sanctorum concurrunt [cuncurrunt T.] . Ibi martyres coronati et purpura induti; ibi virgines in thalamo [epulantes add. V 1.] armillas [armimillas T.] et fibulas habent [ex ita V 1.] ex auro ex omni latere pendentes [V 1, prudentes T; habent add. V 1.] , virginitates [virginitas V 1.] illarum fulgent [fulget V 1.] ut sol ante Dominum [Deum V 1.] . Ibi Cherubim promentes [promunt V 1.] cantica in voce tonanti [tonantis V 1.] ante regem aeternum [faciem regis aeterni V 1.] .” Haec et his similia dicente episcopo, beata Nimpha cum lacrimis ait: “O inmensa Dei pietas, o inmensa clementia! Eum qui [(eum qui) cui nemo audet dicere cur ita facis V 1.] de pulvere et cinere nascitur homo [et add. V 1.] ad tantam gloriam [eum add. V 1.] perducis! Heu! me circumvallate dolores [me circumvallat me dolor V 1.] ex omni parte. Cui servivi, cui credidi? Cur [non add. V 1.] ab infantia mea non [om. V 1.] agnovi regem caelestem [celestem regem V 1.] dominum Iesum Christum, sub cuius iure omnis creatura commoratur visibilium et invisibilium [commoratur visibilis et invisibilis V 1.] ?” At [ad haec V 1.] episcopus dixit: “Noli metuere filia [om. V 1.] , quia quicquid [quod V 1.] contagii [om. V 1.] in praeterito commisisti, in regeneratione aquae lavatur [lavetur in ras. T.] .” Tunc [cumque ii V 1.] qui ibi aderant pagani per totam noctem audientes [audirent V 1.] eum [om. V 1.] tam dulcisona verba loqui de Christo, rogare coeperunt sanctum episcopum, [homines quingentos baptizat.] una cum beata Nimpha, ut baptismum perciperent; et baptizati sunt in eadem noctis hora homines numero quingenti. Cumque iam aurora esset, venerabilis episcopus ait: “Fratres et filii mei, tempus est ut revertar ad hospitium meum. Sed valde vos ammoneo ut agatis quod Dominus dixit in evangelio: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.[Matth. 10, 20.]” Beata virgo [Nimpha V 1.] respondit: “Vade in pace, et cito revertere ad gregem, et [om. V 1.] si nos revocasti ad caulas [caulam V 1.] , vide ne lupus absorbeat aliquam ovem [corr. T, prius oves; (al. ov.) unam T.] .”

[4] [Aureliani armiger ad fidem convertitur.] Deinde osculatis [obsculatis T.] cunctis, qui ibi aderant, christianis, abiit. Beatissima [beati V 1.] Nimpha usque mane populum Dei [om. V 1.] ammonuit [admonens V 1.] , et cum eis Dominum deprecata est [deum deprecans V 1.] . Interea Aurelianus cum multitudine paganorum mane assistens in palatio, inter omnes vocavit armigerum suum dixitque ei: “Vade pacifice usque ad filiam meam, quia amore langueo [(q. a. l.) et V 1.] . Indica ei ut veniat ad me [quia amore langueo add. V 1.] .[Cant. 2, 5.] ” Cumque pervenisset nuntius ad beatam Nimpham ait: “O domina, pater tuus misit me ad te ut ad eum venias; desiderat enim te conspicere.” At ipsa plena Spiritu Sancto dixit [(o-dixit) V 1 in marg., om. T.] : “Caro et sanguis non me diligere videtur, quia habeo meliorem [om. V1.] patrem [et sponsum add. V1.] dominum Iesum Christum, quem beatissimus Mamilianus episcopus [om. V1.] praedicat.” Armiger dixit: “Et hii omnes christiani sunt?” Sancta Nimpha respondit [etiam add. V1.] : “Si credideris in Christum filium Dei qui crucifixus est a Iudaeis, poteris eius esse miles.” Armiger dixit: “Indicate mihi per quem possum illum agnoscere.” Sancta Nimpha respondit: “Per aquam regenerationis.” Armiger dixit: “Ostendite [mihi V1.] purificatorem vestrum ut et me purificet.” Sancta Nimpha respondens [om. V1.] indicavit ei ubi sanctus Mamilianus latitabat. Illico [ilico T.] perrexit illuc [om. V1.] , vidensque eum cecidit ad pedes eius, et indicavit [indicavitque V 1.] ei de nomine sanctae virginis Nimphae [s. N. v. V 1.] . Ad haec responsum dedit episcopus: “Benedictum sit nomen tuum, domine Iesu Christe, qui de novello arbusto [novella arbuscula V 1.] novum fructum recipere dignatus es.” Et statim baptizavit eum, edocens eum omnem fidei regulam [et add. V 1.] . Dum autem longum spectaculum faceret, Aurelianus expectans armigerum suum, ait ad milites: “Eamus ad filiam meam, ut pro certo videamus quare non dimisit nuntium meum regredi.” Qui dum abirent ubi erat beata Nimpha praedicans populo [populum T.] , [Nympha patrem hortatur] territus Aurelianus [est Aur. et V 1.] stridebat dentibus dicens: “Quae [quid V 1.] est insania haec, dulcissima filia, quod [ut video V 1.] omnes prophani facti estis?” Sancta Nimpha respondit: “Non prophani, sed perfecti sumus christiani.” Aurelianus dixit: “Et quid est Christus?” Sancta Nimpha respondit: “Filius Dei vivi, qui per angelum nuntiatus [nuntiatum T; annunciatus V 1.] est ad virginem Mariam [ad Mariam virginem V 1; e virgine Maria T.] , et de caelis [polo V 1.] dignatus est descendere ad redimendum humanum genus.” Aurelianus dixit: “Unde tanta [tam V 1.] fallacia oritur?” Sancta Nimpha respondit: “Non est fallacia sed veritas.” Aurelianus dixit: “Quem laudas se non potuit redimere; et [om. V 1.] quomodo redemptor est hominum?” Sancta Nimpha respondit: “Aureliane, [ut in Christum credat.] si vis credere in illum, ego indicabo tibi quomodo redemptor est animarum hominum.” Aurelianus dixit [(S. N. respondit - dixit) V 1; sancta Nimpha respondit Aurelianus dixit T scripsit sed del.] : “Miror de te, filia; usque modo fuisti minus eloquens, modo eloquentia [ineloquentia V 1.] tua astuta videtur colligere [amplecti V 1.] verba.” Sancta Nimpha respondit: “Seducere me vis a domino meo Iesu Christo et a Mamiliano magistro meo.” Aurelianus dixit: “Audite, milites et propinqui, quam [incomparabiles luctus V 1.] inremediabilis cruciatus? Quis unquam [//// unquam T; nam V 1.] audivit talia, ut tam pulchra virgo tantam dignitatem sponte vellet amittere [(v. a.) amitteret V 1.] ?” Sancta Nimpha respondit: “Non mihi videtur hoc esse [(h. e.) om. V 1.] dignitas; aurum et argentum tuum, quae tecum habes, in gehenna te [gehennam V 1.] debent punire [puniri V 1.] .” Aurelianus dixit: “Deficite [deficiant V 1.] plorando oculi mei, ut non videam tantam pulchritudinem periclitantem [periclitari V 1.] .” Sancta Nimpha respondit: “Periclitatio non est, sed vita aeterna, per quam [corr., prius vitam aeternam per quem T.] agnoscam [pericula furibunda si vis vitare indico per quem agnoscas V 1.] dominum Iesum Christum et magnificentiam eius.” Tunc iratus Aurelianus cum furore dixit ad milites suos: “Ite citius ad locum ubi maleficus Mamilianus habitat cum omnibus discipulis suis, et discalciatis pedibus et sine indumento in conspectu meo eum [om. V 1.] adducite.” Dum autem [qui dum V 1.] abissent milites, metuentes Aureliani praeceptum, [Mamilianus ad praefectum adducitur,] venerunt usque ad locum, ubi erat Mamilianus episcopus, et irruerunt super sanctos, et verberare eos coeperunt, et discalciatos nudatosque [discalciata nudataque eorum corpora V 1.] indumentis duxerunt ante praesentiam Aureliani paene ducentos homines. Et elevans [elevans autem V 1.] oculos suos Aurelianus vidit multitudinem christianorum, dixitque [et dixit V 1.] ad milites suos: “Et hii omnes qui secum veniunt christiani sunt?” Milites dixerunt: “Utique et isti et alii plures.” Aurelianus dixit: “Veniat [venia////t T.] ante meam praesentiam magus Mamilianus.” Cum autem adductus fuisset, dixit ei episcopus Mamilianus: “Cur in conspectu tuo me venire iussisti?” Aurelianus dixit: “Quia hodie ira mea exardescit in te, et [in add. V 1.] omnes tuos discipulos [et add. V 1.] in tormentis [vos add. V 1.] deficere faciam.” Mamilianus episcopus respondit: “Non de momentaneis tormentis metuimus, sed de aeternis incendiis et vestris doloribus conquassamur [(de mom.-conq.) momenta nea tormenta metuimus sed aeterna incendia et vestros dolores conquassamus V 1.] .”

[5] [interrogatur,] Aurelianus dixit: “Precor te, Mamiliane, ut sicut filia mea per te seducta est, ita per te ad pristinum sensum revertatur, et similem mei [(s. m.) simul mecum V 1.] potestatem habebis.” Mamilianus episcopus [om. V 1.] respondit: “Potestas tua nihil est, quia hodie est et cras deficiet. Tu mihi promittis quod in potestate [potestatem V 1.] non habes [ad haec add. V 1.] .” Beatissima Nimpha dixit [respondit V 1.] : “Domine et magister Mamiliane, respice super gregem quem congregasti ad Christum, et noli nefanda verba Aureliani auscultare [asscultare V 1.] .” Haec audiens praefectus Aurelianus cum furore dixit ad milites suos [militibus suis V 1.] : “Levate Mamilianum in eculeo, et omnes discipulos suos cum tormentis mactate.” Qui dum beatissimo Mamiliano verbera inferrent [indicerent V 1.] , [in eculeo suspenditur;] ait: “Gratias tibi ago, domine Iesu Christe, quia epulas, quas semper [om. V 1.] desideravi, modo suscipio.” Et conversus ad beatissimam Nimpham dixit: “O venerabilis virgo, discant per te virgines integritatem suam custodire.” Cumque haec audirent christiani, viri ac mulieres omnes dixerunt: “Noli nos deserere, pater sancte, sed tecum momentaneis tormentis pariter facias esse participes, et ad regnum Dei pervenire.” Aurelianus haec audiens magis ac magis in ira exarsit, et iussit carnificibus, ut de christianis triginta et quattuor capita truncarentur. Quod cum fuisset impletum, cuncti alii qui in Christo erant corroborati, ita ut alii desiderabant puniri. Cum Aurelianus vidisset eos cum filia sua sic in Dei amore fixos, iussit beatissimum Mamilianum cum beata Nimpha in artam custodiam retrudi, [cum Nympha in custodiam retruditur;] et praecepit ministris carceris, ut usque in viginti dies neque cibus, neque potus ei daretur. Et ita fecerunt. Post multos dies cum iam fames esset, et inopia defecisset beata Nimpha, ita cum lacrimis dixit: “Oro te, domine Pater, ut depreceris Dominum, ut mittat nobis auxilium suum.” Mox ut oravit episcopus, apparuit angelus Domini dicens: “Nolite tristari, [ab angelo nutriuntur.] ecce refectio vestra per me vobis missa est a domino Iesu Christo.” At beata virgo exultans aiebat: “Nulla dubitatio in me esse videtur, episcope Dei, talis est Deus in sanctis suis, ut me cognoscere fecisti, qui in se sperantes non derelinquet.” Episcopus respondit: “Confortare, famula Dei, quia dies nostri non elongabuntur; petamus auxilium ab hoc nuntio Dei, ut usque ad limina apostolorum Petri et Pauli ante nostrum discessum iam properare possimus. [Is. 14, 1.]” Hoc petentes et impetrantes, angelus Domini ab eis disparuit, et illi epulantes in Christo confortati sunt. Interea Aurelianus misit legatos per universam Siciliam, ut ubicumque nobiles essent virgines, ad se venire compellerent quae forsitan animum filiae suae ad suum animum revocarent. Dum autem venissent nobiles etiam et ignobiles ante praesentiam Aureliani, [Virgines ad Nympham introductae] iussit eas auro et purpura indui et carcerem introire. Quae omnes in carcerem pariter introductae clara voce dixerunt: “O domina et regina Nimpha, cur deseris patrem, amicos, familias, parentes, propinquos, aurum et argentum, servos et ancillas? Rogamus te ut dimittas hanc amentiam et esto domina consentiens voluntati patris tui. Nam omnes qui sunt in palatio te quaerunt, te gemunt subito amentem effectam.” Sancta Nimpha respondit: “Audite me virgines, et accipite sponsum immortalem, qui est caelestis, cui ego sum desponsata, cuius annulo subarrata sum, cuius caritate depicta sum, iam nec ille me, nec ego desero illum. Sed si volueritis illud agnoscere, annulum et coronam valde meliorem vobis facio tribuere.” Virgines dixerunt: “Et de isto auro quod portamus, quid faciemus?” Sancta Nimpha respondit: “Pro nihilo haec computate, sed diligite aurum regni caelestis, quod numquam deficit.” Virgines dixerunt: “Iube nos baptizari, ut agnoscamus sponsum nostrum dominum Iesum Christum.” Sanctus vero Mamilianus episcopus, accipiens catechizavit eas, atque in aqua regenerationis lavit, quas omnes in baptismo suscipiendo mater earum beata Nimpha est. [a S. Mamiliano baptizantur.] Statim fama ante praesentiam cucurrit Aureliani, qui pro nimio dolore cadens in terram angustiatus est. Tunc levaverunt eum milites quasi semivivum, et in se reversus ante praesentiam Nimphae properari praecepit ministris: “Si consenserit dominis nostris, et posuerit libamina, dilecta sit a me, ut filia a patre. Sin autem, variis tormentis vitam ipsius deficere facite.” Cumque carnifices iussum Aureliani complessent, clara voce Mamilianus dicebat: “Neque tormenta vestra pertimescimus, neque minas vestras expavescimus, facite quicquid vobis fuerit ab iniusto iudice imperatum.” [Nympha et Mamilianus] At ubi hoc a ministris nuntiatum fuisset, iussit Aurelianus, ut in nocte illa Nimpham et Mamilianum in fervens oleum mitterent. Statimque ut viderunt ollam ferventem, cum lacrimis dixerunt: “Domine Iesu Christe, qui tres pueros tuos in Babylone de camino ignis liberasti, te invocamus ut nos illaesos et innocuos ab isto igne exire facias [ut cognoscant omnes quia tu es Deus solus et gloriosus super omnem terram et cum hoc dixisset add. V 1.] .” Statim angelus Domini apparuit, qui extinxit ollam ferventem et oleum. [oleo ferventi non laeduntur.] Introducti autem in ollam, neque dolorem neque adustionem senserunt, sed refrigerium, cantantes Domino et dicentes: “Transivimus per ignem et aquam, et induxisti nos in refrigerium. [Psalm. 65, 12.]” Haec videntes ministri nuntiare Aureliano quantocius [quanto citius V 1.] studuerunt. Tunc iratus Aurelianus iussit alios carnifices venire, et praecepit eis ut cum festinatione retruderent eos in carcerem et tam diu eos custodirent [(alioscustodirent) trahi eos de olla et praecepit eis cum festinatione retrudere eos in carcere V 1.] quousque fame deficerent. Carnifices vero ut eis iussum fuerat implere satagunt. Beatissimus vero Mamilianus cum sanctissima Nimpha cum essent in carcere, orabant ad Dominum, ut mitteret angelum suum praestare eis solatium, quomodo Romam petere potuissent [(carnifices - potuissent) introducti sancti martyres in carcerem oraverunt ad dominum et dixerunt domine deus omnipotens pater domini nostri Iesu Christi mittere dignare sanctum angelum tuum prestare nobis solatium qualiter Rome penetrare possimus V 1.] .

[6] [Ab angelo e carcere emissi] Mox angelus Domini apparuit, qui aperuit eis [om. V 1.] ianuam carceris et praecepit ut ad litus maris properarent. Eadem hora [(e. h.) statim V 1.] sanctus Mamilianus una cum beatissima Nimpha, et vir [om. V 1.] Goboldeus [De S. Goboldeo (seu Quodvuldeo), Act.SS., Sept. t. V, pp. 46, 48 – 49; Lanzoni, t. c., p. 635.] nomine, pervenerunt ad mare. Invenientes autem [om. V 1.] navem rogaverunt nautas, ut Romam eos perducerent. Quibus nauclerus [nauclerius V 1 et deinceps.] dixit: “Cum omni amore [honore V 1.] pergite nobiscum, servi Dei.” Introeuntes autem in navem navigaverunt [navigare ceperunt V 1.] , non ubi volebant, sed ubi sancti a Domino locum habebant praedestinatum. Post duodecim dies navigationis venerunt [destinatum duodecim dies navigaverunt veneruntque V 1.] usque ad montem Gilium [Igilium (Giglio) insula Tyrrheni Maris Etruriae oris vicina.] . [ad montem Gilium perveniunt.] Exeuntes de nave rogare coeperunt sancti nautas [nautes T.] ut cum eis simul reficerentur. Ad quos nautae dixerunt: “Nos non habemus potum, quomodo edemus?” Sanctus episcopus dixit: “Habemus parum vini [parvulum poculum V 1.] pro causa sacrificandi [sacrificii V 1.] ; bibamus illud.” Illi autem per [(illi a. p.) qui ad V 1.] praeceptum beati Mamiliani coeperunt comedere. Tanta enim abundantia in vino fuit, quod inde [(q. i.) unde V 1.] saturati sunt viri viginti et novem, tantumque ex eo remansit, ut nautae solatium inde [om. V 1.] haberent usque ad [om. V 1.] Romam [qui pariter descenderunt add. V 1.] . Et exinde cum benedictione sanctorum navigaverunt. Beatus autem Mamilianus cum beatissima Nimpha et Goboldeo [Goboldeus V 1.] in [om. V 1.] Gilio monte remanserunt in solitudine [solitudinem V 1.] , ibique in oratione die noctuque [noctesque V 1.] persistebant. Tunc autem [(t. a.) in qua V 1.] apparuit illis angelus Domini dicens: “Exaudivit Deus orationes vestras, et misit me ut annuntiem vobis, quia appropinquaverunt [appropinquati sunt V 1.] dies vestri.” Dixitque ei episcopus: “Permittat nobis [nos V 1.] Dominus prius ire ad limina apostolorum Petri et Pauli.” Et dixit [eis add. V 1.] angelus: “Descendite [descenditis T.] ad mare, et invenietis naviculam, quae vos perducet Romam.” Qui dum [om. V 1.] pariter descenderunt ad mare, et viderunt naviculam stantem secus litus [et add. V 1.] , salutaverunt nautas dicentes: “In qua parte ituri estis, filioli?” Qui dixerunt: “Romanam civitatem adimus [om. V 1.] .” Sanctus Mamilianus dixit [ait om. V 1.] : “Gratia Dei et vestra volumus pergere vobiscum.” Nauclerus dixit: “Si volueritis nobiscum pergere, nummos [nummo V 1.] nobis tribuite.” Beatus Mamilianus dixit: “Nihil habemus, sed Dominus recompensat [recompensabit V 1.] vobis naulum vestrum [naula vestra V 1.] .” Ad haec verba nauclerus avertit faciem suam, et noluit sanctos levare [levare sanctos V 1.] in navem.

[7] [Romam] Tunc reversi sunt flentes in cacumine montis dicentes: “Domine Iesu Christe, qui nobis annuntiare dignatus es, quia appropinquaverunt [appropinquati sunt V 1.] dies nostri, mitte angelum tuum sanctum [om. V 1.] ut quomodo eamus ad limina apostolorum nostrum [om. V 1.] dirigat iter.” Navis quidem in pelago posita erat, et per [(et p.) om. V 1.] duodecim [duodecim T.] dies et noctes tempestas validissima orta est, ita ut periclitaretur [periclitarentur V 1.] . Tunc ad invicem dicunt: “Vae nobis, quia noluimus sanctos Dei mittere in navem [navi V 1.] , ideo [que add. V 1.] a tempestate periclitamur.” Et sic cum magna festinatione regressi sunt in Gilium montem [Gilio monte V 1.] . Tunc beatus Mamilianus properavit in navim [ad navem V 1.] , [navigant;] et ait nauclero [ad nauclerium V 1.] : “Citius regressi estis de Roma, fratres.” Qui dixerunt: “Peccavimus in vobis, sed deprecamur vos ut dignemini proficisci nobiscum.” Quibus introductis in navem [qui introducti sunt in n. et V 1.] facta est tranquillitas magna, [ad Portum Romanum appellunt.] et sic venerunt ad Portum Romanum ubi dicitur ad [om. V 1.] Farum. Vespere autem facto, sic [om. V 1.] permanserunt illa nocte [nocte illa V 1.] pariter. Angelus autem Domini in ipsa nocte apparuit sancto Mamiliano dicens: “Exite valde [om. V 1, bis scribit T.] diliculo [valde add. V 1.] de navi, et pergite ad locum, qui situs est iuxta Bucinam [Cf. Comm. praev. num. 34; Lanzoni, t. c., p. 639.] , ubi multitudo paganorum habitat, et respicite in altitudinem pini, ibi subtus [subtus ibi V 1.] invenietis criptam bene fundatam, ibique habitant sancti [sanctus T.] Proculus et Eustotius [Act. SS., Sept. t. V, p. 46.] .” Sanctus Mamilianus haec [om. V 1.] audiens de [om. T.] discipulis suis, gaudens et exultans in domino Iesu Christo, dicebat: “Gratias tibi ago, domine Iesu Christe, qui non vis me separare a fratribus meis.”.

[8] Mane autem facto, osculatus est [om. V 1.] omnes nautas [nautes T.] ; et benedixit eos [(et b. e.) om. V 1.] , et sic iter ceperunt [cepti sunt V 1.] . Qui dum coepissent [sancti add. V 1.] ambulare iuxta mare, respexerunt arborem, quam indicaverat [eis add. V 1.] angelus, et coeperunt glorificare Dominum, et invenerunt [inveneruntque V 1.] criptam, ubi sanctus Proculus et Eustotius latitabant [latitabat V 1.] [Loca ab hagiographo demonstrata perambulare et quae de specu et ecclesia Sanctae Nymphae vulgo ibidem ferebantur edoceri voluit, anno 1660, G. V. Marascia, De' deu Santi Mamiliani (Palermo, 1701), p. 121 – 26.] . Qui cum se vidissent [viderunt V 1.] , osculati sunt in Domino, et sic in cripta iacuerunt in oratione ferme per [(f. p.) fere V 1.] horae spatium [spatio V 1.] unius. Et [qui V 1.] dum sanctus Mamilianus ab oratione surrexisset, dixit: “Benedictus Dominus qui nos coniungere dignatus est cum fratribus meis.” Sancti responderunt: “Amen.” At episcopus dixit: “Precor vos, ut usque dum regredimur a [prius e T; ab urbe V 1.] Roma, mundate de arbusculis locum istum.” At sederunt et refecerunt, et post refectionem beatus Mamilianus et Goboldeus cum Nimpha virgine coepto itinere Romam perveniunt [(beatus - p.) accepit secum beatus M. episcopus Goboldeum cum Nimpha et cepto itinere R; pervenerunt V 1.] . [Leprosus] Cum autem introirent [introierunt V 1.] in urbem, leprosus quidam iacebat in via ut peteret eleemosynas [eleemosinam V 1; petere ///t helemosynas T.] . Beata vero [quem videns beata V 1.] Nimpha retrogradiens modicum panis [panem V 1.] portabat in pera sua [quem in p. s. portabat V1.] , [a S. Nympha sanatur.] quem tulit [(q. t. et) om. V 1.] et dedit leproso. Qui dum comedisset, statim sanus factus [effectus V 1.] est; et recurrens nuntiare coepit omnibus vicinis suis, quomodo ei reddita sit sanitas. Tunc concursus [(t. c.) c. autem V 1.] factus est populorum, et inquirere sanctos coeperunt et cum non invenissent, ad invicem dixerunt: “Custodiamus portam [portas V 1.] , forsitan inde regrediuntur [regredientur V 1.] .” Sancti vero [(s. v.) om. V 1.] auxiliante Domino reversi sunt ad locum, ubi sanctos eorumque socios [ubi socios eorum V 1.] reliquerant. Psallebant autem et dicebant: “Congregavit nos Christus ad glorificandum seipsum. Reple, Domine, animas nostras Sancto Spiritu [sp. sancto V 1.] .” Erigens autem se beatus Mamilianus coepit exhortari eos dicens: “Audite fratres et filii, non dormiamus sicut gentes quae ignorant Dominum [deum V 1.] , sed vigilemus in [cum V 1.] sobrietate, ut simus filii Dei et filii lucis; [1 Thess. 4, 5.] sciatis autem, quia ego modicum vobiscum ero [sum V 1.] . [Ioh. 7, 33.]”

[9] [S. Mamilianus,] Haec audientes [autem audiens V 1.] sancti, dixerunt: “Respice in nos, pater sancte, quoniam te fuimus secuti; noli nos deserere cito, ne erremus sicut oves non habentes pastorem.” Sanctus episcopus dixit: “Nolite tristari, sed gaudete quia habetis vigilatorem verum [om. V 1.] dominum nostrum Iesum Christum.” At illi dixerunt: “Precamur te, sancte pater et episcope, ut patefacias nobis tuum obitum [sancte episcope ut pate nobis tuum obitum facias V 1.] .” At episcopus dixit sententiam evangelii dominici: “Adtendite qui dixit [(q. d.) om. V 1.] : Vigilate [itaque add. V 1.] , quia nescitis diem neque horam. Nos ergo [autem V 1.] in quantum possumus vigilemus, quia de hora vocationis [vacationis T.] nostrae incerti sumus. [Matth. 25, 13.] ” Nocte autem illa cum vigilassent, et sibi Daviticos psalmos cantarent separatim dicentes: “Ne intres in iudicium cum servis tuis, Domine, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens.” [Psalm. 142, 2.] Mox autem ubi orabat [cum autem oraret V 1.] beatus Mamilianus, apparuit angelus Domini, ostenditque ei qua hora migrare deberet [deberet migrari V 1.] ad Christum. Dixit itaque ad fratres suos [dixitque fratribus suis V 1.] : “Dilectissimi amici [om. V 1.] , surgite, quia appropinquabit regnum Dei. [Marc. 1, 15.]” Tunc autem [(approp. - autem) appropinquavit enim regnum Dei in quo V 1.] cito surrexerunt sancti et beatissima Nimpha cum illis, commendantes se orationi [oratione T; in orationibus V 1.] eius, et [(or - et) orationibus suis V 1.] ponentes genua in terram, longa prolixaque oratione studentes, et completa eorum oratione [oratione eorum V 1.] , beatus Mamilianus migravit ad Dominum. Statim autem audientes laudes angelicas [statimque laudes angelicae V 1.] cum eis usque mane [domino add. V 1.] canticum novum cantantes et [om. V 1.] intra auroram diei sepelierunt eum. [SS. Proculus] Post discessum sanctissimi Mamiliani, sanctus Proculus et Eustotius et Goboldeus infra [post V 1.] sex menses vitam finierunt in Christo, [Eustotius et Goboldeus] et sepulta sunt corpora eorum [(c. e.) om. V 1.] a beatissima Nimpha iuxta balneum quod situm est a Bucina [iuxta Bucinam V 1.] miliario uno. Igitur post excessum sanctorum vixit sancta Nimpha menses undecim et dies quattuor; quae sedule serviebat Domino, et multitudo paganorum per eam [(p. e.) om. V 1.] ad Dominum convertebatur. Factum est autem dum eius sanctissima [om. V 1.] fama per totam regionem illam crevisset [crevisse ////t T.] , irruerunt [irruentes V 1.] in eam pagani, ut eam iugularent, et criptam in qua manebat, subverterent. Eadem hora factus est terraemotus magnus, ita ut fundamenta terrae moverentur, et omnis illa regio dissiparetur et subverteretur [subverteretur et diss. V 1.] . Videntes autem pagani territi sunt, et [om. V 1.] a minimo usque ad maximum [et add. V 1.] clamare coeperunt: “Verus est Deus christianorum. [Esth. 1, 5.]” Dicebantque ad beatissimam Nimpham ut omnes in aqua baptismatis lavaret [lavarentur V 1.] et dimitterent simulacra, et dominum Iesum Christum adorarent. [et S. Nympha migrant ad Dominum.] Qui omnes ibidem habitantes baptizati sunt [predicans eis et docens de regno Dei et viam salutis add. V 1.] . Beatissima autem Nimpha occubuit mense novembris die decimo [mensis novembris die decima V 1.] [In Passione altera die 12 oblisse legitur. Cf. p. 383, cum annot. 4.] et sepulta est in cripta iuxta corpora sanctorum martyrum praedictorum, in quo loco [(q. l.) qua V 1.] beneficia eorum [om. V 1.] praestantur usque in hodiernum diem. Igitur post transitum virginis christiani ibidem ecclesiam consecraverunt.

Miraculum eiusdem.

Eodem tempore quidam rusticus ibat in campum ut ferret panem messoribus; dum solis aestus ascenderet [ascendit V 1.] et rusticus quaereret [quaerere T.] arborum umbras, iactavit se in terram [terra V 1.] et soporatus est somno. [Diabolus in forma colubri] [Dan. 14, 32.] Statim coluber per eius os in suum corpus [suo corpore V 1.] intravit. Protinus surrexit homo et laborare coepit usque ad vesperum. Sero facto cum domum redisset comedit. Cumque in lecto requiesceret, voluitque a [(v. a.) et voluit V 1.] somno gravari, coepit serpens viscera eius fortiter laniare. Tunc expergefactus homo coepit dicere: “Adiuvate me quia morior.” Suscitati itaque famuli domus omnes in tristitiam et maerorem conversi flere coeperunt. Haec autem audientes omnes populi [(suscitati - populi) concurrunt autem omnes populi viri ac mulieres V 1.] Portum Romanum habitantes cucurrerunt viri ac mulieres [(c. v. ac m.) om. V 1.] et interrogare eos qui erant in domo coeperunt quid hoc esset quod in ea [eo V 1.] acciderat; et nemo ex eis quicquam sciebat Sed et ipse homo nesciebat dicere, et sic in hac tribulatione et dolore permansit homo [om. V 1.] usque mane. Statim vero ut facto die adunati populi memorati sunt de mirabilibus sanctorum, venerunt cum eo ad locum ubi sancta Nimpha cum sanctis martyribus iacebat. Factum est autem, ut iactatus est [iactatum esset V 1.] ante sepulchra illorum, mox in figura colubri diabolus exivit de homine, [fugatur.] ita ut omnes qui ibi aderant oculis viderent. Coeperunt itaque cuncti [(c. i. c.) et ceperunt V 1.] glorificare Deum et merita sanctorum martyrum, simulque beatae Nimphae virginis, quia per intercessionem eorum de tam pestifera morte eum [om. V 1.] liberavit. Post haec autem ipse homo permansit in ipso loco, dimittens mundum et pompas eius, servivitque Domino et sanctis eius qui ibidem requiescunt, usque dum vixit [et add. V 1.] , quoniam servitores loci illius artam vitam ducebant propter aquam dulcem quae ibi deficiebat. Unde [om. V 1.] pariter [se add. V 1.] in orationem se [om. V 1.] prostraverunt ut Dominus per orationes martyrum et preces fidelium aquam dulcem eis in illo [om. V 1.] loco tribueret. Qui dum surrexissent ab oratione, [Fons erumpit.] venam aquarum in capite sepulchri virginis viderunt exire. Tunc omnes laudaverunt memoriam [victoriam V 1.] et beneficia sanctorum martyrum simulque beatae Nimphae virginis, quae per eos Dominus facere dignatus est, ad laudem et gloriam nominis eius, cui est honor et gloria [et add. V 1.] , potestas et imperium [(et i.) om. V 1.] nunc et semper et per infinita saecula saeculorum. Amen.

X. S. NYMPHAE PASSIO ALTERA

Tryphon martyr Romae cultus (S.)
Respicius martyr Romae cultus (S.)
Nympha martyr Romae culta (S.)

BHL Number: 6256

E codicibus bibliothecae Vaticanae lat. 5695 (= R 1), et Capituli Sanctae Mariae Maioris B (= R 2). Cf. Comm. praev. num. 26, 31.

Vita [eodem die vita R 1, 2.] sanctae Nimphae, virginis et martyris [(v. et m.) om. R 2.] .

[1] [Nympha, praefecti Aureliani filia,] In Sicilia insula, civitate Panormo, fuit quidam vir nobilis, Aurelianus nomine, prudens et eloquens, cui Romanae urbis principes praefectoriam concesserant dignitatem, hoc ei in mandatis iubentes, ut omnes sine audientia perimeret [perimerent R 2.] , qui cervicem suam idolis flectere recusassent. Hic habebat unicam filiam, ornatam moribus, facie speciosam, nomine Nimpham, quam volens ab infamia [(infamiam R 1; infantia R 2.] custodiri, in secreto sui palatii cubiculo collocaverat, duabus ancillis ad eius obsequium delegatis. Erat autem in eadem civitate episcopus, vocabulo Mamilianus [Supra, p. 373, annot. 1.] , sapientia plenus, vultu modestus, moribus decoratus, qui cum ob persecutionis saevitiam praedicare publice non auderet, secreto quos poterat ad fidem catholicam convertebat. Factum est autem, die quodam, ut duo ex discipulis eius versus praefecti curiam pergerent, si forte aliquos suae fidei homines agonizantes cernerent, quorum corroborati exemplo discerent saeva poenarum genera non timere [timerent R 2.] , et dum palatio propinquassent intuens Nimpha per cancellos triclinii vidit eos pariter venientes, et mirata compositionem gressus eorum, vocavit unam de ancillis suis, et ait [dixit R 2.] ei: “Qui putas [puta R 2.] isti sunt, tanta gravitate compositi?” [S. Mamiliani discipulos excipit;] Quae respondit: “Puto, domina, quod christiani sint, illius [scilicet add. R 2.] Dei famuli qui de caelo descendens per uterum Virginis in mundum venit, et multa fecit miracula [mirabilia R 2.] , tantaeque humilitatis dicitur extitisse, ut etiam discipulorum lavaret pedes et pro salute mundi crucis subiret patibulum, et tandem mortis victor ad caelum creditur ascendisse.” Nimpha dixit: “Et quare haec omnia sciens mihi ea non reserabas?” Illa respondit: “Quia cum stupenda sint [sunt R 2.] , non poteram de omnibus plenariam [om. R 2.] reddere rationem.” Et Nimpha dixit: “Quicquid tuae cognitioni [cogitationi R 2.] deest, per hos [/// os R 2.] scire poterimus; cum igitur sol occubuerit, admitte viros, ut tam praeclara mysteria indagemus.” Quod cum secreto illa fecisset, introducti sunt viri in cubiculum; ubi cum suis ancillis virgo gloriosa manebat,et postquam salutaverunt se mutuo, fecit eos Nimpha coram se [eo R 1.] residere, et alloquens eos, ait: “Obsecro, [ab eisdem docetur] viri Dei famuli, ut omnem seriem fidei christianae mihi per ordinem enarretis, nam quasi furtive suscepit auris mea quae de eadem mihi suggesta sunt.” At illi agnoscentes desiderium eius coeperunt evangelicae doctrinae referre historiam et notas ei facere vias vitae. [Psalm. 15, 11.] Tunc Nimpha semen verbi divini, quasi bona terra suscipiens, armariolo sui pectoris omnia recondebat, et dum de iis mutuo loquerentur, suggessit virgo clam ancillae suae ut afferret aquam et pelvem ac linteamen, quatenus ad exemplum dominicum lavarentur pedes sanctorum. Quod ubi factum est, procidit virgo ad vestigia eorum, dicens: “Deprecor vos, famuli Christi, ut laventur pedes vestri per manus ancillae vestrae.” Qui responderunt cum lacrymis: “Aperiat Dominus oculos cordis tui, ut fructificet in te doctrina nostra.” Postquam ergo lavit pedes eorum, fecit parari mensam, ut eis ministraret carnalia, qui sibi spiritualia ministrassent, deinde ait eis [om. R 2.] : “Explete in me, amici Dei, quicquid expedit ad salutem animae meae.” Qui responderunt: “Sine, indicemus haec magistro nostro Mamiliano episcopo, et ipse veniens dabit tibi sacamentum baptismatis et indues dominum Iesum Christum.” Nimpha respondit: “Hoc unus ex vobis poterit exequi, alter vero nobiscum remaneat, ut confirmet per illum Deus [om. R 2.] , quod operatus est in nobis. [Psalm. 67, 29.]” At illi: “Elige,” inquiunt, “ex nobis unum; alius enim properans negocium procurabit [provocabit R 2.] .” Virgo respondit: “Aeque utrumque diligo, tantum impleatur desiderium meum.” Tunc unus ex eis, Goboldeus nomine, concite perrexit ad beatum Mamilianum et notum fecit ei quicquid acciderat. [et a S. Mamiliano] Qui gaudio repletus, oravit Dominum, dicens: “Domine Deus, qui de lapidibus suscitasti filios Abrahae [Habrahe R 2.] , et confortasti cor ancillae tuae Iudith, ad exstinguendum hostem populi tui, confirma cor huius virginis, et in sui propositi devotione corrobora, saltem quousque ad eam valeam pervenire. [Matth. 3, 9.]” Transacta itaque die quae sibi pro [pre R 2.] desiderio prolixior videbatur, cum iam terram [terra R 2.] tenebrae obduxissent, exiens episcopus de latibulo, ac concite pergens, quasi furtim palatium [corr., prius palatio R 1.] ingreditur et in virginis cubiculum introducitur [introgreditur R 2.] . Quo illa viso pedibus eius advolvitur, dicens: “Bene venisti, diu desiderate, medice animarum, exhibe animae ancillae tuae medicinam salutis aeternae.” Et ille ait [del. R 1.] : “Salus aeterna haec est, ut credas unum Deum in Trinitate, et baptizeris.” At illa dixit: “Credo, Domine, adiuva devotionem famulae tuae. [Marc. 9, 23.]” Tunc episcopus catecizavit [catecyzavit R 1.] eam, [baptizatur;] eiusque famulas, et baptizavit in nomine Domini. Mox refulsit lumen in cubiculo, et [om. R 2.] ecce apparuit angelus coronam rosarum ac liliorum ferens in manibus, [corona ei ab angelo imponitur.] quam imposuit capiti Nimphae, dicens: “Haec tibi mittit sponsus tuus candidus et rubicundus ut et virginitatem conserves, et usque ad effusionem sanguinis in confessione sui nominis perseveres. [Cant. 5, 10.]”

[2] [S. Mamilianus de virginitatis bono disputat.] Postquam ergo baptizatae sunt, sedens episcopus docebat eas quae sunt praecepta vitae, aperiensque os suum dixit: “Ecce, filiae, baptizatae estis, exuentes vos veterem hominem cum actibus suis, et induentes novum, qui renovatur in agnitione, iuxta imaginem creatoris sui. [Col. 3, 9, 10; Eph. 4, 24.] Imago creatoris non habet copulam nuptiarum; ibi sexus aufertur diversitas, et vetere homine exuimur, et induimur novo; ibi in Christum renascimur virginem, qui et natus ex [de R 2.] Virgine est et renatus per virginem; servate ergo virginitatem, cum qua natae et renatae estis, ut quasi sponsae Christi in templum eius adducamini, secundum vocem prophetae dicentis: “Adducentur regi virgines in laetitia et exultatione, adducentur in templum regis. [Psalm. 44, 15.]” Ad haec Nimpha respondit: “Apparet manifeste quod exhortaris nos servare virginitatem, in quo videris praeceptis Dei obviare dicentis, quod heri ex ore [hore R 1.] discipuli tui audivimus: Crescite et multiplicamini et replete terram. [Gen. 1, 22.]” Episcopus ait: “Quod dixit Dominus [Deus R 2.] , crescite et multiplicamini, hoc in principio mundi dictum est; necesse enim erat prius plantare silvam et crescere, ut esset quod deinceps posset excidi; simulque considerate vim verbi: et replete terram; nuptiae terram replent, virginitas paradisum. Nec hoc dico, ut nubere peccatum sit, cum apostolus dicat: [1 Cor. 7, 28.] Non peccat virgo, si nubat; sed ad honestatem, et quietem corporis provoco; quae enim nubunt, ut idem ait, tribulationem carnis habebunt. Quae sunt tribulationes carnis? dominium mariti, sollicitudo filiorum, cura domus, cruciatus concubinae, tumor ventris, pondus concepti foetus, quo efficitur mulier aegra et pallida; ita ut [corr. R 1, prius et.] anima eius salubres cibos respuat, noxiis delectetur; aliquando periclitatur in partu, aliquando gignit filium [aliquando add. R 1.] aliqua parte corporis debilem, vel fatuum, et qui factus adultus esse sibi molestus incipiat. Nos ignari, putabamus nuptias saltem carnis habere laetitiam; habent autem tribulationem. Praeterea tempus breve est: [1 Cor. 7, 29.] Dominus prope, etiam si nongentis viveremus annis, ut antiqui homines, tamen breve putandum esset, quod haberet aliquando finem, et esse desineret; nunc autem cum [quod R 2.] brevis sit non tam [tamen R 2.] laetitia quam tribulatio nuptiarum, cur [cum R 2.] contrahimus matrimonia, quae mors cito dissolvit? Hinc idem ait: [1 Cor. 7, 29 – 34.] qui habent uxores, tamquam non habentes [habent R 2.] sint, et qui gaudent tamquam non gaudentes, et qui utuntur hoc [in add. R 1.] mundo, tamquam non utantur; praeterit enim figura huius mundi; volo autem vos sine sollicitudine esse, de his videlicet quae sunt mundi, quae cum mundo sunt transitura; nam mulier innupta [nupta et innupta R 1.] et virgo, cum non immineat ei sollicitudo maxima, expedite cogitat quae sunt Domini, videlicet ut sit sancta corpore et spiritu. Nonnullae namque sunt virgines carne et non spiritu; quarum corpus integrum est, anima vero corrupta; sed illa virginitas hostia Christi est, cuius nec carnem libido, nec mentem maculat cogitatio; e contrario quae nupta est, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat viro. [1 Cor. 7, 35.] Praeterea oportet vos cavere superbiam, odium, avaritiam, et reliqua vitia, et imitari virtutes, quia sola virginitas non sufficit ad salutem; oportet vos cavere nimietatem cibi et potus atque quietis, superfluitatem vestium et alias mundi delicias; difficile est enim versari inter [mundi add. R 2.] delicias et deliciarum vitiis non teneri.” Nimpha respondit: “Numquid non omnia ad usum hominis creata sunt?” Episcopus ait: “Vere ad usum hominis, ut videlicet [om. R 2.] utatur eis ad necessitatem tantum, non ad voluptatem. Cito expletur naturae necessitas; frigus et fames simplici vestitu et cibo potest expelli; unde et Apostolus: Habentes, inquit, victum et vestitum, his contenti simus, deliciae enim et epularum varietas [veritas R 2.] fomenta sunt avaritiae ac libidinis. [1 Tim. 6, 8.]” Tunc una ex ancillis proloquens, ait: “Audi, pater sancte, licebit nobis amodo purpurisso uti, aliisque rebus, quibus solet informari speciositas, vel facies colorari?” Mamilianus [Maminianus R 2.] episcopus respondit: “Nequaquam; iniuria enim creatoris est velle transformare [transformari R 2.] figmentum, quod ille ad suam fecit imaginem, et supra naturalem colorem colores peregrinos inducere; sed neque carnis curam feceritis in desideriis vestris, nec muliercularum superstitiones sectabimini, nec maleficia, nec observabitis dies, vel horas, quas in suis solent operibus observare. [Rom. 13, 14; Galat. 4, 10.]” Post haec cum avaritiam [avaritia R 2.] et execrandas prohiberet usuras ac de his sermo prolixior haberetur, aurora apparuit [(aurora app.) om. R 2.] . Tunc inferens episcopus ait: “Tempus est ut redeam ad hospitium meum; vos autem perseverate in his quae didicistis et tradita sunt vobis, quoniam qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. [Matth. 10, 22.]”

[3] [Armiger Aureliani] Interea nonnullos [cum nullus R 2.] de familia patris, tam viros quam mulieres, Nimpha docens convertebat, et suadebat eis de regno Dei, [Act. 19, 8.] mittebatque eos ad magistrum suum, ut baptizarentur ab eo; sicque factum est, ut cresceret numerus christianorum valde in illa civitate. Factum est autem post dies aliquot, ut Aurelianus mitteret armigerum suum ad filiam suam, quatenus exiret de interiori cubiculo ad vestibulum palatii; erat enim cupiens videre eam. Quod cum ei [corr., prius ea R 1.] armiger nuntiasset, illa respondens, ait: “O fili karissime, quam meliorem posses habere dominum, si patrem meum velles deserere, et illi domino adhaerere.” At ille ait: “Quis est de quo loqueris?” Nimpha respondit: “Creator omnium rerum visibilium et invisibilium.” At ille: “Et ego [inquit add. R 2.] quomodo possem eum videre?” Nimpha respondit: “Per sacramentum regenerationis.” Armiger ait: “Et quis mihi conferret hoc sacramentum?” Nimpha respondit: “Venerabilis Mamilianus episcopus.” Ille vero ait: “Et ego ubi hunc inveniam?” At illa sumens unam de puellis suis, misit cum eo, ubi latebat episcopus. Qui grates Christo de virginis sollicitudine referens, [baptizatur.] baptizavit eum. Interea Aurelianus multiplicibus negociis occupatus, oblitus fuerat filiam visitare. Cum autem, recordatus propositi sui, intrasset palatium, invenit filiam suam instruentem praefatum armigerum, et quosdam alios fideles de nomine Iesu Christi; et stupefactus exclamavit, [Nympha a patre reprehenditur.] dicens: “Quid est, quod audio, filia? numquid insana effecta es?” Nimpha respondit: “Verba vitae sunt, quae Christus veniens in mundum edocuit.” Aurelianus ait: “Quis est Christus?” Dicit ei Nimpha: “Filius Dei vivi, qui natus de Virgine, redemit genus humanum.” Aurelianus ait: “Quomodo consequens est ut alios redemerit, qui interemptus est a Iudaeis?” Nimpha respondit: “Si velles in eum credere et rationem fidei auscultare, approbares verum esse quod loquor.” Praefectus ait: “Quomodo tam verbosa facta es, quae hactenus et elinguis fuisti? quis est qui te docuit?” Nimpha respondit: “Sapientia quae aperit os mutum et linguas infantium facit disertas. [Sap. 10, 21.]” Tunc viri iniqui accedentes, suggesserunt praefecto et sic locuti sunt: “Mamilianus [Maminianus R 2.] , quem vestris auribus saepe detulimus, mentem filiae vestrae et multorum aliorum [corr., prius alienorum R 1.] alienavit, et nisi cito eum tuleris, deteriora his faciet.” Tunc Aurelianus iussit diligenter claudi cubiculum ne quis cum Nimpha posset habere colloquium; et ira magna praecepit ut Mamilianus et omnes eius complices [complices eius R 2.] tenerentur. [Mamilianus comprehendi iubetur] Euntes ergo milites, quibus fuerat imperatum, invenerunt episcopum in suo hospitio populum exhortantem; mox arripientes eos per capillos et pugnis contundentes et alapis caedentes eiecerunt eos de latibulo et coram se impellentes ad praefecti palatium deduxerunt. Quos intuens Aurelianus ait: “Et hi omnes christiani sunt?” Respondentes ex officio dixerunt: “Et multo [multos R 1.] plures quam isti; sed hii simul suis maleficiis incumbebant [incumbabantur R 1; incubabant R 2.] .” Tunc Aurelianus iussit episcopum ab aliis separari et suis eum tribunalibus sisti; cui et dixit: “Tu es ille, qui suades hominibus a deorum [deo R 2.] cultura recedere et vanis superstitionibus implicari?” Mamilianus [Maminianus R 2.] respondit: “Ego suadeo eis ab idolis manu factis recedere, et omnipotentis Dei cultui adhaerere.” Praefectus ait: “Sufficiebat tibi alios decepisse; cur et mihi meam filiam abstulisti?” Episcopus ait: “Ut esset eius qui creavit eam et mater, et filia et soror et sponsa.” Aurelianus dixit: “Impossibilia sunt quae loqueris; aures nostrae fastidiunt haec audire.” Mamilianus respondit: “Non sine causa dictum est: carnalis homo non percipit ea quae Dei sunt. [1 Cor. 2, 14.]” Praefectus dixit: “Recede a pravitate viarum tuarum et filiam meam in incolomitatem [incolomitate R 2.] pristini sensus reforma; alioquin et dolorem nostri animi et deorum iniuriam vindicabimus.” Episcopus ait: “Via veritatis est, quam elegi, quamque filiam tuam [om. R 2.] docui, ab ea nullatenus recedemus.” Tunc Aurelianus hunc amoveri iussit, et eius discipulos suis optutibus praesentari. Quos interrogans, ait: “Cultores deorum estis, an eius qui dicitur Christus?” At illi: “Cultores,” inquiunt, “Christi sumus.” Praefectus ait: “Nolite in hac insania perdurare, si diversa non cupitis experiri tormenta.” Sancti vero dixerunt: “Et te et minas tuas pro nihilo reputamus.” Iratus ad haec praefectus carnificibus ait: [et in eculeo levari.] “Levate Mamilianum una cum his in eculeo et verberibus eos diutissime caedite.” Cumque immaniter [unanimiter.] caederentur, concursus factus est populorum clamantium et dicentium: “Magna iniquitas affligere homines innocentes.” Praefectus autem fecit eos deponi eculeo, et custodiae mancipari, praecipiens quaestionariis, ut quosdam ex eis occiderent, quia tantorum examinatio multum sibi fieret onerosa. Sicque factum est, ut triginta quattuor ex eis capite punirentur, de quorum nece residui, magis corroborati quam territi, idem pati pro Christi nomine exoptabant.

[4] [Nympha] Sequenti die Aurelianus Nimpham sibi fecit intra palatium exhiberi, et nunc ei blanditias, nunc minas proponit. Sed sancta virgo nec blandiciis decipi [decepi R 2.] nec minis poterat deterreri. Videns itaque praefectus immobilem eius animum, iussit eam iterum in custodia recipi, praecipiens de diversis partibus speciosas virgines congregari. [multas virgines] Quae cum adductae fuissent, contulit eis ornamenta praecipua et dona multa, rogans [prorogans R 2.] eas intrare ad Nimpham, si forte possent ipsius animum immutare. Intrantes autem proponebant Nimphae delicias [divitias R 2.] temporales, gloriam nuptiarum, fructum filiorum, in quibus etiam vivat homo post mortem, et omnia quibus solent amatores huius saeculi delectari. At vero Nimpha, spiritu divino repleta, quicquid de contemptu [contentu R 1.] mundi, de nuptiarum molestiis a sancto Mamiliano acceperat, per ordinem referens, ita sibi omnes virgines counivit [conuiuit R 2.] , [ad Christum convertit;] ut non solum baptizari deposcerent, sed etiam cum ea [eas R 2.] pati pariter exoptarent. Quod cum praefecto nuntiatum fuisset, fecit eas dehonestatas atque exutas eici de palatio et Nimpham in tenebroso carcere claudi, ubi Mamilianus et eius clerici servabantur. Venientes autem ad eam virgines sequenti nocte, baptismatis gratiam per manum episcopi perceperunt. Postero vero die, putans ei pater terrorem incutere, fecit eam sibi ad ostium [hostiam R 1, 2.] carceris adduci, et in conspectu eius omnia tormentorum genera exhiberi, et proloquens ait: “Omnia [ut omnia R 1.] haec tormenta experieris, si aequis consiliis refutaveris adhibere consensum.” Nimpha respondit: “Vano labore consumeris; fac quod facturus es, nihil enim separare me poterit a caritate Dei. [Rom. 8, 39.]” Tunc indignatus praefectus carnificibus ait: “Ipsam et perversorem eius in ferventis olei mittite dolium, ut par poena puniat quos par connectit iniquitas, et eadem tormenta sentiant, eadem perfidia copulati.” Et his dictis abscessit, [cum Mamiliano in oleum fervens mittitur;] quasi refugiens filiae cernere cruciatum. Carnifices autem exsequentes eius imperium, cum nox advenisset, omnia paraverunt; et exuentes utrumque, miserunt eos in ollam ferventis liquoris; quod cum fieret, oraverunt sancti dicentes: “Domine, qui astitisti tribus pueris in camino, adesto et nunc nobis, et noli deserere praesumentes de te. [Dan. 3; Iudith, 6, 15.]” Et ecce apparens angelus Domini super eos et ignem extinxit et ministris terrorem magnum incussit. [ignis ab angelo exstinguitur.] Sancti autem exierunt de olla uncti potius quam adusti, confitentes Domino ac dicentes: “Transivimus per ignem et aquam et induxisti nos in refrigerium. [Psalm. 65, 12.]” Regressi autem carnifices ad praefectum, cuncta quae gesta fuerant retulerunt. Qui exprobravit eos, mittensque [(que) om. R 2.] alios carnifices ait illis: “Ite et eos in carcerem mittite, ubi tamdiu sine refectione sint, donec mihi mortui nuntientur.” Euntes autem carnifices fecerunt ut eis fuerat imperatum; et cum post aliquot dies beata Nimpha esuriret, auxilium Domini frequentibus coepit orationibus, una cum sancto episcopo et Goboldeo [episcopo egoboldeo R 2.] , eius discipulo, postulare.

[5] Apparens autem angelus Domini [angelus autem domini apparens R 2.] refecit eos et ait illis: “Quia persecuntur vos [corr., prius nos R 2.] in civitate ista, mandatum attendentes dominicum, fugite in aliam. [Matth. 10, 23.]” Sancti autem dixerunt: “Si hinc exire nos oportet, instrue qualiter Romam pergere debeamus; desiderio enim desideramus apostolorum memorias visitare.” Angelus ait: “Sequimini ergo me et ego implebo desiderium vestrum. [Act. 12, 10.] [Ab angelo e custodia educti]” Surgentes autem sequebantur eum, et pervenerunt ad ianuam carceris, quae ultro aperta est eis; et exeuntes pervenerunt ad litus maris; et ecce navis transiens coram illis, et innuerunt naucleris [naucleriis R 1.] ut applicarent ad litus; quod et fecerunt, et exposuerunt eis desiderium suum, quomodo Romam videre desiderarent; et susceperunt eos. Et cum longa maris spatia navigassent [spatiana iugassent R 2.] , coeperunt nautae loqui de prandio et tristari quod vinum eis omnimodo defecisset. Quod beatus Mamilianus intelligens ait: “Nolite tristari, fratres; est nobis parum vini in vasculo; potens est enim Deus augere illud.” Confortati nautae ad verbum eius, coeperunt comedere; erant autem viri numero quasi viginti novem et augmentavit vinum ad verbum sancti Mamiliani, qui augmentaverat oleum ad verbum Helisei [Elisey R 2.] , ita ut non deficeret nautis per plures dies donec Romam venerunt; [4 Reg. 4, 2 – 7.] et cum pervenissent ad montem Gilium [Supra, p. 377, annot. 2.] , [ad montem Gilium perveniunt.] et vidissent sancti locum aptum, in quo possent sine saeculari tumultu contemplationi vacare, elegerunt solitudinem ibique remanserunt, die noctuque Domino servientes. Et cum salutaribus studiis iugiter inhaererent, apparuit eis angelus dicens: “Parati estote et quia Dominus iubet ex hac luce migrare [migrate R 2.] , ut sit requies laboribus vestris.” Illi autem prostrati ad orationem dixerunt: “Fiat voluntas tua, Domine. [Matth. 6, 10.] Verumptamen prius optaremus sanctorum apostolorum limina visitare.” Iterum apparuit angelus beatae Nimphae, dicens: “Desideria cordis vestri Dominus exaudivit, concedens vobis vitae spatium, donec fiat vobis sicut petistis; descendite ergo ad mare, et invenietis naviculam Romam euntem.” Cumque beata Nimpha hoc sociis retulisset, alacres facti descenderunt ad mare et invenerunt naviculam secus litus. Accedentes itaque salutaverunt nautas atque dixerunt: “Quo navigaturi estis, fratres?” Qui responderunt: “Romam.” Et ait eis sanctus Mamilianus: “Suscipite [suscipe R 2.] nos vobiscum ut recompensetur vobis a Domino.” Qui responderunt: “Nequaquam, nisi naulum dederitis.” Beata Nimpha respondit: “Non est nobis argentum vel aurum [aurum vel argentum R 2.] ; hoc et dominus noster Iesus Christus novit, qui potens est vobis tribuere [retribuere R 2.] mercedem pro servis suis. [Act. 3, 6.]” Ad haec verba nauta faciem suam avertit, nolens sanctos in navi levare. Qui reversi sunt ad cacumen montis orantes et dicentes: “Domine, qui dignatus es praedicere nobis obitum nostrum, dignare [nobis add. R 2.] insinuare, quomodo Romam valeamus adire. Interea tempestas valida orta est, ita ut navicula, quae levare illos noluerat, videretur periclitari; et cum expectarent naufragium eo quod iam desperassent, recordatus unus eorum ait proximo suo: “Ne forte quia viros illos exaudire noluimus, ideo nos invenerunt [invenerint R 2.] mala ista. [1 Macc. 6, 13.]” Et voventes vota Domino, conabantur reducere navem ad montem, ubi sanctos dimiserant. Quo cum tandem pervenissent, occurrentibus sanctis, locuti sunt dicentes: “Peccavimus, nolentes compati vobis; idcirco impediti sumus; precamur itaque vos, ut oretis pro nobis, si forte placetur Deus, et ingressi navigate nobiscum. [Matth. 8, 26.]” Cumque introissent in navem, facta est magna tranquillitas; et navigantes pervenerunt ad farum Romani Portus et permanserunt ibi nocte illa; [Romam navigant;] et ecce angelus Domini apparuit sancto Mamiliano in sompnis, dicens: “Exite de navi diluculo et pergite ad locum situm iuxta Bucinam [Supra, p. 377, annot. 3.] , quem multitudo paganorum inhabitat; ubi videbitis altam pinum et sub ea criptam pulchre constructam, in qua Proculus et Eustotius commorantur [Ibid., annot. 4.] .” Sanctus autem Mamilianus audiens de discipulis suis qui persecutionem metuentes secesserant, glorificavit Dominum. Mane igitur facto, valedicentes nautis, arripuerunt iter eis a Domino praemonstratum; et cum pervenissent ad criptam, ingressi sunt et reppererunt sanctos; quos in pacis osculo salutantes, pariter permanserunt. Et postquam sua gesta invicem sibi [om. R 1.] narraverunt sumentes cibum, collaudabant Dominum. Post haec beatus Mamilianus discipulis suis ait: “Nostri propositi est Romam petere, et apostolorum memorias [memori // R 2.] adorare; nunc igitur praeparate nobis hic locum, ut redeuntes maneamus vobiscum.” Et his dictis, assumens beatam Nimpham et Goboldeum [Ibid., annot. 1.] , recto itinere Romam [Roma R 1.] venerunt. Cum autem urbem intrarent, ecce leprosus quidam iacebat in itinere, a transeuntibus alimoniam postulans. Hunc aspiciens beata Nimpha compassa est ei et assumens panem, quem habebat in pera, porrexit ei. Et cum sibi panem ad os [eos R 1.] applicuisset, [ubi Nympha leprosum sanat.] sanus factus est [om. R 1.] , et currens divulgavit omnibus, quomodo receperat sanitatem. Quaerentes autem sanctos cum eos repperire non possent, observabant portas civitatis. Porro sancti transeuntes, per medium illorum ibant, et tamen videri non poterant. [Luc. 4, 30.] Reversi autem ad Proculum et Eustotium, morabantur pariter in praedicta cripta Domino servientes. Post aliquantum temporis, praesciens sanctus Mamilianus obitum suum, convocavit beatam Nimpham aliosque fratres, et ait eis: “Audite, filii, patrem vestrum et praeparate vos ad sepulturam eius; tempus enim resolutionis meae instat, quo terra mei corporis terrae reddatur, et pulvis pulveri commendetur. [2 Tim. 4, 6.] Vos autem state firmi in fide; pugnate adversus insidias inimici, ut die vocationis vestrae parati inveniamini. [1 Petr. 5, 9.]”

[6] [SS. Mamiliani,] Porro sancti haec audientes flebant quasi qui patrem ac pastorem amitterent et cum iterum eos beatus Mamilianus salutaribus commoneret alloquiis et in manu Domini suam animam commendaret, emisit spiritum. At illi, iuxta traditionem ecclesiasticam, eius celebrantes exequias et ymnos Domino decantantes, sepelierunt eum in eodem loco. [Proculi, Eustotii, Goboldei] Post cuius obitum Proculus et Eustotius et Goboldeus infra sex menses similiter migraverunt et a beata Nimpha ibidem sepulti sunt. Post haec autem vixit beata Nimpha undecim mensibus et diebus quatuor, infra quod omne spatium piis insistens operibus, cunctos ad se venientes de fide catholica et die mortis, ac timore supremi [summi R 2.] iudicii commonens, incredulos convertebat, credentes autem in via Domini roborabat. Et cum per ipsius doctrinam ydolorum cultura pene videretur abolita, quidam pagani zelo diabolico concitati, irruerunt in illam, volentes eam perimere, et criptam mansionis eius evertere. [Matth. 28, 2.] Eadem hora, terraemotus factus est magnus, ita ut omnis illa regio concuti videretur; quod pagani cernentes, territi sunt et credentes in Christum sanctam virginem reverebantur. Cum autem iam vellet eam [ea R 2.] Spiritus in suum cubiculum introducere et eius nuptias celebrare, languore tacta est, ut vocationis suae diem sollicitius exspectaret. [et Nymphae obitus.] Itaque exhortatis omnibus quos Christo lucrata fuerat, in magna iocunditate migravit ad Dominum mensis novembris die duodecima [In Passione priore, supra, p. 378, Nympha mense novembri die decimo occubuisse dicitur. Hoc quippe die Romae, duodecimo vero Panormi eius festum celebratur. Comm. praev. num. 35.] . Christiani vero plorantes et valde tristes, sepelierunt corpus eius iuxta corpora aliorum sanctorum, ubi et [om. R 2.] ecclesiam construxerunt ad honorem domini nostri Iesu Christi, viventis in saecula saeculorum. Amen.

DE S. DEMETRIANO ANTIOCHIAE EPISCOPO

C. AN. 260

[Commentarius]

Demetrianus episcopus Antiochiae (S.)

Auctore P. P.

§ I. S. Demetriani memoria in ecclesia graeca.

[1] [Demetrianum Antiochiae episcopum memorant martyrologium hieronymianum] Quantum perspici potest e corruptissima nominum serie quae ad diem 10 novembris annuntiant exempla hieronymiana, videtur in archetypo exstitisse laterculus conceptus in haec verba: Antiochiae Demetrii episcopi, Amesi diaconi, Eustochii et sociorum eius … [Act. SS., Nov. t. II, 1, p. [141].] . Utrum autem hac formula designetur proprie dictum agmen martyrum, an contra singula nomina inter se et cum Antiochiae nomine casu fortuito conexa sint, certo diiudicari non potest. Attamen satis probabiliter videtur Demetrii nomen cum Antiochia coniungendum esse; quamquam idem fortasse Demetrius in alio coetu et loco iam occurrit ad diem 9 novembris et infra rursus emerget ad dies 14, 20 et 21 novembris [Ibid., pp. [143], [145].] .

[2] [et Edessenum,] Demetrium aliquem presbyterum et martyrem memorat ad diem 14 novembris vetustissima epitome syriaca martyrologii orientalis, in mentione quae vix seorsim intellegi potest. Mentionis contextus eius modi est [Act. SS., t. c., p. LXII – LXIII; F. Nau, Un martyrologe et douze ménologes syriaques, in Patrologia Orientalis, t. X, (1912), p. 22.] :

Et (die) decimo tertio Perinthi [Pedinthos cod.; cf. ad diem 29 septembris: , aphdinthos.] 〈…〉 et [Delenda coniunctio nisi nomen deest ante Hedistum.] Hedisti presbyteri. Et die decimo quarto in eadem urbe Theodotus et Demetrius presbyteri martyres. Et die decimo quinto Antiochiae Secundus et Orentis martyres ex antiquis… Huius loci fontem argutiis et coniecturis indagari posse non confidimus. Sed qui tria ista elogia cum nominum farragine contulerit, quae ad eosdem dies in hieronymianis exhibetur, is prope adigetur ut credat ab interprete syro neglegenter et inscite contractum fuisse graecum indicem multo pleniorem, cuius totam compaginem solverit ac permiscuerit [Cf. S. Démétrianus évêque d'Antioche? in Anal. Boll., t. XLII, p. 289 – 90.] . Itaque facile accidere potuit ut qui nunc appellatur Demetrius presbyter et martyr Perinthi in urbe Thraciae, Demetrium Antiochiae episcopum loco et nomine spoliaret. Attamen donec ex ipsa codicum littera hic error demonstrabitur, martyrologii syriaci testimonium ad praesentem quaestionem nihil confert.

[3] [oratio de martyribus] In eodem antiquissimo codice Musei Brittanici Add. 12 150 unde syriaca illa epitome martyrologii orientalis eruta fuit, eodem anno 411/412 descripta est oratio panegyrica de martyribus, e graeco sermone in syriacum conversa, quam ex elencho Ebediesu Nisibeni nomine Eusebii Caesariensis inscribendam sibi persuasit Beniamin Harris Cowper [The Journal of Sacred Literature, ser. alt., t. V (1864), p. 403 – 404.] . [non ab Eusebio.] Hanc tamen non ab Eusebio compositam fuisse ostendit vel sola breviloquentia sermonis, etiamsi haec laus ipsi scriptori dividenda sit cum interprete syro, qui profecto multa resecuit, superflua et non superflua. In hoc igitur encomio, postquam de laudibus martyrum generaliter dixit, orator paulo ante conclusionem sanctos aliquot nominatim evocat in hunc modum [Loc. c., p. 408. Codicem a nobis rogatus officiosissime contulit v. d. J. Leveen.] :

Nostra item commemoratione honestentur Asclepiades, Sarapion, Philetus, Zebinas, Demetrius, Flavianus, Cyrillus, Sosipater, Andreas, Babylas, Cyrillus, Izabenus [Monstrum non nomen. Cautissime quidem coniecerim errore sive librarii sive ipsius interpretis coaluisse nomina SS. Antonii et Zebinae, martyrum Palaestinensium, quorum festum celebrabatur die 13 vel 12 novembris. De his Eusebius, Mart. Palaest., c. 9; BHG. 20; BHO. 65; Synax. Eccl. CP., pp. 221, 217.] , Zenobius, et Paulus filius generis illius quod dignum habitum est [Ita certissime vertendum. Homo de genere (nostro), qui dignus est habitus, uti videtur intellexisse B. Harris Cowper (Journal of Sacred Literature, t. VI, 1865, p. 133), in textu syriaco non legitur.] cui portio divina obtingeret et ex eo [B. H. Cowper, l. c.: ex ea, quasi legisset . Utcumque vitiata oratio restituenda est, constat hoc loco significari hominem qui esset de gente et patria Christi. Forsitan intellegatur Paulus, martyr item Palaestinensis, quem Eusebius ortum refert ex Iamnia Galilaeae. De hoc, BHO. 918.] esset. Festinet Marinus, et ad caelum perveniat Fronto, et castus senex Hippolytus. Scio equidem et profiteor multos alios fuisse qui in hoc agone claruerint…

[4] [sed sciptore Antiochensi composita] Nostrum non est inquirere quo delectu vel consilio sancti illi prae ceteris omnibus hic extolli videantur [Vide H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs (Bruxelles, 1912), p. 225 – 27.] . Ad praesentem quaestionem haec notasse satis erit. Asclepiades, Sarapion, Philetus, Zebinas, Cyrillus et Babylas nomina sunt ex antiquissima serie episcoporum Antiochiae [Delehaye, loc. c., p. 225; cf. A. Harnack, Die Chronologie der altchristlichen Litteratur bis Eusebius, t. I (Leipzig, 1897), p. 212 et seq.] . Pro Flaviano satis probabiliter rescribi potest Fabianus, qui S. Babylae in eadem sede Antiochena successit. Demetriani autem, de quo nunc quaerimus, nomen cum Demetrio passim commutatur. Marinus et Fronto duo martyres sunt qui Antiochiae una colebantur die 16 novembris. Profecto non lusu quodam memoriae adductus est orator ut in brevi conspectu totius curiae sanctorum tot Antiochenses primo ordine collocaret. Iste igitur ad eos verba faciebat quibus illorum gloria maxime cordi erat. [et syriace contractius reddita;] Quod si ita est, enumeratio qualis exstat, certe mutilata fuit. Quis enim Antiochensis ecclesiae decora recensens S. Ignatium praetermiserit? Sed haec alii viderint; nobis retinendum est ante annum 412 Antiochiae viguisse memoriam Demetrii cuiusdam, qui in serie sanctorum episcoporum recoleretur.

[5] [calendaria coenobii Qennesre.] Ad hunc etiam refertur mentio inscripta in calendariis duobus coenobii Qennesre, quae servata est in codicibus syriacis Musei Brittanici Add. 17 134 et Add. 14 504 [De quo Anal. Boll., t. XLII, p. 78.] . In priore illo quidem, qui anno circiter 675, ante oculos Iacobi Edesseni episcopi, sin minus eius ipsius manu descriptus est,sic legimus [Ed. F. Nau, Un martyrologe et douze ménologes syriaques, in Patrologia Orientalis, t. X (1912), p. 35.] :

Die vicesimo tesrin posterioris (commemoratio) sancti Dometrini episcopi et Honorii regis. In codice autem Add. 14 504, qui iam exaratus erat ineunte saeculo decimo [Anal. Boll., t. c., p. 79; cf. supra, p. 8.] , eadem mentio hac forma emendatius expressa est [Ed. F. Nau, op. c., Patrologia Orientalis, loc. c.,p. 47.] :

(Tesrin posterioris die) X: Demetriani episcopi et religiosissimi regis Honorii. Ad utrum vero diem, decimum an vicesimum, hic laterculus pertineat nullus est ambigendi locus; nam Honorius imperator a Syris monophysitis recolebatur die decimo novembris. Constat igitur de die. Neque minus evidens est Demetrianum qui hic annuntiatur eundem esse qui in hieronymianis legitur Demetrius episcopus Antiochiae, et hic, ut alias, in calendarium influxisse rivulum quendam ex eodem Antiochensi fonte cuius latices in martyrologium hieronymianum hac et illac permanarunt.

[6] [Testimonia Dionysii Alexandrini,] De Demetriano episcopo Antiochiae e documentis graecis latinisque perpauca nobis tradita sunt. Excerpta fuit ab Eusebio Dionysii Alexandrini epistula ad Cornelium papam, in qua refert se ab Heleno episcopo Tarsi in Cilicia, Firmiliano episcopo Cappadociae, Theoctisto episcopo Palaestinae aliisque invitatum fuisse ad synodum quae Antiochiae habenda erat, ubi Novati asseclae invaluerant. Tum subdit. Φάβιον μὲν κεκοιμῆσθαι, Δημητριανὸν δὲ διάδοχον ἐκείνου τῆς κατ᾽ Ἀντιόχειαν ἐπισκοπῆς καθεστάναι [Historia ecclesiastica, VI, 46, ed. Schwartz, p. 628.] . Itaque iam electus fuerat Demetrianus ante mensem iunium anni 253, in quo S. Cornelius papa martyr occubuit [Harnack, Chronologie, t. I, 1, p. 215.] .Idem Dionysius ad Stephanum papam scribens Demetrianum primo loco nominat inter episcopos qui pacem redintegrarunt a Novato turbatam, cuius sectae Fabius Antiochensis nimis faverat [Eusebii Hist. eccl. VII, 29, Schwartz, p. 704.] . Unde, neque immerito, concludit Harnack Demetrianum praefuisse synodo illi Antiochensi ad quam Dionysius Alexandrinus invitatus fuerat [Chronologie, l. c.] . [synodi Antiochensis,] Tandem laudatur Demetrianus a patribus alterius synodi Antiochensis, in qua Paulus Samosatenus eius successor ex ecclesia eiectus fuit: qui in epistula synodica, postquam indignum episcopum sede sua se expulisse rettulerunt, huic suffectum a se denuntiant τὸν τοῦ μακαρίου Δημητριανοῦ καὶ ἐπιφανῶς προστάντος πρὸ τούτου τῆς αὐτῆς παροικίας υἱὸν Δόμνον, ἅπασιν τοῖς πρέπουσιν ἐπισκόπῳ καλοῖς κεκοσμημένον [Eusebii Hist. eccl. VII, 30, 17, Schwartz, p. 712.] .

[7] [Eusebii,] In Chronico Eusebii, olympiadis CCLVIII anno primo, Galli et Volusiani secundo, a nativitate igitur Christi an. 253 [Vide F. K. Ginzel, Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, t. II (Leipzig, 1911), p. 585.] , haec mentio occurrit: Antiochiae XIIII constituitur episcopus Demetrianus [Eusebii Pamphili Chronici canones latine vertit, adauxit, ad sua tempora produxit S. Eusebius Hieronymus, ed. Ioh. Knight Fotheringham (Londinii, 1923), p. 301.] . Olympiadis vero CCLX anno primo, Valeriani et Gallieni anno septimo, sive Christi 261, electus refertur Demetriani successor, his verbis: Antiochiae XV constituitur episcopus Paulus Samosatenus [Fotheringham, t. c., p. 302.] .Quae nota si ex com muni interpretandi regula intellegitur, is posterior annus est in quo Demetrianus obiit, nono episcopatus anno. Sed ex modo dicendis patebit accidere potuisse ut inter Demetriani mortem et accessionem Pauli Samosateni ad sedem Antiochensem longiusculum etiam temporis intervallum efflueret. Neque praeiudicata erroris suspicione notanda est chronographia Nicephori patriarchae, ubi in serie episcoporum Antiochensium, decimo quarto loco legitur: Δημητριανός· ἔτη δ᾽ [Nicephori archiepiscopi Constantinopolitani opuscula historica, ed. C. De Boor (Lipsiae, 1880), p. 130.] .

§ II. S. Demetriani memoria apud Orientales.

[8] [In chronico Seertensi legitur] Inexspectato neque tamen incredibili casu, Demetriani memoria, quae apud scriptores occidentales propemodum evanuit, in litteris orientalibus nuper ad lucem emersit. Omisso parumper libello arabico levioris auctoritatis, qui fidem aliunde mutuari debet, primo loco proferendum est testimonium quod multo maiore consideratione dignum est. Nempe anno 1907 a b. m. Addaeo Scher, chaldaeo, archiepiscopo ecclesiae Seert in Corduene [Qui mense augusto anni 1915, flagrante bello universali, a sicariis mohammadanis fidem eiurare iussus, vitam pro Christo fortiter profudit.] , edita est e codice bibliothecae patriarchali Chaldaeorum Mausiliensi prima pars historiae ecclesiasticae arabico item sermone, a nestoriano quodam compilatore e graecis syriacisque fontibus collectae [Addaï Scher, operam conferente I. Périer, Histoire nestorienne inédite, (Chronique de Séert), in Patrologia Orientalis t. IV, p. 215 – 313. Pars altera, adiuvante P. Dib, prodiit ibidem, t. V, p. 219 – 344, an. 1910; tertia tandem, an. 1919, post editoris necem, curis R. Griveau inserta est in t. XIII, p. 437 – 639.] . Codicis 18 circiter prima folia periere, in quibus historia perducebatur usque ad tempora Valeriani et Gallieni imperatorum. In primo autem folio quod servatum est, sive pagella 38, haec narratio legitur cum praefixo lemmate [Patrologia Orientalis, t. IV, p. 220 – 23; cf. Anal. Boll., t. XLII, p. 294 – 95. Sero comperimus ad hunc locum nonnullas emendationes propositas fuisse a viro docto C. F. Seybold, quae partim cum nostris concordant; vide Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, t. LXVI (1912), p. 745 – 46. De Chronico Seertensi erudite disseruit v. d. E. Sachau, Vom Christentum in der Persis, in Sitzungsberichte der Kgl. Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1916; vide praesertim p. 963 – 65; cf. Id., Zur Ausbreitung des Christentums in Asien, in Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1919, 1, p. 26 – 42.] :

Mors Valeriani [Textus hoc loco et in sequentibus: Ulifranios. Vide notam ad textum arabicum.] imperatoris.

[9] [Demetrianus a Sapore] Anno undecimo [Anno Christi 252/253.] regni 〈sui〉 Sapor Artaxersis filius ad Romanorum regiones contendit, in quibus diu remansit; complures urbes evertit, Valerianum imperatorem devicit captivumque cepit; et cum eo ad Nabathaeorum [Nomen manifesto corruptum esse ex Beth Lāpāṭ, i. e. Gundaïsābūr (vide p. 387, annot. 5), pronuntiat Seybold, loc. c., p. 745. Sed Babyloniae Nabathaei passim apud Tabari memorantur, et in ipso quidem loco ubi urbes recenset a Sapore conditas (Annales quos scripsit Abu Djafar Mohammed, ibn At-Tabari, ser. 1, t. I, 2, recensuerunt J. Barth et Th. Nöldeke, Lugduni Batavorum, 1879 – 1881, pp. 821, 830, cet.; cf. p. 387, annot. 1).] terras venit. Qui maerore confectus ibi mortuus est. Et ad sedes suas reverterunt patres quos maledictus Valerianus eiecerat. [cum Antiochenis captivis] Sapor autem e Romanorum terra digressus cum captivis, hos collocavit in regionibus Babyloniae [Arabice: al- 'Irāq.] , Huzaïnae [Notatu dignissimum est fidem christianam in Babylonia apud Huzaïnos primas radices fixisse. Cf. Comm. praev. ad Passionem S. Isbozetae, supra, p. 194, et seq. Ubi tamen, p. 200, annot. 3 non dicendi erant Melchitae Huzaïni ab Arabe Maqdisi memorati fuisse; qui loc. c. non christianos designat sed sectatores Malik ben Anas mohammadani.] et Persidis, atque in urbibus quas condiderat pater eius. Ipse quoque tres urbes condidit, [in Babyloniam abductus;] quibus nomina assignavit ducta a nomine suo; e quibus unam in terra Maišân quam appellavit Sad Sapor [Lege: Šādh Sābūr, pahlavice Šādh-i Šahpuhr, urbem Mesenae quam a Sapore Artaxersis filio conditam refert Tabari; qui addit illam “nabathaeo sermone” Raimā appellari. Annales, t. c., p. 830; cf. p. 386, annot. 4.] quae est coenobium Miḥrāq [Lege: Miḫrāq. Teste bar Bahlul: Erat Raimā locus regionis Phorathi in Mesena, provinciae Bassorensis, episcopi sedes; quae Daïr Miḫrāq appellatur (Lexicon syriacum, ed. Rubens Duval, t. III, p. 1899). Addit bar 'Ali ecclesiam Raimā sui iuris fuisse neque ullius metropolitae dicioni subiacere (vid. Payne Smith, Thesaurus syriacus i. v.) Attamen in synodo anni 410 nominatur Raimā inter sedes archiepiscopo Kaskarensi subiectas. J.-B. Chabot, Synodicon Orientale ou Recueil de synodes nestoriens, in Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale, t. XXXVII (1902), p. 272; cf. Anal. Boll., t. c., p. 298.] ; alteram in regione Persidis [I. e. in proprie dicta Perside (Pārs) ad austrum Mediae.] quae usque ad hance nostram aetatem appellatur Sapor [Haec est urbs Sābūr in persica provincia Kazerun, ubi hodieque imagines Saporis de Valeriano triumphum agentis in rupibus exsculptae cernuntur, opere praegrandi neque indecoro, quod romanae artis speciem refert. Vide infra, num. 11; Anal. Boll., t. c., pp. 299, 308. De his monumentis,praeter alios non paucos consuli possunt: Ch. Texier, Description de l'Arménie, la Perse, la Mésopotamie, t. II (Paris, 1852), p. 206 – 208, pl. 146 – 48; Th. Nöldeke, Encyclopaedia Britannica, i. v. Persepolis, ed. 11, t. XXI, p. 185 – 86; F. Sarre, L'art de la Perse ancienne, interprete P. Budry, in L'Art de l'Orient (Paris, 1921), tabula 75.] . Et denuo aedificavit Bendosabora [Ǧundaïsabur, syriace Beth Lāpāṭ; cf. infra, num. 12, et Anal. Boll., t. c., p. 299 – 300. Vide etiam J. – B. Chabot, Synodicon Orientale ou Recueil de synodes nestoriens, in Notices et extraits des manuscrits de la bibliotheque Nationale, t. XXXVII (1902), p. 668. Nomen urbis interpretati sumus ex graeco: Βενδοσαβόρων τῆς πόλεως, Theophylact. Simocatta, Hist., l. III, 5, 2, ed. C. De Boor (Lipsiae, 1887), p. 117. De persica eius forma vide J. Marquart, Erānšahr nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i, in Abhandlungen der Kgl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, N. F., t. III, 2 (1901), p. 145.] quae diruta fuerant eaque appellavit Antisabor [Nomen urbis “parthicum”, sive pahlavicum, videtur fuisse: Weh Antijok-i Šahpuhr, “Melior Saporis Antiochia”. Inde populari quadam corruptela factum est persice: Beh az Andev-i Šābūr (Tabari, Annales, ed. Nöldeke, t. c., p. 831; Hamzae Ispahanensis Annalium libri X, ed. I. M. E. Gottwaldt, t. I, Petropoli, 1844, p. 49) i. e. “Melior quam Antiochia est (urbs) Saporis” (vide Marquart, Erānšahr, p. 145; cf. Nöldeke, Geschichte der Perser, p. 41 – 42, annot. 2). Reliqua excogitavit graeculus quispiam putidius quam mendacius.] , quod nomen compositum est e graeco et persico, et significat: “Tu esto pro Sapore”. Tertiam urbem aedificavit ad Tigrim, quam appellavit Murûḥābur [Lege cum Seybold: Buzūrg Sābōr. Cf. Nöldeke, Geschichte der Perser, p. 57, annot. 5, p. 500 – 501; Anal. Boll., t. c., p. 301.] ; haec est 'Okbarā ['Okbarā, in minore Tigri, ad Orientem urbis Baghdād. Vide Iāqūt, t. III, p. 705, qui Ḥamzam Ispahanensem antestatur. 'Okbarā sedes fuit episcopalis quam memorant Elias Nisibenus (Opus chronologicum, ed. E. W. Brooks, Corp. Script. christ. orient., Scr. syr., textus, ser. 3, t. VII, 1910, p. 72), Maris ben Sulaïmān (H. Gismondi, Maris, Amri et Slibae, De patriarchis nestorianorum commentaria, Pars prior. Maris textus arabicus, Romae, 1899, p. 118) aliique. Vide etiam Sachau, Zur Ausbreitung des Christentums, l. c., p. 35.] eiusque vicinia. In his porro urbibus collocavit populum ex captivis; quibus terras largitus est quas colerent domosque in quibus habitarent. Hac igitur causa in regione Persarum christiani numero increverunt; monasteria et ecclesiae aedificatae sunt. Erant autem inter eos sacerdotes qui Antiochia captivi fuerant adducti. [Bendosaborum ecclesia] Hi Bendosaboris consederunt, elegeruntque Azdaq [V. d. E. Sachau exemplo fretus quod legit apud Chabot, Synodicon Orientale, p. 43, rescribendum conicit . Vix tamen hoc nomen esse potuit Graeci hominis e terra Antiochena. Infelicior etiam nostra coniectura est in Anal. Boll., t. c., p. 311; nam Hierax ille Antiochiae aderat in synodo anni 267 (de quo supra, num. 6). Miramur nunc qua mentis evagatione nos fugerit legendum esse Eudocium. Adverte cum Demetrio episcopo in hieronymianis annuntiari Eustochium aliquem.] Antiochensem, quem sibi episcopum constituerunt, nam Demetrius patriarcha Antiochensis maerore confectus obierat. Hic enim iam ante secundam hanc captivitatem (Antiochia) excesserat.[a Graecis exsulibus condita;] Et Antiochiae patriarcha, postquam captivus abductus est Demetrius eius patriarcha, factus est Paulus Samosatenus; cuius historiam facunde persecutus est Daniel Mariae filius. Aedificavit quoque Sapor urbem in Kaškar [Vide infra, num. 13.] , quam appellavit Ḥasar-Šābū [Omnino rescribendum cum Seybold Ḫosrau Sābūr. In nomine quidem nulla difficultas. ḪosrauSābūr, vulgo Ḫossābū, vicus fuit non procul ab urbe Kaskar (Iāqūt, t. II, p. 442), qui regionis locus praecipuus fuit, donec saeculo VIII ineunte principatus ad illam urbem translatus est (ibid., t. IV, p. 274). Sed Ḫosrau Sābūr neque inter urbes a Sapore conditas neque in serie sedium episcopalium usquam hactenus comparuit. Videndum est igitur num fortassis nomen eius hoc loco subrepserit pro Sābūr Ḫuāst, quod apud scriptores arabicos legitur in eadem narratiuncula. Vide annot. insequentem, et Anal. Boll., t. c., p. 301 – 302.] , in eaque collocavit populum ex orientalibus. Huius aedificandae eius modi causa fuit [Historiuncula quae sequitur ipsa fabula est senis Bel, quam de origine urbis Bendosaborum rettulit Tabari, Annales, t. I, p. 830 – 31. Peracute iudicavit Nöldeke confictam hanc fuisse ex syriaco nomine Beth Lāpāṭ (Geschichte der Perser, p. 41 – 42, annot. 2). Chronographus igitur Seertensis illam detorsit aut ab alio depravatam accepit.] . Cum (rex) in Persidem contenderet, pertransiit per Kaškarae solitudinem ibique senem conspexit aetate provectum, qui ligna colligebat. Rex autem, mutato habitu, eum de patria et genere percontatus, interrogavit num in isto loco urbs aedificari posset. Dixit ei senex: “Si ego, utcumque sum aetate gravis, litteras discere possum, aedificandae urbis in hoc loco tu manum admove.” Tunc praecepit rex ut senex magorum disciplinam doceretur et superstitionis magistros assidue conveniret, donec ipse Persepoli [Arabice: Iṣṭaḫri, urbs notissima Persidis. Hoc etiam nomen, quod a Tabari omissum est, ostendit fabulam de urbe Ḫosrau Sābūr non primum narratam fuisse. Contra, inter Persepolin et Bendosabora sita erat urbs Sābūr Ḫuāst, cuius mentio occurrit in altera narratiuncula de origine Bendosaborum, quam saeculo iam IX rettulit ibn al-Faqīh (apud Iāqūt, t. II, p.130). Videtur itaque noster hanc repperisse in pleniore quodam commentario de urbibus a Sapore conditis et omnia permiscuisse.] redux esset. Itaque edoctus [ab iisdem fides in Oriente propagata.] est senex, et urbs aedificata fuit. Christiani autem in alias regiones sparsi sunt et in Oriente numero increverunt. In Eranšahir [Lege Rev Ardašīr, arabice Rīšahr sedes metropolitana proprie dictae Persidis, ad ripam Ṭāb maioris; distinguenda ab urbe Rēšīr, ad oram sinus Persici. Vide Chabot, Synodicon Orientale, p. 681; Marquart, Erānsahr, p. 147; cf. p. 27; Seybold, Orientalistische Literaturzeitung, t. VII (1904), p. 394; Id., Zeitschrift der Deutschen Morgenl. Gesellschaft, t. c., p. 746; cet.] quidem, quae sedes est metropolitarum Persidis, exstructae sunt ecclesiae duae, quarum una Romanorum ecclesia appellata fuit, altera Caramaniorum [Rescribit Seybold: Syrorum, Sed minime probabile est librarium in hoc nomine errasse, praesertim cum idem in versu sequenti recurrat.] , et in utraque [Liquido id verba sonant, sed invito scriptore qui dicere voluit: “in altera graece, in altera syriace oratio fiebat”.] oratio fiebat (lingua) graeca et syriaca. Deus autem Romanis damnum quod illis ex captivitate et servitute acciderat, prospera fortuna compensavit qua usi sunt. Invaluerunt res illorum in eorum regionibus, regiones dico Persarum, factaque est eorum vita felicior quam in eorum patria. Deus eos non dereliquit sicut filiis Israel dixit prophetes ad eorum consolationem, cum urgerent eos exercitus Sennacherib, isque decem tribus captivas abduceret, et spes illis adempta esset. Dixit igitur iis: “Si obliviscatur mulier fetus sui, eamque viscerum suorum non misereatur, huic liceat esse obliviosae: ego vero non obliviscar tui. Ecce in manibus meis descripsi te, et muri tui [Cod.: mysteria tua.] coram me sunt semper [Cf. Is. 49, 15 – 16.] .” Quemadmodum etiam dixit David: “Multiplicavi [Cod.: scripsi.] illis misericordiam apud illos qui captivos eos duxerant [Psalm. 105, 46.] .” Conciliavit Deus Romanis illis Persarum amicitiam. Terras gratuito possederunt, atque per eos religio christiana in regione orientis propagata fuit.

[10] [Narrationis auctoritatem confirmant] Haec scriptor nestorianus, qui opus suum videtur consarcinasse non multo post annum 1036 [Seybold, l. c., p. 743.] . De fontibus unde hauserit inquirere otiosum est, cum ipse hoc loco antestetur Danielem ben Mariam, quo alias item auctore usus est. Daniel ille quidem ben Mariam, syriace bar Mariam, sive Mariae filius, floruisse compertus est dimidiato circiter saeculo VII [Vide A. Baumstark, Geschichte der syrischen Literatur (Bonn, 1922), p. 207.] . Praeter alia opera syriaco sermone, quorum vestigia supersunt, historiam ecclesiasticam scripsit, in qua de martyribus a Sapore II interfectis eum exposuisse referunt Amrus [Ed. H. Gismondi, Maris, Amri et Slibae, De patriarchis Nestorianorum commentaria, Pars altera: Amri et Slibae textus (Romae, 1896), p. 26. Interrogari potest num hanc mentionem quae apud Marin non legitur, Amrus ex Chronico Seertensi fortasse desumpserit. Res hactenus explorata non fuit.] et ipse innominatus noster [Ed. Scher, t. c., p. 289.] . Donec aliud certa indicia suadebunt, credendum est Danielem Pauli Samosateni gesta non in singulari quodam libello sed in historia illa persecutum esse. Cum ista igitur narratione proxime cohaerent quae de Antiochiae excidio et Demetriani captivitate hic memorantur. Utriusque igitur mentionis eadem origo sit. Sed quacumque via in Chronicon Seertense permanarunt, liquido constat in graecum quempiam fontem illa tandem refundenda esse. Quis enim credat nestorianum aliquem saeculo undecimo, in montibus Corduenis, casu incidisse in genuinum nomen episcopi, qui regnante Valeriano imperatore ecclesiam Antiochensem reapse administrabat? Nec nisi a probato quodam auctore monitus cavere potuit ne Valerianum Antiochiae in ipso oppido a Persis captum diceret; quae falsa oponio apud Persas obtinuit [Nöldeke, Geschichte der Perser, p. 32, annot. 4.] et nostra etiam aetate ab aliquot viris doctis prono quodam errore circumfertur [Cf. Anal. Boll., t. XLII, p. 310, annot. 2.] . Quin immo novit Antiochiam intra paucos annos a Sapore I bis fuisse expugnatam [Nöldeke, l. c.] : quod certis rationibus historici recentiores demonstrarunt, etsi apud veteres scriptores geminatae huius irruptionis memoria plerumque obscurata fuit. Demetrianum autem non una cum Valeriano, sed in prima urbis expugnatione in manus hostium incidisse, nullus praeter nostrum auctor tradidit. Sed vel ex sola stili oscitantia, qua haec obiter et praepostere memorantur, manifestum est a chronographo alienum testimonium proferri, non fictionem quam ipse ultro excogitaverit. Hactenus igitur constat Demetriani historiam e fonte quodam optimae notae, Antiochensi vel certe graeco, fuisse desumptam.

[11] [monumenta profana] Minus probabile est Graecorum in Perside vel Babylonia exsulantium fata patriis eorum litteris umquam fuisse consignata. Unde igitur Daniel bar Mariam, an quis alius, hanc narrationis partem acceperit, non constat. Haec tamen sibi luculenter fidem facit. Quam apte cohaereat cum ecclesiae regnique Persarum historia, latius fortasse quam res poscebat ostendimus in Analectis Bollandianis [T. c., p. 297 – 309.] . Neque operae pretium est in quaestione tam aperta longius immorari. Conclusionum haec summa esto: Graecorum [Zosimus, Lib. I, c. 27, ed. I. Bekker (Bonnae, 1837), [p. 27; cf. Sachau, Vom Christentum in der Persis, t. c., p. 961, annot.] pariter et orientalium testimoniis constat eversae urbis Antiochiae finitimaeque regionis incolas plurimos a Sapore I captivos fuisse abductos: quos rex Persarum more barbaro gentis suae variis regni provinciis quasi colonos destinavit. Idem confirmant monumenta et aedificia ab illo erecta, in quibus romanorum opificum ars et manus hodieque agnoscuntur [Th. Nöldeke, Aufsätze zur persischen Geschichte (Leipzig, 1887), p. 94; Sarre, L'art de la Perse ancienne, t. c., p. 36 – 37; Justi, Geschichte Iran's, in Grundriss für iranische Philologie, t. II, 3 (1897), p. 519; cf. Anal Boll., t. c., pp. 299, 308.] . Ipsi Arabes mohammadani, qui inde a saeculo IX, de rebus Persicis scripserunt, urbes memorant quas Sapor in Huzaïna praesertim et Susiana partim condidit, partim restituit aut amplificavit ut graecos exsules in iis collocaret [Cf. Anal. Boll., t. c. p. 298 et seq. Bendosaboris (Beth Lāpāṭ), anno 375, sanctorum martyrum Abdae et Ebediesu funus curaverunt , captivi ex Romanis, verbum e verbo: filii captivitatis Romanorum (Assemani, Acta martyrum orientalium, p. 159). Haud temere intellegi possunt nepotes Graecorum a Sapore I quondam illuc abductorum.] . Horum testimonia praecipua superius ad narrationem chronici Seertensis annotavimus; cum qua in plerisque ita concordant, ut illos a chronographo carptim et indiligenter exscriptos fuisse credideris. Sed christianum scriptorem a moslemis se doceri voluisse prope inauditum est. Utique facilius contingere potuit ut Arabes qui persicas antiquitates investigarunt, syros auctores legerent, eos praesertim qui ante natum Mohammadem floruerant. Veri tamen multo similius est rerum a Sapore gestarum famam, quae non in memoria tantum vulgi inoleverat, sed ipsis quodammodo locis ac monumentis haerebat, et parthico etiam sermone in heroicis fabulis celebrata fuit, bifurca via hinc ad arabicos historicos inde vero per syrum quemlibet auctorem ad Seertensem pervenerit. Sed de his satis. Certiora fortasse nos docebunt qui horum omnium fontium minutissimos quosque rivulos indagaverint. Ad rerum narratarum fidem quod attinet, haec in dubium revocari non potest.

[12] [et ecclesiastica,] Neque minus apposite consonat historia persicae ecclesiae. Si parumper omittantur pia figmenta quae posteriori aetate pullularunt, indicia permulta luce clarius ostendunt dimidiato saeculo III christianam religionem in Assyria meridionali nondum propagatam fuisse. Cum igitur Antiochenses captivi Bendosaboris consederunt, nullum profecto, in urbe praesertim recenti, episcopum reppererunt. In graeca illa colonia, graecam ecclesiam a Demetriano [Qui narrationis verba nimium presserit, subdubitare potest num, superstite Demetriano, graecorum exsulum colonia Bendosaboris primum consederit. Sed veri parum simile est episcopo successorem non eo loco electum fuisse in quo ipse obiisset. Neque rem aliter expositam legerunt recentiores scriptores qui memorabuntur infra, §§ 16 – 18.] conditam fuisse, cui vita functo alius Antiochensis successerit, non modo suspiciosum non est, sed cum rerum veritate apprime cohaeret. Urbs Bendosabora, pahlavico sive “parthico” nomine Gund-i Šahpuhr, quam Syri , Beth Lāpāṭ, appellare malebant, Graeci autem πόλιν Βηλαπατών [Procopius, De Bello Gothico, IV, 10, ed. J. Haury, t. II (Lipsiae, 1905), p. 532; cf. supra, num. 9, p. 387, annot. 5.] , inter ecclesiae persicae metropoles praecipuum quendam locum semper obtinuit [Synodus an. 410, can. 21, apud Chabot, Synodicon Orientale, t. c., p. 33.] , non tamen primum quem sibi vindicavit episcopus urbium regiarum [Synodus an. 410, l. c., cf. Sa chau, Christentum in der Persis, t. c., p. 969.; Id., Zur Ausbreitung des Christentums, l. c., pp. 15, 39.] . Neque enim aliter evenire poterat. Sed tunc adeo cum Seleuciae et Ctesiphontis episcopus catholicus factus est totius Orientis, nullius iurisdictionis obnoxius, christiani Syro-persae numquam obliti sunt ecclesiam suam Antiochensis ecclesiae filiam esse, a qua traducem hierarchicae potestatis accipere debuisset. Et ne qua inde suae libertati vindicatio immineret, fabulosum quoddam rescriptum commenti sunt, quo “patres occidentales” antiquitus iam sanxissent catholicos Seleuciae non iam cogendos esse ut cum vitae discrimine ad patriarcham Antiochensem adirent qui manus illis imponeret [Maris, ed. Gismondi, op. c., t. I, p. 5; 'Amr et Ṣliba, ibid., t. II, p. 4; Barhebraeus, Chronicon ecclesiasticum, ed. I. B. Abbeloos et Th. J. Lamy, t. II (Lovanii, 1874), p. 26. Ridiculum istud commentum magno nisu explosit B. Bolotov, in , 1901, p. 100 – 111; cf. Labourt, Le christianisme dans l'empire Perse sous la dynastie Sassanide (Paris, 1904), p. 11 – 12.] . Unde patet moris olim fuisse ut Persarum metropolitae ab Antiochensi patriarcha consecrarentur. In hanc disciplinam, quam apte quadret nostri Demetriani historia nemo est qui non videat.

[13] [quae persicae hierarchiae origines,] Reliquae autem urbes, quae si chronico Seertensi fides est, graecos captivos exceperunt, sedes etiam fuerunt episcopales, aliae aliis iuribus ac praerogativis pollentes quae antiquitatis esse solent insignia. Inter has omnes dignitate praecellebat ecclesia Kaskarensis, quae in hierarchia syro-persica uni metropoli Seleuciae et Ctesiphontis secunda erat [Synodus anni 410, canone 21, Chabot, . c.] . Iamvero Archelaus ille qui anno circiter 270 vel 271 in Mesopotamia contra Manetem disputationem habuit a Socrate dicitur fuisse Κασχάρων episcopus [Historia ecclesiastica, I, 22, ed. R. Hussey (Oxonii, 1859), p. 128.] . Hoc nomine certe potest intellegi tractus Kaškar, ubi christianorum coloniam a Sapore collocatam memorabat auctor, quem parum diligenter videtur legisse chronographus Seertensis [Vide supra, num. 9, p. 387.] . In libello synodico anni circiter 880, quem ex Iohanne Pappo affert Carolus H. Beeson [Hegemonius, Acta Archelai, ed. C. H. Beeson, in Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, t. XVI (Lipsiae, 1906), p. XIII.] , idem Archelaus appellatur episcopus Καρχάρων: quae nominis forma potius favet sententiae Conradi Kessler [K. Kessler, Mani, Forschungen über die Manichäische Religion, t. I (Berlin, 1889), p. 87 – 97. Huius opinioni consenserunt alii viri docti, J. Labourt, Le christianisme dans l'empire Perse, p. 20; A. von Harnack, Mission und Ausbreitung des Christentums, t. II, ed. 4 (Lipsiae, 1924), p. 690.] qui mavult hanc Manetis confutationem habitam fuisse in urbe Karkā de Maišān, sive Šād-i Šahpuhr [Vide supra, p. 387, annot. 1.] , quae a Graecis olim dicebatur Σπασίνου Χάραξ [Kessler, l. c. Marquart, Erānsahr, p. 41.] . Neutri sane interpretationi repugnant quae de altercatione Archelai cum Manete rettulerunt Cyrillus Hierosolymitanus, Epiphanius, Hieronymus [Horum testimonia vide apud Beeson, t. c., p. IX – XII.] . Utralibet probabilior est, ex ea colligitur eodem circiter tempore quo Bendosaborum ecclesiam a Demetriano institutam fuisse legimus in Chronico Seertensi, in vicina Babyloniae provincia ubi alii captivi Antiochenses consederant, exstitisse alterum episcopum graecum, qui sane nulli Syro succedere potuerit, et sedis suae profecto conditor fuisse credendus sit. Quid ad confirmandam chronographi nostri narrationem accommodatius? Sed antequam hoc testimonium accipietur, excludendae sunt dubitationes doctissimi viri Theodori Nöldeke qui negat Archelaum cum Manete congressum esse in Babylonia, et nomine Καρχάρων designatas conicit Charras (Ḥarrān) in Mesopotamia [Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, t. XLIII (1889), p. 540 – 41.] . Quae disputatio longioris est sermonis, et ad praesentem quaestionem parum necessaria. His enim omnibus minoribus indiciis clarior est veritatis nota quae ex ipso totius narrationis argumento emicat.

[14] [fabulis nondum obscuratas exhibent.] Et re quidem vera cum saeculo V ecclesia Persica a dicione patriarcharum Antiochensium eximere se voluit, suppetias ei venerunt hagiographi, qui a S. Mari discipulo Addaei apostoli conditam illam dixerunt. Nec defuere qui evangelium in Babyloniam ab ipso Addaeo praedicatum fuisse contenderent [Vide Labourt, Le christianisme dans l'empire perse, p. 10 – 15; Bolotov, in , t. c., p. 137 sq.] . Quae opinio paulatim serpens tam late invaluit ut veram historiam penitus obscuraret; coeperuntque omnes Persicae ecclesiae pro se quaeque origines suas e fabulosa illa sive Maris sive Addaei praedicatione repetere. Quis igitur non sentiat se in pretiosum quoddam antiquitatis vestigium incidisse, cum in nestoriana farragine sequioris aetatis, fidem christianam a graecis exsulibus eorumque posteris inclinante saeculo tertio in Perside propagatam legat, urbis Bendosaborum, quae etiam urbs regia fuit [Vide P. Schwartz, Iran in Mittelalter nach den arabischen Geographen, IV, in Quellen und Forschungen zur Erdund Kulturkunde, t. IX (Leipzig, 1921), p. 346 et sq.] , ecclesiam ab illis exsulibus conditam esse; primum eius pontificem fuisse Antiochensem, qui reapse Antiochiae sedebat, cum Sapor Syriam invasit, et huic episcopo successisse alterum Antiochensem. Mitto cetera, quae superius iam indicata sunt. Profecto scriptor nestorianus haec narrans, nec somnia sua effutit, nec cantilenam refert in scholis circulisve auditam, sed fragmentum exscribit genuinae cuiuspiam historiae quae casu deperiit nisi consulto artificiosis fabulis oppressa est.

[15] [Chronographi recentiores] Sive ex eodem fonte, sive ex alio quodam Demetriani eiusque civium in Persico exsilio fata rescivit saeculo XII Māri ibn-Sulaïmān; qui tamen horum memoriam translaticiis illis figmentis accommodavit. Haec eius verba in Libro Turris [Ed. Gismondi, op. c., t. I, p. 8.] :

[16] [Demetriani memoriam,] Eius aetate annales ecclesiastici ἐκκλησιαστική conscribi coepti sunt. Administrationis eius initio Hormizd Artaxersis filius ad Occidentis partes profectus est. In aliis narrationibus de Sapore id dicitur. Et Antiochiam petens eiusque viciniam, incolas earum adortus est, e quibus plurimos captivos duxit, turbam multam episcoporum atque fidelium cum Antiochiae patriarcha nomine Demetrio. Quos in regionem Huzaïnorum adduxit; iisque urbem aedificavit, quam Bendosabora appellavit iisque incolendam dedit. Porro (Demetrio) dictum est: “Tu Antiochiae patriarcha es. Patriarchalis tibi titulus esto; et eos qui tecum captivi abducti sunt administra.” Qui dixit: “Me custodiat Deus ne faciam quod mihi non fas est neque a Spiritu Sancto datum est.” Atqui permiserat ei Papas catholicus ut patriarchae titulo appellaretur, sicut Antiochiae solebat, et una secum exsulum negotia administraret. Id autem facere recusavit. Tunc (Papas) eum creavit Bendosaborum metropolitam eique sedem dexteram assignavit in synodis et primas partes in catholicorum consecratione.

[17] [nullo documento freti,] Marin secuti sunt in sua epitome Libri Turris 'Amr ben Mattā et S̗alibā ben Ioḥannā; qui opportune meminerunt nullum fuisse Hormizd Artaxersis filium, et mentionem eius deleverunt. In reliquis, more suo, ducis vestigia sic presserunt ut manifestum sit nullo eos alio documento usos esse. Hos etiam audiamus [Gismondi, op. c., t. II, p. 14.] :

[18] Huius patris aetate, Sapor in partes Occidentis egressus, (illic) etiam stragem fecit, captivos egit, incendiis saeviit. Et ad Romanorum regiones iter convertens, Antiochiam contendit, eiusque incolas captivos abduxit. Incidit autem inter captivos Demetrius patriarcha cum aliquot ex episcopis. Quos omnes (Sapor) in Huzaïnam transportavit, iisque urbem condidit, quam Bendosabora appellavit. Ut autem illic advenit patriarcha, obviam ei processit Papas Orientis patriarcha eumque rogavit, ut in cathedra consideret eamque aetatis suae tempore administraret. Renuit ille neque sic egit. Dixit ei (Papas): “Captivos qui tecum sunt administra, sicut tibi mos est, cum sis patriarcha.” Dixit ille: “Me custodiat Deus, ne id agam quod mihi non concessit Spiritus sanctus; nam in Oriente regimen ad Papam pertinet, non ad me.” Et rogavit Papas ut Bendosaborum metropolita esse vellet; eum ceteris Orientalibus metropolitis anteposuit et dexterum (patriarchae) assessorem fecit, ad quem pertinebat patriarchalem potestatem ei tradere qui suffragiis designatus fuisset. Quae ordinatio ad nostra usque tempora servata est.

[19] [figmentis admiscuerunt.] Frustra operam conterat qui in tam inepta narratiuncula falso et absurde dicta scrutetur. Neque valde mirum est homines ceterum diligentes et acutos Demetriani nostri historiam cum tot deliramentis admixtam legerent aut suspectam habuisse [G. Westphal, Untersuchungen über die Quellen und Glaubwürdigkeit der Patriarchenchroniken des Mârî ibn Sulaimân, 'Amr ibn Matai und Salîba ibn Joḥannân, I. Abschnitt (Kirchhain N.-L., 1901), p. 62 – 63. Vide quae de isto loco annotavimus in Anal. Boll., t. c., p. 293 – 94.] aut prorsus respuisse [Bolotov, op. c., , t. c., p. 91 – 92, annot. 25; Labourt, op. c., p. 19 – 20.] . Quamquam et nonnulli fuerunt qui vel sub istis figmentis aliquid veri latere perspicerent [Harnack, Mission und Ausbreitung des Christentums, ed. 3 (Leipzig, 1915), p. 129, annot. 3; G. Bardy, Paul de Samosate, in Spicilegium Lovaniense, fasc. IV (Lovanii, 1923), p. 162, annot. 1.] . Nobis autem etiam istae fabulae perstringendae fuerunt, quae ostendunt quomodo Demetriani memoria labentibus saeculis immutata sit, et quem illi aspectum chronographus Seertensis daturus fuisset, si ipse primus eam ex oblivione excitasset.

[20] [Disquisitionis brevis conspectus.] Iam summatim colligamus quae ex operosa illa disquisitione comparari possunt. Sedem Antiochensem anno 253 nondum dimidiato conscendit Demetrianus, aetate tunc maturus, siquidem filium habebat, qui anno 266 vel 267 episcopus electus est nobilissimae illius ecclesiae [Eusebius, Hist. eccl., VII, 29; vide supra, num. 6, p. 385; Id., Chronici canones, ad olympiadis CCLXI, ann. IV, Fotheringham, p. 303; cf. Bardy, Paul de Samosate, p. 217.] . Anno 256, cum Antiochia primum a Sapore direpta fuit, in manus hostium incidit et captivus abductus est. Quattuor igitur annos sedem suam reapse obtinuit, uti refertur in chronographia Nicephori [Vide supra, num. 7, p. 385.] . Bendosaboris conditam a se graecorum exsulum ecclesiam aliquamdiu administravit, ibique mortuus est, incerto tempore, ante secundam Antiochiae vastationem, quae probabilius videtur brevi post Valeriani cladem accidisse [Cf. H. Schiller, Geschichte der römischen Kaiserzeit, t. I, 1 (Gotha, 1883), p. 820 – 22; Nöldeke, Geschichte der Perser, p. 32, annot. 4.] . Obitus tamen eius Antiochenses fideles aliquamdiu latuit, neque mirum est ad eos hunc nuntium e tam longinqua regione per terram praesertim hostilem, flagrante bello, non pervenisse, cum ipsius Valeriani imperatoris fata in eius regno numquam fuerint audita [Nöldeke, ibid., p. 33, annot. 2.] . Anno 260, in rescripto quo Gallienus inducias concessit ecclesiis, post Dionysium (Alexandrinum) et Pinnam, episcopum salutat Demetrium, qui haud scio an in latino exemplo unde Eusebius litteras imperatorias interpretatus est [Hist. eccl., VII, 13, Schwartz, p. 666.] inscriptus fuerit pro Demetriano, ut alias accidit; nam parum probabile est in rescripto nominatum non fuisse Antiochensem episcopum. Nondum igitur hoc anno electus erat Paulus Samosatenus; qui tamen brevi post tempore [Paulum Samosatenum an. 260 electum censet Bardy, op. c., p. 168 – 69.] , cum tandem constaret ecclesiam esse viduatam, sedem sive accepit sive invasit. Cum autem octo circiter post annis idem Paulus propter malefacta manu militari eiciendus fuisset, in eius locum successit Domnus, ipsius Demetriani filius, uti iam diximus. Ab eo patris sui nomen in fastis ecclesiae pio reverentique animo inscriptum fuisse credendum est. De gloria postuma S. Demetriani, praeter mentiones pauculas quas collegimus, nihil aliud memoriae proditum fuit.

DE S. ORESTE MARTYRE TYANIS IN CAPPADOCIA

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Orestes martyr Tyanis in Cappadocia (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Orestis cultus prope Tyanam.] Tyana, urbs Cappadociae ad montis Tauri radices, nunc Kilise Hisar, Cappadociae Secundae metropolis facta est sub Valente imperatore, qui provinciam bifariam divisit. Cum autem et ecclesiae iura dividerentur, occasio haec fuit discidii inter S. Basilium et novum metropolitam Anthimum qui Tauricos redditus et Sancti Orestis proventus colligere conabatur: τὸν ἅγιον Ὀρέστην ἐκκαρποῦσθαι μέγα ἐτίθετο. Ita Gregorius Nazianzenus in oratione funebri S. Basilii [BHG. 244, c. 68. De his etiam idem Gregorius in epistula 50, P. G., t. XXXVII, p. 101 – 104.] . Et hoc quidem antiquissimum est et certissimum indicium cultus S. Oresti [De nomine, lege N. A. Bees, Die Inschriften-aufzeichnung des Kodex Sinaïticus graecus 508 (976), (Berlin-Wilmersdorf, 1922), p. 36 – 37.] redditi in locis ubi passus est. Fertur enim martyrium consummasse ἐν χώρῳ τινὶ ἐπιχωρίως καλουμένῳ Βάτῳ, ἀπὸ Τυάνων μίλια εἔκοσι [Passio II, n. 12; Passio I, n. 9.] , unde Ὀρέστης ὁ ἐν τῇ Βάτῳ passim nuncupatur [Synax. Eccl. CP., p. 210.] . Basilicae Sancti Orestis procul dubio adiunctum erat monasterium, cuius monachus fuisse videtur Acacius ille qui concilio Nicaeno anni 787 subscripsit Ἀκάκιος μοναχὸς τοῦ ἁγίου Ὀρέστου [Hardouin, Concilia, t. IV, p. 284 C.] .

[2] [Passionis recensio prior;] Passionis S. Orestis duplex servata est recensio. Priorem in sex hisce codicibus nacti sumus.

A 1 = Codex Parisiensis bibliothecae Nationalis graec. 1519, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Paris., p. 211.] . Menologium mensis novembris a die 1 ad 13. Passio S. Orestis, p. 316 – 22, die 10 legenda proponitur.

A 2 = Codex Vindobonensis Historicus graec. 5, saec. XI exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 42.] . Menologium a die 1 ad 18 novembris. Ad diem 10, fol. 65 – 67v: Passio S. Orestis.

A 3 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 1669, saec. X, in monasterio τῶν Στουδίου exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 158. Cf. P. Batiffol, L'abbaye de Rossano (Paris, 1891), p. 80.] . Menologium novembris a die 1 ad 15. Fol. 172 – 175: Passio S. Orestis.

A 4 = Codex bibliothecae Vaticanae graec. 866, saec. XII exaratus [Catal. Gr. Vatic., p. 83.] , plurimis refertus Vitis et Passionibus sanctorum, quarum prima est, fol. 1v – 2, S. Orestis, non integra et lectu ardua. Imaginem photographicam huius et sequentis codicis accepimus a v. cl. Pio Franchi de' Cavalieri.

A 5 = Codex Vaticanus Barberinianus III 37, saec. XII – XIII exaratus [Anal. Boll., t. XIX, p. 81.] . Variorum mensium Passiones, quarum est, fol. 162v – 165v: Passio S. Orestis.

A 6 = Codex Bruxellensis 8155 – 62, saec XVII exaratus [Catal. Gr. Germ., p. 199.] . Collectanea Bollandiana mensis novembris. Fol. 26 – 28v: Passio S. Orestis e codice A 2 exscripta.

Codicum A 1, 2, 3, ceteris sepositis, lectiones annotare visum est.

[recensio altera.] Alterius Passionis unus superesse videtur codex B = Venetus, bibliothecae Sancti Marci graec. 349, saec. XI – XII exaratus [Anal. Boll., t. XXIV, p. 175.] . Menologium a 1 ad 17 novembris. Die 10, fol. 125 – 130: Μετάφρασις τῆς ἀθλήσεως ἤτοι ὁμολογίας τοῦ ἁγίου Ὀρέστου μαρτυρήσαντος ἐν Τυάνοις τῆς Καππαδοκῶν ἐπαρχίας. Metaphrasis utique est, non tamen ex illis quas Symeon ille logotheta conscripsit. In eiusdem enim menologium Passio S. Orestis recepta non est [Synopsis Metaphrastica, in BHG2., p. 269 – 292.] .

[3] Passio posterior priore verbis copiosior est, non tamen rebus. Minuta quaedam hinc inde resecat, qualis est mentio de Actis ad Diocletianum missis (A, n. 10), et quae suis oculis se vidisse (ἐθεασάμεθα) scriptor Passionis asserit, id fideles conspicatos esse dicit: ὑπὸ τῶν παρατυχόντων πιστῶν ἐθεάθη. In codice quo utebatur metaphrastam illum, exempli sui sequacissimum, rem ita legisse mihi non dubium est. Complures quippe, ut plerumque fit [Les Passions des martyrs et les genres littéraires, p. 365 – 423.] , eiusdem Passionis A recensiones exstitisse certum est, quarum una sola aetatem tulit. Alterius etiam deperditi exempli vestigia deprehenderemus si Acta graeca sanctorum Ananiae, Petri et sociorum, cuius nonnisi latinae versiones supersunt [BHL. 397, 398, 399. Actorum graecorum epitomen habemus in Synax. Eccl. CP., p. 426.] , praesto essent. Qui enim illa consarcinavit, Passionem S. Orestis A ad rem suam impudenter accommodavit, ut conferenti illius capita 3 (a pueritia mea sacrificare didici cet.), 4, 6 – 8 (ad percipiendam coronam gloriae tuae) cum huius cc. 3 – 7 patebit. Ex hoc etiam habet martyrem in deorum simulacra insufflasse, eaque ilico in pulverem redacta fuisse. Καὶ εἰπὼν ταῦτα ὁ ἅγιος ἐνεφύσησε τοῖς εἰδώλοις, ita de Oreste (c. 6). Ananias autem prius se signo crucis munierat (c. 7). Quod autem in nostra deest recensione, legebatur in codice quem adhibuit synaxarista cum ad diem 9 iulii Passionis S. Orestis epitomen conscriberet: καὶ τὴν ἐν Χριστῷ σφραγῖδα ποιήσας [Synax. Eccl. CP., p. 810.] . Nonnullae ergo libelli recensiones perierunt, exiguo tamen, ut verum fateamur, rei hagiographicae detrimento.

[4] [Passionis summa.] Haec enim est Passionis S. Orestis summa. Diocletiano imperatore, missus est in partes Ciliciae et Cappadociae Maximus praefectus. Qui Tyana adveniens, audivit de quodam medico christiano, nomine Oreste, qui cives a cultu deorum avertebat, illumque sistere iussit, et ut christianam religionem relinqueret frustra cohortatus est. Hinc in templum deorum abductus, cum in professione fidei immobilis permaneret, Orestes, iussu praesidis tamdiu flagris caesus est ut viscera in terram diffluerent; laminae quoque ardentes eius dorso applicatae sunt et vulnera sale acetoque confricata. Rogabat interea Deum ut impios confunderet. Mox in simulacra insufflavit, eaque corruerunt, et templum ipsum collapsum est. In carcerem ductus, post septem dierum inediam ad iudicem revocatus est. Qui clavis aereis pedes eius latusque primum configi iussit, dein ut ad pedes equi indomiti ligaretur. Martyr autem per viam asperam tractus, miliario vicesimo quarto, in loco qui dicitur Βάτος, emisit spiritum. Sacrum eius corpus iussu praesidis in flumen Biphum praecipitatum est; sed visus est homo splendida veste indutus reliquias colligere, eaque ad montem Tyanis proximum collocare, quo loco multi a morbis sanantur. Porro, iis solis exclusis quae ad locorum notitiam referuntur, nihil fere est in Passione S. Orestis quod centies in similibus libellis non legeris, nec quicquam in ea deprehendere est quod a coaevis testibus traditum sit. Nec obstat ἐθεασάμεθα illud obiter prolatum (c. 10), quoniam ab huiusmodi mendaciis ars rhetorica non abhorret.

[5] [De S. Oreste Arauracensi.] Arauracae in Cappadocia, alterius Orestis cum Eustratio, Auxentio, Eugenio et Mardario die 13 decembris sub nomine Quinque martyrum, quorum Acta vulgata sunt [BHG. 646.] , commemoratio celeberrima erat. Alterum diximus Orestem, quamquam haud facile negaverim ipsum Tyanensem, cum aliis quattuor martyribus Arauracae in veneratione habitum, ab hagiographo iisdem passionis socium adiunctum fuisse. Quia tamen res certis argumentis non comprobatur, binos fuisse in Cappadocia cognomines interim dabimus. In martyrologio hieronymiano ad diem IIII id. novembres, Orestem frustra requires. Olim tamen eo ipso loco hisce fastis inscriptum fuisse, et in aliam diem, nempe V nonas iulias relatum esse censeo, miro sane errore, nempe a vigilia S. Martini quae 10 novembris, ad vigiliam S. Martini quae 3 iulii agebatur. Constantinopoli templum erat S. Oresti sacrum, in quo eius festum die 10 novembris celebris habebatur: τελεῖται δὲ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ ναῷ αὐτοῦ τῷ ὄντι πλησίον τοῦ Λεομακελλίου [Synax. Eccl. CP., p. 210.] . Mensis iulii 9, iterum commemoratur in synaxariis, cum hac clausula: τελεῖται δέ ἡ αὐτοῦ σύναξις ἐν τῷ σεπτῷ ἀποστολείῳ τοῦ ἁγίου Ἱωάννου πλησίον τῆς μεγάλης ἐκκλησίας [Ibid., p. 810. Scribit Leontius Macheras S. Orestem coli εἰς τὴν Κορφίνου (al. Κοφήνου, Kophino) in insula Cypro. Miller-Sathas, Chronique de Chypre, t. I (Paris, 1882), p. 19. At mihi certum non videtur hunc Orestem martyrem esse Tyanensem et non potius episcopum Cyprium.] . In hac autem ecclesia die 13 decembris quinque martyrum Arauracenorum synaxis celebrabatur. In calendariis synaxariisque graecorum unanimi fere consensu natalis S. Orestis dies 10 novembris assignatur [Synax. Eccl. CP., p. 204; Dmitrijevskij, Τυπικά (Kiev, 1895), p. 22; , nov. 1 – 12 (Petropoli, 1897), p. 344; I. Martinov, Annus ecclesiasticus graeco-slavicus, in Act. SS., Oct. t. XI, p. 274.] . Adversatur tamen usus Studitarum, qui pridie illum recolunt, ut efficitur ex eorum calendario [Cod. Paris. 382, saec. X, fol. 197.] , et menologio seu codice vaticano 1669, nostro A 3 [Supra, num. 1.] . Ex hoc autem Passio S. Arestae (ita pro Oreste) latina facta accepta est inter Vitas Sanctorum Aloysii Lipomani [Tom. VII, fol. 230v – 231v.] , atque inde primum transiit sanctus noster in fastos latinorum; in prima enim Romani martyrologii editione ad diem 9 novembris scriptum est: Tyanae in Cappadocia passio S. Arestis sub Diocletiano imperatore. Genuina lectio Orestis deinceps admissa est. In agro Romano ad Soractis montis radices est vicus cui hodie nomen est Sant' Oreste, quod tamen a nostro martyre minime sortitus est. Antiqua enim hoc loco ecclesia est non quidem S. Oresti, [S. Orestes a S. Edisto diversus,] sed S. Hedisto vel Edisto dedicata. E lapide autem vetusto [Ap. Grisar, Analecta Romana, p. 15, tav. III.] et itinerario Salisburgensi [De Rossi, Roma Sotterranea, t. I, p. 182.] constat iamdudum pro Edisti nomen Aristi vulgo usurpari consuevisse, unde vicum Sancti Edisti primum Sancti Aristi et paulatim Sancti Oresti seu Orestis nuncupandi usus invaluit [F. Savio, S. Edisto od Oreste e compagni martiri di Laurento, in Römische Quartalschrift, t. XXIX (1915), pp. 29 – 53, 250 – 259.] . Nullo igitur pacto priscis temporibus S. Orestes ibi colebatur, sed S. Edistus, cuius anniversaria dies 12 octobris etiamnum recolitur [Act. SS., Auctar. ad tom. VI Oct., p. 10 – 112.] . Interim de nominum permutatione memoria abolita est, et S. Orestem alium ab Edisto esse persuasio invaluit. Quapropter S. Orestis quoque reliquias sibi comparaverunt, eiusque festum celebrare coeperunt, non tamen sub nomine Tyanensis sed Arauracensis, scilicet mense decembri 12, pridie commemorationis sanctorum Quinque martyrum, quae cum festo S. Luciae concurrit [Savio, t. c., p. 259.] . Notasse iuverit S. Orestem, cuius corpus Romae in ecclesia Sancti Apollinaris servatur, etiam Arauracensem illum reputari, cum eundem una cum sanctis Eustratio, Auxentio, Mardario et Eugenio huc illatum existiment. Sunt tamen qui arbitrentur illum ipsum esse sanctum Edistum, ceteros autem nequaquam martyres Cappadoces sed eiusdem quattuor socios a suburbana ecclesia simul in Urbem invectos [De his disseruimus in Anal. Boll., t. XLI, p. 315 – 19.] .

I. S. ORESTIS PASSIO PRIOR

Orestes martyr Tyanis in Cappadocia (S.)

E codicibus Parisiensi bibliothecae Nationalis graec. 1519 (= A 1), Vindobonensi Hist. graec. 5 (= A 2), Vaticano graec. 1669 (= A 3). Cf. Comm. praev. num. 2.

Ἄθλησις [μαρτύριον A 2, 3.] τοῦ ἁγίου καὶ ἐνδόξου μεγαλομάρτυρος τοῦ Χριστοῦ [καὶ ἐνδόξου-Χριστοῦ) om A 3.] Ὀρέστου.

[1] [Accepta a Diocletiano potestate,] Βασιλεύοντος Διοκλητιανοῦ τοῦ ἀσεβεστάτου καὶ παρανόμου [(τοῦ ἀσ. κ. παρανόμου) om. A 3.] , ἐγένετο διωγμὸς μέγας τῶν χριστιανῶν καθ᾽ ὅλης τῆς οἰκουμένης [(καθ᾽ - οἰκουμένης) om. A 3.] . Ἐξαπέστειλεν [ἀπέστειλεν A 3.] γὰρ εἰς πᾶσαν τὴν ὑποτεταγμένην αὐτῷ βασιλείαν ἄρχοντας, πρόσταγμα δοὺς [(πρ. δοὺς) om. A 3.] ὥστε ἀναιρεῖσθαι τοὺς χριστιανούς. Εἷς δέ τις ἄρχων [om. A 3.] ὀνόματι Μάξιμος προσῆλθεν τῷ Βασιλεῖ [τῷ β. προσῆλθεν A 3.] λέγων· &ldquogr;Θειότατε κοσμοκράτορ, ὁδηγὲ τῆς φανερώσεως [τῆ φανερώσει A 3.] τῶν θεῶν καὶ σοφὲ μυσταγωγὲ τῶν θείων αὐτῶν μυστηρίων, δέομαι τῆς σῆς θειότητος καὶ [(θειότητος καὶ) om. A 3.] φιλανθρωπίας, κέλευσόν μοι [με A 3.] διελθεῖν τὰ μέρη τῆς Κιλικίας καὶ Καππαδοκίας πρὸς τὸ ἀπολέσαι τὸ γένος τῶν χριστιανῶν, οὓς συλλαβόμενος ἐγὼ [(συλλ. έγὼ) om. A 3.] πολλαῖς τε [τε om. A 3.] καὶ ποικίλαις τιμωρίαις ὑποβαλὼν πυρὶ καταναλώσω καὶ ἐν τοῖς ὕδασι ῥίψω αὐτούς.&rdquogr; Ὁ δὲ Διοκλητιανὸς ἀκούσας ταῦτα [ἀκούσας δὲ ταῦτα Δ A 3.] εἶπεν αὐτῷ· &ldquogr;Ἔχε ἐξουσίαν ἐν πάσῃ τῇ βασιλειᾳ μου πρὸς καθαίρεσιν τῆς ἀσεβοῦς θρησκείας τῶν χριστιανῶν, ὅπως [om. A 3.] φανεροὺς ποιήσῃς [δὲ ποιήσεις A 3.] τοὺς δεσπότας θεοὺς τοὺς πάσης τῆς [(τ. π. τ.) τῆς πάσης A 3.] οἰκουμένης εὐεργέτας.&rdquogr;

[2] Λαβὼν δὲ ὁ Μάξιμος τὸ πρόσταγμα παρὰ τοῦ βασιλέως, ἐξῆλθε μετὰ πολλῆς φαντασίας ὣσπερ λέων βορὰν [βορρὰν A 3.] εὑρών. [christianos insequitur.] Καὶ ποιήσας ἑαυτῷ [om. A 3.] σπλάγχνα ἀνελεῆ [ἀνελεήμονα A 2.] , ὣρνησεν ἐπὶ τοὺς [τοῦ A 3.] ὅρους [τῆς add. A 2.] Καππαδοκίας ἐν πόλει καλουμένῃ Τυάνῃ [τοιάνη A 3.] . Καὶ εἰσελθὼν ἐν αὐτῇ [(καὶ - αὐτῆ om. A 3.] μηνύεται [δὲ add. A 3.] αὐτῷ ὑπὸ τῶν πολιτῶν ὅτι ἰατρός τις ὀνόματι Ὀρέστης καθημέραν ἀναπείθει πᾶσαν τὴν πόλιν σέβεσθαι καὶ πιστεύειν εἰς ἕνα κύριον Ἰησοῦν Χριστόν [κατηχηθεὶς ὑπὸ τῶν γονέων αὐτοῦ λεγόντων μὴ εἶναι θεοὺς εἰ μὴ μόνον ἐν οὐρανοῖς κατοικοῦντα Θεὸν ἀληθινὸν καὶ κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν add. A 3.] . [Orestes medicus] Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ Μάξιμος, ἐκέλευσεν αὐτὸν ἐπὶ τοῦ βήματος παραστῆναι καὶ λέγει αὐτῷ. &ldquogr; Ποίας ἐξουσίας τυγχάνεις; Οὐ γὰρ μικρῶς κινούμεθα κατὰ σοῦ. Μετὰ πάσης οὖν παρρησίας καὶ τὸ ὄνομά σου φράσον ἡμῖν καὶ τὸ γένος.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν. &ldquogr;Ἡ παρρησία μου ὁ Χριστός ἐστιν, δι᾽ ὃν καὶ παρρησιαζόμενος λαλήσω ὅτι χριστιανός εἰμι καὶ κέκλημαι Ὀρέστης [om. A 3.] .”

[3] [interrrogatus] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν · &ldquogr;Ἐπειδὴ προέφθασας σεαυτὸν χριστιανὸν ἀποκαλέσαι καὶ Χριστὸν ὁμολογεῖς εἶναι Θεόν, θῦσον τοῖς θεοῖς πρὸ τῶν βασάνων, ἐπεὶ κακῶς μέλλεις ἀπόθνήσκειν [(ἐπεὶ - ἀποθνήσκειν) om. A 3.] .” Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν · &ldquogr; Θεοὶ οἳ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν οὐκ ἐποίησαν ἀπολέσθωσαν. Ἐγὼ γὰρ ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας θύειν μεμάθηκα θυσίαν αἰνέσεως [ἀνάμαικτον A. 3.] τῷ ζῶντι Θεῷ, ᾧτινι [αὐτῶ A 3.] καὶ προσεύχομαι ἐν καθαρᾷ καρδίᾳ. Κωφοῖς δὲ καὶ κιβδήλοις θεοῖς [(κωφοῖς - θεοῖς) κιβδήλοις δὲ θεοῖς καὶ ματαίοις δαίμοσι τοῖς ὑπὸ σοῦ λεγομένοις A 3.] οὐ προσκυνῶ ποτε [om. A 3.] .” Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν · &ldquogr;Θεωρῶ σε τῇ ἡλικίᾳ κεκοσμημένον καὶ λόγοις φρονίμοις [φρονήσεως A 3.] σεσοφισμένον καὶ τὸ εὔσχημον καὶ εὐπρεπὲς τῆς ἰατρικῆς ἐπιστάμενον τέχνης, καὶ φείδομαί σου ὡς τέκνου [ὅθεν οὖν add. A 3.] . Φράσον τοίνυν [om. A 3.] ἡμῖν τ ὸ ὄνομά σου καὶ τῶν γονέων τὴν θρησκείαν.&rdquogr; Ὁ ἅγιοσ Ὀρέστησ εἶπεν· &ldquogr;Εἰ ζητεῖς τὸ ὄνομά μου μαθεῖν, γίνωσκε ὅτι τίμιόν ἐστιν παρὰ Θεῷ. Οἱ γὰρ κατὰ σάρκα γονεῖς μου Ὀρέστην με ἐπωνόμασαν [ἐπ. με A 3.] , ὥστε κἀμὲ [με A 3.] ἀρέσαι Θεῷ καὶ ἀνθρώποις [Itaque nomen Orestem ductum existimavit ab ἀρέσκειν. Hac interpretatione fortasse moti sunt qui sanctum appellare maluerunt Arestem. Comm. praev. num. 5.] διὰ τῆς ὁμολογίας τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ διὰ τῆς θεραπείας τῶν σαρκικῶν παθημάτων. [Eccli. 45, 1.] ”

[4] [libere respondit] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν · &ldquogr;Ἀπονενοημένε καὶ ἀθλιώτατε, μὴ κελευόμενος προπετῶς φθέγγῃ καὶ φρεναπατᾷς ἑαυτόν, ἕνα Θεὸν ὁμολογῶν τὸν Χριστὸν εἶναι [om. A 3.] , ὅντινα οἱ Ἰουδαῖοι ἐσταύρωσαν ὡς κακοῦργον.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ὦ ἡγεμών [(ὦ ἡγεμ.) om. A 3.] , εἰ ᾔδεις τὴν δύναμιν τοῦ σταυρωθέντος, κατέλιπες ἂν τὴν ματαίαν πλάνην τῶν εἰδώλων καὶ αὐτὸν προσεκύνεις τὸν ὄντως ὄντα Θεὸς ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ καὶ ἀόρατου ἐξ ἀοράτον, ὃς τῇ ἰδίᾳ βουλῇ ἐν τῇ θεότητι αὐτοῦ τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν ἑνώσας τῆς πλάνης ἡμᾶς ἠλευθέρωσεν τοῦ διαβόλου.&rdquogr; Μάξιμος ἡγεμὼν λέγει· &ldquogr;Πολλοῖς ῥήμασιν καὶ ἀπατηλοῖς περιαντλεῖς μου τὰς ἀκοάς, ὥστε οἴεσθαί σε δύνασθαι πείθειν με [(οἴεσθαι - με) δυναμένου μου A 3.] καταλιπεῖν τοὺς θεοὺς καὶ σέβεσθαι τὸν ἐσταυρωμένον· ὅπερ οὐ ποιῶ, ἀλλὰ μᾶλλον σὺ προσελθὼν [(ὅπερ - προσελθὼν) ὥστε πρόσελθε καὶ A 3.] θῦσον τοῖς θεοῖς, εἰδὼς ὅτι τοῦτο ἐὰν ποιήσῃς, ἐπὶ τῆς ἡγεμονίας μου δεξιὸς καθίσεις.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ἐγὼ τὸν ἀεὶ καὶ πάντοτε εὐεργέτην Θεὸν [καὶ add. A 3.] τὸν κύριόν μου Ἰησοῦν Χριστὸν σέβομαι καὶ αὐτῷ μόνῳ [om. A 3.] δουλεύω, δαιμονίων δὲ [γὰρ A 3.] μέτοχος καὶ λάτρης [(κ. λ.) om. A 3.] οὐκ ἂν γένωμαί ποτε [om. A 3.] .”

[5] [ad templum ducitur;]Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· &ldquogr;Προσαγάγετε αὐτὸν εἰς τὸν ναὸν τῶν θεῶν.&rdquogr; Ὁ δὲ ναὸς ἦν κεκοσμημένος χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ καὶ εἰδώλοις πολλοῖς [(εἰδ. πολλοῖς) πεπληρωμένος εἰδώλων A 3.] . Τοῦ δὲ ἐλθόντος [(τοῦ δ. ἐλθ.) Μάξιμος A 3.] , λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ ἡγεμών [(ὸ ἠγ.) om. A 3.] . &ldquogr;Θῦσον τοῖς θεοῖς, Ὀρέστα, ἵνα ἵλεοί σου γενήσωνται [(ἵνα - γενήσωνται) om. A 3.] .” Ὁ δὲ ἅγιος εἶπεν [(ὁ δὲ - εἶπεν) om. A 2.] . &ldquogr;Πλανᾶσαι, ἡγεμών, μὴ εἰδὼς τὸ συμφέρον· οὗτοι γὰρ χαλκὸς καὶ σίδηρός εἰσι, κεκοσμημένοι χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ πρὸς τὸ πλανᾶσθαι τοὺς ἀνθρώπους· οὔτε γὰρ βλέπουσιν, οὔτε ἀκούουσιν, ἔργα χειρῶν [om. A 3.] ἀνθρώπων ὑπάρχοντες, οὐδὲ [γὰρ add. A 3.] ἑαυτοῖς βοηθῆσαι δύνανται τὸ σύνολον, οὐδὲ ἀμείψασθαι τοὺς ἀμειβομένους αὐτούς [αὐτοῖς A 1.] . [Psalm. 134, 15, 16.]” Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· &ldquogr;Θύεις, ἢ ἅπτομαι τῶν μελῶν σου εἰς ἀφανισμόν.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ἔοιχας ἐκφοβεῖν με ταῖς ἀπειλαῖς [(ταῖς ἀπ.) om. A 3.] . Μὴ οὖν ἀναβάλλου [νόμιζε A 3.] τοῦτο ποιεῖν [(τ. ποιεῖν) ἐκφοβεῖν με) A 3.] , ἀλλὰ συντόμως πρᾶττε ὃ βούλει. Ἀγνοεῖς γὰρ τὸν παρεστῶτα καὶ ἀντιλαμβανόμενόν μου [μοι A 3.] κύριον [με κύριον μου A 2.] Ἰησοῦν Χριστόν.&rdquogr; Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· &ldquogr;Τοῖς [τέως A 2, 3.] ῥάβδοις αὐτὸν τύφατε, [virgis caeditur;] λέγοντες αὐτῷ· Μὴ μώριζε.&rdquogr; Ῥαβδιζόμενος δὲ ὁ ἅγιος ἐπὶ πολύ [(ῥαβδ. - πολύ) ῥαβδιζωμένου A 3.] , ἁπλώσας τὰς χεῖρας εἰς τὸν οὐρανὸν εἶπεν· &ldquogr;Κύριε ὁ Θεός μου [(Κύριε - μου) om. A 3.] , ἔπιδε [ἔφιδε ὁ θεὸς A 3.] ἐξ οὐρανοῦ καὶ βοήθησον τῷ δούλῳ σου. [Psalm. 79, 15.]” Ὁ δὲ ἡγεμὼν [(ὁ δὲ ἡγ.) om. A 3.] ἐκέλευσεν [δὲ add. A 3.] αὐτὸν ἐπιπλεῖον ῥαβδίζεσθαι ἐπὶ τοσοῦτον [(ἐπὶ τοσοῦτον) om. A 3.] ἕως οὗ ἠλλάγησαν [(ἠλλάξαντες) A 3.] τεσσαράκοντα κεντυρίονες, ὥστε καὶ τὰ σχοινία καὶ τοὺς λώρους καὶ τὰ νεῦρα συντελεσθῆναι. Καὶ [om. A 2.] μὴ ἀρκεσθεὶς ἐν τούτοις ὁ παράνομος ἡγεμών, πάλιν [(καὶ - πάλιν) τότε A 3.] ἐκέλευσεν τύπτεσθαι αὐτὸν σφοδρότερον, ὥστε καὶ τὰ ἔνδον τῶν σπλάγχνων αὐτοῦ ἀποσπασθῆναι καὶ θαυμάζειν πάντας τὴν καρτερίαν τοῦ ἀνδρός.

[6] [igne, sale, aceto torquetur;]Μετὰ δὲ τὸ ἱκανῶς [(δὲ τὸ ἱκ.) οὖν τὸ A 3.] ῥαβδισθῆναι αὐτὸν ὁ ἡγεμὼν λέγει αὐτῷ· &ldquogr;Θῦσον τοῖς θεοῖς καὶ ἀπολύω σε.&rdquogr; Ὁ δὲ ἅγιος Ὀρέστης οὐδ᾽ ὅλως ἀπεκρίθη [(Ὀρέστης - ἀπεκρίθη) οὐκ ἀπεχρίνατο A 3.] αὐτῷ. Τότε [om. A 3.] θυμωθεὶς ὁ παράνομος [(ὁ παρ.) δὲ ὁ A 3.] ἡγεμὼν ἐκέλευσεν ὀβελίσκους πυρωθῆναι καὶ τὸν νῶτον αὐτοῦ διακαῆναι καὶ ὄξει [ὄξω A 3.] δριμυτάτῳ καὶ ἅλατι ἀνατρίβειν αὐτόν. Καὶ τούτου γενομένου μετὰ πολλοῦ τοῦ τάχους καὶ τοῦ ἁγίου μάρτυρος ἐγκαρτεροῦντος ταῖς βασάνοις [(καὶ τούτου - βασάνοις) ///// ὁ δὲ μάρτυς A 3.] , ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν ὁ δίκαιος [(ὁ δίκ.) om. A 3.] εἶπεν· [Gen. 2; Ion. 3.] &ldquogr;Κύριε ὁ Θεός [(κύριε ὁ θεός) om. A 3.] , ὁ τῶν Σοδομιτῶν τὰς πόλεις πυρὶ καταναλώσας καὶ τὴν Νινευῒ [Νινευὴ A 1, 3.] δικαιώσας διὰ μετανοίας ἐν τῇ σῇ φιλανθρωπίᾳ καὶ δυνάμει, δός μοι τελείως τὸν ἀγῶνα τοῦτον ὑπομεῖναι [(τελείως - ὑπομεῖναι) τὸ σημεῖον σου κύριε ἐν τῶ προσώπω μου A 3.] καὶ ποίησον μετ᾽ ἐμοῦ σημεῖον εἰς ἀγαθόν· καὶ ἰδέτωσαν οἱ μισοῦντές με καὶ αἰσχυνθήτωσαν. [Psalm. 85, 17.]” Καὶ εἰπὼν ταῦτα ὁ ἅγιος ἐνεφύσησε τοῖς εἰδώλοις καὶ ἐλικμήθησαν παραχρῆμα καὶ ἐγένοντο 〈εἰς〉 [om. A 1, 2, 3.] κονιορτόν [κονιορτός A 2, 3.] . Καὶ εἶπεν πρὸς τὸν ἡγεμόνα ὁ μάρτυς· &ldquogr;Ποῦ ἐστιν [(ὁ μ. π. ἐ.) ποῦ οὖν A 3.] ἡ ἰσχὺς τῶν θεῶν σου; μὴ ἠδυνήθησαν ἑαυτοῖς βοηθῆσαι.&rdquogr; Ἐξελθόντος δὲ αὐτοῦ ἐκ τοῦ ναοῦ, παραχρῆμα καὶ [om. A 3.] ὁ οἶκος συνετελέσθη καὶ κατέπεσεν [(κ. κ.) om. A 3.] .

[7] [in carcerem detruditur;]Τότε θυμωθεὶς [om. A 3.] ὁ ἡγεμὼν κελεύει [κελ. ὁ ἡγ. A 3.] ἀπενεχθῆναι αὐτὸν [om. A 3.] ἐν τῇ φυλακῇ τῇ ἐσωτέρᾳ, παραγγείλας τῷ δεσμοφύλακι μήτε ἄρτον μήτε ὕδωρ ἐπιδοθῆναι αὐτῷ. Ὁ δὲ ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ [om. A 3.] Ὀρέστης ἀπῄει χαίρων ἐν τῇ φυλακῇ καὶ ἐκτείνας τὰς χεῖρας εἰς τὸν οὐρανὸν εἶπε· &ldquogr;Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ ὁ ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας τὰ νόμιμά σου κελεύσας με ἐκδιδαχθῆναι καὶ ἀπορρίψας ἀπ᾽ ἐμοῦ πᾶσαν ἐπιθυμίαν ἀπάτης, ὁ ποιήσας τὸν οὐρανὸν καὶ [om. A 2.] τὴν γῆν καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτοῖς, ὁ στηρίξας τὴν θάλασσαν τῷ λόγῳ σου, ἵνα ἐξ οἰκείων πόνων παρέχῃ τὴν χρῆσιν τοῖς ἀνθρώποις, ὁ τοὺς ἁγίους, σου ἀναπαύσας Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακώβ, μή με ἐγκαταλίπῃς, ὅτι ὅλος σοι [σὺ A 3.] ἀνάκειμαι, ἀλλὰ [om. A 3.] συμμέτοχόν με ποίησον τῶν προτελειωθέντων ἁγίων σου μαρτύρων καὶ συγκληρονόμον, ὅτι δεδόξασται τὸ πανάγιον ὄνομά σου [(τὸ - σου) σου τὸ ὄνομα A 3.] εἰς τοὺς αἰῶνας· ἀμήν.”

[8] [ad tribunal reducitur;]Ταῦτα τοίνυν [δὲ αὐτοῦ A 3.] προσευξαμένου τοῦ ἁγίου [(τ. ἁ.) om. A 3.] καὶ ἑπτὰ ἡμέρας ποιήσαντος ἐν τῇ φυλακῇ, τῇ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ προκαθίσας ὁ ἡγεμών, ἐκέλευσεν αὐτὸν παραστῆναι καὶ εἶπεν πρὸς αὐτόν [(π. α.) om. A 3.] . &ldquogr;Ἀνόσιε καὶ ἀσεβέστατε καὶ τῆς τῶν θεῶν εὐμενείας ἐχθρέ, τί ἐτόλμησας μωρὰ καὶ ψυχρὰ λαλεῖν; μὴ διότι [(μ. δ.) ὅτι A 3.] πρώην ἐπιεικῶς σοι διελέχθην [διηλέχθην A 3.] ; θέλησον οὖν [om. A 2.] κἂν νῦν τὸ εὐμενὲς πρᾶξαι καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς. Εἰ δὲ μὴ πεισθῇς μοι [(καὶ θ. - μοι) ἐὰν γὰρ μὴ πεισθῆς μοι καὶ θύσης τοῖς θεοῖς A 3.] , χαλεπωτέρας σοι βασάνους ἐπινοήσω τῶν πρώην [(τ. π.) om. A 3.] καὶ κακιγκάκως [κακὴν κακῶς A 1; κακινκάκως A 2.] σε τοῦ ζῆν ἀπαλλάξω καὶ τὸ σῶμά σου κελεύσω ἐν ὕδατι ῥιφῆναι.&rdquogr; Ὁ δὲ [om. A 3.] ἅγιος μάρτυς τοῦ Χριστοῦ [(μ. τ. Χ.) om. A 3.] Ὀρέστης ἀποκριθεὶς [om. A 3.] εἶπεν τῷ ἡγεμόνι [(τ. ἡγ.) αὐτῶ A 2.] . &ldquogr;Ὦ πάσης ἀνομίας πεπληρωμένε [(τῶ - πεπλ.) om. A 3.] , ἰδοὺ ἕτοιμός εἰμι πρὸς πᾶσαν πεῖαν βασάνων [(ἕτοιμος - βασάνων) om. a 3.] . Πρόσφερέ [πρόφερε A 3.] σου τὰ βασανιστήρια καὶ ποίει ὃ βούλει εἰς ἐμέ [(καὶ - ἐμέ) ἕτοιμος γάρ εἰμι πρὸς ταῦτα A 3.] . ἔχων γὰρ [om. A 3.] τὴν σφραγῖδα τοῦ κυρίου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ ἐν τῇ καρδίᾳ, οὐ προοῦμαί σου τὰς ἀπειλάς [(οὐ - ἀπειλάς) μου A 3.] .” Τότε ὁ ἡγεμὼν σφόδρα [(ὁ ἡγ. σφ.) om. A 3.] ὀργισθεὶς καὶ θυμοῦ πολλοῦ [om. A 3.] πλησθεὶς [ὁ ἡγεμὼν add. A 3.] ἐκέλευσεν ἐνεχθῆναι ἥλους ἔχοντας τὸ μῆκος ἀνὰ σπιθαμῆς καὶ τούτους ἡλωθῆναι κατὰ τῶν πλευρῶν [πτερνῶν A 3.] αὐτοῦ. [clavis configitur;] Τούτου δὲ γενομένου [(τ. δ. γ.) om. A 3.] , ἐγένοντο αἱ πλευραὶ αὐτοῦ ὡς ἱμάτιον διερρωγὸς καὶ [(αἱ πλ. - καὶ) δὲ οἱ πόδες αὐτοῦ A 3.] ὡσεὶ κρηπίδες στρατιωτικαί.

[9] [equo indomito alligatur.]Ἰδὼν δὲ ὁ παράνομος καὶ [(παρ. καὶ) om. A 3.] ἀσεβέστατος ἡγεμὼν τὴν γενναίαν καὶ σταθερὰν [σταθηρὰν A 2.] αὐτοῦ καρτερίαν καὶ ὑπομονὴν καὶ [(τὴν γεν. - καὶ) om. A 2.] ὅτι οὐ δύναται αὐτὸν μεταπεῖσαι ἐκ τῆς εἰς τὸν ζῶντα Θεὸν ἀληθινῆς ὁμολογίας [(μεταπ. - ὁμολ.) ὑποτάξαι τοῦ διαβόλου ἐμβεβληκότος αὐτοῦ εἰς τὴν καρδίαν A 3.] , ἐπινοεῖ κατὰ τοῦ ἁγίου ἑτέραν μηχανήν, ὥστε αὐτὸν συντόμως ἀνελεῖν. Καὶ δὴ κελεύει τῇ τάξει ἐνεχθῆναι ἵππον ἀγριώτατον πάνυ [(ἀγρ. π.) φοβερώτατον A 3.] καὶ δεθῆναι τὰς χεῖρας αὐτοῦ ἁλύσεσι καὶ οὕτως τὰς ἁλύσεις προσδεθῆναι ὑπὸ τῶν μηρῶν τοῦ ἵππου καὶ ἐλασθῆναι τὸ ζῷον βίᾳ πολλῇ, ὅπως τὸ τέλος τοῦ βίου ἀποδώσῃ [ἀποδῶ A 1.] πικρῶς. Οἱ δὲ δήμιοι ἐποίησαν [ἐπ. δὲ οἱ δ. A 3.] τὸ προσταχθὲν αὐτοῖς ὑπὸ τοῦ ἡγεμόνος καὶ ἤγαγον αὐτὸν [αὐτὸ A 2.] ἀπὸ Τυάνων μίλια εἴκοσι τέσσαρα· καὶ εὐθέως [ἐν αὐτῶ A 3.] ἀπέδωκεν τὸ πνεῦμα αὐτοῦ τῷ Κυρίῳ [(αὐτ. τ. κ.) om. A 3.] .

[10] [Reliquiae in flumen demersae]Ἐμηνύθη δὲ παραχρῆμα [om. A 3.] Μαξίμῳ τῷ ἡγεμόνι ὅτι ὁ χριστιανὸς Ὀρέστης ἀπέδωκε [παρέδωκε A 2.] τὸ πνεῦμα αὐτοῦ. Καὶ ἀκούσας [(κ. ἀ.) ἀκούσας δὲ A 3.] ταῦτα ὁ ἡγεμὼν ἐκέλευσεν τὸ τίμιον [om. A 3.] λείψανον αὐτοῦ ῥιφῆναι ἐν Φίφῳ [βίφω A 1.] τῷ ποταμῷ ἄντικρυς τοῦ ὄρους [Huiusce fluminis nomen nusquam repertum est. Haud scio an locus Ammiani Marcellini, Rerum Gest. XXIII, 6, 19 apte huc referatur; “Apud Asbamaei quoque Iovis templum in Cappadocia, ubi amplissimus ille philosophus Apollonius traditur natus prope oppidum Tyana, stagno effluens fons cernitur, qui magnitudine aquarum inflatus seseque resorbens numquam extra margines intumescit.”] . Καὶ τούτου γενομένου, [ab angelo colliguntur.] ἐθεασάμεθα ἄνθρωπόν τινα [(καὶ τούτου - τινα) ἄνθρωπον δέ τινα ἐθεασάμεθα A 3.] , ὃς τὴν ἰδέαν εἶχεν λαμπρὰν ὡς ὁ ἥλιος, δεξάμενον τὸ τίμιον [om. A 3.] λείψανον τοῦ ἁγίου μάρτυρος· ὅστις καὶ κατέθετο αὐτὸ ἐν τῷ παρακειμένῳ ὄρει τῇ πόλει Τυάνων. Ταῦτα δὲ πράξας ὁ ἀσεβέστατος καὶ παράνομος [(ἀσεβ. - παράνομος) om. A 3.] ἡγεμὼν [Μάξιμος add. A 3.] ἀπέστειλεν τὰ ὑπομνήματα τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ὀρέστου ἐν Ἀντιοχείᾳ, ὥσπερ τι μέγα ἆθλον καὶ κατόρθωμα [(ὥσπερ - κατ.) om. A 3.] πρὸς Διοκλητιανὸν τὸν βασιλέα. Ἐτελειώθη δὲ ἡ μαρτυρία τοῦ ἁγίου ἀθλοφόρου Χριστοῦ [om. A 3.] καὶ μάρτυρος Ὀρέστου μηνὶ νοεμβρίῳ ι᾽ [θ᾽ A 3.] ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ κυρίῳ ἡμῶν, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν [om. A 2.] αἰώνων· ἀμήν.

II. S. ORESTIS PASSIO ALTERA

Orestes martyr Tyanis in Cappadocia (S.)

E codice Veneto bibl. Marcianae graec. 369 (Equals; B). Cf. Comm. praev. num. 2.

Μετάφρασις τῆς ἀθλήσεως ἤτοι ὁμολογίας τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ὀρέστου μαρτυρήσαντος ἐν Τυάνοις τῆς Καππαδοκῶν ἐπαρχίας.

[1] [Sub Diocletiano, ad iudicem]Διοκλητιανὸς ὁ παράνομος, τὴν βασίλειον ἐξουσίαν τυραννικῶς διαρπάσας, τυραννικώτερον τὸν τρόπον καὶ κατὰ πάντων μὲν τῶν ὺπηκόων ἐκέκτητο, ἐξαιρέτως δὲ τῂ κατὰ χριστιανῶν ἀποτομίᾳ μανικώτερον χρησάμενος, τὸν κατ᾽ αὐτῶν βαρύτατον καὶ χαλεπώτατον διωγμὸν ἐδογμάτισεν, κατὰ πᾶσαν ἐξαποστείλας ἐπαρχίαν καὶ πόλιν ἡγεμόνας καὶ δικαστάς, οὓς ἂν ἐδοκίμασεν ἀπηνεστέρους τῶν ἄλλων ὄντας καὶ τοὺς πολλοὺς ὠμότητι ὑπερβάλλοντας, πρὸς τὴν οἰκείαν ἀρέσκειαν καὶ κακότροπον βούλησιν σύνδρομον ἔχοντας τὴν σπουδὴν καὶ διέγερσιν· ἐξ ὧν καὶ Μάξιμος ἦν, τὸ ἐξαίρετον ἐν πάσῃ πονηρίᾳ καὶ ῥᾳδιουργίᾳ ἀπενεγκάμενος ὄνομα. Οὗτος τὴν ἡγεμονίαν πάσης τῆς Κιλικίας καὶ Καππαδοκίας παραλαβὼν καὶ τὴν ἐξουσίαν λαβὼν κατὰ παντὸς τοῦ τῶν χριστιανῶν γένους ἐξῆλθεν καθάπερ τις θὴρ ἀνήμερος, μετὰ πολλῆς ἀπειλῆς ὠρυόμενος καὶ ζητῶν τίνα καταπίῃ τῶν εἰς Χριστὸν τὸν ἀληθῆ Θεὸν πεπιστευκότων. [1 Petr. 5, 8.]

[2] [defertur]Καταλαβόντι τοιγαροὺν αὐτῷ τὴν τῶν Τυανέων μητρόπολιν, καταμηνύεται παρὰ τῶν ὑπασπιστῶν τῆς ἀσεβείας τὰ περὶ τῆς πολιτείας τοῦ μακαριωτάτου θεράποντος Χριστοῦ Ὀρέστου, λεγόντων τῶν ἐνδιαβαλόντων· &ldquogr;Ὅτι πέρ ἐστί τις ἐνταῦθα νεανίσκος, τοὔνομα μὲν Ὀρέστης, τὴν θρησκείαν δὲ χριστιανὸς καὶ τὴν ἐπιστήμην ἰατρός, ὅστις, οὐ παύεται καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν ἀναπείθων πάντας τοὺς ἐν τῇ πόλει μὴ τοῖς θεοῖς θυσίαν προσφέρειν, ἀλλ᾽ ἕνα μόνον εἰδέναι Θεὸν τὸν λεγόμενον Χριστὸν κἀκείνῳ πιστεύειν καὶ προσκυνεῖν. [Orestes medicus;] Ταύτην γὰρ εἶχε τὴν θρησκείαν πατροπαράδοτον, ὑπὸ τῶν οἰκείων γονέων κατηχηθεὶς καὶ διδαχθεὶς τὰ τῶν χριστιανῶν μυστήρια· ἅπερ παραλαβὼν ὡς βέβαια τυγχάνοντα καὶ ἀναντίρρητα, οὐκ αὐτὸς μόνον ἀσφαλῶς παραφυλάττει, ἀλλὰ καὶ πάντας ἐπιμελῶς ἐκδιδάσκει τὰ αὐτὰ φρονεῖν τε καὶ ποιεῖν.&rdquogr; Ὡς οὖν κατήκοος γέγονε τούτων ὁ Μάξιμος, ἀποστείλας παρευθὺ στρατιώτας μετὰ πολλῆς τῆς ταχυτῆτος, τὸν ἅγιον παρέστησε πρὸ τοῦ βήματος καί φησι πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Τί σοί ἐστιν ὄνομα; Τί δὲ ἐπιτήδευμα; Ὁποῖόν τε τὸ γένος καὶ τὸ σέβας καὶ ὁποίας ὥρμησαι πατρίδος καὶ τύχης, συντόμως ἀπάγγειλον· οὐ γὰρ μικρῶς κεκινήμεθα κατὰ σοῦ, τὰ περὶ σοῦ ἀκούσαντες. Μετὰ πάσης οὖν παρρησίας πάντα τὰ κατά σε σαφήνισον ἡμῖν.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ἡ ἐμὴ παρρησία καὶ ἐλπὶς καὶ τὰ ἄλλα πάντα τὰ κατ᾽ ἐμέ, ἅπερ αὐτὸς ἐπερωτᾷς, Χριστός ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος· ἀντὶ πάντων γάρ μοι μόνος αὐτός ἐστι καὶ πατρὶς καὶ τύχη καὶ σέβας καὶ ὄνομα. Ἐν αὐτῷ οὖν παρρησιαζόμενος, ἀνεπαισχύντως σύν ἀληθείᾳ πάσῃ παρέστηκά σοι σήμερον, τὴν καλὴν ὁμολογίαν ἀπαγγέλλων [ἀπαγγέλων M.] ὅτι χριστιανός ἀληθινὸς καὶ ἤμην ἀπὸ προγόνων καὶ μέχρι τοῦ παρόντος εἰμὶ καὶ ἕως αἰῶνος ἔσομαι.”

[3] [qui maxima libertate]Ὁ ἡγεμὼν ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Ἐπειδὴ προπετείᾳ περιττῇ παρρησιασάμενος, προέφθασας ἑαυτὸν ἀποκαλέσαι χριστιανὸν καὶ Χριστὸν ὁμολογῆσαι μόνον Θεόν, ἐκ προοιμίων ἤδη τοῖς καταδικάζουσι νόμοις τοὺς ἀπειθεῖς ὑπεύθυνος γέγονας. Ἀνασφήλας οὖν ἐκ τῆς προσπεσούσης σοι ἀπειθείας καὶ τὸ συνοῖσον ἀναλογισάμενος, πειθήνιον ἀνελέσθαι θέλησον φρόνημα καὶ σέβας ὀφειλόμενον ἀπονεῖμαι τοῖς ἀθανάτοις θεοῖς, μήπως ἐπιμένων ἐπὶ πλεῖον [ἐπιπλείων M.] τῇ ματαίᾳ πεισμονῇ ταύτῃ, διὰ πολυτρόπων κολαστηρίων κακιγκάκως τοῦ ζῆν ἀπαλλαγῇς. &rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ἐμοὶ καύχημα μέγα καὶ κλέος περίδοξον πέφυκεν ἡ παρρησία αὕτη τῆς ἐν Χριστῷ καλῆς ὁμολογίας, ἣν [ἢ M.] σὺ προπέτειαν ἀναιδῶς ἀπεκάλεσας· τῶν δὲ παρὰ σοῦ προσαγορευομένων θεῶν ἡ θυσία ὡς μίασμα καὶ βδέλυγμά μοι λογίζεται. Θύειν γὰρ ἐγὼ ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας μεμάθηκα Θεῷ τῷ ζῶντι θυσίαν καθαράν, τὴν λογικὴν λατρείαν, ἐν πνεύματι συντετριμμένῳ καὶ τεταπεινωμένῃ καρδίᾳ· κιβδήλοις δὲ θεοῖς καὶ κωφοῖς ξοάνοις ὑπὸ χειρῶν ἀνθρώπων κατασκευασθεῖσιν οὐκ ἀνέξομαί ποτε θυσίαν προσενεγκεῖν ἢ προσκύνησιν ἀπονεῖμαι, περὶ ὧν ἐν ἡμετέραις ἱεραῖς γραφαῖς γέγραπται· θεοὶ οἳ τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν οὐκ ἐποίησαν, ἀπολέσθωσαν ἀπὸ προσώπου πάσης τῆς γῆς. [Ierem. 10, 11.]”

[4] [fidem profitetur;]Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· &ldquogr;Ὁρῶ σε τῇ μὲν ἡλικίᾳ κεκοσμημένον, τῇ δὲ τῆς δὲ τῆς ὥρας εὐπρεπείᾳ κεκαλλωπισμένον, λόγοις τε φρονήσεως σεσοφισμένον ἐν συνέσει καὶ τῇ τῆς ἰατρικῆς ἐμπειρίας ἐπιστήμῃ κατηρτισμένον, καὶ διὰ ταῦτα φείδομαί σου, κηδόμενος ὥσπερ ἰδίου τέκνου. Ὀφείλεις οὖν καὶ αὐτὸς εὐσυνέτῳ τάξει καὶ ἀκολουθίᾳ χρώμενος, πρὸς τὰ ἐπερωτώμενα ποιεῖσθαι καὶ τὴν ἀπόκρισιν, καὶ ὡς πατρὶ τέκνον τὴν προσήκουσαν αἰδῶ μοι προσνέμειν. Φράσον οὖν ἡμῖν τὴν τοῦ σοῦ ὀνόματος προσηγορίαν τήν τε τοῦ ἐπιτηδεύματος μέθοδον καὶ τὴν τῶν σῶν γεννητόρων θρησκείαν.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ἐγὼ μὲν ἤδη δι᾽ ὀλίγων ῥημάτων, ὦ δικαστά, τὴν ἀναγκαίαν πᾶσαν ἀπόκρισιν ἐποιησάμην πρὸς σέ. Ἐπειδὴ δὲ μαθεῖν ἐπιζητεῖς ἔτι σαφέστερον τίς μὲν ἡ ἐμὴ προσηγορία καὶ ἐπιστήμη, τίς δὲ τῶν ἐμῶν γεννητόρων ἡ φρόνησις καὶ θρησκεία, καὶ περὶ τούτων αὖθις ἀπολογήσομαι, ὡς ἐκεῖνος μὲν ἐκ προγόνων χριστιανοὶ τυγχάνοντες καὶ τὰ χριστιανῶν ὀρθῶς φρονοῦντες χριστιανικῷ τρόπῳ καὶ βίῳ κἀμὲ παιδοτριβήσαντες παιδόθεν, Ὀρέστην προσωνόμασαν, ἀρεστὸν ὡς ἄν τις εἴπῃ [εἴποι M.] παρωνύμως τιθέμενοι [Supra, p. 394, annot. 1.] , ὡς ἂν διὰ μὲν τῆς θεόθεν δοθείσης μοι θεραπευτικῆς ἐπιστήμης ἀρρωστίαν [ἀρωστίαν M.] πᾶσαν ἐξ ἀνθρώπων ἄρω, διὰ δὲ τῆς ἐπιχορηγουμένης μοι χάριτι θείᾳ συνέσεως ἀρέσαι σπουδάσω Θεῷ ζῶντι καὶ ἀληθινῷ, ἀνεξάρνητον τὴν ὁμολογίαν τοῦ κυρίου μοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ μέχρι τέλους διατηρήσας. Ὅπερ οὖν βούλει ποιεῖν κατ᾽ ἐμοῦ τάχιον ποίησον. Ἐγὼ γὰρ δοῦλός εἰμι τοῦ δεσπότου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ αὐτὸν μόνον ἐπίσταμαι Θεὸν ἀληθινὸν καὶ τὸν ὑπὲρ αὐτοῦ θάνατον πάσης ζωῆς καὶ τρυφῆς καὶ ἡδονῆς ἡδύτερον ἀποδέχομαι.”[Ioh. 13, 27.]

[5] [iudicis blanditias] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· &ldquogr;Ἀπονενοημένε καὶ πάντων ἀνθρώπων ἀθλιώτατε, πῶς οὕτως προπετῶς ἀποφθέγγῃ, φρεναπατῶν σεαυτὸν ἐν τῷ κηρύττειν Θεὸν τὸν Χριστόν, ὃν Ἰουδαίων παῖδες ὡς κακοῦργον σταυρῷ κατεδίκασαν;&ldquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· [Ioh. 4, 10.] &ldquogr;Εἰ ᾕδεις τὴν δωρεὰν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δύναμιν τοῦ σταυρωθέντος Χριστοῦ, κατέλειπες ἂν τὴν πολύθεον πλάνην καὶ σαθρὰν θρησκείαν τῶν εἰδώλων, καὶ αὐτὸν μόνον προσεκύνεις τὸν ὄντως ὄντα Θεὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, ἀόρατον 〈ἐξ [om. M.] 〉 ἀοράτου καὶ ἀΐδιον ἐξ ἀἳδίου, ὃς τῇ ἰδίᾳ ἀγαθότητι καὶ φιλανθρωπίᾳ χρώμενος τὴν ἡμετέραν φύσιν ἀφράστῳ τρόπῳ τῇ ἑαυτοῦ θεότητι ἥνωσεν, τῆς ἀπατηλῆς πλάνης ἐλευθερώσας τοῦ διαβόλου.&rdquogr; Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· &ldquogr;Ὁρᾷς εἰς ὅσον ἀλαζονείας ἤλασας θράσος, ὥστε τολμῆσαι καταγοητεύειν τὰς ἐμὰς ἀκοὰς πολυπλόκοις ἀπάτης ἀποφθέγμασιν, τοῦ καταλιπεῖν με τοὺς ἀθανάτους θεοὺς καὶ προσελθεῖν τῷ ἐσταυρωμένῳ; ἀλλ᾽ οὐκ ἐπιτεύξῃ τῆς δολιοτήτος ταύτης· οὐ γὰρ εὐριπίστῳ τινὶ καὶ κούφῳ πρὸς ἐξαπάτην ἐνέτυχες. Χαίρειν οὖν εἰπὼν πάσαις σου ταύταις ταῖς περιττολογίαις, θῦσον προσελθὼν τοῖς ἀθανάτοις θεοῖς, ὅπως τὸ πρόσταγμα τῶν κρατούντων πληρώσας τιμῆς μεγάλης ἀξιωθήσῃ, συκάθεδρος δεξιὸς ἐπὶ τῆς ἡμετέρας ἠγεμονίας γινόμενος.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Ἐγώ, δικαστά, πολλάκις εἶπον ἤδη καὶ νῦν λέγω, καὶ λέγων οὐδέποτε παύσομαι, ὅτιπερ τὸν ἐμόν εὐεργέτην καὶ δεσπότην ἐπιγινώσκω Χριστὸν μόνον ἀληθῆ Θεὸν καὶ αὐτῷ μόνῳ προσκυνῶ καὶ λατρεύω· δαιμονίοις δὲ καὶ ἰνδάλμασιν εἰδωλικοῖς, μή μοι γένοιτό ποτε τοσοῦτον μανῆναι, ὥστε λατρείαν προσενεγκεῖν ἢ προσκύνησιν.”

[6] [in templum deorum ducitur;] Ὁ δὲ πεπλανημένος ἠγεμὼν τοῖς παρεστῶσι τῆς ἀσεβείας ὑπηρέταις προσέταξεν εἰπών· &ldquogr;Προσαγάγετέ μοι τοῦτον ἐν τῷ ναῷ τῶν θεῶν πορευομένῳ, ὅπως ἰδὼν τὰ ἐν αὐτῷ κάλλη καὶ τὴν λαμπρότητα, μετὰ τῆς πρεπούσης προθυμίας προσελθὼν θυσίαν προσενέγκῃ.&rdquogr; Ἦν δὲ ἅπας ὁ εἰδωλικὸς δόμος ἐκεῖνος ἰνδαλμάτων πολλῶν πεπληρωμένος χρυσῷ τε καὶ ἀργύρῳ περικεκοσμημένος. Ἔνθα τοῦ μάρτυρος εἰσενεχθέντος, λέγει πρὸς αὐτὸν ὁ ἡγεμών· &ldquogr;Θῦσον τοῖς μεγίστοις θεοῖς, Ὀρέστα, τοῖς τὴν οἰκουμένην κυβερνῶσιν.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Πεπλάνησαι, ὦ ἡγεμών, εἰς ἀδόκιμον νοῦν ἐμπεσών, ὥστε μὴ δύνασθαι κατανοεῖν τὸ συμφέρον καὶ διακρίνειν τὸ κρεῖττον ἀπὸ τοῦ χείρονος. Οὗτοι γὰρ ὡς ὁρᾷς, οὓς θεοὺς καλεῖν οὐκ αἰσχύνῃ, ἀνδριάντας ἀψύχους πρὸς ἐξαπάτην τῶν ἀνοήτων ἀνθρώπων χερσὶ τεχνιτῶν κατεσκευασμένους, χαλκὸς μὲν καὶ ἄργυρος καὶ σίδηρός ἐστι τὸ βλεπόμενον, τὸ δὲ νοούμενον δαίμονες ἀλάστορες οἱ δι᾽ αὐτῶν λατρευόμενοι· οἷς ὀφθαλμοὶ μὲν καὶ στόμα, χεῖρές τε καὶ πόδες μετὰ τῶν ἄλλων αἰσθητηρίων περίκεινται, οὐδεμία δὲ πρόσεστι τούτοις ἐνέργεια (πῶς γάρ;) ἐξ ἀψύχων ὑλῶν συγκειμένοις, τοῖς μηδέποτε δεδεγμένοις δύναμιν αἰσθήσεως ζωτικῆς. Πῶς δὲ καὶ κυβερνήτας οἰκουμένης ἀφρόνως ἀσεβῶν ἐπιγράφῃ τοὺς [τοῖς M.] μὴ μόνον ἑτέροις [ἑταίροις M.] , ἀλλ᾽ οὐδὲ ἑαυτοῖς ἐκεχειρίαν τινὰ παρασχεῖν ἐξισχύοντας, ἀλλὰ τοὐναντίον τῆς ὑμετέρας μᾶλλον ἐπικουρίας δεομένους [δεομένοις M.] ;”

[7] [iudici intrepide respondet;] Πρὸς ταῦτα διαπορούμενος ἀντειπεῖν, ὁ ἡγεμὼν λέγει τῷ μάρτυρι· &ldquogr;Τὰς μὲν περιττὰς ταύτας ἀντιθέσεις καὶ συζητήσεις ἐπὶ τοῦ παρόντος καταλιπόντες, ἄλλοις παραχωρήσωμεν, ἡμεῖς δὲ τῶν προσκειμένων ἀναγκαίων ὡς ἀπαραιτήτων ἔργων ἐχώμεθα. Δύο τοιγαροῦν ἐν ταὐτῷ προτεινομένων σοι σήμερον, τιμῆς καὶ ἀτιμίας, δωρεῶν καὶ κολαστηρίων, καὶ τὸ τελευταῖον τούτων, ζωῆς καὶ θανάτου, ὡς νουνεχὴς καὶ φρόνιμος τὰ χαριέστερα καὶ γλυκύτερα μᾶλλον τῶν λυπηρῶν καὶ πικραινόντων προτιμῆσαι βουλήθητι· καὶ προσελθὼν προθύμως θῦσον τοῖς θεοῖς, μήπως ἀπαναινόμενος τοῦτο πρᾶξαι, πρόξενος σεαυτῷ γενήσῃ πολυτρόπων στρεβλωτηρίων καὶ βασανιστηρίων ἀνυποίστων τῶν εἰς βίαιον θάνατον παραπεμπόντων.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης ἀπεκρίνατο· &ldquogr;Ἔοικας, ὦ ἡγεμών, ὥσπερ ἄνανδρόν τινα καὶ δειλὸν καταπτοεῖν με τούτοις τοῖς ῥήμασιν· μὴ τοίνυν μελλήσῃς ἐπὶ πλεῖον ἀναβαλλόμενος, ἀλλὰ τὸ παριστάμενον τῷ σκοπῷ τῆς ματαίας βουλῆς σου πρᾶττε συντομώτερον, ὅπως γνῷς διὰ τῆς πείρας αὐτῆς τὴν δύναμιν τοῦ ἐνδυναμοῦντός με δεσπότου μου Ἰησοῦ Χριστοῦ.”

[8] [flagris caeditur;] Τότε δὴ θυμοῦ πολλοῦ πλησθεὶς ὁ ἡγεμών, ῥοπάλοις τύπτεσθαι τὸν μάρτυρα προσέταξεν ἀπηνῶς, τῶν δημίων ἐπιβοώντων· &ldquogr;Μὴ μώραινε βλασφημῶν κατὰ τῶν ἀθανάτων θεῶν, ἀλλὰ πειθάρχει τοῖς προστάγμασι τῶν αὐτοκρατόρων.&rdquogr; Ἀνηλεῶς δὲ ῥαδβιζόμενος ὁ καρτερικὸς ἀδάμας ἐπὶ πολύ, τὸ ὄμμα διάρας πρὸς οὐρανόν, τὴν ἐκεῖθεν βοήθειαν μεγάλαις ἐπεκαλεῖτο κραυγαῖς· αἷς ὁ παράνομος ἡγεμὼν ἐπὶ πλέον μαινόμενος σφοδρότερον προσέταττε τοῦτον ῥαβδίζεσθαι κατά τε τοῦ νώτου καὶ τῆς κοιλίας καὶ παντὸς τοῦ σώματος, ἐν παραλλαγῇ πλειόνων κεντυριώνων ῥοπάλοις ἁδροῖς χρωμένων, μέχρις ἂν τῇ ἀλλεπαλλήλῳ τῶν ῥάβδων πυκνότητι καὶ καταφορᾷ τὰ σπλάγχνα αὐτοῦ διαρραγέντα πρὸς γῆν διεσκορπίζετο. Καὶ ἦν ἰδεἱν τὸν καρτερόψυχον ἐκεῖνον ἀδάμαντα τῆς ὑπομονῆς καθάπερ ἄψυχον ἀνδριάντα τὰς ἀνηκέστους αἰκίας ἐκείνας ὑπέχοντα καὶ ὥσπερ ἐν ἀλλοτρίῳ σώματι τὴν τιμωρίαν ὑπομένοντα.

[9] Μετὰ δὲ ταύτην τὴν μιαιφονίαις ἀνάπλεων κόλασιν, [immanes patitur cruciatus.] ἀνεθῆναι τὸν ἀθλητὴν μικρὸν προστάξας ὁ μιαρὸς δικαστὴς ἐπειρᾶτο πάλιν δολίοις λόγοις πρὸς ἄρνησιν ὁ ἀνόητος τὸν ἐχέφρονα προτρεπόμενος. Ὁ δὲ πολὺς ἐν συνέσει καὶ σοφὸς ἐν φρονήσει, τῇ παραινέσει τοῦ παροιμιαστοῦ πειθόμενος μὴ ἀποκρίνασθαι ἄφρονι κατὰ τὴν ἀφροσύνην αὐτοῦ παρεγγυῶντος, οὐδεμίαν ἀπόκρισιν δέδωκε τῷ τυράννῳ· [Prov. 26, 4.] ὃς τῷ ἐμφύτῳ θυμῷ μακινώτερον ἀναφλεγεὶς ἐκέλευσεν ὀβελίσκοις πεπυρακτωμένοις τὸν νῶτον αὐτοῦ καταφλεχθῆναι, καὶ ὄξει δριμυτάτῳ σὺν ἅλατι κεκραμένῳ τὰς καταφλεχθείσας σάρκας ἐπιρραίνεσθαι τριχίνοις τε ῥάκεσι τὰς πληγὰς εὐτόνως ἀνατρίβεσται. Ἐν ταύταις οὖν ταῖς πολυωδύνοις βασάνοις γενναίως ὁ γεννάδας ἐγκαρτερῶν ἦρεν πρὸς οὐρανὸν τὰ ὄμματα καὶ προσηύξατο πρὸς Κύριον οὕτως εἰπών· &ldquogr;Κύριε ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, ὁ τὴν σὴν δυναστείαν δείξας κατὰ τῶν ἀπειθησάντων τοῖς σοῖς προστάγμασι, καὶ τῶν μὲν Σοδομιτῶν τὰς πόλεις καταναλώσας πυρί, τῶν δὲ ἀγνωμόνων Ἰουδαίων τὰ κῶλα καταστρώσας ἐν τῇ ἐρήμῳ, [Hebr. 3, 17.] ὁ τὴν σὴν κραταιὰν βοήθειαν ἐξαποστείλας ἐξ ὕψους ἁγίου σου, καὶ σώσας τοὺς σοὺς θεράποντας ἐξ ἀναγκῶν καὶ κινδύνων, πυρός τε καὶ θηρίων ἀνημέρων, αὐτὸς καὶ νῦν, δέσποτα, πρόσσχες εἰς τὴν ἀντίληψιν τοῦ δούλου σου καὶ ποίησον μετ᾽ ἐμοῦ σημεῖον εἰς ἀγαθόν· [Psalm. 85, 17.] καὶ ἰδέτωσαν οἱ μισοῦντές με καὶ αἰσχυνθήτωσαν καὶ ἀπολέσθωσαν καὶ γνώτωσαν ὅτι σὺ κύριος μόνος ὕψιστος ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν.” [Psalm. 82, 18.] Μετὰ δὲ ταύτην τὴν προσευχὴν ἐνεφύσησεν εἰς τὰ πρόσωπα τῶν ἀκαθάρτων εἰδώλων καὶ παραχρῆμα πεσόντα συνετρίβησαν ὡσεὶ κονιορτὸς γινόμενα κατὰ τὸ γεγραμμένον· ὃν ἐκρίπτει ἄνεμος ἀπὸ προσώπου τῆς γῆς. [Idola corruunt.] [Psalm. 1, 4.]

[10] Καὶ τούτου τοῦ μεγίστου θαύματος γεγενημένου, λέγει ὁ ἅγιος πρὸς τὸν ἀσύνετον ἡγεμόνα· &ldquogr;Ποῦ ἐστιν ἡ δύναμις τῶν θεῶν σου, δικαστά; Βλέπεις πῶς οὐκ ἠδυνήθησαν βοηθῆσαι αὑτοῖς, ἀλλ᾽ ἀθρόον ἄρδην ἐξηφανίσθησαν ἅπαντες;&rdquogr; Ὁ δὲ τὸ ἀναιδὲς πρόσωπον ὑπὸ προφανοῦς αἰσχύνης ὅλως ἠλλοιώμενον ἐμφαίνων, ὡσεὶ κωφὸς οὐκ ἀκούων διέμεινεν ἀχανής. Οὐ τοῦτο γὰρ μόνον γέγονεν τὸ ξένον τεράστιον ἐπὶ τῇ τῶν ἀγαλμάτων συντριβῇ, ἀλλὰ καὶ ἕτερον παραδοξότερον ἐπισυμβέβηκεν. Ἅμα γὰρ τῷ ἐξελθεῖν τὸν ἀθλητὴν ἐκ τοῦ εἰδωλικοῦ σηκοῦ ἐκείνου, παραχρῆμα καταρραγὲν ἅπαν τὸ οἴκημα, κατεπτώθη καὶ γέγονεν εἰς ἐρήμωσιν ἐξάπινα. Ὁ δὲ παράνομος ἡγεμὼν μὴ βουληθεὶς καταπλαγῆναι τὸ μέγεθος τῆς θείας δυνάμεως, ἀλλὰ τὴν ἐπὶ τὸ χεῖρον ἀλλοίωσιν ἀλλοιωθείς, λύττῃ χαλεπωτέρᾳ κατὰ τοῦ μάρτυρος ἐξεμαίνετο· τὸν καιρὸν δὲ τῆς τιμωρίας πρὸς τὸ μέλλον ταμιευσάμενος προσέταξε τέως ἐν ἀσφαλεστέρᾳ φρουρᾷ παραφυλάττεσθαι τοῦτον, [In carcerem conicitur;] τροφῆς καὶ ποτοῦ παντελῶς παρορώμενον ἄγευστον. Ἐφ᾽ ὅλαις οὖν ἡμέραις ἑπτὰ φρουρούμενος ἄσιτος, ἐν ἀγαλλιάσει καρδίας διετέλει δεήσεσιν ἀδιαλείπτοις καὶ προσευχαῖς προσκαρτερῶν πίστει τε μόνῃ ζῶν καὶ ταῖς χρησταῖς ἐλπίσι τρεφόμενος κατὰ τὸ γεγραμμένον· ὁ δὲ δίκαιος ἐκ πίστεως ζήσεται· [Hebr. 10, 38.] καὶ πάλιν· οὐκ ἐπ᾽ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾽ ἐπὶ παντὶ ῥήματι διὰ στόματος ἐκπορευομένῳ Θεοῦ. [Luc. 4, 4.] Διὰ πάσης μέντοι νυκτὸς καὶ ἡμέρας οὐκ ἐνέλειπεν τῷ τῶν ὅλων σωτῆρι τὴν συνήθη δοξολογίαν προσάγων Χριστῷ, εὐχαριστῶν μὲν ὑπὲρ ὧν ἤδη διετηρήθη, θείῳ σθένει δυναμωθείς, ἀνάλωτος ταῖς ἐπινοίαις πάσαις τῶν τυραννούντων ἐχθρῶν, ἐξαιτούμενος δὲ καὶ τὴν μέχρι τέλους ὑπομονὴν καὶ καρτερίαν ἀνένδοτον.

[11] [clavis configitur;] Ὃν τῇ ὀγδόῃ ἡμέρᾳ προκαθίσας ἐπὶ τοῦ βήματος ὁ τῆς ἀσεβείας ἡγεμὼν καὶ παραστησάμενος ἔμπροσθεν αὑτοῦ, καταπληκτικῇ κραυγῇ χρησάμενος, φησὶ πρὸς αὐτόν· &ldquogr;Ἀνόσιε πάντων ἀνθρώπων καὶ θεῶν ἐχθρὲ δυσμενέστατε, πῶς ἐτόλμησας κατ᾽ αὐτῶν ἐξερεύξασθαι ῥήματα τοιαῦτα βλάσφημα, τῇ προτεραίᾳ ἐπὶ τοῦ ναοῦ προκαθημένης τῆς ἐμῆς ἐξουσίας; ἦ πάντως εἰς ἀπόνοιαν ἐπήρθης ἀκάθεκτον, βλέπων τὴν ἡμετέραν εὐμένειαν ἐπιεικῶς πρός σε διατεθειμένην. Εἰ τοίνυν βούλει τὸ μέγα τοῦτο τόλμημα παῤ ἡμῶν συγχωρηθῆναί σοι, ὑπήκοος γενέσθαι θέλησον τοῖς βασιλικοῖς προστάγμασι καὶ τοῖς θεοῖς θυσίαν προσάγαγε· ἐπεί, ἐὰν μὴ τοῦτο πρᾶξαι βουληθείης, χαλεπωτέρας τῶν προτέρων τιμωρίας ὑποστήσῃ, κακιγκάκως βιαίῳ θανάτῳ τῆς ζωῆς ἀποστερούμενος.&rdquogr; Ὁ ἅγιος Ὀρέστης εἶπεν· &ldquogr;Μὴ ταῖς ποικίλαις ἀπειλαῖς καταπτοεῖν με νόμιζε, δυσμενέστατε τύραννε, ἀλλὰ τὰ χαλεπά σου βασανιστήρια θᾶττον προσάγαγε καὶ πάντα τὰ τῆς μανίας σου βέλη κίνησον κατ᾽ ἐμοῦ· πρὸς ἅπερ ἅπαντα ἀντικαταστῆναι στερρῶς ἕτοιμός εἰμι, ἔχων ἀεὶ μετ᾽ ἐμοῦ τὸν ἐνισχύοντά με Χριστόν.”

[12] Τούτοις τοῖς πεπαρρησιασμένοις ῥήμασι τὸν ἔμφυτον θυμὸν ἀναφλέξας ἀσχέτως ὁ μανικὸς δικαστὴς ἐκέλευσε τοῖς ὑπηρέταις ἥλους σιδηροῦς εὐμήκεις ἐνεχθῆναι καὶ τούτους ἐμπαγῆναι κατά τε τῶν πλευρῶν καὶ τῶν ποδῶν τοῦ μάρτυρος. Καὶ τούτου θᾶττον ἢ λόγος γεγενημένου, ἦν ἰδεῖν τοὺς πόδας αὐτοῦ ὡσεὶ κρηπῖδας στρατιωτικὰς πεπερονημένας πάντοθεν, ἐξ ὧν ῥύακες μὲν ποταμηδὸν ἀπέρρεον αἵματος, ὀδύναι δὲ δριμεῖαι, μέχρι καρδίας αὐτῆς διἳκνούμεναι, τὸ καρτερικὸν σαρκίον συνέθλιβον· ἐν οἷς ἀριδήλως ἐδείκνυτο πᾶσι καὶ τὸ μεγαλόψυχον τοῦ καρτερόφρονος μάρτυρος καὶ τὸ τῆς ἄνωθεν προνοίας μεγαλοδύναμον. Ἐν οἷς ἀπαγορεύσας ὁ τῆς κακίας εὑρετὴς τῆς οἰκείας προσδοκίας καὶ μανικώτερον, ἢ μᾶλλον θηριωδέστερον εἰπεῖν, διατεθείς, εἰς ἐπίνοιαν πικροτέρας τιμωρίας ἐκτρέπεται. Καὶ σκοπεῖτε τῆς ὠμότητος τὴν ὑπερβολὴν ὅση, καὶ τῆς βασάνου τὸ εἶδος, ὡς καὶ μόνον ἀκουόμενον [ἀκούομεν M; ἀκουόμενον P. Nikitin in Mem. de l'Academie des sciences de Saint-Petersbourg, VIIIe S., t. I, p. 58.] φρίκης ἔμπλεων. [equo indomito alligatur.] Ἵππου γὰρ ποσὶν ἀγρίου ὁ τὴν γνώμην καὶ θηρίου [θηρίων M.] ἀγριώτερος ἁλύσεσι σιδηραῖς συνδήσας ἐκ τῶν χειρῶν τὸν μάρτυρα, μετὰ σφοδροτάτης ταχυτῆτος ἐλαύνεσθαι τὸ ζῷον μάστιξι τυπτόμενον ὑπὸ στρατιωτῶν παρακελεύεται. Ἐπὶ μήκιστον ἀφεστηκὸς τόπου διάστημα σταδίους σχεδόν που ρπ᾽ ἀπὸ πόλεως Τυανέων μέχρι χώρου τινὸς ἐπιχωρίως καλουμένου Βάτου, ἔνθα συρμῷ βιαιοτάτῳ τῷ τοῦ ἀγριωτάτου ἵππου δρόμῳ παρουσιάσας, εἰς χεῖρας Θεοῦ ζῶντος παρατίθησι τὸ πνεῦμα.

[13] [Reliquiae] Ὁ δὲ δύστροπος καὶ μανιώδης Μάξιμος [in flumen proiectae] μηδὲ μετὰ τὴν τελευτὴν τῆς ἀτόπου λύττης λήξας τῆς κατὰ τοῦ γενναιοτάτου μάρτυρος Ὀρέστου, προστάττει ῥιφῆναι τὸ πολύαθλον λείψανον αὐτοῦ ἐν τῷ βυθῷ Φίβου [Supra, p. 395, annot. 1.] τοῦ παραρρέοντος ποταμοῦ καταντικρὺ τοῦ ὄρους· ὅπερ ὑπὸ τῶν παρατυχόντων πιστῶν ἐθεάθη προφανῶς χερσὶν ἀνδρὸς λαμπροφοροῦντος ἀνακομιζόμενον ἐντίμως ἐκ τῶν ποταμίων ῥευμάτων καὶ κατατιθέμενον ἐν τῷ παρακειμένῳ ὄρει τῇ τῶν Τυανέων μητρηπόλει, [colliguntur.] ἐν ᾧ τόπῳ παμπληθεῖς ἰάσεις ἐπιτελοῦνται μέχρι τῆς σήμερον ἡμέρας, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ μέχρι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος οὐδέποτε τελούμεναι λήξουσιν. [1 Reg. 2, 30.] Ἀψευδὴς γὰρ ὄντως ἐστὶν ὁ εἰπών· ὅτι τοὺς δοξάζοντάς με δοξάσω, οὓς ἀληθῶς δοξάζει καὶ μεγαλύνει Χριστὸς ἡ ἀλήθεια· ἐνταῦθα μὲν ἀμυδρότερον, εἰ καὶ μεγάλοις σημείοις τούτους λαμπρύνει καὶ τέρασιν, ἐκεῖθεν δὲ [τε M.] λαμπρότερόν τε καὶ ὑψηλότερον ἀναδείξειεν ὡς φαεινοὺς φωστῆρας ὑπὲρ τὸν ἥλιον λάμποντας· μεθ᾽ ὧν καὶ ἡμεῖς ἀξιοθείημεν μετασχεῖν τῆς θείας ἐλλάμψεως, λιταῖς αὐτῶν εὐπροσδέκτοις συγκροτούμενοι καὶ συμπαθείας τῶν ἐπταισμένων καταξιούμενοι ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ θέλοντι πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἐλθεῖν ἀληθείας, [1 Tim. 2, 4.] ὅτι αὐτῷ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· ἀμήν.

DE SANCTA NATALENA VIRGINE IN AQUITANIA

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRÆVIUS

Nathalena virgo martyr Appamiis in Gallia (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Natalenae cultus in Gallia.]Parantibus nobis diem 5 novembris occurrit S. Natalena quae in nonnullis Galliae ecclesiis, ut in Brivatensi [Act. SS., Nov. t. III, p. 4; Breviarium Brivatense (Claromonti, 1654), pars aestivalis, p. 858.] , hoc die recolebatur, eius autem Acta seposuimus in diem 10 novembris, qui eius festo in dioecesi Appamiensi (Pamiers), e qua ortum ducere illa ferebatur, olim sacer erat [Labios, Vie de sainte Natalène vierge et martyre (Pamiers, 1872), p. 106.] . Postea tamen, id est iam saec. XVIII exeunte, sollemnitas illa translata est in diem 12, recentissime in diem 16 [Kalendarium perpetuum ad usum dioecesis Appamiensis, Conseranensis et Mirapiscensis a S. R. C. revisum et approbatum die 12 maii 1914, in Officia propria dioec. Appamiensis.] . In ecclesia Sarlatensi die 13 S. Natalenae festum agebatur [Proprium Sanctorum ecclesiae et dioecesis Sarlatensis (Parisiis, 1677). p. 215.] . Saec. XIV propriam Appamiae habebat ecclesiam [Confessio Arnaldi Egidii [an. 1320], ed. J. M. Vidal, in Annales de Saint-Louis-des-Français, t. III (1898), p. 316.] , quae procul dubio antiquior erat, et saec. XVI destructa est, in via quae etiamnum Sant Aleno a Sancta Lena vulgo dicitur [R. D. P. Robert, canonicus Appamiensis, qui et alia plurima notatu digna nobiscum perhumaniter communicavit, nuper haec nobis scripsit: “M. Jules Lahondès, très compétent en archéologie Appaméenne, consulté sur l'existence et l'emplacement de cette église dédiée à Sainte Natalène avant le XIIIe siècle, répond: Quant à la chapelle de sainte Natalène que le peuple appelait par abréviation sainte Lène, elle était placée dans la rue qui porta son nom dans tout le moyen âge et qui le porte encore malgré sa déformation en Sainte Hélène. Corriera Santa Lena, porta Santa Lena se retrouvent sans cesse dans les délibérations du Conseil de la ville. Je ne saurais dire quelle était la place précise de cette chapelle dans la rue, car chapelle et hospice disparurent au XVIe siècle et il n'en reste plus trace.” Addit R. D. Robert: “A remarquer que le peuple ne dit pas Sant Heleno comme il devrait dire s'il s'agissait de la mère de Constantin, mais Sant Aleno, corruption de Santa Lena.”] . Et haec quidem de veneratione S. Natalenae Appamiae et variis in locis vera sunt et certa.

[2] [Historia in breviario Appamiensi;]Non quidem incerta sed certo falsa quae de eius historia tradita sunt, et quae hisce breviarii Appamiensis lectionibus comprehenduntur. Lectio IV. Sanctae virginis et martyris Natalenae memoria, a temporibus iam remotissimis, in territorio Appamiensi celebratur. Nobilissimo patre, cui vulgaris Fredelaci regis appellatio, orta est. Cum, post multas filias, masculus in votis esset, nascenti Natalenae sexus iam fuit in opprobrium: quare iussa est in flumen suffocanda praecipitari. Miserans famula ad ripam tantum deposuit: quam christiana mulier suscepit et fovit et proprio lacte enutrivit et docuit in fide Dei vivi et veri, ut contigit in Egypto Moysi. Adolescens caritatis operibus puella vacabat, cum iratus pater, etiamsi cognovisset suam esse natam, iussit eam decollari. Gloriosam virgo mortem accepit cum palma triumphi, in orientali suburbio prope fontem qui eius nomine designatur et inde virtutem habet curativam.

Lectio V. Sicut beatus Areopagita, Natalena propriis manibus truncatum caput sustulit et, angelo comitante, per eas semitas incedens quae martyris nomen retinent, ad hunc locum pervenit ubi nunc exsurgit ecclesia beatae Mariae de Campo. Sanguine futurum templum signans, sepelienda occubuit. Ibi servatae sunt sacrae virginis exuviae usque ad lugendum illud tempus quo, ne ab haereticis dissiparentur, necesse fuit illas asportare procul. In monasterio monialium Sancti Benedicti Blesili [Blesle (Haute-Loire). De abbatia Sancti Petri de Blasilia, Gallia Christiana, t. II, p. 449.] , quod est in finibus Sancti Flori dioecesis, reconditae erant cum, anno millesimo sexcentesimo trigesimo septimo, Carolus de Noaillis, huius dioecesis episcopus, seposuit ossa duo Appamias mittenda et in oratorio collegii Societatis Iesu reponenda. Cuius post dissolutionem Societatis, praedictae reliquiae in ecclesia beatae Mariae de Campo, tamquam in propriis aedibus receptae sunt et ibi venerantur [Officia propria dioecesis Appamiensis, Conseranensis et Mirapiscensis … de mandato illustrissimi ac reverendissimi Martini Hieronymi Izart (Turonibus, s. a.). Pars autumnalis, ad d. 16 nov.] .

[3] [officium incertae aetatis;] Qua aetate quibusve auctoribus haec conficta sint plane ignoramus. Nullum huius fabellae antiquius testimonium habemus officio S. Natalenae quod anno 1664 Henschenio nostro missum est a D. A. Girard, canonico Sarlatensi, quodque servatur in collectaneis nostris, nunc codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 8933 – 34, fol. 45 – 63: Officium S. Nathalenae quod celebratur die 5 mensis novembris et eius inventio die 19 eiusdem mensis. Ad calcem haec addidit D. Papebrochius: D. Armand Girard scribit se accepisse de abbatia Blasiliensi feminarum Ord. S. Benedicti de Blesle, dioec. S. Flori. Voyez la vie de cette saincte dans les Vies des SS. d'Auvergne pag. 639. Liber ille tunc recens editus erat a Iacobo Branche [La vie des saincts et sainctes d'Auvergne et de Velay. Au Puy, 1652, in-8°, 1002 pp.] . Erit nobis haec lucubratio in antiphonas, lectiones et responsoria divisa pro S. Natalenae legenda antiquiore, incertae tamen aetatis, quae quidem non integra assumpta est, sed quatenus satis esse videbatur non ad sanctae notitiam sed ad expletionem officii, ut de aliis similibus a nostris iam notatum est [Act. SS., Maii t. VII, p. 800.] . Nobis etiam visum est ea resecare quae nihil omnino ad historiam S. Natalenae recolendam conferunt, ut sunt primae vesperae cum hymno [Hymnus Benigna nobis hodie alias canitur de sancto Sacerdote. Chevalier, Refert. hymnol., 2463.] , invitatorium, oratio. Officium inventionis seu translationis (fol. 59 – 65) omittimus, quippe quod locis sacrae Scripturae varie consarcinatis totum absolvatur.

[4] [reliquiae.] De primordiis cultus S. Natalenae redditi prorsus silent monumenta, nec placet coniectura eorum quibus visum est S. Natalenam seu Nataliam martyrem, Apamiae in Syria passam, in Occitaniam delatam esse a Rogerio comite Fuxensi [Cf. Act. SS., Iul. t. II, p. 13; Sept. t. I, p. 349; De Vic et Vaissette, Histoire du Languedoc, t. II (Toulouse, 1875), p. 61 – 62.] . De Natalia enim martyre Syra nemo unquam audivit. Reliquias Appamienses “S. Nataliae virginis et martyris ab haereticis igne crematas” saec. XVI referunt auctores Galliae Christianae [Gallia Christiana, t. XIII, p. 153.] . Natalenam procul dubio intellegunt. Nihilominus saeculo sequenti S. Natalenae corpus in sua ecclesia “ ab immemoriali” requiescere gloriabantur monachae Blesilienses [Branche, La vie des saincts et sainctes d' Auvergne, p. 639. Saeculo X reliquias Blesiliam allatas fuisse asserit Teilhard, Histoire d' Auvergne, p. 492: “ Les reliques de sainte Natalène, vierge et martyre de Pamiers, en la comté de Foix, reposent dans l'abbaye de Blesle, où elles furent portées dans le commencement du dixième siècle par deux écoliers.” Ita cod. bibliothecae Claromontanae 700. Catalogue general des manuscrits des bibliotheques publiques, t. XIV, p. 183.] , eiusque translationis memoriam quotannis agebant die 19 novembris [Supra, num. 3.] . A duobus adulescentibus sacrum corpus Appamia devectum esse, Blesiliae autem depositum, vi occulta eosdem alio progreli prohibente [Branche, t. c., p. 639.] , narratiuncula est haud dudum excogitata quae vulgatissimam redolet fabulam. De reliquiis inde anno 1637 Appamiam relatis habemus litteras C. de Noailles, episcopi Sancti Florentii: In visitatione Blesiliensis ecclesiae Sancti Petri, de theca in qua reliquiae sanctae Natalenae religiose servantur ac eximia populi devotione coluntur, seposui ossa duo Apamiarum (sic) mittenda ac in oratorio Collegii Societatis Iesu reponenda, ut ibi sanctae virginis immortalis memoria pie celebretur, unde creditur sumpsisse prima vitae mortalis exordia. In cuius rei fidem hoc diploma propria manu subscripsi ac sigillo meo ac secretarii mei scripto munitum esse volui. Die XVIII septembris 1637. + C. de Noüailles, episcopus Sancti Florenti. De mandato praefati illustrissimi ac reverendissimi D. D. mei episcopi, Berault C. [Labios, Vie de sainte Natalène, p. 111.] . Suppressa Societate Iesu, reliquiae S. Natalenae in ecclesia Ordinis S. Augustini [In loco dicto Loumet.] repositae sunt, et deinde in sacello prope ecclesiam Sanctae Mariae de Campo [Labios, t. c., p. 97.] . De reliquiis in ecclesia civitati Sarlatensi vicina servatis solius Castellani testimonium habemus [Martyrologe universel, p. 562.] . Reliquiae autem Blesilienses saec. XVIII ineunte perierunt.

OFFICIUM S. NATALENAE

Nathalena virgo martyr Appamiis in Gallia (S.)

E codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 8933 – 34. Cf. Comm. praev. num. 3.

〈Ad Matutinum, In primo nocturno.〉

[Antiphonae.] Ana. Sacratissima virgo Nathalena in sentibus gentium orta, Apamiae civitatis nobilissimae exstitit oriunda.

Ana. Cuius cunabula valens flamma divinitus decoravit, adveniensque in eam sanctae Trinitatis cultum suo splendore praesignavit.

Ana. Virgo venerabilis splendidissime procreata enituit sed genitoris feritate necari fluminibus constituta fuit.

Ana. Crudelitate igitur patris virgo Deo devota lymphis enecanda constituitur. Sed, interveniente beato Martino, a mortis periculo absolvi meretur.

Ana. Ereptam denique ab extrema necis voragine puellulam idem beatus antistes Christo mancipavit sub regulari sanctimonia.

Ana. Crevit sancta, ut rosula calamis cathegorans Christum ipsumque in capite sumpsit quem in pectore fatebatur.

[Lectiones.] Lectio I. Temporibus priscis cum saevitia tyrannorum ubique diffusa principatum super omnia regna teneret, abiectoque creatoris Dei cultu idolatriae summo opere necaret, exstitit quidam gentilis Apamiae, ut fama refertur, sceptra regens, omnem regionem illam suo imperio premens.

R. Venerabilis virgo Nathalena a stirpe gentilium nobiliter fuit exorta. * Supernae indolis generositate nobilius vixit subnixa. V. Quae gemino vigore refulgens divina sibi providente clementia — Supernae.

Lectio II. Erant autem illi plurimae filiae, 〈nulla〉 mascula ex coniuge 〈suscepta prole〉, quae post eius excessum in regno suo posset succedere.

R. Sancta vero venerabilis virgo Nathalena compertis summi regis magnaliis a mundanis iurgiis permansit intacta * Atque ab humanae concupiscentiae illecebris semota. V. Nam ut Deum ubique [ibique cod.] serviens videretur, egentium inopiam prout poterat resolvebat. — Atque.

Lectio III. Unde graviter turbatus sacro [sacra cod.] suae religionis iureiurando protestatur, nullam exhinc nascituram sibi filiam, quae vastis gurgitibus fluminis non obruatur.

R. Haec est virgo gloriosa quam Dominus de crudeli necatione internectionis ereptam salutari lavacro suo decoravit * Sua mirabili potentia. V. Quam Spiritus sanctus radio suae lucis inter cunas tertio irradiatam in sanctae Trinitatis titulo praesignavit innovandam. — Sua.

Lectio IV. Aderat namque tunc temporis mulier illius foetu gravidata, cuius partum in foemineo sexu oriturum aquis enecari tyrannus praeceperat.

R. Ingressa beata virgine nequissimum quoddam castrum praeses quidam, saevissimo stimulante spiritu, * Sacrae virginis in visu accensus est. V. Servos quippe suos postulavit accersire eam suumque cubile introducere, quia irremediabiliter — Sacrae. Gloria. — Sacrae.

In 2° nocturno.

[Antiphonae.] Ana. Satagens Christo virgo venerabilis fideliter sancto adhaesit Martino dicens quia litteras (?) processit ab eo.

Ana. A contagio vitam duxit intactam dominoque suo inviolabilis perstitit reservata.

Ana. Innocens virgo dominum Iesum Christum pro nobis exora, ut tuo adiuti auxilio valeamus perpetua morte carere.

Ana. Ingredientem castrum puellulam sacratam statim praeses suis tradi cubilibus iubet absque dilatione.

Ana. Interrogavit praeses sanctam virginem Nathalenam: “Virginitatis pudor si perfectus in te fuerit, 〈in〉 meis cubilibus permanebit felix.”

Ana. Gaudebat sancta se tormenta pati pro nomine Christi atque in eius amore mori parata est.

[Lectiones.] Lectio V. Peperit ergo die statuta et nihil aliud praeter solitum [solutum cod.] ex utero suo recepit nimio merore confecta; quid inde agat qualive modo hunc partum domino suo celet penitus ignorat.

R. Dum venerabilis virgo ante praesidis sisteretur tribunal nequiter sic ei inquit: * “Si talibus ut asseris exorta esses natalibus meo connubio non dedignareris frui amore gratuito.” V. Infelix porro praeses sacratissimae virgini sic affatus est: — Si talibus.

Lectio VI. Cum igitur apud se huc et illuc mentis sententiam volvens tractare ex hoc coepisset, ecce subito super ipsa cunabula vagientis infantulae splendor caelitus allabitur, terque repetito fulgore totum cubile irradiavit in modum adorandae crucis divinitus emissa lux.

R. Regrediensque dirus praeses a regali aula invenit fugientem beatam virginem; quam cum interrogaret quamobrem fugam peteret et illa eius verba flocci ferret, illico gladio evaginato caput eius abscidit. * Et sic gloriosa virgo ad caelos ovanter conscendit. V. Gaudent namque caelestium chori virtutum quia devicto tyranni imperio caelesti sposno sacra maluit copulari. — Et.

Lectio VII. Ex quo signo mirabiliter acto mentibus consternatae [consbstenatae prius obstenatae cod.] obstetrices quae ibidem aderant fatale nomen caelitus inspiratum acclamant remque inauditam super huius puellulae ortum illuxisse astupent intra cordis penetralia.

R. Beata Christi Nathalena cum abscisso capite exanimis iaceret, surgens concita proprium caput in manibus suscepit * Ac in loco ubi nunc colitur cum eo pervenit. V. Irruente divino flamine, virgo beata animata est sacrisque manibus iam coronatum caput suscepit. — Ac in loco.

Lectio VIII. Quarum aliae donum Dei ignavia mentis parvi pendentes, ludificationem potius falsae imaginationis fuisse decertant quam summi regis mirificam in omnibus operibus suis potentiam.

R. Concede nobis quaesumus Domine, veniam delictorum et [ut cod.] intercedente beata Nathalena, cuius hodie solemnia celebramus, * Talem nobis tribue devotionem ut ad eius pervenire mereamur societatem. V. Adiuvent nos eius merita quos propria impediunt scelera; qui ei tribuisti caelestis palmam triumphi nobis veniam non deneges peccati. — Talem nobis. Gloria. — Talem.

〈In tertio nocturno.〉

[Antiphona.] Dum astabat Nathalena sancta in conspectu praesidis suggerente divino spiritu sic affata respondit: “Putasne, nequissime praeses, magis tibi turpiter velle me adhiberi quam Christo domino incontaminato corpore copulari, cui semper famulari studui?

[Lectiones.] Lectio IX. Lectio sancti Evangelii secundum Matthaeum. In illo tempore dixit Iesus discipulis suis parabolam hanc: Simile est regnum caelorum decem virginibus quae accipientes lampades suas exierunt obviam sponso et sponsae et reliqua. Audiens autem tyrannus ex mulieris suae conceptione se recepisse foeminei [foemini cod.] sexus sobolem (erat [aderat cod.] enim iam novem filiarum pater) in gurgitis vertiginem religato ad collum saxo iussit demergi.

R. Sancta Dei martyr et virgo, quae pro Christi nomine sitiens epotasti verba ecclesiastici dogmatis, audi preces supplicantium tibi, * Ut carmen nostri cantici feras ante thronum aeterni iudicis. V. Inclyta martyr, adesto nostris precaminibus nosque tribue valere cum sanctis omnibus. — Ut.

Lectio X. Sicque una pedisse quarum in latibulo manicae suae infantulam recondens ad ripam usque fluminis quod [quod cod.] ad radicem praedictae Apamiae fluit concite pervenit.

R. Adest nempe dies sacra in qua martyr Nathalena in aethera triumphavit. * Cuius petimus suffragia ut det nobis sanctorum perfrui consortio. V. Annuat Christus in nobis veniam delictorum interventu huius virginis. — Cuius.

Lectio XI. Traditur autem tunc illa die per eundem locum sanctissimum Martinum Turonorum episcopum iter facere atque illam pedissequam obviam habuisse.

R. Gloriosa martyr virgo Nathalena, pro nostra Christum exora pace, quae hodie triumpho caelesti evecta es Olympo. * Intercede pro omni populo tibi nunc poscenti corde devoto. V. Adesto quoque, martyr sancta, precibus nostris, quae polles in contuberniis exultantium virginum laetis. — Intercede pro.

Lectio XII. Subsistens ergo paulisper vidit illam absconso manicae infantulam exponere, colluloque immane saxum adnectere. Inde se propius faciens cur undis obruere vellet puerulam coepit indagare.

R. Hodie virgo venerabilis, devicto tyranno noxio, cum certaminis corona ad polos triumphans ascendit; nam glorioso funere Domino [dominum cod.] . oblata est. * Vivit cum quo et regnat in saeculorum saecula. Amen. V. Cuius iuvari intercessionibus devota mente poscimus; impetret nobis veniam quae cum Domino possidet palmam. — Vivit cum quo. Gloria Patri. — Vivit.

Ad Laudes.

[Antiphonae.] Ana. Cum venerabilis Dei cultrix capite truncato iaceret, corpus quievit cum eo.

Ana. Quo in locello sacrum caput cecidit, fons magnus mirabiliter emanare coepit.

Ana. Ad quem venientes turbae morborum contagiis lotae curabantur.

Ana. Surgens sacra martyr caput in manibus suscepit ac in loco ubi nunc colitur illico deportavit.

Ana. Ingressa sacra 〈martyr〉 speluncam cum pace feliciter in Domino obdormivit.

Ad Vesperas.

Ana. O quam est admirabilis virgo cuius solemnitatem colimus, quam Christus ab ipsis cunabulis elegit. O quam veneranda fuit quae nusquam prodigiis vacare [vacari cod.] destitit. O quam innocens permansit quae huius cosmi piacula sprevit, non violata sed vere intacta Deo adhaesit.

DE SS. TIBERIO, MODESTO ET FLORENTIA MARTYRIBUS IN AGRO AGATHENSI

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Tiberius martyr in agro Agathensi (S.)
Florentia martyr in agro Agathensi (S.)
Modestus martyr in agro Agathensi (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Sancti Tiberii monasterium.] Cessero oppidum est Volcarum Tectosagum, in Gallia Narbonensi [A. Holder, Alt-Celtischer Sprachschatz, i. v. Cessero; E. Thomas, Dictionnaire topographique du departement de l'Herault, p. 196.] , nunc Saint-Thibery ad dextram Arauris fluvii ripam (Herault, arrondissement de Beziers, canton Pezenas), ubi iam saeculo IX ineunte monasterium erat S. Tiberio martyri dicatum. In constitutione Ludovici Pii de monasteriorum servitiis anno 817 edita, inter monasteria quae nec dona nec militiam dare debent sed solas orationes pro salute imperatoris vel filiorum eius et stabilitate imperii numeratur monasterium Sancti Tiberii [M. G., Legum sectio II, Capitularia regum francorum, t. I, p. 351.] ; et in epistula quam pridie obitus sui (10 februarii 821) dictavit Benedictus abbas Anianensis, hanc fratribus commendationem reliquit: Abbati quoque Modario de monasterio Sancti Tiberii auxilium, in quibus indiguerit, ferte, et de his et de aliis veluti in vita mea magis autem post mortem agite meam [BHL. 1096, n. 43.] . Anno 870 Bonesindus nuncupatur abbas ex monasterio Sancti Tiberii cui vocabulum est Cesarion agitque pro partibus Sancti Tiberii in Cesarione monasterii ubi sacrum corpus requiescit [Mabillon, De re diplomatica, 2a ed., p. 541.] . Haec certa sunt et antiquissima de celebri quondam coenobio [Monasterium “quod in via publica qua itur de civitate nostra Avinionem. ad Sanctum Iacobum in Compostella, consistit, et in quo peregrini ad illud in magna copia confluentes benigne reficiuntur.” Ita Nicolaus V, in litteris 29 iulii 1448 abbati monasterii datis. H. Denifle, La désolation des églises, monastères, hôpitaux en France vers le milieu du XVe siècle, t. I, p. 227. De conciliis apud Sanctum Tiberium habitis et capitulo generali pro reformatione ordinis Benedictini, Gallia Christiana, t. VI, p. 708.] testimonia. Quis primus eius auctor fuerit plerique se ignorare fatentur,nonnulli tamen Attilionem esse putant [Cf. Gallia Christiana, t. VI, p. 707; Histoire génèrale de Languedoc, t. VI (Toulouse, 1876), p. 556 – 61.] quem cum Nebridio et Aniano inter summae sanctitatis viros huius provinciae et Benedicti Anianensis amicos laudibus effert Ardo huius biographus [BHL. 1096, n. 3.] . Nostrum non est hanc quaestionem dirimere, idque solum notasse sufficiat saeculo IX decurrente monasterium nomen gestasse sancti cuiusdam Tiberii martyris, cuius reliquiae in eiusdem ecclesia servari, nulla sociorum facta mentione, ferebantur.

[2] [Martyrologia.] Antiqua martyrologia de S. Tiberio silent. Primum nuntiatur apud Florum his verbis: IV id. nov. in territorio Agatensi, in Cesarione, natale sanctorum martyrum Tyberii, Modesti et Florentiae, qui tempore Diocletiani, variis tormentis cruciati, martyrium compleverunt [Quentin, Les martyrologes historiques, p. 349.] . Florum his versibus exornavit Wandelbertus (an. 848):

Quartis [Id est quarto idus novembris.] Modestus, Florentia Tiberiusque
Trino martyrio trino pro nomine fulgent [M. G., Poet. lat., t. II, p. 598.] .

Eundem Florum exscripsit Ado, Adonem Usuardus, qui tamen verba in Cesarione expunxit [Sola nomina habet martyrologium Fuldense, Anal. Boll., t. I, p. 44; item calendarium Drummondiense. A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints (Edinburgh, 1872) p. 28; Florentiam omittit Gormanni Martyrologium, W. Stokes, The Martyrology of Gorman (London, 1895), p. 214.] . Undenam excerpta sit brevis historia de Tiberio cum duobus sociis sub Diocletiano passis, nunc quaerendum est.

[3] [Passio SS. Tiberii et sociorum.] Tres habemus SS. Tiberii, Modesti et Florentiae Passiones, quae, res narratas quod attinet, ad unam reducuntur. Prior ea est quae ad Bollandum nostrum missa est [In epistula ad Bollandum (Cod. bibl. Boll. 320, I, 52), haec addit Possinus: Erant et alia ad manum de S. Tiberio sed maiusculae molis, ut exspectandam duxerim occasionem transmissionis commodioris. Haec si missa sunt, certe nullum reliquerunt vestigium.] , ut ipse testatur: a P. Rectore Monspeliensi accepta ad me misit P. Petrus Possinus, 8 maii 1646, servaturque adhuc inter Collectanea Bollandiana mensis novembris, cod. bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38 (=B), fol. 243 – 246v, in XXVII lectiones divisa die festo et per octavam recitandas. Ea esse Acta illa diffusiora a Catello lecta [Mémoires de l'histoire du Languedoc (Toulouse, 1633), p. 279.] , recte coniecisse videtur Sollerius noster [Usuardi martyrologium, p. 664.] . Quoniam antiqui codices periere vel latent, Passionem proferimus ex apographo Bruxellensi, ea partitione retenta quae ad usus liturgicos inducta est, suppressis rubricis in principio singulorum capitum recurrentibus: Lectio I, II… Alio die… Hisce autem Actis discutiendis non multum immorabimur. Qui enim ea attente perlegerit, solis nominibus locorum et paucis personarum discrepare deprehendet ab Actis SS. Viti, Modesti et Crescentiae, qui in Sicilia passi leguntur sub Diocletiano [BHL. 8711 – 8716.] . Horum autem sanctorum Passio, ut plerumque accidit in hoc litterarum genere [Cf. quae dicta sunt in libro nostro Les Passions des martyrs et les genres littéraires, p. 365 – 423.] , compluribus tradita est recensionibus, nec certum est eam ipsam qua Cesseronenses usi sunt, ad nos usque pervenisse [BHL. 8711 mut. Collata Passione S. Tiberii cum Passione S. Viti manifestum fit revera Surium praeter morem modice stilum mutasse.] . Certe proxima erat libello quem e codice antiquissima manu exarato eruit L. Surius, cuiusque stilum hinc inde modice elimavit. Nam easdem res eodem ordine iisdem paene verbis enarrat Passio S. Tiberii, uno loco excepto, qui ultimae parti capitis IX et principio capitis X recensionis Surianae respondet: omittit enim quac ibi referuntur de terrae motu variisque miraculis, usque ad haec S. Viti ad Diocletianum verba: Fac ocius quod facturus es. Et illa quidem in exemplo nostro Passionis S. Tiberii desunt, non tamen in singulis neque in archetypo, quod demonstratur ex altera Passione quam scripsit Petrus Calo.

[4] [Petrus Calo.] De Petro Calo († 1348) eiusque legendario fuse tractavit Albertus Poncelet noster [Le légendier de Pierre Calo, in Anal. Boll., t. XXIX, p. 5 – 116.] , ita ut nihil quod addamus supersit. Passio S. Tiberii debito loco inserta est inter sanctos Novembris tum in codice 1= Veneto, bibliothecae Sancti Marci IX. 20, fol. 288 – 289, tum in codice 2= Eboracensi (York) XVI. G. 23, fol. 83v – 84, quibus adhibitis eam typis mandamus. Codices, mendis refertos, saepe corrigere oportuit, tum prudenti adhibita coniectura, tum restituta huius aetatis scribendi ratione a qua saepe recedunt; et huius quidem generis pravas lectiones, ut sunt fillius, redere, aducere, vessatio, confuxus, tacite emendavimus. Quod autem res narratas attinet, nihil fere est quod Petrus non acceperit ab auctore antiquae Passionis cuius ipsam phrasim quandoque adhibet. Saepius tamen sua utitur, et quae superflua videntur resecat. Satis infeliciter eruditionis specimen praebet (c. 6), ubi seriem imperatorum a Valeriano ad Diocletianum enumerat. Cum enim utriusque nomen in Passione legisset, non advertit Valerianum illum non imperatorem sed praesidem esse qui Diocletiano imperante sedisse censebatur.

[5] [Petrus de Natalibus.] Tertia Passio, multo brevior, ea est quae legitur in Petri de Natalibus Catalogo sanctorum, lib. X, c. 46. Ex antiqua etiam Passione tota excerpta est, nec refert leves errores notare quos in concinnanda epitome Petrus commisit. Cum ceterae SS. Tiberii et sociorum Passiones ineditae erant, haec sola hucusque ab iis lecta est qui de martyribus verba fecerunt [Ita v. gr. Tillemont, Mémoires, t. IV, p. 472.] , Catello tamen et Sollerio exceptis.

[6] Et ille quidem nullum de Actis antiquis indicium protulit; hic vero ea sibi nequaquam placere asseruit. Contemnenda dixisset si eorum fontes perspicere potuisset, nec ea quicquam prorsus ad S. Tiberii gesta cognoscenda conferre pronuntiasset. Nullos S. Tiberium socios habuisse iam ex antiquioribus quae adduximus monumentis, [Nullos habuit socios S. Tiberius] ubi unus S. Tiberius Cesserone quiescere dicitur, probabile erat; id nunc ex ipsa Actorum ratione plane perspicuum fit. Modestus enim S. Viti socius fuisse fertur. Quod autem Florentiam non Crescentiam certaminis sociam habuisse Tiberius dicatur, id etiam ab Actis S. Viti sumptum est, ubi Florentia nuncupatur matrona illa quae martyrum corpora sepulturae tradit [Act. SS., Iun. t. II, pp. 1026, 1027.] ; huius autem nomen cum Crescentia ex mera fingendi libidine hagiographus commutavit, nec quisquam, post Eugenium Thomas, serio contendat Florenciacum (Florensac), qui locus est a Cesserone parum distans, a sancta Florentia nomen habere [Dictionnaire topographique du département de l'Hérault, p. 197.] . Huius enim antiqua ecclesia non Florentiam sed sanctos Iohannem, Petrum et Susannam titulares habebat [Gallia Christiana, t. VI, instrum. p. 316; cf. Dictionnaire topographique, p. 65.] . Modestus ergo et Florentia a calendariis expungendi sunt.

[7] [cuius de cetero historia ignoratur.]Non ita Tiberius, quamquam, ut verum fatear, praeter nomen et quod Cesseronenses monachi eius reliquias se possidere gloriabantur, nihil quod certo asseri possit de eo traditum est. Monasterium eo loco excitatum fuisse quo S. Tiberius martyrii palmam adeptus erat eiusque sacrum corpus quiescebat, nonnullorum opinio est. Reliquias aliunde advectas in monasterium iam constitutum illatas esse si quis contendat, equidem non negabo; id tamen nullo potest argumento comprobari. Unum tamen rei indicium, qualecumque id est, proferre iuvat. Si fides sit Mabillonio, monasterium Cesseronense in honorem SS. Stephani, Tiberii, Modesti ac Florentiae dedicatum erat [Annales ordinis S. Benedicti, l. XXIV, c. 77.] . Undenam acceperit S. Stephanum inter patronos loci numerari, non prodit; ex donatione Raymundi Raphinelli, quam legit atque excerpsit [Ibid., l. XXVI, c. 23.] , rem didicisse videtur. His enim utitur verbis qui instrumentum consarcinavit: cedo vel dono… monasterio quod Caesarion dicitur, quod est constructum in territorio Biterrensi, in suburbio Agathensi, in quo sacrata est ecclesia in honore protomartyris Stephani, in qua requiescit corpus supradicti martyris Tiberii [Histoire de Languedoc, t. II (Toulouse, 1876), p. 296 – 97.] . Diploma a falsario confictum esse nemini hodie dubium est; non ideo tamen singulae quibus constat sententiae falsae habendae sunt, nec veri simile est loci incolas ecclesiae patroni vel nomen ignorasse vel finxisse. Ecclesiam monachorum primum dicatam fuisse S. Stephano, qui post susceptas S. Tiberii reliquias eidem locum cesserit, haud improbabilis est coniectura, etsi de loco martyrii et prima sepultura nihil prorsus compertum habemus. De reliquiis sanctorum Modesti et Florentiae una cum corpore S. Tiberii decursu temporum passim mentio fit; quarum inventionis nullum superest documentum. [Reliquiae.] In coenobio nostro, ita apud Cl. Estiennot, IV kal. decembris dies inventionis SS. recolitur sub his terminis: “Inventio SS. Tiberii, Modesti et Florentiae… omnia de communi aut de natali sanctorum sumuntur ut IV id. novembris.” Quo vero saeculo, quo anno inventa fuerunt sanctorum reliquiae non scimus [In codice bibl. Nationalis Parisiensis Lat. 12760, “ Antiquit. in Septimania, Gothia et pago Tectosagum”, fol. 120.] . Corporum sanctorum fata a monasterii incolis saec XVII ita narrabantur: Sane saeculo anteacto et anno circiter 1568 nostri ascetae neotericorum metu, qui iam per varia provinciae loca grassabantur, in capsa lignea horum sanctorum martyrum ossa ita tuto et ignoto loco recondidere, ut licet anno 1571, quo segreges oppidum Cesarionis occupavere et coenobium pessum dedere, sacras reliquias igni contradendas ubique disquisierint, Deo volente qui suorum sanctorum ossa custodivit, nusquam reperire potuerunt… Pacatis autem anno 1574 tumultibus, paulo post, cum per aliquot annos sacra sanctorum ossa latuissent, inventa, et sodalibus confraternitatis S. Tiberii, iamdiu reversis, nostrorumque Congregationis S. Mauri pietate ac studio in thecam argenteam fabrefactam solemni pompa ac ritu a DD. Mauritio de Brustes, abbate coenobii Cessarionis meritissimo, e lignea in qua iacuerant capsa transferuntur anno 1655, ut fuse refert instrumentum super hac translatione confectum [Cod. Paris. 12760, fol. 120.] . Cum his componenda sunt quae scribunt Historiae Occitaniae nuperi editores, capsas argenteas quibus continebantur reliquiae sanctorum a Calvinianis destructas fuisse, mox a consulibus loci et abbate Ludovico de Flavin restitutas [Histoire de Languedoc, t. IV, p. 557.] . Primis annis saec. XVII, sanctorum trium corpora magna veneratione in ecclesia Sancti Tiberii colebantur, si fides sit breviario Agathensi [Officia peculiaria ecclesiae et dioecesis Agathensis (Biterris, 1616), p. 83.] . Non corpora sed corporum particulas saec. XVIII ibidem quiescere asserit breviarium Lodovense: in huius monasterii ecclesia sanctorum martyrum reliquiarum portiones quasdam religiose asservatas pia fidelium veneratione etiamnum frequentari [Breviarium Lodovense, Pars autumnalis (Parisiis, 1775), p. 499.] .

[8] [Festi celebratio.] S. Tiberii et sociorum festum agebatur die 10 novembris in dioecesibus, praeter Agathensem, Albigensi, Aquensi, Arelatensi, Biterrensi, Burdigalensi, Carcassonensi, Foroiuliensi, Magalonensi, Massiliensi, Ruthenensi [Catal. Lat. Paris., t. III, p. 717.] , quibus adde Narbonensem [Breviarium Narbonense, Pars autumn. (Parisiis, 1709), ad d. 10 nov.] , Sancti Pontii Thomeriarum [Ordo officii divini recitandi in ecclesia cathedrali et dioecesi S. Pontii Tomeriarum pro anno Domini MDCLXXXI, ad diem 10 novembris; Ordo divini officii recitandi in Divisione S. Pontii Thomeriarum pro anno Domini 1829, ad diem 14 novembris.] , Montepessulanensem [Libros liturgicos dioecesium Montepessulanensis, Magalonensis, Biterrensis, Agathensis, Lodovensis, S. Pontii Thomeriarum recensuit Maubon, Les livres liturgiques du diocèse de Montpellier, Montpellier, 1895.] . In Lodovensi recolitur die 9 novembris ob festum S. Georgii episcopi Lutevensis quod diei 10 assignatur [Supra, p. 313 E.] .

[9] In ecclesia Marchtallensis monasterii quondam [Alterius Tiberii cultus in Germania.] ordinis Praemonstratensis in dioecesi Constantiensi [Gallia Christiana, t. V, p. 1106.] ab anno 1626 servatur caput S. Tiberii, christianae plebis concursu et miraculorum fama celebre. Qui huiusce martyris laudes vel historiam conscripserunt [Sab. Sailer, Leben und Marter-Geschichte des grossen und wunder-würckenden heil. Martyrers Tiberii. Augspurg, 1746. Alias huius operis editiones, eiusdem auctoris laudationes S. Tiberii enumerat L.Goovaerts, Écrivains, artistes et savants de l'Ordre de Prémontré, t. II, pp. 124, 128; G. Knauff, Der heilige Martyrer Tiberius und sein durch Wunder berühmtes Haupt zu Obermarchthal, Riedlingen, 1896. Cf. Anal. Boll., t. XV, p. 433.] eius gesta ex antiqua nostra Passione enarranda esse minime dubium habuerunt, eique festus dies 10 novembris constitutus est. Temere et inconsulte, cum caput S. Tiberii Marchtallensibus dono datum a Iohanne Antonio Tritt, episcopo Tiberiadis et Constantiensi suffraganeo, non quidem Cesserone sed Roma allatum sit [Knauff, t. c., p. 10.] . Tiberium quendam in Romanis coemeteriis olim sepultum fuisse non negaverim; de martyre Tiberio Romano quis unquam audivit? Sed de reliquiis Marchtallensibus indagare huius loci non est, cum utrique Tiberio solum nomen commune sit.

I. SS. TIBERII ET SOCIORUM PASSIO PRIOR

Tiberius martyr in agro Agathensi (S.)
Florentia martyr in agro Agathensi (S.)
Modestus martyr in agro Agathensi (S.)

E codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38 (=B). Cf. Comm. praev. num. 3.

Passio sanctorum martyrum Thiberii Modesti et Florentiae sub imperatoribus Valeriano et Diocletiano.

[1] [Tiberius puer,] In tempore illo cum Valerianus praeses [In sequentibus Valerianus plerumque Caesar nuncupatur. In Passione S. Viti (Comm. praev, num. 3) praeses est.] persecutionem exerceret christianorum, pervenit ad eum quia [qui B.] beatus Thiberius filius Heleae [In Passione S. Viti pater Hylas vocatur.] Iesum Christum coleret, et Deum qui in caelis est, adoraret. Tunc praeses vocavit patrem eius et dixit ei: “Quid est quod audio de filio tuo? Deum quem christiani colunt adorat; sed si vis eum sanum habere atque incolumem, ab hac stultitia revoca eum.” Tunc Heleas, his auditis, filium suum vocavit ad se et dixit ei: “Fili, audi patris tui utile et salutare consilium ut ab hac insipientia recedas, ne forte irati principes furorem suum exerceant in te.”

[2] [Heleae filius,] Tunc puer respondens, dixit patri suo: “Utinam tu Christo velis consentire, et qualis esset filius Dei, et velis ipsum agnoscere. Ipse enim est Agnus Dei qui tollit peccata mundi.” Heleas dixit: “Ego scio Christum quem tu dicis hominibus in Iudaea crucifixum esse, et apud Pilatum flagellis caesum traditum ad crucifigendum, quem tu confiteris filium.” Sanctus Thiberius dixit: “Illius traditio et crucifixio peccatorum redemptio est, ideoque nullus hominum me ab ipso separare potest.” Multa autem daemonia beato Thiberio confitebantur, multos caecos illuminabat, infirmos reddebat sanitati.

[3] [ad Valerianum adducitur;] Haec audiens Valerianus Caesar, apprehendens patrem dixit ei: “Audio quod filius tuus Christum illum crucifixum, qui in Iudaea passus est, adorat, et deos meos contemnit.” Et iussit eum adduci ad se. Cumque adductus esset puer, sedens Caesar pro tribunali, interrogavit eum dicens: “Quare non sacrificas diis? An nescis quia principes iusserunt ut si quis inventus fuerit illum Christum colens diversis poenis interficiatur?” Beatus Thiberius repletus Spiritu Sancto, non trepidans neque timens, signaculo facto filii Dei, aperuit os suum et dixit: “Ego scultilibus et lapidibus numquam consentio; habeo enim Deum cui servit anima mea.”

[4] [verberatur;] Tunc videns Heleas, exclamavit voce magna, ut cognovit alios amicos dicens: “Plangite mecum, quia video, amici [amicum B.] , filium meum perire.” Sanctus Thiberius dixit: “Ego non pereo, si possim in congregationem introire iustorum.” Valerianus dixit: “Quia de tam nobili genere es, amicitiae patres tui me retinent.” Tunc iussit iratus fustibus mactari puerum praeses. Et dixit ei: “Age, miser, ergo et sacrifica diis.” Beatus Thiberius dixit: “Semel tibi dixi, Caesar, Christum adoro filium Dei.” Iratus Valerianus iussit ministris puerum in domo caedi; qui postquam manum in puerum miserunt, statim brachia eorum arida facta sunt. Et exclamavit Caesar dicens: “Manum perdidi, torqueor dolore.”

[5] [praesidis manum aridam curat;] Tunc vocatus est Heleas pater eius et dixit ei Valerianus Caesar: “Tu filium non habes, sed video istum magum esse.” Sanctus Thiberius dixit: “Magica mea Christus est, qui me docuit omnia mandata sua, cuius opere repletus sum, qui mortuos suscitavit, et pedibus suis per mare ambulavit, qui imperavit mari et cessavit a furore suo, cuius ego servus sum. Si possint, dii tui faciant manum tuam sanam.” Valerianus dixit: “Tu fac.” Sanctus Thiberius dixit: “In nomine domini mei Christi, facio propter eos qui astant, ut videant et credant in dominum Iesum Christum.” Et statim manum cius sanam reddidit.

[6] Tunc praefectus signavit patri suo dicens: “Vade, [variis modis tentatur.] et corripe filium tuum, ut acquiescat et sacrificet diis, et non peccet.” Tunc pater eius introduxit filium suum intra domum suam, et multis deliciis 〈et [om. B.] 〉 mollibus verbis 〈suadebat ei [om. B, supplevi ex Passione S. Viti.] 〉, et insuper etiam in cymbalis et organis suas ante eum saltare. Ille autem oculos suos ad caelum levabat dicens: “Cor contritum et humiliatum Deus non spernit. [Psalm. 50, 19.]” Et iussit cubiculum onerari divitiis et lapidibus pretiosis.

[7] [Angelorum splendor.] Et cum ingressus fuisset in cubiculum, pater eius clausit cubiculum. Ille autem genua flectens deprecabatur Dominum dicens: “Dominus Abraham, Deus Isaac, Deus Iacob, miserere mei et confirma me in virtute [in marg. corr. B.] tua ut non praevaleat draco iste iniquitatem faciens servo tuo, ne dicant gentes: Ubi est Deus eorum?” [Psalm. 113, 2.] Fulgebat autem cubiculum quasi duodecim lampades ardentes, et factus est ibi velut [voluit B.] odor aromatis pretiosi. Tum pater et familia dicebant: “Numquam talem odorem hic sensimus.” Heleas dixit: “Dii venerunt in domum meam ad filium meum.” Et elevans se per ostium, respiciebat; miro autem 〈splendore [om. B.] 〉 fulgebat [miro fulgebat autem B.] cubiculum. Et apertis oculis vidit septem angelos stantes, alas habentes sicut aquila, dicentes ter: Agios.

[8] [Heleas, caecus factus,] Et statim obcaecatus est pater eius Heleas. Tunc beatus Thiberius pro patre orabat dicens: “Deus Heli et spiritus filii Dei, ne me separes a patre meo, sed iube eum congregari in aula sancta tua.” Ille autem prae dolore clamabat dicens: “Heu me, quia perdidi lumen oculorum meorum.” Ad hanc vocem plangentium erat clamor magnus ancillarum et servorum. Et ita commota est civitas, ut praefectus Valerianus ad clamorem populi domum eius intraret. Et videns hominem caecum, interrogabat dicens: “Hoc quomodo tibi contingit?” Heleas respondit: “In cubiculo filium meum miratus sum in quo vidi deos igneos quorum oculi sicut stellae quorum aspectus respicere non potui.”

[9] [Io vem frustra invocat;] Valerianus dixit: “Dii venerunt.” Tunc apprehensus Heleas a servis suis, adductus est ad templum Iovis, et promittens victimas, dicebat ad deum Iovem: “Si me sanum feceris, offeram tibi taurum cornibus aureis et virgines sacras.” Iupiter autem obdormiens, nullum auxilium illi praestabat. Ille autem prae dolore clamabat. Beatus infans genua flectens semper Dominum deprecabatur dicens: “Domine, qui Thobiam illuminasti, tu facias misericordiam cum patre meo si consenserit tibi.” Adductus est autem pater eius, et cadens ad genua filii sui, dicebat: “Fili, fac me salvum.”

[10] [a filio sanatur.] Sanctus Thiberius dixit: “Vis salvus esse, pater?” Heleas [Eleas B.] dixit: “Volo, fili.” Beatus Thiberius dixit: “Abnega Iovem, Herculem, Minervam et Apollinem.” 〈Heleas dixit [(H. d.) om. B.] :〉 “Quomodo abrenuntio?” Beatus Thiberius dixit: “Scio quod obduratum est cor tuum; sed propter istum populum stantem faciam tibi misericordiam.” Et eo ponente super oculos eius manum suam, statim ceciderunt cicatrices oculorum eius et salvus factus est. Et respiciens vidit et exclamavit voce magna dicens: “Gratias ago diis meis qui me salvum fecerunt et non Deo tuo.”

[11] [Tiberius ab angelo] Ille autem quaerebat quibus filium suum poenis interficeret. Angelus autem Domini apparuit Modesto dicens: “Tolle puerum, et descende ad mare, et invenies naviculam; transfretemus in aliam regionem quam dixero.” Sanctus Modestus dixit: “Domine, viam nescio.” Angelus autem Domini dixit ei: “Ego vos deducam cras.” Beatus Thiberius 〈erat [om. B.] 〉 annorum quatuordecim. Oriens autem angelus Domini deducebat eos, et cum pervenissent ad mare, invenerunt naviculam quam eis Christus praeparaverat.

[12] [deducitur;] Et conversus ad infantem dixit ei: “In quam regionem festinatis?” Sanctus Thiberius dixit: “Ubi nos Dominus deduxerit.” Et dixit ei: “Et naulum tuum ubi habes?” Sanctus Thiberius dixit: “Deus cuius nos servi sumus dabit mercedem si deduxeris nos.” Et ascenderunt in naviculam, et visi sunt in loco qui dicitur Florentiacus. Et subito angelus Domini apparuit qui eos asportaverat, sicut Abacuc de Iudaea in Babiloniam ad Danielem missus, ut prandium ferret, et statim evanuit ab oculis eorum.

[13] [ab aquila pascitur;] Et venerunt iuxta fluvium qui dicitur Araur, et sub arbore quae dicitur cedrus requieverunt multasque virtutes operabatur Deus per servum Thiberium. Aquila victum caelestem die ac nocte ministrabat. Tunc daemonia clamabant: “Quid nobis est tibi, Thiberi? Venisti ante tempus torquere nos? [Matth. 8, 29.]” Populus autem universus clamabat ad illum; multi etiam ad baptismum convertebantur. Ille autem docebat eos praecepta Christi, dicens: “Credite, propter quod locuti sunt. Ego autem humiliatus sum nimis; [Psalm. 115, 1; 41, 1.]” et in alio psalmo dicens: “Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum, ita desiderat [et deder B.] 〈anima mea ad te, Deus [om. B.] 〉.”

[14] [a Diocletiano accitus] Filius autem Diocletiani imperatoris vexabatur spiritu immundo, et clamabat dicens: “Si non venerit Thiberius hoc anno, non exeam [Eadem in Passione S. Tryphonis aliisque occurrere, dictum est supra, p. 319, num. 5.] .” Diocletianus imperator dixit: “Ubi possimus hominem illum invenire?” Daemon dixit: “Est in territorio Agathensi.” Tunc Diocletianus milites armatos misit, ut cum festinatione adducerent athletam Christi. Et cum venissent milites invenerunt illum iuxta fluvium orantem.

[15] [proficiscitur.] Tunc milites dixerunt: “Numquid tu es Thiberius?” Beatus puer dixit: “Vos dixistis quia ego sum.” 〈Milites dixerunt [om. B.] :〉 “Imperatori necessarius es.” Sanctus Thiberius: “Et ego minimus omnium necessarius ipsi sum?” Filium autem eius aiunt a daemonio vexari. Sanctus Thiberius dixit: “Eamus pariter.” Et cum pervenissent in urbem Romam, nunciatum est Diocletiano imperatori. Ille autem iussit eum introduci ad se, sedens pro tribunali. Et erat vultus sancti Thiberii sicut ignis et speciosus nimis, oculi eius praeclari; gratia autem Christi repletus erat. Diocletianus imperator dixit: “Tu es Thiberius?” Ille autem tacuit.

[16] [Modestus interrogatur.] Tunc Caesar Modestum interrogavit. Senex autem erat sanctus Modestus et simplex natura, et nesciebat respondere imperatori. In quo Diocletianus turbavit senem. Sanctus Thiberius dixit: “Quem interrogas? Senem aut iuvenem? Nonne honorem caniciei reddere debes?” Tunc Diocletianus imperator dixit: “Quid sic durius loqueris contra nos?” Sanctus Thiberius dixit: “Nos non sumus iracundi, sed simplices sicut columbae. Magister autem, qui nos docuit, bonus est. [Matth. 10, 16.]”

[17] [Daemonem a filio imperatoris expellit] Daemon clamavit: “O Thiberi, quare nos torques ante tempus?” Cui Diocletianus imperator dixit: “Potes filium meum salvum facere?” Sanctus Thiberius dixit: “Non ego, sed Christus filius Dei, cuius ego servus sum.” Et cum accessisset ad filium eius, imposuit manum super caput eius dicens: “Spiritus immunde, recede ab hac creatura Dei.” Et statim recessit ab eo daemonium et occidit plurimos. Tunc imperator Diocletianus dixit ad sanctum Thiberium: “Consenti [consentis B.] mihi ad hoc quod tibi dico, et sacrifica diis meis, et dabo tibi dimidium regni mei, aurum et argentum et vestes inaestimabiles.”

[18] [Tiberius;] Sanctus Thiberius dixit: “Regnum tuum et vestes tuae mihi necessariae non sunt. Habeo enim Dominum, qui, si perseveravero in illo, induet me stola immortalitatis, quam tenebrae comprehendere non possunt.” Diocletianus imperator dixit: “Thiberi, consule animae tuae et sacrifica, 〈alioquin [om. B.] 〉 diversis poenis morieris.” Sanctus Thiberius dixit: “Ego desidero ad illam palmam pervenire quam Dominus promisit electis suis.” Tunc praecipit ministris suis.

[19] [qui in carcerem mittitur,] Et cum introducti fuissent in carcerem, centum sexaginta pondera [pondus B.] ferri imponi super eos iussit et [et i. B.] signari carcerem, ut nullus hominum eis panem vel aquam porrigat [porrigeat B.] . Et cum inclusi fuissent, subito claritas magna implevit carcerem, ita ut ipsi custodes admirarentur. Sanctus Thiberius orabat dicens: “Ad auxilium meum tu intende, Domine; accelera, et libera nos de hac poena, sicut liberasti tres pueros de camino ignis ardentis, et Susannam de falso testimonio. [Psalm. 69, 2.]”

[20] [in clibanum ardentem] Diocletianus imperator dixit: “Consule animae tuae, et sacrifica diis magnis.” Sanctus Thiberius dixit: “Nunquam sic sit tibi bene, diabole, lupe rapax, deceptor animarum. Miror frontem tuam quod tantas virtutes cernas nec [non B.] erubescas. Ego vero Christum habeo, cui sacrifico. [Gen. 49, 27.]” Tunc furore repletus imperator, iussit ministris suis clibanum praeparari et in eo solvi plumbum et resinam et picem et [fidenter add. dein del. B.] fecerunt ministri sicut praeceperat eis imperator et deposuerunt [ita Passio S. Viti, desuerunt et B.] in eo sanctum Thiberium athletam.

[21] [proicitur;] Diocletianus imperator dixit: “Ecce modo videbo si Deus tuus possit liberare te de manibus meis.” Ille autem, signaculo facto, iactus est in medium clibani. Hymnum dicebat: “Qui liberasti filios Israel de terra Aegypti de manu servitutis per manum Moysi et Aaron servorum tuorum, fac nobiscum misericordiam tuam propter nomen tuum.” Tunc exclamans beatus Thiberius dixit: “Quid est, Diocletiane, ubi sunt minae tuae? Gratias ago quod fecisti nobis lavacrum.”

[22] [illaesus exit;] Universus populus clamabat: “Nos tanta mirabilia nunquam vidimus. Vere magnus est Deus huius pueri.” Et exivit de clibano sanctus Thiberius, nullam maculam habens in corpore suo. Fulgebat autem caro eius tamquam nix. Beatus autem Thiberius dixit: “Ecce, imperator, iam erubescis, cum diabolo patre tuo.” Imperator, repletus ira magna, iussit leonem adduci cuius rugitus nullus hominum tolerare potest. Imperator dixit: “Praevalebuntne magiae tuae contra hunc leonem?” Sanctus Thiberius dixit: “Insipiens, Christus mecum est, cum angelis suis ipse me liberabit de manibus tuis.”

[23] [leonem domat;] Et ibi dimissus est leo. Sanctus Thiberius cruce facta, furorem leonis exsuperavit, et currens ante pedes eius, leo se iunxit, et exiliens lingua sua sudorem eius tergebat. Sanctus Thiberius dixit: “Ecce, imperator, animalia ipsa honorem reddunt Domino, et tu non cognoscis creatorem tuum. Nam si velis credere Christo, salvus eris.” Imperator dixit: “Tu illum credas, et omne genus tuum.” Sanctus Thiberius subridens dixit: “Bene dixisti [benedic iste B.] , imperator; omne genus meum perpetuam coronam desiderat in paradiso.” Diocletianus imperator dixit: “Thiberi, multae gentes videntes artes tuas crediderunt ut igni et feris imperent.”

[24] [torquetur cum Modesto et Florentia;] Sanctus Thiberius respondit: “Istae ferae honorem reddunt Domino, non mihi, quia agnoscunt eum.” Tunc iussit ministris ut eis praepararent cathastam, et ibi tenti sunt servi Dei, sanctus Thiberius una cum sancto Modesto 〈pappate [om. B, supplevi ex Passione S. Viti.] 〉 suo et Florentia, quae in Deum credidit. Sanctus Thiberius dixit Diocletiano: “Recede a muliere, aut quae est virtus tua torquere mulierem?” Torquebantur autem in cathasta.

[25] [Deum invocat;] Tunc sanctus Thiberius dixit: “Impie Diocletiane, imperator carnifex, quae tibi causa cum muliere?” Torquebantur autem ita ut omnia ossa corporum dissiparentur. Et exclamavit sanctus Thiberius ad Dominum, dicens: “Domine, libera nos.” Et statim factus est terrae motus magnus et coruscatio, et ceciderunt omnia templa idolorum, et mortua est tertia pars populi. Et statim imperator fugit et percutiens manu sua frontem dixit: “Vae mihi, qui a tali puero superatus sum.”

[26] [ab angelo]Descendit autem angelus Domini et eripuit eos de cathasta, et subito apparuerunt iuxta fluvium qui dicitur Araur [Lege Araurim, nunc l'Herault.] in vico qui vocatur Caesis Sylvia Ligone [Quis sit locus ille (si tamen lectio vera est) nulla ratione assequi potuimus.] et requieverunt sub arbore et invocaverunt Dominum. [liberatur.] Tunc beatus Thiberius dixit: “Domine Iesu Christe, fili Dei vivi, perfice desiderium cordis eorum qui in tuo nomine sancto volunt gloriari de passione martyrii mei; custodi nos ab omnibus periculis huius saeculi.” Et cum compleverit sanctus Thiberius orationem suam, facta est vox de caelo dicens ad eum: “Thiberi, exauditae sunt orationes tuae.”

[27] [Reliquiae colliguntur.] Et post haec dixit sanctus Thiberius circumstantibus sibi: “Si sepelieritis corpora nostra, quicquid petieritis [petieris B.] a Domino dabit vobis et liberabit vos [nos B.] a nequitia diaboli.” Postea vero collegerunt corpora sanctorum et cum aromatibus condiderunt illos in loco qui dicitur Caesis Sylvia Ligone. Passus est autem sanctus Thiberius una cum sancto Modesto et Florentia, die quarto idibus novembris, regnante domino Iesu Christo anno ducentesimo quinquagesimo quarto, cui est honor et gloria, virtus et potestas, per infinita saecula saeculorum. Amen.

II. SS. TIBERII ET SOCIORUM PASSIO ALTERA

Tiberius martyr in agro Agathensi (S.)
Florentia martyr in agro Agathensi (S.)
Modestus martyr in agro Agathensi (S.)

E codicibus Veneto Sancti Marci IX. 20 (= 1) et Eboracensi XVI. G. 23 (= 2). Cf. Comm. praev. num. 4.

De sancto Tyberio martyre.

[1] [Nituntur pater Tiberii] Tyberius, Helee [Heloe 2.] viri nobilissimi sed pagani filius, anno octavo [ita 2; octaviani 1.] Valeriani [Valerianus imperatorem (253 – 259) octavum annum non attigisse vix est cur moneamus. E Valeriano praeside sequioris aevi hagiographi imperatorem fecerunt. Supra, p. 405, annot. 1.] passus est. Valerianus enim mox in [om. 1.] imperium sublimatus, christianos undecumque [unumcumque 1.] ad ydolatriam trahens, nolentes interfici iussit. Quod ut audivit Tyberius, non solum tam execrabile scelus perhorruit [peroruit 1.] , sed et totis [totus 1.] visceribus resistere cepit. Iratus princeps nefarius [nepharius 1, 2.] , arcessito [acresito 1; accessito 2.] patre, ei suadere cepit ut filium, relicto christiane religionis cultu, traheret quamtocius [quam |||| 1.] ad culturam deorum. Cui Heleas [Eleas 1.] , utpote paganus libenter annuens, ipsum a Christi cultura blandimentis et terroribus [teroribus 1; erroribus 2.] nisus [iussus 1.] est revocare. Sed cum nec sic [om. 1.] averti [adverti 1.] posset, pater eius cepit estuare [exstuare 1.] animo et in eum insanire tyrannique animum contra filium concitare. Cumque beato Tyberio pater eius diceret, cur Christum flagellatum et passum sequi vellet, respondit Tyberius quia eius flagellatio et passio fuit peccatorum remissio, ideoque ab ipso non [om. 2.] posset ullatenus separari [revocare 2.] ; cuius veram professionem nonnullorum cecorum illuminatio infirmorumque sanatio affirmabat.

[2] [et Valerianus illum a Christo avertere.] Quo audito Valerianus, patre accersito [acresito 1; acc. patre 2.] , denuo Tyberium iussit suis conspectibus sisti. Quo oblato, sedens pro tribunali, Cesar sciscitari [siscitari 1.] cepit quare [quia 1.] diis cerimonias reddere [redere 1.] contempneret et contra iussa principum agere presumeret. An ignoraret Christi cultores diversis penis iussu [iussi 2.] principum [om. 2.] puniendos? Cui Tyberius signaculo crucis armatus respondit: “Christi me militem noli dubitare, Cesar, ipsumque corde credere et ore confiteri semper me noveris et illi soli servire, et ipsum adorare [adoro 2.] , sculptilibus vero et lapidibus numquam fidem adhibere [adhybere 1.] .” Quod audiens pater eius infremuit sibique condolere circumstantes amissione periture unice sobolis flebilibus adhortatus [adoratus 2.] est verbis. Cui se inquit [inquid 1.] perire non posse, si facultas ei daretur permanendi in sanctorum congregatione. Hiis auditis, Valerianus iussit eum fustigari ut adquiescens ydolis immolaret [adquescens ydolis ymmolaret 1.] . Cui cum puer Tyberius subiungeret semel se dixisse Christum adorare Dei filium [fillium 1 plerumque; filium Dei 2.] , iterum eum precepit in cathomo [chacomo 1.] cedi.

[3] [Tiberius manum Valeriani curat;] Dum autem hec [om. 2.] agerentur et cedentium brachia divina ulcione arescerent [accrescerent 1.] et ipse tyrannus [tyramnus 1.] clamans manus pre [proch 2.] dolore [dolor 1.] torqueretur, cepit evocato [evocare 1.] patri magum [magnum 1.] filium dicere. Ad quem cum Tyberius diceret se magum [magnum 1.] non esse, nec hoc magicam [magicum 1] artem fore, sed Christi iustum esse iudicium, cuius ulcione manum amisisse se nosse [nosce 1.] deberet, ad experiendam virtutem eius: “unde si possibile [posibile 1.] est diis deabusque tuis restituendi manum tuam sanam, necessario roga eos [reos ante corr. 2.] .” — “Tu,” inquit [inquid 1.] Valerianus, “michi esto propicius et ostende nunc virtutem Christi tui.” Tiberius dixit: “Licet non merearis quod exigis [petis 2.] , fiat tamen ut astantes virtutem eius discant et sic a suo errore recedant et in Deum verum dominum Iesum Christum credant.” Ad hanc vocem continuo manus eius sanata est. Valerianus autem illum quasi emendandum tradidit patri suo et ultro immolare [ymolare 1.] ydolis suadendum.

[4] [blanditiis tentatur;] Quem pater ad domum ducens [dicens 1.] ibi eum multis blandis sermonibus a fide Christi avertere est conatus, saltatricibus cum [et 1.] organis cantantibus ante eumque [quem 1.] saltantibus [(ante - s.) om. 2.] quatinus [quatenus 2.] in libidinosas [(i. l.) illibidinosas 1.] illecebras illectus ad amorem eius seculi [(e. s.) s. e. 2.] animus flecti posset. Sed quem nec mine terrere [terore 1.] nec blandicie decipere potuerunt, nulle illecebre ad amorem sui trahere valuerunt [voluerunt 1.] . Cum igitur nec sic flecti potuisset, intromisit eum in cubiculum diversis ornamentis et lapidibus preciosis [om. 2.] ornatum [ut supra alibi etc. add. 2 qui hic des.] . In quo in corde ingressus perfecto, orabat dicens: “Confirma me, Deus, in virtute tua, ut fiat cor meum firmum et immaculatum, ut non confundar. [Psalm. 118, 80.]” Quo orante claritas divina eum subito circumfulsit et odore suavissimo ipsum cubiculum respersum fuit. Quod cum patri nunciatum fuisset, ad consolandum filium suum deos venisse dixit, et accedens angelorum fore presentiam vidit. Quos dum cerneret, officia oculorum statim amisit. Quibus perditis, clamor magnus cum fletu attollitur, tota pene civitas commovetur. [patri caeco visum restituit;] Et princeps audiens quid acciderat, festinus [festiuus 1.] venit. Quem cum excecatum [exortatum 1.] videret et quomodo ei accidisset quereret, deos in cubiculo quo filium induxerat se vidisse fatetur et eorum intuitu cecum se factum. Quibus verbis princeps credidit et eum ad templum Ferontis iussit duci, ut ibi victimis Iove placato ab eo lumen recipere mereretur. Quod cum nullatenus sibi prodesse sentiret [scetiret 1.] , flebilibus [flebillibus 1.] vocibus a filio curationis beneficium postulavit. Quem cum poplite tenus [nus 1.] precaretur et ut diis renunciaret a filio exigeretur, divina clementia precibus filii favente, oculi eius illuminati sunt.

[5] [aliis coruscat miraculis;] Quo facto miser non dedit gloriam Deo vivo et vero sed diis suis, querens quibus penis perimeret filium. Angelus autem Domini cuidam, nomine Modesto [molesto 1.] , apparens precepit ei: “Tolle puerum et cum eo transfretare [transfetare 1.] .” Ad monicionem igitur angeli transfretantes, ipso duce ac comite ad quendam fluvium, Adeaurum [Lege Araurim, l'Herault.] nomine, pervenerunt; ubi sub arbore quercu quieverunt, et dum plerasque dominus per hos operaretur virtutes, aquila [aquilla 1.] his victum cotidie deferebat [defferebat 1.] . Confitebantur autem eos demonia a multis exeuntia. Conversis [conversus 1.] autem ad fidem Christi populorum catervis [chatervis 1.] et ad baptismum convolantibus multis, [nam] per signa et orationes eorum paralitici curabantur et ceci illuminabantur.

[6] [a Diocletiano accitus,] Denique Valerianus a Sapore rege Persarum captus est [Quae sequuntur de serie imperatorum operose collegit Petrus ut a Valeriano, quem imperatorem esse existimavit, ad Diocletianum laberetur. Supra, p. 405, annot. 1. Cf. Comm. praev. num. 4.] et Galienus tam claro Dei iudicio territus tamque [tamquam 1.] miseri college permotus exemplo pacem ecclesiis [excelsis 1.] satisfacione restituit trepida. Galienus autem cum rempublicam deseruisset et Mediolani libidini inserviret, occisus est. Post hec Claudius de voluntate senatus sumpsit imperium; post Claudium Aurelianus socius tyrannus, quem subsecuti sunt Faustus, Probus et Carus cum filiis suis Carino et Numeriano. Post quos Dyocletianus et Maximianus super omnes persecutores christianorum fuerunt pessimi et atrocissimi tyranni. Sed cum immundus vexaret spiritus filium Dyocletiani, clamabat per os eius a [an 1.] nullo se eici posse nisi [nixi 1.] eum Tyberius pelleret accersitus [accresitus 1.] . Cumque a demone quis et unde et ubi esset didicisset, confestim ad eum milites misit. A quibus cum Dei vir qui et unde essent et cur venissent inquisisset, aiunt se romanos gentiles et a Dyocletiano missos, et ut eius filium curare debeat a demonio deprecaretur.

[7] [ab eius filio daemonem expellit;] Quibus auditis una cum collega suo Modesto profectus est. Ad quem cum accessisset 〈et〉 ab eo interrogatus fuisset utrumne esset ille Tyberius cuius fama ingens suas penetravit aures, nichil respondit neque Modestus. Compulsus tandem Tyberius impavidus tyranno constanter ait: “Cur interrogas senem [semen 1.] cuius caniciei debitum honorem renuis impendere?” Cui Dyocletianus: “Ut quid,” ait, “tam severe loqui presumis et contumacibus verbis?” — “Non sum,” inquit [inquid 1.] , “contumax, o imperator.” Cumque hec et alia imperatori Tyberius responderet, demon cuius vexatione [vessatione 1.] laborabat Dyocletiani [hic Diocleciani 1; nonnumquam etiam scribit Diocletianus, Dyoclecianus.] filius clamare cepit: “Quid me, Tyberi, ante tempus torquere venisti?” Ad hoc tyrannus [tyramnus 1.] : “Potesne, Tyberi, curare filium meum?” Cui ille: “Non, sed Iesus Christus. [Matth. 8, 29.]” Et accessit ad filium et posuit manum super caput eius et dixit: “Spiritus immunde, tibi in nomine Iesu Christi precipio ut exeas continuo.” Qui statim exiens nonnullos de circumstanti populo discerpsit. Videns autem hec Dyocletianus ait Tyberio: “Oportet te meis favere preceptis, ut adquiescens diis immortalibus litare velis, quorum nutu meo filio demonium eiecisse cognosceris, et a me multis ditatus muneribus etiam dimidia porcione regni mei pocieris.” Cui Tyberius ait: “His tuis perituris muneribus non egeo, quia Christum remuneratorem iam possideo.” Dyocletianus, hoc audito, nimio furore repletus: “Nisi meis,” inquit [inquid 1.] , “iussionibus [uisionibus 1.] obtemperaveris, mala morte peribis.”

[8] [cum sociis atrocissime tortus,] Qui cum sacrificare [sacrifficare 1.] contempneret, onustum bactis ferreis [fereis 1.] in carcere cum Modesto sine cibo et potu recludi precepit. Ubi dum orarent, subito terre motus ingens factus est, et nimia claritate divina carcere perfuso [perfuxo 1.] , exterriti custodes fugerunt et quod viderant Dyocletiano nunciaverunt. [Matth. 28. 2.] Turbatus Dyocletianus iussit [iussis 1.] eos in amphitheatro bestiis tradi. Qui cum in nullo lederentur a feris, indignatus denuo imperat clibanum accendi. In quo cum psallerent [psalerent 1.] , ignis eos non tetigit nec quicquam [quisquam 1.] molestie intulit [intullit 1.] . [Dan. 3, 50.] Erectis quoque de medio clibani, Dyocletianus iratus iussit leonem [iterat 1.] fortissimum ad eos devorandos adduci [aduci 1.] . Qui omni ferocitate deposita, cum in nullo eis noceret, iussit eos Dyocletianus in catastam levari ibique extentos [exstentos 1.] una cum beata Florentia, que videndo mirabilia que in populo fiebant crediderat, cedi. Cumque diu usque ad dissolutionem membrorum cederentur [disolutionem cuius usque dis. m. c. 1.] , beatus Tyberius oravit dicens: “Domine Christe Iesu, adiuva nos.” Ad hanc vocem terre [tere 1.] motus factus est et templum corruit [coruit 1.] maximamque populi partem oppressit. Confusoque [confuxoque 1.] imperatore vix cum paucis evadente, angelus Domini descendit et sanctos de catasta eripiens ad locum ubi erant quando a Dyocletiano vocati eos transvexit. Ubi dum oraret beatus Tyberius elapsa voce celitus super omnibus de quibus Dominum deprecatus fuerat, exauditum se fore audivit. [animam Deo reddit.] Completa autem oratione, suas immaculatas animas Domino reddiderunt [rediderunt 1.] . Quorum corpora christiani colligentes in territorio Agatensi [teritorio Agatasi 1.] celebriter in Cesarione [Cesserone. Comm. praev. num. 1.] aromatibus condiderunt.

DE S. SPACIO MARTYRE ANDELIACI IN AGRO ROTHOMAGENSI

TEMPORE INCERTO

[Commentarius]

Spacius martyr Baiocensis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Spacii memoria.] Andeliaci (Les Andelys, dep. Eure), qui locus est dioecesis Ebroïcensis, olim Rothomagensis, passus esse fertur S. Spacius, cuius elogium duplex profert Andreas Saussayus. Et ita quidem primo loco: Quarto idus novembris. Andeliaci ad Sequanam natalis sancti Spasii martyris, qui ex Baiocae submaeniis originem trahens, eo tempore quo in procellis christiana religio efflorebat, Christo ut testimonium illustre redderet, ad Castrum Andeliacum, inquinatum ethnicae superstitionis spurcitia venit: ubi, dum impugnat impios ritus purumque Christi cultum praedicat ac tuetur, sanguinis profusione confessionem suam obsignavit, atque eodem loco tumulatus insigne apud maiores meruit egregie confecti agonis monimentum [Martyrologium Gallicanum, t. II, p. 852.] . In Supplemento autem, quo praeter additicios sancti nonnulli accuratius recensentur: Andeliaci ad Sequanam in agro Rotomagensi veneratio sancti Spatii martyris Baiocensis, cuius cum corpore sacro honorabile nomen antiquissima ibi religione observatur [Ibid., p. 1194.] . Cum nulla sit huius sancti mentio in antiquis martyrologiis, nec ulla eiusdem Passio in codicibus occurrat, haec ex Baiocensium traditione, et hac quidem recentioris aevi, accepta sint oportet. In sola enim Baiocensi dioecesi S. Spacii memoria agitur.

[2] [Lectiones breviarii.] Quaecumque autem de eodem apud Baiocenses circumferuntur, congesta sunt in tripartita lectione breviarii Baiocensis, quam ex novissima eiusdem recensione proferimus: In ipsa civitate Baiocensi sanctus Spacius martyr natus est. Fidem christianam a parentibus simul et omnium virtutum accepit exempla; ipse autem paterna vestigia ingrediens, avita ampliorem gloriam adeptus est. Hic, Spiritus Sancti impellente gratia, licet sacerdotii dignitate insignitus non esset, saluti animarum totum se mancipandi consilium iniit, perficiendique propositi, tanta laude digni, occasionem quaesivit et nactus est. Fervebat tunc Iuliani apostatae in Christi discipulos odium, unde cruentae in quibusdam locis exortae sunt persecutiones. Sanctus Spacius in ecclesiam Rothomagensem, ubi saeviebat inimicorum Christi rabies, transmeavit, ut fideles adhortationibus suis in fide confirmaret. Quum ergo Andeliacum devenisset, proditus et deprehensus a satellitibus, nec blanditiis nec minis ad deserendam Christi fidem adduci potuit et cum aliis quibusdam christianis, felici martyrio gloriosam vitam absolvit. In eodem loco clam et absque pompa sepultus est, anno secundo vel tertio supra trecentesimum sexagesimum. Quodam elapso tempore, super tumulum sancti Spacii et sociorum aedificata est ecclesia quae postea facta fuit collegialis. Reliquiae vero eiusdem beati martyris et sociorum e sepulchro extractae et in diversa loca translatae sunt. Pede uno item et uno brachio sancti Spacii olim dotata fuerat ecclesia cathedralis Baiocensis, quae eximio honore sacras martyris exuvias venerabatur [Ita et Hermant, Histoire du diocese de Bayeux (Caen, 1705), p. 29, ex “Invent. eccl. Baioc. ann. 1369”. Huius autem inventarii nullum superesse vestigium monet R. D. L. Le Mâle, canonicus Baiocensis, a quo et alia plurima de cultu S. Spacii nos accepisse grato animo profitemur.] . Harum etiam nunc laetatur civitas Baiocensis partem aliquam tenere, tum in ecclesia cathedrali [A Calvinianis ablatas, reliquias postmodum restitutas fuisse ita narrat Hermant, l. c., ex “Reg. eccl. Baioc.” : “Lorsque les Calvinistes pillèrent cette église, un bourgeois de Bayeux nommé Senot, de la religion réformée, de la paroisse de Saint-Symphorien, dans le faubourg de Saint-Jean, acheta les deux os de S. Space de celui qui les avait dérobés. Cet homme étant au lit de mort, et mourant malheureusement dans son erreur, remit ces saintes reliques entre les mains de son fils, et lui recommanda qu'il eût à les garder soigneusement, parce qu'il avait expérimenté que dans les grandes sécheresses ou dans les pluies fâcheuses il obtenait les secours dont il avait besoin, en portant ces os secrètement sous son manteau autour de ses champs, comme les ecclésiastiques avaient accoutumé de faire publiquement dans leurs processions. C'est le témoignage qu'en rendit depuis son fils en se convertissant et en restituant à l'église cathédrale ces sacrés ossements.” Qua de re et haec leguntur in codice bibliothecae Capituli Baiocensis “Ms. Renauld”, saec. XVIII: “Le 4 août 1595, on apporte au chapitre un os de S. Space, martir, lequel était depuis plus de 33 ans resté à la disposition d'un bourgeois.”] tum praecipue in sacello hospicii infirmorum et in utroque loco congruens ipsis cultus exhibetur [Supplementum (Breviarii) pro insigni ecclesia Bajocensi, Pars autumnalis (Bajocis, 1900), p. 58 – 59.] .

[3] [Cultus in dioecesi Baiocensi.] Quae de vita et passione S. Spacii hisce lectionibus afferuntur nullo prorsus remotae antiquitatis testimonio comprobantur, et a recentioris aevi hagiographo non ad rei veritatem sed ad veri similitudinem exacta sunt. Id unum indubium est, saec. XIII mediante S. Spacium in ecclesia Baiocensi veluti martyrem coli consuevisse. Ita enim habetur in eiusdem ecclesiae Ordinario, mense novembri, inter festa S. Theodori et S. Martini, id est die 10: Sancti Spasii, martiris, festum III lectionum, que sumuntur de omelia beati Gregorii episcopi super evangelium “Si quis vult post me” [U Chevalier, Ordinaire et coutumier de l'église cathédrale de Bayeux (Paris, 1902), p. 263.] . Eodem die ad saeculum usque XIX S. Spacii festum a Baiocensibus [S. Spacii festum etiam in Breviario Sancti Sepulchri Cadomensi (Bibliothèque de l'Arsenal, cod. 279) saec. XIII habemus.] celebratum fuisse breviaria et calendaria apertissime testantur. Ab anno circiter 1860, ad diem 14 eiusdem mensis translatum est; anno tandem 1914 ad morem pristinum regressum est. Reliquiae S. Spacii praeter eas quas diximus, servantur in ecclesiis horum dioecesis Baiocensis locorum: Campigny, Thaon, Saint-Contest [Ita R. D. Le Mâle, e tabulario episcopatus Baiocensis.] . In civitate autem solebat inde saltem a saec. XVII capsa reliquiarum S. Spacii in sollemni supplicatione ad postulandam pluviam vel aeris serenitatem circumferri, ut ex annalibus ad annos 1698, 1715, 1716, 1718, 1719, 1723 constat [M. Béziers, Mémoires pour servir à l'état historique et géographique du diocèse de Bayeux, t. I (Rouen, 1896), pp. 104, 109, 112, 113, 118.] . Quae in sacello hospitii infirmorum etiamnum servantur reliquiae saeculo XIX decurrente recognitae fuerunt [“Aujourd'hui l'Hôtel-Dieu de Bayeux possède un ossement de S. Space. D'après une note rédigée par la première supérieure des religieuses de l'Hôtel-Dieu, morte en 1680, cet ossement, l'un des deux possédés avant 1562 par la cathédrale, tomba entre les mains d'un huguenot (supra, p. 410, annot. 4), passa entre celles de Mrs Bunel, et enfin à Mademoiselle d'Arganchy-André qui le donna en 1644 aux religieuses de l'Hôtel-Dieu. L'authenticité en a été reconnue au XIXe siècle, et en 1860 on en a extrait une parcelle pour la cathédrale.” Ita R. D. Le Mâle.] .

DE SS. NARSETE, IOSEPH ET SOCIIS MARTYRIBUS IN PERSIDE

AN. 343

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Narses martyr in Perside (S.)
Ioseph martyr in Perside (S.)
Socii martyres in Perside (SS.)

AUCTORE P. P.

[Præfatio]

[1] [SS. Narsetis et Ioseph] In catalogo martyrum orientalium qui subiunctus est notissimo illi martyrologio syriaco anni 412, inter episcopos nominatur: , Narses episcopus Sahrqarth [Acta SS., Nov. t. II, 1, p. [LXIV]; cf. F. Nau, Un martyrologe et douze ménologes syriaques, in Patrologia orientalis, t. X [1912], p. 24.] . Is profecto vir sanctus est cuius praeclaram confessionem referunt Acta syriaca quae infra daturi sumus. Pertinent haec ad corpus quoddam hagiographicum, quod Simon Ioseph Assemani [Bibliotheca orientalis, t. I, p. 174 – 79; cf. Bibliothecae Apostolicae Vaticanae codicum manuscriptorum catalogus, t. III (Romae, 1759), pp. 319 – 20, 324 – 25.] et post eum Evodius item Assemani eius nepos [Acta sanctorum martyrum orientalium et occidentalium, pars I (Romae, 1748), p. XLVI et seq.] codici a se reperto nimium fidens existimavit saeculo V conscriptum a Marutha Tagritensi metropolita, Orientis maphriano [† ann. 649; de quo BHO. 719.] , [Acta syriaca] quem ambo putabant esse Marutham Martyropolis, i. e. Maipheractae episcopum, Theodosii II aequalem. Sed eruditi recentiores luce clarius ostenderunt Passiones quibus Maruthae opus constare creditum est alias ab aliis scriptoribus, neque eadem aetate compositas fuisse; etsi non negant ex earum numero forsitan aliquas computari posse inter ὑπομνήματα illa, quae Maipheractensis episcopus de martyribus orientalibus conscripsisse fertur [Vid. R. Duval, La Littérature syriaque, ed. 3 (Paris, 1907), p. 122 – 23; J. Labourt, Le Christianisme dans l'empire Perse (ibid., 1904), p. 52 – 55; A. Baumstark, Geschichte der syrischen Literatur (Bonn, 1922), p. 55 – 57; et praesertim O. Braun, Ausgewählte Akten persischer Märtyrer (Kempten, 1915), p. X – XIII.] . Ante aliquot tamen annos Michael Kmosko, Hungarus, sibi conitendum esse existimavit ut Marutham in pristinam possessionem restitueret [S. Symeon Bar Sabba'e, in Patrologia syriaca, t. II (Parisiis, 1907), p. 685 – 87.] . Irrita vindicatio, quae nos in re pridem iudicata immorari non cogit, cum praesertim Acta SS. Narsetis et Ioseph satis perspicuum de se testimonium perhibeant, ut modo videbimus.

§ I. De historia SS. Narsetis et Ioseph.

[2] [ex codice Vaticano] Acta syriaca SS. Narsetis et Ioseph habentur in codice bibliothecae Vaticanae syriaco 160 [Assemani, Bibliothecae Apostolicae Vaticanae codicum manuscriptorum catalogus, t. III, p. 319 – 24.] ; ex quo illa primus edidit Evodius Assemani inter Acta martyrum orientalium et occidentalium [T. c., p. 97 – 101.] . Codex, e monasterio Syrorum Nitriensi allatus, foliis constat membraneis 239, mediae formae, quae ad tria quondam volumina pertinuerunt. Pars prima (fol. 1 – 79), quae celeberrimam Vitam S. Symeonis stylitae complectitur [Cf. H. Lietzmann, Das Leben des heiligen Symeon Stylites, in Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, ser. 3, t. II, 4 (1908), p. 211.] , “strongylis” litteris exaratam, absoluta fuit die 17 aprilis anni 471. Secunda pars a fol. 80 ad 219 pertingit; tertia tandem a fol. 220 ad extremum. Utriusque scriptura item strongyla est, in qua Evodius Assemani sibi visus est manum saeculi X agnoscere [Catalogus, t. c., p. 324.] . Verum enimvero vir doctus Eugenius Tisserant, tamquam exemplum scripturae syriacae saeculi V, fragmentum elegit Passionis sanctae Theodotae et filiorum [Specimina codicum orientalium (Bonnae, 1914), p. VIII et tabula 21 b.] , quae in hoc ipso chirographo legitur fol. 173 [Assemani, Catalogus, t. c., p. 122.] . Hoc autem specimine, aliquot saltem diebus antiquiora sunt Acta S. Narsetis, quae in eodem codice habentur fol. 104v – 106. In tanta opinionum discrepantia iudici recentiori esto fides, qui regulis utitur magis exploratis; attamen non eversa philologorum disciplina videretur, si quis hasce ipsas litteras et apices saeculo sexto assignaret.

[3] [et Amidensi,] Alterum exemplum Passionis SS. Narsetis et Ioseph exstat, aut saltem ante recens bellum exstabat Amidae, in codice ecclesiae Sancti Pythionis (Mār Pethion), quem Ebediesus Khayyat, Chaldaeus, Amidensis episcopus, patriarum litterarum iudex non acerbus, existimabat saeculo septimo non antiquiorem, neque octavo recentiorem. Huius codicis, anno circiter 1882, docto viro I. B. Abbeloos apographum suppeditavit idem Ebediesus Khayyat, qui ad archetypi fidem istud ipse recognovit. Apographi sui accuratam descriptionem in Analectis Bollandianis edidit I. B. Abbeloos [T. IX, p. 5 – 8.] . Eodem exemplo, quod a possessore benigne commodatum habuit, usus est b. m. Paulus Bedjan, qui inter ceteras Passiones martyrum Persarum, quas ex opere Evodii Assemani recudit, Acta quoque S. Narsetis denuo typis mandavit [Acta martyrum et sanctorum, t. II (Parisiis, 1891), p. 284 – 89.] . Hic tamen, ut qui piis suae gentis lectoribus magis quam nostratibus eruditis consuleret, in notandis codicum variis lectionibus, non putidiore diligentia videtur peccasse. Sic, in ipso lemmate apographi Amidensis, nomen S. Narsetis scriptum est , Narse vel Narsaï [Abbeloos, Anal. Boll., t. c., p. 6.] , non autem ut in codice Vaticano: quam formarum discrepantiam mentione dignam non putavit Bedjan. In iis autem quas maioris momenti existimavit, haud facile dignosces ubi codicem Amidensem antestatus sit, ubi vero editionem Assemanianam ultro et sponte correxerit.

[4] [quatenus nota.] Nec de apographo illo nec de archetypo unde descriptum fuit, hodie post tot discrimina rerum quidpiam resciscere potuimus. Itaque in editione nostra hanc normam tenuimus: codex Vaticanus (= V), exceptis dumtaxat pauculis locis ubi manifesto vitiatus est, primum locum obtinuit, non tantum quod antiquitate videatur praestantior, sed maxime quod de eius verbis ac litteris certiores nos faciebat imago photographica, quam perhumane nobis obtulit v. d. Silvius Ioseph Mercati. Variae lectiones quibus Bedjan ab illo vel potius ab editione Romana recedit aut quas ipse in notis criticis undecunque collectas ascripsit, communiter littera B signatae sunt.

[5] [Martyrum historia,] Historiae, in qua duo codices plane concordant, summa haec est. Anno quarto persecutionis, cum rex Sapor in provincia Beth Garmaï, sive Garamaea, adesset, in mansione quae vocatur , ṣaphthā, vel ṣephthā, adducti sunt ad eum Narses episcopus Sahrqarth senex iam octoginta annos natus et Ioseph eius discipulus, sive clericus familiaris, iuvenis aetate florens. Rex primum blanditiis eos tentavit ut ad eiurandum Christum pelliceret. Sed ut eos in fide immobiles intellexit, extemplo capitalem sententiam in eos edixit. Ipso, ut videtur, die et hora supplicium de iis sumptum est. Ambo martyres, primum Ioseph deinde Narses, gladio caesi sunt extra castra, coram ingenti multitudine, cui Narses paterne valedixit. Contigit mors eorum luna decima mensis tesrin posterioris. Haec fere sunt quae rettulit hagiographus sermone non nihil grandiloquo sed ingenua cum perspicuitate quae fraudis omnem suspicionem arceat. [partim obscurata,] Attamen rerum narratarum summa paulo ieiunior videtur, quam a scriptore aequali vel suppari exspectaveris, nedum a teste oculari qui morientibus sanctis coram adfuisset. Neque brevitatis studio aut sola neglegentia narratoris silentio praetermissum est nomen magistratus a quo sancti comprehensi fuerint, crimen cuius apud regem insimulati sint, dies hebdomadis in quo obierint, aliaque eius modi, quae hagiographi persae ubi noverint, reticere non solent. Etsi igitur Actorum syriacorum scriptor de persecutione Saporis loquens nostram eam appellat, non idcirco ipse praesens vidisse putandus est prima initia diuturnae huius tempestatis, aut litteris mandasse res nuper actas, quae recenti nuntio vel testimonio ad eum pervenerint.

[6] [probam tamen antiquitatum,] Contra ad confirmandam nostrae Passionis auctoritatem multum confert accurata temporum locorumque notatio; quae eo maiorem habet fidem, quod hagiographus memorias referens partim iam obscuratas ipse non videtur perspexisse quomodo hae cum historia cohaereant et quid ex iis probabili deductione colligi possit. Sahrqarth [Hanc esse urbem quae a Ptolemaeo, l. VI, 1, χατράχαρτα appellatur eruditissime coniecit Theodorus Nöldeke, Ueber iranische Ortsnamen auf kert und andere Endungen, in Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, t. XXXIII (1879), praesertim p. 148. Alias graeci nominis formas vide apud Pape-Benseler, Lexicon der griechischen Eigennamen, i. v.] , (šāhrqart), cuius Narses episcopus fuisse dicitur, reapse Garamaeae provinciae urbs episcopalis erat, quae Chirchaseleuco (Karkā de Beth-Selok) metropoli primum subiecta [Synodus catholici Isaac, an. 410, canone XXI; I. B. Chabot, Synodicum orientale ou Recueil de synodes nestoriens, in Notices et extraits des manuscrits de la bibliotheque Nationale, t. XXXVII (1902), pp. 33, 272; cf. O. Braun, Das Buch der Synhados (Stuttgart, 1900), p. 31.] , deinde a dimidiato circiter saeculo V, ipsa metropolis aliquamdiu fuit [Vid. Historiam Chirchaseleuci. Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, pp. 521, 527. Hoc testimonio fretus existimavit Georgius Hoffmann Sahrqarth antiquitus Garamaeae fuisse metropolim, eiusque primatum deinde ad sedem Chirchaseleuciensem transiisse. Auszüge aus syrischen Akten persischer Märtyrer, in Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, t. VII, 3 (1880), p. 270 – 72, opus insignis eruditionis quod recentiores plerique obsequenter antestati sunt aut tacite expilarunt. Mirum est tamen v. d. Anscharium Braun auctoritate Georgii Hoffmann permotum esse ut fabulosam Historiam Chirchaseleuci, quae ab indocto homine, non ante saec. VI conscribillata fuit (vide infra), pluris faceret quam canonem synodi an. 410, quem Hoffmann nondum legere potuerat.] , sed post annum 607 in albo persicae hierarchiae non iam comparet [E. Sachau, Zur Ausbreitung des Christentums in Asien, in Abhandlungen der Preussisschen Akademie der Wissenschaften, phil.-histor. Klasse, 1919, 1, p. 56; ubi tamen nimis dubitanter refertur huius civitatis episcopus nomine Narses ante an. 412 memoratus esse.] . Nominis forma antiquior ea videtur esse quae scriptione pleniori legitur in Actis nostris [In canone XXI synodi catholici Isaac, Chabot, t. c., p. 33; cf. p. 682.] , contractiori autem in indice martyrum orientalium, qui an. 412 annexus fuit ad Edessenam epitomen martyrologii Antiochensis [Vide supra, num. 1.] . Hac etiam forma communiter olim usi sunt Syri [Exempli gratia apud Mešiḥāzekā, Historia ecclesiae Adiabenae, ed. A. Mingana, Sources syriaques (Leipzig, s. a.), p. 59; Cf. E. Sachau, Die Chronik von Arbela, in Abhandlungen der Königl. Preussischen Akademie der Wissenschaften, hist.-phil. Klasse, 1915, num. 6, pp. 65, 81. Vide etiam apparatum criticum ad Passionem S. Narsetis. In lemmate codicis Vaticani manifesto errore scriptum est: šhrqdt, et paulo inferius: , šrhqdt, vel šrhqrt] . Arabes nomen urbis alii aliter interpretati sunt: (sahrqart, sāhqird, sāqird, saharqird), ex qua postrema forma apud Syros recentiores fictus est metaplasmus , sahrgird [Ex. gr., in Historia Chirchaseleuci, Bedjan, op. c., t. II, pp. 521, 527. Figmenta librariorum sunt (Acta S. Maris, in Anal. Boll., t. IV, pp. 73, 74, 76) et si quae alia eiusdem furfuris in codicibus leguntur.] . Itaque in ipso nomine urbis et titulo episcopali S. Narsetis Acta nostra genuinam antiquitatis notam prae se ferunt. Castrum vel oppidum Sahrqarth, teste Iaqut geographo, situm erat inter Daquq (dāqūqā) et Arbela [Šāhqird, pagus amplior inter Dāqūqā et Arbel, cum castello, in quo pago ficus sunt quales nusquam alibi. Iacut's Geographisches Wörterbuch, ed. F. Wüstenfeld (Lipsiae, 1866), t. III, p. 237.] , ut videtur, non procul ab hodierna urbe Kerkuk, quae communiter putatur esse prisca urbs Beth-Seleucia, syriace Karkā de Beth-Selok [Hoffmann, t. c., p. 267 – 68. J. Marquart, Erānšahr, nach der Geographie des Ps. Moses Xorenac'i, in Abhandlungen der Kgl. Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen, n. s., t. III, 2 (1901), p. 21. De oppido Karka de Beth-Selok (Chirchaseleuco), saepius infra sermo erit.] .

[7] [locorum,] Certior veritatis cautio haec est quod, nulla adiecta explicatione, S. Narses eiusque discipulus ad Saporem adducti fuisse referuntur extra urbem Sahrqarth. Ambo martyres coram rege sistuntur cum hic esset (ita codex Vaticanus) , in mansione quae Sephtha appellatur [Passio § 2.] . Locus aliunde nobis ignotus [Hoffmann, t. c., p. 277. Nomen Ṣephtha in lingua syriaca significat: sollicitudo, cura, cet. (a verbo ) vel storea, anuli pala, gemma, cistella (a verbo ). Ex nostrae Passionis verbis § 2 colligi non potest num fideles qui morientes sanctos circumstabant — si fideles quidem illi fuerunt, non autem milites otiosi — ad gregem S. Narsetis pertinuerint.] . Nomine , sive emendatius , uti fert codex Amidensis et ipse codex Vaticanus infra, in indice martyrum Garamaeorum § 6, designari potuit locus aliquis vel viculus; sed in proprietate loquendi intellegendum est “deversorium ubi in itinere consistitur, mansio, stativa”, vel quid simile. Ex ista igitur mansione sancti martyres ad supplicium educti sunt , extra divisiones, quod militare vocabulum fuit et hic certe “castra” designat [, Bar-Bahlul, Lexicon Syriacum, ed. R. Duval, p. 1564. Pervagatior est sensus et veriloquio propinquior: ordines militares, copiae, exercitus.] . His igitur verbis hagiographus nos docet quod ipse non novit: satellites qui S. Narsetem ad regium tribunal trahebant Sapori occurrisse in itinere [Hinc colligitur Sahrqarth urbem non in ipsa via sitam fuisse quae a Seleucia et Ctesiphonte Arbela ferebat.] , cum, annua expeditione contra Romanos peracta, Babyloniam proprie dictam repeteret: nam profecto minime veri simile est regem Persarum mense novembri in Garamaeam advenisse bellum illaturus in regionem a qua multorum dierum itinere tunc distaret.

[8] [temporum notitiam ostendit,] Iamvero regis adventus in Garamaeam videtur occasionem praebuisse qua usi sunt accusatores sanctorum martyrum. Id aperte innuunt Passionis verba: , comprehensus est Narses… cum rex in regione adesset (§ 1). Utique fortuito accidere potuit ut eo ipso tempore quo Sapor provinciam pertransiret, improviso suboriretur causa quae ad eius tribunal pertineret. Sed arcessita interpretatio haec est et ab hagiographico stilo remotior. Longe probabilius est Saporis praesentia magorum odio perdendi S. Narsetis opportunitatem oblatam fuisse. Etenim provinciarum praefecti, aetate illa, christianos capitis damnare poterant, solo crimine religionis, ut exempla non pauca demonstrant [Labourt, op. c., p. 56 – 82; cf. A. Christensen, L'Empire des Sassanides. Le peuple, l'État, la cour, in Det Kongelige Danske Videnskabernes Selskabs Skrifter, ser. 7, t. I (Hauniae, 1907 – 1909), p. 68 – 74; E. Sachau, Von den recthlichen Verhältnissen der Christen im Sasanidenreich, in Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen, t. X (1907), p. 69 – 74.] . Sive ergo S. Narsetis inimici odversus eum loci magistratus commovere non potuerunt, sive aliud quid eorum consiliis obstabat, videntur fortunam apud ipsum regem periclitati esse. Iamvero eadem occasio ante paucos menses iis iam oblata fuerat, cum primo vere vel aestate, eo tempore quo solent reges ad bella procedere [2 Reg. 11, 1.] , Sapor per eandem provinciam contra Romanos exercitum duxerat. Quod si illa non usi sunt, inde fortassis concludendum est eos tunc nondum adversus christianos odium suum erupisse et ante S. Narsetem in urbe Sahrqarth nullum martyrem fuisse. Et re quidem vera vix aliqui huius civitatis martyres nobis noti sunt, dum in vicina urbe Chirchaseleuco multo cruentior persecutio fuit [Vid. infra.] . Utcumque haec rerum varietas explicanda est, hoc loco eam notari oportebat.

[9] [In chronotaxi] SS. Narsetem et Ioseph passos esse refert hagiographus anno quarto persecutionis nostrae (§ 1), die mensis posterioris decimo secundum lunam (§ 3). Quae temporis nota per se satis clara est, modo ne obscuretur argutiis eruditorum qui, male constituta quaestione, certiora monumenta Saporianae persecutionis ad falsa vel dubia flectere voluerunt. Sed quidquid contra nuper tentavit Michael Kmosko [Patrologia syriaca, t. c., p. 690 – 705. Non iteranda hoc loco duximus quae de hac quaestione alibi data opera disputavimus. Le début de la persécution de Sapor d'après Fauste de Byzance, in Revue des Études Arméniennes, t. I (1920), p. 26 et seqq.] , haec controversia iam antiquata est. Saporis edictum, a quo ducitur persecutionis initium, mense augusto anni 340 latum esse, invicta cum perspicuitate demonstravit vir doctissimus unus Theodorus Nöldeke [Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, aus der arabischen Chronik des Tabari (Leyden, 1879), p. 410 – 11.] ; cuius sententiam novis rationibus confirmavit Anscharius Braun [Ausgewählte Akten persischer Märtyrer, p. VIII – X. In annum etiam 341 revolvetur qui ad tabulas solares convertere volet festa mobilia quae in Passione S. Symeonis bar Sabbā'e diebus lunae notata sunt, cf. infra, num. 27, p. 420, annot. 3.] . Inde igitur ab illo principio, quartus mensis november advenit anno 343: in quo mense luna decima incidit in diem duodecimum. Hoc ipso anno die 4 iulii, Constantius imperator Hierapoli in Syria aderat, per quam videtur Antiochia in Orientem contendisse ut bellum persicum ipse administraret. Romanis fortunaquadantenus favisse putanda est, nam, teste S. Athanasio, episcopi orientales qui e concilio Sardicensi [Concilium Sardicense exeunte anno 343 coactum fuisse ostendit Hefele, Conciliengeschichte, t. I, ed. 2. (Freiburg i. B., 1873), p. 533 – 37.] secedere volebant, hanc attulerunt excusationem ὡς βασιλέως αὐτοῖς ἐπινίκια κατὰ Περσῶν γράψαντος [Historia Arianorum ad monachos, § 16, P. G., t. XXV, p. 712; cf. O. Seeck, in Pauly-Wissowa, Real-Encyclopädie, t. IV, 1, p. 1057.] . Unde etiam intellegitur rex Sapor, cum re male gesta domum rediret, solito facilius contra christianos commoveri potuisse.

[10] [quid minus certum.] Hactenus igitur omnia videntur satis apte quadrare. Attamen fatendum est hanc temporum rationem Graecorum calendariis non comprobari — orientales enim de S. Narsete nequicquam interrogaveris [Ex Graecorum libris SS. Narsetis et Ioseph mentionem ad d. 20 novembris mutuatus est Sliba qui martyrum Persarum antiquiorum Acta syriaca plerumque ignorat. Anal. Boll., t. XXVII, pp. 142, 168, cf. p. 134 – 35.] . In synaxario Constantinopolitano, ad diem 9 novembris, annuntiatur Ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων Ὀνησιφόρου καὶ Πορφυρίου, Χριστοφόρου καὶ Μαύρας, Τιμοθέου καὶ Ἀρτέμωνος καὶ Ναρσῆ. In aliis exemplis: Ὀνησιφόρου καὶ Πορφυρίου, Χριστοφόρου, Μαύρας καὶ Τιμοθέου· καὶ τὰ ἐγκαίνια τῶν Προτασίου καὶ τῶν ἁγίων μαρτύρων Ἀρτέμωνος καὶ Ναρσῆ: in aliis demum: Χριστοφόρου καὶ Τιμοθέου καὶ Μαύρας καὶ Ἀρτέμωνος καὶ Ναρσεῖ, vel nominum series quae numero tantum vel ordine ab istis discrepet [Synax. Eccl. CP., p. 203 – 206.] . In his quidem elogiis non veram martyrum familiam recensitam, sed fragmenta e variis laterculis in unum congesta fuisse, constat ex iis quae superius notata sunt ad singula nomina [In praetermissis ad diem 9 novembris, p. 2 – 10, passim.] praeter Narsetem. Is vero quis fuerit et unde mentio eius istuc irrepserit, ex tam tenui indicio divinare non possumus. Quod si ex veteri calendario, ut videtur, nudum hoc nomen desumptum est, haud improbabiliter inde conieceris in isto calendario ad diem 9 novembris annuntiatum fuisse ipsum S. Narsetem Sahrqarth urbis episcopum [Forma Ναρσεῖ quae legitur in codice bibliothecae Laurentianae mire congruit cum varia lectione de qua superius, num. 3, p. 412.] . In hoc igitur computata fuit luna decima novembris anni 346, quae in diem nonum mensis incidit. In plerisque autem exemplis uti modo videbimus, S. Narsetis et sociorum eius elogium inscriptum est ad diem 20 novembris, qui annum indicat 345; in nullo, ad diem 12, qui, nostro quidem iudicio, in Passione liquido significatur. Itaque ne monumentorum litterae nostras conclusiunculas anteponere videremur, maluimus lunam decimam mensis tesrin posterioris, pro die decimo novembris non erratico habere: quod hagiographis astrologi bona venia concedere solent [In historia ecclesiae persicae v. d. Hieronymi Labourt dies lunae habiti sunt pro diebus anni solaris.] .

[11] [Actorum versio graeca.] Actorum syriacorum videtur olim exstitisse graeca versio vel metaphrasis hodie deperdita sed cuius epitome in synaxariis ad diem 20 novembris servata est, alibi aliter contracta. In codice Mediolanensi bibliothecae Ambrosianae D. 74. Sup. legitur [Synax. Eccl. CP., p. 241 – 42.] : Νηρσᾶ ἐπισκόπου καὶ Ἰωσὴφ μαθητοῦ αὐτοῦ. Τούτων τῶν ἁγίων ὁ μὲν Νηρσᾶς ὑπῆρχεν ἐτῶν ὀγδοήκοντα, ὁ δὲ Ἰωσὴφ ἐτῶν ὀγδοήκοντα πέντε, ἀμφότεροι ἐπίσκοποι ὄντες· πολλοὺς δὲ ἐπιστρέφοντες ἀπὸ τῶν εἰδώλων ἐπὶ τὸν Κύριον, ἐκρατήθησαν παρὰ τῶν ἀθέων Περσῶν. Καὶ παραστάντες τῷ βασιλεῖ ἔφησαν ὅτι· &ldquogr;Εί δύνασαι, βασιλεῦ, μετὰ τὸ θανατῶσαι ἡμᾶς ἑπτάκις ἀναστῆσαι ἡμᾶς, οὐκ ἂν χωρήσῃς ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ.&rdquogr; Καὶ ταῦτα εἰπόντες ἀποκεφαλίσθησαν. In codice autem Sirmondiano: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ ἄθλησις τῶν ἁγίων Νηρσᾶ [Codex bibliothecae Nationalis Parisiensis 1594: Νιρσᾶ.] ἐπισκόπου καὶ Ἰωσὴφ μαθητοῦ αὐτοῦ καὶ ἑτέρων σὺν αὐτῷ τελειωθέντων ἐν Περσίδι. Ὧν ὁ μὲν ἐπίσκοπος Νηρσᾶς ἦν ἐτῶν π᾽, ὁ δὲ Ἰωσήφ, καὶ αὐτὸς τῇ τοιαύτῃ ἀξίᾳ τετιμημένος, ἦν ἐτῶν πε᾽ [Id.: Νιρσᾶς ἦν ἐτῶν πε᾽.] Μεθ᾽ ὧν καὶ ἕτεροι πλεῖστοι ἐπίσκοποί τε καὶ ἱερεῖς καὶ τῶν ἐκ τοῦ ἰδιωτικοῦ τάγματος καὶ παρθένοι, γυναῖκες, ἀσκήτριαι διαφόρως ἐδωκιμάσθησαν καὶ ἐν διαφόραις κολάσεσιν ἡτάσθησαν καὶ τὸν τῆς μαρτυρίας ἀπηνέγκαντο στέφανον. Quae ambo elogia conferenti manifestum est: 1° utrumque ex eodem graeco fonte derivatum esse, et 2° in hoc fonte, Acta syriaca satis inepte interpolata fuisse. SS. Narsetem et Ioseph idcirco a Persis comprehensos esse quod multos ab idololatria ad fidem convertissent, de suo adiecit interpres. Plurimos ex clero et populo christiano cum iis martyrio coronatos esse, sive ipse, sive synaxarista Passionem strictim praetervolans sibi persuasit, ut modo videbimus [Infra, num. 12.] . Gravi tandem alterutrius errore commissum est ut Ioseph Narsetis discipulus, ex iuniore clerico florentis aetatis, grandaevus episcopus fieret ipso magistro suo annis quinque natu maior. Et de graecis quidem Actis SS. Narsetis et Ioseph aliud vestigium nobis non videtur servatum fuisse.

§ II. De martyribus Garamaeis.

[12] [Index martyrum Garamaeorum] Cum Passione SS. Narsetis et Ioseph in codice Vaticano, uno tenore nulloque interposito lemmate, continuatur elenchus quidam historicus martyrum qui ex Garamaea orti sunt vel in eadem provincia palmam tulisse memorantur. In codice tamen Amidensi, quantum hic nobis notus est ex apographo b. m. Iohannis B. Abbeloos [I. B. Abbeloos, in Anal. Boll., t. IX, p. 6.] , elenchus iste a Passione SS. Narsetis et Ioseph omnino seiunctus erat. Hanc enim proxime subsequitur breve quoddam corpus narrationum de martyribus Adiabenis: primum Passio SS. Iacobi bar-Mariam, Arbelorum episcopi, et Iacobi presbyteri (BHO. 500); dein Passiones S. Abraham, Arbelorum item episcopi (BHO. 12), S. Ananiae, viri laïci Arbelensis (BHO. 372), SS. Iacobi, presbyteri Tell-Salilae, et Mariae sororis eius (BHO. 426), demum sanctarum virginum Theclae, Mariamnae et sociarum (BHO. 1157). Post illos omnes, regressu facto in Garamaeam, insertus est elenchus de quo nunc dicturi sumus. Huic praefixum est lemma: , Item collectio martyrum ex (oppido) Chirchaseleuco et ex variis locis [Cf. Abbeloos, l. cit., et Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 286.] ; quam inscriptionem retinuit Bedjan, etsi indicem rursus cum Passione SS. Narsetis et Ioseph loco saltem coniunxit. [num Passioni continuatus,] Iamvero alteruter e codicibus vitiatus est. Aut enim in Vaticano lemma omissum fuit, aut in Amidensi Passio SS. Narsetis et Ioseph in duas partes dissecta fuit, et parti seiunctae praefixum fuit lemma adulterinum. Utri ergo testi rata fides habeatur oportet? Nostra quidem sententia, donec plura certioraque indicia patebunt, neutri. Interim tamen, in re ancipiti, praestat probo codici inhaerere, quem unum explorato novimus. Accedit quod in eo quoque exemplo unde ducta est versio graeca, elenchus martyrum Garamaeorum cum Passione SS. Narsetis et Ioseph eodem nexu coniuncta erat atque in chirographo Vaticano: quod luculenter ostenditur ex utraque synaxariorum classe, ubi collecticia haec martyrum cohors S. Narsetem comitari videtur.

[13] [et unde collectus?] Age vero ex ipsius hagiographi verbis constat hunc elenchum concinnatum fuisse e scriptis monumentis: , quantum suppetebat historia. Qui fuerint hi fontes ac proinde quota aetas ipsius catalogi, ex rerum narratarum argumento dispiciendum erit. Iam singula elogia perlustremus. Haec nullo quem cernamus temporum ordine sed dignitatum gradu digesta sunt. Nominantur primo loco episcopi et sacerdotes, quos subsequitur unus religiosus, post hunc viri saeculares, dein pia matrona, tandem sanctimoniales seu virgines Deo consecratae.

[14] [Iohannes episcopus Chirchaseleuci] Agmen ducit Iohannes episcopus oppidi Karkā de Beth-Selok, quod graeco nomine iam superius appellavimus Chirchaseleucum [Passio sanctae Sirae, § 2 et seq. Acta SS., Maii t. IV, p. 172 et seq. In synaxariis legitur etiam nomen Βηθσαλωχόν, quod a syriaco alia via ductum fuit. Vide infra, num. 44, p. 425.] . Nullus huic martyri locus datus est in Historia Chirchaseleuci, quam saeculo, ut videtur, sexto, syriaca lingua conscripsit hagiographus de grege [BHO. 705; cf. Labourt, Le Christianisme dans l'empire Perse, p. 55 et seq.] . Nam unus Iohannes episcopus quem, regnante Sapore II, sedisse memorat, ecclesiae praefuit post Isaac martyrem et ante 'Aqbālāhām item martyrem. Ipse tamen non dicitur pro Christi nomine occubuisse [Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 515.] . Sed laus ei tribuitur quod cum S. Iacobo Nisibeno et Iohanne Arbelorum episcopo in synodo Nicaena claruerit [Ibid.] . Nugatoriam hanc fabulam omni auctoritate carere non est cur moneamus. Inde tamen patet in ipsa urbe Chirchaseleuco saeculo sexto Iohannis martyris memoriam nonnihil obscuratam fuisse eiusque Acta sincera, si umquam exstiterint, iam tum periisse. Certius contra index martyrum orientalium Edessenus [Vide supra, num. 1, p. 411.] illum designat his verbis:
Iohannes et Sapor episcopi (oppidi) Chirchaseleuci. Iohannem etiam episcopum, nullo adiecto nomine sedis vel civitatis, memorat Sozomenus inter martyres Persas, qui a Sapore II interfecti sunt [Historia ecclesiastica, II, 13, ed. R. Hussey, t. I (Oxonii, 1860), p. 149.] : nostrumne an alium prorsus incertum est.

[15] [ab Adiabenae regulo] Iohannes ille quidem [Alius Iohannes Chirchaseleuci episcopus nominatur in turba martyrum quae, saeviente in christianos Isdegerde, trucidata fertur anno 449. Bedjan, t. c., p. 524; cf. infra, num. 42, p. 424.] de quo nunc sermo est, capitis damnatus est ab Artašir Adiabenae rege. Quidquid contra reclamatum fuit, nihil absoni deprehenditur in hoc titulo. Mos enim antiquitus apud Persas viguit, ut maiores provinciae — in quarum numero erat Adiabene — quasi tot minora regna, a praefectis administrarentur e regia domo et stirpe, qui regis regum vicariam potestatem obtinebant [Cf. Christensen, L'empire des Sassanides, l. c., p. 22; et fontes ibi allatos.] . Neque nomen huius reguli difficultatem habet. Quem enim Acta nostra Artasir appellant, idem ipse est qui a Graecis dictus est Ἀρτάξηρ, [Artaxerse] latine Artaxerses [Agathias, Historiarum l. IV, c. 25, ed. Niebuhr (Bonnae, 1828), p. 263; Theophanes, Chronographia, ed. de Boor (Lipsiae, 1883), p. 59. Ex persico veriloquio idem nomen atque Ἀρταξέρξης. Aliae formae graecanicae sonant: Ἀρταξάρης, Ἀρτασήρ, Ἀρτασίρας, Ἀρτασίρης, Ἀρτασήριος, Ἀδεσηρ (Ἀρδέσηρ) et si qua nos fugit. Vide F. Justi, Iranisches Namenbuch (Marburg, 1895), p. 35, et quae ipsi annotavimus in Byzantion, t. I mox edendo.] , Saporis frater germanus [Th. Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, aus der arabischen Chronik des Tabari (Leyden, 1879), p. 69 – 70; Christensen, l. c., p. 22.] vel consanguineus [Justi, Iranisches Namenbuch, p. 35.] , cui mortuo in regnum successit. Quo tempore in S. Iohannem sententiam dixerit, neque e documentis certo colligi neque coniectura satis probabiliter astrui potest. Ex aliis martyribus quos ab Artaxerse Adiabenae regulo damnatos refert catalogus noster, Guhištazad eunuchus iam anno 342, mense aprili videtur occubuisse [Vide infra, num. 23 – 30; p. 418 – 420.] . Triginta quattuor annis postea, Artaxerses idem occidi iussit SS. Abdam et Ebediesum, qui passi sunt mense maio, persecutionis trigesimo sexto, sive anno Christi 376 [Assemani, Acta martyrum orientalium, p. 153; Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 333.] . Per hoc diuturnum temporis intervallum, in Passionibus historiisque non paucis, Adiabenae magistratus et praefecti alii et alii nobis occurrunt, ut, exempli gratia, Pagrasp ille vel Pargasp, apud Mešiḥāzekā, in historia ecclesiastica Adiabenae [Vide infra, num. 16.] ; Perozes Tamsapor (Ṭamšābur), ibidem et in Passione SS. Iohannis Arbelorum episcopi et Iacobi presbyteri, ad annum 343 [BHO. 500; Bedjan, op. c., t. IV, p. 128. Iohannes Arbelorum episcopus nominatur in Edesseno indice martyrum orientalium. Acta SS., t. c., p. [LXIV]. Eiusdem obitum refert Mešiḥāzekā, qui tamen ei non Iacobum presbyterum adiungit, sed Narsetem presbyterum, cum Anania et Reḥima diaconis. Mingana, t. c., p. 54. Mešiḥāzekā sua quadam ratione videtur tempora computare, quam certiora documenta non in omnibus comprobant. Vide infra, num. 15.] ; Adurpareh, ad eundem annum, in Actis S. Abraham Arbelorum item episcopi [BHO. 12; Bedjan, ibid., p. 128. Abraham cum Iohanne Arbelorum episcopo consociatur in Edesseno indiculo martyrum orientalium. Acta SS., loc. c.] ; Aduršag in Passione S. Ananiae Arbelensis [BHO. 426; Assemani, Acta martyrum orientalium, p. 122; Bedjan, op. c., t. II, p. 307. Iacobus presbyter in Telāthā Šelilā, nominatur in indice Edesseno martyrum orientalium, Acta SS., t. c., p. [LXV].] ; Narses Tamsapor (Ṭamšābur), in Passione SS. Iacobi Tell-Salilae presbyteri et Mariae sororis eius [BHO. 138; Assemani, t. c., p. 139; Bedjan, t. c., p. 314. Bar Ḥadbešabā quidam inter presbyteros martyres Adiabenae nominatur in indice martyrum orientalium, l. c. Idem Sapor Tamsapor cum Zarhust (Zarahušt, i. e. Zoroaster) archimago memoratur ad an. 379 in Passione SS. Acepsimae, Ioseph et Aeithalae. Assemani, t. c., pp. 192, 197; Bedjan, t. II, pp. 380, 387.] , itidemque in Passione sanctarum monialium Teclae et sociarum eius, qui omnes anno 347 occisi fuisse creduntur [BHO. 29; Bedjan, op. c., t. IV, p. 134. Eorundem historiam persequitur Mešiḥāzekā, Mingana, op. c., p. 58 – 60.] ; Sapor Tamsapor (Šābur Ṭamšābur), in Passione S. Barḥadbešabae diaconi Arbelensis, ad annum 354 [BHO. 138; Assemani, Acta martyrum orientalium, p. 129 – 30.] , et in Passione SS. Aeithalae (Aitilāhā) et Hafsaï ad annum 355 [BHO. 29; Bedjan, t. IV, p. 133 – 37.] ; Churcasid (Kurkašid) in Passione SS. Iacobi presbyteri et Azad diaconi Beth-Nagare ad an. 371 [BHO. 423; Bedjan, ibid., p. 137.] . Tandem anno 375, ipso igitur anno quo Artaxerses Adiabenae regulus SS. Abdam et Ebediesum morti addixit, SS. Acepsimas eiusque socii Arbelis comprehensi sunt a praefecto Adarchurcasar (Adārkurkašar, alias Adurkurkašar), graece Ἀδαρχώσχαρ [H. Delehaye, Les versions grecques des Actes des martyrs persans sous Sapor II, in Patrologia orientalis, t. II, 1905, p. 485 et seq. Varias eiusdem nominis formas in graecis codicibus, vide ibid., p. 558. Dubitandi certe locus est num iste Adarchurcasar alius sit atque Churcasid de quo superius, annot. 14. Huic successerunt, ut modo dictum est, Sapor Tamsapor et Zarhust. (Cf. supra, annot. 10).] , qui post triennium a munere suo nondum excesserat [BHO. 22 – 23; vide Bedjan, op. c., t. II, pp. 363, 380;BHG. 15 – 20, Delehaye, t. c., p. 505.] . Verum isti omnes titulo vel communiter appellantur, quod apud Persas sacerdotalis dignitatis nomen erat, parthice seu pahlavice magupat (moĝpet), unde Sassanidarum aetate orta est forma movpet, persice magorum princeps [Hübschmann, Armenische Grammatik, p. 195 – 96; Christensen, L'empire des Sassanides, t. c., p. 34 – 35. De recentiori nominis forma, cf. etiam P. Horn, Persische Grammatik, in Geiger et Kuhn, Grundriss der iranischen Philologie, t. II, pp. 50, 188.] , graece ἀρχιμάγος et quandoque, ad imitationem syriaci nominis, μαυπτάς [Passio S. Pherbuthae, Delehaye, Actes des martyrs persans, t. c., p. 439 et seq.; Passio S. Sirae, Acta SS., Maii t. IV, p. 172; cet.] . [reapse videtur occisus fuisse.] Unus Artaxerses regis titulo insignitus est: quae distinctio probatum quendam fontem denotat aut certam testium notitiam vel memoriam, nedum hagiographorum arbitratu et licentia videatur inducta. Neque enim Artaxerses, per diuturnum tempus quo Adiabenam vice regia administravit,omnes christianos religionis accusatos ipse iudicasse putandus est; sed interdum profecto, cum sive a provincia abesset, sive aliis distineretur negotiis, causas illorum inferioribus magistratibus permittere debuit. In hoc igitur Actorum nostrorum fides minime suspecta est.

[16] [incerto tamen tempore] Itaque tempus in quo S. Iohannes Chirchaseleuci episcopus interfectus fuit, eligendum est in longo illo triginta quinque circiter annorum spatio quo Artaxerses regis loco provinciam Adiabenam administravit. Etsi vero certa desunt indicia, ex ipso tamen principatu quem in catalogo martyrum Garamaeorum obtinet, videtur in prima persecutionis eruptione peremptus esse. Utique si fide dignum est quod ait Mešiḥāzekā [Historia ecclesiastica Adiabenae, Mingana, t. c., p. 52 – 53.] , in Adiabena, cum qua tunc Garamaea in una dicione coniuncta erat, cruenta persecutio non exarsit, antequam Perozes Tamsapor, archimagus, in locum successit Pagrasp vel Pargasp, viri clementis et pii, qui toto biennio christianorum caedem cohibuit. Sed quantumvis a translaticiis hagiographorum cantilenis discrepet haec laudatio persici magistratus, immo pontificis, haud scio an tamen Mešiḥāzekā futtili quadam memoriola deceptus sit, aut ipse sibi aequitatis speciem conciliare voluerit [Nullam in hoc loco difficultatem videtur expertus esse v. d. E. Sachau, qui tamen non ostendit quomodo Mešiḥāzekae narratio cum certioribus testimoniis componi possit. Die Chronik von Arbela, l. c., p. 35 – 36.] . Antiquiora certe documenta eius testimonio refragantur. Nempe Artaxersis reguli prorsus oblitus est; neque meminit tot martyrum eius decreto peremptorum, inter quos unus saltem, isque ad aulam reguli applicatus, immo etiam ipsi Sapori carissimus, in strage tumultuaria videtur periisse, quae vere novo anni 342, totum regnum subito pervasit, uti modo explicabitur [Infra, num. 25.] . Haud improbabile est in primo aestu illius procellae sanctum quoque Iohannem occubuisse, cum praesertim post eum alii duo episcopi eiusdem urbis, ab eodem Artaxerse necati fuerint.

[17] [et loco.] De loco ubi Iohannes occisus sit, nihil constat. Vaticanus codex sancti martyris caedem contigisse refert , inter Ḥaṣin pagum, quod recte scriptum esse citra iniuriam negaveris, Amidensis autem, nisi apographum ultro correxit Bedjan: , in Beth Ḥaṣin pago, quod cum grammatica magis congruens est. Intellegi etiam possit: in pago dicto Ascia vel Axilla: id enim sonat appellatio. Pro Ḥaṣin, ductu ambiguo deceptus, legit Evodius Assemani , Ḥaṣiṣ, quo errore sagacitatem delusit Georgii Hoffmann [Auszüge aus syrischen Akten persischer Märtyrer, p. 277.] . Sed haud scio an vir doctissimus pariter haesisset in forma Ḥaṣin, quae nobis nudum nomen est. Memoratur quidem in Historia Chirchaseleuci (Beth-Selok): , ager (vel pagus) aliquis nomine Ḥaṣa, in suburbio illius loci, infra clivum ubi Ma'nā episcopus occisus fuit: in quo agro, saeviente persecutione, christiani sacellum quendam sibi exstruxerant [G. Mösinger, Monumenta syriaca, t. II (Oeniponte, 1878), p. 66; Bedjan, op. c., t. II, p. 514 – 15; cf. infra, num. 36, p. 422 – 23.] , martyrum memoria celebre. Forsitan huius nominis forma quaedam pluralis excogitari possit, e qua ductum fuerit illud Ḥaṣin, quasi gemini fuerint agelli cognomines. Sed haec coniectura maxime incerta est. Neque securius, e documentis qualia nunc supersunt, divinando assequi volueris utrum in ipso pago Ḥaṣin Artaxerses regulus in Iohannem sententiam dixerit, an vero sanctus episcopus ab immissis illuc sicariis oppressus sit.

[18] [Sapor Chirchaseleuci episcopus.] Qui proxime nominatur Sapor episcopus Chirchaseleuci, is est profecto qui cum Iohanne consociatus est in Edesseno catalogo martyrum orientalium de quo supra [Num. 15, p. 415.] . Inter episcopos ignoratae sedis quos regnante Sapore II martyres occubuisse refert Sozomenus [Hist. eccl., II, 13, Hussey, l. c.] , comparet etiam Sapor nescio quis. Nostrum contra silentio praetermittit Historia Chirchaseleuci. Quae de illius supplicio hic obiter memorantur leguntur etiam in Passione quam edituri sumus et cuius origo melius infra investigabitur.

[19] Isaac episcopus Chirchaseleuci is fortasse fuerit qui primus post Saporem nominatur a Sozomeno [Ibid.] . Eius mentionem frustra requiras in appendice martyrologii syriaci. Historia autem Chirchaseleuci, [Isaac Chirchaseleuci episcopus;] postquam Ma'nā episcopum prope pagum Ḥaṣā lapidatum fuisse rettulit, porro pergit in haec verba [Bedjan, t. c., p. 515; cf. Mösinger, op. c., p. 66.] :

Post haec prodiit Isaac beatus, e stirpe nobili; qui etiam martyrio coronatus est. Lapidibus eum obruerunt, praecepto regis adacti, ingenui [Proprie: liberi, persice: āzātān (āzādhān); vide Christensen, L'empire des Sassanides, p. 44 – 45.] civitatis homines, qui nomine se christianos vocitabant. Lapidatus est in colle qui pago Kanar imminet, in mansione Niqāṭor. His proxime continuatur mentio Iohannis episcopi, [eius memoria] quem scriptor Nicaenae synodo interfuisse commentus est, uti superius diximus [Num. 14, p. 415.] . Inde patet quam mendax hoce testimonium videretur, nisi aliunde auctoritas illi accederet. Attamen qui hunc locum historiae Chirchaseleuci cum nostri catalogi laterculo contulerit, ilico perspiciet utrique fontem communem fuisse, qui in historia plenius exscriptus est. Pagus Kanar, vel Kanār, in quo S. Isaac lapidatus est, videtur situs fuisse prope stationem Niqṭor vel Niqāṭor. Utrumque locum nequicquam anquisivit v. d. Georgius Hoffmann [Auszüge, pp.. 48, 277.] . Neque nobis res felicius succedere poterat. [videtur ad alterum translata.] Fortasse tamen notatu non indignum est in Adiabena prope Arbelis Nicatorium montem, τὸ Νικατόριον ὄρος, a Strabone indicatum fuisse [Geographia, XVII, 1, 4, ed. C. Müller et F. Dübner (Parisiis, 1853), p. 628. De nomine haec notat Strabo: ὃ προσωνόμασεν Ἀλέξανδρος νικήσας τὴν περὶ Ἄρβηλα μάχην.] . Mirum est nec suspicione carens, anno 449, duos presbyteros Isaac et Stephanum, ex oppido Chirchaseleuco eductos, lapidatos fuisse in summo clivo qui imminet pago Kanar [Vide infra, num. 42.] . Etsi nomen Kanār, quod pahlavice sonat litus vel terminum, pluribus locis dari potuit, nemo tamen non eandem historiam sibi videbitur agnoscere, cum Isaac episcopum et Isaac presbyterum in pago Kanār pariter interfectos legerit. Noster S. Isaac cum S. Sapore episcopo consociatur in Passione quam infra edituri sumus. Praestat igitur ad illam annectere ceteras quaestiones quae de utriusque memoria exsurgunt.

[20] [Isaac presbyter.] Isaac presbyter pagi Ḥulsar postremo loco nominatur in uno e laterculis Edesseni indicis martyrum orientalium [Acta SS., Nov. t. II, 1, p. [LXV]; Nau, op. c., p. 25.] :
Bibā, Māri, Symeon, Pāpā, Isaac, presbyteri Ḥulsar. Neque homines nec locus aliunde noti sunt. Pariter ignoratus est Adargušnasp archimagus [Cf. infra,num. 32.] a quo Isaac occisus fuisse dicitur.

[21] Papas aliquis in syllabo Edesseno memoratur inter presbyteros martyrium passos in Adiabena [cod.; cf. Acta SS., t. c., p. [LXV]; Nau, t. c., p. 25.] : [Papas presbyter.] [cod.; cf. Acta SS., t. c., p. [LXV]; Nau, t. c., p. 25.] , Marsan, Pāpā, Ithamar, Barḥadbešabā (i. e. Dominicus) ex Adiabena. Is probabiliter idem est atque Papas presbyter pagi Ḥelmin, quem catalogus noster ab Adiabenae regulo necatum refert in pago Gelal, sive ut in codice Amidensi videtur scriptum, in arce Ga'al. Attamen dubitationem aliquam inicit haec mentio, quae paucis versibus interpositis sequitur in eadem appendice: Papas diaconus ex Ḥelmin. De urbe vel pago Helmin, nequicquam documenta interrogaveris quibus pepercit tempus edax [Cf. Hoffmann, Auszüge, p. 277.] . Gelal autem esse potest Ḥarbagelal sive Harbathgelal, urbs episcopalis Garamaeae [Chabot, Synodicon orientale, t. c., p. 672.] ad Diabam [Zāb.] minorem. Nam ex Actis S. Maris § 15 colligitur hoc pleniori vocabulo appellatum fuisse vicum qui dicebatur Gelālā, id est fons aquarum [Ed. I. B. Abbeloos, Anal. Boll. t. IV, pp. 80, 82. Inde igitur corrigendus Hoffmann, Auszüge, p. 277.] .

[22] [Vahunam puer idem videtur ac Behnam,] Uhnam, iuvenis religiosus e Chirchaseleuco urbe, corrupto tantum nomine differt ab Ὠνὰμ τῷ ἀσκητῇ, qui in Graecorum synaxariis ad diem 20 novembris [Synax. Eccl. CP., p. 243.] lapidatus fuisse refertur cum SS. Iohanne, Sapore et sociis, de quibus inferius iterum. Sed neque Uhnam emendatum nomen est; pro quo fidenter rescribi potest Vahūnām, quae forma notatu dignissima est. Pahlavicum enim Vahūnām, alias Vehvehnam, i. e. bene nominatus, Ἀγαθώνυμος seu Εὐώνυμος [Justi, Iranisches Namenbuch, pp. 341 – 42, 360; Hübschmann, Armenische Grammatik, p. 81; cf. Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 397, et infra, annot. 11.] , syriace postea factum est , Behnam. Noster igitur indiculus confectus est antequam forma recentior invaluit. Neque nominis tantum scriptio obsoletam antiquitatem redolet. Ipse sanctus, labente tempore, novam personam videtur induisse. Et re quidem vera, in coenobio Beth-Gubbe, qui locus haud incelebris fuit in Zabdicenae partibus Adiabenae finitimis, inter Ninive (Mauṣil) et Arbela [Vide Hoffmann, Auszüge, p. 177 – 78, ubi viatorum testimonia proferuntur.] , hodieque cernitur sepulcrum [Hunc c. an. 1879 catholici (Chaldaei?) obtinebant. Hoffmann, l. c., p. 177. Quomodo res hodie se habeat nescio. Ecclesia Sancti Behnam certe non computatur inter coenobia et paroecias archiepiscopo Chaldaeorum Mausiliensi subiecta. Vide I. B. Chabot, État religieux des diocèses formant le patriarcat chaldéen, in Revue de l'Orient chrétien, t. I (1896), p. 436 – 37; J. Tfinkdji, L'Église chaldéenne catholique autrefois et aujourd'hui, in Annuaire Pontifical, 1914, pp. 451, 482.] sancti Behnam et Saraï eius sororis [Idem cuius meminimus in annotatis ad Vitam Iohannis e Dabra Bizan, supra, p. 265, annot. 7.] , [Saraï frater.] quorum Acta syriace prostant [BHO. 177, Bedjan, t. c. p. 397 – 441. Passio et Miracula S. Behnam filii Sennacherib regis Assur aethiopico etiam sermone servata sunt, in codd. Musei Brittanici Orient. 689, num. 31; 686, num. 29; 687 – 688, num. 34. W. Wright, A Catalogue of the Ethiopic Manuscripts in the British Museum, pp. 160 – 161, 167, 169,] . Fertur ille fuisse Sennacherib regis Assur filius, qui a S. Mattaïad fidem conversus, asceticis laboribus se dedidit, et anno Graecorum 663 (Christi 351 – 352), regnante Sapore, martyr occubuit. Atqui non absurde addubitari potest num iste alius sit a S. Vahunam puero, quem eodem tempore, in eadem regione, martyrio coronatum legimus. Huius enim persicum nomen non certo quidem neque constanti sed probabili tamen indicio suadet illum ethnicis parentibus natum esse. Quod autem dicitur, filius foederis, i. e. “voti religione obstrictus” [Intellegi etiam potest: “clericus”, ut mavult Evodius Assemani, Acta martyrum orientalium, p. 96; sed erroris insimulandus non erat Graecus qui eum ἀσκητήν appellavit, cum vox syriaca utrumque significet. Aut fortasse tot sanctae virgines, quae dicuntur, diaconissae fuerunt?] , cum non paucis martyrum Persarum exemplis congruit, qui suscepto baptismate, sanctius etiam vitae genus amplexi sunt. Locus Gazak, ubi matronae christianae Chirchaseleuci ab Adiabenae regulo coactae sanctum iuvenem lapidibus obruerunt, procul ab oppidi territorio situs esse non poterat [De magna illa Gazak, , quam celebrat hymnus de anima qui in Acta Thomae insertus fuit, sermo hic esse non potest, cum praesertim hoc nomine designari urbem Gandzak in Atropatena ostenderit G. Hoffmann, Auszüge, p. 250, annot. 1982; Id., Zwei Hymnen der Thomasakten, in Zeitschrift der neutestamentliche Wissenschaft, t. IV (1903), p. 273; cf. J. Marquart, Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge (Leipzig, 1903), p. 300, annot. 1.] . Ganzak vicus, qui videtur inscriptus fuisse in apographo Amidensi, nisi et hoc arbitratu suo correxit Bedjan, in eadem profecto vicinia quaerendus est. Nam qui hoc nomine designatam credat urbem Gandzak in Atropatena, totam narrationem perabsurdam fecerit. Iamvero martyris prope Chirchaseleucum occisi reliquias in Beth-Gubbe, conterminae provinciae loco, postea repertas fuisse, nemo mirabitur, cui non prorsus ignotum sit quomodo inventiones istae contingere soleant. Neque inaudito casu et incredibili deinde supervenit hagiographus qui huius martyris historiam suis figmentis ornatiorem facere sibi videretur. Quod si reapse Behnam ille Beth-Gubbensis, et Vahunam Chirchaseleuci iuvenis martyr sunt geminatis nominibus unus, nobis hoc loco praestandum foret officium a maioribus nostris praetermissum, qui SS. Behnam et Saraï ad 10 octobris, quo die apud Syros recoluntur, neglexerunt. Sed in necessitate incerta tantam laboris molem declinare liceat.

[23] [Guhištazad Artaxersis eunuchus] Prima elementa nominis Guhištazad cum perspicientia oculatissima quadam legit F. Nau in extremo prope versiculo huius indicis martyrum orientalium quem toties iam antestati sumus [Patrologia orientalis, t. c., p. 26.] . Illic igitur, inter laïcos, inscriptus erat Guhištazad, inclutus martyr Garamaeus, qui in catalogo nostro praecipuum quendam locum obtinet. Is Chirchaseleuci fuit incola, eunuchus Adiabenae reguli. A quo solem adorare iussus, Christi fidem eiurare noluit. Artaxerses igitur captivum nomine Varathrān, pagi Salqunā presbyterum, compulit, ut illum interficeret. Quem cum ad se accedentem videret Guhištāzād, eum admissi sceleris admonnuit; at mox, surdo se loqui intellegens, tranquille cervices ei praebuit. Unum in isto laterculo difficultatem obicit vocabulum Salqunā, sive, ut in codice Amidensi videtur scriptum fuisse, Saluqānā. Sed vel facile scribi potuit pro [Similem errorem vide supra, in sylloge de S. Demetriano, num. 9, p. 386, annot. 2.] , quod syriacum nomen foret τοῦ Ἀλουακῶν, quem locum non procul ab urbe Chirchaseleuco situm fuisse ostendunt Acta sanctae Sirae [§ 18, 21 – 22; Acta SS., Maii t. IV, p. 179 – 81; de quo nomine Papebrochius nimis docte annotat, p. 181, a Ptolemaeo memorari urbem Ἀλούακα in Media. Vide Pape-Benseler, i. v.] . Quod si tamen haec coniectura non placet, dicamus hunc aliquem fuisse ex viculis Assyriae cuius nomen semper ignorabitur. Reliqua prorsus plana et aperta sunt. , Varathrān prisca forma est nominis Varahran, graece Οὐαραράνης, in lingua pahlavica recentiori Bahrām. Iisdem litteris scriptum legitur nomen avi Saporis II in codice syriaco saeculi VI [Musei Brittanici Add. 12142; W. Wright, A Catalogue of the Syriac Manuscripts in the British Museum, p. 1093; cf. F. Nau, Martyre de Qandida, in Revue de l'Orient chrétien, 2e sér., t. XX (1915 – 1917), p. 23. De forma nominis, Th. Nöldeke, in Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, t. XXVII (1873), p. 196, annot. 1; Id., Geschichte der Perser und Araber, p. 46, annot. 3; Justi, Iranisches Namenbuch, p. 361.] .

[24] [in multas figuras mutatus:] Rursum igitur venerandae antiquitatis indicium oculos hic percellit. Ipsius autem Guhistazad nomen, condicio, historia, in Syrorum Graecorumque litteris suspiciosissima cum varietate replicantur. A nostro indiculo eiusve fonte, per meatus nescio quot, derivatum est elogium τῶν ἁγίων μαρτύρων Βοηθαζὰτ τοῦ εὐνούχου καὶ Σασάνους καὶ τῶν σὺν αὐτοῖς ἁγίων ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, [Boethazat, Saporis eunuchus,] quod in synaxariis graecis, ad diem 20 novembris, subsequitur elogium SS. Saporis, Isaac et sociorum,de quibus infra sermo erit [Num. 40, 47, p. 423 – 25.] . De Boethazat eunucho haec porro narrantur: Ὁ μὲν Βοηθαζὰτ χριστιανὸς ἐκ βρέφους ὤν, κρατηθεὶς καὶ μὴ πεισθεὶς θῦσαι τῷ ἡλίῳ καὶ τῷ πυρί, προστάξει τοῦ Περσῶν βασιλέως ἅμα τοῖς ἁγίοις Σασάνῃ καὶ τοῖς λοιποῖς μετὰ πολλὰς βασάνους καὶ τιμωρίας ἀνῃρέθη· μεθ᾽ ὧν καὶ γυναῖκες ἁγίαι ἀσκήτριαι Βαουθᾶ… [Synax. Eccl. CP., p. 243; cf. infra, num. 44.] . Has, quae modo nobis iterum occurrent, parumper dimittamus. Historia eadem paulo contractius legitur in aliis synaxariorum exemplis, ubi tamen plenius recensentur nomina sociorum qui in collecticiam hance turbam compulsi sunt. Utcumque depravata, ista mentio ab optimo quodam documento primum deprompta fuit. Lapsum esse interpretem in titulo reguli Adiabenae, illius peccatum est, neque fontis vitium arguit. Nomen Βοηθαζάτ, si restituta litterula una, legeris Βοησθαζάτ, miro plane modo consonat cum pahlavico Vahištāzād, quod ipsius syriaci vocabuli origo fuit. Quisquis igitur illud graecum primus fecit, is manifesto veteris linguae persicae haud imperitus fuit.

[25] [Azad Saporis item eunuchus,] Ex alio fonte Sozomenus, postquam edictum memoravit quod Sapor anno secundo persecutionis, qui regni eius aetatisque fuit 32, adversus christianos tulit, paulo inferius haec subdit: Ἀφειδῶς δὲ πάντων χριστιανῶν κτιννυμένων πλεῖστοι καὶ ἐν αὐτοῖς τοῖς βασιλείοις ἀνῃρέθησαν, καὶ Ἀζάδης ὁ εὐνοῦχος τὰ μάλιστα βασιλεῖ κεχαρισμένος ὤν. Ὃν ἐπείπερ ἀποθανεῖν ὁ Σαβώρης ἐπύθετο, περίλυπος εἰς ἄγαν ἐγένετο. Καὶ τὴν δημώδη σφαγὴν ἔστησε, μόνους δὲ τοὺς καθηγητὰς τῆς θρησκείας ἀναιρεῖσθαι προσέταξε [Historia ecclesiastica, II, 11, Hussey, t. c., p. 143 – 44.] . Eadem fere leguntur, syriaco sermone, in extrema oratione, sive potius lamentatione, de strage martyrum saevissima, quae contigit anno Saporis 32, ab hora sexta feriae sextae in Parasceve, ad dominicam hebdomadae sequentis [BHO. 124.] ; in quo tamen threno, minime innuitur Azaden occisum fuisse in aedibus regiis. Ex ista nenia videtur fluxisse elogium τῶν χιλίων μαρτύρων καὶ Ἀζὰτ τοῦ εὐνούχου, quod in Graecorum synaxariis proxime consequitur commemorationem S. Symeonis archiepiscopi Seleuciae et Ctesiphontis eiusque sociorum, ad diem 17 aprilis [Vide infra, num. 27 – 28, p. 420. In aliis exemplis S. Symeonis dies festus est 14 aprilis. Synax. Eccl. CP., p. 601 – 602.] . Eiusdem confusae occidionis in qua periit Azad eunuchus exstat alia historia [BHO. 704.] , quae longo post tempore excogitatam se prodit. In hac fabula, nimis imperiti artificii, Azad magni Guhištazad eunuchi factus est collega [Bedjan, op. c., t. II, p. 244.] . Qui cum in Huzaïna christianos gregatim trucidari videret, deliberato consilio vestem monasticam induit et interfectoribus ultro se obtulit. Postridie a rege arcessitus non comparuit. Itaque, indagatione facta, repertus est magus aliquis, qui inter christianos neci addictos monachum quendam Azad eunucho simillimum sibi videretur agnovisse. Huius igitur corpus, iubente Sapore, conquisitum et inventum est [Ibid., p. 245 – 46.] . De futtili narratiuncula, iam satis superque.

[26] [Azad alteri cognominis,] Hic, ab isto S. Azad qui ad nostram historiam proprie pertinet, ad aliquem eius cognominem parumper digrediendum est. Exstat enim Passio S. Iacobi presbyteri Aspargaltae et Azad diaconi Beth-Naggare martyrum Adiabenorum [Synax. Eccl. CP., p. 607 – 608.] , qui ambo narrantur anno 32 persecutionis comprehensi fuisse et, postquam Arbelis per menses septem in carcere cruciati sint, praecisis cervicibus occubuisse, die 14 mensis nisan, in Parasceve. Haec ad rationem temporum exigere huius non est loci [Feria VI Dominicae Passionis, toto illo temporis intervallo, in diem 14 aprilis non incidit nisi annis 366 et 377, quorum neuter fuit annus 32 persecutionis (371 – 372). Aut igitur pro die 14 mensis nisan, legenda est luna 14 mensis nisan, quae anno 371 congruit cum die nisan 15; aut septem menses quos SS. Iacobus et Azad in vinculis transegerunt, ad septem annos sunt producendi, ita ut sancti martyres anno 377 mortui sint. Sed de his alias plenius.] . Satis erit indicasse quid in syriaco documento notatum sit. Ista etiam Passio graece conversa fuit et ex ea derivatum est elogium SS. Iacobi presbyteri ἀπὸ κώμης λεγομένης Φαργαθᾶ et Azae (Ἀζᾶς) diaconi ἀπὸ κώμης λεγομένης Βηθνηρῆ [Synax. Eccl. CP., p. 608.] , quod ad eundem diem habetur in synaxario Constantinopolitano, post elogium Azad eunuchi de quo modo dictum est. Ex ista Passione, vel ex aliqua mixtura inde recocta, didicit Sozomenus quae de SS. Iacobo et Azad (Ἀζαδάνης) obiter et permixtim meminit in historia SS. Acepsimae et sociorum eius [Hist. eccl., II, 13,Hussey, t. c., p. 147.] .

[27] [qui in nova persona] Illos omnes celebritate vicit S. Guhistazad alter qui inducitur in Actis syriacis S. Symeonis Bar-S̗abbā'e [BHO. 1117; Vide nunc M. Kmosko, Patrologia syriaca, t. c.; Martyrium beati Simeonis Bar Sabba'e, num. 26 – 33, p. 750 – 58; Narratio de beato Symeone Bar Sabba'e, num. 50 – 64, p. 863 – 87.] . Hic etiam eunuchus fuit non Artaxersis sed ipsius Saporis, idemque regi carissimus, quem puerum educaverat. Christianae fidei proditor factus, cum sanctum episcopum ad regias aedes raptum salutare vellet, ab eo graviter obiurgatus, admissi sceleris conscientia angi coeptus est. Itaque regem ultro adivit, mutatam sententiam audacter ei significavit, eiusque minis ac blanditiis pariter superatis, gladio tandem feriri iussus est, luna decima tertia mensis nisan, feria quinta hebdomadae maioris [Kmosko, t. c., p. 887. Notae temporum quadrant in an. 341.] . Eius historiam summatim refert Sozomenus [Hist. eccl., II, 9 – 10, Hussey, t. c., p. 136 – 40.] , ex cuius verbis olim Henschenius noster Acta S. Symeonis exposuit [Acta SS., Apr. t. II, p. 844 – 47.] . Eandem ex alio, ut videtur, fonte contraxit synaxarium Constantinopolitanum [Synax. Eccl. CP., p. 607.] . Mitto alios qui aliena dicta recinunt. Nomen Guhistazad in Graecorum libris formarum varietatem induit, quae neque eadem aetate neque eadem via e syriaco archetypo derivatae sunt. Exemplo sint apud Sozomenum, Οὐσθαζάνης [Ed. de Boor, t. I, p. 25. Alius codex habet Οὐσθαδοξάδης, Unde Kmosko expiscatus sit Ὀγκταξάδης, quod rectius existimat (t. c., p. 749, annot. 2), nescio.] ; apud Theophanem, Οὐσθάξαδ [Apud Cedrenum, ed. Bekker, t. I (Bonnae, 1838), p. 498.] , quod a pahlavica forma minus discrepat; in synaxario autem, Γουσθαζάτ, quod cum syriaco magis consonat, et horridioris etiam formae nobis deinceps vitandae copiam dabit.

[28] [Eleutherius dictus est,] Necdum satis per ambages erratum. S. Gusthazat eunucho Portae Regiae nugator aliquis historiam finxit, quae in Passionem sanctae Mahducht virginis et fratrum eius Adurparva et Mihrnarsae inserta fuit [BHO. 1106; cf. Hoffmann, Auszüge, p. 9 – 16.] . Dum sancti martyres in monte Brāïn vel Bren, Garameae regionis [Viginti circiter milia passuum a pago Gelal, de quo supra, num. 21, p. 418. Hoffmann, ibid., p. 261 – 62.] , procul ab eorum parentibus christiano ritu vivunt, Sapor ad eos conquirendos misit eunuchum nomine Gusthazat. Qui, cum podagra torqueretur atrociter, a sanctis sanatur. Hoc aliisque prodigiis eunuchus ad fidem Christi convertitur. Iuvenes eum ad S. Symeonem Bar-S̗abbā'e transmittunt, qui eum baptismate abluat, simulque catechumeno vaticinantur eum uno die ante S. Symeonem martyrio coronatum iri [Bedjan, t. c., p. 34.] . Reliquam fabulam evolvere praesenti quaestione non cogimur [Otiosis etiam relinqui possunt posteriora commenta alia aliis absurdiora. In ludificanda historiae veritate haud minus longe processit chronographus Seertensis, qui inter cetera figmenta S. Gusthazat patrem dicit duorum monachorum. Ed. Addaï Scher, Patrologia orientalis, t. IV, p. 300.] . Inde certo profluxit historia Ἐλευθερίου τοῦ Πέρσου quae in nonnullis synaxariorum codicibus ad 13 aprilis, uno die ante S. Symeonis festum contracta est [Synax. Eccl. CP., p. 599 – 600; ibid. p. 603 – 604, ad diem aprilis 14.] . Hanc qui graece convertit ex parte tantum haud tamen inepte reddidit veriloquium nominis pahlavici Guhištāzād, quod constat ex guhišt, vel vahišt, “optimus”, et āzādh, vel āzāt, “ingenuus, liber” [Vide Justi, Iranisches Namenbuch, p. 340; cf. supra, num. 19, p. 417, annot. 9. In Passione syriaca, num. 26, interpretatio partim falsa subicitur: ,
Guhištāzād, quod interpretando dicitur regni ingenuus. Kmosko, t. c., p. 750. Similiter fere versio armenia: Bibliotheca armenia,t. XX (Venetiis, 1854), p. 31. Thomae Ardsrunii Armenii interpretationem plane fallacem vide apud Justi, Namenbuch, l. c.] . Primum vocabulum omisit interpres, retinuit alterum, nisi nomen persicum in ipso exemplo syriaco iam capite truncum erat, ita ut in isto legeretur non Guhištāzād sed Azād eunuchus.

[29] [totidem formae sunt] Ut haec igitur omnia paucis complectamur, duo nobis occurrunt Gusthazat, alter eunuchus Artaxersis alter ipsius Saporis, quorum ille Arbelis, iste autem ad Portam Regiam, Susae (Karkā de Lēdān) trucidatus est. Medius inter utrumque intercedit tertius eunuchus nomine Azad, Sapori item carissimus, quo inscio et invito, in tumultuaria strage interfectus est. Quartus tandem his admixtus est Azad diaconus, cuius non unum nomen erroris causa esse potuit, ut modo videbimus. [unius hominis,] Horum autem nominum, audito alio aliud resonare, ostendit ipsum synaxarium ubi tria postrema in unum diem congeruntur. Et quis est tam simplex aut tam lentus ut non ilico sentiat hominibus umbras fuisse adiunctas? Tota res sic breviter explicari potest [Cf. quae de hac quaestione fusius disputata sunt in Anal. Boll., t. XXIX, p. 150 – 56.] . Gusthazat eunuchus qui Saporis nutricius fuerat, Artaxersem quoque huius consanguineum natu minorem educavit, quem in Adiabenam deinde secutus est. Hoc igitur pacto, in promiscua illa caede christianorum, accidere potuit ut, in Artaxersis aula, procul a Sapore, interficeretur homo carissimus quem rex salvum et incolumem volebat. Itaque Gusthazat hice martyr Adiabenus vel Garamaeus idem ipse est Azad eunuchus, cuius improvisam caedem Sapor gravissime tulisse refertur a Sozomeno aliisque [Id iam perspexerat Simon Assemani, Bibliotheca orientalis, t. I, p. 194, qui propter dictum hoc sapiens imperite reprehenditur a nepote suo Evodio,Acta martyrum orientalium, p. 50, annot. 4.] . Mutandi eius nominis forsitan haec causa fuerit. Alter ille Azad, cuius supra meminimus, Beth-Naggarae diaconus [Num. 26, p. 419.] , in vincula coniectus est anno 32 ab edicto Saporis, et post diuturnas carceris aerumnas, martyrium absolvit 14 mensis nisan, in die crucifixionis Domini. Quae cum cursim in epitome aliqua mutilove codice legeret scriptor ieiunae illius declamationis, existimavit hunc Azad eundem esse atque Gusthazat eunuchum, anno Saporis 32 interemptum, in effrenata caede, quae feria sexta in Parasceve coorta est; itaque nomen unius ad alterum transtulit.

[30] [quorum multiplex historia] Multo etiam minus praeter Azad, Saporis amicum, exstitisse credendus est Gusthazat alter, Saporis paedagogus, quem ipse rex ad mortem damnaverit. Scilicet, uno tempore in regiis aedibus Persidis, non tot fuerunt eunuchi cognomines iidemque christiani, ex quibus unum interfecit Artaxerses, alterum Sapor, tertium tandem casu peremptum deflevit idem Sapor. Verum plane excludendus est secundus qui nemo alius nisi altera primi persona fuit. Cum enim Gusthazat ille Chirchaseleuci eunuchus quem Artaxerses interfecit, eunuchus fuerit Saporis, et eodem fere die etsi non eodem anno mortuus sit cum S. Symeone BarSabbā'e, grandiloquus iste rhetor qui S. Symeonis Acta tot inanibus verbis refersit, in haec etiam Gusthazat inducere voluit. Itaque historiunculam excogitavit, quae si recipietur, vix non apertae falsitatis arguendi sunt catalogus martyrum Garamaeorum, Sozomenus, et quotquot Azad eunuchum invito Sapore occisum memorant. [ex Actis nostris profecta est.] Accedit quod ipsa narratio ex Actis S. Gusthazat Adiabeni martyris depravatam se prodit. In his enim legimus sanctum senem occisum esse a presbytero apostata cui Artaxerses hoc foedum munus commiserit. Id autem cum Persarum tyrannorum moribus apte congruere videtur. Ut enim alia exempla praetermittamus quae in ipso catalogo nostro martyrum Garamaeorum leguntur, sanctae Thecla, Mariamne et sociae a Paulo sacerdote indigno interfectae sunt [BHO. 1157, Assemani, Acta martyrum orientalium, p. 124 et seq.; cf. Synax. Eccl. CP., ad d. 9 iunii, p. 739 – 40.] ; S. Barḥadbešabā (Dominicus), diaconus Arbelorum, a Gagaï viro nobili, qui a Christi fide desciverat [BHO. 138, Assemani, op. c., p. 129 – 30.] ; S. Badimus archimandrita, a Narsete christiano, qui in eodem carcere inclusus fuerat [BHO. 131, Assemani, ibid., p. 166 – 167; cf. Delehaye, Actes des martyrs Persans, t. c., p. 475 – 77.] . Arbelorum cives ab Adiabenae archimago S. Ioseph, S. Acepsimae socium, lapidare coguntur: cui crudeli mandato fortiter restitit pia matrona nomine Iezdanducht [Assemani, ibid., p. 197 – 98; Delehaye, op. c., p. 515.] . Ne multa: haec satis ostendunt indiculi nostri narrationem in hoc etiam cum rerum veritate aut certe cum hagiographorum moribus concinere. Contra, in Passione S. Symeonis, ipse Gusthazat Christum eiuravit, et propter hanc causam corripitur a sancto martyre sicut Varathran ille sicarius a Gusthazat Artaxersis eunucho: ita ut utriusque simul personam suscepisse videatur. Reliqua etiam narratio si attente consideratur, multis partibus ab humanae naturae norma recedit. Neque nimis pervicax sit qui eam ad orationis ornamentum fictam putet. Sed de his fortasse iam longius quam res postulabat.

[31] [Martyres urbis Lasumon.] Lašom rustica civitatula profecto est τὸ Λασουμὼν κτῆμα, cuius mentio est in Passione S. Sirae, § 28 [Acta SS., Maii t. IV, p. 183; cf. Hoffmann, Auszüge, p. 274.] . Situm illud fuisse non procul ab hodierno pago Dāqūq, ergo in finibus urbis Šahrqarth [Vide supra, num. 6, p. 413.] , evidentibus testimoniis ostendit G. Hoffmann [L. c., p. 274 – 275.] . Sedes haec fuit episcopalis Garamaeorum metropoli subiecta [Chabot, Synodicon orientale, p. 675 – 676.] . Locus igitur nobis non plane ignoratus est; nihilo tamen inde notiores laïci quattuor Sāsān, Māri, Ṭimaï et Zaruān, qui omnes ex illa urbe in Huzaïnam abrepti, de Saporis mandato ibidem interfecti sunt. Amidensis codex, omisso Mari, tertio loco memorat Noḥ, i. e. Noe. Ex his nominibus , Sāsān, totidem litteris exhibet elenchus Edessenus martyrum orientalium, in censu presbyterorum qui in Garamaea provincia passi sunt [Acta SS., Nov. t. II, 1, p. [LXV]; Nau, Patrologia orientalis, t. c., p. 25.] . Marin item presbyterum, cum aliquot aliis, inibi sociatum legimus Isaac illi presbytero Hulsar, qui memoratur in nostro catalogo [Supra, num. 16, p. 417.] . Noḥ, Timaï et Zaruān ne cognomines quidem habent, de quibus interrogari possit num alter alterius personam induerit. Totum agmen quale hic occurrit in codice Ambrosiano synaxarii graeci perspicue agnoscitur ad diem 20 novembris, ubi S. Boethazat eunuchus passus legitur ἅμα τοῖς ἁγίοις Σασάνῃ, Νοηλμάρῃ, Ζαρουαντίνῃ [Synax. Eccl. CP., p. 243 – 44; cf. supra, num. 24, p. 419; et infra, num. 43 p. 425. Neque legentem fugiat hoc loco graecum congruere hinc cum codice Amidensi inde cum codice Vaticano, ubi catalogus martyrum Garamaeorum cum Passione S. Narsetis coniunctus est.] . Horum igitur nomina utcumque servata sunt; sed quicquid ex eorum historia apud Graecos traditum legitur, aperte falsum est.

[32] [Bautha matrona.] Ba'uthā, nobilis matrona saecularis, quae Chirchaseleuci, ante fores aedium suarum, ab Adargušnasp archimago iussa est occidi, facta est Βαουθᾶ sanctimonialis in perturbatissima mentione synaxarii graeci, quae modo afferenda est. Eius memoria nusquam alibi servata fuit.

[33] [Thecla virgo et sociae.] Ab eodem archimago, non tamen eodem loco neque, ut videtur, eodem tempore damnatae duae sanctimoniales Thecla et Dinaq — sic enim legendum nomen, quod proprie persicum est [Th. Nöldeke, Persische Studien, in Sitzungsberichte der philos.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, t. 116 (Wien, 1888), p. 417; Justi, Iranisches Namenbuch, p. 84 – 85; cf. p. 77.] . Has etiam Graecus perperam adiunxit ad turmam de qua iam agendum est.

[34] [Sanctimoniales Chirchaseleuci;] Ṭaṭun, Māmā, Mazachiā et Anā virgines sacrae ab archimago Chirchaseleuci occisae sunt in suburbio quod dicebatur Ḥaurā, i. e. album vel candidum. Ex earum sanguine germinavit ficus portentosa, quae deinde a Manichaeis abcisa est. His a nostro catalogo acceptis, lege nunc synaxarium Mediolanense, eo loco quem superius attulimus [Supra, num. 24, p. 419.] : μεθ᾽ ὧν καὶ γυναῖκες ἁγίαι ἀσκήτριαι Βαουθᾶ, Θέκλα, Δινάχ, Τέντους, Μάμα, Μαλοχία καὶ Ἄννα ἀπεκεφαλίσθησαν, καὶ Νάνα, καὶ Ἄστη καὶ Μαλὰχ ἀειπάρθενοι μαχαίραις κατεκόπησαν. Ὅπου δὲ ἔρρευσε τὸ αἷμα αὐτῶν συκῆ ἀνελθοῦσα ἰαμάτων χάριν παρεῖχε τοῖς πιστοῖς. Eadem fere codex Sirmondianus, qui tamen, dum pleraque nomina omittit, historiae particulam extremam servavit: ἥτις (συκῆ) ὕστερον ἐξεκόπη ὑπὸ τῶν ἀθέων Μανιχαίων, φθονησάντων τῇ τῶν θείων θαυμάτων ἐνεργείᾳ [Synax. Eccl. CP., l. c.] . Inde manifestum est utrique elogio graeco fontem communem fuisse, qui a syriaco archetypo propius abesset.

[35] [earundem historia] Sanctarum virginum illarum memoriam exornavit scriptor Historiae Chirchaseleuci, qui tamen, more suo, temporum ordinem nihil curans, beatas martyres interfectas refert tempore Maanae episcopi, quem sedisse asseverat ante Nicaenam synodum [Supra, num. 17, p. 417.] . Ipsum haec narrantem audias [Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 513 – 14.] :

[36] Porro episcopi perpetua serie sibi successerunt usque ad Maanam episcopum invictumque martyrem, cuius aetate orta est persecutio contra christianos eversaque ecclesia; et (ex) ipsis oppidanis castigatio profecta est, inter quos eversores fuerunt ecclesiarum propriae civitatis suae. In oppido quidem saevitum est non modo caedibus, sed etiam bonorum direptione, captivitate, crudelibusque suppliciis; ita ut etiam sanctimoniales, virginitatis voto obstrictae, quae ex urbe regia propter ecclesiae persecutionem migraverant et in urbe nostra habitabant, apud peditum praefectum [païḡānsalar, ἀρχίπεζος;; Acta S. Sirae, § 24 – 25, Acta SS., Maii t. IV, p. 181; cf. Hoffmann, Auszüge, p. 47, annot. 409; Christensen, L'Empire des Sassanides, p. 60 – 61.] falso crimine insimularentur a manichaeis qui erant in civitate. Qui vir crudelis eas extra urbem in loco qui dicitur Ḥaura occidi iussit. Postquam autem sanctae illae coronatae sunt, in ipso loco ubi coronam acceperant, ex earum sanguine ficus effloruit, quae praesidium in ea quaerentibus sanitatem impertiebat. Manichaei, cum prodigia vidissent quae ista ficu fiebant, illam succiderunt, et locum (sacrum) in quo erat igne incenderunt. Deus autem cuius misericordia non siverat illas ab inimicis illudi, in hos immisit morbum lepras, qui ab iis non recessit donec ex urbe penitus exstincti atque deleti sunt. Huic autem loco in quo sanctae triumpharunt nomen est Ficus ad hodiernum usque diem, et nunc locus praesidii factus est omnibus fidelibus; atque singulis annis, quando commemoratur magna dies crucifixionis, et ad maiorem martyrum ecclesiam ascendunt, sicut mos est civitatis, omnis coetus ecclesiasticus, pastor cum grege in singulos ordines disposito, praecedente cruce in fronte eorum, iter flectunt ad domum Ficus, pompam amplissimam ducentes, inter hymnos et sacra laudum praeconia Deum universorum dominum decentia, ad verecundiam infidelium, credentium vero exsultationem, et nobis peccatoribus ad veniam, gratiam et salutem. Amen. De his quidem hactenus. Verum propter persecutionis vehementiam parva manus hominum ex oppido cum vigilanti pastore, viro fortissimo, in consaepto [Nomen syriacum etiam accipitur pro “monasterio, laura”. Ita Hoffmann, Auszüge, p. 47 annot. 413. Sed clandestinum sacellum in laura situm esse non potuit.] quod oppido adiacet, iuxta praedium cui nomen Ḥāṣā [Vide supra, num. 17, p. 417.] , aediculas quasdam instar ecclesiae exstruxerunt, ubi clam sacra facere solebant. Quod cum persensissent infideles fraudulenti, invidia moti adversus strenuum athletam, illuc adiverunt, et in eum quasi beluae efferatae saevierunt. Quem cum ad suam voluntatem non flexum iri viderent, nec veritatem cum mendacio commutaturum, lapidibus eum obruerunt in clivo qui (pago) Ḥāṣā imminet, et lapidatione martyrii coronam accepit.

[37] [auctior non verior.] Hactenus homo minime acutus, non quidem paragraphum illam amplificans ex indice martyrum Garamaeorum, quem si legit, hic ut alias ineptius etiam quam mendacius detorsit, sed, ut videtur, commentariolum quendam excerpens, quo noster etiam uti potuit. In quo tamen documento, si veridicum illud fuit, sanctarum virginum historia cum Passione Maanae episcopi conserta non erat, qui in Garamaeo elencho non comparet. Cum iis quae narrantur de annuo festo sanctarum martyrum, G. Hoffmann erudite contulit locum ex Passione S. Sirae, § 16: οὕτω γὰρ αὐτῆς ἐν τῷ δεσμωτηρίῳ φυλαττομένης, ἔφθασεν ἡμέρα, καθ᾽ ἣν ἅπαξ τοῦ ἔτους ἐπιτελεῖται σύναξις μαρτύρων ἔν τινι τῶν εὐκτηρίων οἴκων ἔξωθεν τῆς πόλεως. Ἐπεθύμει γε ἡ ἁγία Σιρὴ νυκτὸς ἐξελθεῖν καὶ ἀφανῶς τὴν παννυχίδα θεάσασθαι [L. c., p. 47, annot. 412; cf. Act. SS., t. c., p. 178. Eodem loco, ante S. Sirae aetatem, occisi fuerunt alii martyres quorum mentio inferius occurret, num. 42.] . Utique in Chirchaseleuci vicinia loca alia exstitisse martyrum memoriis sacra, ostendit ipsum testimonium quod modo recitatum est [Vide etiam infra, num. 42.] . Verum haud improbabile est sanctae captivae cordi praesertim fuisse ut virginum martyrum sollemnitati interesset. Itaque anno 558, quo haec agebantur, etiamtum florebat sanctarum virginum cultus, in proprio sacello.

[38] [Abiath, Hattaï et Mamlacha,] Agmen claudunt sanctae Abiath, Ḥattaï et Mamlāchā [Pro Mamlāchā, codex Amidensis ex superiore laterculo iterum inducit Mazachiam.] , moniales e Garamaea provincia, quae ab ipso Sapore damnatae referuntur, cum is in provincia adesset. Has in synaxario bibliothecae Ambrosianae, mutilis nominibus, inter socios S. Boethazat, qui et Gusthazat, recensitas fuisse iam superius notavimus [Num. 24, p. 419.] . Sed videndum est num fortasse longius etiam aberraverint. Nempe die octobris 5 (alias 4) in synaxariis graecis annuntiatur sancta Μαμέλχθα, martyr in Perside, [quae et Mamelchtha.] ἱέρεια ὑπάρχουσα τοῦ ναοῦ τῆς Ἀρτέμιδος, et soror eius a qua conversa fuit ad fidem christianam [Synax. Eccl. CP., pp. 104, 107 – 108; cf. annotata, p. 955.] . non multum differt a , et in ore vulgi idem fere sonabat atque , soror. Nominis Μαμέλχθης cum Mamlāchā similitudo non fugit Simonem Assemani, qui recte perspexit utrimque martyrem eandem designari [Bibliotheca orientalis, t. I, p. 190.] , et in hoc Evodium nepotem suum suffragatorem habuit [Acta martyrum orientalium, p. 102 – 103.] . De Mamelchtha eiusque sorore narratur historia insigniter commenticia, quam decessores nostri ad diem 17 octobris nimia cum indulgentia exceperunt, argumentum ex ea ducentes adversum utriusque Assemani sententiam [Acta SS., Oct. t. VIII, p. 53 – 55.] . Nobis quidem, collato exemplo SS. Iohannis et Saporis, plane evidens est sanctis virginibus Mamlachae et Hattaï, postquam earum cultus Constantinopolim invectus est, a Graeculo quodam, ex umbra et fumo confictum esse Passionis simulacrum, quod non parvi sed nihili faciendum sit.

[39] [Garamaei martyrologii] His quam brevissime potuimus expositis, iam luculenter constat in catalogo martyrum Garamaeorum fontem agnosci probum et fide dignum. Etsi multos post annos (§ 14), ex obsolescentibus iam memoriis (§ 16) se collectum perhibeat, nihil tamen in eo deprehenditur quod antiquitatem non resipiat aut recentiori tempore retractatum fuisse videatur. Artaxerses Adiabenae regulus obiter nominatur, ut a scriptore qui eundem, mortuo Sapore, in universo Persarum imperio regnantem nondum viderit. Tantum abest ut posteriorum hagiographorum commenta libellum infecerint, ut e martyribus Saporis aetati supparibus nullus in eum relatus sit. Nempe iam anno 412, in Edessena sylloge martyrum orientalium, quam toties memoravimus, recensentur octo Garamaei presbyteri [Acta SS., Nov. t. II, 1, p. [LXV]; Nau, Patrologia orientalis, t. c., p. 25.] :
,
Abo, Abraham, Petrus, Pembaq [Graece: Πάβεκος, Agathias, Historiarum l. II, 26, ed. B. G. Niebuhr (Bonnae, 1838), p. 123 et seq.; vel Παμβεκός, Georgius Syncellus, Chronographia, ed. G. Dindorff (ibid., 1829), p. 677. Cf. Justi, Iranisches Namenbuch, i. v. Pāpak. Formam Πάπακος affert P. Horn, apud Geiger et Kuhn, Grundriss der iranischen Philologie, t. I, 2 (1898), p. 50; sed quo loco legatur non repperi.] , Susaï, Papas, Sāsān, Baris [Bāris, alias Pāris, vel Pārs, i. e. lynx vel pardus. Vide Justi, op. c., i. v. Pārs.] ex Garamaea. Atqui, secluso Sasan, qui fortasse Sasan laïcus est de quo supra [Num. 31, p. 421.] , ceterorum omnium nemo in catalogo nostro locum obtinuit. Neque silentio tantum, sed multo etiam magis totius orationis prisca et sobria simplicitate documentum antiquum se testatur. [antiquitas et auctoritas.] Ubicumque cum aliis fontibus conferri potuit, aetate et fide historica his illud praestare comperimus. Quae cum ita sint, haud imprudenter conieceris catalogum martyrum Garamaeorum, non secus ac Passionem SS. Narsetis et Ioseph cui subiunctus est, saeculo IV inclinante, et fortassis etiam superstite Sapore II, compositum fuisse.

§ III. De Passione SS. Saporis, Isaac et sociorum.

[40] [Passio SS. Saporis et Isaac] Iam saeculo VII/VIII, si reapse tunc exaratus est codex Amidensis, de quo supra, num. 3, Edesseni martyrum quorundam Persarum reliquias intra urbis suae moenia requiescere sibi persuaserant. Illic igitur, a rhetore quopiam domestico, arte nec nova nec difficili, lucubrata est Passio Saporis Nicatorii episcopi, Isaac Chirchaseleuci episcopi, Maanae (Ma'na), Abraham et Symeonis, quam infra denuo edituri sumus [BHO. 1042, Assemani, Acta martyrum orientalium, p 226 – 29; Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 51 – 56; germanice conversa fuit a Braun, Ausgewählte Akten persischer Märtyrer, p. 1 – 4.] . Quam probe tradita sit, non liquet. Libelli apographum, praeter Amidense illud, unicum servavit codex Vaticanus syrus 161, olim Nitriensis 2, pergamenus, folia nunc complectens 216 mediae formae, monocola, “strongylis” litteris exarata. Huius ascriptiones memoriales cum primis postremisque foliis periere. Assemani quidem ambo in Catalogo suo illum pervetustum appellant. Sed quae membrana syriaca illis pervetusta non fuit? Inde quidem scripturae aetatem non docemur [T. III, p. 319 – 24. De codicis aetate silent pariter viri docti qui ex illo partes ediderunt: Evodius Assemani, Bedjan, et ipse v. d. I. B. Chabot, Histoire de Jésus-Sabran, in Nouvelles Archives des Missions scientifiques et littéraires, t. VII, (1897), p. 486 – 87.] . In imagine tamen photographica, quam a v. d. Silvio Ios. Mercati accepimus, manum saeculi circiter decimi nobis videmur agnoscere. Ad nonum saeculum ductus et scriptionis formam refert Michael Kmosko [Patrologia syriaca, t. c., p. 714.] ; cuius sententiae haud inviti credimus. Itaque Passio SS. Saporis et Isaac saeculo IX nonnihil antiquior esse potest. [ab Edesseno] Qui eam composuit narrationis argumentum aut ab illo accepit qui reliquias Edessam advexi, aut ipse sibi providendum curavit. Utervis reus est fraudis, eius artificium idem fuit. Quippe libellum expilavit simillimum catalogo martyrum Garamaeorum, ne dicamus ipsum hunce catalogum, qualis nunc legitur, in eius manus incidisse. Et re quidem vera, praeter historiae particulas quae in eo servatae sunt, hagiographus de SS. Sapore et Isaac prorsus nihil novit; neque illas auxit nisi figmentis commentisque, suis vel alienis, quae nec cum narrationis consequentia neque cum rerum veritate congruant. Haec pauca breviter annotasse iuverit.

[41] [licenter conficta.] S. Sapor, pariter atque S. Isaac, Chirchaseleuci fuit episcopus [Vide supra, num. 19 – 20, p. 417.] . Sed cum Passionis scriptor ad tragoediam commodius ornandam, utriusque fata conserere mallet, neque duos posset eiusdem civitatis antistites simul inducere, idcirco S. Saporem episcopum fecit Nicatorii, sive Beth Niqāṭor: quod nomen in S. Isaac elogio repperit. Neque eum movit quod Nicatorion numquam urbs episcopalis fuit. Ex dictis etiam patet ad fabulas amandandum esse quidquid hagiographus refert de confessione sanctorum episcoporum coram ipso Sapore. In utrumque enim sententiam dixit non Sapor sed Artaxerses Adiabenae regulus. Quin immo in S. Saporem episcopum non videtur iudicium latum esse; qui in carcere indemnatus occubuit. Eius mors cum Artaxersi renuntiata est, is custodum fraudem suspicatus, praecisum martyris caput sibi iussit afferri. Haec etiam hagiographus Edessenus ad Saporem regem transtulit, quasi non ipse catalogi narratiunculam detorquens superius dixisset sanctum episcopum biduo antea, prae oculis ipsius regis fustuario prope confectum fuisse. Cetera autem quibus Passio referta est: magorum querelae, christianorum conquisitio, martyrum cum tyranno altercationes ac diverbia, supplicii tandem modus, vix aliud sunt quam pigmenta verborum e vulgaribus libellis repetita, qui rebus etiam veris ac certis fabulae speciem praebent.

[42] [Martyribus adiuncti socii] SS. Sapori et Isaac comites adiuncti sunt Maana, Abraham et Symeon. Hos scite animadvertit vir doctus Hieronymus Labourt [Le Christianisme dans l'empire perse, p. 74.] nominatos esse in Historia Chirchaseleuci, inter martyres qui anno 449 [Hic nempe numerus annorum colligitur ex Historia Chirchaseleuci; nam caedes promiscuae multitudinis cum qua interfecti sunt Abraham, Maana et Symeon contigisse fertur feria VI, die augusti 25 et sabbato insequenti; quod non quadrat in annum 446, quem indicavit Labourt.] , regnante Isdegerde, in illa metropoli passi feruntur. [toto saeculo posteriores.] Longam nec difficultatibus vacuam narrationem hic enucleare supervacaneum est. Satis erit exscripsisse locum qui ad nos pertinet [Bedjan, op. c., t. II, p. 526 – 27.] :

Cleri autem ministros qui cum illis erant, presbyteros nomine Isaac et Stephanum, cum sociis eius iussit (Ṭahmiasgerd magorum procurator) lapidibus obrui in clivo qui imminet pago Kanar [Vide supra, num. 20, p. 417.] … Ad Abraham vero, et Symeonem et Maanam quod attinet, foderunt iis locum in summo clivo, ubi lapidarant Stephanum et socios eius. Itaque hos adduxerunt, gravibus catenis onustos. Reliqua autem turba, tria milia numero, coronata est in loco ubi pridie Iohannem et socios eius cremaverant. In socios vero Abraham et Symeonis et Maanae supra designatorum, pedites immiserunt, qui eos in fovea collocatos 〈lapidibus et var. l.〉 iaculis confoderunt. Calefactos etiam clavos in pupulam eorum oculorum infixerunt, dum alios clavos ignitos in corpore invictorum hominum impingunt. Qui coronati sunt, altero illo die, vicesimo quinto (mensis) ab, die sabbati.

[43] [Facticius libellus] Haec Edessenus noster non satis concinne variata iudicavit. Itaque Maanam scripsit cute a capite ad cingulum detracta interiisse; et inter Abraham et Symeonem supplicia distribuit quae omnibus communiter refert Historia Chirchase leuci. Alia arte non usus est ut SS. Saporem et Isaac comitatu stiparet et narrationem suam auctiorem faceret. In hoc tamen miranda hominis diligentia, quod sanctis socios elegerit qui ad eiusdem ecclesiae historiam pertineant.

[44] [graece conversus est.] Passio SS. Saporis et Isaac videtur in graecam linguam conversa fuisse. Ex hac metaphrasi contractum est elogium Ἰωάννου καὶ Σαβωρίου καὶ Ἰσαακίου τῶν ἐπισκόπων καὶ Ἀγαπίου καὶ Ἰσαακίου τῶν πρεσβυτέρων, quod legitur ad diem 20 novembris in synaxario bibliothecae Ambrosianae et in aliquot codicibus eiusdem familiae [Synax. Eccl. CP., p. 241 – 44.] . De sanctorum vita et exitu haec narrantur: Οὗτοι οἱ ἅγιοι διὰ τὴν εἰς Χριστὸν ὁμολογίαν κρατηθέντες παρὰ τοῦ βασιλέως Περσῶν καὶ πολλὰ τιμωρηθέντες καὶ μὴ ἀρνησάμενοι τὸν Χριστὸν ἀλλ᾽ ἐλέγξαντες τὴν τῶν Περσῶν πλάνην καὶ ματαιότητα, προστάξει τοῦ τυράννου ἐλιθοβολήθησαν, καὶ οὕτως ἐτελειώθησαν σὺν τῷ ἁγίῳ Ὠνὰμ τῷ ἀσκητῇ. In codice Sirmondiano, quattuor tantum nominantur, Iohannes, Sapor (Saborius), Isaac et Papias, πρεσβύτεροι χρηματίζοντες πόλεως Βηθσαλωχόν [Ibid., p. 243.] . Ceterum eorum historia, si haec historia dicenda est, eadem est quam paucioribus verbis conclusam modo recitavimus. Hanc si notaveris insertam esse inter elogia S. Narsetis et S. Boethazat eunuchi, et cum eadem coniunctam fuisse mentionem S. Vahunam pueri [Cf. supra, num. 11, 24, 22, pp. 414 – 15, 418 – 419.] , luce clarius iam cernitur synaxarium SS. Iohannis, Saporis et sociorum saturam esse ex catalogo martyrum Garamaeorum et ex Passione SS. Saporis et Isaac imperitissime commixtam.

[45] [Eius auctoritas nulla.] Hagiographus Edessenus certamen SS. Saporis et Isaac refert ad annum Saporis trigesimum, qui fuit a Christo nato 338 – 339, et toto biennio cruentae persecutionis initium antecessit. Aut igitur pro anno trigesimo Saporis legendus est annus trigesimus persecutionis Saporis [Cf. supra, num. 29, p. 420. Hic tamen annus emortualis esse posset aut Saporis aut Isaac, non utriusque, ut modo dicetur.] , aut in numero annorum, quod alias toties accidit, erraverunt librarii, aut peius etiam quid hic suspicandum est. Nempe codex Vaticanus syrus 161 idem est qui martyrum orientalium laudationes historicas a Marutha Tagriti episcopo perscriptas fuisse mentitur [Vide supra, num. 1, p. 411.] . Quis igitur se moveri sinat, cum in eodem volumine notam temporis reperiat quae haud minus aperte falsa sit? Quod si reapse Passionis ipse compositor eam astruxit, in hac etiam ut in ceteris multis nugatorem se prodidit. S. Sapor et S. Isaac, qui ambo sedis eiusdem episcopi fuerunt, eodem tempore non potuerunt martyrio coronari, sicut iam superius notatum fuit; et si quid indicia maxime probabilia suadent, neuter illorum passus est ante cruentam persecutionem quae mense aprili anni 341 erupit, et fortassis ne ante annum quidem 343, quo S. Narses, episcopus Sahrqarth, primus in Garamaea videtur martyr occubuisse. Umbras igitur captaverunt viri docti, qui, neglectis probatioribus documentis in quibus SS. Saporis et Isaac memoria servata est, eorum fabulosa Passione usi sunt ut Saporianae persecutionis exordia statuerent, aut generali edicto minores aliquot caedes praecessisse conicerent [Cf. G. Van Hooff, in Comm. praev. ad Acta SS. Acindyni et soc., num. 16; Acta SS., Nov. t. I, p. 449 – 50. V. d. Anscharius Braun, in sobria illa et docta disquisitione quam superius laudavimus, num. 9, p. 414, negat Passiones martyrum Saporis edicto antiquiorum ullas haberi, praeter Acta fabulosa sanctae Mahducht et sociorum (cf. supra, num. 28, p. 420) et Acta non minus insulsa SS. Ionae et Barachisii (BHO. 531, BHG. 942 – 943); Ausgewählte Akten persischer Märtyrer, p. VIII; cf. Labourt, Le Christianisme dans l'empire perse, p. 78. Ad haec adiungenda erat Passio SS. Saporis et Isaac, cuius meminit Labourt, ibid., p. 74.] .

[46] [Sanctorum ecclesia Edessena.] In rubricato lemmate quod Passioni praescriptum est SS. Sapor, Isaac et socii quiescere dicuntur Edessae, intra muros, in martyrio novo. Utrum hoc nomine significata sit aliqua ex ecclesiis Edessae, quae “Nova” dicebatur inde a tempore quo reapse nova fuit, an proprium sacellum sanctorum martyrum nomini dedicatum, conicere otiosum est. Edessae iam saeculo VI tot exstabant ecclesiae, martyria, sacella, sacraria [Cf. A. Baumstark, Vorjustinianische kirchliche Bauten in Edessa, in Oriens Christianus, t. IV (1904), p. 164 – 83.] , ut vix discerni nunc possit ad quas aedes referantur mentiones rarae illae quidem et obscurae, quae posteriori aetate in libris passim reperiuntur.

[47] [Editionis ratio.] In edenda Passione, viam tenuimus quae superius, num. 2 – 4, indicata fuit. Variae lectiones quas ex Bedjan recipere visum est littera B notatae sunt.

I. PASSIO SS. NARSETIS ET IOSEPH ET MARTYRUM GARAMAEORUM.

Narses martyr in Perside (S.)
Ioseph martyr in Perside (S.)
Socii martyres in Perside (SS.)

E codice Vaticano syr. 160 (= V), collato apographo codicis Amidensis ad fidem editionis Pauli Bedjan (= B). Cf. Comm. praev. num. 2 – 4.

Passio Narsetis episcopi et Ioseph eius discipuli ex urbe Sahrqarth [Sahrqadath V.] in Garamaea.

[1] [Narses et Ioseph] Anno quarto [Vide Comm. praev. num. 9, supra, p. 414.] persecutionis nostrae, cum ipse rex in regione adesset, comprehensus est Narses Sahrqarth [Šarhqadath (?) V.] [Vide Comm. praev. num. 6, supra, p. 413.] urbis episcopus cum Ioseph eius discipulo et coram rege producti sunt [productus est V.] . Qui eos conspicatus, [a Sapore primum blanditiis] beato Narseti dixit: “Quam veneranda decoraque est senectus tua, et quam florens iuventus discipuli tui. Me miseret pulchritudinis vestrae; quae utinam ne cruenta nece pereat et ad inferos misera morte dilabatur. Quin potius mihi morem nunc gerite; divum solem adorate; atque donis ac muneribus vos honestabo. Plurimum quippe me delectat decor aspectus vestri et suavitas [aura (suavis) V.] perflat concinnitatis vestrae.” Respondit ei sanctus Narses et dixit: “Blanda haec oratio tua nobis graviter molesta est, adulationesque tuae fraudulentae sunt ac fallaces; quandoquidem tibi animus est e nostro gradu atque dignitate nos deicere in ignominiam huius mundi fucati et instabilis, in quo ipse gloriaris, quasi tibi totus esset datus tuque illi solus imperitares. Neque intellegis eum a te dilabi, quasi somnium nocturnum et instar praetervolantis umbrae fugere neque umquam consistere. Ego autem senex sum octoginta natus annos, per quos omnes Deum unicum et verum religiose colui. Neque mihi nunc contingat, ut foedus observanti foedus frangam, meam ab eius fide fidem divellam, et solem, quem ipse creavit, adorem atque colam.”

[2] [dein mints frustra tentati,] Rex autem dixit iis: “Infausta hora ad me advenisse videmini; nam temporis nec puncto nec spatio divido a morte vitam vestram nisi praecepto meo parueritis.” Cui rursus Narses: “Etiamsi, rex, in tua esset potestate, ut nos occideres et vitae redditos septies iterum necares, a Deo tamen nostro non descisceremus, neque mandatum tuum exsequeremur.” Extemplo sententia in eos dicta est, qua eorum capita gladio praecidi iubebantur. Erat autem rex in statione [Ibid., num. 7, supra, p. 413.] quae vocatur S̗aphtha [Ibid., num. 5, supra, p. 412.] .

[3] [spectante populo] Cum igitur illi ex castris educerentur, multi homines cum iis egressi sunt ad cernendum quomodo [ubinam B.] interficerentur. Ut ventum est ad locum ubi occidendi erant, Narses, arrectis oculis respexit multitudinem quae illos circumstabat. Quem compellans Ioseph: “O venerande senex, inquit, quare hanc turbam intueris, in qua omnes, arrectis in te oculis, (exspectant) donec eos in domos suas dimittas et ipse ad tua digrediaris?” Tunc senex hilari vultu Iosephum cum admiratione respexit, et accedens eum osculatus est, atque dixit: “Beatus es, integerrime Ioseph, quoniam mundus te fraudibus suis non circumvenit; sed cum gaudio, retecta facie, angustam regni portam ingressus es.” Dein prior ex ambobus occisus est Ioseph, [gladio feriuntur.] et post eum senex ille inclutus. Coronati sunt sancti illi mense tesri posterioris, die decimo secundum lunam [Ibid., num. 10, supra p. 414.] .

[4] [Martyres Garamaei: episcopi,] Iohannes [Ibid., num. 14 – 17, supra, p. 415 – 17.] episcopus Chirchaseleuci occisus est in pago Beth-Ḥaṣin [Ibid., num. 17, supra, p. 417.] , iubente Artaxerse Adiabenae rege.

[5] Sapor [Ibid., num. 18, supra, p. 417, et Passion. SS. Saporis et Isaac, infra, num. 2 – 4, p. 430 – 32.] episcopus Chirchaseleuci, plagis confectus, obiit in carcere. Dixit porro idem rex Adiabenae: “Abscidite illi caput, et istud [om. V.] mihi afferte, quod ipse videam.” Istis enim non fidebat. Qui absciderunt illius caput eique allatum ostenderunt.

[6] Isaac [Vide Comm. praev. num. 19, supra, p. 417.] , episcopus (oppidi) [in oppido (Chirchaseleuco) V.] Chirchaseleuci, lapidibus obrutus est in statione Nicatorio [Ibid. et num. 41, p. 424.] , ab ingenuis (hominibus) civitatis, nomine quidem christianis, quos (ad id) Adiabenae rex adegerat.

[7] [presbytert] Isaac [Comm. praev. num. 20, supra, p. 417.] , presbyter pagi Ḥulsar, lapidibus obrutus est extra Chirchaseleucum, iubente Adargušnasp archimago.

[8] Papas [Ibid., num. 21, supra, p. 418.] , presbyter pagi Ḥelmin, in pago Gelal [arce Ga'al B; cf. Comm. praev. num. 21.] occisus est, iubente Adiabenae rege.

[9] [religiosus,] Vahunam [Ibid., num. 22, supra, p. 418.] puer Deo mancipatus in pago Gazak [Ganzac B(?); cf. Comm. praev. num. 22.] , lapidibus obrutus est a nobilibus matronis Chirchaseleuci, nomine tenus christianis, quas (ad id) Adiabenae rex adegerat. Qui adolescens martyr ex eodem oppido (ortus) erat.

[10] [viri saeculares,] Gusthazat [Ibid., num. 23 – 30, p. 418 – 21.] eunuchus erat ex (oppido) Chirchaseleuco, pertinebatque ad aulam regis Adiabenae. Porro captivus ibi tum erat qui nomen habebat Varathran [I. e. Vararanes; cf. Comm. praev. num 23, supra, p. 419.] , et nomine tenus presbyter erat in pago Seluqana [Sulqānā, Sevelqānā (?) A; cf. Comm. praev. num. 23.] [I. e. τὸ Ἀλουακῶν? Cf. Comm. praev. num. 23, supra, p. 419.] ; qui, angustia pressus, fidem eiuravit et a veritate defecit. Huic igitur mandavit Adiabenae rex ut Gusthazat interficeret, quippe qui praecepto eius non paruisset neque solem adorasset. Cum autem Varathran iste ad beatum Gusthazat occidendum ingrueret, is illius aspectu cohorruit, et dixit ei: “Presbyter, tune me interfecturus es?” At continuo dicti eum paenituit; et dixit illi: “Imprudens feci ut te presbyterum appellarem. Agedum accede et exsequere consilium tuum. Tibi non magis profuit te [eum V.] esse presbyterum [Verbum e verbo: presbyteratum tuum (eius V).] , quam Iudae profuit esse apostolum. Novi enim animum tuum a Satana pellectum ut eius arbitrio servires.” Ille nihil territus eum impudentissime trucidavit.

[11] Sasan [Comm. praev. num. 31, supra, p. 421.] laïcus, Mari laïcus, Timaï laïcus et Zaruan [(Sasan - Zaruan) Sasan I. Zaruan l. Noe (Noḥ) 1. Timaï B; cf. Comm. praev. num. 31.] laïcus e Lasumon [Lāšum; cf. Comm. praev. loc. c.] rustica civitatula catenis constricti in Huzaïnam provinciam transmissi sunt; ubi ex decreto Saporis regis occisi fuerunt, propter sinceram fidem Iesu Christi.

[12] [nobilis matrona] Bautha [Comm. praev. num. 32, supra, p. 421.] , nobilis feminas aecularis ex (oppido) Chirchaseleuco, ante aedes suas occisa est [occisae sunt B.] , iubente Adargušnasp archimago.

[13] [virgines sacrae.] Thecla [Ibid., num. 33, p. 421.] monialis, et Dinaq item monialis, ex (oppido) Chirchaseleuco occisae sunt iubente Adargušnasp archimago.

[14] Tatun [Ibid., num. 34 – 37, p. 421 – 23.] monialis, Mama monialis, Mazachia monialis, Ana monialis ex (oppido) Chirchaseleuco, iubente oppidi archimago interfectae sunt extra moenia in loco [in benedictione V (?); cf. Comm. praev. num. 36.] qui Ḥaura dicitur. Ex earum sanguine ficus orta est quae per multos annos vitam [gratiam B.] sanitatemque largita est, donec invidia moti Manichaei flagitiosi eam exstirparunt. In quos immissus est leprae spiritus eosque divexavit, ita ut ipsi confiterentur quam ob causam hoc sibi accidisset. Et in eos editum est [et sibi visum esset V; quod iis visum est B (var.)] ingens prodigium.

[15] Abiath [Ibid., num. 38, p. 423.] monialis e Garamaea regione, Ḥattaï monialis e Garamaea regione, Mamlacha [Mazachia B.] , monialis item e Garamaea regione, iubente Sapore rege interfectae sunt, cum ipse rex in ea regione adesset.

[16] De illis autem, quantum historia nobis suppetebat, haec litteris mandavimus.

II. PASSIO SS. SAPORIS ISAAC ET SOCIORUM

Narses martyr in Perside (S.)
Ioseph martyr in Perside (S.)
Socii martyres in Perside (SS.)

E codice Vaticano syr. 161, collato apographo codicis Amidensis (= B) ad fidem editionis Pauli Bedjan. Cf. Comm. praev. num. 3 – 4, 47.

Passio Saporis episcopi Nicatorii [Beth-Niqaṭor; vide Comm. praev. num. 19, supra, p. 417. Codex Amidensis, hic et inferius; Beth-Nigador; aliter in Passione SS. Narsetis et Ioseph, § 5, supra, p. 427.] , Isaac episcopi Chirchaseleuci, Maanae, Abraham et Symeonis, qui passi sunt tempore Saporis regis Persarum; nunc autem sunt Edessae in martyrio novo, in urbe interiore.

[1] [Sancti martyres] Anno trigesimo [Vide Comm. praev. num. 45, supra, p. 425.] regni Saporis, regis Persarum, (ad eum) adeuntes magi Nazarenos criminati sunt, regique dixerunt: “Non possumus solem colere, aut aerem eliquare, aut aquam purgare, aut terram expiare propter Nazarenos qui soli conviciantur, ignem illudunt, aquam non reverentur.” Sapor autem ingenti furore repletus, itineri equestri, cui se commissurus erat, supersedit edixitque ut Nazareni comprehenderentur. Itaque egressi sunt satellitum praefecti et tabellarii [Ταβελλάριος.] regis, et comprehenderunt Maanam, Abraham et Symeonem. Postridie constiterunt magi coram regum rege, et clamitantes dixerunt: “Sapor episcopus Nicatorii et Isaac episcopus Chirchaseleuci, fana [Νάος.] aedificant, ecclesias erigunt blandisque verbis homines pelliciunt.” Praecepit rex (his verbis): “Ad aulam meam in tertium diem sistantur.” Itaque abierunt equites noctu et interdiu, quia regis praeceptum urgebat [Cod.: propter regis praeceptum festinabant.] , et adduxerunt illos, regique ostentarunt [nuntiaverunt B.] advenisse Saporem et Isaac. [1 Reg. 21, 8.] Rex iussit hos in carcere diligenter custodiri cum sodalibus suis. Itaque inclusi fuerunt sicut praeceperat.

[2] [in iudicium adducuntur.] Postero die convocavit rex optimates [Proprie: ingenuos, liberos; cf. Comm. praev. num. 19, supra, p. 417.] , quibus dixit: “Nostisne Saporem et Isaac Nazarenos?” Dixerunt: “Novimus.” Exarsit autem ira regis; qui iussit illos coram eo sisti. Adduxerunt igitur Saporem et Isaac episcopos, Maanam, Abraham et Symeonem; qui coram eo, sicut praeceperat, constiterunt. Dixit illis rex: “Nonne me de genere deorum esse novistis? Solem ego adoro ignemque veneror. Vos autem quales estis, qui imperio meo resistatis, soli conviciemini atque ignem illudatis?” Responderunt omnes una voce et dixerunt: “Nos unum Deum adoramus et illum solum colimus.” Dixit iis rex: “Ecquis Deus est praestantior quam Hormizd, aut furore gravior quam Ahriman? Aut quis homo sapiens solem non adorat?” Respondit Sapor episcopus et dixit ei: [S. Sapor] “Non novimus deum alium atque Deum qui fecit caelum et terram et solem et lunam et omnia cum aspectabilia tum non aspectabilia. [Col. 1, 18.] Et credimus ei, qui ex illo genitus est, Iesu, qui vocatur Nazarenus.” His auditis, praecepit rex ut os illi contunderetur. Et contuderunt eum donec ei maxillares praecisioresque dentes exciderent. Dixit ei rex: “Iesum invoca, qui tibi det maxillares et dentes.” Dixit ei Sapor: “Dedit [dabit B.] mihi Iesus aliquid quod tu intellegere non potes.” Dixit ei rex: “Quomodo id non possum intellegere?” Dixit ei Sapor: “Quia malus es.” Tunc rex ingenti furore percitus iussit eum fustibus caedi. [fustibus exanimatus] Et tamdiu eum verberarunt, donec omnia eius ossa contrita sunt. Cum autem vix ei animula superesset, praecepit rex ut ferreis vinculis in carcere constringeretur. [in vincula conicitur.] Constrinxerunt igitur illum sicut (rex) iusserat.

[3] [S. Isaac] Perduxerunt et Isaac coram illo: cui rex pallium detrahi iussit; itaque pallium ei detraxerunt. Dixit ei rex: “Numquid et tu Saporis insania sic correptus [captus B.] es, ut sanguinem tuum cum eius sanguine a me commisceri oporteat?” Dixit illi Isaac: “Immo vero quam vocasti insaniam sapientia est eximia, quam tu non percipis.” Dixit ei rex: “Video te loquacem: tibi linguam amputari iubebo.” Dixit illi Isaac: “Scriptum est: [Psalm. 118, 46.] Iusta loquar coram regibus et non erubescam.” Dixit ei rex: “Unde [ubi B.] tibi haec audacia ut ecclesiam aedificares?” Dixit illi Isaac: “Et quando intermisi ecclesias aedificare?” Quae cum dixisset, rex ira succensuit convocatisque oppidi optimatibus dixit: [ab optimatibus] “Num ignoratis hominem in cuius animo vel lingua dolus compertus sit reum esse mortis? Numquid igitur vobis placet me violari vosque delectat me in hunc modum ludibrio haberi? Quippe ad Isaac vos applicavistis eiusque mysteriis initiati estis. Per solem iuro et per ignem qui non exstinguitur, si in ambiguo relinquar [Locus corruptus B: si in ferro (vinculis?) manebo. Assemani vertit: si tamen solium retinebo; Braun: wenn ich in meiner Hülle (? am Leben) bleibe. Vide syriaca.] , hunc ad ossuarium [ de quo nomine cf. N. Marr, , t. XX (1911), p. 065, annot. 2.] praecedetis.” Quae cum a rege dicta audivissent, [lapidatur.] contabuit eorum animus; prociderunt in facies suas; Isaac a conspectu regis abegerunt eductumque in locum idoneum [Ex hac inepta perissologia manifestum est consulto vitatum esse nomen mansionis Niqaṭor, ubi S. Isaac lapidatus est. Cf. Passionem SS. Narsetis et Ioseph, § 6, et Comm. praev. num. 15, 41, supra, pp. 417, 424.] lapidibus obruerunt; et mortuus est, quoniam regis iram formidabant optimates illi nomine tenus christiani (6).

[4] [S. Sapor in carcere moritur.] Ut autem audivit Sapor episcopus in carcere Isaac ab optimatibus lapidatum obiisse, gavisus est Deumque laudavit, qui illum coronaverat. Ipse vero post duos dies plagis et vinculorum pondere confectus est. Renuntiatum est autem regi Saporem in carcere mortuum esse: qui caput illius praecidi sibique afferri iussit. Praecisum igitur (Saporis) caput illi attulerunt: hunc quippe mortuum esse non credebat [Cf. Passionem SS. Narsetis et Ioseph, § 5; et Comm. praev. num. 41, supra, p. 424.] .

[5] [Maanae, Abraham et Symeonis] Postquam autem lapidatus est Isaac et Sapor in carcere interiit, rex sibi adduci iussit Maanam, Abraham et Symeonem: quibus dixit: “Numquid solem adoratis, ignemque veneramini?” Respondentes dixerunt ei: “Deus averruncet. Nos Iesum adoramus eumque confitemur.” Tunc rex varia necis genera illis decrevit. Maanam a capite usque ad lumborum cingulum cutem detrahi iussit; [varia supplicia.] qui cute detracta interiit. Abrahamo clavos ferreos igne calefactos in ambos oculos iussit infigi; qui duobus exactis diebus mortuus est. Ad Symeonem vero quod attinet, iussit (rex) effodi scrobem in qua usque ad pectus terra obrutus est; praecepitque sagittariis ut iaculis eum confoderent. Et mortuus est [Cf. locum ex Historia Chirchaseleuci allatum in Comm. praev. num. 42, supra, p. 424.] . Accedentes autem fratres christiani cadavera illorum surrepta clam sepelierunt [Add. B: Absoluta est Passio Saporis et Isaac episcoporum atque Maanae, Abraham et Symeonis.] .

DE S. MARTYRIANO SEU MARI DE BETH-SAHDE MARTYRE

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Martyrianus seu Mari de Bethsahade martyr (S.)

AUCTORE P. P.

[1] [Vitae apographum prius] Vita S. Mari de Beth-Sahde duobus exemplis ad nos pervenit. Primum exhibet codex bibliothecae Bodleianae syriacus 163, sive Marshallianus 13 [R. Payne Smith, Catalogi codicum manuscriptorum bibliothecae Bodleianae, Pars sexta codices syriacos complectens (Oxonii, 1864), p. 541 – 44.] . Qui liber est membraneus, minoris moduli, folia nunc complectens 256 monocola, litteris strongylis, an. D. 1177 perscriptus ab Aarone quodam monacho Turabdinensi [Qui scriptionem suam primum destinavit Gabrieli presbytero, filio fratris Iohannis episcopi, cuius supra inter praetermissos meminimus, p. 314.] . Inter alia documenta hagiographica, fabulis plerumque referta, complectitur fol. 126v – 197v: Historiam sancti Māri de Beth-Sāhde, quam in lemmate sive scriptor sive librarius compositam asserit a S. Iohanne Chrysostomo. Et quo hellenica origo libelli pateret evidentius, nomen S. Iohannis, posthabita forma veriore et indigena, graecanico ritu scriptum est Iovanis. Textus duobus in locis mutilus est: inter fol. 179 et 180; dein rursus post fol. 197 ubi, conclusa iam narratione, hagiographi peroratio abrumpitur. Codex Bodleianus, quem in omnibus fere sequimur, significatus est littera B. Ad eum pertinere censendae sunt lectiones vitiatae et glossemata omnia quibus nullum indicium adiectum est. Apographum, si apices [Eos praesertim qui rukkāchā et quššāiā vocantur. Hos plerumque in editione negleximus.] omittas qui non satis certa lege aspersi fuerunt, diligenti manu neque inscita descriptum est. Aliquot tamen in locis oratio videtur nonnihil contracta fuisse. Narrationi proludit longula quaedam praefatio (§ 1 – 2), in qua fideles interpellantur qui sollemnem sancti commemorationem praesentes celebrant. Sed inde deinceps hagiographus audientium obliviscitur et vix semel (§ 39) meminit se laudationem panegyricam exorsum esse.

[2] [et alterum.] Bodleiano exemplo non tam aetate quam stili accuratione longe inferior est codex P bibliothecae Nationalis Parisiensis syriacus 235, chartaceus, foliis constans quartariis 341, paginis bipartitis exaratus, scriptura Iacobitica saeculi XIII [H. Zotenberg, Catalogue des manuscrits syriaques et sabéens (mandaïtes) de la bibliothèque Nationale (Paris, 1874), p. 185 – 187. Ex apographo Parisiensi summam vitae sancti Mari de Beth-Sahde gallice exposuit F. Nau, Résumé de monographies syriaques, in Revue de l'Orient chrétien, sér. 2, t. V (1910), p. 191 – 92.] . Complectitur is Vitas Passionesque sanctorum, quarum duodecima, a fol. 73v ad 80v, est Historia sancti Māri de Beth-Sāhde. Hoc apographum, si cum Oxoniensi conferatur, scalpro simul et calamo videtur contractum fuisse. Nomen Iohannis Chrysostomi in lemmate non legitur. Abest etiam prooemium quo B legentes frustra moratur. Ipsa narratio primum uno tenore in utroque exemplo procedit. At mox, quasi laboris pertaesus, librarius hice posterior latius latiusque orationem amputare coepit. Historiunculas aliquot omnino praetermisit. Aliae in lacuna perierunt quae patet post folium 75, in quo trans marginem inferiorem manus recentior, arabica lingua litteris tamen syriacis, ascripsit: deest folium. Iamvero ubicumque narratio integre servata est, res easdem exhibet atque codex Bodleianus, quamquam ordo verborum ipsaque verba tam licenter mutata sunt ut longe facilius et commodius foret integrum libellum seorsim edere, quam inde varias lectiones ad singulas prope voces annotare. Tantum laborem is suscipiat qui perlecto apographo Bodleiano nausea non victus sit! Ad officium nostrum satis erit e codice Parisiensi locos afferre ex quibus Oxoniensis compleri aut emendari possit. Cetera autem de quibus non prorsus inutile est exemplum deterius interrogare, ad interpretationem latinam adiunximus.

[3] [Narrationis summa et argumentum;] Historia S. Mari de Beth-Sahde tota quanta mendacium est, cuius impudentiam sola fatuitas excusat. Hagiographus personam inducere voluit in qua celeberrima quaeque sanctitatis genera coniuncta essent. Eundem igitur hominem esse iussit stylitam, anachoretam, coenobiarcham, inclusum, peregrinato rem, martyrem; et undique palmas surripuit quibus eum ornaret [Prae ceteris expilata fuit Vita S. Symeonis stylitae. BHO. 1121, 1124. Cf. H. Lietzmann, Das Leben des heiligen Symeon Stylites, in Texte und Untersuchungen, t. XXXII, 4 (1908); H. Delehaye, Les Saints Stylites (Bruxelles, 1923), p. I – XXXIV. Libelli capita numeravimus ut Lietzmann.] . Ex his furtis eius modi texuit historiam. Mari de Beth-Sahde incerto tempore et loco natus est e christianis parentibus (§ 4). Quinquennis gregibus pascendis se dedidit, donec duodecim annos natus clam a suis in aliam regionem aufugit (5 §), et in monasterio ignotus consedit apud stylitam, cuius discipulus factus est (§ 6). Exinde cum aliis laboribus tum maxime ieiuniis se exercere coepit, qualia de S. Symeone stylitarum principe narrantur (§ 7). Septem post annos, mortuo eius magistro, iuvenis — qui ab oblivioso hagiographo tanquam puer tenellus exhibetur — enixis precibus pervincit ut in columnam sinatur ascendere (§ 8). In hac annos transigit triginta novem, cruciatus sibi inferens, miracula patrans, daemonum praestigias depellens, e quibus omnibus perpauca quae in alterutrius Symeonis Vita non leguntur, ad alios sanctos restituenda erunt (§ 9 – 29). Romanum, discipulum suum, mandram sibi iubet aedificare (§ 17), ad quam undique supplicum et infirmorum frequentia concurrit. Tandem solitudinis desiderio captus, e columna descendit, et cum discipulis in longinquam regionem migrat (§ 30). In arida vastitate fontem elicit, apud quem asceterium condit (§ 31 – 32). Ipse in humili saxo per menses 27 immotus consistit (§ 33): quo labore Symeon ὁ πάνυ se domuerat antequam columnam primumascendit. Rursus prodigiorum fama importunam sibi celebritatem comparat (§ 34 – 40). Suborta persecutione, a rege qui idoneum sane tyranno nomen habebat Domitianum, ad necem frustra conquiritur (§ 41). Cum discipulis Hierosolyma precatum adit (§ 42 – 46). Ab itinerum periculis se suosque prodigiosa virtute defendit, aliaque insignia edit facinora. Dum inde revertitur, divino admonitu, ad inaccessum quoddam specu devertit, ubi anachoretam reperit, qui ab annis 78 hominem non viderat et eius adventu, quasi e vita liberatus, coram S. Martyriano, in oratione, animam efflat, atque ab eo componitur, ut Paulus Thebaeus ab Antonio magno, a Paphnutio Onuphrius, a Sarapione Marcus Atheniensis, ne alia exempla minus nota hic colligamus (§ 47 – 49). Deinde in Aegyptum digressus, per annos septem in Scetensi solitudine praeclarissimorum solitariorum facinora aemulatur (§ 50). Tum in Syriam redux ad ripam Euphratis coenobium instituit, in quo suprema miracula patrat, quae pariter ac prima e Vita Symeonis magni deprompta sunt (§ 52 – 56). Tandem a Domitiano comprehendi denuo iussus, ad eius tribunal rapitur (§ 57). Sancti iudicium, supplicia, mors, et tyranni portentosus interitus iis coloribus depicta sunt, quibus nihil fucatius in ementitis martyrum Passionibus legitur (§ 58 – 66).

[4] [eius fides nulla.] Nequicquam in orbe terrarum locus, aut in serie temporum aetas inquiratur, in quibus ineptissima haec historia acta sit. Neque, deletis omnibus vestigiis, iam indagari potest utrum haec fabula conficta fuerit ad celebrandum obscurum quendam sanctum, cuius memoria cultusque alicubi vigerent, an iste etiam de nihilo creatus sit. Martyrologia et calendaria quae Marin de Beth-Sahde memorant Passioni, de qua nunc quaeritur, posteriora sunt et ex ea videntur illius mentionem derivasse [Vide infra, num. 7.] . In antiquis fontibus hagiographicis nomen eius inusitatum est. De huius quidem nominis origine, haec in Vita significantur. Sanctus primum [Sancti nomen] Sahda, i. e. “martyr” vocatus fuit (§ 6). Deinde, ex vaticinio magistri sui, appellari coeptus est , de Beth-Sāhde, propter certaminum varietatem, qua se compluribus simul martyribus adaequavit (§§ 4, 6). Verbum e verbo intellegendum est: “de domo”, sive “de ecclesia martyrum”, quasi graece ex μαρτυρίῳ dixeris: Μαρτυριανός. Quod vocabulum, qua ratione nobilius sit quam Sāhdā. “martyr”, Μαρτύριος, ex veriloquio sane non perspicitur. Itaque cum nominis interpretatio e Syrorum usu duci non possit, [artificiosam originem prodit.] et ipsa historia, vero an falso, graece se conscriptam velit, haud imprudenter conieceris vocabulum excogitatum fuisse ab hagiographo qui denominativum Μαρτυριανός, ut forma, ita etiam notione plenius quid sonare visum sit quam Μαρτύριος. Sed Μαρτυριανός ille quis umquam fuit? Nullus profecto quem aliunde noverimus. Ne quod tamen vel tenue indicium neglegatur, notandum est in synaxario graeco bibliothecae Nationalis Parisiensis 1690, quod anno 1063 prope Hierosolymis descriptum fuit [Synax. Eccl. CP., p. XXII.] , ad diem 9 novembris annuntiari erraticum quendam Μαρτύριον [Ibid., p. 205.] , ui fortasse pro nostro Martyriano haberi possit. Sed tam obscurae mentioni, etiamsi a nostra Passione fluxisse non dicenda sit, quid commune cum historia?

[5] [Locorum notatio incerta.] Perpauca locorum nomina quae in Vita S. Martyriani leguntur ad eius fontes explorandos vix aliquid conferunt. Sanctus primam aetatis partem egisse dicitur in coenobio , i. e. “Animarum”. Ante saeculum XI huius nominis monasteria non minus tria in syriacis documentis nota sunt. Primum in monte Edessae [Iohannes Ephesinus, De beatis orientalibus, ed. I. P. N. Land, Anecdota syriaca, t. II (Lugduni Batavorum, 1868), p. 297. Michael Syrus, ad an. 818, in indice episcoporum ex eius historia collecto, ed. I. B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, t. III, 3 (Paris, 1910), p. 459.] , quod etiam Sancti Iacobi titulo erat insigne [Codex Musei Britannici Rich. 7160, Rosen et Forshall, Catalogus codicum manuscriptorum orientalium qui in Museo Britannico asservantur, pars prima codices syriacos et carshunicos complectens (Londini, 1838), p. 24.] . Alterum, quod pleniori vocabulo dicebatur: Coenobium beati domni Sergii animarum [Codices Musei Britannici Add. 14 602 (saec. VI/VII), W. Wright, Catalogue of the Syriac Manuscripts in the British Museum, p. 704; Add. 14 729 (saec. XII/XIII), Wright, p. 873; codex Vaticanus syrus 109 (saec. VII), Assemani, Bibliothecae Apostolicae Vaticanae codicum manuscriptorum catalogus, t. III, p. 75; cet.] , situm erat in regione Qennešre, ad occidentem Euphratis [Codex Musei Britannici Add. 14 663 (saec. VI/VII), Wright, l. c., p. 691 – 92.] . Tertium tandem videtur in urbe Beroea (Halab) situm fuisse [Michael Syrus, l. c., ad. an. 818, Chabot, t. c., p. 454 (no 55); ad an. 836, ibid., p. 464, (no 23).] . Ex his tribus nullum satis liquido significatur in pallida oscitantique hagiographi narratione. Attamen cum nulla umquam Edessae mentio fiat, parum probabile est tam prope celebrem Osrhoenae metropolim actam esse fabulam in quam nemo Edessenus inducatur. Neque in urbanum coenobium, quale videtur fuisse Beroense illud monasterium “Animarum”, satis apte quadrat rerum narratarum consequentia. Itaque, nisi hoc etiam nomen temere et inaniter iactatum est, restat ut designatum credamus coenobium Sancti Sergii prope Qennesre. In huius vicinia situm erat monasterium quoddam domni abbatis Romanā [Codex Musei Britannici Add. 14 602, Wright, l. c., p. 704; cf. supra, annot. 5.] , cuius nomen quoquo modo conexum esse potest cum “sancto” Romano (§ 17), Martyrianidiscipulo. Utcumque se res habet, noster primam aetatis partem egisse refertur aut fingitur, citra Euphratem, in loco unde eius fama per universam Syriam se diffuderit (§ 18), et qui Carris in Mesopotamia longe distare censebatur (§ 19). Ipsius autem sancti itinera tam confuse narrata sunt, ut divinari prorsus non possit undenam profectus fuerit et qua via.

[6] [Coenobium Beth-Sadhe in finibus Melitinae.] Martyrianus, pererrata Syria, Palaestina, Aegypto, tandem consedisse dicitur ad ripam Euphratis (§ 52), incerto loco, sed qui ab Armenia non procul dissitus videtur fuisse (ibid.). Illic igitur quaerendum monasterium, quod eius cultus propria sedes fuit. Iam vero fuit in regione Melitinae coenobium quoddam, dictum Beth-Sāhde, i. e. Μαρτύριον [Cf. supra, num. 4.] , de quo haec apud Michaelem Syrum, lib. XV, cap. 1, leguntur [Chabot, op. c., text. syr., p. 573 – 74.] : Anno MCCCLXXVII [Christi 1066 – 1067.] homines de gente Armeniorum qui dicebantur filii Bazrig [ item in versione arabica. Vide Chabot, ad locum, op. c., t. III, 2, p. 162. annot. 1. Barhebraeus in Chronico: (, filii Chazrig; P. Bedjan, Gregorii Barhebraei Chronicon syriacum (Parisiis, 1890), p. 243. Forma nominis incerta, sed sine dubio intellegendi sunt posteri alicuius e dynastis armeniis, quibus saec. X/XI imperatores Graeci Tauri montis praesidia commiserunt. Vide J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides, in Annales de l'Est (1914), fasc. 2, pp. 38, 43.] , latrones se prodiderunt, et perduelles facti sunt adversus reges, occasione usi adventus Turcorum. Quibus cum accessissent homines tercenti, nefarii omnes, lupi raptores et sanguinem fundere soliti, qui nomine tenus dicebantur christiani, e multis locis praedam egerunt. Tandem Melitinae regionem petentes, cum in montibus insidias struxissent, fines Claudiae [Claudia Germanicia, quae nunc dicitur Mar'as.] et Gubbi [Id est monasterium Sergisieh, cuius historiam e Lazari monachi Chronico refert Michael Syrus, l. XIII, c. 3. Chabot, op. c., t. III, 2, p. 124 – 25.] populati sunt, coenobium Mādiq [Mādiq, notum coenobium in territorio Claudiae.] , et domni Asiae [S. Asiā medicus Antiochensis, e cuius Vitae specimina edidit F. Nau, Revue de l'Orient chrétien, sér. 2, t. X (1915 – 1917), p. 17 – 20. S. Asia prope Claudiam diu habitasse fertur; ibid., p. 20; cf. Anal. Boll., t. XXXVIII, p. 408.] , et Beth-Sādhe, et Marci, et Album Sergii monasterium expilarunt; sacra mysteria et chrisma divinum humi proiecerunt; ossa sanctorum martyrum Sergii et Bacchi et alias sanctorum reliquias, quae in coenobiis et ecclesiis repertae sunt, bacillis comminutas humi proiecerunt, capsas [γλωσσόκομον.] autem abstulerunt. Qui cum reprehenderentur, ignorantiam suam excusabant: erant enim mendaces et mente pagani. Itaque saeculo XI, coenobium dictum Beth-Sahde exstabat in finibus Melitinae, ubi nostrum Marin de Beth-Sahde ultimo consedisse legimus. Certius profecto indicium exspectandum non est ut prudenter coniciatur S. Martyrianum huius coenobii patronum fuisse. In hoc igitur eius Vita conscripta fuit, ne dicamus ipsum eius nomen et personam e monasterii vocabulo esse conficta. Neque sane domestica exempla deerant hagiographo syro illius regionis, in qua excogitatae sunt historiae Barsaumae [Carptim edita a F. Nau, Résumé de monographies syriaques, in Revue de l'Orient chrétien, sér. 2, t. VIII (1913), pp. 272 – 76, 379 – 89; t. IX (1914), pp. 113 – 34, 278 – 89.] , Aaronis Sarugensis [Auct. Paulo eius discipulo, ed. F. Nau, Patrologia orientalis, t. V (1909), p. 703 – 749.] , Abraham ab Alto Monte [Vitae epitome, ed. Nau, ibid., p. 768 – 73; alia Vita plenior carptim ab eodem edita, op. c., Revue de l'Orient chrétien, t. IX, p. 414 – 19.] , Symeonis e Kaphar 'Abdin [Carptim edita a Nau, Revue de l'Orient chrétien, t. IX, p. 420 – 31; cf. Anal. Boll., t. c., p. 407.] , aliae [In his fortasse computanda Vita S. Asiae medici, cuius modo meminimus, p. 434, annot. 16.] . In his omnibus fabulis, ut in Vita Martyriani, alibi aliter se prodit eadem cupiditas prope puerilis qua monasteria horum finium certatim sibi captare voluerunt gloriam S. Sym eonis Stylitae [Vide, exempli gratia, Vitam Aaronis Sarugensis, § 33, Nau, Patrologia orientalis, t. c., p. 732. In codice Musei Britannici Add. 12 174, qui an. D. 1197 exaratus est, idem ex quo nobis nota est Vita Barṣaumae, S. Symeon stylita appellatur Barṣaumae patruelis et collega sive conservus . W. Wright, Catalogue, p. 1124; cf. Nau, Revue de l'Orient chrétien, t. IX, p. 289. Vide etiam Vitam Barṣaumae, Miraculum XXV, ibid., t. VIII, p. 382.] .

[7] [Cultus vestigia.] Marin de Beth-Sahde annuntiat Sliba [Anal. Boll., t. XXVII, pp. 139, 141, 163, 167.] ad diem 1 mensis tesrin prioris (octobris) et iterum ad diem 10 tesrin posterioris (novembris), quem ex Passione constat habitum fuisse ut diem illius emortualem et in quo eius sollemnitas agebatur (§§ 2, 66). Attamen diem 1 octobris solum indicant alia calendaria Iacobitica [F. Nau, Un martyrologe et douze ménologes syriaques, in Patrologia orientalis, t. X, 1 [1912], pp. 63, 93, 102, 107, 113.] . De mentione S. Martyrii, quae in exemplum quoddam synaxarii graeci ad diem 9 novembris, forsitan e Syrorum libris irrepserit, superius obiter meminimus [Num. 4, p. 434.] . Praeter vestigia rara illa quidem et obscura, nulla S. Martyriani memoria servata est, qui non videtur extra suum monasterium ullo usquam cultu celebratum esse, illoque everso, alta neque immerita oblivione demersus fuit.

VITA S. MARTYRIANI

Martyrianus seu Mari de Bethsahade martyr (S.)

E codice bibliothecae Bodleianae Marsh. 13 (= B), collato codice bibliothecae Nationalis Parisiensis syr. 235 (= P). Cf. Comm. praev. num. 1 – 2.

Historia domni Martyriani a domno Iohanne Chrysostomo doctore [et doctore B.] composita [Item historia sancti domni de Beth-Sahde (Martyriani). Oratio eius nobiscum sit. Amen. P.] .

[1] [Martyrum varietas infinita.] Carissimi [Totum prooemium (§ 1 – 2) om. P.] , quoniam plerosque, illos quidem qui filii Dei sunt, in admirationem conicere solent, historiae divinarum sententiarum refertae; (idcirco) nobis historiae praedicantur martyrum Christi, ut nos fideles viam cognoscamus artam et angustam, unde vita illa est quae ad regnum ducit et evehit; atque discamus quomodo martyres victoria amicti in certaminibus suis fortiter steterint, et victoriam triumphumque rettulerint; quomodo insectatores suos in agone vicerint et victoriae coronas acceperint. Quippe plurima illis fuerunt martyrii genera. Sunt enim ex iis qui igne cremati sint, et patienter id pertulerint neque (fidem) eiurarint. Sunt etiam qui lapidati fuerint; sunt qui gladio perierint; sunt qui cauteriis adusti, patienter tulerint; sunt etiam qui serris dissecti, sunt qui in foveas cum feris proiecti, sunt qui aquis praefocati fuerint. Sunt rursus qui morbis affecti sint, et sunt qui tormenta sibi ipsi intulerint. Sunt qui tamquam agni propter amorem Christi occisi sint. Sunt qui in ieiunio insignes se praestiterint; sunt qui precibus armati fuerint; sunt qui vigilias suas insomnes egerint; sunt et qui per noctes non dormierint. Sunt qui in montibus erraverint; sunt qui in speluncis sedes suas posuerint. Sunt quibus mortuis nemo oculos clauserit, sunt quibus defunctis nemo adfuit qui funus eorum curaret. Sunt qui in nive obruti, sunt qui caloris aestu adusti sint; sunt qui frigore perierint; sunt qui gelu riguerint. Est cuius vitam fames consumpserit; est et cui corpus siti exaruerit. Est cui pro tumulo spelunca fuerit; est et qui precando mortuus sit. Sunt qui victu suo tabuerint; sunt qui cibum esurierint. Est quem sitis torruerit; est qui aquam bibere appetiverit. Est qui parentes suos deseruerit; est qui a genere domoque sua desciverit. Est qui matrem fratresque odio habuerit et Creatoris sui praeceptum exsecutus sit. Est qui praecepta servaverit. Est qui crucem susceperit. Est qui e terra habitabili profugus inter montes vagatus sit; est qui in caverna delituerit et in antro vitam finierit.

[2] [S. Martyriani laudes.] O quam multi sunt illorum ordines et quam illustres eorum historiae! Quam duri agones eorum et (quam) incluta eorum praemia! Quapropter mihi in animo est coram vobis pauca e multis exponere de historia, quae audientes stupore compleat, cum orthodoxa fide auscultantes ad Christum admoveat, et cum Dei numine meditantes sapientiores faciat. Vobis discenda atque audienda sunt divini huius viri facinora; ubi et quomodo labori ascetico se dederit, atque se ipsum obtulerit Deo hostiam gratam. Equidem ad vos verba faciam; vos autem auscultate et audite, o filii carissimi ecclesiae sanctae Dei, quibus curae est honor martyrum qui corpora sua omni generi malorum cruciatuum propter Christi amorem tradiderunt. Vos igitur rogo, magistri, patres fratresque mei, unius horae audientiam, ut vobis proferam agonem et facinora divini huius viri, ad quem honorandum hodie undique convenistis, cum gaudio et fide diem eius memorialem celebraturi.

[3] [Nomen eius unde ductum.] Huic nomen (fuit) domnus Martyrianus [Vide Comm. praev. num. 4, supra, p. 433 – 34.] , quippe prae laborum agonumque eius multitudine, non unius martyris nomine appellatus est, sed nomine martyrum plurimorum, propter divinam virtutem quam gratia illi dederat. Qui in vinea illa spiritali ab aurora exorsus ad vesperam usque iustitiae ministravit; [Matth. 20, 1 – 8.] neque per singulos dies vitae suae numquam cessavit a ieiunio, precatione, vigiliis in totas noctes productis, a statione in saxo, ut domini sui similis fieret, se ipse cum gaudio crucifigens. Qui relicto mundo et omnia quae in eo sunt, mente in caelum ascendit et mente conspexit bona illa quae praeparavit Deus timentibus se; de regione in regionem vagatus est atque ex mundo aufugit quasi e scandalorum tendicula.

[4] [Sancti ortus et pueritia.] Erat autem ille ex honesto genere nobilique stirpe. Postquam annos quinque attigerat, die quodam cum pastore mercennario qui illis erat, exivit ut oves pasceret. Pater eius ad eum requirendum exivit. Ille autem reverti noluit; et prae amore quo eum prosequebantur eius parentes, sibi sumere non potuerunt ut ei vim afferrent [Cf. Vitam Aaronis Sarugensis, § 2, Patrologia orientalis, t. c., p. 703 – 704. Etiam S. Symeon stylita senior pastor fuit ovium; cf. Vitam eius a Theodoreto, § 2; Lietzmann, op. c., p. 1 – 2; Vitam syriacam, § 2, Bedjan, t. c., p. 508.] . Itaque per singulos dies huic gregi adhaerescebat; neque ab eo seiungi se patiebatur. Deus autem, qui modis omnibus homines ad regnum caelorum attrahit, timorem suum in eius pectus iniecit. Cum igitur panem acciperet qui a parentibus eius ei apponebatur, pauperibus hunc dare solebat. Ieiunare, orare, flere consueverat; et si quando ei conspiceretur sacerdos aut monachus aut homo Deum timens, desertis ovibus, ad eum currebat eique dicebat: “Doce me quod mihi expediat.”

[5] [Duodennis coenobium ingressus] Ut autem ad annorum duodecim aetatem pervenit, bonumque a malo discernere novit, abiens ad coenobium ascendit [Insciis parentibus, ut patet ex § 6; cf. Vitam Aaronis Sarugensis, § 5 – 6, Patrologia orientalis, t. c., p. 705 – 706.] , in quo educatus est. Libros (sacros) didicit; praeclare oboedientem se exhibuit; in operibus monasticae sanctimoniae se exercuit, cum interea a ieiuniis et orationibus non cessaret noctu et interdiu.

[6] [ad stylitam] Erat autem in hoc coenobio columna e lapidibus superpositis, in qua erat homo quidam egregius, qui hanc a longo annorum spatio incolebat [Cf. Vitam S. Symeonis stylitae iunioris, § 11, Delehaye, Les Saints stylites, p. 239.] . Ad hunc adivit domnus Martyrianus his cum eo verbis ac precibus utens: “Domine, sine me, quaeso, tibi ministrare subter hanc columnam: tu enim sanctus es, ego vero peccator. Forsitan tuo precatu veniam dederit mihi Deus.” Et magno fletu illacrimatus est. Ille intuitus eum dixit: “Quod est nomen tuum?” Dixit ei: “Martyrius est nomen meum [Ex baptismo add. P.] .” Dixit ei beatus: “Domne Martyri, estne tibi virtus perferendi durum hunc laboren?” Dixit ei Martyrius: “Deum, in quo reposita est cogitatio mea, ipsum spero hanc virtutem mihi inditurum esse.” Respondit beatus et dixit ei: “Unde es tu?” Dixit ei Martyrius: “De terra e qua fictus sum peregrinus (ego) [Idem responsum infra, § 57.] .” Sanctus quippe nolebat indicare locum in quo natus erat, ne parentes eius, hoc audito, venirent eumque ad se raperent. Dixit ei beatus: “Dic mihi: parentes tui fidelesne sunt an secus?” Dixit ei sanctus: “Profecto, domine, fideles sunt.” Dixit ei beatus: “Et quae sunt eorum nomina?” Dixit ei: “Servus et ancilla Christi.” Tunc beatus acri acie illum intuitus cognovit quid de illo eventurum esset. Et dixit ei: [se applicat,] “Beatus es, puer, beatique (te) beato parentes tui, et quod (te) genuerunt et propter id quod de te futurum est. Adveniet enim tempus cum te non Martyrium appellabunt, sed martyrum multitudinem [Vide Comm. praev. num. 4, p. 434.] . Conside apud me. Confido equidem Christum, qui ad me te misit, idoneam virtutem tibi daturum, qua te in ascetico labore exerceas, et martyrii coronam accipias.” Itaque apud eum consedit, in cella huic stylitae subdita, ascetico labore se exercens. Corpori suo multorum dierum ieiunium imposuit nocturnasque vigilias a vespere usque ad auroram. Verberibus corpus suum caedebat, et per noctem integram lacrimabatur, cum interea pectus suum manu tunderet. Beatus autem eum auscultabat eiusque vocem audiebat; [qui nimios eius labores] et ingenti admiratione captus est, quod puerulus annorum duodecim adeo casta consilia adeptus esset, ut opera tam ardua in se susciperet. Ad quem verba convertens dixit: “Domne Martyriane, accipe verbum quod tibi dicturus sum.” Qui dixit ei: “Loquere, domine, quia audit servus tuus. [1 Reg. 3, 9 – 10.]” Dixit ei: “Parce tibi aliquantulum, ne ad unam horam perseveres [Cf. Vitam S. Symeonis iunioris § 17, Delehaye, op. c., p. 240 – 41.] .” [frustra temperare conatur.] Dixit ei domnus Martyrianus: “Dominum, cui desponsata est anima mea, confido virtutem inditurum servo suo et salvaturum ancillae suae filium.” [Psalm. 85, 16.] Solebat autem orare et flexis genibus coram Deo supplicari in haec verba: “Domine Deus, da mihi virtutem ad tolerandas corporis impugnationes.” Oculi etiam eius lacrimarum stillicidia fundebant.

[7] [Martyriani abstinentia.] Exinde unam primum hebdomadam sine cibo transigere coepit: qua exacta et completa, aliquantulum cibi sumebat, ad corporis sustentationem [Vita S. Symeonis senioris, a. Theodoreto, § 20, Lietzmann, p. 15.] . Ulterius pergens duas hebdomadas ieiunavit, et tum cibi paululum sumpsit. Eodem modo in tertiam (hebdomadam) cibum sumere distulit; ad extremum tandem quadragesimo quoque die modico cibo vires corporis reficere solebat [Vita S. Symeonis senioris, § § 11, 112, Bedjan, t. c., pp. 517, 617 – 18; Vita S. Symeonis iunioris a. Nicephoro, § 54; Acta SS., Maii t. V, p. 327.] . Et gemens coram Deo dicebat: “Christe, ignosce servo tuo peccata quae fecit.” Fuit autem in ea cella subter hunc stylitam per annos septem, ingentes labores in se suscipiens.

[8] [Mortuo magistro,] Deinde, volente Deo, e vita migravit beatus ille. Convenerunt loci incolae ad sepeliendum sanctum. Qui cum puerum [Adverte puero illi iam exactos tunc fuisse annos undeviginti (cf. § 5 et § 7).] illum vidissent Dei reverentissimum, accesserunt eiusque benedictionem acceperunt. Interrogaverunt autem monachos his verbis: “Unde est ille?” Dixerunt: “Nescimus.” Dixerunt ei clerici illi: “Unde es tu?” Dixit illis: “Peregrinus sum e terra longinqua, quam vos quidem non novistis.” Dixerunt ei: “Et quod est nomen tuum?” Dixit illis: “Martyr est (nomen meum), si eo dignus sum.” Dixerunt iis monachi: “Non ita est, sed nomen eius est domnus Martyrianus; sicut gratiae causa vocatus est ab eo sancto ad quem sepeliendum hac ipsa die adfuistis.” Sanctus autem, ut quem se extollere pigeret, coram illis demississime se gessit eosque flagitavit ut apud monachos causam eius agerent, [flagitatione pervincit] adeoque in eam columnam ipse eveheretur. Et coram iis illacrimans ab istis atque a monachis veniam rogavit peccatorum quae minime fecerat. Illi monachos interrogarunt: “Cuius modi vobis eius oboedientia visa est in hoc monasterio?” Respondit coenobiarcha cum reliquis monachis, et dixerunt: “Plane admirabilis aspectuque decora.” Facies eius quasi sol splendebat; verum statura illi erat hominis mediocris [Cf. Vita S. Symeonis iunioris, § 12, Delehaye, op. c., p. 239.] . Postquam autem illius sancti exsequiae peractae sunt, rursus iste coepit eos obsecrare sicut prius ad eorum pedes provolutus. Defluebant eius lacrimae tamquam rivus aquarum. Obstupuere omnes ingenti admiratione propter Dei reverentiam quae huic inerat, et propter eius animi demissionem. Proinde votum eius perfecerunt eumque in illam columnam extulerunt [quasi mortuum deducerent add. P.] . [ut in columnam evehatur.] Rogavit eos ut sibi benedicerent. Itaque eum cruce signarunt et votum eius exsecuti perfecerunt.

[9] [Fune se suspendit.] Exinde (suos) labores exorsus est, molestias in se suscipiens, quibus ferendis humanum corpus impar esset. Legem enim sibi iniunxit ut in ista columna non sederet [ut humi non sederet P.] sed noctu et interdiu coram Deo consisteret. Funem sibi fecit, et si quando quiescere vellet, apprehenso manibus hoc fune, a standi cruciatu requiescebat: erat enim hic (funis) [funis add. P.] columnae tecto alligatus. Hunc morem diu tenuit. Dein animo secum cogitans dixit: “Inest corpori vis alia periclitandi.” Sustulit se atque huic funi se suspendit, et per totum diem suspensus mansit [Aliquid eius modi narratur de Tito discipulo S. Danielis stylitae, § 62, Delehaye, op. c., p. 62.] ita ut vix in eo relicta esset animula. Et in terram corruens per totum diem remanebat velut mortuus [Reliqua paucis contrahit P.] . Deinde consurgebat atque linquebatur dolens atque tabescens; mens tamen ei divinitus servabatur: Deus quippe a timentibus se manum suam retrahere non solet. Ille autem quod a Deo sibi suppeditabatur, totum pauperibus dabat, neque apud eum id pernoctabat. [Deut. 24, 12.]

[10] [Vestitus eius asperitas] Deinde aliud sibi molestiae genus excogitavit: in aestate stolam sibi induebat e crinibus spisse contextam et valde calidam; hieme autem stola induebatur e ferro [Cf. Vita Barsaumae, § 18, Nau, Revue de l'Orient chrétien, sér. 2, t. VIII (1913), p. 380.] , ita ut hiemis aestatisque (tempore) corpus suum enecaret frigore et calore. Neque ullo umquam aut tempore aut die taedio prohibitus est quominus corpus suum omni saevorum cruciatuum genere vexaret atque affligeret. Praeterea funem sibi fecit e saetis verrinis, quo totum corpus suum circumplexus est, adeo ut subter illo fune totum eius corpus intumesceret atque putresceret [Vita S. Symeonis senioris, § 19, Bedjan, t. c., p. 522; Vita S. Symeonis iunioris, § 26, Delehaye, op. c., p. 243.] .

[11] [In altero pede stans] Rursus alium agonem suscepit et hanc sibi regulam iniunxit ut in altero pede staret ab aurora usque ad vesperam, Deum in omni tempore celebrans cantico novo. Et dicere solebat [Sequentem orationem partim contrahit partim omittit P.] : “O cithara quam Deus ad (suum) praeconium instruxit, Dominum celebra cantico novo, antequam veniet mors quae te dissolvat, iamque fies instrumentum inutile, nec laudi eius qui te creavit inservitura es.” Animae autem suae dicebat: “Sponsa, quae Christi sanguine liberata es, tui ipsius miserere oleumque tibi compara, [Matth. 25, 1 – 12.] quo ardeat lampas tua, priusquam tibi superveniet dies tenebricosus, in quo, exstincta lampade tua, oleum emere voles neque erit qui tibi vendat, atque in gehenna cum fatuis virginibus cruciabere. Te miseram eiulabis et plorabis, neque erit qui tecum misericordia utatur, quoniam illic in fletu nulla salus nec lacrimis erit apud quem valeant.” Corpus quoque suum omni saevitiarum genere mulcans aiebat: “Corpus, in quo occultus et absconditus est sucus vitalis, cave ne fraudetur a te creator tuus; quin potius aerumnas cruciatusque tolera et sustine, antequam adveniet mors, quae ad bona nervos tibi praecidat; et abibis vastationi traditum, cum iis qui creatorem suum fraudaverunt. Occlusa tibi erit misericordiae ianua. Invocabis neque erit qui tibi respondeat aut qui tibi aperiat. Sed enim in Deo praesidium quaere. Defle peccata quae admisisti; quoniam illic nullus erit paenitentiae locus; et illic lacrimae nihil iuvabunt. Transit mundus; evanes cunt eius imperia eiusque gaudia dilabuntur; eius opulentia facta est quasi non esset; deficiunt et eius lautitiae. Beati iusti et pii qui Deo placuerint eiusque voluntatem fecerint, quoniam hereditate accipient vitam, delicias, regnum non periturum. Peccatores autem hereditate accipient gehennam et supplicium cui non erit finis.” His confirmabatur domnus Martyrianus animosque sibi addebat. Corpus suum domabat, et quasi fulgore angelico rutilabat vultus eius.

[12] [Iudaei leprosi] Porro notitia eius per omnem regionem diffundi coepta est, permanavitque eius fama ad omnes urbes et pagos. Advenit autem ad eum homo quidam, cui nomen erat Barḥadbešabbā [L. e. Dominicus. Adverte hoc nomine christiano (quod in P omittitur) appellari iudaeum. Magnam partem narrationis omittit P.] . Erat hic leprosus. Et coepit eum rogare his verbis: “Te, domine, precor ego, his lepris affectus, quae valde me cruciant, ut Deum pro me supplices adeoque hae per te curentur.” Cui dixit ille: “Esne christianus?” Dixit ille: “Non sum.” Dixit ei domnus Martyrianus: “Quid ergo?” Dixit: “Iudaeus sum.” Dixit ei sanctus: “Credisne ab eo quem crucifixistis et per eius passionem sanari (posse) lepras tuas?” Dixit ei iudaeus: “Profecto, domne Martyriane, credo.” Dixit illi: “I, coenobium istud ingredere, et dic coenobiarchae: “ Homo ille peccator, qui stat illic in lapide, me misit ad te, ut me baptizares fieremque christianus: iudaeus enim sum.” Postquam autem te baptizaverit, ad me revertere.” Fecit ille quae iussus erat, [animum corpusque sanat.] baptizatus est et ad sanctum revertit. Dixit ei domnus Martyrianus: “Credisne filio Dei?” Dixit ille: “Credo, et eius nativitatem passionemque confiteor, et fidem iis adhibeo.” Sanctus columnam ingressus est flexisque genibus coepit lacrimas coram Deo fundere, sic aiens: “Domine Iesu Christe, suscipe hanc ovem, quae aberraverat et rediit; atque gratia tua munda eam a leprarum molestia.” Oleum afferri iussit, benedixit illique dedit sic ei dicens: “Unge hoc (oleo) totum corpus tuum.” Qui unxit se et extemplo leprae eius mundatae sunt; convaluit corpus eius et anima eius illuminata est. Et gaudio percitus abiit, Deum laudans atque confitens.

[13] [Puellam daemoniacam] Fuit etiam in urbe quadam, a statione huius sancti admodum dissita, itinere circiter duodecim dierum, puella quaedam ditissima; quae media nocte [Hic incipit lacuna in P.] expergiscens ululare coepit: “Vae mihi tua causa, domne Martyriane. Tela ignea a te immissa, ora mihi verberant.” Puellae parentes, eius clamore a somno excitati, eam interrogaverunt his verbis: “Quid est causae cur ita clamites?” Illa autem maiores etiam clamores attollere, his verbis: “Ignis a domno Martyriano emissus os mihi verberat.” Interrogarunt eam parentes eius dicentes: “Ubinam est ille?” Dixit iis puella: “In coenobio Animarum [Vide Comm. praev. num. 5, p. 434.] habitat in columna, abhinc duodecim dierum itinere.” Et ab ululando non desistebat. Parentes eius, ut qui eam plurimum diligerent — neque enim alius iis erat filius — itineri se committere non cunctati sunt; [e longinquo adductam] et protinus consurgentes de terra illa sciscitati sunt et ad illius coenobium profecti sunt, quod vocatur (coenobium) Animarum. Pridie huius diei, dixerat sanctus discipulo suo, domno Romano, qui ei subter columnam ministrabat et primus ei discipulus factus erat: “Praepara quae necessaria sunt viatoribus ad nos e (terra) longinqua venientibus.” Ille mandatum eius exsecutus erat. Cum autem ad eos pervenissent homines illi, hos prompto animo exceperunt. Ut primum a sancto benedicti sunt, exclamavit puella his verbis: “Domne Martyriane, miserere mei.” Dixit illi: “Quid pateris, adolescentula?” Quae dixit ei: “Tela ignea a te emissa mihi faciem verberant.” Eius autem parentes lacrimis perfusi dicere coeperunt: “Domine domni Martyriani, illius oratu miserere nostri.” Dixit iis sanctus: “Estisne christiani?” Illi autem responderunt dicentes: “Nequaquam, domine; sed iudaei sumus.” Dixit iis: “Creditisne eum quem crucifixerunt patres vestri Deum esse; et sanabitur filia vestra?” Illi autem ei dixerunt: “Utique, domine, credimus.” Et misit eos ad coenobiarcham. Vitale baptismi sigillum acceperunt et ad illum reverterunt. Sanctus in columnam ingressus precari coepit his verbis: [liberat.] “Domine noster Iesu Christe, qui in Sion stipiti affixus es; da sanitatem huic ancillae tuae, oviculae erranti, quae nunc ad te revertit (relicto) daemonum errore quo innexa erat, et ovile (tuum) ingressa sordes eluit in unda baptismatis.” Tum eam compellans dixit ei sanctus: “Crede domino nostro Iesu Christo, et vive in aeternum.” Illa protinus accurrit, procidit ad basim columnae in qua sanctus habitabat et respondens (ei) dixit: “Credo.” [Ioh. 13, 5.] Qui in pelvim aquam infudit et in eam nomen Christi invocavit his verbis: “Domine noster Iesu Christe: tuo ad homines adventu, Domine, soluta est progenies Adam a laqueis peccati et exsecrationis, quibus capta est terra ex quo Adam oboedientiam detrectavit. Tu qui in aqua baptizatus es, ut Adam ab omni peccato expiares atque purgares; increpa daemonem istum, qui famulam hanc tuam excruciat, atque dentibus stridens expellatur in fugam actus et pudore suffusus signi quod illa, impresso divino chrismate, suscepit.” Continuo daemon a quo cruciabatur ab ea aufugit. Illi autem surrexerunt et reverterunt in terram suam, Deum laudantes propter miraculum quod viderant.

[14] [Oratione et ieiunio confirmatus] Porro domnus Martyrianus divina virtute admodum confirmabatur, et ardua quaeque certamina audacter aggrediebatur. Diurnam orationem nihili reputabat; sed per diem vel biduum cum eius noctibus orationem continuabat. Neque ex prodigiis quae per eum Deus operabatur ullam sibi arrogantiam sumebat, sed contra lacrimabatur corpusque suum omni cruciatuum genere et tormentorum varietate affligebat, neque umquam a ieiunio et precatione cessabat. [daemones ferarum specie ingruentes fugat.] Ut autem inimicus plurima illa miracula vidit quae per sanctum patrabantur, eum tentare coepit et ad eum ventitare foedas species prae se ferens; modo leoni similis rabido et efferato [Cf. infra, § 25.] rugitus in eum emittebat ei perniciem minitans, dentibus stridebat, columnam cauda verberabat; modo pardi (speciem induebat), aut luparum, aut ursarum furentium; modo serpentium et scorpionum, qui reptantes ad eum ascendebant [Vita S. Symeonis senioris, § 21, Bedjan, t. c., p. 523.] . Hos omnes increpare solebat his verbis: “Apage, satana.” Et se ipsum cruce signabat atque precabatur in haec verba: “Libera me, Deus, quia venerunt aquae usque ad animam (meam): auxiliare mihi secundum multitudinem gratiae tuae. Ignominia et pudore afficiatur hostis generis nostri. Confirma servum tuum in agone isto, cui obiectus est; (ille autem) dissipetur tamquam pulvis actus vento. [Psalm. 68, 2.]” Et ab eo fugiebat inimicus ululans et dicens: “Vae mihi tua causa, domne Martyriane.” [Psalm. 34, 5.]

[15] [Mulierem] Tunc ad eum advenit homo quidam uobilis et magnus, qui eum rogavit, ut eius concessu uxor quoque sua ad eum adire sineretur, quod eius visendi esset cupidissima; [eius visendi pie cupidam,] quippe inibi erat ut Hierosolyma precatum adiret, cupiebatque ante ad eum ascendere ut eum inviseret eiusque oratione ac benedictione accepta, ab eo deinde dimitteretur. Beatus, cum hi sacrati dies essent ieiunii et aspectu feminarum sibi esset interdictum, hac re se prohibitum sensit, et dixit: “Nunc quidem fieri non potest quod petitur. Vade in pace et domum tuam revertere.” Rediit homo domum suam et uxori rettulit quid ei [I. e. mulieri.] respondisset beatus. Mulier autem noctu et interdiu marito suo dictitabat: “Nihil mihi commune tecum erit neque in domo tua longius habitabo, nisi ad beatum rediens ei persuaseris ut nos ad suum conspectum et orationem admittat.” Beatus porro sic in viso admonitus est: [divino monitu,] “Ingenuo fidei oculo haec te mulier cernere cupit.” Ille igitur ad eum rediens eum rogare coepit his verbis: “Ipse Christus mulieri peccatrici permisit ut ad eum accederet et ab eo veniam acciperet. Sufficit servo ut sit sicut dominus eius et discipulo sicut magister eius.” [Matth. 10, 25.] Et beato narravit quae a muliere dicta essent. Beatus eum respexit et dixit: “Dominus Deus [Hic desinit lacuna in P.] me liberabit a Satanae insidiis.” [accedere sinit.] Eique concessit ut petenti (uxori) fieret satis. Qui abiens uxori dicta sancti rettulit. Postridie huius diei consurgentes itineri se commiserunt et ad illum pervenerunt. Sanctus mulierem affatus ei dixit: “Cur me cernere gestivisti, qui homo sum peccator? Verum quia fide (permota es ut) haec peteres, ite (vos) in pace: fiet vobis sicut credidistis.” [Matth. 8, 13.] Quae cum iis dixisset ab eo digressi sunt.

[16] [Draconis inferni spectrum] Die quodam [Vita S. Symeonis senioris, § 29, Bedjan, t. c., p. 529 – 30. Totam narrationem omittit P.] , dum noctu in oratione consistit, visus est ei diabolus speciem prae se ferens draconis ingentis, aspectu terribilis, immanis, validi, terribilis, aspectuque versipellis: qui spirabat, dentibus furenter stridebat, caudamque humi trahens allidebat; eius fremitu colles concutiebantur; oculi eius prunas ardentes emittebant naresque eius quasi vaporem efflabant; longitudine autem erat non modica. Beatus vero cum haec omnia conspexisset, [oratione dispellit,] neque territus est neque animo concidit, sed arrectis ad Deum oculis, precari coepit illacrimans et dicens: “Domine Deus, qui nostrum genus daemonum iugo eripuisti, numine tuo fac dispellas hoc spectrum procul ab oculis meis.” Et exsufflavit in illud eique dixit: “Increpat te dominus noster Iesus Christus.” Et continuo dispulsum est et fuit quasi non esset.

[17] [Mandram aedificat.] Dixit discipulo suo sancto Romano, filio suo spiritali [B, errore manifesto: dixit ei discipulus eius…] : “Surge animose, et fac claustra [I. e. μάνδρα: de quo vocabulo Delehaye, op. c., p. CLXIV.] circum hanc cellam, ut si quis ad me venerit, in his commode excipiatur. Cella enim tua perangusta est, unde non parva mihi molestia est cum aliquis ad te deverterit. (Sic esto) donec nos Deus inde migrare iubebit; nam probe equidem video ex hominum adventu periculum nobis creatum iri ne delectatione capti, diaboli insidiis intricemur isque nos vana gloria illaqueet.” Ille voluntatem eius exsecutus claustra aedificavit.

[18] [Puellam membris captam] Advenit autem ad (sanctum) homo quidam summus, incluto genere natus, e terra longinqua: nam illius fama per universam Syriam late increbruerat [Verba e terra-Syriam om. P.] . Hic habebat filiam, quae paralytica erat ab anno quinto aetatis suae, et annum tunc agebat trigesimum primum; neque in ullam partem convertere se poterat. Hanc igitur baiulantes ad eum adduxerunt deposueruntque ad fores claustrorum istorum. Pater autem eius ingressus beatum admonuit obsecravitque ut super ea precaretur. Dixit ei domnus Martyrianus: “Sume ex isto pulvere, [sanat.] in nomine domini nostri Iesu Christi; egredere, illiusque totum corpus hoc (pulvere) perfrica.” Perfecit in ea pater eius quod a sancto iussus erat. Ut autem pulvis eam attigit, continuo prosiliit et persanata surrexit; atque omnes qui haec viderant, Deo laudes egerunt, qui talia prodigia per manus hominum operatur [Reliqua paucis absolvit P.] . Sanctus porro dixit illius patri: “Surge, accipe filiam tuam; domum abi, et cave ne cui hominum haec dixeris.” [Matth. 8, 4.] Ille autem abiit coepitque (rem) ubique praedicare. Et quicumque haec audiebant, (eum) cernere gestiebant et ad eum venientes ab eo benedicebantur. Ille vero quaecumque Deus in eius manus dederat, gratis dabat iis qui ad eum conveniebant, neque ab illis quidquam accipiebat, sive auri sive argenti. [Matth. 10, 8,]

[19] [Daemonem succubum] Adduxerunt [Argumentum huius Miraculi sumptum est ex Vita syriaca S. Symeonis senioris, § 34, cuius ipsa verba hic referuntur. Cf. Bedjan, t. c., p. 532. Narrationem omittit P.] quoque illi hominem qui a spiritu impuro angebatur, qui cum illo instar feminae in lectulo dormiebat eumque graviter cruciabat et angebat. Inclamaverunt autem qui eum adduxerant dicentes: “Domne Martyriane, Deum invoca ut nostri misereatur: animus enim noster opprobrio graviter afflictus est.” Dixit illis: [ab advena Carreno] “Unde estis?” Dixerunt ei: “Carreni [Vide Comm. praev. num. 5, p. 434.] sumus.” Dixit iis: “Et undenam, (vos) huius parentes, de hoce peccatorum coenobio inaudiistis?” Illi autem ei dixerunt: “Spiritus iste impurus ipse per eum locutus est et indicavit nobis.” Dixit iis: “Dominus Deus in quo spem habetis, et cui confidentes huc venistis, 〈hunc confido [Sic aut aliter complenda sententia.] 〉 vos inopes non dimissurum.” Et in oratione constitit dicens: “Domine Deus, qui mandato et imperio dominationis tuae, legionem daemoniorum expulisti ab (homine) illo qui in sepulcris habitabat, increpa spiritum hunc impurum, ut exeat ab homine isto, neque amplius eum petulanter illudat.” [Marc. 5, 9.] [propulsat.] Et e columna (sua) prospiciens, dixit illis: “Accipite ex ista gratia [I. e.: e pulvere circumiacente. Cf. Vitam S. Symeonis, loc. c., et Miracula quae modo sequuntur.] , et tres huic cruces ducite inter oculos, neque amplius illam (feminam) videbit.” Fecerunt quae iusserat neque iam malum spectrum (homini) visum est usque ad diem mortis eius.

[20] [Energumeni furentis] Rursus ad eum advenit e terra longinqua homo quidam a maligno spiritu oppressus, qui nullis omnino vestibus indutus erat [Cf. Lc. 8, 27 – 39; Marc., 5, 2 – 20, et Vitam syriacam S. Symeonis senioris, § 35, Bedjan, p. 532 – 533; item Vitam S. Abraham ab Alto monte, in Revue de l'Orient chrétien, sér. 2, t. IX (1914), p. 416.] , parentesque suos solebat lapidibus impetere, membra sua mordebat corpusque discerpebat. Catenis eum constrinxerant, neque erat qui prope eum consistere posset. Huius igitur parentes lacrimis perfusi eum ad (sanctum) adduxerunt, ante columnam proiecerunt, et dixerunt: “Obsecramus te, serve Dei vivi, obsecra dominum tuum ut nobis auxilietur.” Sanctus autem dixit illis: “A quanto tempore sic cruciatur?” Dixerunt ei: “A decem iam annis.” [animum sedat.] Dixit autem illis: “Heus tu, qui male sic cruciaris, erige te in pedes tuos.” Et continuo surrexit. Dixit ei: “Sume ex pulvere qui est circum hanc columnam, eoque perfrica totum corpus tuum.” Fecit ille quae iussus erat; et continuo persanata est mens eius. Et accurrens columnam osculatus est cum lacrimis. Dixit ei beatus: “Vade in terram tuam et nemini hoc dixeris.” Abiit homo in terram suam, Deum laudans [Reliqua omittit P.] ac celebrans, et per Decapolim [Cf. Marc. 5, 20.] praedicans dominum Martyrianum vere genuinum esse medicum divinitus missum, qui morbos infirmitatesque curaret. Qui autem haec audiebant, Deum laudabant dicentes: “Prodigia non vidimus qualia ab hoc sancto patrantur.”

[21] [Ad triennium inclusus et compeditus manet.] Deinde vero in animum induxit ut per triennium se ipsum includeret neque a quopiam conspiceretur [Vita S. Symeonis senioris, § 39, Bedjan, p. 535.] . Itaque fecit sibi catenam magnam e ferro, quam pedi suo innexuit, eamque ad summam columnam alligavit [In Vita S. Symeonis, l. c.: ad magnum lapidem.] , et ostium coram se clausit.

[22] [Daemones larvas illi obiciunt gladiatorum,] Ut autem (solus) secum fuit, ex interiore columna eum adortus est inimicus [Vita S. Symeonis senioris, § 40, Bedjan p. 535 – 36.] , qui eum palam impugnare coepit. Is ei speciem obiecit militum, qui gladios stringebant, arcus intendebant, in iumentis equitabant. Deinde ex equis descendentes, per (columnae) parietem scandebant lapidesque cum telis in eum iaculabantur, ut ex eo loco in quo stabat aufugeret.

[23] [cameli efferati,] Item (daemones) se illi ostenderunt similes camelo lascivienti [Ibid., § 41, Bedjan, p. 536.] , qui spumas emittens ad eum veniebat [Reliqua paucis contrahit P.] et eius dorso incumbebat. Et extemplo visus est ei homo quidam, qui (coram) stans ei dixit: “Domne Martyriane, expergiscere; virtute ac fortitudine te indue. Ecce tibi adest dominus tuus. Noli timere neque expavescere; sed Domino confisus, probe decerta cum inimico.” Ille sumpsit de pulvere, qui circum columna erat, eumque proiecit in faciem illius cameli; qui continuo dissipatus est quasi non esset. Rursus beato dixit (homo ille): “Acri fortique animo esto; nam Dominus tecum est.”

[24] [lampadariorum,] Iterum se ostendit illi Satanas et cum eo exercitus eius, lampades accensas gerentes quarum fulgor ad caelum usque ascendebat [Vita S. Symeonis senioris, § 42, Bedjan, t. c., p. 536 – 37.] . Qui venientes, desuper eum in loco ubi erat constiterunt, ut beatum ab agone suo desistere cogerent. Ille neque eorum voce territus est, neque aspectu tremefactus. Rursus videre sibi visus est (daemones) saxa provolventes, et audire fragorem tonitrus formidabilis, aut vocem lugentis, aut voces hominum ensibus et hastis inter se pugnantium; et interdum (audiebatur) querela exclamantis: “Occisus sum.”

[25] [leonis.] Rursus ei species obiecta est leonis [Ibid., § 43, Bedjan, p. 537. Hanc narratiunculam omittit P.] , qui ad eum veniebat ore hiante, (quasi) eum devorare vellet, rugiens voceque fremens; qui terram unguibus fodiebat et caudam vibrabat, terribilis aspectu. Cum autem longiores ille moras traheret, beatus cruce se signans eum increpavit; et amplius iste non visus est.

[26] [Scorti phantasma] Iterum ei se ostendit (daemon) mulieri similem formosae et ornatae, quae veniens risu eum lacessebat [Vita S. Symeonis senioris, § 44, Bedjan, l. c.] . Quam ut vidit, signavit se forma crucis, et aperiens os suum, illi dixit: “Apage te, o filia Evae; quousque genus nostrum malo consilio insectaris? [exsecratione dissolvit.] Per nomen domini nostri Iesu Christi, adiuro te ut fias simulacrum e sale [Cf. Gen. 19, 26.] , fuscum, nigrum et fetidum.” Et apparuerunt bestiae quaedam, quae illius manus pedesque praeciderunt [De feris silet P.] . Illa autem membris capta eiulabat, perinde ac si plurimi eam insectarentur. Et dispulsa evanuit, quasi vapor, aut sicut pulvis qui a vento rapitur.

[27] [Praestigiis diaboli] Postquam autem exacti sunt inclusionis eius anni quos sibi voto indixerat, cum termino constituto, eum invasit diabolus [Cf. Vita S. Symeonis senioris, § 45, Bedjan, p. 537 – 38.] , in omni habitus varietate; qui in omnes formas ei se mutatum ostendit. Ille autem ab opere suo non cessavit, neque animo concidit. Abiit igitur (diabolus) convocatoque universo agmini suo dixit: “Venite, vires coniungite et contra pertinacem hunc hominem pugnate, ne ab eo superati opprobrium nobis in mundo contraxisse videamur” Proinde convenerunt ad certandum omnes asseclae diaboli et ad sanctum adiverunt foedissima quaeque spectra illi vicissim obicientes. Et adduxerunt collegeruntque reptilia impura cum serpentibus, viperis, scorpionibus, gryllis, [corruptae aquae] ranis et omni reptilium spurcitie; quae proicientes suffocarunt in aqua quae illi praesto erat et in omni re qua utebatur; adeo ut ipsius columnae mansiuncula et cella quae subter illam erat putredine inficerentur [P sic narrationem absolvit: et in omnes partes prospexerunt, neque potuerunt aquam cernere. Itaque angebatur animus eorum. Sanctus autem cum eorum angustiam videret, in oratione constitit, genua flexit, terram calce feriit et continuo exsiliit aqua. Et cum accessissent discipuli eius biberunt atque Deum laudarunt. Reliqua omittit P usque ad § 33.] . Angebatur autem domnus Martyrianus huius putredinis fetore. Itaque domnum Romanum discipulum suum compellans ei dixit: “Vides ut Satanae impugnatione tentemur?” Et precatus est dicens: “Domine Deus, [sancti precibus] qui verbo tuo aquam in vinum commutasti in Cana Galileae; et in diebus prophetae tui aquam mitigasti; hunc etiam locum et quidquid in eo putridum est propitius renova. [Ioh. 2, 8 – 10; Ex. 15, 25.]” Perstitit in oratione tribus diebus et tribus noctibus. Et exaudiente illum Deo, locus et quidquid in eo erat, ab huius spurcitiei putredine mundatus est, [eliquantur.] quasi nihil in illo corruptionis accidisset. Et Deo grates laudesque egit dicens: “Praedicate Dominum praeconio novo, quia prodigium nobis operatus est. [Psalm. 32, 3.]” Rursus manus suas ad caelum expandens precatus est his verbis: “Deus fortis, eo modo quem novit benignitas tua auxiliare nobis. Tu provide servo tuo.” Et cum orationem protraxisset, ad dexteram conversus, angelum astantem [In Vita S. Symeonis, l. c.: fontem (aut cisternam) aquarum; cf. P, supra, annot. 1.] vidit; qui eum compellans dixit: “Domne Martyriane, fortis esto et animi tibi addantur a Domino, qui me misit ad te.” Et dixit ei: “Minime te terreant diaboli tendiculae.” At sanctus fallax hoc visum ratus, se ipsum cruce signavit, et iterum conversus, eadem sibi videre visus est eademque ipsa verba audivit. Et respondens dixit: “Prope est Dominus invocantibus eum in veritate. Voluntatem timentium se faciet; et deprecationem eorum exaudiet et salvos faciet eos.” [Psalm. 144, 18 – 19.]

[28] [Invitus] Iterum beato visus est alius quidam homo, magnifice amictus aspectuque splendidus, qui eum compellans dixit: “Si vis, apud te congregabuntur monachi, quos instituas.” Respondit ille et dixit: “Satis est mihi discipulus iste ad interiora et exteriora.” [multis discipulis augetur.] Ab illo autem die, ad eum undique convenire coeperunt. Hos doctrinas (varias) docebat quibus ad Deum admoverentur, et in Scripturis eos erudiebat.

[29] [Post annos triginta novem,] Iam annos circiter triginta novem [Itaque duos annos amplius quam Symeon senior. Delehaye, op. c., p. CXLIV.] in columna illa traduxerat, corpus suum atterens, et doloribus se ipse affligens. Lingua eius facta erat organum purum, quod (Dei) praeconia modulabatur; nulla cessatio illi erat ab oratione perpetua, neque in ieiunando defecit. Belle rutilabat eius vultus et sole splendidior erat. Eius anima fulgebat et pulchritudo coruscabat. [meritorum suorum] Suavis erat eius aspectus et dulcis sapientia. Manus eius ad Dominum eius expansae erant; pro mundo misericordiam precabatur, et homines ad paenitentiam advocabat. Verba eius multo dulciora erant quam mel. Aspectum suum in caelum defixum (tenebat) a Deo mercedem exspectans. Mens autem eius Christi amore inebriabatur, et similis (fluvio) Gehon, qui terras aridas irrigat, omnibus opitulabatur quotquot ad eum veniebant. [Gen. 2, 13.]

[30] [celebritatem veritus,] Cum autem increvisset numerus eorum qui ad eum conveniebant, animo angi coeptus est, et re secum cogitata, dixit discipulis qui ad eum se applicaverant: “Filii, non parum vereor ne vana gloriatione nos pelliciat Satanas et a mercede nos excludat, adeoque causam gaudendi praebeamus diabolo, si quando vanae gloriationi nos habeat obnoxios. [Psalm. 40, 12.] Sed volo equidem ut ex hac columna me demittatis. In aliam terram migrabimus, ubi nemo sit qui nos noverit, et ab hominum aspectibus liberati conquiescemus. Illic nobismet ipsis vacabimus et aetatem finiemus ubi voluerit Domini nostri misericordia.” Itaque voluntati eius obsecuti ex eius columna eum deposuerunt [Cf. Vita S Symeonis iunioris a. Nicephoro, § 69. Acta SS., Maii t. V, p. 333.] . [e columna descendit,] Quod cum audivissent illi monachi, ad sanctum adiverunt ut ab eo benedicerentur, et eum flagitarunt ut secum habitaret. Noluit ille, sed convocatos eos rogavit ut pro se precarentur. Et aperiens os suum benedixit iis et inde migravit in terram longinquam et accessu difficilem.

[31] [et in arida vastitate,] Dum autem iter facit ipse et discipuli eius, oppressit eos aestus diei, (quo) enecti siti conficiebantur, adeo ut illi respondere non possent, et circumquaque respiciebant si forte aquam reperire possent neque reperiebant. Sanctus autem in oratione constitit, et genu flectens coram Deo, [ubi prodigio fontem elicit,] terram calce percussit; et ilico scaturivit fons largus aquae dulcis, in loco ubi ne aura quidem umoris aderat. Et dixit discipulis suis: “Accedite.” Illi autem, genu flectentes, biberunt et ei gratias egerunt qui exaudit invocantes se in veritate. [Psalm. 144, 18.] Et consederunt eo loco ubi haec aqua illis saliverat.

[32] [vitae solitariae] Et ingressus est viam illustrem et arduam solitariorum, se ipsum exercens magnis operibus laboris ascetici. [Luc. 2, 40.] Gratia autem Domini erat in illo; et divina virtus eum confirmabat. Sanctus autem cum a superbis cogitationibus prorsus esset alienus, secum ipse commentabatur sublime vivendi genus hominum perfectorum, qui ante eum exstiterant et excellentissimi fuerant; [lumina aemulatur.] quippe eius modi considerationibus cupide pascebatur ut adaequaret et illorum eminentiam. Et in animo secum ipse dicere solebat: “Meum vitae institutum cum patrum institutis comparatum, qui ante me fuerunt, nihili ducendum est.” Et dum in his modestis cogitationibus dies quadraginta traducit, nihil cibi gustans aut aquae bibens, sed mentem suam sursum erigens et considerationes attollens, spiritu perspiciebat bona quae Deus promisit sanctis suis. Neque ullum ei requietis tempus erat, in quo non novas sibi quasdam molestias inferret.

[33] [In lapide per amplius biennium] Porro [Hanc narratiunculam continuat P cum. § 27. Cf. supra, p. 450, annot. 1.] illic vidit lapidem aliquem, qui uno cubitu a solo eminebat [Vita S. Symeonis senioris, § 50, Bedjan, p. 541.] . In hunc ascendit atque in eo constitit annis duobus mensibusque tribus; neque ex illo descendit aestatis aut hiemis tempore; sed consertis manibus Deum laudabat. Et donec exacti sunt illi (anni et menses), [immotus consistit.] neque genua flexit, neque consedit, adeo ut eius crura quasi stipites rigerent, exarescente toto eius corpore. Discipuli autem eius accedentes ei dixerunt: “Pater, tibi parce, ne vires te deficiant et ab opere tuo tibi desistendum sit.” Ille autem humi descendit, et diebus septem iacuit quasi mortuus, antequam membrorum usum recepit.

[34] Porro sancti fama spargi coepta est in regionem illam; [Eius fama denuo erumpit.] et ad eum ventitare coeperunt homines ex omnibus locis et urbibus. Gesta eius inter homines celebrari coepta sunt; cupidoque eos cepit eius visendi, adeo ut ipsi homines qui nullo morbo vel infirmitate affecti erant ad eum venirent, ut miracula cernerent quae per eum Deus operabatur [Sequentia omittit P, usque ad § 39.] .

[35] [Sancti virtute sanatur haemorrhoïssa,] Accessit ad eum mulier ab immundo spiritu obsessa, quae gravem sanguinis fluxum patiebatur [Cf. Matth. 9, 20, et Vita S. Symeonis senioris, § 63, Bedjan, p. 551.] . Quae ut ad locum supervenit ubi sanctus erat, manus complodere coepit. Ipse autem sanctus ad eam accedens illi dixit: “Apage te, immunde spiritus: in nomine domini nostri Iesu Christi, tibi praecipio ut ex ista (muliere) exeas neque iterum eam invadas.” Et accedens, eius faciem ter cruce signavit; et continuo diabolus qui in illa insederat ex ea exivit magna voce clamitans et dicens: “Vae mihi et universo generi nostro tua causa, domne Martyriane.” Mulier autem per duas horas remansit quasi mortua. Deinde surrexit mente sana et sobria, et cum faciem velasset, Deum praedicabat. Et abiit gaudens, integra valetudine.

[36] [homo capite laborans,] Advenit ad illum homo quidam e regione longinqua, itinere circiter trium mensium, qui inde a multis annis diro capitis morbo affectus erat, et vehementia doloris adeo premebatur, ut ad parietem annixus ei nonnumquam se allideret [Cf. Vita S. Symeonis, § 66, Bedjan, p. 555 – 56.] . Is, cum ad locum accessisset ubi sanctus erat, ad eum ingressus est, et ante eius pedes provolutus ei morbum suum enarravit, et a quotis annis hos cruciatus perferret. Ille aquam sibi iussit afferri, quam benedixit, et (homini) dixit: “Hac lini totum corpus tuum, et ex ea funde etiam in caput tuum.” Ipso autem temporis puncto quo haec aqua illum tetigit, aufugit ab eo morbus, quem non amplius sensit [Proprie: vidit.] . Et persanatus laudabat Deum, et converso itinere domum suam rediit.

[37] [iudaeus membris captus,] Rursus ad eum advenit homo quidam membris captus inde ab annis duodecim; qui nisi ab alio homine moveretur, corpus suum convertere non poterat [Cf. Vita S. Symeonis senioris, § 67 (de filio reguli Persarum), Bedjan, p. 556 – 57.] . Hunc igitur coram sancto proiecerunt dicentes: “Miserere nostri, sancte Dei; Deumque obsecra, ut quemadmodum solet, per te nobis (huius) sanitatem concedat, qui itineris fatigatione graviter exhausti sumus; nam peregre advenimus.” Respondens autem domnus Martyrianus iis dixit: “Unde estis?” Dixerunt ei: “Ex pago qui dicitur Argel [Locus nobis ignoratius.] .” Dixit illis: “Estisne christiani?” Illi autem responderunt ei dicentes: “Iudaei sumus.” Dixit iis: “Creditisne Iesum Christum huic male mulcato mederi posse?” [qui cum suis baptizatur,] Illi autem ei dixerunt: “Utique, domine, credimus.” Eos igitur abductos baptizavit. Et ad Deum precationem exorsus est, cum lacrimis dicens: “Domine Iesu Christe, qui dominationis tuae potestate depressa, homo factus es, et ad liberandum genus nostrum servi similitudinem suscepisti, fac per te liberetur anima illa perdita, quae nunc ad te revertit et facta est margarita pura. [Phil. 2, 7.] A te curationem obtineat diri huius morbi in quem implicata est; ut haec videntes impii pudore afficiantur; nos autem dirigamur atque dilatemur misericordia illius qui nos erexit.” Et ad (hominem) conversus eum compellavit his verbis: “In nomine domini nostri Iesu Christi, surge (et) ambula. [Act. 3, 6 – 9.]” Et apprehendens eius manum eum erexit. Ille subsiliit, surrexit et ambulavit. Omnes autem qui haec viderant Deo laudes egerunt.

[38] [puer corpore deformatus] Venit ad eum puer cui spiritus immundus vultum percusserat; et contortus erat umerus eius [Cf. Vita S. Symeonis, § 37: de puero qui stranguria laborabat, Bedjan, p. 535. Praeterquam in morbi natura, ambo Miracula in omnibus fere conveniunt.] . Huic plurimae (et) magnae facultates erant; atque magnam partem fortunarum suarum medicis dederat, neque (ab iis) quidquam adiutus fuerat. [Luc. 8, 43.] Exposuit igitur sancto in qua condicione esset. Sanctus aquam sibi iussit afferri; quam surgens benedixit. Tum dixit illi: “Surge et (aqua ista) te lini, in nomine domini nostri Iesu Christi.” Fecit ille quod iussus erat: vultum suum illevit; et sanus factus est quasi nihil incommodi passus esset. Itaque Deo grates laudesque egit.

[39] [Ingruentes latrones] Nocte quadam, dum in oratione consistit ipse et discipuli eius, ad eos advenerunt latrones duodecim armatura induti [Cf. Vita S. Symeonis senioris, § 48, Bedjan, p. 539 – 40. Vide etiam Vitam a. Antonio, § 20 Ἀντίοχος ἀρχιλῃστής, Lietzmann, p. 48 – 55. P totam narrationem paucis versiculis absolvit.] . Qui cum loco appropinquarent in quo beatus (cum discipulis suis) precationem faciebat, et iamiam istos adorturi essent, lumen oculorum iis ademptum est, atque impediti remanserunt donec illuxit aurora. Venit ad eos sanctus et dixit iis: “Quinam estis et quo pergitis?” Illi autem respondentes ei dixerunt: “Sincere fatemur nos latrones esse.” [prodigio mansuefacti,] Dixit illis: “Quidnam vobis accidit? Et quis est qui vobiscum haec egit?” Dixerunt ei: “Quando ad vos accessimus, consilium nobis erat vos occidendi atque auferendi quidquid apud vos est. Ut autem huc advenimus, adortus es nos, tu et sodales qui tecum sunt; ora nobis cecidisti et gravibus nos vinculis constrinxisti. Lumen quoque nobis ademptum est. Sed te precamur, o sancte Dei, ne qualia meriti sumus nobis a te rependantur.” Ille autem eos respexit, eorumque misertus flere coepit, et manus ad caelum expandens dixit: “Domine noster Iesu Christe, qui captos oculos aperuisti et in cruce voce tua clamasti dicens: “Pater, dimitte illis: nesciunt enim quod faciunt,” [Luc. 23, 34.] pro misericordia tua parce his servis tuis, et dimitte illis hoc peccatum.” Continuo a debilitate membrorum soluti sunt; eorumque oculis lumen restitutum est. Et compellans eos sanctus iis dixit: “Cur non deseritis morem hunc pessimum et peccati servitium, ut ad Christum vos convertentes arma crucis induamini, et monachi effecti, apud dominum Christum stipendia mereamini, qui cunctis hominibus congruam cuiusque operibus mercedem retribuet, in die illa cum apparebit ad iudicandum orbem terrarum in iustitia. [Psalm. 97, 9.]” Illi autem eius dictis oboedientes, pristinam sententiam artemque repudiarunt, [apud Martyrianum considunt.] ad Dominum conversi sunt, et dixerunt: “Domine, doce nos viam quae ad te et ad Deum nos perducat. Castos mores vitae monasticae fac ut intellegamus.” Sanctus eorum voluntatem exsecutus, ritus, leges rectamque viam fidei eos docuit; castum ieiunium, precationem et omne iustitiae obsequium iis ostendit. Et conversi toto pectore ad Dominum, cum (sancto) ibidem per multum tempus remanserunt; rituum monasticorum observantissimos se praestiterunt; decoram illi oboedientiam exhibuerunt; ampla apud Deum paenitentia expiati sunt, fletu, perpetuis vigiliis, operibus arduis, adeo ut ipse sanctus miraretur et obstupesceret (cernens) quomodo eius praecepta illi exsequerentur. Et hac de causa Deo gratias egit. Nempe hoc vere dico vobis: perfecti evaserunt atque martyres facti sunt; corpora sua tormentis cruciatibusque tradiderunt; tamquam agnelli propter Dominum nostrum occisi sunt; in cruore cervicum suarum baptizati, martyrii coronam a Christo acceperunt. Quorum intercessione nobis Dominus Deus, in die illa magna, paem cum illis mercedem retribuat.

[40] [Eius observantia quadragesimalis.] Sanctus autem ex quo se Deo consecraverat nullam sibi cessationem indulsit; neque in ieiunando defecit neque precationem intermisit. Singulis (annis) per ieiunium quadragesimale aspectu hominum sibi solebat interdicere [Cf. Vita S. Symeonis, § 59, Bedjan, p. 59 – 60.] et ne discipulos quidem suos umquam conveniebat; sed, iis relictis, per montes vagabatur, et sicubi antrum quoddam aut specu aut cavernam reperiebat, illic incolebat usque ad dominicam magnam Resurrectionis [Cf. Vita Barsaumae, § 15, Nau, Revue de l'Orient chrétien, t. XVIII, p. 380.] . Tunc ad illos redux eos adhortabatur ac fovebat, discipulosque suos in omnibus doctrinis vitalibus instituebat.

[41] [A tyranno] Interea, dum hanc viam ducit, et in praeclaris illis observantiis vitam ducit, prodiit adversus ecclesiam Dei insectator [Hoc ipso tempore instigavit Satanas regem paganum nomine Domitianum, qui persecutionem commovit adversus christianos P; cf. infra, § § 57, 59.] . Et ubicumque reperiebatur christianus, is aut repudiata fide sua, persequentium [Verbum e verbo: persequentis, ubi numerus cum sequentibus non congruit.] sacra se colere profitebatur et eorum superstitioni ac religioni assentiebat, aut multiplici cruciatuum genere et varietate necabatur, adeo ut in terra non superesset unus ex mille christianis, et humano sanguine magis quam aqua terra maderet. Moriebantur homines ex omni aetatis varietate; neque lactentibus infantulis parcebatur, qui in gremio matris a morte tuti non erant, cum parentes eorum fidem prodere renuerent quam profitebantur. Hominibus quam plurimis contigit martyrium; et complures martyres Deo martyrium ediderunt illa tempestate. Dum haec in regione peraguntur, die quodam cum persecutor diis suis supplicationem et sacrificium ageret, perlata est ad eum fama huius sancti, his verbis: “Est in hoc monte homo quidam fortissimus unus et fide perquam illustris, cui discipulorum adest manus non parva. Is Christi praeco est et crucis fidem profitetur.” Impius ille, cum de domno Martyriano inaudiisset, dentibus frenduit, et quasi leo irrugiit. Locum rescivit ubi (sanctus) habitabat, [in eum missi satellites] et ad eum cursores misit; quibus graviter praecepit et commendavit ut seipsum ei ne indicarent quidem. Illi extemplo profecti magnis itineribus pervenerunt ad locum ubi sanctus erat. Ut autem ad huius sedes pervenerunt, deliberarunt quomodo eum interficerent. Interea sanctus genibus flexis coram Domino precationem faciens et in se et in mundum Dei misericordiam invocabat. Iam illi ingruebant ut ad eum accederent, cum insigni terribilique portento videre sibi visi sunt hominem, qui totus igneus erat et radios igneos in omnes partes diffundebat, et (alios) viros bellatores fortissimos qui illum confirmabant, et porrecta illi manu, animos ei addebant dicentes: “Fortis esto in agone tuo et magno animo consurge ad certamen tuum; nec te pigeat adversarii tui. Ecce enim confirmator servatorque tuus tibi adest; regem vero illum cum proceribus eius et dominatores huius mundi ne timueris.” Et audire sibi visi sunt [Textus: et audivit (sanctus) quasi.] vocem magnam et validam, dicentem: “Fortis esto, domne Martyriane; fortis esto et noli timere.” Illi autem hoc visum prodigiumque conspicati, [miraculo arcentur.] in faciem proni corruerunt, et in hanc partem ubi erat sanctus respicere non poterant; et per horam circiter unam humi strati fuerunt vultus eorum. Tunc quasi a somno expergefacti, ne verbum quidem ad (sanctum) proferre potuerunt [Addit P: accessit ad eos sanctus, eos erexit et interrogavit: “Quid vultis?” Dixerunt ei: “Te salutatum venimus.” Quibus cum benedixisset, eos dimisit. (Illi autem abierunt et…).] . Et converso itinere ad persecutorem abierunt, cui rettulerunt omnia quae contigerant. Is ingenti pavore correptus tremere coepit et trepidare, auditis iis quae evenerant. Itaque ab incepto desistens, (sanctum) neglexit neque amplius ad eum animum convertit. Ipse autem martyr a Deo confirmatus summa cum fortitudine in agone constitit, neque ullo timore vel angore affectus est; sed renidebat vultus eius, laetabatur mens et exsultabat spiritus eius. [Psalm. 56, 2; 26, 9.] Et Deum laudabat his verbis: “Audi, Domine, preces servi tui, quamquam peccator sum, quia in te speravit animus meus, et ne avertas faciem tuam a me.”

[42] [Hierosolyma profectus,] Deinde vero in eius mente subortum est consilium adeundi Hierosolyma ut (ibi) precaretur [Cf. Vitam Aaronis Sarugensis, § 8, ed. F. Nau, Patrologia orientalis, t. V, p. 707; Vitam Barsaumae, §§ 2, 25, 51 – 61, Revue de l'Orient chrétien, sér. 2, t. VIII, pp. 273, 382; t. IX. p. 113 – 20.] . Et dixit discipulis suis: “Filii, consurgite; precatum eamus Hierosolyma [Reliquam sancti orationem omittit P.] , ubi Christi doloribus nos consociemus, (eius) nativitatis, baptismi et totius eius dispensationis locum videamus; item locum videamus in quo ille sepultus sit quem caeli non capiunt neque concludunt limites mundi.” Dixerunt ei discipuli eius: “Pater, fiat voluntas tua. [Matth. 6, 14.]” Tribus igitur diebus postea consurgentes itineri se commiserunt. In prima autem profectione, flexis genibus, orationem exorsus est, neque iam vel uno die, vel temporis intervallo a laudando Deo cessavit. Sub vesperam, ad montem quendam arduum pervenerunt, ubi pernoctare voluerunt. Dum somno gravati sunt [quia somno gravati erant P, qui hic narrationem abrumpit.] , ad eos infesta venit fera quaedam exitiosa. Domnus porro Martyrianus coram Deo in oratione consistebat. Erat autem haec fera pardus; qui cum accessisset ut illos adoriretur, sanctus eum respexit et increpavit eum dicens: “O fera exitialis, quae perdere vis servos Dei, te faciat Dominus signum in mundo, et aetates venturae ad extremam usque, altera alteri tuam narrent historiam.” [pardum in rupem mutat.] Et continuo in saxum illa (fera) concrevit, quod exstat hodieque [Inter coenobia provinciae Arabiae exstabat iam saeculo VII vel VI Mus. Britann. cod. Add. 14 602, Wright, Catalogue, Add. p. 710; cf. Comm. praev. supra, p. 434, annot. 5. Cum illa mentione contulit Nöldeke nomina locorum non minus quattuor ex eadem regione, quae arabice dicuntur . “pardalis”, aut hodiernum vocabulum duxerunt a syriaco nemrā, “pardus”. Zur Topographie und Geschichte des Damascenischen Gebietes und der Haurangegend, in Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, t. XXIX (1875), p. 437. Praecipue nota est ex Onomastico Eusebii (in voce Νιμρά) Ναμαρὰ κώμη μεγίστη ἐν τῇ Βαταναίᾳ; ed. Erich Klostermann, Eusebius Werke, t. III, 1 (Leipzig, 1904), p. 138; cf. Hieronymus ad locum: … vicus grandis Namara in regione Batanaea, Klostermann, ibid., p. 139. In hoc vico, qui hodie appellatur Nimra, praeter alias inscriptiones, repertus est titulus in quo legitur gentilicium Ναμαρήσιοι. Lebas-Waddington, No 2176. Fuit etiam in confinio Batanaeae et Auranitidis, vicus alius nomine Ναμάρα, hodie Namāra, in quo stationem olim habuit decuria legionis quae Bosrae collocata erat. Waddington, No 2264 – 2285. Sed opportune memorat Nöldeke ab eadem radice non pauca locorum nomina in aliis etiam regionibus ducta fuisse (l. c., annot. 3). In quibusnam igitur montibus quaerendus sit lapis qui ab hagiographo videtur hic significari, plane incertum est.] . Ut illuxit dies, discipuli consurgentes illud conspexerunt; et (sancto) dixerunt: “Pater, vespere cum obdormivimus, hoc saxum non aderat.” Beatus autem domnus Martyrianus iis rettulit quae contigerant, iisque dixit: “Filii, malignum ne timueritis; confido enim Deum servos suos non derelicturum. Surgite; eamus.” [Matth. 26, 46.]

[43] [In itinere ieiunium non intermittit.] Sanctus hanc sibi regulam praestituerat, ut toto itineris decursu nihil omnino gustaret praeter herbulas [Glossema ambriguum; P: radices.] quas ex agris viisque colligebat; nisi longa insuper ieiunia protrahebat. Fuitque cum a decimo [Textus: diem et decem.] iam die nihil gustasset praeter aquae paululum, quam sumebat ad corporis sui sustentationem. Dixerunt autem ei discipuli eius: “Magister, parce tibimet ipsi. Nempe iter tam longum est, tam ingens molestia pedibus eundi tota die, tam immodica ieiunandi perpetuitas, tanta orandi assiduitas haec numquam intermissa: veremur ne vires te deficiant et ab incepto tibi desistendum sit.” Dixit illis: “Dominum, in quo reposita est anima et mens nostra, virtutem nobis daturum esse confido.” Et intuebantur eum, aspectum mirantes eius vultus, qui solis instar fulgebat. In labore huius itineris fortem se praestitit. Gaudebat, exsultabat, illos exhortabatur; et quotiescumque aliquis eorum itinere exhaustus deficiebat, hunc dorso suo impositum baiulabat fovebatque donec a fatigatione recreatus erat.

[44] [Praedonum turma] Die quodam dum iter faciunt, eo loco qui dicitur Caverna Aegyptiorum [Locus nobis incognitus, qui Hierosolymis admodum procul abesse non poterat. Forsitan pro legendum sit: spelunca Nazarenorum. Prope Engadi, inter septentrionem et occidentem, iuxta viam antiquam hodieque ostenduntur speluncae, quarum una nomen habet maḡārat naṣrānije (an-naṣrānije?), spelunca Nazarena (vel Nazarenorum). F. Buhl, Geographie des alten Palästina (Freiburg i. B., 1896), p. 97. In Moabitide, prope oppidum Petram exstat etiam sepulchrum in rupe excisum, quod vocant maḡārat an-naṣārā, “speluncam Nazarenorum,” i. e. christianorum. R. E. Brünnow et A. V. Domaszewski, Die Provincia Arabia (Strassburg, 1904), p. 369.] , inciderunt in eos latrones, numero circiter triginta octo, iumentis vecti impetu levioribus [Textus: inclutis levius.] quam volucres caeli hastisque longis armati. Horum ut ex improviso [Ad verbum: si fieri poterat; quod nisi corrigendum est, syllepsi quadam dictum videtur de re quae fieri posse non crederetur.] ungularum strepitus, hinnitusque et fremitus [Textus: eiulantes.] retro post (sanctos) sonuissent, omnes conversi illos conspexerunt, et in hanc vocem proruperunt: “Magister, mors advenit.” Respondit autem sanctus iisque dixit: “Spem habemus a Christo nos non derelictum iri.” Et illos respiciens sanctus manus suas in caelum expandit, lacrimisque perfusus Dominum precatus est his verbis: “Salvum me fac, Deus, quoniam aquae pervenerunt usque ad [fulmine dissolvitur.] animam (meam).[Psalm. 68, 2.]” Et coruscavit in illos fulgur igneum, quod ex iis combussit homines circiter viginti unum [viginti quinque P.] cum iumentis eorum. Et in cinerem minutum redacti sunt. Qui autem ex istis evaserant sine … [Hic deest folium in B; P sic pergit: reliqui humi corruerunt quasi mortui. Sanctus autem eorum misertus ad eos accessit, eos erexit et ad discipulos suos revertens bono animo hos esse iussit. Sic igitur iter faciebat, tanta per eum gloria nomini domini nostri Iesu Christi accedente, ut ipsi daemones ab eius conspectu aufugerent eiulantes. Ut autem Hierosolyma pervenerunt… Vide infra, num. 46.] .

[45] [Martyrianus e puella daemoniaca] … vultum hominis prorsus non aspiciebat. Et flagitarunt eum discipuli eius eique dixerunt: “Pater, si tibi libuerit, Dominum nostrum precare pro hace anima misera [E consequentibus intellegitur hic sermonem esse de puella quadam daemoniaca. Narrationem omittit P.] , quae male mulcata est, ut Deus ei salutem et liberationem concedat a diaboli vexatione, qui eam sic excruciat.” Dixit illis: “Surgite, Deum pro illa precemur, qui eam iuvabit [Perperam B: et (sanctus) iuvit eum (sic; verbum e verbo: dedit illi manum).] . Et ad precandum constitit. Totam (ipse cum discipulis) in obsecrando Deo noctem duxerunt. Postridie mane, illam coram iis adductam deposuerunt, cum interea vociferaret eiularetque: “Vae mihi, vae mihi tua causa, domine Martyriane, propriae senectutis edax, Mariae filii discipule!” Martyr autem ad eam accedens ei dixit: “In nomine domini nostri Iesu Christi, filii Dei filiique Mariae, prohibeo tibi ne animam hanc pretiosam amplius crucies; qua relicta (te iubeo) in terras aridas et umore carentes recedere, ubi ad finem usque (mundi) cruciaberis.” [daemonium expellit.] Et continuo vociferari eiulareque coepit puella et manibus dolorem suum ei significare. Et ex ea egressus est daemon qui eam vexabat. Illa sanctum intuita, vultum suum occultavit, et surrexit mentis suae compos et decoro pudore correpta. Et qui eam viderant, Deo gloriam dederunt. Huius porro pater magnam vim argenti attulit, quam sancto donaret. Is autem ab illo nihil prorsus, ne buccellam quidem panis accipere voluit.

[46] [Sacra loca veneratus,] Et surgentes Hierosolyma pervenerunt. (Urbem) ingressi in ea Dominum adorarunt. Loca omnia adiverunt quae Christi pedes attigerant; Bethleem, Iordanem et locum ubi crucifixus est, et sepulcrum. Quomcumque autem adveniebat (sanctus), genuflexus precabatur, et de pulvere loci accipiens in oculos suos inducebat. Inde egressus ad montem Sinaï [Iter ad montem Sinaï omittit P.] perrexit; ubi mansit per multos dies, a laboribus suis nihil admodum remittens neque ab oratione cessans aut ieiunio. Neque ullum diem vel horam traducebat in quo non aliquod pietatis specimen exhiberet, Dei famulatum respiciens in eoque laetans. Et adorabat, confitebatur laudabatque Deum. Tum de monte descendit et Hierosolyma revertit, ubi festum egit Hosannorum et Passionis Servatoris. Ibi etiam et sanctorum pascha participavit. In die autem Resurrectionis cibum potumque sumpsit et ieiunium suum solvit. Mansit porro Hierosolymis usque ad elapsam Pentecosten. Tum surrexit, domum revertit, ieiunusque reditus iter confecit.

[47] [dum revertitur,] Cum autem per collem quendam pertransiret, (divina) gratia illustratus est, arrectisque oculis parietem rupis inspexit, quae procul stabat, et in ea speluncam vidit. Itaque ex itinere declinavit. Dixerunt ei qui eum comitabantur: “Pater, quo vadis?” Dixit iis: “Gratia nos vocavit, ad perficiendum opus quo mercedem nobis comparemus. Venite, [arduo itinere,] eamus.” Illi eum per invia secuti sunt [Illi autem conticuerunt eumque secuti sunt P.] . Ipse autem sanctus nudis pedibus ibat, sine calceis, crebro offendebat et omnes pedum eius digiti ulceribus affecti erant, unde cruor et pus diffluebant [Reliqua omittit P usque ad § 48.] . Ipse nihil admodum iis parcebat, sed eos respiciens dicere solebat: “O pulchri rami, a Christo infixi in hanc arborem quam plantavit; nullam vestra causa mercedem a Deo merebimur, si curabitur ut avellamini ex istis membris in quibus infixi estis. Decorem perennem induetis in die illa magna, cum innovabuntur corpora omnia quae in terra consumpta sunt.” Et vim lacrimarum profundebat ex dolore quem sibimet ipse inferebat; neque tamen remissione animi ullo pacto se attingi patiebatur. Sed remuneratione se ipsum confirmabat quam a Christo se accepturum sperabat. Et in hunc modum dies aetatis suae decurrebat.

[48] [ad speluncam pervenit] Ut autem ad rupem illi pervenerunt, speluncam in ea conspexerunt cuius ostium patebat [Cum sequenti narratiuncula (§ 48 – 49) praeter notissimam Vitam Pauli Thebaei a. Hieronymo (BHL. 6596; cf. BHG. 1466 – 1470, BHO. 909 – 915), conferri possunt Vita S. Onuphrii BHG. 1378 – 1381, BHO. 818 – 822, et S. Marci Atheniensis BHG. 1039 – 1041, sive Marci Tarmakani BHO. 605 – 606. Simile quoddam figmentum legitur etiam in Vita S. Abraham Kaskarensis, ed. F. Nau, Revue de l'Orient chrétien, sér. 3, t. I (1918 – 1919), p. 161 – 66. Profecto mirificae illae inventiones abditorum hominum trita cantilena sunt in itineribus veris aut fictis peregrinatorum orientalium. P totam narrationem stilo breviori retractavit.] . Ascendit (sanctus) et constitit ad illius ianuam, quae similis erat fragmento lapidis magni. Hanc igitur lapide pulsavit, sed nullum ei responsum redditum est. Iterum inclamavit; neque ullus fuit qui ei responderet. Tertium igitur verba fecit domnus Martyrianus, et dixit: “Si homo Dei es tu, qui intus es, adiuro te per Christi passionem, ut mihi ostendas vultum tuum.” Tunc ei respondens ille exiit ut ei aperiret. Et mutuo se intuiti sunt ille quidem ex interiore (spelunca), iste forinsecus. Domnus autem Martyrianus, ut illum vidit, coram eo se prostravit. Et ad eum ingressus est [Textus: ingressi sunt.] , atque inter se sibi benedixerunt. Salute in vicem data, domnus Martyrianus speluncam circumspexit, aliquid in ea oculis requirens; neque ibi quidpiam vidit, praeter corii laciniam; quod admiratione eum affecit non mediocri. Et perspexit eum senem decorum, [sancti anachoretae,] qui nullum aliud vestimentum gerebat, praeter crines comae suae, barbam et villos quibus corpus eius contegebatur. Qui sanctus exorsus est in haec verba: “Pater, [qui post brevem sermonem,] quis te huc adduxit? Et unde nosti me hic esse?” Dixit ei domnus Martyrianus: “Hierosolymis advenimus, et divina gratia nos ad te perduxit, ut orationum tuarum participes essemus.” Dixit ei sanctus: “Immo etiam tuum ipsius vivendi genus mihi sublime videtur et opera tua excelsa: tu quippe, sanctus Domini es. Ad hominem peccatorem, qualis ego sum, quomodo te perduxit Christus? Pater, num revera stant Hierosolyma?” Dixit ei domnus Martyrianus: “Profecto, domine.” Dixit ei: “Statne et mundus?” Dixit ei: “Utique, domine.” Dixit ei sanctus: “Stantne ecclesiae et altaria?” Dixit ei: “Utique, domine.” Dixit ei sanctus: “Suntne hodie fideles in mundo?” Dixit ei: “Utique, domine.” Dixit ei domnus Martyrianus: “Pater, quorsum de rebus eius modi interrogas, cum sis sanctus Dei? A quanto iam tempore mundum reliquisti?” Ille autem sanctus illacrimans dixit: “Vae mihi, quandoquidem homines me sanctum Dei appellant, qui peccator sum.” Rursus eum interrogavit domnus Martyrianus: “Quantum tibi tempus est ex quo mundum valere iussisti?” Respondit sanctus et dixit: “Ecce iam a septuaginta octo annis vultum humanum non aspexi.” Et illacrimans sanctus dixit domno Martyriano: “Mecum precare Dominum ut animum servi tui excipiat in pace.” Et consurgentes precari coeperunt ambo genuaque flexerunt.

[49] [in oratione animum efflat,] Porro domnus Martyrianus ex humo (in pedes) se erexit. Sanctum vidit flexis genibus diu morantem. Itaque ad eum accedens ei dixit: “Pater, surge inde.” Sed in eo nullus iam erat spiritus neque vitae animula. Iterum, interposita mora, eum vocavit neque responsum ab eo tulit. Tunc intellexit domnus Martyrianus illum revera sopore mortis obdormivisse, et advocavit comites suos; qui advenientes illum apprehenderunt et mortui faciem composuerunt. Beatus eum consideravit lacrimans eumque osculatus peramanter complexus est, et dixit: “Dominus qui nos vocavit ad sepeliendum te, idem nos tui consortes faciet in die qua mercedem tibi retribuet.” [et a Martyriano componitur.] Porro ferreum illis nullum (instrumentum) erat, quo tumulum ei foderent. Itaque surgentes reverenter eum sepelierunt. Domnus Martyrianus detracto sibi pallio quod gerebat, sancti corpus involvit; quod elatum deposuerunt in spelunca et huius ostium lapide illo clauserunt. Remanserunt porro ibi tribus diebus; elapsoque triduo, accesserunt ad ostium speluncae; benedictionem ab eo perceperunt, et illinc descenderunt Dei laudem praedicantes.

[50] [Anachoretis Scetensibus] Inde digressi ad vastitatem Scete abierunt [Hic videtur hagiographus prae oculis habuisse Vitam S. Eugenii, BHO. 120 – 121, vel aliquam e tot fabulis in quas errabundi monachi inducuntur.] ; ubi (sanctus) annos septem egit, conversans cum solitariis qui eam incolebant [P reliqua omittit.] , et eorum aemulans labores, studebatque ut eorum vitae excellentiam surriperet. Fecit igitur illic sibi [silentii] cellam quae perangusta erat; et in ore sibi posuit levem lapillum, ut ne [Text.: quasi non.] loqueretur cum homine; precatione autem sua tacite in animo fungebatur, quandoquidem convertendae linguae in ore suo facultatem sibi prorsus ademerat. Hoc igitur lapide linguam in ore suo obstrictam servavit per dies quingentos septuaginta quinque; cum interea neque omnino cum ullo hominum [mirum exemplum edit.] loqueretur neque sui alloquendi cuiquam potestatem faceret; adeo ut viri perfecti qui illic erant eius opera mirarentur.

[51] [Ieiunus,] Deinde postea consurgens inde migravit, neque cibariorum quidpiam secum assumpsit; at contra sibi ieiunium indixit. Cum autem per collem quendam pertransiret, speluncam in eo conspexit, ad quam declinavit. In hac spelunca erat solitarius quidam; itaque (sanctus) ingressus est ut ab isto benediceretur. Solitarius autem, qui tunc cibum sumebat, obviam ei assurrexit. Et sibi alter alteri benedixerunt. Tunc considentes una oblectati sunt [Hactenus P, resectis aliquot sententiis; reliqua prorsus omittit. Insulsa narratiuncula, qualis hic legitur, aut mutila estaut potius incallide composita fuit ad introducendum oraculum, quod effatur Martyrianus in narratione proxime sequenti.] . Et consurgentes (sanctus cum suis) inde digressi sunt. Dum iter faciunt inciderunt in fontem quendam aquae. Accessit aliquis eorum et in genua procubuit ut biberet; at sanctus hoc ei concedere noluit, eumque retrahens ei dixit: “Fili, nefas est solvere ieiunium quod ultro et sponte nobis indiximus.” Respondit ille et dixit eis: “Pater, nonne ante horam solutum (iam) fuit ieiunium omnium nostrum?” Dixit illi: [arduo itinere,] “Non fuit, fili, sed caritatis causa edimus.” Neque toto tempore huius ieiunii quod sibi indixerat, eodem loco manere voluit, sed cottidie in aliam regionem migrans, ne uno quidem momento sibi requietem indulgebat.

[52] [ad Euphraten pervenit.] Ut autem sui ieiunii dies exegit, venit (ipse cum suis) ad collem quendam ad ripam Euphratis fluvii [Vide Comm. praev. num. 6, supra, p. 434 – 35.] , ubi per multum tempus habitavit. Et quoniam in vicinia homines habitabant, eius fama inter eos spargi coepta est. Itaque ad eum ventitare coeperunt, ut a quo morborum aegritudinumque suarum levationem acciperent. Sanctus porro nemini ex illis negabat [Nobilem Armenium] quod Deus in eius potestate posuerat. Venit igitur ad eum homo quidam ex Armeniis [Cf. Vita S. Symeonis senioris, § 68, Bedjan, t. IV, p. 557 – 59. P paucioribus verbis eadem refert.] , amplissimum habens secum comitatum. Hic singulari dignitate et gratia fruebatur apud Armenios, quippe qui legatus esset regis Armeniae. Repente malevolentia diaboli perculsus est. Exaruit [apoplectum] latus eius dextrum, os eius distortum est et (alter) eius oculus obstructus est. Novem annos in his cruciatibus transegerat, cum in alterum latus convertere aut quidquam cibi capere omnino non posset. Habebat porro secum turbam multam comitatumque amplissimum; qui eum elatum deposuerunt coram domno Martyriano. [Act. 8, 20.] Beatus ad eos verba convertens dixit: “Numquid decet donum Dei a nobis pretio venumdari? Nonne audiistis quid nos docuerit Christus: Gratis accepistis, gratis date?” [Matth. 10, 8.] Et accessit ad illum domnus Martyrianus. Tunc sanctus, arrectis in caelum oculis, Dominum precari coepit his verbis: “Domine, qui venisti ut genus nostrum ab eius aegritudinibus et noxis inimici recreares, eia tu, ingenti misericordia tua, salvam fac et incolumem hanc animam ex maligni violentia graviter laborantem.” Et aquam ei attulerunt; in qua venerandam crucem ter descripsit. [sanat.] (Qua) ille manibus accepta, totum suum corpus unxit. Tum sanctus eum his verbis affatus est: “Surge Dei virtute.” Et extemplo surrexit ille Deum confitens ac praedicans. Omnisque turba quae prodigium viderat per domnum Martyrianum a Deo vivo patratum exclamavit dicens: “Gloria Deo qui adeo mirabilis est in sanctis suis.” [Psalm. 67, 36.] Manserunt isti apud (sanctum) duobus mensibus, per quos (homo) ille cum eo in oratione consistebat laudans et confitens eum, a quo ex infirmitatibus sui corporis liberatus fuerat. Tum converso itinere abiit in patriam suam, (ipse) et omnes qui cum eo erant. Et ubique dictitabant: “Talis homo nostra aetate visus non est.”

[53] [Regium legatum a capitis morbo] Rursus ad eum venit servus quidam regii praefecti [Vita S. Symeonis, § 64, Bedjan, t. c., p. 552 – 53. Narrationem omittit P. Novembris Tomus IV.] , qui omnibus membris captus erat. Neque prae vehementia huius morbi ullus eum tangere vel ad eum appropinquare poterat. Hunc baiulantes attulerunt et coram eo deposuerunt. Quem affatus est his verbis: “Sancte Domini, Deum pro me invoca ut me iuvet; nam profecto a te nullus discedam donec Dominus tuus suam misericordiam mihi adhibuerit.” Respondens domnus Martyrianus ei dixit: “Testor Deum misericordiam suam tibi adhibiturum esse. [liberat.] Age porro morbum tuum in eum ilico revolvam qui hoc te affecit: is enim te curare potest.” Et consurgens sanctus precari coepit. Cum autem precationem suam per tres circiter horas protraxisset dixit: “Dominus noster Iesus Christus te curet a morbo quo oppressus es.” Et continuo surrexit aegrotus Deum confitens et praedicans, qui membra eius correxerat.

[54] [In calamitosa siccitate,] Alio tempore in tota regione illa tanta fuit pluviarum angustia ut omnia propemodum interitura essent [Vita S. Symeonis, § 65, Bedjan, p. 554 – 55 (cf. § 109, ibid., p. 611 – 14).] . Adierunt igitur ad illum incolae regionis et petierunt ut pro se supplicationem ad Deum haberet eumque pro regione ac huius incolis deprecaretur; qui prope ad desperationem redacti erant. Respondit et dixit iis: “Si animo sincero Deo paenitentiam offerre vultis [Textus hoc loco depravatus est; vide syriaca.] , ipse equidem sponsor et patronus ero paenitentiae vestrae, et curabo ut preces vestrae exaudiantur.” Dixerunt illi: “Etiam, Domine; ad hoc parati sumus.” Dixit iis: “Ite; ieiunium Deo vovete; vigilias agite et sacrificia offeerte.” Abierunt illi, et quae ab eo iussi erant perfecerunt. Dominus autem in terram misericordiam suam effudit. [pluviam fundit.] Confluxerunt nubes ex omnibus partibus. Saturata est terra et colles, palmae et pecora quoque regionis. Laetificata terra fructus dedit tricenos pro uno; atque gavisi et laetati sunt omnes incolae orbis terrarum. [Psalm. 21, 27.] Ederunt universi pauperes et satiati sunt; habitarunt in summa pace et Deo laudes egerunt.

[55] [Puero constricta membra] Rursus ad eum adduxerunt puerum, qui membris captus fuerat ex utero matris suae [Hoc miraculum, cuius proprium exemplar nos fugit, deest in P.] , quem elatum coram eo deposuerunt. Ille arrectis in caelum oculis dixit: “Domine Deus, medere huic servo tuo.” Cum autem precationem suam absolvisset, dixit illi: “Surge, divinae virtutis ope.” Et continuo ille surrexit, laudibus prosequrens [Textus: prosequentes.] medicum caelestem, qui gratis daret neque mercedem acciperet; [solvit.] et comites eius, cum eum sanatum vidissent, laudes illius praedicarunt qui eius corpus redintegraverat. Et converso itinere abierunt in terram suam.

[56] [Divino admonitu] Deinde vero cum animum collegisset, intellexit prope adesse diem in quo coronandus esset [Cum autem in eo multifariam inclaruisset efficacitas prodigiorum et vis curationum eius, nec opinato cognovit diem finis sui P.] . Itaque discipulos suos convocavit, ad quos hunc sermonem exorsus est: “Filii, non multo tempore manebo vobiscum, antequam proficiscor ad eum quem exspectat anima mea: is enim vocat me ut me recreet ex isto agone quem tolero. [discipulis novissima verba edicit.] Agite vero, fortiter consistite in certaminibus vestris, ne vos illudat Satanas aut pelliciat aliqua e fraudibus suis. Perseverate in mutua dilectione; martyrii coronam mox accepturi estis. [Ioh. 7, 33.] Nihil possederitis in terra sicut. Christus mihi vobisque praecepit. Constantes estote in ieiunio, oratione vigiliisque nocturnis. Fiducia vestra in Christo posita sit, ad quem modo abituri estis.” Et respiciens eos illacrimatus est; et omnes lacrimari coeperunt. Dixit illis: “Filii, ne fleveritis; quin immo gaudete in Domino. Non in hunc mundum nobis comparare gestimus viaticum salutis sed in mundum illum, qui neque transiturus est neque periturus.” [Phil. 4, 4.]

[57] [A tyranno] Hoc ipso tempore persecutor prodiit qui insectabatur ecclesias Dei, adeo ut ne unus quidem christianus superesset qui ad Christi (legem) se gereret eumve profiteretur. Et ubicumque adesse audiebat qui Christum confiteretur, de eius sanguine bibebat, sanctosque variis cruciatibus interficere solebat. Is igitur cognovit in loco illo exsistere hominem cui nostra aetate nemo par esset, eumque christianum esse. Itaque ad eum inquirendum cursores suos misit numero circiter quinquaginta, homines sanguinarios, quibus praecepit ne illi nocerent, sed caute illum custodirent, donec ad eum pervenerit. Quippe in mentem tyranni iniecerat diabolus fieri posse ut (sanctus) Christum eiuraret adeoque in istius regno honorem ab eo consequeretur. [comprehenditur,] Illi igitur qui missi fuerant [Eodem porro tempore concitavit Satanas persecutionem opera Domitiani regis infidelis qui sanctum prius iam impetiverat. Hic igitur cum de sancto inaudiisset, rursus ad eum insectandum cursores misit quinquaginta numero. Qui, ut missi fuerant… P. Cf. supra, § 41, p. 456 – 57.] , abierunt sanctumque reppererunt stantem cum discipulis suis et orantem. Et prospicientes [Sequentia usque ad paenultimam sententiam omittit P.] viderunt turbam magnam hominum numero circiter ducentorum, quorum (aspectu) graviter commoti sunt et perterriti. Sed prae timore regis non potuerunt quin eius mandata exsequerentur. Itaque ad illos placide accesserunt, et sermonem cum iis exorsi eos interrogaverunt: “Ubinam est magister vester?” Illi autem nihil suspicati existimaverunt hos ad eum advenisse sicut solebant alii, et quasi honoris causa eum illis ostenderunt. Qui sanctum ab iis abripientes abierunt.

[58] [lugentibus discipulis,] Omnes autem flere et eiulare et lamentari coeperunt, sicut columbae innocentes. Animalia quoque plurima, quae prope illos erant aut in eorum vicinia habitabant, leones, ursi, cervi, pardi et alia alius generis, quae cum sancto habitabant [Cf. Passionem S. Mamantis, syriace, BHO. 589, Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. VI, p. 446 – 47. Ferarum lamentationem istam omittit P.] et ab eo numquam discedebant, ululare coeperunt, ita ut rupes diffiderentur stridore vociferationum eorum. Discipuli autem (sancti) domnum Romanum compellarunt his verbis: “Eum sequaris oportet, pater, ut resciscas quid cum eo acturi sint.” Is igitur eorum voluntati obsecutus est [Reliqua desunt in P.] . Discipuli autem illius flentes (aiebant): “Magister, magister, quo proficisceris? et ubinam te reperiemus? O pater omnium nostrum, qui nos perditos collegisti. O baculum senectutis nostrae (et) adminiculum infirmitatis nostrae.” Dum autem illi dolore uruntur, et ex querelarum eorum maerore ipsa animalia quae illos comitabantur, ploratum edunt, terra et colles per quos (sanctus) gradiebatur luctu contecti erant. Dicebant alter ad alterum “Quid acturi sumus? Ad quem confugiemus, et quis nos colliget? Utinam cum illo nos ad necem raperent; nam, eo sublato, vita nihili nobis est. Quo abituri sumus et ubi victuri?” Et multa dictitabant maerorem atque aegritudinem significantia.

[59] [Iudicis percontationes,] Ut igitur sanctus ad Domitianum [Cf. supra, § 41, p. 436, annot. 3, et Comm. praev. num. 3, p. 433.] regem pervenit, coram eo productus fuit. Rex autem illum compellans dixit: “Unde es tu?” Sanctus seipsum cruce signavit, et dixit ei: “Peregrinus equidem sum.” Dixit illi: “Unde?” Respondit domnus Martyrianus et animose occurrit: “Ex illa terra e qua fictum est genus humanum [Supra, § 6, p. 436. P: e terra matre communi.] .” Dixit illi: “Et quod est nomen tuum?” Dixit illi: “Martyr et Christi servus.” Ille autem dixit ei: “Cuius te profiteris et quae confessio tua?” Domnus autem Martyrianus ei respondit: “Christianus sum; Christum confiteor et in eius passione plurimum gaudeo.” Dixit ei Domitianus: “Surge, hostias offer diis; Nazarenum istum eiura, atque curabo ut in regno nullus sit honoratior aut maior quam tu.” Dixit ei domnus Martyrianus: “Pudore afficiatur impius et universa secta eius. Ego vero quam Deo fidem professus sum, non deseram.” Iudex autem dixit illi: “Nisi consurgens sacrificaveris, adeoque nostram voluntatem exsecutus deos nostros agnoveris, [minas,] hodie tua causa obstupescent omnes qui noverunt te. Parce tibimet ipsi, ne in variis cruciatibus moriaris.” Sanctus autem illi respondit his verbis: “Dominus noster dixit: Nolite timere eos qui occidunt corpus, animam autem omnino non possunt occidere.” [Matth. 10, 28.] Dixit ei persecutor: “Parce tibi, ne moriare.” Sanctus autem ei respondit: “Ad id parata est anima mea. Tibi diisque tuis manufactis male sit, qui neque oculis suis vident, neque auribus suis audiunt.” [Psalm. 113, 4 – 6]. Impius autem iratis eum oculis intuitus, furenter increpavit; et ministros suos omnia tormentorum genera iussit afferre, quibus eum necarent.

[60] [saevitias,] Itaque attulerunt ei cultros, quibus eos iussit illius corpus concidere [Sequentia in P. contractius narrata sunt.] . Fecerunt igitur quod iusserat. Sanctus autem corpori suo non pepercit; neque in agone defecit. Iussu (regis)attulerunt ungulos ferreos, quibus eos corpus illius lacerare iussit. Quod et fecerunt. Impius autem (sancto) dixit: “Martyr, parce tibi Christumque eiura.” Domnus Martyrianus ei respondit: “Christo domino nostro desponsata est anima mea; hunc ego confiteor deosque tuos detestor. Huic autem corpori perituro non parco, quod inibi est ut induat immortalitatem.” [1 Cor. 15, 53.] Iussu (regis) columnas [Rescribe cum P: rutabula, vera. Profecto intellegendi sunt ὀβελίσκοι, ut in Passione S. Orestis a. Metaphraste, § 9, supra, p. 398.] aeneas attulerunt, quas in ignem coniecerunt, donec factae sunt tamquam prunae ardentes; hisque illum verberare [confodere P.] coeperunt, et quo quaeque loco impressa erat, tota illius caro diffluens ardescebat [Sequentia omittit P.] . Sanctus vero arrectis in caelum oculis dicebat: “Domine Iesu Christe, propter quem morior, da mihi virtutem haec perferendi.” Dixit illi impius: “Martyr, parce tibimetipsi, diisque nostris sacrifica.” Ille autem ei respondit: “Hydria puteo propinqua est, ad portum (accedit) navis, advenit tempus quo eruptura est gloria Domini. Tu vero, iudicium profer, neque peperceris.”

[61] Huius igitur iussu, paxillos ferreos attulerunt, quos in eius manus et brachia infixerunt, itemque in eius pedes, et eius ungulos avulserunt. Dixit ei iudex: “Martyr, surge; diis nostris sacrifica. [promissa,] Parce tibimet ipsi, atque festum magnum agemus, et curabimus ut decumbas in primo solio regni nostri. Sin minus variis tormentis tibi vitam adempturus sum.” Respondit domnus Martyrianus et dixit ei [Responsum martyris aliter exhibet P.] : “Spes mea in eo posita est, cuius causa morior; qui te deosque tuos manufactos igne abrasurus est, qui oculis suis non vident, neque audiunt auribus suis. [Psalm. 113, 5 – 6.] Quando autem igne illo probabuntur, intellegent omnes qui adorationem illis deferunt, se cum illis igne cruciatum iri. Ego vero manufactis operibus adorationem nequaquam tribuo; et vitam huius mundi eiusque bona nihili facio; nam vita mea Christus est, qui ipse per se nos a peccato liberavit.” [Phili. 1, 21.]

[62] [multiplicem crudelitatem,] Quae cum audiisset iudex [Hanc paragraphum omittit P.] , ira graviter exardescens, forcipes afferri iussit, quibus dentes eius molares et praecisivas avulserunt. Et dixit ei: “Veniat nunc Christus, qui est gloria tua, teque e manibus eripiat.” Dixit illi sanctus: “Qui pepercit iis qui clavos in manibus pedibusque eius infixerant eorum iudicium sanguinisque sui ultionem usque ad diem resurrectionis distulit, idem a te poenas sumet dolorum quibus me nunc afficis innocentem.” Haec ut eum fantem audivit, dixit ei (iudex): “Christum eiura, ne te ipse interimas variis cruciatibus.” Dixit illi domnus Martyrianus: “Haec mors quam exspecto, utinam manibus tuis cito perficiatur.”

[63] [gravius graviusque exardesccentem,] Dixit ei iudex: “Quandoquidem Christus gloria tua est et cruciatus superbiorem te faciunt, ostendam tibi quomodo te necaturus sim.” Et iussit afferri duas trabes, quas in terram ambas ex adverso infixit. Adduxerunt sanctum eiusque manus ad singulas earum extenderunt; corporis indumentum ab eo detraxerunt, duosque homines prope illum constituerunt, qui corpus eius loris caedebant durioribus quam columnae ferreae, donec tota eius caro tabefacta diffluxit [(duos homines) qui eum nervis tauri crudis flagellabant; et ceciderunt eum donec costarum eius radices apparuerunt P; reliqua brevius.] . Quotiens autem illi (homines) fatigati erant, alios iis sufficiebat. Porro domnus Martyrianus a confessione Christi non cessabat, sed contra clamabat dicens: “Domine Iesu Christe, miserere mei, qui tua causa ecce morior. Suscipe animam meam in pace; atque in summo illo die, quo iudicaturus es universam terram, pro tua iustitia libera me ab igne, qui huic impio (destinatus est).” [Act. 7, 59.]

[64] [ad extremum usque aspernatus,] Porro Domitianus eum interfatus est his verbis [Interpellationem iudicis et responsum martyris omittit P.] : “Martyr, te corporis tui misereatur. Vides enim carnem tuam tabefactam defluere. Christum eiura; quem a te invocatum, en imparem video, qui te meis manibus eripiat.” Domnus autem Martyrianus, cuius vita prope exstincta, inibi erat ut eum linqueret, respondit ei et dixit: “Istud idem corpus, quod iamiam mortuum erit, incorruptionem tamen induturum est.” [1 Cor, 15, 53.] Cui iste: “Per deos meos tibi iuro ex isto loco in quo iudicaris te non discessurum esse. Aut Christum eiurabis, aut gladio cervices tibi praecidi iubebo.” Ille autem ei responsum edere non potuit; nam tormentis corpus eius succumbebat, et parum aberat ut vita eum linqueret. [gladio tandem feritur.] Atque se ipsum cruce signavit. Ut igitur impius iste vidit eum vivere iam non posse, quaestionarium venire iussit, cui praecepit ut gladio caput illius praecideret. Advenit ille gladium gerens, et praecidit caput domni Martyriani. Qui humi proiectus, sancto baptismate eoque secundo baptizatus est in sanguine cervicum suarum.

[65] [Tyranni prodigiosus exitus.] Iussit porro impius ille ignem afferri quo corpus illius combureretur. Haec eo loquente, ad primum eius linguae (motum), iussit Deus ignem e caelo delabi, qui impium [Impios cod.] hunc omnesque ministros eius ita concremavit ut ex iis ne cinis quidem repertus esset, qualis vento rapitur. Et quotquot (haec) viderant, Christo crediderunt. Domnus autem Martyrianus martyrii coronam accepit et ad Christum migravit [Deinde corpus eius igne cremarunt. Et factus est (sanctus) spectaculum (θέατρον) angelis et hominibus. Et migravit… P.] , cuius causa mortuus erat. Quem angeli caelestes exceptum detulerunt ad thalamos martyrum Christi; ubi nunc cum omnibus iustis probisque exsultat.

[66] [Martyriani triumphus] Domnus autem Romanus [Reliqua paucioribus verbis eadem in P.] et coetus qui cum eo congregati erant, cum delatam e caelo coronam et in illius caput impositam vidissent, Deum laudarunt, qui victoriam coronamque illi dederat. Huius corpus elatum composuerunt cum summa reverentia. Et ecce nunc praesidium fert iis omnibus qui ad id confugiunt cum sincera fide. Coronatio eius contigit die decimo (mensis) tesrin posterioris [P sic perorat: Memoria eius in benedictione, atque eius oratio munimentum sit et verba facienti et scribenti et legenti et auscultanti. Amen et amen. Absoluta est historia triumphorum invicti domni Martyriani.] ; multaque perpessus ex hoc mundo migravit coronam ferens victoriarum suarum, [et gloria postuma.] ad splendidam caeli mansionem. Oratu domni Martyriani misericordia terram complectatur et eos qui frequentes convenerunt ad honorandam diem illius commemorationis. Dignos habeat eos Dominus, qui molestiarum suarum remedia obtineant; eorum ulcera Deus sanet, corpora confirmet, sedibus eorum annonam impertiat, atque benedictiones copiosas | …

DE S. DANIELE MONACHO IN PERSIDE

TEMPORE INCERTO

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Daniel monachus in Perside (S.)

AUCTORE P. P.

[1] [Ignoti huius Danielis] Si minus corrupta esset historia quae ad hunc diem in synaxario habessinico exscripta est, forsitan sciremus quis fuerit et quando vixerit, aut vixisse putatus sit iste Daniel, qui Persarum regem ab insanabili morbo curaverit, eumque ad christianam fidem converterit. Sed in evanida narratiuncula, cuius omnes notae propriae penitus obliteratae fuerunt, ne coniectura quidem sine temeritate potest astrui. Non pauci thaumaturgi nomine Daniel, in Syrorum praesertim litteris hagiographicis occurrunt, quos omnes singillatim recensere longius est quam utilius. Primus memoriae se ingerit Daniel Medicus, S. Eugenii discipulus, cuius exstat Vita syriaca inanibus commentis referta [BHO. 244.] . Hic, si umquam exstitisse credendus est, floruit regnante Sapore II, in provincia Beth Nuhadra, ubi regulum pagi Tell Ḥaš, cum eius aula et populo baptizavit [P. Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. III (Parisiis, 1892), p. 499 – 502; cf. J. Labourt, Le christianisme dans l'empire perse sous la dynastie Sassanide (Paris, 1904), p. 306 – 307.] . Sed miracula quibus id pervicit nihil commune habent cum narratione de qua nunc quaeritur. In historia coenobii Qartamin, in Turabdini finibus, quod dimidiato circiter saeculo V conditum ferunt, inter primos monachos Danielesduo nominantur, quorum prior in flumine Tigri ambulavit cum ad Corduenam proficisceretur [F. Nau, Notice historique sur le monastere de Qartamin, in Actes du XIVe Congrès des orientalistes, t. II (Paris, 1906), p. 84.] , alter vero, qui coenobii episcopus factus est, in Slibae martyrologio ad diem 9 decembris inscriptus est [Anal. Boll., t. XXVII, pp. 143, 170. Ferunt in eius consecratione episcopali vocem caelitus auditam esse quae ter inclamaret: Dignus et idoneus est. Nau, op. c., p. 85; Anal. Boll., t. c., p. 170, annot. 1.] . Num alteruter ex duobus istis Vita aut encomio sit ornatus, quod habessinicus synaxarista excerpserit, interrogare prorsus otiosum est. Apud eundem Slibam, ad diem 20 octobris, annuntiatur Daniel e coenobio Ḥabšusiātā [Anal. Boll., t. c., pp. 140, 166.] ? Coenobium quidem Habsusiatha, sive Scarabaeorum, arabice al-Ḫanāfes [Vide Jacut's Geographisches Wörterbuch, ed. F. Wüstenfeld,t. II (Leipzig, 1867), p. 658.] , locus est haud incelebris in finibus Mausilii; sed S. Daniel qui videtur ei nomen indidisse [Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum, ed. I. B. Abbeloos et Th. I. Lamy, t. III (Lovanii, 1877), p. 497.] nihil nobis aliud est quam umbra fugax. Nec nisi obiter et dicis gratia hic mentio debetur Danieli Edessae episcopo, quem in fastos suos rettulerunt Syri [Vide Martyrologium Qennesrinense ad diem 28 aprilis, F. Nau, Patrologia orientalis, t. XI, fasc. 1, p. 40 (cf. supra, p. 385), et Slibam ad dies ianuarii 11, aprilis 28, iunii 30. Anal. Boll., t. c., pp. 145, 152, 155, 172 – 173, 181, 187.] : quippe floruit everso iam regno Persarum eiusque genuina historia non videtur tam portentosa fabella aucta fuisse [Sedem Edessenam obtinebat post annum Graecorum 952, Christi 640 – 641; Michael Syrus, lib. XI, c. 8; ed. J. B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, t. IV, p. 420; cf. t. II, p. 429. Eum ab anno 665 ad 684 sedisse asserit Rubens Duval, Histoire d' Édesse (Paris, 1892), p. 237; qui tamen hoc legere non potuit apud auctores quos loc. c. antestatur (cf. ibid., p. 240). Miraculum ab isto Daniele patratum refert Michael Syrus, ibid. Chabot, op. c., t. IV, p. 420 – 21; t. II, p. 429.] . De hac etiam silet Vita S. Danielis de Galas [Carptim ed. F. Nau, Revue de l'Orient chrétien, t. XV (1910), p. 60 – 62.] . Minime tandem omnium a synaxarista aethiopico potuit hoc loco significariDaniel abbas Scetensis, qui duobus diebus interpositis, ad 16 chedar, ab eodem synaxarista proprio nomine et titulo salutatur, addita narratiuncula ex eius Vita [Zotenberg, Catalogue des manuscrits éthiopiens de la bibliothèque Nationale (Paris, 1877), p. 163.] . Haec enim ut Coptis ita etiam Habessinis probe nota erat [Vide BHO. 241, 243; De vita eius exposuit L. Clugnet, Bibliothèque hagiographique orientale (Paris, 1901), p. I – XXVIII.] ; neque in ea legitur Daniel in Persidem evagatus esse, nedum Persarum regem ad Christum suis prodigiis convertisse. Hactenus igitur coniecturae omnes incassum decidunt.

[2] [historia] In ipsa narratiuncula quae ad eius laudem in synaxario recitatur, Daniel noster, quisquis ille fuit, personam gerit secundariam, et prope ad extremum, quasi acta iam fabula supervenit. Primas partes obtinet puer quem eius parentes, avaritia moti, mactare volebant, ut ex eius visceribus remedium aegrotanti regi subministrarent. [videtur a fraudatore syro] Haec historia, in quam ipse Daniel aliunde inductus videtur, haud obscuram similitudinem habet cum Vita syriaca Silvestri papae, ubi Constantinus rex, ut lepras suas abluat, ex infantium sanguine balneum sibi parari iubet [Apud Zachariam Rhetorem, Historia ecclesiastica, 1. I, c. 7; ed. E. W. Brooks, in Corpus scriptorum christianorum orientalium; scriptores syri, textus, ser. tertia, t. V (1919), p. 63 – 65. Idem argumentum metrica oratione persecutus est Iacobus Sarugensis, BHO. 1070. Vide A. L. Frothingham jr., L'Omelia di Giacobo di Sarûg sul battesimo di Costantino imperatore, in Atti della Reale Accademia dei Lincei, ser. 3, Memorie, t. VIII (1883), p. 167 – 242.] . Quod commentum e fonte quodam syriaco repetendum esse periti iudices existimarunt [Vide A. Baumstark, Geschichte der syrischen Literatur (Bonn, 1922), p. 97. Ipse vir acutissimus unus L. Duchesne hanc fabellam in Oriente natam putat; qui tamen pro teste antiquissimo habet Moysen Chorenensem, cuius ementita auctoritas nondum in suspicionem vocata fuerat. Etude sur le Liber Pontificalis (Paris, 1877), p. 168. De variis formis quas narratiuncula ista apud Armenios induit, lege praesertim F. C. Conybeare, The Date of Moses of Khoren, in Byzantinische Zeitschrift, t. X (1901), p. 490 – 97.] . [conficta.] Syri pariter ingenium prodit et syriaca exempla refert historia in qua rex Persarum a monacho ad fidem christianam adductus legitur. Sed a quocumque demum excogitata est, ex eodem argumento fluxit e quo interpolator Vitae Silvestri tragoediam fecit. Itaque cum hactenus videretur incognita, operae pretium duximus eam in luce collocare, non maiore tamen quam meretur apparatu et diligentia [Vide quae ad Vitam S. Ascanafri annotavimus, Comm. praev. num. 3, supra, p. 143.] . Haec iam satis de sancto, suspectissimo illo quidem, cuius proprius locus erat inter praetermissos.

VITA S. DANIELIS MONACHI IN PERSIDE

Daniel monachus in Perside (S.)

E synaxario aethiopico (14 chedar) ad fidem codicis 126 bibliothecae Nationalis Parisiensis.

[1] [Rex Persarum] Hoc item die requievit pater Daniel, qui miracula patravit in rege Persidis, eumque adduxit ut crederet nomini domini nostri Iesu Christi fidei auctori. [Hebr. 12, 2.] Nempe rex iste Persidis gravi morbo ventris laborabat, neque medici [medicus cod.] eum curare poterant. Erat autem regi Persidis medicus sollertissimus, qui (tamen) eum curare non potuit. Cum igitur rex medicum occidere vellet, quod ars (eius) medica deficeret, is eum callide allocutus est his verbis: “Quaere tibi, rex, infantem parvulum, et impera ut eius mater eum (vinculis) constringat, eumque iugulet eius pater, afferantque tibi cor illius: quod postquam devoraveris, convalesces.” Haec ille dixit, existimans regem timore prohibitum iri ne hoc ageret. Rex tamen satelliti suo mille denarios aureos dedit, ut eius modi infantulum in regione conquireret atque emeret. Erant autem in regione paupers (duo), vircum uxore, quibus filius unus erat. Qui cum praeconis vocem audivissent, auri cupiditate pellecti sunt, et ad regem filium suum adduxerunt, [adduxit cod.] , plorantem et dicentem: “Deo confido, qui creavit me; is me eripiet.”

[2] [miserationedeterritus,] Deinde (puerum) arte colligavit eius mater; et 〈pater eius [supplevim. e contextu.] 〉 cultrum suum eduxit ut illum iugularet coram rege et principibus. Tum infans oculos in caelum arrexit, et labiorum suorum (motu), sine voce, loqui coepit. Et mitigavit Deus animum regis;. iussitque rex (puerum) solvi et ad se adduci; cui dixit [dixerunt cod.] : “Quid est quod dicere volebas, cum oculos tuos sursum arrigeres?” Dixit autem parvulus: “Domine, si contigit aliquem iniuria laedi, defendunt eum pater eius et mater. Quod si factu est huic [Intellege: matri, nisi corrigendus est codex.] difficile, defendunt eum rex et principes eius. Ego vero cum apud vos omnes nulla mihi salus esset [In archetypo huius narratiunculae scriptum conieceris: cum a vobis ipsis mihi pernicies immineret.] , Deum invocavi, qui creavit me.” Rex, cum eius dicta audivisset, eum misericordia complexus, [a S. Daniele sanatur] mille denariis aureis donavit. Quapropter placuit Deo ut regi propitius esset; itaque ad eum misit Danielem illum, qui ab eius morbo eum curaret. Is cum ad illum advenisset, miracula plurima patravit, perfecitque ut rex crederet nomini Domini nostri Iesu Christi, eum ab eius morbo sanavit, et cum universo (eius) populo baptismate christianorum baptizavit. [et baptizatur.] Deinde abiit pater Daniel in regionem suam, ubi, multis laboribus exanclatis, in pace requievit.

DE S. PROBO EPISCOPO RAVENNATE

SAEC. III – IV

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Probus episcopus Ravennas (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Probi huius nominis primi] De episcopis Ravennatibus in opere nostro sermo fuit quoties unum eorum fastis sacris inscriptum nacti sumus, et ultimo loco ubi de S. Aderito, qui S. Apollinari successisse perhibetur, multa congessit Pererius noster [Act. SS., Sept. t. VII, p. 398.] . Proinde quae decessores nostri non semel attigerunt, breviter expedienda erunt, ut de solo Probo, qui primus est huius nominis, septimus vero in ordine episcoporum, dicamus. Paucissima sunt quae de eius historia colligi possunt tum ex Agnello, in Libro pontificali ecclesiae Ravennatis, tum ex Vita S. Probi, quae potius reliquiarum inventionem et translationem enarrat, tum praecipue ex homilia, cuius apographum nacti sumus in codice bibliothecae Vallicellanae H. 8. 1, fol. 345 – 47. Hanc enim, quoniam sancti gesta omnino praetermittit et solis laudibus constat, prorsus negleximus.

[2] [elogium ex Agnello;] Ceteris aetate praestat Agnellus [De Agnello lege D. Giani, Alcune osservazioni su la cronologia di Agnello Ravennate, in Studi Storici, t. VII (1898), pp. 399 – 409, 461 – 79; F. Lanzoni, Il Liber Pontificalis Ravennate, in Rivista di scienze storiche, t. VI (1909), pp. 345 – 70, 425 – 64, 571 – 92; A. Testi Rasponi, Note marginali al Liber Pontificalis di Agnello Ravennate, I – III, Bologna, 1909 – 1911. A cl. auctore, qui Agnellum novis curis edere aggressus est (Codex pontificalis ecclesiae Ravennatis, t. I, Bologna, 1924), prima libri folia iam typis excusa, benigne transmissa sunt. Viro reverendissimo doctissimo gratias quam plurimas referimus.] , cuius verba accipe, e celebri codice Estensi, cum Vita Probi collata.

De sancto Probo.

Probus VI, mitis et pius, clarus et in specie [Vita Probi; et in spē cod.; corrupta esse ex aspectu censet A. Testi Rasponi.] , fulgidus in opere, sapiens eloquiis, prudens corde, plenus gratia Spiritus sancti. Quicumque languidus ad eum venire potuisset, suis orationibus salvus revertebatur, quacumque [quocumque cod.] fuisset infirmitate detentus. Et spiritus immundos expulit atque catervatim [catervatim Vita Probi; catervarum cod.] corpora sauciata vel dissoluta solidabat. Postquam sue ad occasum vite [vita cod.] angelica conspexit agmina, statim elapsa est de corpore anima quatuor idus novembris. Deinde cunctus lugendo populus cum nimia corpus eius reverentia sepelivit, et sepulchrum ipsius apud nos veneratur usque in presentem diem; et illius ecclesia sita est in partibus orientis. Et in nullis [ullis cod.] ecclesiis infra civitatem Ravennae Classinve missa super populum celebratur nisi in ista sola. Edificata est iam dicta basilica iuxta ardicam beate Eufemie que vocatur Ad Mare, quam [qua cod.] nunc demolitam esse videmus. Sedit autem annos … menses … dies …

[3] [eiusdem] Probum sexto loco non quidem in serie sed post S. Apollinarem collocat Agnellus, [basilica et festum.] et quae de eo enarrat solis expressa sunt tritis et communibus sententiis, ita ut palam sit nullam historiam ab eo inventam esse nec quamlibet auctoritatem — ita ille in Exuperantio XIX — ipsumque Probi Vitam ex ingenio quidem sed tamen “sine mendacio” composuisse. Diem obitus ex usu liturgico ecclesiae Ravennatis accepit, utique si decimus novembris non potius dedicationis ecclesiae Probi anniversarius est, ut censuit vir doctus qui Agnellum ultimus edidit [Testi Rasponi, Codex pontificalis, p. 29.] . Quod equidem negare non ausim. Id tamen notandum existimo, e silentio martyrologii hieronymiani, quod praeter Apollinarem, Eleucadium et Severum, nullum ex episcopis Ravennatibus inter sanctos recenset, nequaquam deduci Probum antiquis fastis inscriptum non fuisse. Ceterum ecclesiam, quae Sancti Probi nuncupata est, Probi basilicam seu Probianam primum dictam fuisse a conditore, non vero a patrono, quemadmodum Petriana a Petro, Ursiana ab Urso, probabile existimo. Proinde non a Probo illo nostro, qui pace ecclesiae nondum restituta sedit, sed ab altero cognomine, qui quartus decimus cathedram Ravennatem ascendit, condita sit oportet. Corpus autem huius, non vero illius Probi cum ceteris sanctorum pontificum corporibus in eadem bene locavit Maximianus episcopus (546 – 556), qui et in fronte ipsius ecclesiae beatorum Probi et Eleuchadii et Caloceri effigies tessellis variis decoravit [Agnellus, in Maximiano, Testi Rasponi, p. 199.] . In eadem ecclesia alios episcopos sepultos fuisse Aderitum, Datum, Liberium, Agapitum, Marcellinum, ut asserunt quidam, suis locis notavit Agnellus; de Proculo dubitat: ambiguitas est mihi utrum in basilica beati Probi sit conditus an in sancti Eleuchadii confessoris. Porro Probi ecclesia erat in Classe, non longe ab ecclesia beati Apolenaris quasi stadio uno [Agnellus, II, in Aderito.] , iuxta narthecem Sanctae Euphemiae Ad Mare, fuitque, quandiu episcopi sedes in Classe remansit, ecclesia cathedralis [Cf. F. Lanzoni, San Severo vescovo di Ravenna nella storia e nella leggenda, t. I (Bologna, 1911), p. 15 – 23.] . Saec. VIII ad finem vergente, Valerius episcopus super altare S. Probi ciborium exstruxit [Vita S. Probi, 5.] . Sancti autem corpus saeculo decimo in urbem translatum est [Vita S. Probi, 6.] . Ecclesiae Sancti Probi vestigia nunc deleta sunt.

[4] [Temporum ratio.] Tempus a Probo episcopo exactum ignoravit Agnellus, idque ingenue fassus est, vacua formula utendo, neque quo saeculo vixerit indicavit. Sententia eorum qui censent cum Amadesio [I. A. Amadesii, In Antistitum Ravennatum chronotaxim disquisitiones perpetuae, t. I (Faventiae 1783), p. XCI.] Probum anno circiter 142 electum esse, annos 33 et amplius sedisse, anno tandem 174 obiisse nulla videtur confutatione indigere, cum talium computationum iam labefactatum sit fundamentum, videlicet S. Apollinarem S. Petri discipulum fuisse. Nunc enim cordatus quisque fatetur primum Ravennatem episcopum non saeculo I sed II exeunte vel III floruisse [G. Zattoni, Il valore storico della Passio di S. Apollinare, in Rivista storico-critica, t. II (1906), p. 684 – 87; F. Lanzoni, Le fonti della Leggenda di Sant' Apollinare di Ravenna (Bologna, 1915), p. 23.] . Si igitur rem ex communi vitae humanae spatio iudicabimus, saec. III senescente vel IV nondum adulto Probus sedisse dicendus est.

[5] [Codices Vitae S. Probi.] Vitam S. Probi (BHL. 6946) habemus in tribus codicibus, qui sunt:

E = Codex Estensis seu Mutinensis V. F. 19, membraneus, foliorum 99, 0m,29 × 0,225, binis columnis saec. XIV exaratus, Codex pontificalis pontificum ecclesie Ravennatis, non semel excusus [Recentius ab O. Holder-Egger, in M. G., Scr. rer. Langob., p. 265 – 70; recentissime ab A. Testi Rasponi edi coeptus. Supra, p. 475, annot. 2.] , cuius haec pro nostro instituto praecipua sunt: (fol. 2v – 33v) Agnelli Liber Pontificalis ecclesiae Ravennatis; fol. 55v – 57: Vita beati Probi archiepiscopi Ravennatis. Qui librum exscripsit miram ubique adhibet scribendi formam, maxime in usu consonantium, quas nunc simplices nunc duplices pro lubitu ponit: disoluta, occassum, solla; scribit et cumspexit, cumsortiis, cumsilio, prefactus et alia similia quae alibi collecta reperies [M. G., t. c., p. 266 – 67.] . Ad normam ea taciti reduximus.

R = Codex Vaticanus latinus 1190, membraneus, foliorum 264, 0,m38 × 0,282, binis columnis saec. XII exaratus [Catal. Lat. Vatic., p. 34.] . Vitae sanctorum per annum legendae, et, fol. 189 – 93: Vita S. Probi confessoris. Deest initium, seu nominis interpretatio.

B = Codex Bruxellensis 8936 – 38, e Collectaneis Bollandianis mensi novembri paratis. Fol. 210 – 211: Vita S. Probi Ravennatis episcopi; accepimus a P. Ioanne Gamans S. I. Vita autem exscripta est ex Bodecensis Coenobii 〈Can.〉 regularium S. Augustini Passionali pergam. ms. insigni mensis novembris, quem librum deperditum esse dolemus [Anal. Boll., t. XXVII, p. 337.] . Eadem quae R, enarrat B, iisdemque verbis, brevius tamen stiloque simpliciore. Selectas huius codicis lectiones adduximus.

Solo codice Estensi usus est Muratorius, qui Vitam primus edidit integram, et ceteri qui excerpta ex eadem protulerunt Mittarelli et Pererius noster [Act. SS., Sept. t. VII, pp. 401 – 402, 403 – 404.] . Nos codices R et B in adiutorium advocamus, ut libelli orationem intricatissimam et perperam traditam, quantum fieri potuit, planam reddere conemur.

[6] [Translatio reliquiarum sub Petro;] Tribus constat partibus Vita S. Probi, nisi homiliam (c. 12) illam potius dixeris. Prior est brevissima, quae collectoris Vitarum SS. episcoporum Aderiti [BHL. 80.] , Eleucadii [BHL. 2449.] , Caloceri [BHL. 1533.] , Proculi [BHL. 6959.] , Probi, Liberii [BHL. 4908.] esse videtur; simili enim nominis interpretatione singulae exordiuntur. Sequitur pars altera, quae est Vita seu elogium S. Probi, totis verbis ex Agnello descriptum. Tandem historia reliquiarum S. Probi a tempore Maximiani, ad translationem earundem in civitatem cum corporibus aliorum episcoporum. Qui haec scripsit canonicum Ravennatem se prodit. De canonicis enim verba facturus, de nostro ordine potius silendum esse ait. Translationi interfuit, quod non uno loco testatur: cum venimus, preces obtulimus (n. 7); una nobiscum Dei magnalia manifestavit (n. 8); quo pacto aurium usus a sanctis sibi restitutus fuerit paulo latius enarrat (n. 10). Res autem gesta est sedente Petro iuniore quarto, qui Bononiensis etiam nuncupatus est, et annis 927 – 971 in Ravennate cathedra sedit [Petrus quartus iunior etiam nuncupatur in instrumento anni 955, 〈Fantuzzi〉, Monumenti Ravennati, t. I, p. 93. De ratione computandi cf. Testi Rasponi, t. c., p. 93 – 94.] . Annus quo S. Probi aliorumque corpora levata sunt et in Ursiana basilica deposita, e serie rerum gestarum, ut a scriptore exponitur, aliquatenus deduci potest. Ait enim ille die 22 aprilis se aurium infirmitate fuisse correptum, tertia die sanatum; quarta vel quinta die postquam curatus fuerat, quae erat 27 vel 28 aprilis, Urbano cuidam revelatum esse in basilica Probi alia iacere sanctorum corpora; haec tandem reperta die secunda Rogationum ante festum Ascensionis Domini Ravennam fuisse allata; quae ad annum 965 pertinere non improbabiliter statuit Mittarellius [Annales Camaldulenses, t. I, p. 102.] . Hoc enim anno dies Ascensionis occurrebat quarta maii, proin secunda Rogationum eiusdem mensis secunda. Nec dissentit Muratorius qui circiter annum 963 anonymum Ravennatem floruisse asserit [Rerum italicarum scriptores, t. I, 2, pp. 554, 555.] .

[7] [sub Honesto.] Miraberis sane Honestum, qui Petro successit, corporis S. Probi translationem sibi tribuere potuisse, in charta mense februario 974 data, qua bona quaedam affert altari S. Probi: Ego Honestus, Christi misericordia humilis archiepiscopus, donamus seu transferimus et in perpetuum transactamus in sancto ac venerabili altari beati Probi confessoris Christi infra sancte nostre Ravennatis ecclesie, ubi sacrum eius corpus a nobis collocatum est, sub dominio et potestate ambarum scolarum, scilicet cantorum et lectorum, id est curtem nostram in integrum, que antiquitus vocabatur de Molino [Mittarelli, Annales Camaldulenses, t. I, appendix, p. 92 – 94; M. Fantuzzi, Monumenti Ravennati, t. II, p. 38 – 39.] . Translationem sub Petro archiepiscopo ab anonymo narratam intellegit Mittarellius minus sollemnem, sollemniorem autem sub altari collocationem ab Honesto factam fuisse existimat [T. c., p. 102.] . Quod et sensisse videtur Rubeus [Historiarum Ravennatum lib. V, p. 266.] , nec aliud praesto est quo res melius declaretur.

[8] [Vitae S. Probi epitome.]Vitam Probi in epitomen redegit atque interpolavit qui lectiones novem de sancto conscripsit, quales habentur fol. 61 codicis Classensis signati Mob. 3, 2. G2. a. c., saec. XVI exarati, sub hoc lemmate: In sancti Probi archiepiscopi et confessoris Ravennae Columbini [Libellum nobis descripsit v. cl. S. Bernicoli, cui maximas gratias habemus.] . Nullius paene momenti est illa recensio, nec cum ceteris codicibus conferenda. Duobus tamen additamentis aucta est quae exscribere operae pretium est. Prima lectio his absolvitur: postquam suae ad occasum vitae pervenit, angelica conspexit agmina. Qui post Proculum praedecessorem suum sanctissimum praesulem super se Spiritum Sanctum in columbae candidissimae specie super caput suum visibiliter est contemplatus descendere. In lectione autem octava, ubi de sanctis episcopis Marciano et Eleucadio, S. Apollinaris discipulis, dictum erat, haec subiuncta sunt: Martianum quidam asserunt Cerdonae (lege Terdonae) martyrio coronatum, quod tamen minime credendum est, cum contrarium Petri Damiani testimonio evidenter ex sermone tertio in beatissimi Apollinaris solemnitate appareat [Sermones de S. Apollinare in operibus S. Petri Damiani editis non reperiuntur.] . Nam alius quidam dumtaxat martyr Martianus Cerdonae esse comprobatur, sed beati Martiani Apollinaris discipuli reverendum corpus, ut ex vetustissimis annalibus est legere, iacet in ecclesia beati Eleucadii, unde suspicio exorta est, cur cum aliis non inventus fuerit, ubinam esse credatur. Eleucadius vero ab Italorum et Longobardorum rege Aistulpho ad Ticinensem civitatem delatus est. Colligitur itaque aliorum sanctorum corpora usque ad beatum Severum praeterquam beati Eleucadii apud Ravennates remansisse.

[9] [Fabula de columbae indicio.] Et primo quidem loco memoratur Ravennatium illa traditio de primorum duodecim episcoporum electione, quae a Spiritu Sancto in columbae specie apparente facta sit. Hanc Agnello, qui de solo Severo rem narrat, ignotam fuisse, iam notaverat Pererius [Act. SS., t. c., p. 400, num. 10.] , nec tale quicquam anonymus in Vita Probi protulit. Quae enim in margine ad n. 11 habet codex Estensis, Agnelli non esse patet, sed ad modum glossae ab ipso librario addita. De pia fabella, quam ex pictura male intellecta minus feliciter deduxit Muratorius [Rerum italicarum scriptores, t. I, 2, p. 527.] , cum potius locus hagiographicus sit post alios plurimos S. Severo adhibitus, dein, vel fama crescente vel Agnelli sententia rem suggerente, ceteris episcopis qui ante ipsum in cathedra Ravennatensi sederunt [De his fuse F. Lanzoni, San Severo vescovo di Ravenna, t. II (1912), p. 21 – 37.] . Hinc est quod in officiis propriis sanctorum ecclesiae Ravennatis nuntiabatur die 10 novembris festum S. Probi archiepiscopi et confessoris a columba electi ac patroni minus principalis Ravennae, celebraturque sub ritu duplicis maioris, cum brevi lectione in secundo nocturno ex Agnello fere desumpta, addita mentione de caelestis columbae indicio, de munere pastorali diuturno tempore administrato, de anno obitus 175, de templo quod iuxta Classem ipse construxerat, de corporis translatione ad metropolitanam aedem ubi sub ara maxima honorifice conditum quiescit [Officia propria sanctorumpro ecclesia metropolitana Ravennatensi (Luci, 1828), p. 476 – 77.] . Quaenam ex his vere dicta sint, quae autem reicienda, palam est. Cetera quae ex codice Classensi adduximus, de S. Martiano egregie dicta sunt, ut suo loco ad Vitam S. Probi declarare conabimur.

[10] [Probus ab Hispanis improbe vindicatus.] Latrocinia hispanica quae fere cottidie in aliena calendaria grassantur pudet commemorari. Ne quid tamen desit eorum quae ad S. Probi memoriam pertinent, laterculum Tamayi ad diem 10 novembris exscribere iuvat: “Laminii apud Lybisosam in Hispania, S. Probi, qui adhuc saecularis gubernatoris ministerium in agro Laminitano feliciter exercuit, ubi Xantippem sanctissimam feminam, uxorem duxit,cum qua a S. Paulo, gentium apostolo, ibidem fidem catholicam suscepit; postea Italiam reversus Ravennatum episcopus factus, ibidem miraculis et doctrinis clarus in caelum confessor inclytus migravit [Martyrologii Hispani t. VI, p. 91 – 92.] .” His, quae cum Flavii Dextri figmentis cohaerent, subiunxit: “Acta Lucii Sabini Probi, ex variis collecta.” Apage nugatorem.

VITA S. PROBI

Probus episcopus Ravennas (S.)

BHL Number: 6946

E codicibus Estensi V. F. 19 (= E), Vaticano lat. 1190 (= R), et Bruxellensi 8936 – 38 (= B). Cf. Comm. praev. num. 5.

Vita [incipit vita E, R.] beati Probi archiepiscopi Ravennatis [(arch. Rav.) confessoris R.] .

[1] [Sancti nomen,] Et primo de nomine. Probus, id est pro bonis vigilans semper, vel pius rector in omnibus bene viventibus vel omnibus bonam vitam servantibus, vel protector bonus [bonis E.] , vel procurator beneficiorum verae salutis, vel probatus vitae sanctitate [capitulum 1 om. R.] .

[2] [elogium ex Agnello.] Probus, septimus Ravennatum praesul [presulum R.] , mitis et pius, clarus in specie, fulgidus in opere, sapiens eloquiis, prudens corde, plenus gratia Spiritus Sancti. Quicumque languidus ad eum venire potuisset, suis orationibus salvus revertebatur quacumque fuisset infirmitate detentus. Et spiritus immundos expulit atque catervatim corpora sauciata vel dissoluta solidabat. Postquam suae ad occasum vitae angelica conspexit agmina, statim [sancta add. R.] elapsa est de corpore anima IV idus novembris. Deinde cunctus [cunctis E, corr. R, prius cunctus.] lugendo [lugendum, corr. prius lugendus R.] populus cum nimia corpus eius reverentia sepelivit et sepulchrum illius apud nos veneratur usque in praesentem diem [et add. R.] . Illius vero [om. R.] ecclesia sita est in partibus orientis et in nullis ecclesiis infra civitatem Ravennae et Classim [Clasim ue E.] missa super populum celebratur nisi in ista sola [(et in-sola) om. R.] . Aedificata est iam vero [om. R.] dicta basilica iuxta ardicam beatae Euphemiae [Eufemiae R.] quae vocatur Ad Mare quam nunc demolitam esse videmus.

De tanti autem [om. R.] gloria viri, ut eius meretur dignitas, nostra exigua ad ipsius magnitudinem non sufficit facultas, illius siquidem inenarrabilis, ut inferius Christo largiente patebit iugiterque patet, bonitas nostram expergefaciet desidiam, atque veridica os implebit facundia [facunda E.] .

[3] [Eius basilica sub Maximiano;] Beati igitur antistitis ecclesiam Probi suo quam ipse sancto celebrem in corpore statuit, venerabilis pontifex Maximianus [Maximianus sedit ann. 546 – 556. Cf. Act. SS., Febr. t. III, p. 293 – 94.] devotissime eius honore construxit, devotoque [diversoque R.] apparatu musivi exterius decoravit [Agnellus, Liber pontif., XXVII, in Maximiano: “Corpus vero beati Probi, cum ceteris sanctorum pontificum corporibus, iste sanctus vir aromatibus condivit et bene locavit, et in fronte ipsius ecclesie beati Probi et Eleuchadii et Caloceri effigies tesselis variis decoravit, et sub pedibus 〈nomina?〉 eorum invenietis.” Testi Rasponi, Codex pontificalis, t. I, p. 199 – 200. Ecclesiam S. Probi a Maximiano constructam esse anonymus noster nullo iure asserit.] ibique sub altare eius sarcophagum statuit [statu////it R.] , adhibitis [adhītus E.] ipsius duobus ordine sociis, 〈quos [om. E, R.] 〉 una cum eo, ut oportuerat, decenter tumulo posuit; sed ut nemo praeterea sollicitetur, addimus [ad inde E.] quod [qui R.] aliunde eorum studiose corpora sanctorum sustulit, eaque una sub omnipotentis Dei ara, ut praediximus, collocavit; sed de sociis ambigitur specialiter quo, dum viverent [adviverent R.] , fungerentur nomine. Pro certo tamen creditur quod [quia R.] ex eius omnimodo ordine extiterint [extiterunt R.] . Autumant denique nonnulli Aderitum [adheritum R.] fore et Calocerum [Eleucadium, non vero Aderitum, una cum Probo sub altari reconditum fuisse a Maximiano ex Agnello aperte deducitur. De Eleucadio siletur, quia eius corpus ab Aistulpho (749 – 756) Papiam deductum fuisse existimabant. De his inferius.] , quos nempe ut venerabilem Probum veneramur. Utrum ipsi sint necne nec inficimus [utrum sed si (manu rec. supra lin.) ipsi sunt nec inficimur (corr. et B inficiamur) R.] nec affirmamus. Almus [alius E.] , quem praediximus, pontifex Maximianus ad sanctorum celebranda munia [numina E.] , celeberrima statuit indefesse diversorum clericorum agmina [//// agmina R.] , eorum quatenus obsequiis sancti pro delictis exorarent ad Dominum populi, dicente [ita E, dicent R.] igitur quibus gestis plurimis salutem a diversis languoribus eorum precibus sunt adepti.

[4] [sub Sergio;] Interea, succedentibus aliquantis post [corr. in ras. R.] Maximianum temporibus, praesules divino nutu fuere, quousque ad [ab R.] benignum ventum est Sergium [De Sergio, Agnellus, XLI. Post annum 742, ante annum 752 ordinatus esse videtur. Cf. Amadesi, op. c., t. II, p. 12.] , virum popularem, qui, summi sacerdotii infulas ex laico suscipiens, divina tamen praecepta pura sinceraque [et sincera R.] custodivit voluntate. Hic tandem beati Apolenaris ecclesiam monachorum ordine [ordinum E.] , quae canonicorum [corr., prius canocorum R.] prius constabat, cum coenobitarum [zenobitarum E et ita saepius.] officinis statuit [Agnellus, XLI, in Sergio: “Aedificavit iste cellam beati Apolenaris de parte virorum ubi et monachos statuit.”] , multaque ibidem praedia cum utriusque sexus familiis reliquit. Sed nobis absurdum quod permisceri [permiserit R.] canonicorum ordinem videtur, quia [qui R.] activam summo tenus peragunt vitam, cum coenobitis, qui coenosam, videlicet mundanam spernentes vitam, si veri coenobitae sunt, contemplativam caelestem 〈amplectuntur [Muratori; om. E, R.] 〉, scilicet properant summis [summus E.] ad patriam studiis. Eo tamen tempore uterque ordo sedulas laudes conditori nostro digne referebant Deo. Ad beatorum igitur Probi ac Eleuchadii [Agnellus, III, in Eleucadio: “Sepultus est extra muros Classis, ubi usque hodie ad laudem nominis eius ecclesia aedificata est et Deo est consecrata.”] ecclesias canonicorum indefessis [corr., prius defessis R.] ordo excubiis divina impendebat [inpendebant R.] officia, simulque etiam cum coenobitis Dei seorsum peragebat obsequia in beati ecclesia Apolenaris [ita plerumque E, R.] .

[5] [sub Valerio;] Protelante vero per curricula tempore labentia Valerius primi apicis Ravennatis ecclesiae suscepit officia [Valerius ante Martinum sedit; c. ann. 789 electus, ante ann. 810 mortuus est. Holder-Egger, in M. G., Scr. rer. Langob., p. 386.] , qui super aram sanctissimi civorium, ut ipsius meretur Probi dignitas fieri iussit, atque diversos [diversis E, R.] parietes [//// parietibus R.] variis [variisque R.] coloribus decoravit 〈et [Muratori; om. E, R.] 〉 utraque, scilicet coenobitarum canonicorumque instaurans officia, fideliter [feliciter R.] suo tempore, Deo ubique annuente, disposuit cuncta. Ad probra tandem lubricaque utrique tempore delapsi vergente ordines Deum exorabilem reddiderunt inexaudibilem. Sancta namque eius [om. E.] statuta a priscis patribus edita profanando, dilectionem odio permutando [B, om. E, R.] , pacem iurgio, castitatem nefario coniugio, largitatem tenacitatis vinculo, praedia ad peregrinorum sustentationem largita turpissimis scortis eorumque natis diversis ingeniis largiendo, Deum, ut diximus, exorabilem cum praedecessoribus [precessoribus R.] nostris † eorumque † sequentes nequitias reddidimus inexaudibilem. Tunc Agarenorum gens a suis elapsa finibus, sive Sclavinorum [Sclavanorum R.] , ut plerique aiunt sancta [plerisque a. sancti E.] beati Apolenaris cuncta conculcantes, argenti tam confessionis quam [quamque E, R.] civorii [cyuorii R.] ornamenta auferentes, omnia annullantes, ad propria repedarunt [De his Mittarelli, Annales Camaldulenses, ad ann. 927, t. I, p. 29 – 31.] . Post hos saevi [quia add. E, R.] cernentes [om. E.] sancta prophanari, christiana [christiani E, R.] praedia, quae inopum alimentis largita fuerant, dempserunt, reliquaque iugiter vastantes, omnia ad nihilum reddiderunt. In hiis enim pressuris atque angustiis nullus ex omnibus [se] toto nisu conamineque Deo adhaesit, sed magis magisque ad peiora delapsi publice cuncta sunt illicita [illicite E.] perpetrati. Coenobitae, quibus fas non est ulli osculum praebere [(fas-praebere) om. E.] , monasterium flocci pendentes, mulierum [feminarum R.] consortiis utentes, quaeque poterant a fratribus monasterii auferentes, nefariis illicitisque natis, consortiis [consortibus R.] etiam sibi caris ferebant latenter. De nostro etiam magis silendum fore reor ordine quam aliquid proferre, † ut ego † cum in eodem sese nequiter luti volutabro [voluta E, volutabrum R.] inserit sedule. Interea ipsa, quae verbotenus ore latrante officia agere soliti erant, die noctuque [diei noctisque E, R.] per hebdomadas saepe deserentes, inhiando [inhyandi E, innihandis R.] saecularibus, opera dantes extra se, ecclesias cum monasterio dimittentes, redactae [redate E.] sunt ut [om. R.] , pro dolor, piratarum [pirotarum R.] speluncae. In tantum [interim E.] hoc adolevit flagitium ut monasterii [monasterium E.] officinae fierent caulae pecudum [pecodum R.] , sanctorum denique multodudum [multo dudum E.] a [om. R.] christianis venerata studio corpora ab incolis [ut nec add. E.] aliquando forent [aliquo forent modo E.] spreta. Postmodum [om. R.] indocti et nescii infra eorum septa [scepta R.] sternebant cubilia, sectatoresque ferarum secum illic accubare faciebant canum, permittentibus custodibus praefectisque [perfectisque E.] saevis, agmina. Per omnia [pre omni R.] ab incolis [nam add. R.] ecclesia beati Probi devenerat oblita statutis obsequiis, numquam privata tamen [a add. R.] divinis. Inter haec saeva portenta, nonnulli conati sunt auferre sanctorum [sanctorum auferre R.] corpora. Sed omnipotens Deus non permisit ab eisdem frustrari urbem Ravennae [Ravennam R; Ravene E et deinceps.] , quamquam [quemquam E.] non propriis meritis; a quibus tamen servatur precibus sanctis non ambigo, sed firmiter credo, malle [male E.] illos ad ipsius [ipsius ad R.] tutelam manere urbis, ubi geniti [gemiti E.] et aliti ad postremum spiritum, exaltati [exalati R.] si illic officia sunt digne suggesta illis, quam alicubi a quoquam [quodam R.] deferri.

[6] [sub Petro.] Hoc autem iunior quartus curriculo temporum [temporis R.] apostolorum qui [que E.] utebatur antistes [antistitis R.] nomine principis Ravennatum pontificalem praesulum regebat ecclesiam [Comm. praev. num. 6.] . Hic saepius abbatem cum subditis monuit monasterii beati Apolenaris ut sanctorum Eleuchadii et Probi ecclesiis statuta inferrent officia temporibus singulis. Hos quoque nec blandimentis ad hoc studium provocare valuit [voluit E.] nec terroribus saepe cum flagris inclinavit. Idem talia cernens, adhibito [adebito R.] clericorum optimatumque urbis consilio, nisus est beati Probi corpus, ut Deo annuente perfecit, infra urbis deferre [deferri R.] ecclesiam. Nonnulli tamen quasdam opponentes hiis qui talia gessissent, contrarietates, antistes tactus formidine, hiis negotiis noluit interesse, quas ideo, ne taedium auditoribus inferrent, omisimus referre inclita narrationis magnae prolixitate. Non solum se, sed [et add. supra lin. R.] alios, quos magno opere firmabat [se add. E; si R.] , diligenter [diligere R.] antistes subtrahere [subtrahere antistes R.] voluit. Sed Dei praedestinatio omnipotentis in hiis gestis et [(et) ut in R.] omnibus praevaluit.

[7] [S. Probi corpus] Igitur pridie kalendas februarii, quibus hoc Deus quod gestum est conglobatis [conglobatus E.] dignatus est pandere, aliquantis ex omnibus pene ordinibus clericis, ad ecclesiam ut ambigui devenere beati Apolenaris, ab eisdem ibi multa cum gemitibus et lamentis fusa prece, hoc concepto [conceptu R.] rigore ad Sancti Probi ecclesiam pervenere [permanere E.] . Hii dum irent, quidam monachorum retulit uni Nathinaeorum [1 Esdr., 7, 7, 24.] quam vidit, visionem. Aiebat [agebat R.] enim: “Vidi te hac in somnis nocte ad ecclesiam sancti nostri institutoris [institoris E.] Apolenaris venire et ab eadem tres ingentes libros [libro R.] magnis apicibus exaratos auferre; sed aliquantos ibi sinebas [sinebat E.] librorum apices.” Quod ut Nathinaeus audivit, magno tripudio exultavit, secum tamen referens multumque volutans [volūptas E.] quod a monacho [ad monaco E.] audiverat [audierat R.] . “Confido, inquit, in Domino, quod hodie nostrum ad effectum perveniet [pervenit R.] votum.” Non mediocriter hic satagebat Nathinaeus sancti Probi ut infra moenia duceretur corpus, fidens quia [qui R.] erat labore pro hoc ab eo consequi emolumentum. Ad eamdem [eadem E; edem R.] autem iam saepedicti beati Probi ecclesiam [om. R.] devotissime cum venimus [convenimus devotissime R.] , humo prostrati multas Domino preces obtulimus, ut dignaretur complere, si sibi libitum nostrum foret votum. Erecti tamen multa inter nos contulimus, quid gerendum esset de tam tremendo actu, ignorantes ubi sacrum corpus iaceret [lateret R.] humatum. Aiebant [algebant R.] quidam quod non talia auderent inchoare, quia caementariorum ignorabant artes [artem R.] , ne dum incaute [inchaute E; incautos R.] lapides tractarent magis ad damni cumulum quam ad augmentum esset [essent R.] . Idem, qui supra, concito [concitu E.] cursu equitem pro caementario Nathinaeus direxit, sociosque tamen circumquaque fodiendo incitavit, ut desiderabilem Deus suis donaret thesaurum famulis. Arrepto itaque [om. R.] quidam imbecillium sacerdotum sarculo, circa aram circumquaque pergebat fodiendo. Alii lapides mirae magnitudinis digno [corr. digne, prius digno R.] elevabant studio, sed minime reperiebant [(s. m. r.) om. R.] cupitum thesaurum. Hic [hii E.] autem qui sarculum parvitate virium gestabat, sacerdos circumquaque, ut diximus [(ut d.) om. R.] , circa [iuxta R.] aram [ut diximus add. R.] fodiebat, laterinum lapidem percutiens, exiguum latenter [latentis R.] sub altare foramen aperuit arcae. Quo [qui R.] viso altaris [altari R.] mensam cum [in marg. R.] sacerdotibus quibusdam renitentibus submovimus magno laetantes gaudio. Inferiorem cum columnellis, quibus mensa fulciebatur, lapidem sustulimus, ad arcae operimentum sanctorum nomina invocantes devenimus. Quod ingens operimentum inscia mens hominum non aestimabat [estimabant E.] sine discrimine levari [iuuari E.] posse per [corr., prius pe R.] hos qui intererant homines, a decem viris Deo [Deo viris R.] allubescente [allubescentes R.] sublevatum est facile.

[8] [cum aliis duobus repertum;] Hiis gestis omnipotentis munere, industria sine caementariorum, adest prae magnitudine imbrium humidus magister latomorum, qui talia [taliam E.] ab insciis imbecillibusque etiam gesta cernens viris, una nobiscum Dei magnalia glorificavit. Cernuo universi qui aderant intro vultu aspicientes, viderunt vas ligneum iam inferiori parte in aliquantis carie prae vetustate consumptum, superiore tamen integrum. Quod apertum [(superiore-apertum) om. R.] tria ibi humata cernunt corpora sanctorum, duo simul, tertium ligni interpositione sequestratum. Inter se quoque innumera [in. quoque R.] agitantes, quia nihil annotationis vel inscriptionis repererunt, qui essent [esset E.] , quove nuncuparentur in saeculo, dum adviverent, nomine. Aestimabant tamen, qui aderant, sequestratum [qui erat sequestratus E.] beatum fore Probum, unitos [uniti E.] sanctos Adheritum et Calocerum. Summa igitur cum devotione sanctorum corpora ex arca sustulerunt cum ligneo vase. Ibi aliquanta reliquerunt ex beatorum cadaveribus, ob [ad R.] illorum commemorationem, linteamina circum vas, cupitumque thesaurum diligenter, ut competebat, nectentes institis [institiis E.] , reposuerunt omnia super sedem antistitis. Visio tunc [om. R.] , quam coenobita Nathinaeo retulerat, ad liquidum est completa. Illico, ut diximus, quia enormitas [inormitas R.] erat nimia imbrium, coeli serenitas emicuit ad purum. Hoc pius [ipsius R.] Dominus ostendere dignatus est pro suis sanctis primum fidelibus miraculum. Tanta [tantaque E.] denique inundatio fuit praeterito pluviarum mense, ut pene omnis ad morem amnis [annis E.] inundaretur ecclesia [innundarentur ecclesie R.] . [reliquiae sublatae,] Sed mox ut horum [horis E.] delata sunt e tumulo corpora sanctorum, serenitate perspicua, ut exaratum est, emicuit caelum. Quidam [etiam add. R; in add. E.] nimia febre corripitur, Moises [Moyses R.] nomine; monachorum mox hortatu plurimorum, nostrorumque, ut sanctorum ferculum ad gestandum tetigit, omnium membrorum sanitatem recepit. Deo nostro ardua laudes sanctisque voce, ut competebat, extulit. Tunc cum hymnis laudibusque sacris beatorum corpora ad Sancti Apolenaris delata sunt ecclesiam. Illic a [ad E.] discipulis digna cum fletibus ac lamentis modulata sunt carmina. Inde ad comparem beatum Severum [Severum beatum R.] , cuius sequentem [sequenti R.] festa diem [dum E.] radiabant [irradiabant R.] [S. Severus etiam kalendis ianuariis martyrologio inscriptus est, sed perperam. Agnellus, Liutolfus in Vita S. Severi (BHL. 7681 – 82) et anonymus noster ecclesiae Ravennatis usum testantur.] , cum ingenti properavimus [properaverimus R.] laetitia [leticiam E.] . Peractis [paratis E.] rite missarum solempniis ac vespertinis, ob laborem refocillata sunt corpora cibis. Sed ne a clandestino quid fure raperetur de sanctorum cadaveribus, debito custodita sunt honore a christianis fidelibus. Vergente quoque sole, nox [om. E.] stellis fulgentibus dedit indicium, quam per magna [magnam R.] horarum spatia digne Deo sanctisque eius modulantes insomnem [insompne E.] deduximus. Titane denique radiante, peracta sacra missarum solempnitate, sanctorum, sublata [sunt add. E.] corpora, digno cuncti [cantico E.] cum obsequio cordeque contrito pergebant Ravennam.

[Ravennam deductae] Occurrit omnis populus mirum [aureum R.] ad tam spectaculum [haec ad modum solutae orationis scribit E.] ;
veste praeclarus fulgida gestabat luminaria.
Adolescentum [adoloscentum E; adhulescentum R.] cuneus discrete cum iuvenibus
seorsum et femineus aderat sexus; plurimus [plurimorum E.]
hos [inter add. R.] cum singultibus inter [om. R.] , ut mos [mox E; moris R.] est senilium [senilum E.] ;
chorus namque sacerdotum digne laudabat [laudabant E.] Deum [dominum R.] .
Suffusa praesul facie retro [tetro R.] lacrimis, tegmine
indutus venit, ostendens quanta gerebat in mente;
dapsilis cibis [sibi E; ibi R.] inopum tribuendo munusculum
affuit quoque ipse tunc levamen pro patre [pro ptre E; propter R.] pauperum.
Stravit se totum illico cernua mente in humo.
Effusis dignis precibus supplex surrexit protinus.
Tunc imperat ut ardua sonent [pulsent R.] voce micantia
excelsi poli sidera dulcisona per carmina.

Interea coepto, ut [(c. ut) cernerent corr. rec. R.] praesul dixerat, cum carminibus itinere, per diversos civitatis concurrebat [concurrebant R.] uterque sexus additus summa cum devotione. Quantus illic [illi E; ibi R.] lacrimarum excrevit ex fausto omine [homine E, R.] rivus, sermo nequibit [nequiuit E; nequid R.] centeno explicare gutture humanus.

[9] [et in Ursiana basilica deposita.] Ad Ursianam igitur cum omni pervenisset [pervenissent R.] devotione ecclesiam [Ursiana ecclesia, a conditore nuncupata (Agnellus, XVII), hodiedum ecclesia cathedralis est.] , ut destinaverat, sanctorum ibi praesul iussit [ibi add.R.] reponi corpora. Sic tandem universi ad singula redierunt hospitia. Refectis denique cibo corporibus, qui supra reversus est ad Ursianam [instantem E.] praefatam ecclesiam Nathinaeus, sanctorum cernens non [om. E.] ut decebat, locata corpora, nisus [missus E.] est cum quodam sacerdote, transferre ubi sibi visum melius fuerat. Sed cum levare ea conatus est, vires quia non decenter, ut oportuerat, egit, corporis [corpora E.] defecere. Qui meliori roboratus igitur consilio semetipsum redarguit. Cum praedicto sacerdote spiritalia [spicialia E.] Deo sanctisque suppliciter carmina cecinit. Talia tandem dum agerent, sanctorum prece vires corporis rediere, sicque illorum sublata ab eis corpora, ut vix pondus [ponderis R.] sentirent mole [molem R.] ex pristina [(e. p.) om. R.] . [Varia miracula;] Eodem quippe momento quaedam mulier, Perpetua nomine, oleum cum vitreo vase eisdem misit, ob immensum, quem patiebatur, corporis languorem: cui mox praestiterunt [ut add. E.] validissimam ex corporis incommodo sanitatem [suavitatem E.] . Si cuncta quae praestiterunt sanctitatis [santitatis E; sanitatis R.] indicia referre cupimus, nox [nos R.] ante [tamen E.] extremum tellus officium reddet quam ordinabilius [ordinabiliter R.] . ea [eam E.] referamus [referimus R.] . Quanti vero a febribus quantisque [quantique R.] adversis [a diversis R.] corporis [corporibus R.] languoribus eorum precibus [om. R.] sanitati sunt restituti [om. R.] eloqui non valemus. Communi namque praesulis ac [ut R.] omnium decreto ex proconisis illis [om. R.] est constructum lapidibus in praefata dudum ecclesia [ecclesiam R.] mausoleum, quod [qui R.] , dum strueretur, nostri quidam sanguinis particeps, cum immensum pateretur febrium ardorem, nihil haesitans, sed firmiter credens, venit. Cementarios [cementariis R.] , quibus indigebant, ministravit; finito opere ab infirmitatis onere [honere R.] se ob illorum merita sanum erexit. Tertio autem martii nonas illorum felicissimo pro honore a Bononiense praesule [De Petro Bononiensi nuncupato, lege Amadesi, In antistitum Ravennatum chronotaxim disquisitiones, t. II (Faventiae, 1783), p. 91 – 107.] dedicatum est studiosissime perfecteque altare, ubi [hubi R.] eorum suffragia suppliciter ab omnibus cernua exposcitur [ita E; expositur R; lege exposcuntur.] mente.

[10] [scriptor ipse sanatur.] Quia extrinsecus collata beneficia a sanctis retulimus, quae intrinsecus nobis largita sunt, silere non debemus. A caris videlicet viris [a garis videlicet vir R.] cernitur, quid [qui E, R.] de perceptis [ceptis R.] beneficiis gratis [grates R.] ministrantibus non largitur. Decimo kalendas maias languor aurium [om. R.] me immensus irrepsit [inrepsit R.] , non dolorem intulit, auditum sed pene exemit. Magis enim verba ex oris cognoscebam figmento quam aurium attributo [atributo R.] officio. Et si forte auribus eius, qui circa me loquebatur, verba sensissem, ita mihi videbatur [(verba-videbatur) om. R.] ut paries muri a me divideret [videre R.] loquentem. Nocte igitur sequentis diei, ad sanctorum corpora exiguo cum munere me totum detuli, quibus egebam [agebam E.] devotissime rogavi. Ad ipsius diei horam tertiam, adhibito hirundinum medicamine [Sententia admodum obscura. De usu hirundinis in medicina ut describitur a Plinio, Hist. nat., 29, 37, 30, 21, vix cogitari potest.] , ipsis [ipsius E, R.] intervenientibus, aurium officia recepi ex integro. Domino mox laudes ipsisque mente cernua detuli, ac postremum [postmodum R.] me in illos totum inieci ita ut nullus, dum advixero, praeteriet dies, quin cupiam memet ab eisdem meo studio faciente fulciri.

[11] [Visio Urbani.] Post horum quarto vel quinto die evectionem sanctorum, nostro cuidam vir [viro R.] quidam [om. R.] Urbano astitit, honorabilis vultu, canitie decoratus visu, qui dictis [dictus E.] eundem informaverat talibus: “Satis plane peregistis [peregisti.] iuste, qui sanctorum non permisistis [quod s. n. permisisti R.] esse corpora divina sine functione [factione E.] ; quinque sed [se R.] alios sivistis [sinistis E; sinisti R.] ibique qui non ab eis, quos [quod R.] detulistis [detulisti R.] , existunt inferiores.” Haec [hoc E.] quae praediximus, Urbanus cum retulisset [detulisset R.] , praesulis pervenerunt multorum relatione [relationes R.] ad aures, secumque volvere coepit, qui essent [esset E.] , quos Deus taliter [tali (?) E.] decrevit manifestare. Accitis ecclesiarum ordinibus, quid de praedicto scirent siscitatus est visu. Sed per iam [vim R.] saepius nominatum cognovit [om. E.] Nathinaeum beati Apolenaris fore discipulos, sicut in gestis repererat Ravennatum praesulum [Id est in Agnello.] . Praecipue tamen haec se nosse [seriose E.] asserebat quod [quia R.] in beatissimi agone [agonis E.] Apolenaris viderat exaratum esse quod Aderitum [Adheritum R.] et Calocerum praedictus pontifex et athleta presbyteros ordinasset, Marcianum et Eleuchadium philosophum diacones statuisset, sex etiam clericos promovisset cum quibus die noctuque Domino psalmos caneret [ubi sunt corpora Marciani et Eleucadii archiepiscoporum Rauenate electorum per columbam spiritus sancti E in marg. prima manu.] [Passio S. Apollinaris (BHL. 623, n. 7).] . Marcianus vero post pontificalem infulam ecclesiae Ravennatis [aeclesiae Ravennae (prius Ravenae) R.] , Terdone [idoneo in marg., uerdone R; tandem Muratori.] martyrio coronatus est [De Marciano Ravennate dein Terdonensi episcopo et martyre acris controversia exarsit, quam paucis exponit F. Lanzoni, Le origini delle diocesi antiche d'Italia, p. 477 – 78. Nil tale ab antiquis traditum erat. De Marciano haec habet Agnellus, IV: “Et beatissimo Apolenare una cum prudentissimo Eleucadio diaconus ordinatus est, sicut in Passione ipsius ordinatoris reperitur, ut ait: Marcianum nobilissimum virum, Eleucadium diacones consecravit. Post plura miracula in pace Deo creatori animam reddidit. Unde arbitratus sum quod in ecclesia beati Eleucadii sepultus sit.” Iam saec. XVI hac in re Vitae Probi testimonio fides aperte denegabatur. Comm. praev. num. 8.] . Eleuchadius autem ab Ytalorum [habitalorum R.] rege Aistulpho [Austulfo E.] ad Ticinensem delatus est civitatem [Utique Aistulphus Ravenna Ticinum reliquias detulit quas S. Eleucadii esse sibi persuasit. Liber de laudibus civitatis Ticinensis, in Raccolta degli storici Italiani, t. XI (1903), pp. 18, 55. At vero eo tempore (749 – 756) S. Eleucadii corpus in propria ecclesia non amplius quiescebat, quippe quod a Maximiano in ecclesia Sancti Probi collocatum fuisset (supra, p. 478, annot. 2), ubi et ab episcopo Petro inventum est.] . Ex qua re manifeste colligitur 〈quod [suppl., om. E, R.] 〉 ex decem praedictis discipulis [discipulorum R.] octo apud Ravennates [Rauenates E.] corpora remanserunt quorum nomina haec sunt: Aderitus [Adheritus R.] , Calocerus, Proculus, Probus, Datus, Liberius, Agapitus et [om. R.] Marcellinus [Marcelinus E.] [Revera decem episcoporum corpora apud Ravennates remanserunt.] , quibus praesul cognitis eumdem Nathinaeum cum primatibus quibusdam illiusque [illique R.] affinibus civitatis ad horum corpora indaganda direxit. Quae strenue inquirentes in praedicta saepius beati Probi aede, duo multo tandem sudore sepulcra repererunt diversoque cum studio latentia ingenioseque aperta et in altero horum tria, [Quinque sanctorum inventio.] in altero duo humata videre corpora [Quae tunc inventa sunt, corpora Proculi, Dati, Liberii, Agapiti et Marcellini existimarunt.] . Haec autem ex ligneis, quia admodum vetustae erant, capsis abstrahentes et in sindone condientes, Ravennam detulerunt multis cum hymnis magno gaudio exultantes. Sed quia [qui E.] erat dies secundus Rogationis ante celebritatem dominicae Ascensionis, tota plebs cum ipso praesule, ut praediximus, obviam venit nobis. Tunc quidam [nimia add. R.] infirmitate artatus, quam medici maniam vocant, dum sanctorum corpora ad Ursianam gestarentur [gestaretur E; gestarent R.] ecclesiam, a suis filiis valde furibundus ipsis est delatus, quos ut ei erat possibile, vorare morsu nitebatur. Sic tamen coactus usque ad praefatam [prefactam E.] ecclesiam cum eisdem est perductus, istisque ac tribus prioribus multa vi est suppositus. Quamquam non illico, ut conicimus [comicius E.] , sed affirmamus suo praepediente delicto, esset [essent R.] a languore ereptus, tamen non diu illorum precibus protelatum est tempus quod sanitati est redditus, quem nos satis modestum postmodum ac devotum ad praedictorum corpora sanctorum supplicantem vidimus. Hunc quoque [que R.] si bene valeret, percontati sumus, ita se agebat sanctorum non suo merito, prece, verecunda facie, Deo favente, sanum esse, ut nihil praeteriti languoris imbecillitate sentiret. Horum sed denique quinque corpora sanctorum nondum condita sunt humo; adhuc cum [enim R.] sindone manent super quamdam [quendam R.] cameram [uolta add. supra lin. E.] involuta ecclesiae [eclesia E.] subter testudine [testudinem R.] .

[12] [Paraenesis.] Beati igitur Probi, cuius diem solempniter hodie celebramus, dum aliqua ex eius mirabilibus retulimus, per eiusdem socios immorando quamquam ex his deflorando [(q. ex h. d.) om. R.] , valde ab eo digressi sumus. Nunc autem ad eius patrocinia redeamus, eumque omni nisu cum sociis deprecemur sicut patribus [cunpatribus E.] nostris initia piae intulerunt praedicationis, sic pro nobis interveniant apud auctorem et principem totius bonitatis, ut remotis, ipsorum interventu, ab eodem nostra digna paenitudine [plenitudine R.] facinoribus cunctis compotes esse valeamus gaudii [om. E.] sempiterni; quod ipse praestare dignetur cuius regni maiestas [magestas R.] nec incipit nec desinit in saecula saeculorum. Amen.

DE SANCTO MONITORE EPISCOPO AURELIANENSI

SAEC. V

[Commentarius]

Monitor episcopus Aurelianensis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] S. Monitorem recolunt hodie codices hieronymiani: In Galliis Aurelianis civitate depositio beati Monitoris episcopi. Ita codex B. Monstoris scribit E, Munitoris W, nec minus corrupte ceteri: Amatoris, Monotoris, Montorii, Mutoris, Nitoris [Act. SS., Nov. t. II, p. [141].] , peius, ut opinor, alii, quos non habemus, et quorum lectio in depravatam illam Notarii abiit [Supra, p. 316.] . Ut antiqua est sancti episcopi in ecclesia Aurelianensi veneratio, ita ieiuna sunt quae de ipso feruntur, egregie expressa in lectione II breviarii Aurelianensi anno 1701 recogniti: Monitor cathedram Aurelianensem sortitus est post sanctum Anianum: quo autem tempore sederit, non constat. Nihil de eo habemus nisi nomen, quod a pluribus saeculis in fastis Aurelianensis Ecclesiae scriptum reperitur. Cum autem Robertus, Francorum rex, constructum a se monasterium sancti Aniani, evocatis episcopis quamplurimis, solemni dedicatione curaret consecrari, eiusdem sancti Aniani corpus cum corporibus sanctorum Euspicii, Monitoris, Flosculi et aliorum levavit, et cum magnifico apparatu in ecclesiam illius monasterii transtulit [Breviarium Aurelianense Petri du Cambout S. R. E. presbyteri cardinalis de Coislin auctoritate denuo recognitum et editum (Aurelianis, 1701), pars autumn., p. 413.] . Laudando sane consilio haec paene immutata in novissimam breviarii sui recensionem transtulerunt Aurelianenses [Saec. XVIII festum S. Monitoris erat duplex trium lectionum, nunc autem novem lectionum. In quarta lectione (olim secunda) nunc legitur ecclesia Sancti Aniani… eandem ecclesiam ubi scriptum erat monasterium S. Aniani, ecclesiam illius monasterii.] , piaque commenta sanctis parum accepta fore sapienter opinati sunt. S. Monitor saeculo quinto vixisse censendus est, si tamen recto ordine tradita est series episcoporum [Duchesne, Fastes épiscopaux de l'ancienne Gaule, t. II, p. 459.] quae inter S. Anianum († 453) et S. Prosperum, cui data est epistula a Sidonio [M. G., Auct. antiq., t. VIII, p. 147.] , post Magnum, Febatum et Gratianum, Monitorem inserit. Praeposterum illum ordinem esse necesse est si Prosper Aniano proxime successit, quod e Sidonii verbis te successore decessit nonnulli efficiunt [Gallia christiana, t. VIII, p. 1412. Sed cf. Act. SS., Iul. t. VII, p. 82 – 83.] . Rem in medio relinquamus oportet.

[2] De translatione reliquiarum S. Monitoris, una cum aliorum sanctorum corporibus, a rege Rotberto in ecclesiam monasterii Sancti Aniani a se constructi, die 16 iunii an. 1029, haec habet Helgaldus monachus Floriacensis in epitome Vitae regis Rotberti, c. XXV: Post quae omnia cupidus sanctae benedictionis, rex Rotbertus gloriosus, suae ordinationis, benedictionis et assumptionis in regem anno tricesimo sexto [Rectius tricesimo tertio in libello BHL. 2758, ut notat ad hunc locum Bouquet, Historiens des Gaules, t. X, p. 110, annot. d. Cf. Ch. Pfister, Études sur le regne de Robert le Pieux (Paris, 1885), p. LXXXIV, ubi sub no 87 legatur “33e année” non vero “43e année du regne.”] iussione imperatoria evocavit archipraesules Gauzlinum Bituricensem et abbatem Floriacensem, Leothericum Senonensem necnon et Arnulphum Turonensem. Quorum praesentiam subsequuntur praesules Odolricus Aurelianensis, Theodoricus Carnotensis, Bernerius Meldensis, Guarinus [Al. Garnerius notat Bouquet, l. c.] Belvacensis et Rodulphus Sylvanectensis. Non defuit etiam praesentia domni et venerabilis Odilonis Cluniacensium abbatis et aliorum bonorum virorum non minimi meriti, cum quibus semper desiderabat colloqui. Ab his pro certo et aliis Dei ministris levatur illud nobile corpus amici Dei Aniani sanctissimi de sepulchro, cum corporibus sanctorum Euspicii, Monitoris et Flosculi confessorum, Baudelii et Scubilii martyrum et Agiae matris S. Lupi confessoris; et ab ipso glorioso rege et aliis quos iam praenotavit litera, qui pro tali negotio advenerant, custoditur, laudatur et decantatur in hymnis et laudibus in ecclesia S. Martini, quoadusque praeparentur utilia et necessaria sanctae benedictioni. Praeparatis ergo omnibus ab ipsis sanctis sacerdotibus locum ipsum benedici et consecrari solemniter fecit, anno dominicae incarnationis millesimo vicesimo nono, indictione duodecima [Bouquet, t. c, p. 110 – 111; P. L., t. CXLI, p. 926.] .” Dedicationem celebratam esse die XVI kal. iulias habemus ex Historia Translationis reliquiarum S. Euspicii [BHL. 2758, n. 2, Act. SS., Iul. t. V, p. 78.] .

DE SANCTO GREALLANO CONFESSORE IN HIBERNIA OCCIDENTALI

SAEC. V/VI

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Greallanus confessor in Hibernia (S.)

[1] [Greallanus qui hodie colitur, videtur fuisse Creevolanensis.] Nihil comperimus cur redarguendus esse videretur antiquarius, quisquis ille fuit, qui Greallanum [Nomen apud priscos Hibernos non infrequens, scriptum est Grillaan in antiquo documento de quo infra, num. 5. Nunc gadelice Grellán seu fusius Greallán; quod, affixo inclinamento, facile potest latinum fieri: Greallanus, Greallani, Greallano, cet. Greallán, si Stokesio credendum est, hypocoristicon est nominis greall; hoc autem mutuati sunt Hiberni a latina voce grylli. Stokes, Félire hûi Gormáin, p. 369, i. v. Grellóc.] , hodie a Mariano commemoratum [Ap. Stokes, op. c., p. 214. Vid. infra syllogen de sanctis qui in utraque Scotia hodie coluntur.] , notat fuisse ó Cráoibh Ghrealláin i cConnachtaibh i nairther Mhaighe Luirg [Stokes, l. c.] , id est de Craobh Ghrealláin in Connacia, in occidentali parte (campi dicti) Mágh Luirg. Haec Mariani glossator, cuius verba in martyrologium Dungallense excepta sunt [The Martyrology of Donegal, p. 302.] . Locus Craobh Ghrealláin olim dictus, videtur esse cuius nomen nunc scribitur Creevolan [Census of Ireland, 1901. General Topographical Index (Dublin, 1904), p. 331. Perperam contendit W. M. Hennessy, in Proceedings of the Royal Irish Academy, Irish Manuscripts Series, t. I, Part I (1870), p. 103, annot. 14, Craobh Ghrealláin esse Creeve in baronia Ballymoe, comitatus Roscommon; tota enim illa baronia iacet extra campum dictum Mágh Luirg, uti videre est ap. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 525, col. 1, i. v. Mag Luirc. Recte perspexerat J. O'Donovan, in Transactions of the Kilkenny and South-East of Ireland Archaeological Society, t. II, part II (1855), p. 341, annot. 12, locum esse situm in parochia Creeve, baroniarum Boyle et Frenchpark. Ipsum Creevolan digito nobis monstravit v. d. Falconerius Madan, rerum quae ad suam hibernicam stirpem pertinent scientissimus; cui ut hoc et alia plura de S. Greallano accepta referimus. Loci nomen ab aliis dictum est Craebh (“St. Glerán (sic) Craibi in the W. of Mag Luirg”, Book of Ballymote, p. 117 b, ap. Hogan, op. c., p. 299, col. 1, i. v. Craebh), Craibech vel Craibeach in Libro Lageniensi (vid. infra, p. 485, annot. 8). Perperam Hogan, l. c., col. 1, i. v. Craebh Ghrelláin, et ibid., col. 2, i. v. Craebh mór, scribit eundem locum esse Craobh Ghrealláin et Craobh Mór. Hic enim idem est ac Cairbre Mór, de quo infra, num. 10 ad calcem, et prorsus alius a Creevolan.] , in parochia Creeve, baroniae Frenchpark, comitatus Roscommon. Si reapse S. Greallanus qui hodie colitur est Greallanus de Craobh Ghrealláin, dubium non est eundem illum esse, cuius Vitae fragmentum gadelice servatum sit. In hoc enim, etsi festi diei mentio nulla incidit, de Craobh Ghrealláin expresse agitur [Cap. 3, infra, p. 490 B.] .

[2] [Vitae gadelicae codices,] Qui integram illam Vitam gadelicam legisse se testetur, neminem novimus [Nisi forte plena erat Vita Greallani quam se legisse scribit Dubhaltach Mac Fhir Bisigh in suis illis Collectaneis genealogicis, teste Iohanne O'Donovan, The Tribes and Customs of Hy-Many (Dublin, 1843), p. 8, annot. v (Irish Archaeological Society).] . Apographa duo quae supersunt, post narrationem rerum in Terra Mainei gestarum abrupte desinunt [Mutilum esse apographon quod ipse exscripserat, perspexit Michael O'Clery, uti patet e coronide quam mox typis mandamus.] . Credideris excerpta ex ingenti illo codice de antiquitatibus Terrae Mainei qui, postquam diu latuit [Praeter fragmentum in codice Musei Britannici Egerton 90, si credendum est Iohanni O'Donovan, Annals of the Four Masters, t. II, p. 774, annot. m. Cf. Id., Hy-Many, p. 1 – 2.] , nunc in Regia Academia Hibernica asservatur, signatus Stowe D. 2. 1 [Hogan, op. c., p. XI, num. 21; Plummer, Miscellanea hagiographica hibernica (Bruxelles, 1925), p. 174 ( = Subsidia hagiographica, no XV).] . Nisi Vita Greallani cum foliis periit quae saeculo XIX ineunte iam deerant [Anno 1820 exciderant folia 1 – 23, 30 – 38, 47 – 56, 59 – 64. Edward O'Reilly, A Chronological Account of nearly four hundred Irish Writers (Dublin, 1820), p. CXXI – CXXIV (= Transactions of the Iberno-Celtic Society for 1820, Vol. I, Part I).] , videtur illa collectorem fugisse, nam in indiculo codici praefixo non memoratur [O'Reilly, l. c.] . Ad quem autem codicem gadelicum referenda sit latina paraphrasis posterioris partis huius Vitae, quam in opere suo Gratianus Lucius inseruit, incertum [Gratianus Lucius [i. e. Iohannes Lynch], Cambrensis Eversus (s. l., 1662), p. 134, cf. p. 186; ed. M. Kelly, t. II (Dublin, 1850), pp. 260, 262, cf. p. 508.] . His igitur in dubio relictis, elenchum accipe codicum qui S. Greallani Vitam exhibent gadelicam.

B = Codex Regiae bibliothecae Bruxellensis 4190 – 4200, de quo supra egimus [P. 146, num. 4.] , fol. 88 (olim 83) – 91 (olim 86), ipsius manu Michaelis O'Clery exaratus, qui hanc coronidem subiecit, fol. 91: As an leabhar do sccríobh Brian ó Corcrain do nathair Donnchadh Máguidhir do scriobhadh an slicht sin anuas ar Greallan. Ag Drobháois. 12. febru. 1629. Latine: E codice quem scripsit Brian ó Corcrain patri Donnchadho Máguidhir exscriptum est fragmentum quod supra habetur de Greallano. Apud Drobhaois [Hoc fluminis est nomen; sed hic intellegendus est conventus Fratrum Minorum prope civitatem Dungallensem situs in ripa fluminis Drobhaois, seu anglice Drowse; cf. Plummer, Miscellanea hagiographica hibernica, pp. 184, 274.] , d. 12 februarii 1629. Hoc apographo, quod Lovanii in Collegio Sancti Antonii repositum erat, usus est Colganus ut latinam interpretationem conficeret, quam, omisso primo capitulo suppressisque fere totis carminibus, typis mandavit [Trias Thaumaturga, p. 206 – 207. Cf. Acta Sanctorum Hiberniae, p. 259, annot. 10.] ; inde etiam fluxit Vitae summarium quod in pleniore martyrologio Dungallensi insertum est [The Martyrology of Donegal, p. 302; criticam Dungallensis martyrologii editionem videsis infra, in sylloge de sanctis qui in utraque Scotia coluntur.] .

D = Codex Dubliniensis Regiae Academiae Hibernicae, signatus olim 33.5 [O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. IX, p. 423, annot. 37.] , nunc 23/0.41, chartaceus, binis columnis, saec. XVIII ineunte, a quodam Iacobo Maguire, optimo librario, exaratus [Si credendum est Eugenio O'Curry, quem ipse antestatur O'Hanlon, t. c., p. 423.] . Miscellanea ut plurimum hagiographica. Beatha Ghreallain p. 236 – 240. Haec coronis post Vitam Greallani legitur: Finis don mbeathadh sin Ghrealláin an tochtmadh la .x. do mhi Ianuarii. 1720; latine: Finis huius Vitae Greallani, d. 18 ianuarii 1720. Usi sumus apographo quod, in suum usum confectum ab erudita femina M. E. Byrne, nobis perhumaniter commodavit v. cl. Falconerius Madan. Ex hoc codice posteriorem Vitae partem gadelice edidit Iohannes O'Donovan, una cum anglica versione [Hy-Many, p. 8 – 14.] , ita tamen ut neque scribendi rationem accurate exprimeret, neque vereretur aliquot tetrasticha omittere.

Duo illa Vitae gadelicae apographa ex uno eodemque exemplo fluxisse coniciendum est. Etenim, ut cetera omittamus, quae facile perspiciet quisquis codices contulerit, vix non omnino certum est Iacobum Maguire eundem codicem exscripsisse quo usus est Michael O'Clery; liber enim erat gentis Maguidhir, cuius nomen anglice effertur Maguire.

[editio,] Integram illam Vitam gadelicam, seu verius integrum quod servatum est fragmentum, nunc primum typis mandamus e codice B. Codicis D et Iohannis O'Donovan varias lectiones ad infimam paginae oram adiecimus, quae non solam grammaticam attingunt. Accedit nova interpretatio latina. Ceterum eadem est huius editionis ratio qua in Vita gadelica S. Benigni usi sumus [Supra, p. 147, num. 6 et annot. 3.] , iidemque docti viri fuerunt quorum operae et consilio acceptum referimus quicquid in hoc opusculo recte factum est, Carolus Plummer et Iohannes Fraser, Oxonienses.

[3] [aetas,] Quos auctores habuerit huius Vitae scriptor in enarrandis rebus quinto saeculo gestis, in sempiternum ignorabitur. Videtur autem opusculum, si quid e stilo conicere licet, quarti vel quinti decimi saeculi usum redolere; cuius tamen rei peritioribus esto iudicium. De prosapia S. Greallani quae tradit hagiographus, [fontes.] ex aliquibus genealogicis collectaneis mutuatum esse crediderimus [Vid. infra, num. 4.] . Alia perpauca ex Actis S. Patricii hausta videntur et ad scriptoris institutum retractata [Vid. ad singula Vitae capita quae breviter annotamus.] ; nemo certe hibernicae hagiographiae non imperitus mirabitur, illud ei maxime fuisse propositum, ut vectigalia tributaque S. Greallani successoribus debita definiret et confirmaret [Cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XCII, cum annot. 3.] . Carmina vero prosae narrationi interspersa, ipsi poetae placuisse credendum est. Praeter errorem illum pervulgatum quo S. Patricii vita longius producitur [Vid. p. 151, num. 25.] , in aetatum temporumque ratione, quod in huius modi scriptis perrarum est, vix lapsus esse videtur; nam paucae illae personae quae inducuntur omnes fere vivere potuerunt saeculo quinto vergente vel sexto ineunte [Vid. num. 4, et p. 488, annot. 1, et p. 491, annot. 8.] .

[4] [Greallanus in aliis monumentis memoratus.] Ceterum, si hoc ipsum Vitae fragmentum exceperis, pauca tantum de S. Greallano tradita sunt. In corpore illo genealogiarum a Quattuor Magistris collecto, nonnisi post cetera adiectum est stemma Greallani [“Greallan mac Cuillin meic Cairbre Cluaisdeirg” cetera, Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Paul Walsh, p. 89, num. 42a.] , e Vitae gadelicae fragmento, uti arbitramur, quod paulo ante reppererat et descripserat Michael O'Clery. Grellanum de Croevia ieiuniis et sacrificiis assuetum, matrem habuisse Goirmfhionn seu Coirmfhionn quandam, legit Colganus apud vetustum Oengusii scholiasten, cuius opus periisse videtur [Ut ex utraque Stokesii editione patet.] ; neque magno negotio hunc falsi arguit, ipsius Greallani Vitam antestatus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 252, annot. 10.] . Summa vi non est nitendum ut revincatur insulsa fabula, hunc Greallanum fuisse unume quinquaginta septem [Colgan, ibid., ex encomio quodam S. Senani gadelico et satis recenti; cf. Id., op. c., p. 541, col. 1 – 2, in summa pagina.] , seu, ut alii auctores habent, quadraginta septem [“Grellan Craibige i nairthiur Maige Luirg,” id est “Greallanus de Craibeach in occidentali parte (campi dicti) Mágh Luirg”. The Book of Leinster, p. 354, col. 3; cf. The Yellow Book of Lecan, p. 89.] , vel septuaginta septem [Carmen antiquum gadelicum ap. Colganum, op. c., p. 339, col. 1, annot. 17.] , vel etiam centum quadraginta sex [Betha Farannáin, ed. C. Plummer, ap. O. J. Bergin, R. I. Best, Kuno Meyer and J. G. O'Keeffe, Anecdota from Irish Manuscripts, t. III (Halle, Dublin, 1909), p. 3; latinum fecerat hunc locum Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 337, col. 1, cap. VII.] liberis sanctis ex una matre ortis Commania; qua de re Colganum adi, qui luculenter ostendit in tanta prole plerosque non liberos, sed nepotes pronepotesque fuisse [Op. c., p. 252, annot. 10.] . Hoc tamen, utut ineptum, de nostro Greallano satis antique traditum fuisse patet, tum e testimonio Libri Lageniensis, quod superius adduximus [Annot. 8.] , tum e Vita S. Farannani; in hac enim inducitur nominatim [“Grellan Craoibhe i noirther Muighe Luircc,” Betha Farannáin, ed. cit., ibid.] inter Hiberniae sanctos ex illa stirpe qui S. Columbae Hiensi ex exsilio reduci in occursum venerunt [Suo marte Colganus in interpretatione, seu verius paraphrasi latina Vitae gadelicae S. Farannani scribit, eos omnes sanctos fuisse “vicinarum regionum antistites”, Acta Sanctorum Hiberniae, l. c.; nihil enim simile legitur apud Plummer, l. c., qui ipsum textum typis mandavit quo Colganus usus erat.] . Haud scio tamen an parachronismus hic lateat. Vix enim fieri potuit ut unus idemque Greallanus Patricii discipulus [Patricium obiisse 17 martii 461 advertimus supra, p. 151, annot. 15.] interesset nativitati primogeniti filii regis Connaciae Dúi Galach, Eoghani Sriabh [Vita gadelicai S. Greallani, cap. 3.] , cuius abnepos Dúi Teangumha in limine sexti saeculi praelio victus cecidit [Annals of Ulster, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 34, anno 501 (recte 502). Huius Dúi stemma legitur ap. Seathrún Céitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Éirinn, t. III (ed. P. S. Dinneen), p. 44. Regnarat Dúi annos septem.] , et S. Columbae Hiensi obviam iret circiter anno 575 [Cf. t. c., p. 65, anno 574 (recte 575); Reeves, The Life of Saint Columba (Dublin, 1857), p. 37, annot. b (Irish Archaeological and Celtic Society); Plummer, Venerabilis Baedae Historia Ecclesiastica cet., t. I (Oxonii, 1896), p. 65.] . Conici potuerat, hagiographum de nullo rege Dúi quicquam audivisse, praeterquam de Dúi Galach, et ideo cognomentum Galach apposuisse nomini Dúi, ubi intellegere debuerat Dúi Teangumha; nisi aliunde certum esset, Eoghanum Sriabh filium fuisse regis Dúi Galach, proavum regis Dúi Teangumha [Céitinn, l. c.] .

[5] [Cognomines sancti culti sunt] Breviter et per transennam dicendum est de sanctis huic Greallano cognominibus, dum de festo die aliquid definire conamur. XVII kalendas maias annuntiatur in antiquo calendario Tamhlachtensi Grellan mac Rodáin [Ed. M. Kelly, Calendar of Irish Saints, p. XXI, col. 2. Cf. Act. SS., Apr. t. II, p. 370.] , [die 15 aprilis,] latine Greallanus filius Rodani (seu Rotani, Ruadani). Consentit de festo die Marianus [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 76.] , de patris nomine Mariani annotator [Ed. cit., ibid.] , de utroque martyrologium Dungallense [The Martyrology of Donegal, ed. cit., p. 102.] . Hunc Greallanum cum Derriensis Londinii finibus quidam coniectura coniunxit [Memoir of the City and North-Western Liberties of Londonderry (Dublin, 1837), Part II, Sect. II, p. 27.] , quod probatione egere videtur. Colganus vero addubitat utrum eo die an 13 iulii colatur S. Greallanus socius peregrinationis S. Columbae Hiensis sub primo eius adventu in Brittaniam [Trias Thaumaturga, p. 490, col. 2, num. 70; cf. ibid., p. 486 – 87, et p. 502, col. 1, i. v. Grellanus. Id., Acta Sanctorum Hiberniae, p. 588, col. 2, et p. 849, col. 2, i. v. Grellanus.] ; Grillaan enim quidam memoratur in illorum comitum catalogo pervetusto [Colgan, locis citatis; Reeves, The Life of Saint Columba, p. 246; Stokes and Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. II, p. 281. De huius catalogi codicibus, G. F. Warner and J. P. Gilson, Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections, t. I, p. 248, col. 1. De Greallano filio Rodani, cf. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. IV, p. 172.] . De alio eiusdem sancti festo die, qui magis proprius videtur, mox dicemus [Num. 6.] .

[6] [d. 13 iulii,] Die 13 iulii nomen Greallani cuiusdam sancti in suo exemplo calendarii Tamhlachtensis legebat Colganus [Trias Thaumaturga, p. 490, col. 2, num. 70.] ; sed in apographis quae servata sunt excidit. Is est sanctus qui Grelloc dicitur a Mariano [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 136.] , Greallocc a Dungallensibus [The Martyrology of Donegal, ed. cit., p. 194.] . Greallanum illum fuisse Tamhlachta Carna i nÚibh Bresail Airthir, id est de Tamhlacht Carna in Húi Breasail Airthir, adicit Mariani annotator [Ed. cit., ibid.] . Huic consentit martyrologii Dungallensis prior recensio [Codex Bruxellensis 4639, fol. 68.] . In altera notulam adiecit sua manu Michael O'Clery, postquam cetera exscripserat [Codex Bruxellensis 5095 – 5096, fol. 37.] . Greallocc conicit esse potuisse Grealla deirbhsiur do Manchán Leth 7 do Greillsigh, 7 gomadh í Mella a matháir a ttriur; latine: Grealla, sororem Mancháni de Liath et Greillseachi, quorum trium mater fuisset Mealla. Ne igitur in re perplexa nimium immoremur, haec paucis notemus: ut Greallanus Rodani filius, ita etiam hice Greallanus, quisquis fuit, creditus est cum Londonderriensi civitate coniunctus esse, vel, uti dubie scribit Colganus, socius fuisse S. Columbae in itinere brittanico [Iidem loci conferendi sunt quos indicavimus p. 485, annot. 24 et 26. Adde O'Hanlon, op. c., t. VII, p. 223 – 24, qui de tractu dicto Húi Breasail Airthir fuse disputat.] .

[7] [die 7 septembris,] Die 7 septembris in collectaneis suis De quibusdam Episcopis memorat Dubhaltachus Mac Fhir Bisigh praeclarus antiquarius i. v. Cill Greallain [De quo loco fusius infra, num. 13.] , Epscop Greallan, latine Greallanum episcopum [Ed. D. H. Kelly, in Proceedings of the Royal Irish Academy, Irish Manuscripts Series, t. I, Part I, p. 96.] , et paulo post i. v. Craobh Grellain [Vid. supra, num. 1.] , Epscop Grellan iterum [Ed. cit., p. 102.] . Forsitan id calamo labente factum est, dum commutat vir eruditus Greallanum de Craobh Ghrealláin cum Landensi Greallano, et 7 pro 17 scribit [De quo Greallano Landensi infra, num. 8 – 9.] .

[8] [die 17 septembris,] Die 17 septembris Grellani episcopi o Laind, id est de Land, meminit martyrologium Tamhlachtense [The Book of Leinster, p. 362, col. 6, ad calcem; Codex Bruxellensis 5100 – 5104, fol. 222, col. 1. Inserit Liber Lageniensis .i., pro id est.] ; Grellan annuntiat Marianus, nullo loci nomine adiecto ab annotatore [Stokes, Félire húi Gormáin, p. 178.] ; Greallan epscob, id est Greallanum episcopum, martyrologium Dungallense [The Martyrology of Donegal, p. 250.] . His adde Dubhaltachum Mac Fhir Bisigh, qui martyrologiorum annuntiationem i. v. Lann Grealláin collectaneis suis inseruit [Ed. cit., p. 116.] . Locus autem Land dictus, quem nonnulli volunt eundem esse ac Land Leire [De quo supra, p. 172, annot. 6. Vid. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 475, col. 1, i. v. Land.] , nusquam memoratus est in fragmento quod servatum est Vitae gadelicae Greallani discipuli Patricii. Asserunt tamen auctores diligentes aliquem S. Greallanum coli in ecclesia parochiali de Kilcloony, dioecesis Clonfertensis, die 17 septembris [Haec Colgani annotatio in codice B Vitae gadelicae S. Greallani, fol. 90v, in margine inferiore: “Cill Cluaine ecclesia parochialis S. Grellani dioecesis Cluainfertensis, ubi colitur 17 septembris.” Consentit Gratianus Lucius, Cambrensis Eversus, ed. 1, p. 134; ed. M. Kelly, t. II, p. 262. De Kilcloony, infra, p. 491, annot. 4.] . Expresse autem refert Vita gadelica, locum illum S. Greallani Patricii discipuli fuisse domicilium [Cap. 4.] . Quae cum ita sint, haud scio an commutati fuerint Greallani duo, Kilclooniensis alter, alter Creevolanensis, et in unum Patricii discipulum conficti [Haec Iohannis O'Hanlon sententia fuisse videtur, qui d. 17 septembris fuse disputat de Greallano discipulo Patricii, Lives of the Irish Saints, t. IX, p. 419 – 31.] . Haud enim facile crediderim eiusdem Greallani duo festa esse, qui mos in Hibernia numquam obtinuit. Sed et haec mera est coniectura; distincte enim, in Tamhlachtensi martyrologio, de Landensi quodam sancto agitur, neque de Kilclooniensi parochia ulla mentio est.

[9] [die 18 septembris,] Quod alter Greallanus, itemque Landensis, d. 18 septembris annuntietur in eodem Tamhlachtensi martyrologio [The Book of Leinster, l. c., col. 7; “Grellain Lainni”, Codex Bruxellensis, l. c.] , a Mariano eiusque annotatore [Stokes, Félire húi Gormáin, l. c.] , in Dungallensi martyrologio [The Martyrology of Donegal, p. 252.] ; unus idemque sanctus labente calamo bis memoratus esse videtur in communi quodam martyrologiorum festilogiorumque fonte. Prior autem dies ideo prae altero tenendus est, quod Colgani Gratianique Lucii testimonia aliunde accedunt [Supra, annot. 14.] .

[10] [die 10 novembris,] De auctoribus qui Greallani meminerunt d. 10 novembris, supra dictum est [Supra, num. 1.] . Ad hanc diem se huius Greallani, Patricii discipuli, Vitam daturum fuisse pollicebatur Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 339, col. 2, annot. 30; Trias Thaumaturga, p. 269, col. 1.] . Idem ille Hibernus hagiographus, qua de causa nescimus, uno in loco scribit Greallanum, qui d. 10 novembris coleretur, fuisse filium Natfraici [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 399, col. 2, annot. 33; p. 405, col. 2. Cf. Thomas Walsh and D. P. Conyngham, The Church of Erin (New York, 1885), p. 646, qui et locum dictum Craobhgrellain hic designari volunt, ut omnino inenodabile fiat negotium.] illum, qui discipulis S. Finniani abbatis Clonardensis a non nullis scriptoribus annumeratur [Vita gadelica in cod. Bruxellensi 4190 – 4200, fol. 208r. Vita gadelica altera, ed. Wh. Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 81, lin. 2718; cf. Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 399, col. 2. Vita latina, BHL. 2989, ap. Colganum, op. c., p. 396, col. 2, cap. 28; ap. De Smedt - De Backer, Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 207 – 208.] . Sed ut de aetatum intervallo sileamus [Vix enim potuit unus idemque Greallanus discipulus fuisse Patricii († 461) et Finniani († circ. 550).] , tractus dictus Cairbre Mór, ubi Greallanus Natfraechi filius a S. Finniano ecclesiae praefectus esse traditur [Iidem loci conferendi sunt quos supra adduximus, annot. 24.] , quinquaginta fere passum milibus abest a Creevolan [De Cairbre Mór cf. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 142, col. 1, i. v. Cairpre mór, et supra, p. 483, annot. 5, ad calcem.] .

[11] [die 7 decembris.] Tandem d. 7 decembris annuntiatur a Davide Camerario Sanctus Gallanus Monachus et Confessor; celebris habetur in insula Iona et adiacentibus [De Scotorum Fortitudine (Parisiis, 1631); calendarium recudit A. P. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 243.] . Hoc fluxisse potuit e Ferrarii opere, quod paulo ante prodierat; ipse Ferrarius Anglicanum martyrologium antestatur [Catalogus generalis Sanctorum, p. 470.] . Forsitan tamen hic agnoscenda est antiqua Scoticarum illarum insularum traditio, per Anglicanum illud martyrologium ad Ferrarium transmissa. Quae coniectura si ad verum accedit, is est Greallanus sanctus, Columbae Hiensis discipulus et comes [De quo supra, num. 4.] ; huius enim nomen a Scotis perperam plerumque scriptum est Gallanus pro Greallano [Colgan, Trias Thaumaturga, p. 490, col. 2, annot. 70.] .

[12] [Greallani alii.] Ad hos adiciendi sunt Greallani sancti quorum alii scriptores obiter meminerunt. Horum unus est presbyter et abbas, magister S. Fintani seu Munnu, abbatis de Tech Munnu [Vide S. Fintani Vitas paulo post initium, BHL. 2996 – 2999.] . Sed illum Greallanum a Patricii discipulo alium esse, temporum ratione evincitur. Fintanus enim obiit anno 635 [De Fintani aetate, Act. SS., Oct. t. IX, p. 332; Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. LXXXV.] . A nostro item distinguendus est S. Findbarri Corcagiensis discipulus cuius nomen codex unus scribit Treallan, alii Greallan [Vita gadelica S. Findbarri ap. Plummer, Bethada Náem nÉrenn, t. I, p. 15.] ; hic enim et ad aliam regionem pertinet [Id., op. c., t. II, p. 371, col. 2, i. v. Druim Draignighe.] , et ad consociationem quandam ecclesiarum centum fere annos post Patricium conditarum [Id., t. c., p. 324; de aetate S. Findbarri, Id., Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXXII.] .

[13] [Locorum nomina a Greallano deducta.] Tot inter homonymos nemo mirabitur haud facile discerni et constitui posse quid cuique proprium sit e locorum nominibus a Greallano deductis. Annotavit Dubhaltachus Mac Fhir Bisigh duo loca Cell Grellain, id est Cella Greallani, sua aetate dici in tractu Tír Fíachrach Mhuaidhe [De quibusdam Episcopis, ed. cit., p. 96, i. v. Cill Greallain. Qua de causa hic designari velit Edmundus Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 194, col. 2, i. v. Cell Grelláin, locum dictum Killgrellane in comitatu Corcagiensi, non assequimur.] . In qua regione cum olim inscriptam esse pateat baroniam Carbery, comitatus Sligo, olim dictam Cairbre Mór, haud scio an S. Finniani discipulus hic significatus sit [De quo supra, num. 10.] . Quicquid id est, alia sunt ea loca a duabus Cellis Greallani quarum meminit Hogan [Hogan, l. c.] , e quibus altera haud procul a Jerpoint in comitatu Kilkenniensi sita est, altera in parochia Cloyne, baroniae Imokilly, comitatus Corcagiensis [Census of Ireland, 1901. General Topographical Index, p. 570.] ; utraque enim haec longo intervallo distat a Tír Fíachrach Muaidhe. Tobergrellaun, id est Fons Greallani, scaturit ad meridiem loci dicti Glennaskehy in parochia Kilreekill, baroniae Leitrim, comitatus Galway [Ordnance Survey of Ireland (One Inch), fol. 107.] ; hunc facile crediderimus pertinere ad Kilclooniensem Greallanum, cuius ecclesia non adeo longe abest [Infra, p. 491, annot. 4.] . Tandem nomen Lann Greallain, quod apud Dubhaltachum Mac Fhir Bisigh legitur [De quibusdam Episcopis, ed. cit., p. 116.] , imprudenter a praeclaro antiquario fictum videtur, qui labente calamo, ex ignorato illo Land, quod in martyrologiis repperimus [Cf. supra, num. 8 – 9.] , id deduxerit. Sed silentibus auctoribus satius fuerat de illo Land nihil dicere, quam, Greallani nomine apposito, commenticiam illam episcopi sedem in Hibernia statuere.

[14] [Greallanus an episcopus fuerit,] Num episcopus fuerit Greallanus discipulus Patricii, nostra sententia non liquet. Abbatem nunc [Trias Thaumaturga, p. 269, col. 1.] , nunc episcopum [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 337, col. 1, cap. VII; sed cf. supra, p. 485, annot. 14.] fecit Colganus Greallanum de Creevolan, suo, nisi fallimur, arbitrio. Neque ullos auctores affert Dubhaltachus Mac Fhir Bisigh cur loca duo a cuiusdam Greallani nomine deducta in episcopales sedes transmutet [De quibusdam Episcopis, ed. cit., pp. 96, 102.] . Aliter se res habet ubi de Greallano Landensi [Id., ibid., p. 116.] , quem episcopum expresse vocant antiqua martyrologia [Supra, num. 8 – 9.] . Unum Greallanum, utique Landensem, recenset catalogus episcoporum Hiberniae in Libro Lageniensi [The Book of Leinster, p. 365, col. 4.] ; idem antiquitatum collector, qui episcoporum elenchum confecit, sacerdotem unum et diaconum unum huius nominis noverat [Ibid., p. 366, col. 3 et 4.] . [an abbas.] Nos litem non dirimemus, sed aut episcopum aut abbatem fuisse Greallanum facile conicitur e solita Patricii agendi ratione. Accedit ipsarum rerum testimonium, quo ecclesiastica Greallani auctoritas in Terram Mainei probatur, litui eius dico. Accedit haud ambiguum eiusdem auctoritatis vestigium in priscis Terrae Mainei consuetudinibus.

[15] [Greallani lituus] De lituo S. Greallani, praeter mentionem quae in eius gadelica Vita facta est [In ultimis tetrastichis carminis adiecti capitulo 4.] , pauca tradita sunt. A ceannus catha ag Grellan, .i. an Bachall Greallain, no a hinnsamail, a mbrataig rig O Maine [O'Donovan, Hy-Many, p. 80.] ; latine: Eorum (Maineorum) praeliis praefectus est Greallanus; lituus enim Greallani, vel aliquid eius modi (perspicitur) inter militaria signa regis Nepotum Mainei. Haec inter regionis illius antiquitates. Adde Gratiani Lucii testimonium: Peculiari cultu eum (Greallanum) O'Kelliorum familia, Manii illius propago, prosequebatur, et eius pedi simulachrum in labaro depictum gestabant. Nostra memoria pedum S. Grillani summo in honore habitum est [Cambrensis Eversus, ed. 1, p. 134; ed. M. Kelly, t. II, p. 262.] . Eundem illum lituum pie religioseque a maioribus traditum anno 1836 detinebat apud se pauper homo Iohannes Cronelly [O'Donovan, op. c., p. 81, annot. p; quem exscribit O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. IX, p. 429 – 30.] . Hic tum caput erat familiae dictae O'Crónghaile, seu anglico modo Cronelly, laicorum Greallani successorum antiquae stirpis [De laicis illis abbatum seu episcoporum successoribus, videsis E. O'Curry, ap. O'Hanlon, l. c., annot. 23; cf. supra, p. 179, annot. 4.] . Sed anno 1843 perierant pretiosi baculi omnia omnino vestigia [O'Donovan, l. c.] . Occultus tamen fuisse putandus est, non in frusta comminutus et in sempiternum amissus [O'Hanlon, l. c. De S. Greallani pedo cf. Margaret Stokes, Early Christian Art in Ireland, Part I (London, 1887), p. 100 – 101; H. S. Crawford, A Descriptive List of Irish Shrines and Reliquaries, Part II, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. LIII (1923), p. 166, num. 8.] .

[16] [et iura in Terram Mainei.] Illa tamen sententia, quam adduximus, de militaribus Terrae Mainei signis non una est quae S. Greallani iura privilegiaque referat inter consuetudines et antiquitates illius regionis. Sgrebail caethrech uatha do Grellan, edir mnai ocus fir, o shil Maine [O'Donovan, op. c., p. 80.] ; latine: Scrupulus pubertatis Greallano (debetur) a stirpe Mainei, cum viris tum feminis [Aliter vertit O'Donovan, op. c., p. 81, annot. o; rectam sententiam consecutus est Plummer, Miscellanea hagiographica hibernica, p. 153.] . Et paulo post legimus: Cach cis do bo dual do na cineadaib si do thabairt do Padraig, asa beith o Glun Padraig co Glaisi Uair, ag Cairill; ocus asin sair co Sinaind ag Greallan ocus ag Padraig [O'Donovan, op. c., p. 82.] . Latine: Vectigalia omnia quae ab his tribubus (nempe Terrae Mainei) Patricio debebantur (in tractu qui iacet) inter Gloonpatrick [Locus est in parochia Athleague, baroniae Athlone North, comitatus Roscommon, O'Donovan, l. c., annot. r.] et (flumen dictum) Abhainn Fhuar [Id est, flumen frigidum. Huius nomen anglice scriptum est Owenure, Ordnance Survey of Ireland (One Inch), fol. 77; fluit autem prope civitatem Elphin, a meridie, O'Donovan, l. c., annot. s.] (nunc sibi vindicat sanctus) Caireall; et inde ad orientem usque ad Sinonam (flumen, vectigalia sibi vindicant sancti) Greallanus et Patricius [Mirum quam presse his consentiant fines tractus a nepotibus Mainei saec. IX ineunte occupati, de quo in Vita gadelica S. Greallani. Vid. p. 491, annot. 11.] . Qua in re notatu dignum est S. Greallanum una cum S. Patricio commemorari; quod in huius modi priscorum iurium diffinitionibus luculenter ostendit illum Greallanum de Terra Mainei re ipsa fuisse Patricii discipulum, vel saltem cum S. Patricio eiusve successoribus quodam pacto coniunctum fuisse. Quae cum ita sint, mirum est Greallani nomen desiderari inter septem praecipuos sanctorum successores [Cf. supra, p. 487, annot. 26.] quorum auctoritas in Terra Mainei vigebat circiter saeculo XV [O'Donovan, Hy-Many, pp. 76, 78.] .

[17] [Prophetia Greallano ascripta.] Tandem hic referenda est prophetia quaedam Greallano ascripta, huic an alii, incertum. Nostrum tamen, qua de causa nescimus, potius hic significari arbitratur Stokesius [Cheltenham MS., p. 46, col. 2. Félire Óengusso, p. 190, annot. 3; cf. p. 425, i. v. Grellan.] . Neque nos codicem vidimus, neque visum novimus ab ullo hominum [Ne Carolus quidem Plummer, qui quotquot supersunt codices de sanctis Hiberniae sedulo rimari conatus est, adyti illius secreta penetravit.] . Leviter tamen hoc ferendum est. Quippe pleraque carmina fatidica, quae Hibernis sanctis attribuuntur, et recentissime ficta sunt, et tam nugatoria quam quae maxime.

VITA SANCTI GREALLANI

Greallanus confessor in Hibernia (S.)

E codice bibliothecae Regiae Bruxellensis 4190 – 4200, fol. 88 – 91 (= B), collato codice Dubliniensi Regiae Academiae Hibernicae 23/0.41, p. 236 – 240 (= D) et fragmento a Iohanne O'Donovan edito, Tribes and Customs of Hy-Many, p. 8 – 14 (= O'D). Cf. Comm. praev. num. 2 – 3.

Betha Ghreallain.

[1] I naimsir Lucchdach meic Laegaire meic Neill tainic torann adhbalmór i nellaibh nimhe ocus a fraightibh na firmamenti go cclos fo Eirinn uile an torann sin. Ocus ro iongantaighsiot fir Erenn an tromghair sin, ocus ro fhiarfaighsiot don Táilgionn, do Patraicc mac Calpuirn [(m. C.) mhac Arpluinn D; crét add. D.] , a fhochann. Ocus atbert Pattraicc friu, gurbo he Greallan ro geinedh [(ro g.) ro genar D.] isin aimsir sin [(i. a. s.) a naimsir na gaire sin D.] . “Ocus ní fhuil acht sé míosa o tarla i mbroinn e gusan uair si 〈n〉; ocus bídh tortach an tuismedh sin: uair bídh cabhair do cheallaibh, 7 bidh edach do nochtaibh [(do n.) d'anbfannaibh D.] , 7 bidh bíadh do bhoctaibh, 7 bidh comairce [do cheallaibh ocus add. D.] do chrechaibh, 7 bídh congmáil ar cathaibh, 7 bidh arguin ar dhiabhlaibh, ocus bídh siodhucchadh slúagh an tí sin. Ocus gach ionadh ninnésa taingel bennachadh in naeimh cléiricch do bheith, ní chuideabh [chuireabh et sup. lin.: no d, quod significat variam esse lectionem: chuideabh B; chuideibh D. Hoc a verbo -chuid videtur esse deductum.] sa ara náomh-ádhbhadh. Uair bidh nertmar, neimhnech coisenus a criocha.” 7 atbert an rand [(7 a. an rand) Patrisius dixit (sic) D.] :

“Feirde Fódla o tuinn go tuinn
cuairt in chléirig hi ccolainn.
A shiol i lléunadh ni leicc,
mo ghéunar tír a ttainicc.”

Cuillin mac Cairpre Clúaisdeircc do Laighnibh a athair, 7 Eithne ainm a mathar.

[2] Ro hoileadh an mac sin go honórach aca, 7 ag Cairpri d'airithe [(aca 7 ag Cairpri d' airithe) acc Cairbre D recte, ut videtur.] , ar aithne Patraicc. Ocus an trath do bí ionaistir, do shir Patraicc 〈a leiccean lais, ocus [(a l. l. ocus) om. B, supplev. ex D.] 〉 an chuid ele dia braitribh do coimhett fo chomharbas Laighen; 7 tucc a bhennacht dia chionn, 7 ro léiccedh an macamh lais ocus ro gluais Patraicc iarsin go hAth Cliath Duibh Linne 7 an mac [(7 an mac) bis B.] lais. Ocus is 'na fhochair ro chodladh aga [céad add. D.] munadh. 7 atbert Patraicc:

“Uasal m' edáil si
      a hiath laoch Laighen,
Scíath nádh scainfidher,
      tríath nádh ttráothfidher
Greallan glainbrethach [glain-briathrach D.] ,
      an bocc brat úr [(brat úr) an legendum brathair?] sa,
An fionn folt chaomh sa,
      mionn na macaomh sa.
Éuscca soinenda,
      grian gheal Gaoidealach,
Flaith foll [foill D.] firinnech,
      conn [conadh B; conn D.] na nEirennech [-ach B.] .
Reulta [retla D.] righ-sholus,
      rath nac ruathurach,
Glenn gan gnath fholadh,
      benn gan bruach fholach.
Mac rígh Laighen,
      an mionn [no minn sup. lin. pro varia lectione B.] mor dúasach,
Sliabh nach saimhísiol [snaimhisiol B; saibhisil D.] ,
      an mionn mor uasal.”
            Úasal.

[3] Do ghluais Patraicc, iarnamarach, cona mhancoibh [mhanacaibh D.] 7 cona macaibh leighinn 7 cona dheiscioplaibh do thocht i cuiccedh Connacht dia coisreccadh. Ocus gérb' iomdha égnaidhe isin diadhacht annsin, as le Greallan do níodh Patraicc a uasal chomhradh isin diadhacht, 7 do gheibhedh in deirritus na diadachta gan uiresbaidh eisiumh. Rangatar isin iodhche sin [(sin) postea add. B.] go long-port righ Connacht .i. Duach Galach, 7 ro eirigh Duach go honórach roimh Patraicc, 7 ro frestladh 7 ro fritháileadh go maith íatt. Ocus tainicc Duach Galach ar cúairt dochum na ccleirech a mucha na maidne, 7 accaóinis a bhen do bhreith mheic mairb an oidhce sin. “Da madh ail le Dia, as béo do béurtái,” ar in priomhfáidh go foistionach. “Díamadh béo do béurtái an ghein sin,” ar Greallán, “as chuccainne do béurtai dia bhaisteadh; ocus ósa marbh [ruccadh add. D.] , as chuccainn as cóir a tabairt.” Ro gnúis derccadh fón priomhfaidh uime sin. Ro mhothaigh Greallan an timdherccadh sin. Ocus tuccadh an lenab dochum an chleirich. Éirgis Patraicc do guidhe an Choimdedh, 7 ro ghabh Greallan an lenamh ona mnáibh, 7 do rad trí sriabha [crosta add. D.] forsan ccorp d'ingin a ordan [(d' i. a o.) om. D.] gur scrett an lenabh fo lamaib an chleirich. Atbert Greallan fri Patraicc: “Acc so an mac beo deit. 7 baisd é.” Ro baistteadh an lenabh 7 tuccadh Eoghan Sriabh d'ainm fair, o shliocht ingne an naoimh-chléirigh. Ocus atbert Patraicc fri Duach Galach: “Ordaigh féin cíos airithe ó chlann-macne na naoidhen do Ghreallan.” — “Do bérthar [hoc loco incipit O'D.] immorro,” ar Duach Galach, “7 go hairithe an baile a ndernadh na mór-miorbuile [(na m.) an mhiorbuili D, O'D.] so dó,” .i. Achadh Fhionnurach a ainm go nicce sin, 7 Craobh Ghrealláin a ainm o sin alle, on chraoibh sheilbhe tucc Duach 7 Patraicc do Ghrellán ann. Ocus ro ordaicch cios don mhaic-cleirech annsin .i. secht mba blechta o thigerna an tire 7 [(mba bl. o th. an t. 7) om. D, O'D.] secht [om. O'D.] mbruit ó gach banríghain. Ocus ar norduccadh an chiosa [(an ch.) na cána D, O'D.] do iarr coraigheacht Patraicc frisna cios-chanaibh sin do chomall dó, 7 tuccadh iarsin.

[4] Ocus asa haithle sin luidh Greallan i ttrian uachtarach an choiccidh go raibhe acc siubhal an tire. 7 nír oiris a mhenma for tir díar taistil nó dár imtigh, go rainic Mag Seincheinéoil, bhail a raibhe Cían d' Feraibh Bolcc rí an tíre, 7 airisis aignedh [(a. a.) airiges i ccend D, O'D.] an erlaimh for an ionad sin .i. Cill Cluaine a ainm. As isin aimsir in ro iomraidhettar aicme Colla Dá Crioch techt ó Airghiallaibh. Ocus as edh adubhratar: “As lionmar ar laochradh 7 as adhbal ar noireacht 7 ata ar naicme ar niomduccadh 7 ní fhuighbem ionadh uile i naon coiccedh gan fás esccairdesa ettrainn, oir ní maith fhuilngit na huaisle a ccumhgach. Ocus fecam cia cuiccedh ina teirce daoine don mBanba ocus ina lia d'Feraibh Bolcc, ocus cumhgaighem orra é. Ocus atá cuiccedh Connacht ag na hAitech-tuathaibh acht cios uatha diar mbratair ne: ocus ionnsaighem é.” Is iad ro chan an comradh so Maine Mór ó sloinnter na sluaigh 7 Eochaidh Fer Dá Ghiall a athair aga rabhatar géill Uladh 7 Oirghiall an aoinfecht. Do gluaisettar na glan-shlúaigh sin go hobann, árrachta, ina ccathaibh coirighthi, cona ttaintibh ocus cona ttrédaibh, ó Chlochar mac nDaimhin go Druim Clasaigh [Clasaigh ex Clarsaigh correctum prim. man. B.] re nabarthar Tir Maine, eter Loch Rí 7 Suca. Ro airisettar ann [(Ro a.ann) Ro airgedar an tir D, O'D.] ocus ro cuirsett teachta uathaibh go Cian .i. tigerna an tíre go Magh Seinceineoil, 7 ro innisettar na teachta aicme Colla do bheith ag iarraidh cíosa 7 ferainn fair. 7 ro heglaighedh [(ro h.) ro hoglaighedh B; ro hecclaigheadh D, O'D.] Cían frisna comraitibh sin 7 ro tionoil a thromshlúaigh [(throm) sup. lin. B.] 7 rob é a lion .i. deich cced ar fhichet aga raibhe sciath 7 cloidhemh 7 cathbarr, amhail asbert:

Aoinfher as gach lios amach,
ass edh ro iccedh le Cían,
A Muig Senceneoil — ni brecc —
.x.c. ar ficit ced [(.x.c. ar ficit ced) deich cét ar trichad O'D perperam.] sciath.

Ocus rob e fad ocus leited an mhuighe sin .i. o Dún na Ríogh go habhainn Baircin ocus ó Áth na Stúaighi [(na Stùaighi) nFasdoicc D, O'D.] go hÁth Dercc Duin, re nabartar Áth an Chorr Dhoire. 7 nír fan Cian don ruathar sin [no go rainic add. D, O'D.] go hiomurlár Tíre Maine: 7 ro [(7 ro) bis B.] thíonnscenattar [(ro th.) ro thíonnseatar post corr. B; ro thineoilsiod D, O'D.] an fhedan dob uaisle da nionnsaicchidh. Annsin ro tadbas do Greallan sliocht Colla Da Críoch do bheith insin guasacht sin, 7 ro ghlúais go tinnesnach dia ttesarcain; 7 is ann ro airis eter [(ro a. eter) ro oirisedar D, O'D haud scio an recte.] an dá [sup. lin. B.] fhedhain, 7 ro choiscc an imresain 7 ro snadm san sídh [sup. lin., et in margine alia manu: sidhe B.] ettara sidhe. Ocus ro ordaigh tri nonbhair dona huaislibh ar laimh Céin fri comhall. Ocus Amhalgaidh mac Maine Moir as e ba huaisle dona heidiribh sin, ocus tuccadh i llaimh rechtaire Céin é. Ocus grádhaighis ben an reachtaire é. Ocus iarna aithne sin don rechtaire lionais [lionus bis D; quod correxit O'D sollerter at silentio: lionus lonus, “impletus est odio”.] miosccais na bragat é tresan mnáoi. Ocus téitt mar a raibhe Cían 7 cuiris fáoi milleadh na mbraghat i naon oidhche gan fuireach. 7 do baoi ionad coinne iarnamarach ag Cían cona socraite ag Magh Seimhne i nimel Mhuige Seinceineoil le hEochaidh 7 le Maine 7 re beccán do mhaithibh a mhuinntire 7 ro cumattar go raibhe fledh ag Cian ina ccomhair: ocus ní hedh ro boi acht feall. 7 tarfas do Grellan an comairle sin, oir is e fein do ba cor ettorra. Ocus is e ionadh ina raibhe Eochaidh ocus Maine a mbun amBernaigh na nArm i nucht Maonmuighe re nabarthar an Seisedh Becc. Ot connairc Grellan ó dhorus a reicclésa an mhór-socraitte cona narmaibh [(an mh. conanarmaibh) na harmo con mor-shochraoidhe sin D, O'D.] sínidh a dhá dóidrighidh súas dochum an Duileman, arná imderccadh d' eccla a shlánaigheachta do [bis B.] milleadh. 7 fuair a itche ó Dhia, gur bhoccadh an magh mor sin fo cosaibh Cein cona muinntir [muinntire B; muintir D, O'D.] condernadh cuithedha 7 criatracha de,gur sluicced Cían cona muinntir, eter ócc 7 shen. Ocus do lion uathbás 7 imeccla Maine [(eter occ-Maine) om. D, O'D.] tresna ferttaibh sin, conidh Magh Líach ainm an mhuighe, ó dhoilges na laochraidhe 'gan diogbudh don naoimh-cleirech. Tainicc Maine cona muintir bhail irraibhe Greallan 7 ro cromattar a ccinn dó. Ocus ro innis Greallan doibh mar do fealladh forra 7 mar do sháor Día 7 é fein iatt ar lucht an fhill. Atbert Grellan friu: “ Trebhaid si an tir si 7 fuathaighidh an fheall 7 biaidh mo bhennnacht sa aguibh. 7 coimhlidh bhar mbraithres da cheile, ocus ordaighidh mo chíos 7 [(mo ch. 7) om. D, O'D.] mo cain 7 mo dlighedh fein damhsa ó níu go brath.” — “Beir si [sup. lin. B.] féin,” bhar Maine, “an bhreth bús áil duit.” — “Berat,” ar Grellan. 7 atbert:

“Mor mo cháin ar cloinn Maine [Nota in marg. B.] ,
      screpall gacha haon bhaile.
Arat bias go roglan, reidh;
      ní cíos gan adbar eisein.
Céid-ghein gacha cloinne dam
      d'a mbaister liom do bhunadh.
A ccios cugam as cios crúaidh:
      gach céd arc is gach ced úan.
Lem — gomadh lia aide a nellach —
      ó chloinn Maine an céid sherrach.
Tionnlaicit a ccíos dom cill
      a néccmais criche is ferainn.
Dal nDruithne, ni dligim de
      cios non frecracha ele [in marg. inf. fol. 90v: Cillcluaine ecclesia par. S. Grellani Dioec. Cluain' ubi colitur 17 sept. corr. B; cf. Comm. praev. num. 8.] .
Do cluinter go tenn a ndáil;
      ni liom muinter Maoilfhionáin.
Na Mainigh o sin amach,
      lem a ccáin is a ccabach [ccabalach B; ccabhach D; g-cabhach O'D. Cf. K. Meyer, Contributions to Irish Lexicography, i. v. cobhach.] .
Treisi [dinaid O'D.] mo cheall ga ccoimghe;
      liom a ccenn 's a ccomhairle [coimheirge D, O'D.]
〈A mbuadh 's a ngesa sin
      me do ordaigh — gan ainimh — .
An fedh rabuid do mo réir,
      buad gach catha is a cathréim [(a mbuadh - a cathréim) om. B, supplev. ex D.] .〉
Denaid na gradha garcca
      comairle mo chomarba;
A mescc Gaidheal thuaidh is tes
      is ríar aoidhedh [haoinfhir D, O'D.] gan aimhles.
Taithide do m' cill chreidmigh,
      nosainic [dosainic, sed sup. lin.: no nos, quod significat variam esse lectionem: nosainic B.] gach náinigin [nainécc D; naineccidh O'D.] .
Na heraith mo cháin damhsa;
      do ghebaitt mar ghellaim si.
Mo cíos a Laighnibh na lercc,
      on tsluagh aithiosach airmdercc.
〈Aindlicchedh do m' chathraigh cain,
      om chinedh athach uasal.
As í sin cáin a dhlicchim dhaoibh,
      do noireacht is da nairdricch [(aindlicchedh - nairdricch) om. B, supplev. ex D.] 〉
— An uair bus cóir a ccriocha — :
      sccrepall oir gach en triocha.
Dligim cáin a Mumain moir,
      o Mhac Oililla a ccedóir [(o. M. O. a cc.) om. B.] ,
Gen mairfes flaith da bfine [tar gach ní da ndligim add. B.] :
      pinginn gacha hen tighe [(g. h. t.) gach en tighe D.] .
Mo dúthchus Laighin lórda [lórdo B.]
      is clanna [clann B; clanna D.] Cathaoir crodha,
Mo bhunad ag craoibh nguide,
      mo cheall is mo comnuidhe [(mo cíos - mo comnuidhe) om. silentio O'D.] .
Mo bennacht ar in sliocht seng,
      ar cloinn Maine na bfíthceall.
Ni blodhfaider for an cloinn,
      acht go riarat [foisiot D; roisiot O'D.] mo bhachaill.
Meircce catha na cloinne
      mo bhacall go ffior-thoicche.
Nochan fedfedh catha a cclodh;
      beid a ratha go ro mór.”
            Mor [Coronide adiecta (cf. Comm. praev. num. 3) desinit D; desinit O'D.] .

Conadh tathbeoughadh Eogain Sreibh meic Duach Galaicch, 7 toidhecht Maineach a hUltaibh, 7 dílgen na nAitech-thuath (no Fer mBolcc [(no F. mB.) sup. lin. B.] ), 7 betha Grellain go nuicce sin. Finis [Coronidem codicis B vide Comm. praev. num. 2.] .

Vita Greallani.

[1] [Nascente Greallano prodigium] Regnante Lughaidho filio Laeghairei filii Nialli [Is universam Hiberniam regere coepit duobus fere annis post Patricii obitum. Cf. Comm. praev. num. 3; Bury, The Life of S. Patrick, p. 72, annot. 1; supra, p. 151, annot. 15.] exortum est aliquando in nubibus caeli et in tholo firmamenti tonitru adeo immane, ut per Hiberniam universam exaudiretur. Quem ingentem fragorem homines Hiberniae admirati rogaverunt Tailgheann [Patrcii cognomen; cf. supra, p. 183, annot. 2.] , Patricium nempe filium Calpurnii [Arplunni D.] , id qua causa accidisset [(id - accidisset) quae est illius rei causa? D.] . Respondit Patricius, hoc puncto temporis [(h. p. t.) tempore huius fragoris D.] nasci Greallanum: “Sex tantum”, ait, “menses elapsi sunt, [et Patricii de eo vaticinium.] ex quo conceptus est; eritque felix haec nativitas: ille enim erit ecclesiis auxilium, nudis [debilibus D.] vestitus, pauperibus cibus [ecclesiarum et add. D.] , praedarum incolumitas, hostilis aciei defensio, daemonum strages, bellantibus pacis sequester. Equidem, quemcumque locum me monuerit angelus a sancto clerico benedictum iri, in sanctum eius domicilium non invadam [Intellege se non commissurum ut domicilium a Domino Greallano praedestinatum ipse occupet. Benedici locum ab aliquo sancto, Hibernis idem est ac habitari ab eo eiusque patrocinio fruit. Angelus autem cuius Patricius mentionem hic facit, Victor fuisse putandus est, de quo supra, p. 173, annot. 4. Huic universo loco cf. Vitam gadelicam s. Ceallachi, ap. S. H. O'Grady, Silva Gadelica, t. I, p. 53, ad calcem.] . Fortiter enim et acriter defendet fines suos.” Cecinitque Patricius hos versus:

“Proderit Hiberniae a mari usque ad mare
iter huius clerici in carne.
Illius progeniem dilabi non sinet.
O felicem, ad quam venit, terram.”

[Greallani parentes,] Erat pater eius Caillin filius Cairbrei Cluaisdearg (rubrarum aurium); matris autem nomen Eithne [De stemmate S. Greallani, Comm. praev. num. 3 – 4.] .

[2] [educatio.] Educatus est puer honorifice ab iis et praesertim [(ab iis et p.) om. D.] a Cairbreo [Suspicamur hoc loco veriorem esse lectionem codicis D; videtur enim altera lectio orta e librarii audacia, qui cum scripsisset aca, erroremque perspexisset, addidit voces 7 et d'airithe, peccati sui contegendi causa. De more autem illo, pueros educandos cognatis tradendi, vid. supra, p. 153 – 54.] , iussu Patricii. Ut primum iter agere potuit, poposcit Patricius ut sibi committeretur, fratres autem eius [(ut sibi - eius) ut fratres eius B perperam ut videtur.] domi remanerent, Lageniensium finium hereditatem adituri; quibus (fratribus) Greallani gratia bene precatus est Patricius. Igitur commissus est illi puer, cum quo progressus est ad Ath Cliath Duibh Linne [Id gadelicum est plenumque nomen urbis Dubliniensis. Civitatis autem adeo obscurae sunt origines ut minime constet num S. Patricius ad illam adierit. N. Donnelly, in The Catholic Encyclopedia, t. V, p. 172; cf. E. MacNeill, Phases of Irish History, p. 137. Illuc tamen olim ivisse Patricium tradit monumentum non spernendae antiquitatis, Homilia in Leabhar Breac, ap. Stokes, The Tripartite Life of Patrick, t. II, p. 466. Utcumque se res habet, huc non est adducendum nomen “St. Grellan's”, ad Monkstown prope Kingstown, in comitatu Dubliniensi, pro vestigio antiquae cuiusdam dedicationis. Domus enim appellatio est quam saeculo XIX habebant quidam posteri Ceallachi illius a Maineo Mór decima quarta generatione procreati; cuius familiae cum patronus esset Greallanus noster, pium incolarum animum significat domus ille titulus, nec quicquam aliud. Haec ex O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. IX, p. 422, annot. 33, et p. 423, annot. 41; quibus accessit luculentissimum testimonium P. Gulielmi Bodkin, Provinciae Angliae S. I. Praepositi, in litteris ad nos perhumaniter datis.] . Huius quamdiu ab eo institutus est [(quamdiu - est) tempore primae suae institutionis D.] paracimomenus fuit [Vid. supra, p. 172, annot. 10.] Patricius ait:

[De Greallano puero carmen Patricio ascriptum.] “Nobilis est thesaurus meus [De huius modi carminibus, supra, p. 172, annot. 9.]
      e partibus Lageniensium heroum,
Scutum quod non findetur,
      princeps qui non superabitur.
Greallanus purorum iudiciorum [verborum D.] ,
      molle hoc pallium et recens [(molle - recens) an corrigendum et legendum mitis hic frater parvulus?] ,
Lenis hic puer pulchris [Vel aureis.] capillis,
      diadema iuvenum.
Luna lucida,
      sol fulgidus Gadelorum,
Princeps plenus veritatis,
      dux Hibernorum.
Stella regii luminis,
      castellum inexpugnabile,
Vallis sine perpetua inimicitia,
      mons sine abscondito praecipitio.
Filius regis Lageniensium,
      diadema magni pretii,
Collis arduus et excelsus,
      diadema nobilissimum.”
            Nobilis [Hanc unius vocis iterationem explanavimus, supra, p. 181, annot. 4.]

[3] [Patricius cum Greallano] Perrexit Patricius postridie una cum monachis, alumnis et discipulis suis, in provinciam Connaciae [Facile perspicitur quam inepte hic edisserat hagiographus Greallani Lageniensis cum Connacia coniunctionem. Procul tamen abest ut sine causa Greallanus Patriciusque adducantur ad huius regionis dynastam; quippe a quo Ferbolgorum (seu verius Pictorum) fines videatur accepisse Maineus rex (de quo mox agetur), affinis, non propinquus tamen, ea lege ut solitum vectigal regi Connaciae quotannis persolveret. De quibus vid. E. MacNeill, Celtic Ireland, p. 87. Cf. annotata in hoc proximumque capitulum.] ut eam consecraret. Et quamvis multos secum haberet viros in sacra theologia eruditos, cum Greallano tamen conferebat Patricius praeclaros sermones de divinis rebus, quarum arcana discipulus percipiebat, nulla particula neglecta. Sub noctem advenerunt ad sedes regis Connachtensium Duachi [Cf. Comm. praev. num. 4. De aliis rebus inter Patricium et Duachum illum gestis, Vita gadelica S. Benigni, cap. 10, supra, p. 176.] Galach (bello strenui), qui Patricio honorifice assurrexit; illi lautissimo hospitio excepti sunt. Primo mane venit Duach ad clericos invisendos et conquestus est uxorem suam filium peperisse mortuum, ipsa nocte. “Si Deo placuisset, natus esset vivus,” ait placide archipropheta [Vocem priomhadh deduxerunt Hiberni a latina primate; sed postea veriloquii obliti, scripserunt priomh-fhaidh quasi orta esset e primo et vate. Unde archiprophetae titulus Patricio inditus.] . Greallanus autem: “Si vivus esset natus, ad nos utique allatus esset ut baptizaretur; etsi mortuus [natus est add. D.] , nihilo tamen minus nobis tradatur oportet.” Quo audito, suffusus est rubore vultus archiprophetae. Hoc sensit Greallanus. Allatus est infans ad clericum, surrexitque Patricius ut Dominum precaretur. Greallanus autem, cum a mulieribus infantem accepisset, ungue pollicis [(u. p.) om. D.] tres sulcos [decussatim add. D.] in eius corpore descripsit, [Eoghanum Sriabh suscitat;] ita ut infans clamore dolorem significaret, premente clerici manu. Ait Greallanus Patricio: “En tibi vivum puerum. Eum baptiza [Non absimile prodigium a S. Benigno patratum legimus, supra, p. 173.] .” Igitur baptizatus est puer et vocatus est Eoghan Sriabh (a vestigio, seu a sulco) e vestigiis unguis sancti clerici [Locum in nostra interpretatione obscurum, eleganti paraphrasi illustrat Colganus, Trias Thaumaturga, p. 207, col. 1, cap. 46, hisce verbis: “cui et cognomentum Sriabh ex contingenti tunc adhaesit casu. Sriabh enim Hibernice idem sonat ac linea in cute leviter et superficialiter indita et ex aliquo offendiculo relicta. Reviviscens enim infans in manibus sancti iuvenis Grellani se movebat et eiulabat; atque hinc ungues huius illum in collo offenderunt ac factae offensae leve reliquerunt vestigium.” Cf. nomen Lugaid Sriabnderg, in Vita latina S. Declani, BHL. 2116, ap. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 32, cum annot. 4; in Vita eiusdem gadelica, ed. P. Power, Life of St. Declan … and Life of St. Mochuda (London, 1914), pp. 2, 151.] . Dixit autem Patricius Duacho Galach: “Statue certum aliquem censum, quem progenies infantis Greallano tribuat.” [Creevolan,] — “Profecto tribuetur ei census,” ait Duach Galach, “et praeter ea ille locus ubi miraculum hoc magnum eius gratia factum est.” Qui locus antea dictus Achadh Fionnabhrach, exinde Craobh Ghrealláin (Ramus Greallani) [Comm. praev. num. 1. Hoc tamen et similia locorum nomina aliter explanat Iohannes O'Donovan ac hagiographus; cf. W. F. Wood-Martin, Traces of the Elder Faiths of Ireland, t. II (London, 1902), p. 157.] nomen habuit, e ramo quo dato Duachus Patriciusque Greallanum (huius) possessorem significarunt. Et iuveni clerico (quotannis) dari constituit (Duachus Galach) septem [om. O'D sollerter sed silentio.] vaccas albas a singulis terrarum dominis [(vaccas - dominis) om. D, O'D.] ; [una cum vectigale, Greallano datum.] ab uxore cuiusque dynastae septem vestes. Quod vectigal cum esset impositum, rogavit Greallanus ut huius solvendi Patricius sponsor esset, assensitque Patricius.

[4] Inde perrexit Greallanus in partem superiorem provinciae [Pressius verteris: in superiorem tertiam provinciae partem. Quasi divisa esset Connacia in partes tres, quarum una, ceteris altior, postea a Mainei nepotibus occupata esset, seu verius Mainei nepotum fines partim saltem includeret. Cf. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 675, col. 2, i.v. Ui Maini.] , [Advenit Greallanus in Kilcloony.] perlustravitque regionem; neque eius animo placuit ullus e locis per quae transiit, donec pervenit in Magh Seincheineoil [Id est latine Campus Antiquae Gentis, Ferbolgorum nempe, de quibus infra, annot. 3. Is campus paulo post ab hagiographo nostro definitur, p. 492A. Cf. Hogan, op. c., p. 530, col. 1, i.v. Mag Sencheineoil; p. 653, col. 2, i.v. Tuath Sencheneil; E. O'Curry, On the Manners and Customs of the Ancient Irish, t. I, p. XXVIII – XXIX, cum annot. 44. Totam illam historiam occupatae Terrae Mainei suo stilo narrant Gratianus Lucius, Cambrensis Eversus, ed. 1, p. 134; ed. M. Kelly, t. II, pp. 260, 262; O'Curry, op. c., t. III, p. 184; novissime tandem et pererudite E. MacNeill, Phrases of Irish History, p. 179 – 80.] . Placuit hic locus animo patroni sancti [(placuit - sancti) et assurexit obviam patrono sancto D, O'D.] . Imperabat illi tractui Cian rex, gente Ferbolg [Ferbolgi, prisci Hiberniae incolae, qui feruntur; ii autem, de quibus hic agitur, videntur Picti fuisse, E. MacNeill, op. c., pp. 180, 350. De huiusmodi Ferbolgicorum finium a Gadelis expugnationibus, seu verius occupationibus, E. MacNeill, op. c., p. 76 – 80; idem vir eruditus res in Terra Mainei tunc gestas verius exponit quam hagiographus, Celtic Ireland, p. 87.] . Nomen loco (nunc est) Ceall Cluaine [Hodie Kilcloony parochia, in baronia Clonmacnowen, comitatus Galway. Ecclesia, a S. Greallano postea exstructa, parochialis facta est, cuius parietinae exstant haud procul ab urbe Ballinasloe. O'Donovan, Hy-Many, p. 9, annot. w. Cf. Willam Stokes, The Life and Labours in Art and Archaeology of George Petrie (London, Dublin, 1868), p. 191 sqq.; Hogan, op. c., p. 182, col. 1, i. v. Cell Cluaine.] . Hac aetate posteri Collae Dá Chrioch [Unius e tribus illis Conla seu Colla, qui circiter annum 330 Airghiallam bello occuparunt; cf. E. MacNeill, Celtic Ireland, p. 91.] e finibus Airghiallensibus migrare constituerunt: “Plurimam enim esse eorum iuventutem et ingentem populum; numero auctam esse tribum. Nec posse spatium sibi inveniri in una provincia, quin simultates inter se oriantur. Aegre ferre homines nobiles si quando loco artentur. Proinde sibi dispiciendum, in qua provincia Hiberniae rariores essent incolae, plures autem Ferbolgi. En istorum fines facerent angustiores. Vectigales [Cf. E. MacNeill, Phrases of Irish History, pp. 61 – 97, 148 – 49, 179 sqq.] illos dominari in Connacia, nisi quod tributum penderent fratri suo [Cui e cognatis posterorum Collae tributum penderent illi Ferbolgi, diximus supra, p. 490, annot 1.] ; sibi igitur petendam esse Connaciam.” Erant qui haec inter se conferebant Maine Mór (magnus) [Huius stemma colligitur e Genealogiis Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Paul Walsh, p. 69, num. 5. Unde et eius aetas quodam modo definiri potest: quarta enim generatione procreatus esse traditur a Colla, qui ineunte saec. IV vivebat; Mainei autem ipsius trinepos Becc Mac De c. annum 555 obiit. Vir autem cl. Falconerius Madan computavit Mainei emortualem annum c. 485, alia via, quam nos perhumaniter docuit. Utcumque se res habet, nihil obstat quin saec. V vergente regnasse Maineus credatur.] , e cuius nomine populi (illius regionis) sunt appellati, et pater eius Eochaidh Ferdaghiall (vir duorum obsidum); hic obsides retinebat et ex Ultonia et ex Airghialla simul. [Inter posteros Collae Connaciam petentes] Exinde incesserunt splendidae illae copiae, compositis ordinibus, impetu repentino et terribili, una cum gregibus suis et pecudibus, e Clochar Mac nDaimhin [Nunc Clogher civitas in comitatu Tyrone, in Ultonia. Hogan, op. c., p. 252, i. vv. Clocher mac nDaimen et Clocher mac nDaimín.] ad Druim Clasach [Intellege hunc locum esse ad quem perrexerunt copiae illae ex Ultonia in Connaciam irrumpentes. Collis dictus Druim Clasach est in parochiis quae nunc appellantur Drum et Taghmaconnell, baroniae Athlone South, comitatus Roscommon.] , qui fines dicuntur Tir Maine (Terra Mainei) iacentque inter lacum Ri et flumen Suca [Lacus ille, nunc Loch Ree, in confinio comitatuum Longford, Westmeath, Roscommon, ubi Sinona fluvius restagnans in terras se latius expandit. Flumen Suck nunc dictum in Sinonam influit postquam, ab occidente et meridie, a comitatu Galway definivit comitatum Roscommon. Corruptum esse hunc locum, qui Terrae Mainei limites angustiores facit, perspexit Iohannes O'Donovan, suasitque ut legeretur: “O Chlochar mac nDaimhin go hinad ris a nabarthar Druim Clasach i dTír Maine, itir Loch Ri ocus Suca”; latine: “E Clochar Mac nDaimhin ad locum qui dicitur Druim Clasach, in Terra Mainei, inter Loch Ree et Sucam.” Hy-Many, p. 10, annot. y. Ceterum, quod idem Iohannes O'Donovan alibi annotat, tractus ille, qui iacet inter flumina Sucam et Sinonam, saeculo IX tantum a rege Terrae Mainei occupatus est, Leabhar na gCeart, p. 106 – 107, annot. p. Cum autem veri simillimum sit, incurrentem exercitum restitisse paulo ante quam fines Ferbolgorum traiceret, nuntiorum de pace aut bello mittendorum causa, summam huius narratiunculae antiquitatem hoc significat; quippe quod, post occupatam a Mainei nepotibus illam regionem, vix ita excogitari potuerit. Sed et notatu dignissimum est, eundem fere esse hunc tractum Suca et Sinona fluminibus definitum, atque illum cuius vectigalia Greallanus et Patricius sibi etiam tum vindicasse feruntur postquam sibi cetera tributa S. Caireallus attraxit; cf. Comm. praev. num. 16.] . Ibi constiterunt [(i.c.) populati sunt terram D, O'D.] et legatos miserunt in Magh Seincheineoil ad dominum illius regionis Cianum, his nuntiis: “Posteros Collae Dá Chríoch tributum ab eo agrosque flagitare.” Quibus dictis perterritus Cian ingentes [sup. lin. B.] suas vires contraxit, [et Ferbolgos] tria milia hominum, scuto, gladio, galea instructorum, ut ait poeta:

Unus e quoque castello
egressus est cum Ciano,
In Magh Seicheineoil — non mentior —
tria [quattuor O'D perperam.] milia scutorum.

Patebat autem campus (ille, nimirum Magh Seincheineoil) a Dun na Riogh [Hunc esse locum prope Ballydonnellan, in parochia Killalaghtan, baroniae Kilconnell, comitatus Galway, scribit O'Donovan, Hy-Many, p. 198, col. 1, i. v. Dun na riogh.] ad flumen Bairchin [Flumen ceterum ignotum, Hogan, op. c., p. 194, col. 2, i. v. Bairrchinn.] et ab Ath na Stuaighi [(Áth na Stûaighi) Ath nFasdoicc D, O'D.] [Neque ille Ath na Stuaighi alibi usquam memoratus esse videtur, neque Ath nFasdoicc, quem alter codex exhibet, ceterum notus, Hogan, op. c., p. 52, col. 2, i. v. Ath an Fasdoicc.] ad Ath Dearg Duin [Locus ab aliis scriptoribus non memoratus, Id., ibid., p. 59, col. 1, i. v. Ath Dergduin.] , qui nunc vocatur Ath an Chorrdhoire. Nec mora, arma intulit Cianus pervenitque in campum Terrae Mainei; quo progredi ceperunt adversus eum nobilissimae (hostium) cohortes. Tunc Greallano (a Deo) ostensum est quo in periculo versarentur posteri Collae Da Chrioch. [pacem conciliat Greallanus.] Festinavit in eorum praesidium. Constitit inter utrasque [sup. lin. B; (c. i. u.) constiterunt utraeque D, O'D.] partes, refrenatoque bellico furore pacem inter eos conciliavit. In cuius fidem iussit viginti septem obsides generosa stirpe editos Ciano dari. Erat inter eos nobilissimus Amhalgaidh, filius Mainei Mor [Is Mainei filius alio loco nusquam memoratus esse videtur; ipse enim Maineo in regno non successit, sed eius frater Breasal.] ; quem cum in custodiam accepisset regis Ciani minister [Gadelice reachtaire; is erat unus e praecipuis regum toparcharumque ministris, cui munus erat et res, negotia, bona administrare, et ius dicere.] , huius uxor adamavit. Ea re comperta minister ob mulieris amorem odio in obsidem impletus est. Cianum adit persuadetque ut obsides sine mora una eademque nocte perimeret. Postero die venit (Cianus) cum copiis suis in Magh Seimhni [Campus alibi memoratus, nusquam tamen melius definitus quam a nostro hagiographo, Hogan, op. c., p. 530, col. 1, i. v. Mag Seimne.] , qui (campus) conterminus est (campo) Magh Seincheineoil, ad colloquium Eochaidhi et Mainei; hos comitabantur pauci familiares, [Ferbolgorum insidiae] nobiles viri. Simulaverunt (Cianus et sui) se convivium illis apparasse; nihil tamen apparaverant nisi perfidiam. Sed (a Deo) revelatum est hoc consilium Greallano, cuius inter eos fides interposita fuerat. Erant autem Eochaidhus et Maineus ad ima Bearnach na nArm [Locus ceterum ignotus, Id., ibid., p. 113, col. 2, i. v. Bernach na n-Arm.] in Maenmagh [Campus ille, nunc dictus Moenmoy, patet circum civitatem Loughree in comitatu Galway; eius fines exscribit O'Donovan, Hy-Many, p. 70, annot. z.] , qui (locus) nunc vocatur Seisidh Beag [Locus ceterum ignotus, Hogan, op. c., p. 594, col. 1, i. v. Seisidh Becc. “Seisidh” forsitan eadem vox est ac “sessed”, id est latine ”statio“; unde Seisidh Becc, ”statio parva“.] . Igitur Greallanus cum ab ostio suae ecclesiae arma illa cerneret et ingentes copias [(et i. c.) cum ingentibus copiis D, O'D.] , tetendit manus ad opificem rerum, motus pudore et verecundia, ne sua fides violaretur. Quodque petiverat, impetravit; quippe, mollitus est campus ille magnus sub pedibus Ciani et sociorum eius, [divina ultione puniuntur.] versusque est in paludem et syrtes [“Hodieque invia est (terra illa), incedentium gressibus ita cedens ut in ea nec homines nec pecudes vestigia figere possint.” Gratianus Lucius, Cambrensis Eversus, ed. 1, p. 134; ed. M. Kelly, t. II, pp. 262, 264.] . Quo prodigio factum est ut (in viscera terrae) absorberentur Cian et socii, senes et iuniores, non sine summo horrore et terrore Mainei [(senes-Mainei) om. D, O'D.] . Mutatum est autem nomen illius campi in Magh Liach (Campus gemitus) [Hoc etiam nomine campum illum nuncupatum esse, alibi non legitur. Deductum est autem a voce gadelica liach, gemitu; cf. Poems of David O'Bruadair, ed. J. MacErlean, t. I (London, 1910), p. 8 (= Irish Texts Society, t. XI).] , propter dolorem fortissimorum virorum quos sanctus clericus interemerat. Tetendit Maineus cum sua gente ad Greallanum, coram quo capita demise runt. Narravit Greallanus quo modo doli in eos essent instructi, utque liberasset eos Deus et ipse (Greallanus) a perfidis illis hominibus [Acute Iohannes O'Donovan, dolere se ait, quod nemo Ferbolgus rem narrasset; profecto aliud omnino testimonium id futurum fuisse, neque tam facile posteros Collae Da Chrioch absolutum iri. Hy-Many, p. 12, annot. z.] . Aitque Greallanus: “Possidete hos fines [Hoc ita tamen intellegendum est, ut prisci possessores non expulsi sint sed submissi tantum; cf. E. MacNeill, Phases of Irish History, p. 176 – 93.] atque a perfidia abhorrete, et benedictionem meam habebitis. Fraterne inter vos amate, sanciteque tributum meum [(t. m.) om. D, O'D.] et vectigal meum et legem meam [Haec tria verba idem valent.] dehinc in perpetuum.” — “Ipse tu,” inquit Maineus, “quod tibi placuerit iudicium fer [Non unus est hic locus qui vectigalia solvenda ipsius patroni arbitrio primum relicta tradit; cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CV-CVI, cum annot. 10 et 1; Id., Bethada Naem nErenn, t. II, p. 361, § 4; Id., Miscellanea Hagiographica Hibernica, pp. 45 – 49, 112.] .” — “Feram equidem,” ait Greallanus; et cecinit [Permulta sunt in scriptis hagiographicis hibernicis carmina quorum unum argumentum sit vectigalia patrono sancto debita diligenter definire. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XCII. Hoc carmen adducit Gratianus Lucius, op. c., ed. 1, p. 186; ed. M. Kelly, t. II, p. 508, ut sententiam suam fulciat, priscos Hibernos decimas primitiasque solvisse.] :

“Magnum (est) vectigal meum a gente Mainei, [Carmen de iuribus Greallani et successorum eius in Mainei gentem.]
      scripulus [Vid. supra, p. 488, annot. 1.] ab unoquoque vico.
Splendide prosperabuntur et facile;
      non sine causa (est) hoc vectigal.
Primogenitus ex una quaque familia mihi (esto)
      (ex iis familiis) quae a me baptizabuntur, sine exceptione [Forsitan intellegendum est: “si a me baptizati sunt ipso initio”; ita ut hic significentur nepotes eorum quos ipse ad fidem adduxerat Greallanus.] .
Grave est tributum quod mihi pendunt,
      primogenitus quisque porcus et agnus.
Meus (est) — sint utinam eo numerosiores pecudes eorum —
      a gente Mainei primogenitus quisque equuleus.
Tributa sua ad ecclesiam meam conferunt
      praeter agros et terras [Intellege solum non esse adducendum, sed res moventes tantum.] .
Ex Dal nDruithne [Hos intellege rerum omnium immunitatem habere; etenim ad Mainei stirpem non pertinebant, etsi horum fines incolebant. Hogan, op. c., p. 333, col. 1, i. v. Dal nDruithne, locum adducit e Libro Terrae Mainei; cf. Id., ibid., p. 549, col. 1, i. v. Muinter Mailfindain.] non ad me pertinet
      aut tributum aut quicquam aliud.
Conventus eorum strenue auditur;
      non meus (est) populus Maoilfhionnaini.
Ex hominibus Terrae Mainei dehinc
      meum est tributum et mea sunt vectigalia.
Forior (est inde) ecclesia mea [(fortior-mea) tueantur ecclesiam meam O'D.] ad protegendos eos;
      mihi dux et consilia [actus assurgendi reverentiae causa D, O'D.] eorum.
Privilegia et prohibitiones [Intellege nonnulla a S. Greallano magice iussa vetitaque esse.] eorum
      ego constitui — sine macula — .
Quamdiu voluntati meae parebunt,
      victoria et triumphus in quovis praelio illis erit [(privilegia-erit) om. B, supplev. ex D.] .
Servabunt belligeri duces
      consilium successoris mei [De Greallani successoribus, Comm. praev. num. 15.] ,
Et inter Gadelos, ab aquilone et austro,
      alienigenas hospitio accipient [(alienigenas-accipient) eorum erit unius viri voluntas D, O'D.] sine deficientia [Id non videtur satis perspicue explanari posse.] .
Frequentatio meae sacrae ecclesiae
      omnem vim ab iis arcet.
Tributum ne mihi negaverint;
      accipient quaecumque sum pollicitus.
Vectigal meum a Lageniensibus [Inde ortum ducebat Greallanus; cf. p. 489, et infra, annot. 10.] qui montuosa loca habitant,
      a gente prospera cuius arma rubea sunt.
Iniquum esset hoc exigere in gratiam meae pulchrae civitatis [Haec est, ut videtur, Creevolan, de qua Comm. praev. num. 1.] ,
      a nobilibus colonis qui mihi censum solvent [Intellege: at aequum est a divitibus Lageniensibus exigere.] .
Hoc est vectigal quod mihi debetur ab iis,
      a conventu eorum et ab excelso eorum rege [(iniquum-rege) om. B, supplev. ex D.] .
— Ubi aequi erunt fines eorum [Forsitan sententia est: ubi certos sibi fines constituerint. Sed explanet ista qui assecutus sit.] — :
      scripulus auri ab unoquoque cantredo [Haec erat ruris portio continens centum villas.] .
Debetur mihi tributum ab excelsa Momonia,
      a filio Aililli [Hic haud scio an significetur Aililli successor in Momonia regenda.] omnium primo [(et a filio-primo) om. B.] ,
Quamdiu suprema dominabitur (illa) tribus [praeter ea quae mihi debentur add. B.] :
      denarius ab unaquaque domo.
Mei consanguinei Lagenienses potentissimi
      et filii fortissimi Cathaoiri [Sunt hae praecipuae Lageniae familiae, Hogan, op. c., p. 237, col. 2, i. v. Clann Cathaoir.] ,
Origo mea ad arborem orationis [Peracutus sit qui haec explicet.] ,
      ecclesia mea et domicilium meum [(vectigal meum-domicilium meum) om. silentio O'D.] .
Benedictio mea super gentem gracilem,
      super filios Mainei scaccariorum [Addidit poetaster, praeclare latrunculis ludere filios Mainei, ut versum suum repleret.] .
Non subigetur ista gens,
      dum lituo meo oboediant [Cf. Comm. praev. num. 15.] .
Vexillum gentis in acie
      meus (est) lituus cum vera gaza.
Non valebunt, (o hostes,) vestrae cohortes illos subicere;
      felicissime illis succedet.”
            Magnum [Cf. supra, p. 181, annot. 4.] .

Hucusque resurrectio Eoghani Sriabh filii Duachi Galach, [Epilogus.] et adventus Mainensium ex Ultonia, et destructio Tributariorum [De vectigalibus illis populis, supra, p. 491, annot. 2, 3 et 6.] , nimirum Ferbolgorum, et Vita Greallani. Finis.

DE SANCTO AIDO EPISCOPO KILLARIENSI IN HIBERNIA

ANNO 589

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Aidus episcopus Killariensis in Hibernia (S.)

[1] [Vitarum S. Aidi] Historiam Vitasque S. Aidi [Nomen ab aliis aliter scriptum gadelice: Aid, Aidh, Aed, Aedh, Aod, Aodh, Ead, Eadh, Ed, Edh, Eth, cet.; anglice non numquam recentioribus temporibus: Hugh; latine interdum legitur Odo et apud recentiores Hugo, sed ut plurimum huic illive gadelicae formae assuunt scriptores Hiberni latinam terminationem. Ex iis omnibus formis prisca est Aid, vetus Aed, recens Aod, corruptae ceterae; aspiratae autem formae ceteris sunt recentiores. Ideo elegimus scriptionem Aid antiquiorem verioremque.] episcopi Killariensis [Ceall Air, alias Ceall Fair, nunc parochia Killare, baroniae Rathconrath, comitatus Westmeath; ubi scribit Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 2, annot. 31, tres fontes esse tresque ecclesias. Cf. infra, num. 20.] ante paucos annos ita tractavit vir hagiographicorum Hiberniae monumentorum peritissimus Carolus Plummer [Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVI – XXVIII.] , ut nobis iam satis sit eius placita referre [Attamen etiamnum lectu digna sunt quae scripsit G. T. Stokes, St. Hugh of Rahue: his Church, his Life, and his Times, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 325 – 35.] . Pauca tantum quae ab instituto suo vir clarus aliena existimavit, pro nostro modulo supplebimus.

[2] [codices.] Nulla videtur servata esse S. Aidi Vita gadelice conscripta [Plummer, t. c., p. XXVII; Id., Bethada Naem nErenn, t. I, p. XI.] . Vitae latinae tres supersunt, quas edimus [Vita I est BHL. 189; Vita II hactenus inedita; Vita III est BHL.. 188.] . Harum primam exhibet unus [Etenim vix operae pretium est annotare Vitam I ex ipso Salmanticensi codice exscriptam legi et in cod. Regiae bibliothecae Bruxellensis 8936 – 8938, qui fuit unus e Collectaneis Bollandianis, fol. 212 – 229v: “ex ms. Hibernico Seminarj Salmantic. Societatis Iesu.” Cf. I. Van den Gheyn, Catalogue des manuscrits de la Bibliotheque Royale de Belgique, t. V, p. 541, qui folia suo modo numerat 201 – 218.] codex olim Salmanticensis (= S), dein Bollandianus, nunc bibliothecae Regiae Bruxellensis 7672 – 74, [Vita I.] membraneus, binis columnis saeculo XIV exaratus [Codicum descriptiones a Plummero mutuati sumus, t. c., p. IX – XXIII; cf. Id., On two Collections of Latin Lives of Irish Saints in the Bodleian Library, in Zeitschrift für celtische Philologie, t. V (1905), p. 429 – 54.] . Inter Vitas sanctorum Hiberniae, fol. 108 – 109v, 119, 111, 113 – 114: Vita sancti Aidi filii Bricc. Hanc opera Caroli De Smedt et Iosephi De Backer, decessorum nostrorum, typis mandatam in Actis Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 332 – 359, e codice denuo inspecto recudimus.

[3] [Vita II.] Altera Vita in tribus codicibus legitur:

R1 = Codex Oxoniensis bibliothecae Bodleianae Rawlinson B. 485, membraneus, binis columnis saec. XIII ante medium, ut videtur d. v. Falconerio Madan, exaratus. Vitae sanctorum Hiberniae. Fol. 97v – 103: Vita sancti Aidi episcopi qui dicitur Aedh mac Bric.

R2 = Codex Oxoniensis bibliothecae Bodleianae Rawlinson B. 505, membraneus, binis columnis saec. XIV ante med. e codice R1 descriptus. Vitae Sanctorum Hiberniae. Fol. 149v – 154: Vita sancti Aidi episcopi qui dicitur Aedh mac Bricii.

F = Codex Dubliniensis bibliothecae Fratrum Minorum 33, chartaceus, anno 1627 e codice R2 descriptus. Vitae Sanctorum Hiberniae. P. 165: Vita Sancti Aidi episcopi qui dicitur Aedh mac Bricii.

Vitam hactenus ineditam, praeter aliquot sententias a d. v. C. Plummer vulgatas [Vitae Sanctorum Hiberniae, t. c., p. 34 – 45, in margine inferiore.] , exhibemus e codicibus R 1 et R 2 inter se collatis. Codicem F inspicere non est operae pretium.

[4] [Vita III.] Tertiam Vitam exhibent codices tres:

M = Codex Dubliniensis bibliothecae Marshianae Z. 3. 1. 5, olim V. 3. 4, membraneus, saec. XV, ut videtur, ineunte, binis columnis exaratus. Vitae sanctorum Hiberniae. Fol. 134 – 135 bis: Vita sancti Edi episcopi et confessoris.

T = Codex Dubliniensis bibliothecae Collegii Sanctissimae Trinitatis E. 3. 11, membraneus, eadem, ut videtur, aetate ac M binis columnis exaratus. Vitae sanctorum Hiberniae. Fol. 110v: Incipit Vita sancti Edi episcopi et confessoris.

U = Codex in bibliotheca Collegii S. Patricii apud Maynutiam, papyraceus, saec. XVII parum fideliter descriptus ex antiquo codice membraneo qui fuerat Iacobi Usserii [Hunc ipsum codicem M fuisse, opinio est prope certa Caroli Plummer, Miscellanea Hagiographica Hibernica, p. 178.] . Vitae Sanctorum Hiberniae. P. 171 – 75.

Vix non certum est e codice M hausisse Colganum hanc Vitam, quam in Actis Sanctorum Hiberniae typis integram vulgavit, p. 418 – 22; idem etiam excerpta edidit in Triade Thaumaturga, p. 460, cap. XXXIII, et p. 605, cap. XIX, XX. Nuper tandem summa diligentia Vita recusa est a Carolo Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. 34 – 45, e codice M, codice T collato.

Codicem M denuo inspeximus atque cum codice T et Colgano contulimus [Nonnullos etiam locos in gratiam huius editionis inspexit v. d. Eduardus J. Gwynn, Collegii Sanctissimae Trinitatis Dubliniensis socius.] ; melius enim hoc exemplo perspicietur, Colgani editionibus quae fides debeatur. Codicem U negleximus, e quo ad criticam editionem nihil omnino utilitatis derivari posse arbitratur v. cl. Carolus Plummer [Op. c., p. 178.] . In codicibus M et T singula capita, non numeris, sed littera rubra distincta sunt; Plummeri distributionem in capitula recepimus.

[5] [Vitae tres inter se collatae.] Vitas tres S. Aidi, seu verius eiusdem Vitae tres recensiones, his fere verbis inter se confert v. d. C. Plummer [Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVII.] . Is saepe est trium Vitarum consensus, ut omnes ex uno eodemque archetypo fluxisse putandae sint [Haec ille. Nihil tamen perspicimus cur non a Vita I fluxerint Vitae II et III. Sed peracutus sit qui litem diremerit.] . Proxime ab hoc archetypo abest Vita I, longissime Vita III; Vita autem II multo similior est Vitae I quam Vitae III. In hac tertia Vita omissa sunt cap. 19, 21 – 23, 33, 36, 39, 42 – 44, 49, 51 integra, et partim cap. 11 et 13 Vitae I; capita 13, 15, 18 eiusdem Vitae I, quae aut offensioni esse poterant aut difficultati, recognovit scriptor Vitae III; nihil tamen addidit praeter primam sententiam cap. 6, quae in Vita I et II non legitur. Vita II a Vita I, praeterquam quod stilus omnino retractatus est et ad homileticam rationem accommodatus, vix differt; nisi quod scriptor huius recensionis R more suo nomina passim expunxit, et totum cap. 18 omisit. Ipsa Vita I farrago videtur esse; quater enim eadem narratiuncula decantatur de S. Aidi curru per aera volante [Cap. 11, 19, 36, 42. Quater etiam in Vita II, cap. 7, 14, 30, 36; semel tantum in Vita III, cap. 7.] . Utrum autem antiquissima recensio latina fuerit an gadelica, haud facile decreveris [De gadelicis Vitis in latinum sermonem conversis vid. Plummer, t. c., p. XI, XXII, XLIII, LIX, LXXVI.] . Vitae illius aetatem inde deducit Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, annot. 26.] , quod monasterium a Danis eversum anno 1089 ad sua usque tempora scriptor manere tradiderit [Vita III, cap. 31.] . Id in sola Vita III legitur; cumque in prima alteraque Vita desideretur et eiusdem modi sit atque alia plura additamenta recensionis III [Cf. de illa Colgani sententia, quae advertimus inter annotata ad Vitam I, cap. 46.] , haud scio an indiligentiae potius quam vetustati ascribendum sit; nisi tamen aliunde probabitur illius recensionis III veneranda antiquitas.

[6] [De Vita II et III quid Colganus senserit.] Colganus autem hisce verbis suam sententiam de altera tertiaque Vita expressit: “Habemus et aliam huius sancti Vitam” (eam nempe quae nobis est Vita II, ut e sequentibus liquet), “ex Codice Insulensi seu Insulae sanctorum [Utrumque codicem nunc Rawlinsonianum (R1 et R2) ortum duxisse ex monasterio Inis na Naomh, seu Insulae Sanctorum, in Lough Ree, maxime probabilibus argumentis contendit v. d. C. Plummer, op. c., t. I, p. XX.] , latiniorem quidem et aliquot capitibus fusiorem, sed recentiori calamo exaratam; et quaedam admiscuit de foetu in virginis cuiusdam utero exinanito [Vita II, cap. 11.] et de S. Brigida a dolore capitis per S. Aidum sanata [Ibid., cap. 13. Cf. infra num. 19 et 20.] , quae plus examinationis postularent quam apportant utilitatis. Hanc ergo quam ex Codice Kilkenniensi [Ex hoc codice Vitam III exhibet Colganus. Vid. Plummer, t. c., pp. XXVI, XIII – XIV.] saepius laudato damus, stili et vetustate et simplicitate magis commendatam praeferendam duximus. Vetustatem indicant tum verba prisca, quibus utitur et hodie non sunt in usu, qualia sunt “regnavit Hiberniam” [Vita III, cap. 1.] , id est rexit; “culter” [Ibid., cap. 4.] , id est vomer; “Christianitas” [Ibid., cap. 20.] , id est fides Christi; “Scotice” [Ibid., cap. 5.] , id est hibernice, et similia. Tum quia dicit aliqua monasteria Hiberniae suo tempore floruisse, quae a sexcentis ad minus vel septingentis annis non floruerunt et quorum hodie vix exstant vestigia [Vid. quae annotamus ad cap. 31 et 32 Vitae I.] . Ponit etiam passim nominativum casum pro ablativo (ut vocant) absolute sumpto [Hoc e gadelica grammatica mutuatus est hagiographus, neque adeo insolitum est, vel in latinis litteris Hibernorum.] . Unde auctor huius Vitae videtur mihi prorsus idem qui et Vitae S. Maidoci, S. Canneci, S. Comgelli, S. Finniani, et aliorum plurium in quibus similes reperiuntur locutiones [Cum salis granulo haec accipienda sunt, ut idem recensor esse videatur. Num et scriptor archetypi Vitarum S. Aidi idem fuerit qui ea omnia monumenta litteris mandarit, nos ignorare fatemur.] .” Hucusque Colganus.

[7] [S. Aidus e qua stirpeortus,] Stemma S. Aidi aetati qua vixisse fertur apte congruit. Legitur enim in Libro Lageniensi fuisse mac Bricc meic Cormaic meic Crimthaind meic Fiachach meic Neill Noighiallaicch [The Book of Leinster, p. 347, col. 2. Cui consentiunt Mariani glossator, infra num. 9, annotatio in marg. fol. 134r codicis M Vitae III, et Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Walsh, p. 56. Neque discrepat exordium Vitae III, quod S. Aidum “de nobiliori Hybernie genere, id est de semine Cuind Cetcathaidh” ortum tradit; hic enim Condus ἐκατοντάμαχος unus est ex atavis Nialli, totius Hiberniae principis. Cf. annot. ad cap. 1 Vitae III.] , id est filius Brecci (alias Breaci cet.), filii Cormaci, filii Crimthandi, filii Fiachai, filii Nialli Naoighiallach (a novem obsidibus). Hic autem Hiberniam regebat exeunte quarto post Christum saeculo [De quo inter annotata ad cap. 1 Vitae I. Historiam gentis, e qua ortus est S. Aidus, ad recentiora usque tempora prosecutus est G. T. Stokes, t. c., p. 326, annot. 4, et p. 334 – 35.] . [qua aetate vixerit.] Aidi vero nostri memoratur obitus in Annalibus Ultoniensibus anno 588 (recte 589): Quies espuic Aedha filii Bricc [Annals of Ulster, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 72.] , et anno 594 (recte 595): Vel hoc anno quies epscoip Aedha mic Bric [Ibid., p. 76.] . Quippe incertus erat vetus Annalium conscriptor utri anno sancti episcopi obitus inscribendus esset [Id non raro accidit in Annalibus Ultoniensibus, quippe qui e diversis fontibus congesti sint.] . Eundem nuntiant ad annum 588 (recte 589, ut videtur) Annales qui Tigernachi nomine circumferuntur [Ed. Wh. Stokes, in Revue Celtique, t. XVII (1896), p. 158.] , Chronicon Cluanense [Seu Annales de Clonmacnoise; vid. Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 2, annot. 31. Eorum Annalium nullum servatum est exemplum; sed exstat anglica interpretatio, anno 1627 confecta, quam attulimus supra, p. 150, annot. 8.] , Chronicon Scotorum [Ed W. M. Hennessy, p. 62.] et Quattuor Magistri [T. I, p. 212. Adde Annales e cod. Titus A. XXV, ed. A. M. Freeman, in Revue Celtique, t. XLI (1924), p. 321.] ; hinc profecto fluxit temporis nota quae in martyrologium Dungallense recepta est ad d. 10 novembris [Vid. infra Syllogen.] . Usserius annum 589 accepit [Britannicarum Ecclesiarum Antiquitates, ed. 2, p. 533, col. 2.] , Colganus annum 588 [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 832, col. 1: “588. S. Aidus sive Aedus filius Breci, Episcop. de Rath-aodha in Media obiit.”] . Et de his quidem hactenus; nolumus enim tragoediam movere de paucis annis, ubi Annales inter se vix discrepant.

[8] [Festum alii alio die indicunt,] Sed et de festo die S. Aidi quaesitum est [Act. SS., Febr. t. III, p. 718 F.] . Testatur enim Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, ibid.] de S. Aido agere “Martyrologium Salisburiense Richardi Whitford [Novum prorsus martyrologium finxit O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. II, p. 730, dum Salisburiense aliud esse opinatur a Ricardi Whytford farragine.] , Martyrologium Tamlachtense et Martyrologium Dungallense ad 28 Februarii”; his adiciendum est “calendarium sanctorum Hiberniae Fitz-Simonis” [Ita Act. SS., Febr. t. c., ibid. Sed Aidi nomen non legimus in exemplo typis mandato a Philippo O'Sullevano Bearro, Historiae Catholicae Iberniae Compendium, lib. IV, cap. XII; ed. 1, p. 49 – 54; ed. M. Kelly, p. 52 – 57.] . Verumtamen Dungallensis martyrologii neutrum exemplum [Vid. supra, p. 305.] pridie kalendas martias S. Aidi meminit. Prudenter igitur scripserunt decessores nostri huius festum eo die indici in martyrologio Dungallensi “apud Colganum” [Act. SS., Febr. t. c., ibid.] . Neque Ricardus Whytford huc adducendus erat; Aidus enim ille quem d. 28 februarii recepit [The Martiloge in Englysshe, ed. F. Procter and E. S. Dewick, p. 34.] , Fernensis est abbas, cuius dies obitus in Nova Legenda Anglie [Ed. Horstman, t. I, p. 22.] aliaque eiusdem Vita [Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. LXXVI.] , perperam scriptus est pridie kalendas martias pro pridie kalendas februarias. Tamhlachtense martyrologium auctorem profecto habuit Henricus FitzSimon, uti habuerunt et Fasti illi, summa ceterum indiligentia confecti, quos repperit ediditque Philippus O'Sullevanus Bearrus; in his enim pridie kalendas martias Aidus inscribitur [Op. c., lib. IV, cap. XI; ed. 1, p. 45; ed M. Kelly, p. 49.] . Qua vero de causa duo eiusdem sancti festa in Tamhlachtensi calendario indicta sint [Melius addideris: si quando indictum est. Totum enim mensem novembrem in exemplis quae supersunt excidisse dolemus. Propediem nova editio prodibit quam parant dd. VV. H. J. Lawlor et R. I. Best (Henry Bradshaw Society).] nondum resciscere potuimus, neque fortassis tanti faciendum est [Vid. tamen quae dubitanter conicimus de duobus sanctis Aidis fortasse inter se commutatis, infra, num. 20, et de cognominibus, infra, num. 16.] . Alterum autem natale esse, alterum dedicationis cuiusdam seu translationis commemorationem, opinatur Carolus Plummer [T. c., p. XXVI, annot. 4.] . Hoc certum est, summo recentiorum consensu, praecipuum S. Aidi festum illud esse quod quarto idus novembris agitur [Act. SS., ibid. O'Hanlon, op. c., t. II, p. 730; etsi typothetae errore scriptum est 23 pro 28, Id., op. c., t. VI, p. 611, annot. 1. Dubius haeret Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 2, annot. 31; sed d. 10 novembris se de eo acturum pollicitus erat, op. c., p. 268, col. 2, annot. 9.] .

[9] [plerique IV idus novembres,] Die autem 10 novembris S. Aidi meminerunt et Oengusius, Hibernorum heortologorum antiquissimus [Infra, in Sylloge de sanctis qui in utraque Scotia coluntur, num. 1. “Aengusius auctus” apud quem se S. Aidi nomen legisse scribit Colganus, op. c., ibid., nihil aliud est ac codex festilogii Oengusiani nunc Dublinii servatus in bibliotheca Fratrum Minorum. Eo usus est in sua editione Wh. Stokes, Félire Óengusso; vid. p. XII – XIII.] , et Marianus Gormanus [Ibid., num. 2.] , et calendarium Casselense [Colgan, op. c., ibid.] , Drummondense [Infra, Sylloge, num. 3.] , Dungallense [Huius criticam editionem vid. ibid., num. 4.] . Mitto recentiores [Ibid., num. 3; adde Fastos illos apud O'Sullevanum Bearrum, op. c., ed. 1, p. 48; ed. M. Kelly, p. 51, ubi perperam Eclus pro Edus scriptum esse advertimus, supra, p. 313.] . Mariani annotator haec S. Aidi nomini ascribit: Epscop, o Chill Air i Midhe ocus o Sliabh Liag i tTir Boghaine i cCenel cConaill. Do Chenel Fhiachach mic Neill do [Stokes, Félire hûi Gormáin, p. 214.] . Latine: Episcopus, de Ceall Air in Midia et de Sliabh Liag (seu anglica forma Slieve League) in Tir Boghaine in (regione dicta) Cenel Conaill [De Slieve League agemus infra, num. 17; de Killare, vid. supra, p. 495, annot. 2.] . De stirpe Fiachai filii Nialli erat (Aidus). Colganus e deperdito calendario Casselensi haec excerpit: S. Aidus filius Bricii de stirpe Fiachi filii Neill; mater autem eius erat de regione Muscraigethire [Vid. infra, inter annotata ad cap. 1 Vitae I.] . Colitur Killary, in occidentali Media, et in Sliebhlieg, in valle de Senghlenn in Ultonia [Colgan, l. c.] . Dungallensis martyrologii elogium infra referemus [Sylloge, num. 4.] . Adde quod in codice R 2 alterius Vitae latinae S. Aidi manus saec. XVII annotavit, etiam tum d. 10 novembris eius cultum ad Slieve League [De quo cultu infra, num. 17.] celeberrimum fuisse: Hic sanctissimus episcopus Aidus filius Bricci colit 〈ur〉 ac apud Sliabhalieghe (sic) celebratur divinis sacrificiis et mu 〈l〉 tifariis graciarum 〈act〉 ionibus decimo die mensis novembris [Fol. 152, in marg. dextero.] . Antiquiore manu ad ipsius Vitae limen in eodem codice ascriptum est: 10 november. His omnibus accedit Colgani testimonium, qui refert suo tempore festa S. Aidi agi ad Slieve League IV idus novembres [Op. c., p. 423, col. 2, annot. 31. Vid. infra, num. 17.] .

[10] Aegre ferendum est excidisse totum mensem novembrem in exemplaribus quae supersunt martyrologii Tamhlachtensis; in quo uno cum Aidus pridie kalendas martias memoretur [Supra, num. 8.] , operae pretium fuisset cernere num et quarto idus novembres iterum esset annuntiatus. Uti se nunc res habet, [qui dies natalis esse videtur.] alterum diem natalem fuisse videri, alterum dedicationis cuiusdam seu translationis, iam advertimus [Supra, num. 9.] . Quod si ita est, obiisse S. Aidus d. 10 novembris putandus est, uti expresse habent Annales Quattuor Magistrorum [Annals of the Four Masters, ed. cit., t. I, p. 212, ad annum 588 (recte 589).] et ipsius Vita III [Cap. 36.] . Ceterae Vitae emortualem diem conceptis verbis non indicant, etsi in natali S. Aidi erant praelegendae [Vita I, 52, ad calcem; Vita II, 46, ad calcem.] . Quod autem in altera recensione martyrologii Dungallensis ascriptum est diei 16 novembris: Aodh mac Bric do reir a bhethaidh is aniugh ata a fheil, ge nach do reir na bfelereadh [The Martyrology of Donegal, ed. cit., p. 310.] ; latine: Aodh mac Bric, iuxta eius Vitam hodie est eius festum, sed non iuxta calendaria; nescio unde originem duxerit, nisi ex errore, quo quispiam 10 pro 16 legerit. Iam enim exposuimus, in Vitis latinis quid haberetur, et nusquam aut latinae alius aut gadelicae Vitae S. Aidi mentionem repperimus.

[11] [Vitarum S. Aidi personae.] Aetati qua vixisse S. Aidum ex Annalibus colligitur [Supra, num. 7.] non repugnant ea quae de plerisque Vitae eius personis traduntur. Quod pertinet ad SS. Kiaranum Cluanensem († 549), Becc mac De († 553 vel 558), Lasreanum seu Molaisseum de Daimh Inis († 564 vel 571), regemque Diarmaidum mac Cearbaill († 565 vel 572), nulla quaestio oritur [Ea est d. v. Caroli Plummer sententia, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVIII.] . Ipsi etiam Aido, uti Vitae omnes tradunt [Vita I, 52; Vita II, 46; Vita III, 36.] , superstes fuit S. Columba Hiensis († 597). Haud ita facile alia quaedam explanantur. Qui enim potuit Aidi vixdum e pueritia egressi fama sanctitatisque opinio tanta fuisse ut eum S. Brigida, Kildariensis, ut videtur, († cc. 525) ad capitis dolores levandos invocaret [De S. Aidi in illis doloribus invocatione fusius infra agemus, num. 18 – 21.] ? Et alia narratio, quae in duabus Vitis S. Aidi legitur [Vita I, 21; Vita II, 16.] , de Evangeliorum codice caelitus demisso ad Brigidam Aidoque tradito, difficultatem non minuit, quam Bollandus noster senserat [Act. SS., Febr. t. I, p. 117, col. 1. Cf. Plummer, l. c.] . Sed de his alias pluribus [Infra, num. 18 – 20.] . Neque satis probabiliter nobis explicatum videtur, quo pacto multis annis iunior esse potuerit S. Aidus S. Cainnecho, abbate illo, si quid perspicimus, Achadhboensi, nato an. 516 vel 527 [De aetate illius Cainnechi, vid. J. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. II, p. 188, annot. 19; p. 202, annot. 67. J[ames] G[ammack], ap. W. Smith and H. Wace, Dictionary of Christian Biography, t. I, p. 382.] , et S. Brendano, abbate Birrensi, mortuo an. 571 – 573 [De quo A. P. F[orbes], Dictionary of Christian Biography, t. c., p. 335, col. 1.] ; hos enim in sacris litteris occupatos et de rebus divinis colloquia miscentes casu in silvis offendisse traditur Aidus, etiamtum puer et porcis pascendis addictus [Vita I, 2; II, 2; III, 2.] . Neque facile credendum est non Achadhboensem illum praeclarum abbatem hic significari, sed obscurum nescio quem Patricii discipulum [De quo Colgan, Trias Thaumaturga, p. 139, col. 1, cap. 70; p. 179, col. 2, annot. 128; p. 267, col. 1. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. I, p. 409 – 410. J. G[amack], l. c., col. 1.] . Tandem Momoniae regem illum e cuius semine tres reges orituros praedixit Aidus [Vita I, 8 – 9; II et III, 5.] , in censu regiarum stirpium arbitratur Colganus fuisse Amhalghaidh filium Ennii, fratrem celebris illius Oengusii regis Momoniae cui S. Patricius, cum eum baptizaret, pedem cuspide baculi transfixit [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, annot. 13. Vid. infra quae annotamus ad cap. 8 – 9 Vitae I.] . Hic autem Oengus in praelio cecidit anno 490 [Annals of Ulster, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 28, anno 489 (recte 490).] ; Amhalghaidh ergo vix agere potuit cum Aido qui anno 589 defunctus est, eoque tanta iam auctoritate pollente ut a rege Nepotum Nialli Australium ad Momoniae regem de induciis faciundis legatus mitteretur. Riochus etiam ille sanctus quem adivisse traditur Aidus [Vita I, 45; II, 39; III, 31.] , si re vera S. Patricii sororis fuit filius, vix tamdiu ad sextum saeculum superstes esse potuit; sed illa Riochi cum Patricio consanguinitas non immerito in quaestionem vocata est [J. H. Todd, Leabhar Imuinn. The Book of Hymns of the Ancient Church of Ireland (Dublin, 1855 – 69),p. 114 – 16 (Irish Archaeological and Celtic Society). Cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVIII.] . Colgano tamen haud improbabile videtur S. Riochum, Patricii sororis filium, ad tempus Aidi supervixisse [Op. c., p. 268, col. 1, et ibid., col. 2, annot. 7.] ; ille scilicet centum annos amplius vivere Hibernum sanctum minime mirandum putabat, qui multo grandioribus numeris pridem fuerat assuefactus [Quales sunt quos de S. Kiarano Saighirensi mox afferimus, num. 12.] . Sed cum in Hibernia illis temporibus nullus census habitus sit, certa argumenta prorsus desunt quibus controversiam dirimamus.

[12] [S. Aidi mentiones] De mentionibus S. Aidi quas in aliis hagiographicis scriptis repperimus, proxime agendum est. Et primo afferamus venerandae antiquitatis monumentum, Cathalogum ordinum sanctorum in Hybernia secundum diversa tempora, qui saeculo VIII videtur collectus esse. Etenim alius non est a praeclaro episcopo Killariensi Aedeus ille, cuius nomen in altero sanctorum ordine legitur [Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, ed. cit., col. 162.] ; huius autem ordinis sancti floruisse circiter annos 540 – 600 ibidem traduntur. Aidum etiam nostrum discipulis S. Finniani Clonardensis abbatis annumerat Colganus [“S. Aidanum filium Breci episcopum (cuius Vitam habes 28 Feb.)”, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 405, col. 2.] . [in variis scriptis hagiographicis,] Neque obest quicquam quin re ipsa litteras didicerit Aidus in celeberrimis illis scholis S. Finniani; hic enim anno 549 e vivis decessisse fertur [Annals of Ulster, t. I, ed. cit., p. 50, anno 548 (recte 549).] . Verum etsi Colganus scribit se S. Finniani discipulis annumerasse neminem praeter eos quos vel Vita ipsius Finniani vel propria ipsorum Acta aliaque certa testimonia inter eos expressis nominibus collocarent [Colgan, l. c., col. 1.] , tamen unde hunc Aidum piscatus sit nondum comperimus [Aliter omnino de educatione S. Aidi Vita I, cap. 3 – 7, 19, et loci paralleli.] . Quod autem in Vitis S. Kiarani de Saighir, Aidus quidam episcopus inducitur [BHL. 4657, ap. Colganum, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 459, col. 2, cap. XII, initio; ap. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. 221, cap. IX, ad calcem. In ceteris Vitis latinis, BHL. 4658 et 4659, et in prima Vita gadelica, ap. Plummer, Bethada Naem nErenn, t. I, p. 105, cap. VIII, § 15, episcopus ille non memoratur, nedum Aidi nominis mentio fiat; sed altera gadelica versio cum BHL. 4657 consentit, ap. Plummer, t. c., p. 116, cap. VII, § 22. Tertia tandem Vita gadelica e BHL. 4657 in hibernicum sermonem versa est; quam edidit primus S. H. O'Grady, Silva Gadelica, t. I, p. 5 – 6, dein D. B. Mulcahy, Beatha Naoimh Chiarain Saighre. Life of S. Kiaran (the Elder) of Seir (Dublin, 1895), p. 9, cap. VIII.] , nos id extricare nolumus. Etenim, ut omnes, qui in Actis huius Kiarani comparent, Kiarani aequales quodam modo fierent, ipsius Kiarani vita ad ducentos, trecentos, quadringentos annos ab hagiographis est deducta [Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. LIII, cum annot. 5.] . Haud scio tamen an Aidus noster is fuerit Inducitur enim Aidus episcopus deprecans S. Kiaranum pro Dimma duce seu, ut alii codices volunt, regulo, regionis Hua Fiachach [Id., t. c., p. 220, cap. VIII, cum annot. 9.] . Hic autem Aidi Killariensis consanguineus erat, frater an patruus, incertum [J. F. Shearman, Loca Patriciana, p. 296.] . Quae coniectura si vera est, erraverunt qui Aidum illum episcopum alium esse a Killariensi putaverunt [Cf. O'Hanlon, op. c., t. V, p. 592, annot. 26; Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 464, col. 2, annot. 20; Id., Trias Thaumaturga, p. 268, col. 2.] .

[13] [in Vita S. Cainnechi,] Iamiam vidimus haud potuisse S. Cainnechum Achadhboensem multis annis S. Aido seniorem fuisse [Supra, num. 11.] ; aequalem potius credideris. Quod attinet ad temporum rationem, nihil obici potest narratiunculae quam e Cainnechi Vita excerpimus. Huius tres supersunt recensiones, quas v. d. Carolus Plummer litteris S, M, R designavit [T. c., p. XLIII – XLIV. S e Salmanticensi codice, BHL. 1519; M e codice Dubliniensi bibliothecae Marshianae, BHL. 1520; R ex Oxoniensibus Rawlinsonianis, inedita. Singulos codices descripsimus, supra, num. 2 – 4.] ; has tres idem ostendit ex uno fonte fluxisse, a quo proxime abest S. Hanc ergo recensionem typis mandare satius erit, ceterarum praecipuis saltem varietatibus subiectis, quas e Plummeriana editione sumus mutuati [T. c., p. 162 – 63. Locum edimus e codice Salmanticensi denuo inspecto, fol. 115, col. 2 – 115v, col. 2; legitur iam apud C. De Smedt et I. De Backer, Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 376 – 77.] : Alio autem tempore episcopus Aidus filius Bricc exiit ad regem Neill [(regem N.) regem Hua Neill M.] [Hic genetivus est nominis Niall; intellege regem Nepotum Nialli Australium. Cf. infra, annot. ad cap. 1 Vitae I.] Colmanum Modicum filium Dermicii [Colman Beag, id enim gadelice est Colmanus Modicus, filius Diarmaidi, obiit anno 587 vel 593. Plummer, t. c., p. XLV.] , qui habitabat in Stagno Rosso [(in s. R.) in stagni insula Ros M; apud Loch Rossa R.] [In Midia, ut videtur, Id., op. c., t. II, p. 339, col. 1, i. v. Ros, Rosso Stagnum; quod pro Loch Rossa scriptum arbitratur. Equidem haud scio an Stagnum Rossum latine fecerit hagiographus gadelicum nomen Loch Ruadh, nunc Lough Roe, in confinio parochiarum Rahan et Kilbride, baroniarumque Ballycowan et Kilcoursey, in King's County. Cf. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 503, col. 2, i. v. Loch Rosso. Sed adeo parvum hodie est Lough Roe ut maxime dubitanter hoc coniciam.] ; eratque episcopus Aidus iuxta stagnum ieiunans contra illum regem [De eius modi ieiuniis, Plummer, op. c., t. I, p. CXX – CXXI.] pro causa sororis sue reli 〈gi〉ose [reliose S; religiose M.] [Salmanticensis codicis librarium, dum “reliose” scribit, phonetice, ut aiunt, scribere putat Plummer, op. c., t. II, p. 384, col. 1, i. v. religiosa. Equidem haud scio an calami lapsum ita in animo excusaverit quasi proprium nomen id fuisset, Reliose; quae sententia est decessorum nostrorum C. De Smedt et I. De Backer, op. c., col. 376, annot. 8, et col. 971, i. v. Reliosa (?). Sed profecto e parallelis locis librarii mendum corrigamus oportet. Docto tamen viro C. Plummer non assentimur, qui religiosam putat hic pro nomine haberi, quasi sanctimonialem diceres. Probabilius videtur significare voluisse hagiographus sororem illam S. Aidi fuisse non quidem sanguine, sed spiritu; non carnalem, sed religiosam, id est spiritualem. Quod si ita est, iam nomen hoc non est, neque proprium neque commune, sed adiectiva vox.] , que apud regem in rapina deducta est [(que-est) que ad regem in rapinam erat ut daretur viro M.] . Sanctus autem Kannechus compatiens episcopo perrexit in auxilium illius. Hoc audiens rex iussit suis servis [sui add. S sed del.] castella fortiter concludi et [(suis servis-concludi et) om. M; (castella f. c. et) municipium suum obfirmari et R.] rates diligenter abscondi, ne Kannechus in insulam iret [(ne-iret) ne sancti insulam intrarent M.] . Sed Dominus volens adiuvare sanctos suos ianuas [ianuam insule M.] aperuit et ratem ex locis conclusis deduxit. Et in illa rate [nocte S.] Kannechus navigavit [(et-navigavit) et viri sancti in illa rate navigaverunt M.] in insulam et [sanctus Cainnicus add. M.] illum regem superbum increpavit et predicavit [precepit M.] ei ne episcopum Aidum offenderet. Rex autem ambos despexit, sed Deus honorificavit eos. Nam [statim add. M.] ille rex superbus sedens vidit currum igneum cum equis igneis et aurigam in eo terribilem, habentem in manu gladium fulgoreum [fuloreum prius S.] , ab orientali parte venientem per campum trans stagnum in insulam celeriter [om. M.] ; et percussit regem ac pene in [modo prius S.] duas partes divisisset [sic in marg. corr.; in textu divisit del. S.] eum, nisi Kannechus [Kannechii prius S.] cum suo baculo prohibuisset; et statim rex [(et percussit-rex) et percutiens celeriter ante omnes regem statim M.] mortuus est. Tunc Kannechus [rogatus a regina et ab omnibus add. M.] oravit Deum et regem suscitavit. Rex autem Colmanus a morte suscitatus gratias egit, et omne quodcumque ei Kannechus diceret facere promisit, et sororem [Edi add. M.] episcopi raptam reliquit [reddidit M.] , et sancto Kannecho locum obtulit, et in illo loco Kannechus [ad tempus add. R.] habitavit [(sancto-hab.) alia bona opera fecit. Et tunc omnes leti erant, gratias Deo agentes M.] .

Mirum quam similis haec narratiuncula ceteris captivorum captivarumque liberationibus quae S. Aido plurimae ascribuntur in eius Vitis [Vita I, 24; II, 19; III, 17. Vita I, 31; II, 25; III, 23. Vita I, 34; II, 28; III, 25. Vita I, 37; II, 31; III, 27. Vita I, 38; II, 32; III, 28. Praesertim conferenda est Vita I, 31 et paralleli loci cum Vita I, 34 et parall.] , ubi tamen his locis S. Cainnechus non comparet. Sed Hibernis hagiographis solitum est aliorum sanctorum nomina delere ut ille, cuius gesta persequuntur, in solitudine magis splendescere videatur.

[14] [in Vita S. Ruadani,]Et inter gesta S. Ruadani, qui sexto saeculo vivebat [Plummer, op. c., t. I, p. LXXXVII.] , Aidi nostri persona inducitur. Eius tamen modi haec narratiuncula est, ut Papebrochius noster eam referre veritus sit [Act. SS., Apr. t. II, pp. 382 B. 386 D – E.] ; nostra autem aetate, postquam tot Hiberniae sanctorum Acta vulgata sunt nostris auribus non multo accommodatiora, haec nihil habebit offensionis, iis quidem qui hibernicas litteras non prorsus ignoraverint. S. Ruadani tres sunt Vitae latinae, seu potius eiusdem Vitae recensiones tres, quas iisdem ferme litteris Carolus Plummer trifariam discrevit ac Vitas S. Cainnechi [T. c., p. LXXXVI – LXXXVII.] : BHL. 7349 a = S; BHL. 7349 b = MT; BHL. 7350 = R [T codex est Collegii Sanctissimae Trinitatis Dubliniensis; quem cum ceteris descripsimus supra, num. 4.] . Accedunt Vitae gadelicae duae [Plummer, Bethada Naem nErenn, t. I, p. XL.] , altera in codice Bruxellensi 4190 – 4200 (= Br [(in-Neill) ita S. R, Br1, Br2, St.; in regione Midhi MT.] ), altera in codice olim Stowensi, nunc Dubliniensi Regiae Academiae Hibernicae A. 4. 1 (= St). Adde eandem narratiunculam [Id., t. c., p. 327, annot. 11.] e codice Bruxellensi 2324 – 2340, fol. 161 (= Br [quod sonat Odo clamosus add. R; Eiccintach (innocens) Br1; Engach (clamosus) Br2, St.; (nomine O. E.) Eighmech M, Egmach T.] ). E Salmanticensi codice fabulam sumimus, ceterorum praecipuis saltem varietatibus adiectis e Plummeri editionibus [Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 251; Bethada Naem nErenn, t. I, p. 327 – 28.] : Fuit vir quidam pessimus in finibus nepotum Neill [(in-Neill) ita S, R, Br1, Br2, St.; in regione Midhi MT.] [Intellege Nepotum Nialli Australium; vid. infra, annot. ad cap. 1 Vitae I.] , nomine Odo Egmech [quod sonat Odo clamosus add. R; Eiccintach (innocens) Br1; Engach (clamosus) Br2, St.; (nomine O. E.) Eighmech M, Egmach T.] , qui suum agrum sancto Odoni episcopo filio Bricc [(O. e. f. B.) episcopo Aedo filio Brich ceteri fere codd.] obtulit, et ipse celi regnum viro illi vicissim promissit [(et ipse-promissit) ut sanctus pro eo ad Deum oraret R.] . Postea autem, cum ipse vir pessimus mortuus esset, sanctus Odo episcopus [correctum ex episcopo S.] pro anima illius [(postea-illius) postea ille homo mortuus est et demones eum secum rapuerunt. Sanctus autem episcopus Aedus, volens complere quod promisit in Deo, rogavit Christum et pro anima eius MT, et fere Br1, Br2, St.] contra demones in aere pugnabat. Cumque demones superare eum et virum ab eo portare cepissent [eo quod hominis peccata plus ponderabant quam bona facta add. R.] , sanctum Ruodanum et Columbam Kylle [(et C. K.) de S. Columba mentio non est in Br2, St.] in suum vocavit auxilium. Qui cum venissent ad eum, victis demonibus, virum portaverunt in regnum celorum [(qui cumcelorum) sancti autem spiritualiter longe audierunt eum, et venerunt cicius ad eum simili modo quo ipse exivit; et ilico superaverunt demones et animam predicti hominis ad requiem deduxerunt. Misterium autem eius rei omnipotens Deus et ipsi sancti sciunt MT.] [Haec e Salmanticensi codice denuo inspecto, fol. 108, col. 1 – 2; locus iam editus a De Smedt et De Backer, op. c., col. 330 – 31.] .

Quae sequuntur ad S. Aidum non pertinent et, quod Hibernis ceterisque hagiographis non insolitum est, aliter de aliis etiam sanctis narrantur [Plummer, Bethada Naem nErenn, t. II, p. 363, annot. ad § § 55 – 58; Id., Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. 160, et locis allatis ibidem, annot. 5. Cf. infra, num. 15.] . Simile quiddam legimus et in Vitis S. Aidi [Vita I, 48; II, 42; III, 34.] , de viro quodam divite et plebeo cui caelum pro agro domoque repromisit episcopus; sed istis initiis finis male respondet. Attamen, cum locus, postea a S. Aido ecclesia insignitus et praeclaro monasterio, dictus sit non Cella Aidi aut Templum Aidi aut aliud quid eius modi, sed Arx Aidi, gadelice Raith Aodha, hodie Rathugh [De quo loco infra, in annot. ad cap. 48 Vitae I.] , haud scio an nomen duxerit non a S. Aido, sed a primo suo domino, qui illic aedificaverat Arcem sive Castellum Aidi; Odonem enim pro Aido non numquam scribi iam notavimus [Supra, p. 495, annot. 1.] . Quicquid id est, certe postea vicus dictus fuit Raith Aedho mic Bricc [Infra, inter annot. ad cap. 48 Vitae I.] .

[15] [parum diligenter insertae.] Ex his apparet quaedam aptissime congruere cum aetate S. Aidi ex Annalibus desumpta, quaedam non parum abhorrere. Utcumque se res habet, nostra medicina parum proderit: nihili enim, ut plurimum, habetur temporum aetatumque ratio in hagiographicis illis scriptis hibernicis, de quibus recolere iuvat aurea illa monita I. B. Fonsoni, decessoris nostri: “Primum est, Hibernorum sanctorum Acta passim dubiae esse fidei et a scriptoribus minime accuratis ac aetate longe posterioribus conscripta. Alterum est, in iisdem frequentem occurrere rerum simillimarum narrationem, quas variis sanctis adscribunt, ita ut nescias cui tuto adscribi possint [Act. SS., Oct. t. V, p. 643 F.] .”

[16] [Sancti cognomines.]De sanctis huic Aido cognominibus pauca tantum attingemus; ea enim est Killariensis Aidi fama ut ab istis nihil timuerit, sed potius, si quid in densis tenebris coniectura assequi licet, aliena laude aucta sit. Tres autem supra triginta, hypocoristicis variis tectos, memorat uno in loco Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 210 (recte 220) – 221.] . Idem etiam alibi scribit “eodem tempore eodem loco” ac filium Breci, “nempe in Media, et ex eadem O Nellorum familia” ortos, floruisse “plures sanctos huius nominis; ut Aedus magnus; Aedus parvus, seu iunior, filius [Filii, Colganus. Stemma correximus e Genealogiis Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Paul Walsh, p. 49, num. 2.] Fergussii filii Fethlimii filii Laogarii regis Hiberniae filii Nelli Magni; Aedus filius Guarii, nepotis eiusdem Laogarii; et Aedus candidus filius Lugadii, de stirpe Colmanni Crimthainn filii Nelli. Qui omnes sanctitatis opinione floruerunt in Media eodem tempore; sicut et in vicinia S. Aedus ex rege Lageniae episcopus Kildariensis, qui obiit anno 638 [Op. c., p. 412, annot. 2.] .”

[17] [S. Aidus ubi vixerit.] De singulis locorum nominibus quae in Actis S. Aidi occurrunt, inter annotata dicemus breviter. Hic universim notandum est, illum se maxime continuisse in Midia, seu pressius in finibus australium Nepotum Nialli [De quibus infra, inter annotata ad cap. 1 Vitae I.] , a quibus paternae gentis originem trahebat; pro fratre seu patruo, tum ipsius propinquioris familiae agros regente, quo pacto intercessor exstitisset, iam vidimus [Supra, num. 12.] . Et in Momonia vixit, maternae tribus sede, et in Connacia et in Lagenia [Haec e Plummeriana commentatione sumus mutuati, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVII, cum annot. 2.] . Qua vero de causa perrexerit ad Slieve League, [Colitur in Slieve League.] in comitatu Dungallensi, ipsum Carolum Plummer adhuc fugit [Coniecit G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 330, consilio et auctoritate S. Molaissei de Daimh Inis inductum esse S. Aidum ut in ultimas illas Hiberniae partes secederet, haud scio an fidei spargendae causa. Is enim est Molaisseus qui S. Columbam Hiensem hortatus est ut apostolicum vivendi genus imitaretur et in Scotiam, quae nunc dicitur, contenderet. Adde eo tempore resedisse Columbam haud procul a Slieve League; qua de re mox dicemus. S. Aidum visisse S. Molaisseum tradit Vita I, cap. 47; adisis annotata nostra ad hunc locum, locosque parallelos.] , nisi forte huc spectet aliqua ex eius Actis narratiuncula [Vita I, 16; Vita II et III, 12, sed in Vita III aliter res narratur. Fusius inter annotata ad Vitae I cap. 16. Cf. annotata nostra ad Vitae I cap. 15 et 33, et ipsius Plummeri coniecturam, quam ibidem afferimus, de Druim Aird in comitatu Dungallensi sito, immo in eadem baronia Banagh.] . Igitur, quoniam nulla aptior erit opportunitas dicendi de vestigiis cultus S. Aido exhibiti in Dungallensi illo promunturio, hic quae potuimus reperire, colligemus de Slieve League, in parochia Glencolumkille, baroniae Banagh. Ea est hodierna anglicanaque forma nominis gadelici Sliabh Liag, alias Sliabh Liacc seu Sliabh Liac, quod antiqui scriptores latine verterunt Lapidis seu Lapidum Montem [Plummer, op. c., t. II, p. 332, col. 2, i. v. Lapidis, Lapidum Mons.] . Hic autem mons ex Oceano praeruptus assurgit ad duo fere pedum milia, neque forte splendidior ullus est in Brittanicis insulis [Huius imaginem exponunt The Parliamentary Gazetteer of Ireland, t. III (Dublin, London and Edinburgh, 1846), p. 254, col. 1; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. II, p. 731 – 33.] . Inde Hiberni navigantes se in Terram Promissionis Beatorumque Insulas perventuros olim sperabant [Vid. Plummer, op. c., t. I, p. CLXXXIII, annot. 3, et t. II, p. 237 – 238 cum annot.] . Mille circiter passibus a montis vertice absunt fontes duo et parietinae sacelli [Ordnance Survey of Ireland (One Inch), fol. 22.] , inter ingentes lapides in vasta solitudine. Fons alter S. Aido sacer est, cui et sacellum dicatum erat [O'Hanlon, t. c., p. 732; de altero S. Aidi sacello haud procul, vid. infra, annot. ad Vitae I cap. 15 – 16.] . Huius descriptionem et imaginem apud Iohannem O'Hanlon reperies [Ibid.] ; cellae vestigia quaedam prope sacellum visuntur [Ibid., p. 732 – 33.] . Sancti nomen rustici homines efferunt Aodh na Bricne, Aodh Mhac Briacna, vel Breacan, Hughy Breaky, Hugh Mac Bracan, Bricknia [Ibid., p. 731 – 32, et p. 732, annot. 16.] . Ibi cultum esse S. Aidum testatur annotatio saeculi XVII in codice R 2 Vitae II S. Aidi, quam attulimus [Supra, num. 9.] , et Colgani haece verba: “Colitur in… Slieb-lieg in Tirconallia, ubi capella ipsi sacra et solemnis peregrinatio [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, annot. 31.] .” Adde huius loci mentionem in pluribus antiquis calendariis, ubi de S. Aido [Supra, num. 9, et infra in sylloge de sanctis qui in utraque Scotia coluntur.] . Ineunte, ut videtur, saeculo XIX vel vergente XVIII, nondum desierat peregrinorum frequentia qui voti vel pietatis causa illuc adire solebant [Litterae Iohannis O'Donovan, datae in Kill Chartaigh (hodie Kilcar parochia, in baronia Banagh), d. 20 octobris 1835, inter Letters containing Information relative to the Antiquities of the County of Donegal collected during the progress of the Ordnance Survey in 1835, p. 216 – 17, ap. O'Hanlon, l. c.] . Id autem quo anni die tunc fieri solitum sit, auctores rescivisse non videntur; sed conicere licet d. 10 novembris servatum esse, quem Colganus expresse indicat [L. c.] . Hodie sacra loca nondum deseruit frequentia peregrinorum, etsi pristina illa pompa iamdudum conquievit. Vestigia eorum qui locum sacrum visitarant repperit Iohannes O'Hanlon anno 1868, mense iulio [T. c., p. 733.] ; certi etiam erant lapides quos preces mittentes obire solebant; ter e fonte sacro bibebant aquam [Ibid.] . Fama est in eadem regione, eo tempore quo S. Aidus in vertice Slieve League monasterium conderet, S. Columbam Hiensem haud procul inde sedem habuisse, in loco cui nomen indidit Glencolumkille, seu Vallis S. Columbae [T. c., p. 732.] . Neque hoc temporum rationi repugnat [Cf. supra, num. 11, et infra, annotata ad cap. 52 Vitae I.] .

[18] [Quomodo Brigidam capitis dolore curaverit.] Cur S. Aidus a capite dolentibus invocari potissimum solitus sit, omnes eius Vitae fuse exponunt [Vita I, cap. 17; Vitae II et III, cap. 13.] ; fertur enim homini aegro illud malum precibus suis ademisse et in se excepisse [Immo vero, ad haec usque tempora viget mos invocandi S. Aidi ut morbum illum levet; vid. infra, annotata ad cap. 1 Vitae I.] . Quam antiquitus illius doloris curatio a S. Aido peti coepta sit, ostendit scilicet narratiuncula, quae in prima alteraque eius Vita [In tertia Vita, suppresso Brigidae nomine, inducitur “quedam sancta virgo”.] proxime sequitur, de S. Brigida idem beneficium a S. Aido adepta. Brigidam quidem capitis dolore curatam narrant nonnullae huius virginis Vitae, latine BHL. 1455 [Act. SS., Febr. t. I, p. 121.] , 1456 [Colgan, Trias Thaumaturga, p. 529, col. 2, cap. 27 – 28.] , 1461 [Colgan, op. c., p. 578 – 79; Act. SS., t. c., p. 182 – 83; Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 58 – 60.] , gadelice Vita e Libro Lismoriensi [Wh. Stokes, Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 41 – 42, lin. 1383 – 1393.] et fragmentum e codice Rawlinson B. 512 [Fol. 33 – 33v. Cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVIII, annot. 2.] . Hunc locum hactenus ineditum et ceteris fusiorem ex apographo typis mandamus quod ad nos pro sua humanitate transmisit v. cl. Carolus Plummer. In gadelicis vocibus nihil omnino immutavimus; latinas vero sententias, quae hic illic interspersae sunt, adeo barbare et inquinate librarius exscripserat ut pleraque ad rectam scripturam silentio restituenda fuerint. Ba trom for Brigit ind inbuith eter di Chaisc la cen 〈n〉-galar. “Ni bae son,” ar Mel. “In tan rigmai ni do aithrius ar cetchoggba 〈la〉 la firu Tethbae, regaid Brigit lenn cona ingenaib; ata lieg amrai la firu Midi .i. Aed mac Bric, dogenai do 〈fh〉 repaid siu.” (Latine: Inter dominicam Resurrectionis et dominicam in Albis capite doluit Brigida. “Hoc aliter se habeat oportet,” ait Mel [De S. Mel episcopo vid. Act. SS., t. c., p. 778 – 782; Colgan, op. c., p. 259 – 64; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. II, p. 360 – 67.] ; “quando ibimus ad visendam primam ecclesiam a nobis erectam in Fir Tethba [Haec regio erat in occidentali Midia, Hiberniae provincia.] , veniet nobiscum Brigida cum suis virginibus; est inter homines Midiae medicus mirabilis Aed mac Bric qui tibi medebitur.”) Hoc loco latine narratur ut sanaverit Brigida virgines duas omnibus membris captas et aquam in cerevisiam immutaverit; quae cum ad rem non pertineant omittimus. Dia [Fol. 33v, col. 1.] luain min-chasc iarom luid Brigit ina carput, 7 a ingena ina coemtecht, 7 an da epscop Mel 7 Melcu, in Campum Midi docum lego; 7 co ndicsidis iarom in Campum Tethbae da athrius luic boe and do Mel 7 do Melcoin. (Latine: Postridie dominicae in Albis profecta est Brigida in suo curru, comitantibus virginibus suis et duobus episcopis Mel et Melcu [De hoc sancto episcopo, vid. Act. SS., t. c., ibid.; Colgan, op. c., p. 364; O'Hanlon, t. c., p. 367 – 68.] , in campum Midiae [Campus nempe qui in Midia provincia patet; cf. infra, annot. ad cap. 40 Vitae I.] ad medicum; ut postea tenderent in campum Tethba ad visendum locum qui ad Mel et Melcu pertinebat.) Tertiaque feria in nocte ad domum devertunt Laginensis cuiusdam viri de Nepotibus Briuin Eolaig [Ui Briuin Eolaig, suspicatur v. cl. Carolus Plummer perperam scriptum esse pro Ui Briuin Chualann, de quibus Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 663, col. 1, i. v. Ui Briuin Chualand.] . Ille eos suscepit, et respiciens benigne pavit sanctam Brigitam cum episcopis. Arces an fer maith hisin, 7 a aithech tige. (Latine: Conquestus est bonus ille vir et uxor eius apud Brigidam.) Uxor inquit: “Quotquot genui defuncti sunt, praeter duas filias, quae et ipsae mutae sunt a die nativitatis.” Illa vadit ad vadum Firgoirt [Gadelicum nomen esse debuit Ath Firgoirt; ceterum ignotus locus.] . Sancta cadit Brigita in medio vado nescio qua causa paventes … [Locus in codice indistinctus; an leg. patrante? Sequuntur tres quattuorve litterae quae legi non potuerunt. Conicere licet pavisse equos ut curru decideret S. Brigida.] illisumque lapidi sanctum in vertice vulneratum 〈est〉 caput, aquasque cum sanguine cruentavit largiter perfuso. Sanctaque Brigita ad alteram locuta est mutam filiam: “Aquam sanguine permixtam circumfunde tuo collo in nomine Dei.” Et sic fecit. Et illa dixit: “Sanasti me; gratias ago Deo.” “Gair do siair,” ar Brigit frisin ingin slain. “Tairle, a fiur,” ol si. “Veniam dano,” ar a setig. “Am slan cia thiasiur [Vox indistincta.] ; ru slechtus i neis in charpuit; am slan iarom.” “Argib tra,” ar Brigit frisind ingin, “da fer tig 〈e〉; 7 a nadrubalt duib d' 〈sh〉 oer-clandaib, co mberid in lin cetna iterum.” Batir falti 〈g〉 issudiu. (Haec valde incondita sunt et depravata; dubie verti possunt: “Voca sororem tuam,” ait Brigida puellae quae sanata fuerat. “Veniat,” ait, “soror eius.” “Quae si res ita se habent, veniam,” ait socia eius. “Etsi venio, sanata sum. Me prostravi post currum et exinde sanata sum.” Dixit Brigida mulieri: “Accipe virum tuum; et quot liberi vestri ingenui mortui sunt, totidem denuo procreabitis.” Qua de re gavisi sunt.) Et lapis ille memorabilis saepe sanat plures. Nach cend co cend-galar suidigthir do, is 〈s〉 lan dudintai huath. Is andsin corrancatar frisin suid liag, fri Aed mac Bric, ar [Sic cod.; an leg. .i.?] ind epscop. Cend na noeb ingine tetigit. (Latine: Quodcumque caput dolens ad illum (lapidem) applicatur, sanum inde retrahitur. Tunc pervenerunt ad peritum medicum, Aed mac Bric episcopum. Caput sanctae virginis tetigit.) Et talibus verbis virginem compellat: “A medico tacta est tui, virgo, vena capitis, qui me est melior satis.”

[19] [Quis Aidus] Ex his igitur omnibus narrationibus, BHL. 1455 et 1456 atque Vita gadelica e Libro Lismoriensi ad quendam medicum confugisse S. Brigidam scribunt, at medici nomen reticent. BHL. 1461 tradit episcopum fuisse medicum illum Eth vocabulo; haec forma est nominis Aid, nihilque perspicimus cur hunc fuisse Etchaenium episcopum Cluainfodensem scripserit Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 305.] . Verum, etsi non fortuito videtur esse factum ut illa quae e Vitis S. Brigidae recitavimus adeo similia sint iis quae leguntur in Vitis S. Aidi, advertendum est non ad amussim inter se consentire illas narratiunculas. Vitae enim Brigidae tradunt sanctam virginem casu quodam, seu verius prodigio, necopinato curatam dum ad medicum visendum iter facit; Aidi autem Vitae omnes narrant Brigidam, longe a sancto episcopo degentem, dolore liberatam fuisse, invocato eius nomine, nec de profectu S. Aidi in arte medica verbum ullum faciunt.

[20] [cui Brigidae affuerit.] Attamen non haec una narratiuncula in Vitis S. Aidi inserta est, quae singularis illius coniunctionis cum S. Brigida indicium esset; ferunt enim caelo delapsum in sinum Brigidae evangeliorum librum quem Aido petenti tradiderit [Vita I, cap. 21; Vita II, cap. 16; Vita III omittit.] . Accedit quod e tribus templis Killariensibus, unum S. Aido dicatum est, reliqua S. Brigidae [Colganus, op. c., p. 423, col. 2, annot. 31; in hoc Colganus deceptus est quod parochiale templum S. Aido dicatum scribit; re ipsa est S. Brigidae, G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI, p. 332, annot. 2.] ; de sacris fontibus, idem fere notandum est [Haec Antonius Cogan, The Diocese of Meath, Ancient and Modern, t. III (Dublin, 1870), p. 575, annot.: Tres Killariae fuere fontes sacri, S. Aido unus, alter S. Brigidae, tertius denique, ut veri simillimum est, S. Cumano. Adde S. Aidum in iis locis adhuc vulgo dici “Bishop Hugh”.] . Sed in his omnibus quae de S. Brigida et S. Aido narrantur, parachronismus videtur latere. Kildariensis enim virgo circiter anno 525 mortua est [Annals of Ulster, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 40 – 42.] ; neque facile putandum est iam tum late increbruisse famam S. Aidi episcopi qui anno 589 defunctus est [Supra, num. 7.] . Profecto hoc unum est e pluribus iis quae, ut Colganus scribit de Vita II S. Aidi [Op. c., p. 422, col. 1, annot. 1.] , “plus examinationis postularent quam apportant utilitatis [Similia fere de hac Brigidae cum Aido coniunctione Bollandus, Act. SS., Febr. t. I, p. 117; cf. p. 183, col. 1, annot. b.] .” Neque enim facile conieceris alium quendam e multis sanctis Aidis fuisse, quem Brigida precata sit; quippe a remota antiquitate nostrum S. Aidum esse invocatum ad levandos capitis dolores, perspicuo testimonio demonstrat hymnus O rex, o rector regminis, de quo mox dicemus. Parum veri simile est Brigidam quandam aliam a clarissima virgine Kildariensi utroque loco esse a scriptoribus Vitarum S. Aidi intellectam [Notat Antonius Cogan, l. c., S. Brigidam Kildariensem haud procul Killaria se inter virgines sacras devovisse et fortasse aliquandiu Killariae commorasse.] ; profecto si de alia ageretur, id aperte significarent. Et scrutatis diligenter quae de ceteris sanctis Brigidis repperimus, nullam legimus in partibus Killariensibus habitasse. Quae proxime vixit, Brigida de Moin Miolain [Huius festum indicitur d. 9 martii; vid. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. III, p. 277.] , triginta fere passuum milibus aberat a Killaria [Cf. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 541, col. 2, i. v. Moin Milain. Vid. infra, cap. 17 Vitae I, cum annot.] . Quod si quis error irrepsit, haud scio an ortus sit e confusione nominum; adeo similis est Killariae Kildaria [Hoc nos monuit v. cl. Carolus Plummer.] . Et de his quidem coniecturis diximus satis; ne omnia omnino conturbemus, adducto S. Aido illo ex rege Lageniae episcopo Kildariensi, qui an. 638 obiisse traditur [Supra, num. 16.] .

[21] [Hymnus de S. Aido.] Hymnus, cuius modo meminimus, legitur in codice olim Augiensi, nunc Carlsruhanae bibliothecae num. CCXXI, fol. 191. Hanc codicis partem descripsit saec. VIII exeunte manus franconica [Alfred Holder, Die reichenauer Handschriften, t. I (Leipzig, 1906), p. 504.] , ex exemplari, si quid videmus, insulari, ut aiunt; profecto huius partis librarius hibernice nesciebat, qui Moilrum pro Moilruin exhibet [Fol. 192. Holder, t. c., p. 505.] . Glossae eadem manu superscriptae sunt [Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters, t. III (Freiburg i. B., 1855), p. 182.] . Hymnus ab F. J. Mone primum editus est [T. c., p. 181 – 82. Typis recudit et disserit Wm. Reeves, Hymnus Sancti Aidi, in Proceedings of the Royal Irish Academy, t. VII, p. 91 – 96. Carmen autem hibernicum Aed oll fri andud nane, de quo Mone ad Reeves scripserat, ibid., p. 96, ad nullum sanctum pertinet, sed ad Aidum quendam principem, filium Diarmaidi, in Lagenia. Cf. Wh. Stokes and J. Strachan, Thesaurus Palaeohibernicus, t. II, pp. XXXIV, 295. Adde hymnum “O rex, o rector regminis” typis iterum mandatum esse a G. T. Stokes, t. c., p. 333, annot. 1.] , dein ab Wh. Stokesio [Lives of Saints from the Book of Lismore, p. 324.] , tandem ab O. B. Schlutter [An Irish-Latin Charm, in The American Journal of Philology, t. XX (1899), p. 71 – 74. Cf. H. d'Arbois de Jubainville, in Revue Celtique, t. XXI (1900), p. 267 – 68.] . Illum recudimus ex editionibus inter se collatis.

      O rex, o rector regminis,
O cultor caeli carminis,
O persecutor murmoris,
O Deus alti agminis!
      Aido maic Bricc benevola [(Aido - benevola) Aido sanctus mech (sup. lin. filio) Prich (sup. lin. pater) benibula cod.; Aido esse gen. sing. nominis Aid perspexit Reeves, p. 93; antiqua optimaque est ea genetivi forma; sanctus e glossa in versum irrepsisse vidit Mone; filio et pater explanant mech et Prich, pro maic et Bricc, latine filii et Breaci. Filio gen. sing. forma est, ad normam gen. sing. Aido fabricata.]
Posco pura [puro cod.; an intellegendum puri, gen. sing. forma ad exemplum gadelici sermonis in-o desinente? Sed veri similius est hoc perperam esse scriptum post posco.] precamina,
Ut refrigerat [sic cod.; recte, ut videtur, coniecit H. d'Arbois de Jubainville hanc esse latinam subiunctivi formam fictam ad exemplum gadelici subiunctivi.] flumina
Mei capitis calida.
      Curat [sic cod.; recte, ut videtur, coniecit H. d'Arbois de Jubainville hanc esse latinam subiunctivi formam fictam ad exemplum gadelici subiunctivi.] caput cum crenibus [renibus cod.; crenibus (pro crinibus) Schlutter.]
Meis, atque caucalibus [sic Schlutter; cum talibus cod., superscripta glossa cerebre. Cf. Schlutter, p. 73 et Stokes, p. 324, annot. 6.] [Caucalia, id est cerebrum; vid. Schlutter, p. 73.] ,
Cum oculis et genibus [intellege genis.] ,
Cum auribus et naribus,
      Cum inclitis emantibus [euntibus cod., superscripta glossa nervibus; correxit Schlutter.] [Hic intellegendi videntur ἱμάντες seu nervi; vid. Schlutter, p. 73 – 74.] ,
Cum fistulis sonantibus [Is est meatus auricularis; vid. Schlutter, p. 74.] ,
Cum lingua atque dentibus,
Cum lacrimarum fontibus.
      Sanctus Aid altus adiuvat [sic cod.; recte, ut videtur, coniecit H. d'Arbois de Jubainville hanc esse latinam subiunctivi formam fictam ad exemplum gadelici subiunctivi.] ,
Meum caput ut liberat [sic cod.; recte, ut videtur, coniecit H. d'Arbois de Jubainville hanc esse latinam subiunctivi formam fictam ad exemplum gadelici subiunctivi.] ,
Ut hoc totum perseverat [sic cod.; recte, ut videtur, coniecit H. d'Arbois de Jubainville hanc esse latinam subiunctivi formam fictam ad exemplum gadelici subiunctivi.]
Sanum atque vigilat [sic cod.; recte, ut videtur, coniecit H. d'Arbois de Jubainville hanc esse latinam subiunctivi formam fictam ad exemplum gadelici subiunctivi.] .

Restat ut advertamus, S. Aidum non invocari in cantamento seu fascino prisco hibernico ad capitis dolores repellendos, quod incipit: Oculus Issaiae [Stokes and Strachan, t. c., p. 248 – 49. Cf. R. I. Best, The St. Gall Incantation against Headache, in Eriu, t. VIII (1915), p. 100.] .

[22] [Reliquiae.] Reliquiae S. Aidi nullae videntur superesse [Eius lipsana olim in monasterio quod apud Eanach Midhbreuin condiderat servata fuisse leguntur in Vita I, cap. 44, et Vita II, cap. 38. Parallelus locus in Vita III excisus est. Scribit autem G. T. Stokes, t. c., p. 330, annot. 4: “The relics of St. Hugh seem to have been in the possession of Sir Richard Nagle sixty years ago, with other treasures of the Geoghegan clan… I wonder what has become of all these antiquities.” Sed utrum lipsana an alias res sacras hic intellegat vir doctus, non liquet.] , praeter baculum eius seu lituum. Huius fragmentum, novem fere digitis longum, inventum est haud procul a civitate Loughrea, comitatus Galviensis, quod in aedibus Regiae Academiae Hibernicae Dublinii nunc asservatur. Eius formam qui doceri velit, antiquarios consulat [George Coffey, Guide to the Celtic Antiquities of the Christian Period preserved in the National Museum, Dublin, p. 64; H. S. Crawford, A Descriptive List of Irish Shrines and Reliquaries, Part II, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. LXIII (1923), p. 172, num. 22.] . Nos ea potius excipiamus quae in codice martyrologii Dungallensis fusioris, nunc in Regia bibliotheca Bruxellensi signato 5095 – 5096 [De quo supra, p. 305.] , fol. 104v, de S. Aidi baculo aliisque rebus ad eum pertinentibus leguntur. Haec num a Iohanne Colgano scripta sint, certo definire non audemus; sed alium fuisse scriptorem a Michaele O'Clery non est ambiguum [Locus iam editus est in The Martyrology of Donegal, p. XLI; sed cuius manu scriptus esset, martyrologii editores resciscere non potuerant.] . Sic autem sonat: Aodh mac Bric mic Corbmaic mic Cremhthuinn [ante correctionem Bric.] mic Fiachach o bfuilitt Cinel Fiadhach i cCill Lair na Midhi do rugadh he. Ata a bhacholl miorbuiligh d'fionnbhruin, .i. pras go nairgedh buailte, ar fagail ag Piotar mac Eocagain. Ata Rath Aodha tempull porraisdi ann fos. As e fein do fuair an bhachall. Facit p..atanea [compendium duarum triumve litterarum quod solvere nescimus; legerunt platanea Dungallensis martyrologii editores, l. c., sed dubitanter; melius forsan conieceris subitanea.] miracula in periuros. I cCill Lair fos ata tempull Aodha. Do tairrngir Patraic a ghein o Fhiachach ann tan tug 15 baile d'ferann timceall Chill Air dho iar mallacht chloch Usnech dho 〈co〉 nach gabat [ita profecto legendum, addita voce co; parum abest ut legi possit in codice chonach.] greim. Latine: Aodh filius Breci filii Cormaci filii Creamthanni filii Fiachai, e quo (Fiachao orta est) Ceneoil Fiachach (Gens Fiachai) [Cf. annotata ad caput 1 Vitae I, et supra, num. 7.] , in Killaria Midiae natus est [Cf. annotata eadem, et supra, p. 495, annot. 2.] . Huius portentosum baculum e Finnbruin, id est ex aere argentoque caelato, fabricatum habet Petrus Mac Eochagain [Quod hodierna anglicanaque forma scriberetur Mac Gaffigan, Gahagan, Gavagan, Gavigan, Gavacan, Gaffikan, Gaffikin, Gagan, cet. Padraig de Bhulbh (Patrick Woulfe), Sloinnte Gaedheal is Gall. Irish Names and Surnames, t. II (Baile Atha Cliath, 1922), p. 84, col. 1, i. v. Mac Eachagain. Sed huius ipsius gentis, e qua ortus est S. Aidus, nomen olim scribi solitum Mac Geoghegan, nunc, omisso Mac, effertur Geoghegan, G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 326, annot. 4. De hac familia pauca diximus supra, inter annotata ad num. 7; cf. infra, annot. ad cap. 1 Vitae I.] . Adhuc exsistit eo in loco Raith Aodha parochiale templum [Vid. infra, inter annotata ad cap. 48 Vitae I.] . Ipse baculum invenit (Petrus). Facit p..tanea [compendium duarum triumve litterarum quod solvere nescimus; legerunt platanea Dungallensis martyrologii editores, l. c., sed dubitanter; melius forsan conieceris subitanea.] miracula in periuros [Miraculorum genus in Hibernia, uti pernecessarium ita perfrequens. Cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CV; de consuetudine iurandi in baculum, Id., t. c., p. CLXXVI.] . Killariae etiam templum est Aodhi [Cf. supra, num. 1 et 20.] . Praedixit Patricius eum e Fiachai sanguine nasciturum, cum illi (Patricio) dati sunt vici quindecim circum Killariam, postquam lapidibus de Uisneach maledixit, ut ad nullum negotium apta essent [De his vide Tripartitam S. Patricii Vitam, ap. Wh. Stokes, The Tripartite Life, t. I, p. 80; ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 131, col. 2, cap. 17 – 18; cf. Iocelini locum ap. Colganum, op. c., p. 88, col. 2, num. 100. Nusquam Aidi nomen legitur.]

I. VITA S. AIDI PRIMA

Aidus episcopus Killariensis in Hibernia (S.)

BHL Number: 0189

E codice olim Salmanticensi, nunc Bruxellensi, in Bibliotheca Regia 7672 – 7674. Vid. Comm. praev. num. 2.

Incipit Vita sancti Aidi filii Bricc [Nomen patris S. Aidi in casu nominativo legimus Brec, Brecc, Breac, Brecht, Brech, Brichius cet.; in genetivo gadelice Bric, Bricc. Sed, uti mos est Hibernis, promiscue gadelica et latina forma usurpatur; hic Bricc, mox Briccii, ubi latinum genetivi inclinamentum assutum est gadelico genetivo. Nomen autem Brec haud scio an primitus significarit tructam, piscis genus; bestiarum enim nominibus priscos Hibernos non numquam appellatos novimus. De conceptione per piscem vid. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CLVIII.] .

[1] [Aidi genus II, 1; III, 1.] Aidus sanctus episcopus, qui vocatur filius Briccii, de nepotibus Neill [Neill genetivus est nominis Niall. Hic autem Niall, cognomento Naoighiallach (id est, a novem obsidibus, vel ἐννεαόμηρος), insulam universam regnavit, ut Hiberni historici ferunt, annis 379 – 405. Nomine Ui Neill, id est Nepotum Nialli, veniebant eius posteri e paterna linea. Horum fines bifariam dividebantur: Ui Neill in Tuaiscirt seu UiNeill in Fochla (latine Nepotes Nialli Septemtrionales), et Ui Neill in Deiscirt (Nepotes Nialli Australes), E. MacNeill, Phases of Irish History, p. 184 – 86; Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 677, col. 1, i. vv. Ui Neill et Ui Neill in Deiscirt. Ad australem ramum pertinebat Cenel Fiachach, seu posteri Fiacha-i filii Nialli, e quibus Aidus paternam duxit originem, Hogan, op. c., p. 220, col. 2, i. v. Cenel Fiachach. De stemmate S. Aidi, cf. Comm. praev. num. 7. Conicit J. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. II, p. 188, annot. 20, natum esse Aidum in finibus paternae gentis et educatum fuisse a consanguineis matris suae; quod et iis quae mox narrabuntur, et Hibernorum moribus, de quibus egimus supra, p. 153 – 54, aptissime respondet. Killariae natum esse Aidum tradit documentum non spernendae, ut videtur, auctoritatis et iis fere in locis collectum, quod typis mandavimus supra, Comm. praev. num. 22, e codice Bruxellensi 5095 – 5096. Sed haud debilibus argumentis contendit v. cl. G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI, p. 327, annot. 5, natum esse Aidum in loco dicto Rathugh (de quo infra inter annotata ad cap. 48 huius Vitae I). Ipsum enim vicum Rathugh et quae circumiacent praedia ad annum 1641 vel 1650 obtinuit gens Mac Geoghegan, e qua ortus est S. Aidus, Id., ibid., p. 326, annot. 4, et p. 335, annot. 1. Obiecerit quispiam, quod in cap. 48 legimus, locum illum impetrasse Aidum a laico domino; aliter se res habuisset, si in suam haereditatem intrasset. Verum, in eadem hac Vita, cap. 3, traditur S. Aidus a paternis bonis fuisse prohibitus, et in Vita III, cap. 42, castelli dominus legitur fuisse Aidi propinquus.] oriundus fuit. Mater vero sancti Aidii [sic cod.] de genere Munnensium [sic cod.] [Ita fere semper scribit librarius Momonensium seu Mumonensium nomen, qui Momoniam seu Mumoniam, Hiberniae provinciam, incolebant. Ceterum e regio Mumonensium sanguine ortam matrem S. Aidi facile crediderim; hoc enim loco addit Vita III illam etiam fuisse “satis nobilem”, et mox narrabitur prodigium a S. Aido patratum in Mumonensium reginae gratiam, cap. 18.] , de genere Muscrigi Thire [Tractus ga delice appellatus Muscraighe Tire, complexus esse videtur totas fere baronias, quae nunc sunt, Lower Ormond et Upper Ormond, in comitatu Tipperary, Hogan, op. c., p. 554, col. 1, i. v. Muscrige Tire.] originem duxit. Que cum esset pregnans [Spurcam hanc narratiunculam a profanis litteris mutuatum esse hagiographum primus advertit Henricus Zimmer, in Göttingische gelehrte Anzeigen, 1891, p. 168 – 70, qui parallelum locum ibidem edidit ex antiquo tractatu epico De rebus gestis et temporibus Ailiolli Olom, seu, ut alii eundem appellare maluerunt, Cath Mucraimhe, id est De praelio Mucraimhensi. Addidit v. cl. H. d'Arbois de Jubainville, in Revue Celtique, t. XII (1891), p. 395 – 96, alteram eiusdem recensionem e tractatu item epico Compert Conchobuir, id est De conceptione Conchoburi, ed. Kuno Meyer, in Revue Celtique, t. VI (1883), p. 175 – 76. Tertiam tandem subiecit Carolus Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CXL, annot. 2, quae altera est prioris narratiunculae recensio, e tractatu Coir Anmann, id est De veriloquio nominum in heroicis narrationibus occurrentium, ed. Wh. Stokes in Wh. Stokes und E. Windisch, Irische Texte, t. III, p. 402, num. 273. Denique eandem narrationem e Cath Mucraimhe suo stilo satis fuse exponit Seathrun Ceitinn (Geoffrey Keating), Foras Feasa ar Eirinn, t. II, ed. P. S. Dinneen, pp. 272, 274. Et in hagiographicis scriptis similia leguntur, ut in Vita latina S. Lasriani seu Molaissei abbatis de Daimh Inis, BHL. 4725, ap. Plummer, op. c., t. II, p. 131 – 32; in Vita eiusdem gadelica apud S. H. O'Grady, Silva Gadelica, t. I, p. 18 – 19; in Vita latina S. Declani, BHL. 2116, ap. Plummer, t. c., p. 36; in Vita eiusdem gadelica, ed. P. Power, Life of St. Declan of Ardmore and Life of St. Mochuda of Lismore (London, 1914), p. 8 (= Irish Texts Society, t. XVI). Ineptarum illarum fabularum natalium inter se comparandarum non est hic locus; cum praesertim de hoc argumento egerit praeclare v. d. Carolus Plummer, op. c., t. I, p. LXVII, annot. 6; pp. CXXXII, CXXXIX – CXL, CLVII – CLVIII; Id., Bethada Naem nErenn, t. II, p. 324, annot. in § 5; p. 326, annot. in § 16. Cf. W. G. Wood-Martin, Traces of the Elder Faiths of Ireland, t. II, p. 120 – 21; et de petra Ardmorensi, pp. 233 – 34, 243 – 44.] vicinaque partui, [Prodigia in eius nativitate.] quidam propheta [Huic prophetae, seu ut Vita II interpretari maluit, astrorum perito, partes druidae devolutae sunt, cuius persona et in Vitis S. Lasriani et in plerisque profanis narrationibus quas annot. 5 adduximus, hoc loco inducitur. Haud scio an hagiographus in mente habuerit illum, dicamne sanctum an druidam, Becc mac De, de quo infra, p. 512, annot. 4; etenim in cap. 27, infra, scribere videtur se iamiam mentionem fecisse S. Becc mac De.] venit secus domum eius, qui dixit commitibus [sic cod.] suis: “Est in domu hac mulier parturiens. Si cras nasceretur infans quem parturit, hora matutina, erit magnus coram Deo et hominibus in tota hac insula Hybernie [Adverte quam inepte sit inductus nescio quis christianae religionis et pietatis color ac species in mirando hoc vaticinio. Quod autem aliae aliter Vitae S. Aidi haec prophetae verba referunt, nihili est faciendum.] . [Cf. Luc. 1, 15.]” Audiens autem puella quedam hec omnia retulit parturienti. Que respondens ait: “Nisi per latera venerit [Ita dure profanae narratiunculae ipsissima verba latina fecit et Vita III. Minus horrida Vitae II phrasis, quae offensionis vitandae gratia scribere maluit: “Nisi anima mea de corpore exierit.” Pie autem religioseque videlicet totum factum Deo tribuunt Vitae S. Lasriani.] , usque cras non egredietur de utero meo.” Exsurgens igitur [in marg. corr.] abiit foras et sedit super petram. Fecitque Dominus hoc mirabile [De Domino silet Vita II; quod si ceterae fecissent, minus nobis displicuissent.] : nam caput infantis stetit super petram et fecit concavitatem quandam in ea secundum similitudinem capitis infantis; et usque hodie manet, et aqua que fit in eo concavo omnem langorem [sic cod.] sanat omni credenti [Prudentem illam fidei mentionem, quae in Vita II desideratur, inserit et Vita III. Haec Colganus annotat, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, col. 2, annot. 5: “Hodie visitur et cum magna populi devotione frequentatur ille lapis cum tali concavitate in caemeterio Ecclesiae de Kill-air in Media.” Cf. quae de natali petra S. Declani tradit v. d. P. Power, op. c., p. 161, annot. 34; similia de lapide natali S. Columbae ap. Wm. Reeves, The Life of St. Columba by Adamnan, p. LXVIII, annot. f. Sed in hoc deceptus esse Colganus videtur quod Killariae in coemeterio lapidem esse scribit, nisi tamen eundem lapidem et Killariae et in Rathugh visum esse credimus. Certum est enim in vicinia fontis S. Aido sacri in parochia Rathugh adhuc iacere lapidem illum, cuius descriptionem effigiemque require a G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. c., p. 331 – 33; cf. Iohannis O'Donovan adhuc ineditas litteras de comitatu Westmeath. In ea parochia scribit Stokesius, ibid., p. 332, sua etiam aetate persuasum vulgo fuisse, si quis in lapidis concavitate altera caput insereret, in altera minore cubitum, cephalalgia curatum iri. Sepulcralem S. Aidi lapidem vocant homines rustici, sed nullum est dubium quin re ipsa natalis sit lapis. Ideo forsitan alterum cum altero loco commiscuit Colganus, quod Rathugh est in baronia Moy-cashel, Killare in baronia Moy-ashel olim dicta, nunc Rathconrath, eiusdem comitatus Westmeath.] .

[2] [Adulescens obvios habet II, 2; III, 1 – 2.] Erat autem sanctus episcopus Aidus in domo matris sue alitus in terra Munnensium [sic cod.] puerulus [Hic inserit Vita III locum de sanctimonia adulescentis, quem tamen profanum hominem esse profanamque vitam agere parentes eius volebant.] . Denique adhuc iuvenis factus, gregem porcorum [Porcos illos ubique silentio praetermittit Vita III.] in silvis querens, sanctum Brandanum Birra [De huius aetate, Comm. praev. num. 11. Vid. A. P. F[orbes], ap. W. Smith and H. Wace, Dictionary of Christian Biography, t. I, p. 334 – 35.] invenit in aliquo secreto loco scribentem [scribens man. prima; scribentem corr. man. rec.] euuangelium, [Brendanum Birrensem et Cainnechum] et Kennechus [De huius aetate, Comm. praev. ibid. Vid. de hoc Kilkenniensis tractus tutelari sancto Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XLIII – XLV; O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. X, p. 134 – 69.] sanctum Aidum nuper venientem [locus corruptus.] … Loquentes autem et salutantes sancti invicem, viderunt puerum proximantem. Quem ut vidit Brandanus, surrexit obviam ei et cum gaudio magno suscepit eum. Kennechus autem accussabat [sic cod.] sanctum Dei in adventu pueri resurgere. Cui Brandanus ait: “Nonne vides quod video?” Kennechus respondit: “Non.” Brandanus dixit: “Quare non surgerem? Ecce angeli Dei veniunt ad nos. Excercitus [sic cod.] enim angelorum commitatur [sic cod.] eum [Adicit Vita III vaticinium de S. Aido episcopo futuro.] .” Puer autem dixit illis: “Gregem porcorum num vidistis in hiis locis?” Dixit ei Brandanus: “Vade illuc et ibi invenies gregem quem queris.” Et ita invenit.

[3] [Eius educatio. II, 3; III, 3.] Hic autem puer Aidus nullo magistro doctus erat, nec litteris eruditus est, nec regulis ecclesiasticis formatus est usque ad [una littera in ras.] tempus adolescentie sue; sed inter plebiles [Id est laicos, saeculares, mundanos, profanos.] homines rustico more viventes nutritus est apud matrem suam [Alterum locum de adulescentis sanctimonia assuit Vita III.] . Cum autem factus esset adolescens, perrexit ad patriam suam [Intellege e Mumonia in Midiam, in regionem Ui Fiachach, quo paterna stirpe pertinebat Aidus. Vid. Comm. praev. num. 7. “Regionem Midhi” conceptis verbis memorat Vita III.] , ut ibi hereditatem teneret. Quem fratres sui nullo modo [in marg. corr.] receperunt, nec ei hereditatem dederunt [Cf. Vitam III, ubi eadem fusius narrantur.] . Quod ipse videns, [Hereditatem paternam obtinere nititur;] puellam quandam [Haec filia fuisse “cuiusdam hominis potentis” in Vita III legitur. Adverte huius modi manus iniectiones (athgabhail) hibernico iure illius aetatis sancitas esse, ut is qui iniuria retinebat vi cogeretur ab eo cui deberet rem reddere. Nusquam tamen alibi videtur haec lex in homines cecidisse. Accedit quod e parallelo loco Vitae III patet, nonnullis e cognatis S. Aidi displicuisse iniuriam illi a fratribus illatam.] ex eis secum rapuit, ut per hanc iniuriam fratres afflicti hereditatem sibi darent. Reversus autem Aidus cum puella rapta ceterisque commitibus, venit secus cellam sancti episcopi Illundi [Cf. supra, p. 314 A, i. v. Illandus, et locos ibidem allatos. Cella autem S. Illandi videtur fuisse in loco dicto Raith Liphthen seu Raith Libhthen, de quo ibidem breviter egimus, in annot. 3; cf. de vico illo et monasterio S. Illandi, G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 328 – 29, annot. 3; hic apud Colganum se legisse testatur, saeculo XVII ineunte in eo monasterio fuisse statuam S. Illandi mitrati. His auctoribus adde Mervyn Archdall in Monastico Hibernico, et Antonium Cogan, The Diocese of Meath, Ancient and Modern, t. II (Dublin, 1867), p. 514, annot. Hic opinatur Raith Liphthen ibi fuisse ubi sacellum postea fuit Rathline dictum. Hoc idem est ac illud Rathlihen, de quo supra, p. 314, annot. 3. Consanguineos fuisse Aidum et Illandum notat G. T. Stokes, op. c., p. 328 – 29.] . Cumque Illundus vidisset [ante corr. uenisset.] eum [cum cod.] modico intervallo et angelos Dei cum eo, ait ministro suo: “Vade, [sed, suadente S. Illundo, divitiis renuntians] et dic adolescenti qui est in itinere ut ad me paulisper declinet.” Et ipse audiens humiliter ad episcopum Illundum venit. Qui dixit ei: “Quid queris, fili, hereditatem paternam? Ecce habes patrem cui est celum et terra, qui dabit tibi hereditatem multo maiorem et meliorem in celo et in terra. Et noli per iniuriam querere mortalium terram, et hanc puellam dimitte ad domum suam. [eidem sancto episcopo adhaeret,]” Respondens autem Aidus dixit: “Quodcumque dixeris michi, ego sum paratus facere.” Puella itaque retro dimissa est. Aidus [Pauca hic subicit Vita III de bonis ab Aido abdicatis, et ad capituli calcem de litterarum scripturarumque studiis.] mansit cum sancto Illundo in loco suo, omnibus iussionibus ipsius obediens.

[4] [et ex oboedientia arandi opus suscipit. II, 4; III, 4.] Alio autem die [in marg. signa quae legentium animos faciant intentos.] ait adolescenti: “Fili mi [Addit Vita III: “quia fratres sunt occupati in aliis rebus”. Sed has ut alias eiusdem modi varietates vix operae pretium est recensere, quas ad libidinem scriptor illius recensionis effinxit.] , nuncquid potes arator fieri et manum ponere super aratrum?” Qui respondens ait: “Pater, possum omni imperio tuo obedire.” Ad arandum itaque perrexit et alius puer secum, et manum posuit super aratrum.

[5] [Bovis defectus miraculo suppletur; II, 4; III, 4.] Quadam autem die venit quidam ad eum de habitantibus in loco propinquo, petens ab eo bovem, quem in aratro suo defuisse nunciabat. Tunc Aidus fratri indigenti misertus dixit puero precedenti aratrum: “Resiste paulisper.” Solvensque Aidus unum de aratro bovem dedit illum roganti. Ipse vero Aidus in tribus bobus arabat; bos ex una parte [ante litt. t locus unius litterae in ras.] iugum portabat, et potestas Dei ex altera parte mirabiliter sustinebat [Huc infert more suo scripturae locum Vita III.] .

[6] [itemque vomeris. II, 4; III, 4.] Quadam autem die [in marg. inf. Nota de eius misericordia.] simili modo quidam de arantibus in locis proximis cucurrit ad Aidum, dolens quod in aratro suo illud ferrum quo terra scinditur non habebat, scilicet cultrum. Ipse autem Aidus [Item scripturae locus in Vita II.] ferrum dedit indigenti; et statim sine cultro arabat et divina potentia sine ferro ipse terram scindebat.

[7] [Auctore S. Illundo ab eo secedit, II, 4; III, 4.] Sanctus autem episcopus Illundus [in marg. signa ut initio cap. 4.] in spiritu videns hec miracula in adolescente [prius adolecenti.] vocavit eum ad se et dixit ei: “O fili, quid hec tanta miracula fecisti immaturo [prius in maturo.] adhuc tempore? Nunc [una littera erasa.] enim ascendis ad culmen virtutum, quando necdum cepisti opus perfectum et inicium religionis. Vade autem in pace ad maternam tuam terram [Quippe paterna hereditate pulsus erat Aidus, vel, si malueris, paternis bonis se abdicaverat.] , ibique cellam construe tibi. [Cf. Ruth 1, 8.] Non enim de cetero convenit ut sub manu hominis sed Dei vivas. [sibique monasterium condit.]” Deinde abiit Aidus [S. Aido socii adiunguntur in sola Vita III.] et fundavit sibi cellam que dicitur Enach Midbren [sup. litteram d punctum manu corr., ut legendum sit Midhbren.] [Enachmicbriuin quod in Salmanticensi codice se legisse testatur Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, col. 2, annot. 10, quodque ceteris formis praefert, nos ita scriptum nusquam repperimus. Tres sunt in tractu olim dicto Muscraighe Tire, de quo supra, p. 505, annot. 1, loci nunc Annagh appellati, primus in parochia Dorrha, alter in parochia Kilbarron, tertius in parochia Lorrha, omnes in baronia Lower Ormond. Adde Annaghanerrig in parochia Dorrha, et Annaghbeg in parochia Dromineer, eiusdem baroniae. Sed haud scio an recte viderit J. Lanigan, An Ecclesiastical History of Ireland, t. II, p. 188 – 89, annot. 22, (qui de hoc loco fuse disputat) esse potuisse Nenagh civitatem in eadem baronia. Ceterum haud facile negotium inquirentibus nobis obtigisse fatebitur qui meminerit plus trecenta sexaginta loca hoc nomine in Hibernia appellari, Hogan, op. c., p. 396, col. 2, i.v. Enach. Enach autem Aedha, vel Enach Eada, eadem esse atque hoc Eanach Midhbreuin, originemque duxisse ab Aidi nostri nomine, non audacior est coniectura, Hogan, op. c., p. 397, col. 1, i. v. Enach Aedha, et ibid., col. 2, i. v. Enach Eada. Reliquum est ut memoremus sententiam Mervyni Archdall in Monastico Hibernico, ed. Moran, t. I (Dublin, 1873), p. 146. Is scribit monasterium Enachmidbrenin postea vocatum esse Kilbrenin (hoc loco Usserium antestatur, sed in Britannicarum Ecclesiarum Antiquitatibus equidem nihil huius modi repperi), nunc Strawhall (in parochia Clondulane, baroniae Condons and Clangibbon, comitatus Corcagiensis, East Riding, Census of Ireland, 1901. General Topographical Index, p. 855; locum esse in baronia Muskerry scribit Archdall, l. c.). Ibi monasterii parietinas ad suam usque aetatem videri scribit Archdall, l. c. fultus testimonio Caroli Smith, The Ancient and Present State of the County and City of Cork, t, I. p. 206, sed utra editione Archdall usus sit, resciscere non potuimus; Smithii enim opus primum Dublinii prodiit an. 1750, post Londinii an. 1774.] , ibique mansit et multa miracula illic fecit [in marg. signa ut initio cap. 4.] .

[8] [Pacem a rege pro sua gente petiturus, II, 5; III, 5.] Alio autem tempore rex Munnensium [In huius dicione tunc erat Aidus. De regis nomine haec est coniectura Colgani, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, col. 2, annot. 13: “Videtur hic Rex Momoniae esse Amalgadius filius Ennii filii Alildi, qui fuit frater celebris illius Aengussii Regis Momoniae, cui S. Patricius, dum eum baptizaret, pedem cuspide baculi transfixit. Floruit enim hic Amalgadius circa annum 523, uti et S. Aedus, et de semine eius tres Momonie Reges prodierunt.” Sed vid. quae advertimus in Comm. praev. num. 11.] congregavit omnem exercitum suum in unum. Ipse enim rex voluit ut Nepotes Neill [Nempe Australes illos e quibus originem ducebat Aidus, ut e sequentibus patet. Vid. supra, p. 504 – 05, annot. 1.] sub sua potestate redigeret. Hoc autem audiens rex Nepotum Neill perterritus erat; qui et ipse congregans [ante corr. ggregans.] excercitum, misit [bis cod. sed semel del.] nuncios ad Aidum episcopum ut illius anni pacem rogaret inter paternam et maternam suam gentem [in marg. corr.] . Tunc Aidus perrexit ad regem Munnensium, ut pacem ab eo rogaret. [iter conficit curru una rota suffulto.] Factum est autem [sup. lin. corr.] , dum sanctus iter [in marg. corr.] ageret, una rota currus ipsius confracta est, sed currus [ante corr. uirrus.] mirabiliter altera sola rota suffultus sine impedimento currebat [Simile prodigium leges infra, cap. 49.] . Cumque vidissent currum cum una rota ad se venientem, valde mirabantur, et cum magna gloria et honore sanctum Dei receperunt. [Psalm. 8, 6.] Sed tamen pacem pro qua rogavit nullo modo potuit a rege impetrare, [Rex ob pacem negatam punitur;] ipso recussante et dicente: “Tanta congregatio quam congregavi non erit michi in vacuum.” Reversus autem Dei sanctus a rege ingratus [“Id est absque gratia, sive non obtenta gratia.” Colganus, op. c., p. 422, col. 2, annot. 12.] , unus de amicis, qui erat ei carior cunctis, mortuus est; et aperta est terra, et deglutivit duos equos optimos currus regis. [Psalm. 105, 17.]

[9] [sed facti paenitens, II, 5; III, 5.] Tunc rex, magno timore perterritus, misit legatos post virum Dei, ut ad se rediret, promittens humiliter facere quodcumque sibi iussisset [uississet cod.] . Cumque sanctus Aidus redisset ad regem, exiit rex in oviam [sic cod.] ipsius, et prostravit se ante equorum pedes; et currus cum equis exiit trans regem [Similia e profanis litteris excerpsit et cum S. Aidi facinore contulit v. d. Carolus Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CLXXXVIII, annot.] . Iterumque rex surgens prostravit se ante pedes equorum, et exiit currus trans ipsum tribus vicibus hoc facientem. Dixitque sanctus ad regem: “Quia tribus vicibus humiliter te prostrasti [ante corr. prostrasti te.] [Unam tantum prostrationem refert Vita III, quae et regem equorum ungulis obtritum silentio praeterivit. Ideo et vaticinium non nihil mutatum est, ut iis quae supra dicta essent responderet. Et reliqua breviore stilo persecutus est scriptor.] , [generis sui decus futurum audit.] tres reges erunt de genere tuo; et quot vices hoc fecisses, tot reges essent de genere tuo.” Cui ait rex: “Ecce habes pacem huius anni quam postulasti.” Respondit ei sanctus dicens: “Rogavi Dominum, et dedit michi non unius anni pacem, sed usque ad diem iudicii; et potestas vestra super gentem meam non erit.” Tunc rex ait: “Rogo te [in marg. De mortu (sic) r〈esusci〉tato.] , abba sancte, ut virum michi carissimum, [Regis amicum equumque unum sanctus resuscitat,] quem in mortem misisti, iterum a morte revoces.” Orans autem Aidus et signans eum signo crucis, statim surrexit, et veniam postulavit et regis duritiam valde increpavit. Et rex iterum ait: “Rogo te, sancte Dei, ut duos equos meos a terra producas.” Cui dixit sanctus: [equo altero undis immisso.] “Unus ex eis a terra revertetur et alter in terra manebit, et stagnum aque erit super ipsum in testimonium virtutis [Id est, ut videtur, in portenti monumentum. Altera Vita: “in testimonium virtutis Dei.”] reservandum.” Et sic factum est sicut dixit sanctus, et est ibi usque in hodiernum diem, quod vocatur Stagnum Gabre [Id est latine Stagnum Equi. Nunc Lough Coura, in parochia et baronia Eglish, King's County, Hogan, op. c., p. 499, col. 1, i. v. Loch Gabre. Vel, ut opinatur v. cl. C. Plummer, op. c., t. II, p. 333, i. v. Loch Gabre, lacus hodie exsiccatus cuius vocabulum superest in nomine loci Lagore, in parochia et baronia Ratoath, comitatus Meath. Cf. Hogan, ibid., i. v. Loch Gabair, et infra, p. 512, annot. 1. Colgani annotata referre libet, op. c., p. 422, col. 2, annot. 14: “Hic author duplici argumento indicat se perantiquum; tum quia ostendit se floruisse dum Hiberni suam linguam vulgo vocarent Scoticam et se Scotos; tum quia solum prisco sermone Hibernico, uti et Britannico, equus dicebatur “Gabhar”, moderno vero “Each”. E〈st〉 Lochgabhra, seu ut alii Lochgabhair, idem quod lacus equi. Iacet autem hic lacus in regione Bregensi in finibus Midiae iuxta nostros hystoricos.”] .

[10] [Messoribus Aidi] Quadam autem die [in marg. De pluui (cetera excisa sunt).] [Hic insertus est in Vita III locus quem in ceteris recensionibus desiderari advertimus, Comm. praev. num. 5. Idem, quod hic narratur, prodigium, ut alios omittamus, patrasse traduntur et S. Ailbeus, BHL. 197, ap. De Smedt et De Backer, Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 241; et S. Columbanus, BHL. 1898, ed. B. Krusch, M.G., Scr. rer. merov., t. IV, p. 78, num. 13.] , cum familia sancti Aidi laborarent in messe, magna pluvia descendit de celo. [pluvia parcit. II, 6; III, 6.] Quod cum vidisset Aidus, signavit aerem; et per totam diem pluvia circa segitem undique per circuitum descendebat, in segite vero etiam una gutta non cecidit, et videbantur huc 〈illucque〉 sparse devitare segitem, quasi aliquid timoris haberent.

[11] [Ad amicum mortuum II, 7; III, 7.] Fuit quidam homo dives [in marg. signa eadem quae initio capitum 4 et 6; in marg. inf. Quomodo currus eius in aera est levatus et quomodo mortuus est resucitus (sic).] in terra illa Munnensium, qui sancto Dei amicus et carus erat valde. Qui multas oblationes et terram multam obtulit ei. Cui sanctus Aidus promisit quod ipse sacrificium [Id est Corpus Domini; cf. infra, annot. 4, et p. 516, cap. 48 cum annot. 7.] sibi daret in exitu anime de corpore. Quodam autem tempore, cum sanctus Aidus esset in regione longinqua [lonquinqua cod.] , dives ille mortuus est. Quod sanctus in spiritu a longe videns, cepit velociter venire ad eum. Cumque in itinere pergeret in curru, venit ad quasdam silvas regionis illius, nec erat via plana currui [Prodigium illud de curru volante omisit Vita III.] . Tunc Aidus dixit aurige: [per aerem transfertur;] “Inclina caput tuum in sinum meum, ne aliquid videas.” Et hoc faciens, confestim currus cum suis equis a terra elevatus est, et manibus angelorum longo spacio terrarum per aerem portatus est, quo dum poneretur in alia regione, ubi ipse volebat. [Cf. Ps. 90, 12.] Descendens autem de curru, misit ministrum suum ad domum mortui, dicens ei: “Vade, et dic viro mortuo: si ego vadam illuc ad eum, an ipse veniat huc ad me?” Abiit ergo puer ad domum mortui et dixit ei: “Misit me ad te Aidus episcopus: si ipse huc veniat ad [prius an.] , te an tu exies ad eum illuc? [eum resuscitat,]” Statimque mortuus resurgens et se signans, respondit ei dicens: “Non ille veniat magno itinere fatigatus pro me, sed ego vadam ad eum.” Et hec dicens exiit ad locum ubi sanctus stabat. [petentique ut rursus moriatur impetrat.] Et salutantes invicem, dixit ei sanctus: “Quid vis? Utrum in hac vita presenti manebis, an ad locum unde existi iterum reverteris [Cf. infra, cap. 48, ad calcem.] ?” Ille respondit: “Rogo te ut permittas me ire ad celestem mansionem, quam tu dedisti michi.” Tunc accipiens sacrificium [Cf. supra, annot. 1.] de manu episcopi, dormivit in pace.

[12] [Aqua in vinum conversa. II, 8; III, 8.] Quadam die [in marg. 〈De conv〉ersione aque in vinum.] episcopus Aidus pervenit ad quasdam virguines sanctas in illa regione materna [Intellege in Muscraighe Tire; cf. supra, p. 505, annot. 2.] . Et ille virguines cum magno gaudio suscipientes eum in hospicium, cenam dederunt ei; sed tamen ille dolebant quod optimi liquoris aliquid non haberent. Hoc autem sciens Aidus, misertus eis dixit: “Afferte michi aquam de fonte.” Que delata ei et benedicta ab eo, mutata est in vinum optimum [Optimus ille liquor, de quo supra hagiographus, hydromeli fuisse videtur. Hic potus cerevisia erat exquisitior, vino tamen communior, quod in Hibernia advecticium erat; vid. infra, cap. 43.] , et fuit magna refectio omnibus astantibus et gratias Deo agentibus. Hanc autem virtutem vini de aqua tribus vicibus Aidus episcopus fecit.

[13] [Munitori II, 9; III, 9.] Alio autem die venit ad sanctum Aidum quidam [Quae ceterae recensiones proloquuntur de arce effossa omisit Vita III et abrupte incipit: “Homo quidam habens multa animalia ante se in via”. Et pauca immutavit in iis quae sequuntur ut initio isti cetera apte responderent.] cui ars erat fodere terram et muros civitatibus circumdare. Qui ait sancto: “Abba. nuncquid nosti michi hominem cui neccesse est ut civitas illius muris circumdetur?” Cui Aidus dixit: “Vade illuc ad quendam michi amicum, et fac cum ipso opus tuum, et ab illo mercedem recipies.” Abiit ergo ipse ad hominem illum, et cum ipso fodit terram, et fecit triplicem murum circa arcem [prius arccem.] eius, que vocatur Raith Bailb [“Hoc est, Arx Balbutiantis vel Muti”, recte interpretatur Vita II. Arcem illam vel in Muscraighe Tire vel haud procul a Lynally, in baronia Ballycowan, King's County, fuisse opinatur Hogan, op. c., p. 567, col. 1, i. v. Raith Bailb; sed haec ille ex Aidi Vitis coniectasse videtur, auctore nemine. Arces in Hibernia tribus muris seu vallis nonnumquam circumdabantur; vid W. G. Wood-Martin, Traces of the Elder Faiths of Ireland, t. I, p. 318 – 320.] . Quo labore peracto, [armentum pro mercede acceptum educenti,] merces reddita est ei, plenitudo scilicet huius arcis [prius arccis.] , de peccoribus quantum capere posset; hec autem erat merces congrua huius operis [Hoc cum aliarum gentium moribus conferre non est nostrum, sed eorum qui huius modi antiquitatis ves tigia dedita opera colligunt.] . Et hec peccora dives ille undique congregavit ab amicis suis, ut castellum impleret de peccoribus; divesque deduxit illum cum suis peccoribus in viam quam voluit usque ad aliam plebem [Id est, donec fines transgressus est regionis ad quam ille dives pertinebat.] . Cumque dives ad suam domum rediret, ille homo cum suis armentis solus in via relictus est [bis cod. sed semel del.] . Tunc omnia peccora illius huc illucque per campos et silvas fugerunt ab eo, unumquodque animal in suam partem pergens; et nusquam comparuerunt ei, nec remansit etiam unum ex eis. Cum autem ille miser valde fleret et lugeret, vidit currum ad se venientem, in quo erat Aidus episcopus Cui ille flebili voce dixit: [Aidus adest.] “Ecce mercedem magni laboris una hora perdidi; nam omnia animalia reversa sunt, unumquodque ad locum a quo deductum est.” Tunc Aidus misertus illi descendit de curru et oravit Dominum, et statim omnia illa peccora per Dei virtutem reversa sunt et [sup. lin. corr.] congregata in unum locum, nemine cogente, et nec unum quidem defuit ex eis, nec ab illo homine iterum fugerunt.

[14] [Pro equis] Alio autem die [in marg. inf. De duobus equis quos ipse dedit leprosis et de aliis (prius alii) duobus a Deo sibi collatis.] cum sanctus Aidus iter ageret per silvam Elo [Gadelice Fidh Elo, nunc anglice Forest of Fercall; huius vestigia quaedam servant tum nemora, tum locorum nomina (Big Wood, Black Wood) prope Lynally, de quo supra, annot. 8. Multo ieiunius est hoc capitulum in Vita III. De Lynally et vicinis locis lege G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 320 – 21.] , invenit ibi duos leprosos valde miseros, [quos leprosis dederat, II, 10; III, 10.] qui duos equos postulabant ab eo, quia vix pedibus incedere valebant. Tunc sanctus Aidus dedit eis duos equos currus sui. Ipse vero paulisper sedebat, dicens commitibus suis: “Expectemus [prius exspectemus.] interim duos viros lassos venientes post nos.” Et post paulisper venerunt ad eos duo viri, [alii submissi.] dicentes: “Nunquid nostis ubi est Aidus episcopus? Nos autem de longe venimus hos equos offerre ei.” Quibus unus ex eis dixit: “Hic est qui hic sedet.” Et obtulerunt ei duos equos adhuc indomitos; et statim mites et domiti facti sunt sub curru sancti episcopi.

[15] [Moniali incontinenti miro prodigio adest. II, 11; III, 11.] Quadam autem die [in marg. inf. Quo 〈modo〉 partus in utero ad eius preces evanuit.] [cum] Aidus iter agens venit ad aliarum sanctarum virginum locum, qui dicitur Druimm [prius aruimm.] Ard [Plurima sunt huius nominis loca in Hibernia. Opinatur v. cl. C. Plummer, op. c., t. II, p. 325, i. v. Druim Ard, hic significari Drumard in parochia Inver, baroniae Banagh, comitatus Dungallensis, non procul a Slieve League. Hogan autem, postquam rem nimis intricatam silentio praetervectus esse videtur, Onomasticon Goedelicum, p. 357, col. 2, i. v. Druim Ard, mox ad propositum redit, ibid., i. v. Druim nArd, et censet hanc esse parochiam Dromard, in baronia Tireragh, comitatus Sligo. Colganus vero, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, col. 2, annot. 15: “Nescio ubi hoc sit monasterium, nisi sit illud quod est in regione Lageniae, Ibh Garcchon dicta, et hodie vocatur Kill-aird.” Cf. Hogan, op. c., p. 175, i. v. Cell Aird. Lanigan tandem, An Ecclesiastical History of Ireland, t. II, p. 189, annot. 25, maluit Dromard in parochia Killavinoge, baroniae Ikerrin, comitatus Tipperary. Nos in hac lite praetorio munere fungi nolumus, ne actionem denegare oporteat. Adeat qui rem liquere putet Census of Ireland, 1901. General Topographical Index, p. 395, i. v. Dromard, et p. 408, i. v. Drumard. Vid. tamen quae mox advertimus in annot. 5.] , et cum magno gaudio in hospicium receptus est. Intuens autem sanctus Aidus virguinem que sibi ministrabat, vidit quod uterus illius partum gestans intumescebat. Et cito surrexit ille sine cibo, ut ab isto loco fugeret [fuet cod.; ger suppl. in marg. corr.] . Tunc illa coram omnibus confessa est quod occulte peccasset et penitentiam egit. Sanctus autem Aidus benedixit uterum eius; et statim infans in utero eius evanuit quasi non esset [Totam hanc narratiunculam, ut potuit, excutit Vita III. Simillimum prodigium et a S. Kiarano de Saighir patratum fertur et a S. Brigida. In Vitis S. Kiarani latinis: BHL. 4657, ap. Colganum, op. c., p. 459, col. 2, cap. 10; ap. Plummer, op. c., t. I, p. 221; BHL. 4658, ap. De Smedt et De Backer, op. c., col. 808; in Act. SS., Mart. t. I, p. 394 F; ap. Colganum, op. c., p. 467, col. 2, cap. 4. In BHL. 4659 suppressum est mirum portentum. In Vitis autem Kiarani gadelicis fuse narratur, ap. Plummer, Bethada Naem nErenn, t. I, p. 105, num. 12, et p. 116, num. 19; in altera recensione Vitae gadelicae, quam e BHL. 4657 recentiores interpretati sunt, excisum est, ap. D. B. Mulcahy, Betha Naoimh Chiarain Saighre. Life of S. Kiaran (the Elder) of Seir (Dublin, 1895), p. 8, cap. 7; in altera legitur, ap. S. H. O'Grady, Silva Gadelica, t. I, p. 5. E Vitis S. Brigidae afferre satis erit BHL. 1455, in Act. SS., Febr. t. I, p. 133, num. 100; BHL. 1456, ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 540, cap. 105; BHL. 1457, in Act. SS., Febr. t. c., p. 136, col. 2, num. 12, et ap. Colganum, op. c., p. 519 – 20, cap. 10. Adde Vitam gadelicam metricam ap. Colganum, op. c., p. 516, num. 20. Omitto Vitas S. Ailbei investigare, in quibus eiusdem generis miraculum se legisse scribit Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 464, col. 1, ad calcem. De illo prodigio disputat Colganus, Trias Thaumaturga, p. 526, col. 2, annot. 12, et Acta Sanctorum Hiberniae, p. 464, col. 1, ad calcem; Bollandusque noster, Act. SS., Febr. t. c., p. 137, col. 1, annot. c, qui simile miraculum affert ex Actis B. Bernardini Realini.] .

[16] In illo tempore [in marg. inf. Quomodo duas (sic) puellas a latronibus decollatas resucitavit (sic).] tres puelle a supradictis virginibus tria vassa portantes in humeris exierunt, [Tres puellas a latronibus iugulatas, II, 12; III, 12] ut lac deferrent ab alio loco [“Ut lactis annonam ad virgines Christi deferrent”, Vita II. Intellegendum videtur hoc loco lactis vectigal quoddam monialibus solutum vel solvendum.] . Quidam autem latrunculi pessimi et crudeles, ab occidentali parte venientes [ut si possent add. cod. dein del.] et [sup. lin. corr.] videntes has puellas in via, iugulaverunt eas et capita illarum portaverunt secum [Capita eorum quos occiderant, secum auferre Hiberni solebant; cf. W. G. Wood-Martin, Traces of the Elder Faiths of Ireland, t. I, p. 328.] . Hoc autem sanctus Aidus in spiritu videns, surrexit celeriter de loco suo et cucurrit ad sanctarum puellarum corpora, et invenit virguines flentes et lugentes puellas, et ipse flevit cum eis. Tunc Aidus rogatus a virguinibus perrexit post latrunculos illos, ut capita puellarum quereret. Latrunculi autem illi divino [prius dei no.] nutu in quodam loco propinquo retenti sunt, nec huc nec illuc pedem movere poterant. Intuens autem illos Aidus increpavit illos. At illi penitentiam egerunt, et rogaverunt eum ut eos ire permitteret, [vitae restituit.] et dimisit illos. Ipse autem cum capitibus reversus est. Cumque aqua non esset prope ad lavanda capita, signavit terram; et statim fons erupit de terra, qui usque hodie manens ibi, Fons Puellarum vocatur [Nullo negotio reperiri potuerat et ubi fons hic scaturiret et ubi iaceret locus Druim Ard dictus, collatis duobus hisce capitulis Vitae I S. Aidi et parallelis, nisi omnia omnino turbare fortuna voluisset. Etenim duae sunt huius narratiunculae recensiones, quarum alteram exhibet haec Vita I et Vita II, alteram una Vita III. In prima recensione agitur de tribus puellis e monasterio Druim Ardensi trucidatis, fontisque nomen “Fons Puellarum” legitur. Et quidem diligentissimus harum rerum investigator, v. cl. C. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. XXVII, annot. 2, et t. II, p. 338, col. 1, i. v. Puellarum fons, repperisse se scribit fontem dictum gadelice Tobur na mBan-Naomh, id est latine Fontem Sanctarum, in radicibus collis Slieve League (de quo Comm. praev. num. 17), in parochia Glencolumkille, baroniae Banagh, comitatus Dungallensis, ad litus occidentale sinus Teelinensis; in eodem loco hodie quoque videntur parietinae sacelli S. Aido mac Bric dicati. Et de prima quidem recensione hactenus. In altera autem viri tres a latronibus decollati feruntur, fontisque nomen silentio praeterit scriptor; sed haec advertit Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 1, annot. 16: “Est prope Kill-air in Media fons qui Tobar-nabfear, id est fons virorum, dicitur. Unde cum hic fons dicatur eductus ad capita istorum trium virorum lavanda, de eo videtur hic esse sermo.” Quae cum ita sint, opinatur Carolus Plummer eandem fabulam aliter in altero loco esse narratam ut duplicis fontis nomen explanaretur, op. c., t. I, ibid. Equidem haud scio an verior fuerit Slieve Leaguensis recensio quam Killariensis. Etenim ut ad Killariensis fontis nomen narratio accommodaretur, excisa est mentio monasterii Druim Ardensis; haec autem mentio in Vita S. Aidi antiquissima facta fuisse videtur, e testimonio Vitae I, quae locorum nomina summa ut plurimum diligentia referre solet. Quae coniectura si vera est, vincit Caroli Plummer sententia, locum Druim Ard dictum in baronia Banagh, comitatus Dungallensis, esse situm; vid. supra, p. 509, annot. 1. Fortasse obiecerit quispiam, vix fieri potuisse ut latrones “ab occidentali parte venientes” (ita legimus in Vita I), impetum facerent in puellas monasterii siti in baronia Banagh; hic enim tractus Oceano adiacet, in occidentali litore Hiberniae.] . Cumque sanctus Aidus capita ad sua corpora congruenter copulasset [prius copullasset.] , dixit: “In nomine Iesu Christi surgite. [Cf. Act. 3, 6.]” Et statim puelle quasi de sompno surrexerunt, et sua vascula lactea iterum in humeris accipientes, sane perrexerunt ad domum suam.

[17] [Alienum capitis dolorem in se recipit. II, 13; III, 13.] Alio autem die [in marg. inf. Quomodo hominem a dolore capitis curavit et eunde (sic) dolorem in se ipsum sucepit (sic).] venit ad sanctum Aidum vir quidam qui dolore capitis valde vexabatur [Vid. Comm. praev. num. 18 – 21.] , et ait ei: “O sancte Dei, nimio dolore capitis affligor et est michi intolerabilis [prius intollerabilis.] . Rogo ut pro me ores, ut hic dolor a me transeat, si possibile est, aut si impossibile, ut saltem tolerabilior fiat. [Cf. Matth. 26, 39.]” Cui Aidus ait: “Dolor tuus nullo modo poterit a te exire, nisi in me translatus fuerit. Magnum tamen premium doloris tui habebis, si patienter sustinueris.” Ille respondit: “O sancte Dei, dolor iste supra vires est.” Tunc sanctus Aidus, caritate plenus, misertus est; et dolorem capitis illius viri in semetipsum Aidus suscepit et patienter sustinuit, [Eius invocatione capitis dolores sanantur, quod et S. Brigida experta est.] ut proximum a dolore liberaret et ut pro Christo martirii crucem toleraret. Et ideo [Nota in marg. sinistro prima man., in marg. dextro man. rec.] , ut periti dicunt, quicumque dolore capitis vexatur, invocato nomine sancti Aidi sanatur. Nam sancta Brigida [Quae Brigida haec fuisset perspicere conati sumus supra, Comm. praev. num. 18 – 20.] , cum gravissimo dolore capitis laboraret, invocans nomen sancti Aidi episcopi, statim sanata est a dolore capitis usque ad diem mortis sue, sicut illa dicere solebat: “Invocatio nominis sancti Aidi a gravissimis capitis mei doloribus sanavit me.”

[18] [Reginae Hiberniae prolem impetrat. III, 14.] Regina Themorie, uxor scilicet Dermicii [sic cod.] filii Kerualli magni [Haec narratiuncula in Vita II excisa est, offensionis vitandae causa, ut videtur; et in Vita III eodem consilio multum immutata. Diarmaid filium Fearghusi Ceirrbheal anno 564 (recte 565) occisum esse tradunt Annales Ultonienses, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 60, postquam Hiberniae universae Temoria e sede sua principali imperarat, iuxta Quattuor Magistros, annos viginti, Annals of the Four Masters, ed. O'Donovan, t. I, p. 200. Cf. Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Walsh, p. 30, num. 6; et Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 1, annot. 17, qui, praeter Aidum Slaine, quindecim alios Hiberniae reges labente tempore ex huius Diarmaidi semine ortos computat.] , sterilis erat, que de genere Munnensium orta est [Atque adeo ex eadem stirpe qua S. Aidi mater, si recte coniecimus supra, p. 505, annot. 1. Unde perspicitur qua de causa hunc potius sanctum regina adierit. Ipsius autem reginae nomen Mughain fuisse tradit Vita III, cui consentiunt pleraque antiqua monumenta foedae huius historiae, quae in subsequenti annotatione recensemus.] . Illaque rogavit sanctum Aidum pro se orare ut ei Dominus conceptum daret. Cui Aidus benedicens eam ait: “Ecce in utero habebis et paries filium, et ipse erit magnus. [Cf. Matth. 1, 23; Luc. 1, 15.]” Illa ergo genuit agnum [A profanis litteris mutuatus est hagiographus totam hanc narratiunculam, quae gadelice dicitur Geineamhain Aedha Slaine, id est Conceptio Aidi Slaine. Haec fuse legitur in Leabhar na hUidhri, antiquissimo codice gadelico, unde eam eruit primus E. Windisch, Ein mittelirisches Kunstgedicht über die Geburt des Königs Aed Slane, in Berichte über die Verhandlungen der königlich Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften, t. XXXVI (1884), p. 194 – 96; iterum edidit S. H. O'Grady, Silva Gadelica, t. I, p. 82 – 84. Altera brevior recensio servata est in tractu dicto Coir Anmann, de quo supra, p. 505, annot. 3, et edita a Wh. Stokes, in Wh. Stokes und E. Windisch, Irische Texte, t. III, pp. 342, 344, num. 133. Tertia tandem recensio carmine conscripta est a Flanno Monasterboicensi, de quo supra, p. 163, num. 60, et edita ab E. Windisch, Ein mittelirisches Kunstgedicht, l. c., p. 196 – 200, et ab S. H. O'Grady, t. c., p. 84. In prima alteraque recensione prodigium illud triplex ascribitur SS. Aido et Finniano Magh Bilensi inter se iuvantibus, sed ita inepte et inconcinne ut in utriusque recensionis exemplari pateat unum tantum sanctum episcopum memoratum esse, Finnianum, ut videtur. In tertia tandem recensione unus Finnianus inducitur. Quibus omnibus singillatim collatis, concludit v. d. H. Zimmer, in Göttingische gelehrte Anzeigen, 1891, t. I, p. 170 – 73, in antiquissima recensione de uno S. Finniano actum esse. Utcumque se res illa habet, suspicamur in gentili illa fabula subindicari nefandum cum animalibus commercium, cf. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. I, p. CLVIII. Episcopos autem, vel episcopum dicamus, druidae vel druidis suffectos, opinatur v. cl. Alfredus Nutt in Kuno Meyer and Alfred Nutt, The Voyage of Bran, Son of Febal, to the Land of the Living, t. II (London, 1897), p. 83. Cf. Plummer, t. c., p. CLXV sqq.] , quasi ad consecrandum uterum sterilis; et iterum piscem argenti, quem ecclesiis et pauperibus illa dimisit [In gadelicis recensionibus primo candidus agnus nascitur, mox salmo argenteus, cuius pennas aureas fuisse tradit recensio altera. Ex hoc argento et auro reliquiarum capsas fabricandas curat S. Finnianus.] ; et iterum genuit filium, qui dicebatur Aied Slani, et qui per orationes sancti Aidi a Deo donatus est.

[19] [Per aera cum curru suo transfertur. II, 14.] Alio autem die [Hoc capitulum nihil aliud esse videtur ac alia recensio partis cap. 11. Ideo hoc excisit Vita III.] , cum sanctus iter ageret in finibus Lagensium [Horum fines sunt qui anglice Leinster appellantur.] , venit ad saltum qui dicitur Fith Ihle [Id est Silva Ihle. Conici potest hoc aliud esse nomen Silvae Elo, gadelice Fidh Elo, anglice dicta Forest of Fercall, prope Lynally, in baronia Ballycowan, King's County. Vide supra, p. 508, annot. 11.] ; et ne iter eius impediretur asperitate silvarum, elevatus est in aerem in curru suo, et transmutatus est per saltum in alium locum. [Cf. Psalm. 90, 11.] Sic [Nota in marg.] per omnia Deus commitabatur eum in omnibus viis suis [(v. s.) post corr.] . Qui dum plurimorum [Et hanc sententiam omisit Vita III, etsi idem argumentum iam antea scriptor non attigerat.] magister esset, [Scientia infusa.] ipse vero, ut periti dicunt, nec litteris nec magistro eruditus est, sed spiritu Dei.

[20] [Cibos consumptos in integrum restituit. II, 15; III, 15.] Quadam autem die [in marg. inf. Quomodo eius precibus cena iam consumpta integra est reperta.] sanctus episcopus Aidus ambulans venit ad hospicium ad quasdam virgines, que et ipse erant amice sancto Kerano artificis filio [Hoc cognomen est S. Kiarani de Cluain Meic Nois. Sanctimonialium illarum patronum fuisse Kiaranum tradit Vita III; intellegendum esse arbitramur, abbatem.] . Ipse autem virgines habebant Kerano paratam cenam parvulam [pauulam cod.] , scilicet ovem coctam cum paucis panibus et vasculum non grande boni licoris [Vid. p. 508, annot. 6. Indicem ciborum non exscripsit Vita III.] . Sed ipsam cenam alteri paratam novo hospiti, sancto scilicet 〈Aido〉 episcopo, ille virgines dederunt. Finita autem cena, gratias Deo egerunt. Videns autem Aidus illas [bis cod.] virgines in magna angustia positas, quia adventum Kerani mox sperabant et [sup. lin. corr.] nichil refectionis habebant [litt. eb corr. in ras.] illi, dixit eis Aidus: “Colligite [collige cod.] hec omnia ossa ovis consumpta [sic cod.] , et ponite ubi prius fuerunt posite [sic cod.] ; et hoc vasculum vacuum portate, et ponite in loco ubi prius fuit.” Et cum hoc fecissent, statim inventa est omnis illa cena reparata et integra, quasi nichil ex ea gustatum esset; et data est sancto Kerano.

[21] [Evangelia caelitus demissa per S. Brigidam accipit. II, 16.] Alio autem tempore [in marg. inf. De euuangelio sibi et beate Brigide celitus misso.] sanctus Aidus perrexit ad sanctam Brigidam [De hac cum Brigida coniunctione, vid. Comm. praev. num. 18 – 21. Capitulum haud facili negotio explanandum omisit Vita III.] et dixit ad eam: “Ego non habeo ewangelium. Nunquid potes illud michi [in marg. corr.] prestare?” Que respondit: “Non est hoc facile michi.” Tunc sancta Brigida surgens extendit manus suas in oratione. Et orantes simul unanimiter, dimissum est ewangelium in sinum sancte Brigide, et dedit illud in sinum sancti Aidi [prius Aidii.] episcopi, gratias agentes Deo et laudantes et benedicentes Dominum.

[22] [Domus nive pro tecto cooperta. II, 17.] Alio quoque tempore [in marg. inf. De domo eius precibus miraculose (una litt. in ras.) diu nivibus tecta.] sanctus Aidus venit ad domum aliarum sanctarum virginum [Et hoc capitulum excidit Vita III.] , in die qua nix magna faciem terre occupabat. Erat autem apud ipsas virgines domus nova nondum tecta, sed nive quasi tecto [tecta cod.] tegebatur. Ille dicebant Dei sancto: “Ecce domus hec, quam vides, sub nive nuda habetur. A summo tamen usque deorsum operuit eam nix.” Quibus respondens [sanctus (?) add. cod. dein del.; (q. r. s. a) prius q. r. a. s.] sanctus ait: “Domus hec [quam add. cod. dein del.] que, ut [in marg. prima man.] videtis, sub nive nuda habetur, sic erit tecta donec ista domus post longa tempora pre senectute corruat; talis nix non deficiet de ea, et simul senio cadent.” Et sic hoc mirabile factum est, ut necque ignibus succensis in domo necque solis calore potuisset resolvi [in marg. corr.] , sed perduravit per longa tempora [Pauca hic Vita II suo marte addidisse videtur; quae tamen non improbabilia sunt.] .

[23] [Aidus in caelum rapitur. II, 18; III, 16.] In eodem loco supradictarum virginum [Dolemus omne vestigium huius sanctimonialium domicilii labente tempore abolitum esse. Profecto enim ad consociationem quandam ecclesiarum monasteriorumque pertinuit quae a S. Aido condita esse veri simillimum est; quibus certe, episcopali dicam an abbatiali auctoritate, praefuit.] aliud miraculum pro sancto Aido factum est. In illo enim loco quedam petra habetur [Minutior cura Vitae III, quae lapidem istum ante ostium cellae seu monasterii positum tradit; eodem, ut videtur, loco remanserat, ibique eum suo tempore esse hagiographus aut viderat aut audierat. De lapidibus aliis sedis formam referentibus, vid. W. G. Wood-Martin, Traces of the Elder Faiths of Ireland, t. II, p. 251 – 56.] , super quam sedens quodam die, confestim ad celestia raptus est in suo corpore; et ibi quibusdam horis permanens, descendit et super eandem petram sedit iterum. [Cf. 2 Cor. 12, 2 et 4.] Et cassula illa, qua erat indutus et in qua elevatus est in celum, usque in hodiernum diem in illo loco permanet in testimonium virtutis [Hoc est, in portenti monumentum. Acute Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 1, annot. 19: “Hic author,” ait, “non obscure indicat suam vetustatem, cum vix ulla, vel verius nulla ecclesia fuerit in finibus Mediae quae suis sacris vasis et vestibus non fuerit saepius ante annos sexcentos spoliata ipsaque exusta vel vastata continuis Hibernorum cum Normannis conflictationibus.” Hoc quidem de antiquissima Vita S. Aidi, Vitarum quae supersunt omnium exemplari, vigere arbitramur; de harum autem, quas edimus, aetate caute dicendum est. Cf. Comm. praev. num. 5.] .

[24] [Puellam resuscitat. II, 19; III, 17.] Fuit quedam puella [in marg. inf. De resuscitatione puelle a viro impudico rapta (sic).] [Hanc sanctimonialem fuisse opinatur Vita II, non sine similitudine veri.] rapta ab aliquo viro impudico et infelice [Is in Vita III appellatur “quidam crudelis miles”. Miles apud Hibernum latine scribentem idem est ac laicus; vocem enim laech, quae militem significat, mutuati sunt Hiberni a latino “laico”] qui voluit habere eam uxorem, et erat illa familiaris sancto Dei. Sciens autem hoc vir Dei, post eam abiit et persecutus est infelicem illum. Qui aliquem locum desertum eligens, ibique stramina quedam colligens, reversus invenit puellam mortuam. Stupefactus autem miser ille et multum coangustatus, pervenit sanctus Aidus, qui increpavit eum valde de hoc malefacto. Tunc miser ille egit penitentiam, et erat deinceps monachus fidelis sancti. Puelle autem dixit Aidus: “Surge in nomine Iesu.” [Cf. Act. 3, 6.] Que statim surrexit quasi de sompno. [Saxum ingens prodigio transfert; II, 20; III, 18.] Et reversi sunt laudantes Dominum.

[25] Quidam viri [Hos S. Aidi monachos fuisse tradit. Vita III.] fecerunt [in marg. De saxo.] fossam circa locum sancti Aidi, et fodientes invenerunt ingens saxum in fossa, quod nulla vi plurimorum potuit deponi. Quod videns sanctus, imperavit saxo ut descenderet in alium locum, ubi nulli noceret. Et statim saxum secessit in alium locum, ubi adhuc permanet et prestat omni credenti doloris sanitatem [Haud scio an huius saxi vestigium reperiri possit, si circum monasteria S. Aidi, quae fuerunt, rustici homines diligenter interrogarentur. Mirum enim quamdiu in Hibernia prodigiosorum illorum lapidum fontiumque memoria servari solita sit.] .

[26] [itemque] Erat in eodem loco [in marg. inf. De translacione stagni in Conacciam (sic).] stagnum, quod habebat in se insulam [Hoc stagnum, seu verius stagni huius locum, fortasse curiosus investigator aliquando invenire potuerit. Certe aliud est ab illo lacu exsiccato ad Lagore, de quo supra, p. 507, annot. 7, si re vera illud Stagnum Equi fuit. Etenim e Vitis S. Aidi clarum est Stagnum Equi aquis repletum fuisse, cum stagnum de quo hic agitur iam in Connaciam missum esset. Sed notatu dignum est prope Lagore, in palustri regione, esse monticulum, qui olim lacus insula fuit; in quo non pauca antiquitatis vestigia effossa sunt. Cf. Parliamentary Gazetteer of Ireland, t. II, p. 586 – 88, i. v. Lagore. Sed usque in nonum post Christum saeculum homines habitasse in insula lacus Lagorensis leguntur apud Iohannem Cooke, Wakeman's Handbook of Irish Antiquities, ed. 3 (Dublin, 1903), p. 256.] , in qua erant viri pessimi, quos voluit sanctus Aidus ire in aliam regionem. [stagnum, II, 21; III, 19.] Sed noluerunt obedire ei, et resistentes sancto stabant ibi, excercentes malitiam suam. Quibus dixit sanctus: “Si nolueritis exire de stagno, exeat a vobis stagnum; et si vos inobedientes michi sitis, stagnum hoc, in quo fiduciam habetis, obediens erit michi et fugiet a vobis; et sic nolentes exibitis.” Tunc stagnum quadam nocte deseruit eos; et illi fugerunt. Abiit autem stagnum illud [Quod addit Vita II, de Momonia profectum esse stagnum in Connaciam, nescio unde hauserit; quidni e Midia, quae S. Aidi praecipuum fuisse domicilium videtur? Quod si tamen revera stagnum e Momonia est translatum, id certe apud Lagore non fuerat, qui Midiae locus est.] in campum Connactensium; et quia in nocte translatum fuerat, Noctis vocabulo nominatur [Intellege “in ydiomate terre”, ut in Vita II legitur, seu “Loch na hAidche”, ut in Vita III, latine Stagnum Noctis. Hoc stagnum ubi fuerit, frustra quaesisse videtur v. d. C. Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 333, col. 2, i. v. Loch na h-Aidche. Nos illum esse opinamur alterutrum e venustis laculis quorum alter est ad meridiem domus appellatae Cloonahee House (gadelice Cluain na hAidhche, id est Pratum Noctis), alter ad septemtrionem, uterque in parochia Clooncraff, baroniae et comitatus Roscommon. Unum enim stagnum in eo praedio conceptis verbis testatur Iohannes O'Donovan, Annals of the Four Masters, t. IV, p. 1164 – 65, annot. g, gadelice ad suam usque aetatem appellatum esse Loch na hOidhche, id est Stagnum Noctis. Quod autem meridionalis lacus nomen legitur Lough Nahincha in Ordnance Survey of Ireland (One Inch), fol. 78, e chartographi errore ortum videtur, qui bis idem nomen scripserit; alter enim lacus eiusdem nominis duobus fere passuum milibus distat. Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 1, annot. 20, ubi lacus fuerit rescivisse non videtur, plurima autem prodigia non absimilia recensuit, ut huic fidem conciliaret.] .

[27] [uti propheta quidam praenuntiaverat. II, 21; III, 19.] Est autem [in marg. inf. De mirabili prophetia super translacione eiusdem stagni.] et in hoc factum aliquid misericordie divine non pretermittendum. Accidit enim ut prophetam illum nominatum illius temporis, scilicet Bec filius Deieth [Is est cuius nomen plerumque scribitur Becc mac De, sanctusne dicam an druida, praesagientis animi divinationibus clarissimus. Hic in christianis narratiunculis e druida sanctus videtur esse factus, qui partes ageret quae in paganis fabulis propriae sunt druidis. Cf. supra, cap. 1 cum annot. Colitur d. 12 oct. Vid. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. X, p. 207 – 211; cf. Plummer, op. c., t. I, p. CLXII, p. CLXXXVIII, annot. circa medium. Sancti autem nomen quale hic legitur videtur corruptum e “Becc, filius De, faith”, id est latine “Becc filius De, propheta”; vid. Plummer, op. c., t. II, p. 347, col. 2, i. v. Bec(c) mac De.] , devenisset in illam partem agri in quam sequenti nocte stagnum iteravit [sic cod. recte, ut videtur.] [Latina vox iteravit quae in codice legitur, videtur idem declarare quod gadelicum verbum atherrgim (aith-air-reg-); hoc autem duplicem sensum exhibet, iterandi et immutandi seu movendi. Intellegendum est: “in illam partem agri in quam sequenti nocte translatum est stagnum.” Est haec d. v. Caroli Plummer sententia, quam nobiscum litteris communicavit.] ; et hominibus terre ipsius dixit: “Cavete ne quid vobis substantie in hac terra fiat in sequenti nocte. Veniet enim in hac nocte stagnum in hanc terram, imperio sancti Dei Aidi.” Et hoc factum est per sanctum Aidum, ne causa ipsius alicui fieret iniuria seu gravamen.

[82] [Debitori pauperi adest, II, 22; III, 20.] Quadam die [in marg. inf. De liberacione pauperis a debito porcorum.] venit ad sanctum Aidum quidam homo, qui cogebatur a quodam mago [Sive druida. In Vita III creditor et dominus illius hominis druida fuisse legitur, cui debebatur grex. Druidarum autem res ad christianum clerum pervenisse universim videntur; vid. Plummer, op. c., t. I, pp. CIII, CXLV.] reddere sibi debitum, scilicet gregem porcorum. Ipse autem miser non habens unde redderet postulavit sanctum Aidum ut sibi quasdam inducias a mago peteret. Exiit itaque Aidus ut magum rogaret, sed magus non audivit eum. Hoc videns sanctus ait: “Veni, et reddam tibi debitum pro ipso.” Venit cum illo paulisper et gregem porcorum red 〈di〉dit ei, et magus cum gaudio accepit eos. [avarumque creditorem punit.] Ducebat enim optimum gregem secum ad domum suam, et diligenter clausit super eos domum. Et altera die mane veniens, domum diligenter conclussam invenit, et aperta domo nichil invenit in ea. Et hoc divinitus fuit factum [Addit Vita III: “Tunc sentit quod nil valet magica ars contra christianitatem.” Hic in gadelicis scriptis hagiographicis locus est communis; vid. Plummer, t. c., pp. XCIII, CLVIII, CLXV – CLXVII, et praesertim p. CLXVII, annot. 4.] .

[92] [Rex sanctum audire renuens II, 23; III, 21.] Alio tempore [in marg. inf. De pace inter duos reges formata.] venit rex Tethbe [Tractus qui complectebatur maximam partem hodierni comitatus Longford et australem partem comitatus Westmeath. Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 633, col. 1, i. v. Tethbe. Sed cf. tabulam tertiam Hiberniae quam operi suo Celtic Ireland adiecit v. cl. E. MacNeill, “Eire do reir Leabhair na gCeart.”] cum grandi exercitu ad vastandas plebes Midi [Id est, Midiae provinciae, ad quam pertinebat S. Aidus paterna prosapia; etsi quodam modo et Tethbe regio ad Midiam pertinuisse videtur. Sed haud scio an propinquior S. Aidi familia hic indicetur, puta Nepotes Fiachai, de quibus supra, p. 504, annot. 2. In Vita III una tantum tribus petita esse videtur.] . Que rogaverunt Aidum episcopum ut ab inimicis sibi pacem quereret. Qui confestim abiit rogare pro eis pacem. Hoc audiens rex Tethbe surrexit et ait commitibus suis: “Surgite, eamus, priusquam veniat episcopus Aidus [prius Adus.] . [Matth. 26, 46.]” Et egredientes omnes, precedebant equites ad fluvium qui dividit inter duas plebes [Is, si Hogani placet sententia de finibus Tethbe, potuit esse fluvius qui nunc Brosna appellatur. Si vero MacNeill propius ad verum accessit, haud scio an Inny flumen fuerit.] . Et intrantes in illum, statim equi eorum steterunt immobiles in flumine, [divinitus impeditur.] nec huc illucque pedem movere potuerunt. Tunc sanctus Aidus venit ad regem et increpavit eum dicens: “Fallere me voluisti, quasi nescirem consilium tuum. Revertimini in regionem vestram, ne vobis deterius fiat: quia necque vos necque equi vestri de hoc loco ulterius exire [una litt. erasa.] poteritis. [Cf. Ioh. 5, 14.]” Tunc rex ille penitentiam egit, rogans ut equi illius solverentur; et sic retro gratus [Id est, impetratis iis quae rogaverat. Vid. supra, p. 507, annot. 4.] reversus est.

[30] [Vitulorum defectus suppletur. II, 24; III, 22.] Quadam die [in marg. De vitulis.] cum sanctus Aidus in itinere ambularet, venit ad eum vir [bis cod. sed semel del.] quidam afflictus, lugens et dicens ei: “Ecce habeo vaccas decem, sed earum vituli a luppis devorati sunt, excepto uno. Rogo te ut declines ad domum meam ad benedicendas eas, quia multum delirant dampno vitulorum et fructum perdimus earum.” Cui Aydus ait: “Collige cenum quod baculo meo adheret, portansque tecum, ipsum mixtum cum aqua, asperge vaccas et vitulum unum.” Quod cum fecisset vir ille, statim omnes vacce ad vitulum currerunt, unum amantes eum [Lac enim et vaccas, non vitulos, curasse hominem expresse refert Vita III; idque significant voces, quae hic leguntur: “Fructum perdimus earum”, h. e. lac.] .

[31] [Ut reum a supplicio servet, II, 25; III, 23.] Fuerunt duo fratres [in marg. inf. Quomodo siccis pedibus intravit insulam.] in terra Connactensi, et unus ex eis in alterum consurgens occidit eum. Qui autem occidit fratrem ligatus ad regem Neill [Intellege ad regem Nepotum Nialli Australium; supra, p. 504, annot. 2. Cf. Plummer, op. c., t. II, p. 335, col. 2, i. v. Mid(h)e; p. 337, col. 1, i. v. Neil(l) Nepotes.] ductus est, ut morti traderetur. Pater autem et mater amborum ad sanctum Aidum venerunt tristes valde, dicentes: “Ecce nos miseri duobus filiis nostris orbati sumus. Nam unus ex eis alterum occidit, et ipse occissor occidi ad regem ductus est [Totam illam fratricidii historiam suppressit Vita III, ceteraque ut praemissis responderent immutavit.] .” Hoc audiens Aidus perrexit cum eis ad regem, ut vinctum liberaret. [supra mare graditur.] Rex autem erat in insula stagni Lemdiu [Loch Lene, in baronia Fore, comitatus Westmeath, Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 501, col. 1, i. v. Loch Lebind; Plummer, t. c., p. 332, col. 2, i. v. Lebain. Dubitavit Plummer, op. c., t. I, p. 41, annot. 5, num Lemdiu recte legissent De Smedt et De Backer, Acta Sanctorum Hiberniae ex codice Salmanticensi, col. 350. Certissime tamen legimus Lemdiu, fol. 111v, col. 2. Novo errore novoque prodigio ipsius S. Aidi miraculis haud absimili, stagnum e Midia in Connaciam transtulit Hogan, ibid., i. v. Loch Lemdiu, arbitratus, ut videtur, hic agi de Nepotibus Nialli Septemtrionalibus. Sed profecto horum rex numquam in insula Loch Lene sedem habuit, etsi fratricidium in Connacia patratum traditur. Forsitan huius difficultatis effugiendae causa sint suppressa in Vita II locorum nomina omnia praeter Connaciae. In Vita III Connaciae nomen non paret, rex appellatur rex Midhi, id est rex Midiae, qui idem esse potuit ac rex Nepotum Nialli Australium. Haec conferenda sunt cum capite 12 eiusdem Vitae III, ubi altera narratiuncula immutata esse videtur, quo magis cum Midiae locorum nominibus conveniret; cf. annotata ad locum.] , et ad portum [Id est ad ripae locum ubi conscendi solebat ut in insulam transmitteretur.] veniens Aidus in insulam non permitteretur [sic cod.] intrare. Erat autem edictum a rege ne quis deduceret eum in insulam. Hoc autem sciens Aidus, abiit in insulam calcans aquam quasi terram pedibus siccis. Videns autem rex tale miraculum, non potuit resistere, sed liberavit ei hominem vinctum.

[32] [Homicida punitur. II, 26; III, 24.] Crudelis quidam vir [in marg. inf. Nota contra vindicantes proprias iniurias.] et infelix iugulavit hominem iuxta currum sancti Aidi. Cui auriga eius increpans eum dixit: “Pereat manus tua et cadat de te in terram.” Cui Aidus ait [in marg. Nota.] : “Huic misero viro bene fecisti; nam in hac hora hic mortuus esset, nisi tu impatiens sermonem hunc dixisses. [Cf. Deut. 32, 35.] Nam quando homo vult vindicare suam iniuriam, Deus non vult vindicare illam. Quia ergo dixisti hunc sermonem vindicte, dedit illi Deus inducias huius anni; et completo anno, in hac die, hic homo infelix morietur.” Quod ita completum est.

[33] [Fibulam in mare proiectam II, 27.] Commendavit [in marg. inf. De spina per angelum de mari deducta.] quidam rex [Hanc narrationem omisit Vita III. In Vita II pro “rege” legitur “quidam regulus de terra”.] spinam [Intellegenda est hoc loco fibula; gadelica enim vox delg et spinam et fibulam significat; cf. Cangium, i. v. sentis.] auri et argenti cuidam sancte femine iuxta mare habitanti, que erat amica sancti Aidi. Cui quidam homo iniuriam facere volebat; qui hanc auream regis spinam inveniens, rapuit et in mare [Haud scio an hoc ad Dungallensem S. Aidi mansionem pertinuerit, Slieve League dico, de qua Comm. praev. num. 17. Cetera enim eius domicilia non in litore maris posita sunt, sed in interiore regione. Verum nusquam legitur haec sanctimonialis (talem eam fuisse opinamur) prope S. Aidum, nedum in aliquo e S. Aidi monasteriis habitasse.] proiecit. Tunc illa sancta femina valde angustiata quod regis spinam reddere non valeret, [angelus refert.] venit ad sanctum Aidum, narrans ei suam questionem [Id est difficultatem seu negotium; vox enim hibernica ceist significat et quaestionem et difficultatem.] . Tunc Aidus oravit ad Dominum, et confestim angelus Dei de mari magno illam spinam deduxit ad sanctum Aidum, et ipse dedit eam mulieri.

[34] [Daemonem malum consilium suggerentem II, 28; III, 25.] Alio autem die [in marg. inf. Quomodo ostendit demonis speciem regi.] sanctus abiit ad quendam regem Baiethene [“Ad regulum quendam”, Vita II; “ad ducem Baithenum”, Vita III. Hoc hominis nomen est, non loci.] , ut de manibus eius liberaret ancillam [Iterum “virginem unam” scribit Vita II, cuius scriptor ubique sanctimoniales perspicere videtur; pluribus verbis et, nostra quidem sententia, verius Vita III: “ut liberaret quandam feminam liberam quam dux cogebat ut esset ancilla.”] . Sed rex dicebat quod nullo modo dimitteret eam. Cui Aidus ait: “Si videres speciem illius [una litt. erasa.] persuadentis tibi et docentis [prius dosentis (?).] te in aure ipsum sermonem quem dicis [michi add. cod.] , dimitteres michi ancillam.” Qui respondens ait ei: “Si videro speciem eius, dimittam hanc.” Cui ait sanctus Dei: [videt et manifestat;] “Non poteris sustinere speciem inimici illius, si ostendero tibi.” Rex autem ait: “Dimittam tibi ancillam, si michi ostendas faciem inimici.” Tunc sanctus signo crucis signavit eos, et ostendit eis illius antiqui hostis speciem. [Cf. Apoc. 12, 9 et 20, 2.] Quam utique rex videns et omnes qui cum eo erant, exterriti sunt valde et facti sunt velut mortui, et vix orationibus sancti revocati [rovocati cod.] sunt. [Cf. Matth. 28, 4.] Et sic ancillam liberavit.

[35] [itemque alia vice II, 29; III, 26.]Quadam autem die [in marg. inf. De mulieribus abscondentibus pulmentum in adventu sanctorum.] simili modo, cum sanctus Aidus domum intrasset, invenit ibi mulieres facientes aliquid pulmenti [In Vita III intrat S. Aidus “domum cuiusdam militis” (id est laici hominis, uti vidimus supra, p. 511, annot. 10), “in qua erat furtum”. Cetera praemissis respondent.] . Que videntes sanctum Aidum absconderunt cibum illum in quadam parte domuus [sic cod.] oculte. Quo abscondito, domus [prius dominus.] supervenit dominus, qui in adventu sancti viri gavissus est. Cumque se invicem salutassent, vidit dominus domuus [sic cod.] sanctum Aidum frequenter intendere in illam partem cibi absconditi; et interrogavit eum dicens: “O sancte Dei, quid in illa parte domus sollicite intendis?” Cui Aidus dixit: “Noli inquirere.” Sed, [daemones de peccato gaudentes.] cum ille instanter quereret, dixit ei sanctus: “Mulieres fecerunt sibi aliquid pulmenti, quod in adventu nostro absconderunt; et sunt demones multi lambentes illud et ludentes in illo.” Et ipse ait: “Ostende michi, ut ego videam illos.” Dixit ei sanctus: “Noli querere ut [sup. lin. corr.] videas species demonum.” Sed cum ille importune ipsum rogaret, ostendit ei illas horribiles species. Quas ut vidit ipse et qui cum eo erant, facies eorum commutata est et morti apropinquaverunt [sic cod.] , et vix orationibus sancti speciem pristinam consequti [sic cod.] sunt.

[36] [Per aerem cum curru suo transfertur. II, 30.] Quadam die [in marg. inf. Quomodo trans saltus (l sup. lin.) in curru fuerat elevatus.] cum sanctus Aidus elevaretur in curru cum equis trans quosdam saltus [Iam tertio hoc narrat ineptus hagiographus. In Vita III locus excisus est.] , dixit aurige suo: “Pone caput tuum in sinu meo, et oculos tuos non aperias donec dicam tibi.” Audiens autem auriga summitates arborum frondosi saltus resonantes contra rotas currus, oculum paulisper aperuit, et viam ignotam vidit; et statim oculus eius cecitate percussus est. Cui sanctus ait: “Quare contra indictum meum aperuisti oculum?” Tunc Aidus benedixit oculum eius, et sanatus est.

[37] [Rex sancto resistens caecitate percussus. II, 31; III, 27.] Rex quidam erat de regionibus Munnensium [“Quidam dux de Mumenia resistens in aliqua re sancto seni Edo”, scribit Vita III, quasi iam satis superque ancillas captasque feminas liberasset episcopus.] , qui ancillam sancto Dei liberare nolebat, sed valde resistebat ei. Tunc rex ille subito cecitate percussus est. Et ipse penitentiam egit et dimisit ancillam, et multas oblationes et agros obtulit sancto Dei. Et aperti sunt oculi eius.

[38] [Ancillam libertati restituit. II, 32; III, 28.] A quodam rege, ut moris ei erat, ancillam petivit; qui renuit eam dare sibi. Reges enim erant semper immites ei, sed divina virtute ei obedire cogebantur. Videns autem sanctus quod nullo modo impetrare potuisset ancille liberationem, ait ei: “Filia, sequere me quando exiero.” Illo eunte, ancilla sequta est cum dimedia turba, et nemo vidit eam euntem [De aliis huius modi miraculis, Plummer, op. c., t. I, pp. CLXIX – CLXX, CLXXVIII.] .

[39] [Magi delusiones manifestat. II, 33.] Fuit quidam homo infelix [in marg. inf. Quomodo fallaciam magi demonstrabat.] qui arte magica [maica cod.] fatuos quosdam homines deludebat, a quibus videbatur per medium cuiusdam ligni transire. Cumque a sancto Dei signatus esset, aperti sunt oculi eorum, et viderunt fallacem illum curvatum [illum add. cod. dein del.] circa lignum transire. Et qui prius deludebat, deludebatur a cunctis per Dei sanctum.

[40] [Homicidae divinitus mulctati. II, 34; III, 29.] Crudeles quoque novem viri iugulaverunt aurigam sancti in via que dicitur Sligi Assil [Slighe Assail, via regalis, ut in Vita III appellatur, Temoria e principali sede totius Hiberniae regis ducebat ad occidentem. Vid. Plummer, op. c., t. II, p. 340, col. 2, i. v. Slige Assail; Hogan, op. c., p. 613, col. 1, i. v. Slige Assil.] . Sanctus autem Aidus abiit inde tristis. Qui in alia parte campi Midi [Nomen in Vita III omissum est et ideo in indice operis Plummeriani, t. II, p. 353, col. 2. Huc enim non pertinet aut Midhi campus, aut Midhi regio, quorum v. cl. meminit, l. c. Hic intellegi arbitramur campum qui in Midia provincia patet; cf. supra, p. 502, annot. 5.] sedens, venit ad eum angelus Dei dicens ei: “Nisi cito veneris de loco illo sanguinis effussi [sic cod.] , illos novem viros deglutisset terra, et turris igneus ibidem esset accensus, qui inextingibilis [sic cod.] permaneret ad diem iudicii. [Cf. Matth. 19, 22.] Tamen morte pessima nona die [Non est hic unus in Celtarum litteris qui inimicos mira quadam potestate post novem dies e vivis sustulerit. Satis erit adducere S. Cungarum, Act. SS., Nov. t. III, p. 406, num. 10, et Cael Crodha Cetguinech hua Nemnain, in epica narratione inscripta Acallamh na Senorach, ed. Wh. Stokes, in Wh. Stokes und E. Windisch, Irische Texte, t. IV, 1, p. 7, lin. 212 sqq.] peribunt illi novem viri crudeles.”

[41] [Puellas sabbato vespere caput lavantes Aidus punit. II, 35; III, 30.] Puellis [puelliis (prius pelluis) cod.; in marg. corr. puellis.] quoque quibusdam [in marg. inf. Quomodo punite sunt puelle die dominica capita lavantes.] lavantibus capita sua in nocte dominica [Id est sabbato vespere, seu nocte inter sabbatum et dominicam diem intercedente. Etenim a servilibus operibus in Hibernia cessandum erat iam a nona sabbati ad tertiam feriae secundae vel etiam, ut alii codices volunt, ad meridiem eius diei. Vid. Cain Domnaig [Lex diei dominicae], ed. J. G. O'Keeffe, in Eriu, t. II (1905), p. 194, num. 6, cum annot. 4. Quam aspere restricteque solerent Hiberni sancti dominicae diei observantiam vindicare, allatis exemplis, advertit C. Plummer, op. c., t. I, p. CXXIII, cum annot. 4.] dixit Aidus: “Puelle, quid vultis facere?” “Lavare capita conamur,” aiunt. Quibus ipse dixit: “Nolite hoc facere, quia dies dominicus est [In Vita II: “Sabbatum est, non licet laborare.”] .” Sed ille non audientes, capita sua, ut ceperunt, laverunt. Mane autem surgentes, omnis coma cecidit simul de capitibus earum, nullo capillo remanente [Similia prodigia collegit C. Plummer, t. c., p. CLXXXVII, annot. ad calcem § 1.] . [Cf. Luc. 6, 2.] Tunc puelle flentes et lugentes comas suas rogaverunt [bis cod. sed semel del.] sanctum Aidum et penitentiam egerunt. Aidus autem benedixit eis aquam, dicens: “Ignominiam vestram hodie portate, et quia dies dominicus est, non debetis vos in eo [(i. e.) in marg. prima man.] lavari. [Cf. 1 Cor. 11, 14 – 15.]” Crastino autem die lavantes capita sua, confestim comis novis et mirabilibus ornata capita sunt earum.

[42] [Currus per aera transfertur. II, 36.] Alio autem die [in marg. inf. Quomodo transvectus est in aere ad liberandum innocentes.] , cum esset sanctus Aidus in suo loco in finibus Neill [Australium nempe; vid. supra, p. 504, annot. 2.] , vidit infelices quosdam homines vastantes locum illum in finibus Munnensium, scilicet Enach Mithbriun [Id erat S. Aidi primum monasterium, supra, p. 506, annot. 16.] . Et dixit aurige: “Iunge celeriter currum ut ad locum nostrum liberandum de manibus raptorum pergamus.” Volens ergo Aidus iter velociter agere, dixit aurige: “Inclina caput tuum sub cassulam meam, ne aliquid videas.” Et statim currus cum equis in aerem raptus est [Quarto iam hoc narratur. Suppressit Vita III quae in cap. 42 – 44 Vitae I habentur.] , et in momento unius hore ductus est per medias auras a finibus Neill usque ad supradictum locum in finibus Munnensium. [Latrones immobiles facti et conversi ad paenitentiam.] Et invenit ibi infelices illos vastantes et rapientes cuncta que invenire poterant illic. Et duos tamen illos duces qui ceteris preerant fixos terre invenit, nec poterant movere pedem vel manum quasi ymagines lignee. Hii autem miseri, ut viderunt sanctum Aidum, penitentiam egerunt, et obtulerunt se ei omnes in monachos usque ad diem mortis sue. Et sic sanctus Aidus reversus est in fines Neill.

[43] [Hydromeli fervescit II, 37.] Post obitum [in marg. man. rec. Nota; in marg. inf. Quomodo liquor fermentatus est et in vinum mutatus.] sancti Aidi hoc miraculum in eius nomine factum est. Fuit quidam monachus eius, homo fidelis et valde diligens sanctum Aidum, in terra illa Munnensi. Hic autem homo preparabat cenam cuidam regi gentis illius [Prandium enim et cibaria vectigalia iter facienti domino debebantur.] . Qua utique tota preparata, liquor ille materialis cene nullo modo potuit fermentari, quasi nichil fermenti acciperet. Hoc autem videns vir iste fidelis, magna angustia coartabatur, quod in adventu regis ap 〈ro〉 pinquantis liquor non esset fermentatus. Tunc sanctum Aidum salutavit quasi presentem, rogans eum ut se adiuvaret. Cucurritque velociter ad crucem sibi propinquam, que vocatur Crux sancti Aidi, ubi ille magnam virtutem fecit [Haec crux ubi esset, nobis non innotuit. Notandus tamen est mos ille crucis statuendae ubi prodigium quodpiam a sancto viro patratum est. Hoc, si exceperis sententiam in ore S. Brigidae positam (supra, cap. 17), antiquissimum vestigium esse videtur cultus S. Aido adhibiti.] , et extremam partem crucis illius radens, commiscuit licori, invocato nomine sancti Aidi. [et in vinum mutatur.] Et statim licor in omnibus vasis fervescens defluebat in terram, et vinum optimum factum est [Verius hydromeli diceres, si quid ex alicariorum usu deducere licet; aliter enim fervescit vinum, aliter cerevisia hydromelive coquitur. Sed, ut e marginali annotatione locisque parallelis deducere licet, videtur prodigium in eo etiam fuisse, quod e granis non quidem hydromeli factum sit, sed vinum.] .

[44] [Reliquiae Aidi transferri non possunt II, 38.] Fuit clericus fidelis [in marg. inf. Quod reliquie eius transferri non poterant.] in Enach Midbren qui reliquias sancti Aidi ab illo loco portare voluit, ne essent inter peccatores [Hoc haud scio an ad Danorum occupationem pertineat. Nullae S. Aidi reliquiae superesse videntur ad hunc diem, praeter litui fragmentum, de quo Comm. praev. num. 22.] . Quas utique in dorso pueri sui ponens, ignorantibus ceteris perrexit ad silvam propinquam, ibique quadam necessitate deposuit illud onus sanctum; ad quod reversus, nullo modo potuit movere. [Cf. Sap. 4, 10.] Venitque ad eum senior, sed nec ambo poterant. Tunc intellexerunt hoc contra voluntatem sancti fuisse factum. Et reverti ad locum cogitantes, puer hac vice leve reperit onus sanctum. Et retro exeuntes posuerunt reliquias in priore statu usque in finem.

[45] [Sanctus carnes in alios cibos convertit. II, 39; III, 31.] Quadam autem die venit sanctus Aidus ad sanctum Riocc [Addit Vita II hunc S. Patricii fuisse nepotem. Sed vid. Comm. praev. num. 11.] insule Bofinne [Gadelice Inis Bo Finde, latine Insula Vaccae Albae, nunc anglice Inchbofin, insula in Lough Ree, in parochia Noughaval, baroniae Kilkenny West, comitatus Westmeath. Addit Vita III: “Monasterium enim clarum in illa insula est, quod ex nomine insulae nominatur.” Ubi Colganus advertit, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 2, annot. 26: “Hic indicat author se floruisse quando hoc monasterium fuit in flore; totum autem defloratum et devastatum est anno 1089 per Danos.” Cf. Annals of the Four Masters, ed. O'Donovan, t. II, p. 936, et supra, p. 511, annot. 8. Sed nusquam legitur monasterium ita direptum ut nihil superesset; immo vero, si Colgano credas, anno 1089 iam pridem abolitum esse debuerat monasterium quod anno 1015 iidem Dani e Momonia egressi devastarant, Annals of the Four Masters, t. c., p. 788.] , quem sanctus Riocc cum magno gaudio suscepit. Erat autem illa dies ieiunii, et in tempore quadragessimali. Sanctus autem Rioc non habuit in adventu [(i. a.) bis cod. sed semel del.] hospitium nisi carneas escas. Quas sanctus Aidus cum humilitate suscepit, et benedixit carnes in mensas, et facte sunt panes et pisces et favus mellis. [Cf. Luc. 24, 42.]

[46] [Cibi miraculo dati. II, 40; III, 32.] Alio quoque tempore [in marg. inf. Quomodo eius precibus Deus fratres refecit.] venit sanctus episcopus Aidus ad sanctum Dei Enoc Drommo Rathe [Drommo Rathe genetivus est nominis Druim Rath; hunc locum, quem in occidentali Midia situm tradunt auctores, opinatur Hogan, op. c., p. 368, col. 1, i. v. Druim Raite, esse parochiam quae nunc Drumraney appellatur, in baronia Kilkenny West, comitatus Westmeath. Sancti vero nomen alii aliter tradiderunt: Enanus, Henanus, et hypocoristico Dynocus (hoc est Do-En-oc), unde Enoc. Colitur d. 19 aug. et 18 sept. Cf. O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. VIII, p. 291 – 94; t. IX, p. 449 – 50.] , qui suscepit eum in fraterna caritate, sed tamen nichil habuit quod sancto hospiti daret nisi holera et aquam. Hoc autem videns in spiritu episcopus Aidus, abiit in coquinam, in qua nichil invenit, et benedixit eam et ait: “Vadat cocus [Is “minister S. Henani” et “minister” in Vita III appellatur; in Vita II: “qui ministrare fratribus debet”. De huius monastici officialis munere et variis nominibus nonnulla collegit Plummer, op. c., t. I, p. CXVIII, cum annot. 4, 5.] et ministret cibos quos voluerit, et reficiat fratres.” Qui intrans in domum [Intellege in tugurium ubi cibi servabantur; hibernicum enim monasterium nihil aliud erat ac casulae astructae, quarum aliae a singulis monachis incolebantur, aliae triclinii, cellae penariae, culinae, alia templi usui erat destinata.] invenit eam plenam de omni genere ciborum suavium, et ministravit fratribus refectionem bonam. Et laudabant et benedicebant Dominum.

[47] [Lignum ingens transfertur. II, 41; III, 33.] Quodam tempore [in marg. inf. Quomodo ingens lignum se proiecit in mare.] abiit episcopus Aidus ad alium virum sanctum, scilicet Molasi Dam Insy [Dam Insy genetivus est nominis Daimh Inis, latine Insula Boum; nunc anglice Devenish insula, in imo lacu Erne, comitatus Fermanagh. Lasreanus autem (seu hypocoristico Molaisse) praeclarus est sanctus qui d. 12 sept. colitur; de quo J. G.[ammack], ap. W. Smith and H. Wace, Dictionary of Christian Biography, t. III, p. 625, i. v. Laserian (1); O'Hanlon, op. c., t. IX, p. 298 – 311; Plummer, op. c., t. I, p. LXXIV. Cf. Comm. praev. num. 11, et num. 17, annot., ubi referimus G. T. Stokesii coniecturam de Lasreani ad Aidum hortatis.] . Cumque sanctus Aidus in istam insulam intrasset, invenit ibi fratres laborantes, succidentes silvas ut terram insule excercerent. Tunc sanctus Aidus sancto Molasy ait: “Quid operis faciam cum fratribus” Erat autem ibi ingens lignum antiquum, quod super terram iacens nullo modo a fratribus potuit moveri. Et dixit ei Molayssi: “Opus tuum est ut hoc lignum deponas.” Tunc sanctus Aidus iussit ligno ut discederet, et statim lignum [una littera erasa.] ingens elevavit se, et in similitudinem avis volans silvasque prosternens proiecit se in stagnum. Et fratres hoc videntes laudabant et benedicebant Dominum.

[48] [Locum aptum ad monasterium condendum, II, 42; III, 34.] Constituit autem [in marg. inf. De loco sibi per angelum assignato.] sibi Aidus locum haut procul a quodam viro divite et plebeo [Id est laico; cf. supra, p. 506, annot. 4.] , priusquam maiorem ecclesiam, que nunc est, edificaret [Hoc una haec Vita I tradit, neque quicquam ex ea nobis innotuit de loco ubi maior illa ecclesia exstiterit; vid. tamen infra, annot. 8, ubi de parallelo loco in Vita III disputamus.] . Et ibi ait ei angelus Dei: “Si in isto loco manere volueris, erit hic tumultus secularium et modicum lucrum animarum.” Et dixit Aidus: “Ubi est locus in quo habitare debeo?” Dixit angelus: “Locus propinquus [Conici potest ex his sequentibusque sententiis arcem viri illius divitis fuisse in summo colle in loco nunc dicto Kiltobber (id est: Cella Fontis), in parochia Rathugh; huius descriptionem pete a G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 331.] , ubi ille dives et plebilis, hic tibi datus est a Domino [prius dominus.] . Ibi enim multe anime ibunt ad celum.” Rusticus autem ille homo et plebilis audivit a quodam mago [Magus e Vita III remotus est et narratiuncula paululum immutata.] quod domum suam et possessionem clerico advenienti de〈r〉elinqueret, et ideo diligenter hostia concludi iussit, ne sanctus Aidus in castellum introiret. [invito domino, mirabiliter sibi arrogat] Alio autem die, nullo vidente nec sciente, sanctus Aidus venit in castellum. Quem ut vidit dominus loci illius, non potuit stare in conspectu eius, sed in alteram partem fugit. Et confestim in via dolore percussus gravi iacebat in terra. Hoc videns in spiritu sanctus Aidus dixit suis:“Ite et adducite eum ad me.” Et cum adductus esset, ait illi Aidus: “Crede in Deum et age penitentiam.” Et cum credidisset, ait ei iterum Aidus: “Elige tibi quod vis: utrum nunc ad regnum celorum ibis, an in hac vita manebis [Cf. supra, cap. 11, ad calcem.] ?” Ille autem eligens ad celum ire, accepto sacrificio [“Sanctum sacrificium”, Vita III; “viaticum salutare”, Vita II. Id est Corpus Domini. Cf. supra, p. 508, cap. 11, cum annot. 1 et 4.] , obiit beate [Addit Vita III: “Et in illo castello sanctus episcopus instituit monasterium quod ex nomine sancti Edi vocatur.” Id est Rath Aedha, seu latine Arx Aidi. Plummer, op. c., t. I, p. 44, annot. 16. Rath Aedha seu Rath Aodha, vel, ut anglicano modo scribitur, Rathugh seu Rahugh seu Rahue, locus est in parochia eiusdem nominis, baroniae Moycashel, comitatus Westmeath. Ibi adhuc cernuntur vestigia monasterii conditi a S. Aido, quem non alium esse a nostro probant Annales Ultonienses, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 368, ad annum 858 (recte 859) loci nomen plene scribentes Raith Aedho mic Bricc, id est Arx Aidi filii Breci. Sed vide supra, Comm. praev. num. 14. Huius loci historiam ad recentiora usque tempora perduxit v. cl. G. T. Stokes, in The Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, t. XXVI (1896), p. 325 – 35, passim. Templi descriptionem ab eo pete, p. 331, et fontis S. Aido sacri, quo accolae pie adhuc utuntur, ibid. De lapide qui ibidem visitur diximus supra, inter annotata ad cap. 1 huius Vitae. Ibi adhuc coli memoriam S. Aidi notat Antonius Cogan, The Diocese of Meath, Ancient and Modern, t. III, p. 602; is etiam, ibid., putat monasterium, quod in eo loco a S. Aido exstructum est, a Danis direptum esse et solo aequatum.] .

[49] [Virum a piratis captum liberat. II, 43.] Quidam de Gallis [in marg. inf. Quomodo liberavit virum de manu Gallorum.] [Hanc narratiunculam omisit Vita III. Fusius Vita II: “Quidam pirate de terra Francorum ad Hiberniam venientes.”Quod istis temporibus non insolitum erat. Sed et Normannos piratas Hiberni vocare solebant Gall.] rapuerunt quendam virum egregium de genere Amolngith, nomine Finanum [Omittit Vita II nomen tribus; hanc dubitanter coniecit v. cl. C. Plummer, op. c., t. II, p. 314, col. 2, i. v. Amolngith genus, eandem esse quae nomen dedit baroniae Tirawley, in comitatu Mayo.] . Quod in spiritu videns Aidus, exiit ad liberandum eum. Et una rota confracta, altera sola rota fulciebat currum [Simile prodigium supra narratur, cap. 8.] ab orientali parte Midi usque ad mare. Et ibi Gallos invenit retentos a ventis, qui nunquam 2 potuerunt navigare a portu donec dimiserunt Finanum ab eis raptum.

[50] [Cisternam venenatam salubrem reddit. II, 44; III, 35.] Quodam tempore in terra Munne 〈n〉- sium [“In illa regione”, Vita III.] cisterna quedam ve 〈ne〉 nata inventa est, de qua fumus egrediebatur, qui mortiferam [mortiferum cod.] pestem hominibus et iumentis per circuitum prestabat. Tunc plebs illa rogaverunt sanctum Aidum [in marg. prima man.] ut eos adiuvaret. [Cf. Apoc. 9, 2.] Ipse autem [“Et perrexit vir Dei cum eis ad illum locum et benedixit in Dei nomine illam cysternam; et ab illa hora” cet., Vita III.] benedicens fumum [prius finnum.] illum, nuncquam apparuit ibi ex illa die; et plebs gratias egit Deo et sancto Aido.

[51] [Aidi virtutes. II, 45.] Nullus autem [in marg. inf. De eius virtut 〈ibus〉.] narrare poterit [Hunc communem esse locum, vix operae pretium est advertere; in Vita III omittitur.] sancti Aidi caritatem, humilitatem, patientiam, modestiam, lenitatem, ieiunium, abstinentiam et sedulitatem orationis die ac nocte, et cetera bona. Omnia enim mandata Christi implevit.

[52] [Peccatorem secum morientem in caelum deducit. II, 46; III, 36.] Promisit autem [in marg. inf. Quomodo latronem secum duxit in celum.] sanctus Aidus cuidam ex fratribus comitare secum ad celum. Hora itaque exitus sui dixit ei Aidus: “Para te ut mecum pergas viam celestem.” Ipso autem nolente, aliquis rusticus adveniens ait sancto: “Utinam michi diceres comitari!” Cui Aidus dixit: “Si vis, lava te [Paulo minus crude: “Prepara te”, Vita III.] , et pone te in lectulo hoc mecum.” Et cum hoc fecisset, obiit cum sancto simul [Die 10 novembris anni 589. Cf. Comm. praev. num. 7 – 10.] . Hoc utique sanctus Columba Kylle in insula Ye videns [Cf. Comm. praev. num. 1.] dixit: “Firmum est opus, quod nunc facit episcopus Aidus [aiaidus cod.] . Ecce peccatorem et 〈non〉 merentem [“Penas merentem”, Vita II; “non merentem”, Vita III. Cf. narratiunculam e Vita S. Ruadani quam in Comm. praev. edidimus, num. 14. Haec ad amussim reducere conatur Colganus, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 423, col. 2, annot. 30. Eandem hanc fabulam in ingentem illam Vitam gadelicam S. Columbae, quam anno 1632 congessit, recepit Manus Hua Domhnaill (Manus O'Donnell), ed. A. O'Kelleher and G. Schoepperle, Betha Colaim Chille. Life of Columcille (Urbana, 1918), num. 248, pp. 250, 252; iam in latina interpretatione pridem prodierat ap. Colganum, Trias Thaumaturga, p. 417, cap. 45.] ducit secum in celum et sine ulla vi demonum resistente.” Sanctus vero Aidus post Christum cum suo latrone inter choros angelorum suavia carmina canentium hodie [“Quarto idus novembris”, Vita III. Sed et I et II Vitam in natali S. Aidi praelegendam fuisse clarum est. Cf. Comm. praev. num. 10.] ad celum migravit; ubi sine merore in eternum gaudebit, regnante domino nostro Iesu Christo cum Patre et Spiritu sancto in secula seculorum. [Cf. Luc. 23, 43.] Amen.

II. S. AIDI VITA SECUNDA

Aidus episcopus Killariensis in Hibernia (S.)

E codicibus Oxoniensibus Rawlinson B. 485 (= R 1) et 505 (= R 2). Cf. Comm. praev. num. 3.

Incipit Vita sancti Aidi episcopi, qui dicitur Aedh mac Bric [Aodh mac Bric meic Cormaic meic Crimhthaind meic Fiachach meic Neill Naoighiallaicch add. R 2 alia man.] [Haec Vita Vitam I sic vestigiis sequitur, ut quae ad illam annotavimus in hac iteranda non sint; satis fuerit in margine indicare quis cuique locus respondeat.] .

[1] [Aidi genus. I, 1; III, 1.] Sanctus episcopus Aydus, qui vocatur filius Brichii [Bricii R 2.] , de Nepotibus Neyll [Neyl R 2.] oriundus fuit. Huius vero mater de Muscraigi Tyri in Momonia originem duxit. Hec cum esset pregnans vicinaque partui in domo sua manens, de ea quidam astrorum peritus ait (cum enim esset in itinere et domui eius apropinquaret), [Prodigia in eius nativitate.], qui [quasi R 2.] prophetando ad suos socios dixit: “In domo hac est mulier partui vicina, que si hora matutinali crastina die [diei R 1.] pareret, partus suus coram Deo celi et hominibus magnus esset.” [Cf. Luc. 1, 15.] Audiens hec verba quedam puella, illius mulieris specialis amica, omnia retulit pregnanti. Que respondit dicens: “Nisi anima mea de corpore exierit [exigerit R 2.] , usque ad tempus illud non egredietur de utero meo partus.” Surrexit igitur mulier seditque super unam petram, ut sic tardaretur partus. 〈Cum autem [(c. a.) om. codd.] 〉 egredi conaretur infans, quandam concavitatem fecit caput eius in lapide. Aqua vero [illa R 2.] que post pluviam manet in illa concavitate languores varios consuevit sanare.

[2] [Adulescens obvios habet] Hic in domo matris sue nutritus ac iuvenis, factus, cum gregem porcorum sibi deputatum [ante corr. deputatus R 1.] in silvis quereret, [Brendanum Birrensem et Cainnechum. I, 2; III, 1 – 2.] ad locum in quo sanctus Brandanus Birra et sanctus Kynnecus [Kynnicus R 2.] erant devenit. Quem [ante corr. que R 1.] ut Brandanus vidit venientem, obviam ei surrexit et cum gaudio eum suscepit. Kynnecus autem Brandanum increpabat, quod tali iuveni tantum honorem exhibebat. Cui Brandanus respondit: “Quare ei non assurgerem, in cuius comitatu exercitum angelorum vidi?” Puer autem de porcis sollicitus ait ad sanctos: “Numquid vidistis gregem porcorum in istis locis?” Respondit ei Brandanus dicens: “Vade illuc, et ibi invenies gregem quem queris.” Et sicut vir Dei dixerat, ita factum est.

[3] [Eius educatio. I, 3; III, 3.] Hic puer mundanis vanitatibus inter mundanos imbutus nullis [in illis R 2.] literis erat edoctus, nullis ecclesiasticis regulis informatus, usque ad tempus adolescentie sue [fuit codd.] . Adolescens igitur factus, ad patriam suam perrexit, ut hereditatem suam de manibus suorum fratrum haberet. Qui contempnentes eum nil ei dederunt. [Hereditatem paternam obtinere nititur;] Quod ipse indignanter sciens, quandam puellam ab eis secum rapiens abiit; putabat enim quod per hanc iniuriam fratres cicius ei de hereditate satisfacerent. Reversus vero cum puella rapta et ceteris comitibus suis, venit secus cellam sancti Illandi episcopi. Hic vir sanctus, videns sanctos angelos in comitatu iuvenis, ait ministro suo: “Vade et dic illi iuveni qui est in itinere, [sed suadente Illundo, divitiis renuntians] ut ad nos declinet paulisper. Habeo enim cum eo loqui.” Cumque hec illi minister diceret, ad episcopum humiliter ipse pervenit. Qui dixit illi: “Quid queris, fili, hereditatem paternam in terris? Ecce habes patrem cui [cum R 1 et ante corr. R 2.] est celum et terra hereditas, qui dabit tibi hereditatem incorporalem in celo pro dimissione corporalis in terris. Noli ergo cum iniuria querere hanc terrenam hereditatem, ne perdas celestem. Sed et hanc puellam dimitte liberam ad domum suam ire.” [eidem sancto episcopo adhaeret,] Respondens autem iuvenis ad hec senis verba, ait: “Quecumque dixeris mihi, pater, paratus sum facere.” Remisit ergo puellam ad suos, et mansit ipse cum viro Dei, iussionibus eius per omnia obsequendo.

[4] [et ex oboedientia arandi opus suscipit. I, 4 – 7; III, 4.] Quodam quoque tempore ait ad iuvenem senior: “Fili mi, numquid potes terram arare et manum super aratrum ponere?” Qui respondens ait: “Pater mi, omni imperio tuo possum obedire.” Perrexit ergo ad arandum, et per meritum sancte obedientie factus est peritus ac perfectus in arte arandi. Die vero quadam venit ad eum de vicinis quidam terre colonus, [Bovis defectus miraculo suppletur,] petens bovem unum, quem in aratro suo defuisse nuntiabat. Tunc iuvenis Aydus homini compaciens dixit puero boves in aratro gubernanti, ut gressum sisteret, quo usque ipse petitioni hominis satisfaceret. Solvit itaque unum a iugo bovem deditque petenti. Ipse vero in tribus arabat bovibus; nam ipsa caritas, pro cuius honore bovem dedit, loco bovis arabat. [1 Cor. 13, 7.] Omnia enim suffert, omnia sustinet. Quodam alio tempore accessit ad eum quidam; [itemque vomeris.] conquestus est eo quod ferrum, quod culturum [sic codd.] vocamus, in aratro suo non haberet. Aydus vero, pro amore illius [om. R 2.] qui dixit: “Omni petenti [potenti codd.] te, tribue”, [Luc. 6, 30.] ferrum aratri sui homini dedit. Et ipse sine ferro, divina operante virtute, sicut ante terram arabat. Sanctus vero Yllandus, videns hec preludia sanctitatis in adolescente in operibus humilitatis occupato [ccu sup. lin. R 1.] , accersivit eum, dicens ei: “O fili, [Auctore S. Illundo ab eo secedit] quid est quod tot et tanta miracula immaturo adhuc in tempore fecisti? Videris enim ad culmen virtutum ascendere, quando necdum opus perfectum cepisti. Vade ergo in pace ad terram nativitatis tue [et add. codd.] , ibique cellam tibi construe, quia non convenit ut de cetero sub manu hominis, sed Dei in te operantis, vivas.” Post hec abiit sanctus iuvenis ad terram nativitatis sue, [sibique monasterium condit.] et edificavit sibi cellam que Enach Mydbren dicitur, ibique mansit per tempora [sic codd.; forsitan supplenda vox multa.] , atque fecit multa miracula.

[5] [Pacem a rege pro sua gente petiturus, I, 8 – 9; II, 5.] Quodam alio tempore, cum esset ibi, accidit ut rex Momoniensium, congregato magno exercitu, attemptaret pervadere [vadere om. R 2.] fines Midie atque Nepotum Neyl, ut sibi tributarios faceret. Quod audiens rex terre illius, in dubium habens belli futuri negotium, misit nuntios ad sanctum Aydum, ut treugas [treguas R 2.] pacis a rege Momonie optineret sibi usque ad annum. Tunc sanctus Aydus ad regem Momonie accessit, ut pacem cum illo [illis R 2.] haberet. Factum est autem, cum iter filius pacis ageret, [iter conficit curru una rota suffulto.] ut una rota currus eius frangeretur. Mirum quoque est quod accidit, quia currus altera sola rota suffultus sine impedimento aliquo per viam currebat. Et cum ad locum iuxta exercitum sic perveniret, mirabantur ultra modum, videntes currum cum una rota incedere. Propter ergo admirationem, virum Dei cum honore magno receperunt. Cumque de negotio pacis tractaret cum rege, [Rex ob pacem negatam punitur,] nullo modo ab eo optinuit, quin super inimicos suos irrueret. Dicebat enim: “Ex quo hanc multitudinem in unum congregavi, non revertetur in vacuum.” Frustrato igitur pacis negotio, reversus est homo Dei ad sua. [Cf. Isai. 55, 11.] Et ecce ira Dei super regem superbum statim desevit; nam unus de amicis suis carioribus mortuus est, et terra aperiens se deglutivit duos equos, quos sub curru suo rex ipse habebat. Tunc rex, [sed facti paenitens,] timore non modico perterritus, misit post virum Dei nuntios ut rediret, promittens se impleturum quecumque ei preciperet [perciperet R 1; pre ex per corr. R 2.] . Cumque vir pius ad regem reddisset, ecce de leone factus agnus, prostravit se ante pedes equorum currus viri sancti. Et ter sic se in terram prosternens, ter super eum transivit currus viri Dei. [generis sui futurum decus audit;] Tunc sanctus episcopus Aydus ait ad regem: “Quia tribus vicibus te humiliter prostrasti, tres reges de stirpe tua consurgent. Et quot vicibus hoc fecisses, tot reges essent de genere tuo.” Cui rex ait: “Ecce habes huius anni pacem, quam postulasti.” Et respondit ei sanctus: “Rogavi Dominum, et dedit mihi non unius anni pacem, sed usque ad diem iudicii, quia potestas vestra super gentem meam de cetero non erit.” Tunc rex ad eum ait: [regis amicum equumque unum sanctus resuscitat,] “Rogo te, vir sancte, ut specialem meum amicum, quem in mortem [morte R 2.] misisti, iterum a morte revoces.” Precibus igitur eius pater pius inclinatus, Dominum omnipotentem oravit; et, signo crucis Christi super defunctum edito, mox surrexit ac, veniam a viro Dei postulans, regis duriciam increpavit. Tunc rex, tantum miraculum pro prima sui peticione factum videns, ad secundam se convertit dicens: “Rogo insuper pietatem tuam, ut sicut coram te merui exaudiri in prima mea supplicatione, scilicet ut dilectum meum amicum resuscitares, ita et in resuscitando equos meos.” [equo altero undis immisso.] Cui sanctus episcopus Aydus ait: “Unus ex eis vivus ad te revertetur; alter vero non, sed manebit in terra, et stagnum aquarum multarum erit super eum in testimonium virtutis Dei.” Et sic factum est, sicut dixit sanctus. Est enim ibi stagnum usque in hodiernum diem, et vocatur stagnum Gabre. Quare dicitur Loch Gabra? Propter equum ibi sepultum sub terra.

[6] [Messoribus Aidi pluvia parcit. I, 10; III, 6.] Quodam tempore autumpnali [auptumali R 1; auptumnali R 2.] , cum familia eius laboraret in messe, ecce pluvia grandis descendit, que messores communiter impediebat. Quod cum vidisset sanctus Aydus, oravit Deum, qui dat pluviam voluntariam suis, et in virtute eius signavit aerem sicno crucis; et nulla gutta pluvie per totum diem cecidit super eius messores, licet in circuitu eorum magna esset inundantia pluvialis. [Cf. Ps. 67, 10.]

[7] [Ad amicum mortuum I, 11; III, 7.] Fuit quidam homo dives in terra illa ubi homo Dei manebat, qui sancto multa bona et terras multas dedit. Huic viro promisit sanctus Aydus, quod ipse daret ei sacrificium in exitu anime de corpore. Accidit autem ut sanctus Aydus esset in regione longinqua cum esset ille dives [(c. e. i. d.) c. i. e. d. R 2.] mortuus. Quod cum vir Dei, Spiritu revelante, cognosceret, cepit ad locum ubi erat mortuus festinare. Cumque iter per quedam nemora agere haberet, ad votum suum festinare non potuit, quia ibi [om. R. 2.] equi cum curru a recto [(a. r.) arcto R 2.] itinere prepediebantur. Quod cernens sanctus Aydus dixit aurige: [per aerem transfertur ;] “Inclina caput tuum in sinum meum, ne aliquid quod paveas videas.” Et cum servus [super codd.] magistro obediret, confestim currus cum equis a terra elevatus est in aera, et sic per manus angelorum per multa terre [terra R. 1.] spacia deportatus est, quousque ad desideratam venerunt regionem. Descendens igitur [om. R. 2.] vir [om. R 1.] Dei tamquam alter Helias de curru, ministrum suum ad domum defuncti destinavit dicens: “Vade, et dic defuncto viro: an ipse ad me veniat, an ego ad eum?” Abiit ergo puer ad domum hominis mortui, et dixit ei: “Misit me homo Dei Aydus episcopus ad te, [eum resuscitat,] querens: an ipse ad te veniat, an tu ad eum?” Statimque qui mortuus fuerat surrexit, et signans se signo crucis respondit et dixit: “Non ipse debet ad me laborare, quia magno itinere est fatigatus pro me, sed ego ad eum veniam.” Et hec dicens induit se, et pervenit ad locum ubi mirificus antistes stabat. Et salutantes se mutuo, dixit ei sanctus: “Quid modo vis eligere? [petentique ut rursus moriatur impetrat.] An iterum in hac vita presenti mavis manere, an ad [om. R. 2.] locum unde existi redire?” Ille respondit: “Rogo te ut permittas me ire ad celestem mansionem, quam tu mihi meruisti ac dedisti.” Et tunc accipiens viaticum salutare de manu viri Dei, dormivit iterum in pace.

[8] [Aqua in vinum conversa. I, 12; III, 8.] Quodam autem tempore pervenit sanctus Aidus ad cenobium quarundam virginum. Cum magna devocione virum Dei receperunt, dolentes quod dignum pro tanto hospite potum non haberent. Quod percipiens pius pater, compaciens bone voluntati earum, ait: “Afferte,” inquit, “mihi aquam de fonte proximo.” Que cum allata esset et ab eo in 〈Dei [om. codd.] 〉 nomine benediceretur, mox mutata est in vinum optimum. Hoc vinum divinitus donatum letificavit corda bibentium atque in fide solidavit. [Cf. Ps. 103, 15.] Miraculum consimile, de mutatione scilicet aque in vinum, iam tertio operatus est sanctus Aydus episcopus.

[9] [Munitori I, 13; III, 9.] Quidam fossator agrorum venit quodam tempore [(q. t.) sup. lin. R 2.] ad eum, querens ab eo si sciret aliquem qui vellet fossam [fossa codd.] erga domum suam vel castrum facere. Cui respondit episcopus Aydus: “Vade ad quendam amicum mihi specialem in tali loco, et fac ei fideliter artem tuam, et ab illo mercedem recipies.” Abiit ergo homo ad illum et fossavit arcem suam triplici fossa, que hodie vocatur Raith mhBailb [sic codd.] , hoc est Arx Balbutiantis [Balbuticis R 2.] vel Muti. Peracto igitur cunto [tanto R 2.] labore, merces reddita est ei, [armentum pro mercede acceptum educenti,] scilicet plenitudo huius arcis de animalibus, quam [quantum R. 2.] capere intra murosposset. Congregata quoque multitudine animalium, impletus est locus. Cumque ad plenum solveret homo precium, deduxit illum cum suis animalibus sanum usque ad fines alterius plebis. Relicto ergo homine cum peccoribus inibi, atque divite prefato ad sua reverso, ecce animalia illa huc illucque discurrunt, et nec unum quidem cum eo remansit. Cum autem miser homo lugeret et quid faceret nesciret, ecce videt quendam currum ad se venientem, [Aidus adest.] in quo erat Aydus episcopus. Cui ille flebili voce dixit: “Ecce mercedem magni laboris mei perdidi [perfidi R 1.] ; nam omnia animalia reversa sunt ad loca sua, nec unum quidem [in marg. R. 1.] mihi remansit.” Tunc pius pater descendens de curru Deum oravit, et ecce omnia animalia illa reversa sunt, ac si previo ductore alico [sic codd.] reducerentur, nec unum quidem animal de omnibus defuit.

[10] [Pro equis quos leprosis dederat, I, 14; III, 10.] Quodam alio tempore, cum vir Dei iter ageret, occurrunt duo leprosi qui duos 〈equos [om. codd.] 〉 ad se vehendos ab eo postulabant. Tunc pius pater dedit eis [om. R 2.] duos equos currus in quo ipse deportabatur. Ipse vero ibidem moram ad tempus trahens, dixit comittibus suis: “Expectemus hic interim, quo usque duo viri qui nos querunt ad nos venerint.” [alii submissi.] Et ecce post paululum temporis veniunt duo viri qui dicunt eis: “Numquid nostis locum ubi moratur modo sanctus episcopus Aydus? Nos autem de longinquo venimus dare ei hos duos equos.” Quibus unus de familia viri Dei respondit: “Hic est ille quem queritis, coram vobis.” Et obtulerunt ei duos equos indomitos, qui mox ut ad currum viri 〈Dei [om. codd.] 〉 sunt aptati, mansueti et domiti sunt facti, 〈ac [om. codd.] 〉 si ante iugum frequentarent portare.

[11] [Moniali incontinenti miro prodigio adest. I, 15; III, 11.] Quodam die venit sanctus Aydus ad locum virginum que habitabant Drūym Ard [Druymard R 2.] . Que cum magna devocione virum Dei hospicio receperunt. Intuens vero sanctus [om. R 2.] virginem que ei ministrabat, intellexit quod in utero infantem gestaret. Tunc cito de loco illo surrexit, quia non erat digna societas luci gratie cum tenebris culpe. [Cf. 2 Cor. 6, 14.] Illa vero culpe sue conscia, videns [vides R 1.] se testimonio veritatis comprobatam criminis ream, confessa est suum coram omnibus peccatum, et egit penitentiam. Quod cum vir Dei videret, acceptans [acceptas R 1.] eius penitentiam, uterum [iterum R 2.] benedixit et statim infans [om. R 2.] in utero evanuit quasi non esset.

[12] [Tres puellas a latronibus iugulatas I, 16; III, 12.] In illo tempore puelle de illo monialium cenobio iverunt, ut lactis annonam [annona R 2.] ad virgines Christi deferrent. Quidam autem latrunculi de latebris suis assurgentes puellas illas occiderunt et capita illarum secum portaverunt. Quod factum, Spiritu revelante, vir sanctus agnoscens, ad locum ubi corpora puellarum iacebant perrexit, ut capita puellarum ad corpora reportare valeret [valerent ante corr. R 2.] . Latrunculi autem nutu Dei in quodam loco sic detenti fuerant, ut nec pedem ultra locum illum valerent movere. Intuens autem pater pius miseros illos peccatis suis sic irretitos [irritos ante corr. R 1; irrititos R 2.] , super crudeli facto suo increpavit eos. Et illi penitentiam agentes [egentes R 2.] rogaverunt eum ut permitteret eos abire. [Cf. 1 Thess. 5, 15.] Qui reddens bonum pro malo permisit libere abire. Ipse vero cum capitibus puellarum reversus est ad locum ubi corpora manebant. Et cum aqua non esset prope ad lavanda capita, ipse humo sicnum crucis imprimens, [vitae restituit.] statim fons vivus de terra erupit, qui usque hodie Fons Puellarum vocatur. Postquam vero capita ibi sufficienter essent lota, et ipse ea corporibus suis congruenter apptasset, confidens de omnipotentia Salvatoris dixit: “In nomine Iesu Christi surgite. [Cf. Act. 3, 6.]” Et statim quasi de sompno surrexerunt, et sua vassa cum lacte resumentes, ad cenobium suum non sine admiratione omnium pervenerunt.

[13] [Alienum capitis dolorem in se recipit. I, 17; III, 13.] Quodam alio tempore venit [om. R 2.] ad eum vir quidam qui dolore capitis vehementer vexabatur, et ait ad virum Dei: “O sancte Dei, nimio capitis dolore affligor. Rogo te ergo ut pro me ores Deum, ut vel hic dolor a me transeat, si possibile est, aut saltem ut tolerabilior mihi fiat. [Cf. Matth. 26, 39.]” Et ait ad eum sanctus episcopus: “Dolor tuus nullo modo poterit a te exire, nisi in me transferatur. Magnum premium doloris tui habebis, si patienter sustinueris.” Et ille respondit: “O sancte Dei, dolor iste supra vires mihi est.” Tunc sanctus misertus hominis infirmi et eius infirmitatem in se suscipiens, patienter sustinuit. Unde, [Eius invocatione capitis dolores sanantur,] ut ferunt periti, pro patientia sua in gravi illo capitis dolore promeruit, ut quicumque in nomine sancti Aydi invocaverit in dolore capitis Trinitatem, sanabitur. Sancta enim Brigida, cum [om. R 2.] gravissimo capitis dolore laboraret, invocans nomen sancti Eydi [sic codd.] episcopi, [quod et S. Brigida experta est.] mox sanata est et usque ad finem eandem passionem non sensit. Quod ipsa veridica attestatione solebat asserere, dicens quod: “Invocacio nominis sancti Aydi [(n. s. A) s. A. n. ante corr. R 2.] episcopi [om. R 2.] a gravissimis capitis mei doloribus me sanam fecit.”

[14] [Per aera cum curru suo transfertur. I, 19.] Quadam vice, cum iter ageret in finibus Laginie in curru sedens, pervenit ad quoddam nemus, quod equi propter sui densitatem transire non valebant. Ne enim [sic codd.] via eius impediretur, divina potentia elevans eum in curru suo cum equis in altum, 〈per [om. R 1; in R 2.] 〉 aera translatus est usque ad alium locum. [Cf. Ps. 90, 11.] Sic enim comitabatur servum suum frequenter in viis suis. Hic dum plurimorum esset magister discipulorum, [Scientia infusa.] ipse tamen, ut ferunt periti, nec literas didicit, nec in terris magistrum habuit [habuerit codd.] , sed intus [iustus R 2.] erat qui eum docebat.

[15] [Cibos consumptos in integrum restituit. I, 20; III, 15.] Sanctus quoque Aydus episcopus aliquando venit ad cenobium quarundam virginum, que pro sancto Kerano Cluaynensi paraverant prandium, cuius adventum sperabant illo die. Cena autem quam paraverunt erat ovis una cum paucis panibus 〈et vasculo [om. codd.] 〉 cervisie non grandi. Tunc virgines in arcto erant posite, cui scilicet prandium illud darent, an presenti tam nobili hospiti, an sancto Kerano mox superventuro? Sed instigante spiritu sanioris consilii, illud 〈quod [om. codd.] 〉 pro sancto Kerano paraverant, dederunt sancto Aydo episcopo. Finito autem prandio atque graciarum actionibus cum devotionibus celebratis, sanctus episcopus dixit virginibus: “Colligite hec ossa ovis et ponite in unum locum; et similiter hoc vasculum, in quo fuit ille liquor quem nos bibimus, ponite ubi prius fuit.” Et cum hec omnia completa essent, statim inventa est illa cena integra ut prius atque illibata, quasi nihil esset tactum de ea. Ex hinc cibus celitus datus fuit sufficiens pro sancto Kerano reficiendo.

[16] [Evangelia caelitus demissa per S. Brigidam accipit. I, 21.] Quodam alio tempore erant [erat R 1.] simul in unum sanctus Aydus episcopus et sancta Brigida virgo, de hiis que ad edificationem sunt animarum sermocinantes [sic codd.] . Inter [in R 1.] cetera autem vite spiritualis colloquia, dixit vir sanctus ad eam: “O Brigida, numquid [numquam R 2.] potes mihi librum evangeliorum Christi praestare?” [Cf. Eph. 4, 29.] Que respondit: “Non est mihi hoc facile, sed Deo cui [tibi R 2.] omne verbum est possibile. [Cf. Luc. 1, 37.]” Tunc expandens sancta Brigida manus mundas in oratione, oravit [oravitque codd.] simul cum ea sanctus Aidus [Aydus R 2.] , et mox obtinuerunt illud pro quo oraverunt. [Cf. 1 Tim. 2, 8.] Demissum est enim de celo evangelium in sinum sancte Brigide, et dedit illud sancto Aido [Aydo R 2.] , gratias agentes [sic codd.] , Deum pro tanto dono collaudantes.

[17] [Domus nive pro tecto cooperta. I, 22.] Alio quoque tempore venit homo Dei ad cenobium quarundam virginum, ut eas bonis moribus adornaret et exemplis in fide solidaret. Erat quoque apud eas domus quedam de novo [nova R 1.] facta, sed nondum tecta; grandi tamen nive cadente, videbatur quasi tecto [tota codd.] cooperta. Et dixerunt ad eum: “Ecce domus ista quam vides, pater, sub nive nuda habetur, et tamen quasi tecta apparet.” Quibus pius pater respondit: “Domus hec, quam nive videtis vestitam, sic permanebit per tempora longa [(p. t. l.) p. l. t. R 2.] , donec [domus codd.] ipsa domus pre vetustate corruat.” Et sic factum est; nam domus illa nive tecta per multa tempora duravit, nec ignibus ibi accensis, nec calore solis potuit nix illa liquefieri.

[18] [In caelum rapitur. I, 23; III, 16.] In eodem quoque loco aliud miraculum per virum Dei est factum. Cum enim super quandam petram quodam die celestia contemplans staret, mox in suo corpore in celum rapitur et ibi quibusdam horis [horiis R 2.] permanens, postea descendit super eandem petram iterum. [Cf. 2 Cor. 12, 2 et 4.] Et casula illa, qua indutus erat in elevatione in celum, adhuc in testimonium virtutis illius permanet in eodem loco.

[19] [Puellam resuscitat. I, 24; III, 17.] Erat quedam puella Deo et sancto viro Aydo devota, quam quia vir quasi [qui codd.] Bellial alter in uxorem habere non valuit, rapere presumpsit. Quod cum ad notitiam pii patris [om. R 2.] pervenisset, mox succingens se post eum properavit. Raptor vero cum ad loca deserta pervenisset et stramina quedam pro habitaculo sibi edificando colligere studuisset, mox reddiens [sic codd.] invenit puellam mortuam. Stupefactus est miser homo in se, et quo se divertit [sic codd.] nescivit. Et tunc ex improviso supervenit [super om. R 2.] vir sanctus, qui peccatorem increpans et vivis rationibus convincens, tandem ad satisfaciendum pro tanto facinore induxit. Sic enim satisfecit ut, contemptis omnibus monialibus, iam monacus fidelis viri sancti foret. Ad puellam vero iam mortuam se convertens antistes ait: “In nomine Iesu Christi surge. [Cf. Act. 3, 6.]” Et statim quasi de sompno surrexit. Unde in utroque sexu grande hic factum est miraculum, sed magis in viro, quia resuscitatus in anima, et minus in femina, que solum resuscitata in carne propria. Reversi sunt hii tres cum gaudio laudantes Deum in operibus suis. [Cf. Eccli. 39, 19.]

[20] [Saxum prodigio transfert; I, 25; III, 18.] Quidam fossatores circa locum viri Dei fodientes invenerunt grande saxum in fossa, quod [om. R 2.] nulla arte deponere valuerunt. Et quod fortitudo populorum non potuit, oratio pura sancti presulis optinuit. [Cf. 1 Tim. 2, 8.] Oratione enim premissa, saxo licet grandi imperavit ut ad alium 〈locum [om. codd.] 〉 se transferret, ubi nulli de cetero noceret. Et statim, quasi rationis esset particeps, saxum illud grande iussioni viri sancti obedivit, et ad alium locum se transtulit; ubi adhuc permanet et vere credentibus sanitatis remedium contra multos morbos prestat.

[21] [itemque stagnum, I, 26 – 27; III, 19.] Erat prope locum habitationis viri Dei quoddam stagnum, in quo [quod ante corr. R 1.] erat insula, que refugium prestabat frequenter malefactoribus. Cumque lucis ad tenebras non esset conveniens societas, [Cf. 2 Cor. 6, 14.] rogabat [ragabat R 1.] ipse filios tenebrarum ut ab illo loco discederent atque locum habitationis alibi quererent. [Cf. Ps. 25, 8.] Sed servi iniquitatis velut deliramenta verba sancti presulis reputantes, in eodem loco cum iniuria Dei inhabitabant. [Cf. Luc. 24, 11.] Perdurantibus vero eis in sua malitia, dixit adhuc homo Dei: “Si nolueritis [volueritis R 2.] de hoc loco recedere, stagnum, in quo confiditis, recedet a vobis. Etsi vos inobedientes sitis [scitis R 1.] , stagnum tamen hoc, in quo fiduciam [fiduciam R 1.] habetis, obediens mihi erit et fugiet a vobis. Et sic nolentes ibitis [om. R 2.] .” Cumque perdurarent in malitia sua, ecce stagnum illud profundum, tamquam alterum Mare Rubrum, locum suum reliquit nocte quadam, ita quod ultra ibi non comparuit. [Exod. 14 et 15.] Et ut ferunt [fecerunt R 1.] antiqui, hoc stagnum miraculose ad preces viri Dei de Momonia ad Connaciam [Connaceam R 2.] translatum est. Et quia in nocte translatum est, Noctis vocabulo in ydiomate terre nominatur. Hoc tempore quo transferebatur stagnum, [uti propheta quidam praenuntiaverat.] accidit quendam prophetam, qui Becc mac De dicebatur, venisse ad fines illos per quos stagnum sequenti nocte perducendum erat. Qui dixit hominibus illius regionis: “Cavete,” inquit, “ne quid de vestra substantia sit in hac terra nocte sequenti. [Habac. 2, 3.] Veniens enim veniet stagnum aquarum multarum per hos fines imperio sancti Aydi episcopi.” Et facta est hec revelatio illi prophetice, ne aliquod gravamen per preces sancti Aydi incurrerent incole illius regionis.

[22] [Debitori pauperi adest, I, 28; III, 20.] Quodam alio tempore venit quidam debitor cuiusdam magi ad virum Dei, a quo exigebat gregem porcorum. Et cum facultatem reddendi tantum debitum non haberet, rogavit sanctum Aydum ut inducias a mago sibi posceret. Exiens [exigens R 1.] pius pater cum eo ad magum, inducias aliquas non optinuit. Cuius enim filius erat, eius opera, scilicet impietatem, exercebat [exercederat R 1; exerceat R 2.] . [Cf. Ioh. 8, 44.] Et cum filius vere pietatis a mago aliquam indulgentiam non optineret, ait ei: “Veni mecum, et ego reddam tibi debitum pro eo.” Venit ergo magus cum homine Dei, et dedit ei gregem porcorum. Quo accepto, [avarumque creditorem punit.] cum gaudio rediit ad suos; ducebat enim secum optimum [optimam codd.] gregem porcorum [et cum-super eos ante quo accepto-gregem porcorum R 2 ante corr.] . Et cum ad domum suam venisset, aram [sic codd.] suam diligenter clausit super eos. Cumque mane venisset [veniens codd.] , domum diligenter clausam sicut reliquit invenit, sed porcos non comperit. Sic ergo ars benignitatis delusit artem malignitatis, ut nusquam comparerent illi porci.

[23] [Rex sanctum audire renuens I, 29; III, 21.] Alio tempore venit princeps terre illius que Tedpha dicitur cum grandi exercitu ad devastandum fines Midentium [Midencium R 2.] . Cuius impetum timentes illi, miserunt ad episcopum Aydum, ut rogaret eum ne noceret eis. Cumque filius pacis properaret ut verbum pacis inter plebes illas seminaret, [Cf. Luc. 10, 6.] timens superbus regulus ne vir Dei conatum suum impediret, ait ad suos: “Surgite, eamus, priusquam episcopus veniat Aydus. [Matth. 26, 46.]” Ad cuius imperium properantes ceteri implendum [inpledum (in pluredum?) R 1; in pledum R 2.] , equites multi antecedebant ad flumen, [divinitus impeditur.] quod dividit inter duas plebes, et, intrantes illud, equi eorum steterunt immobiles quasi lapides, nec movere se potuerunt. [Cf. Ioh. 5, 14.] Tunc sanctus Aydus venit ad regem et increpavit eum dicens: “Fallere me voluisti, quasi nescirem consilium tuum. Revertimini in terram vestram, ne vobis deterius eveniat; quia necque vos necque equi vestri de hoc loco ulterius poteritis exire.” Tunc in se turbatus penitentiam egit, rogans ut equi illius solverentur. Quod cum fieret, reversus est cum suis in regionem suam.

[24] [Vitulorum defectus suppletur. I, 30; III, 22.] Quadam die, cum vir Dei in itinere ambularet, occurrit ei infortunatus [fortunatus R 2.] , qui tristis ac lugens nimis erat. Et benedixit [sic codd.] viro Dei infortunium suum: “Ecce habeo decem vaccas, sed earum vituli a lupis devorati sunt, excepto uno. Rogo ergo te ut declines ad domum ad benedicendum eas, quia post 〈vitulos [om. codd.] 〉 multum delirant, et usum lactis earum nos perdimus.” Cui sanctus antistes ait: “Collige lutum quod baculo meo inheret, portansque illud tecum, ipso mixto cum aqua asperge vaccas tuas et vitulum quem habes:” Quod cum fecisset vir [ante corr. virum (?) R 1.] ille, statim omnes vacce ad illum solum vitulum superstitem, ac si esset proprius, cucurrerunt, tenerrime amantes eum [om. R 2.] .

[25] Fuerunt [ferunt R 2.] duo fratres in terra Connacie, quorum unus instinctu [instincti R 1.] diaboli occidit alium. [Ut reum a supplicio servet, I, 31; III, 23.] Cumque occisor ad regem ut penitueretur [sic codd.] esset ductus, parentes eorum ad sanctum antistitem [antistem R 2.] Aydum venerunt, miseriam suam allegantes [alligantes R 1.] et dicentes: “Ecce nos miseri, duobus filiis nostris orbati sumus. Nam unus occidit alterum, et ipse occisor ad regem ut occidatur ductus est. Succurre ergo miserie nostre.” Quorum precibus pius pater inclinatus, perrexit ad regem ut vinctum liberaret. Rex vero tunc erat [(t. e.) bis R 1.] in insula quadam, [supra mare graditur.] qui suis mandaverat ut episcopum Aydum nequaquam [nequam R 1; nunquam R 2.] intrare permitterent. Hoc quoque vir sanctus intelligens [sup. lin. R 2.] , in nomine illius qui siccis super undas maris [in marg. R 2.] ambulavit pedibus, super aquas ascendit, et sic ad insulam siccis pedibus pervenit. [Cf. Matth. 14, 25.] Videns autem rex tantum miraculum per virum Dei perpetratum, resistere amplius non valuit, quin hominem ei concederet.

[26] [Homicida punitur. I, 32; III, 24.] Crudelis quidam et infelix homo occidit virum unum iuxta currum sancti Aydi episcopi. Cui auriga eius increpans dixit: “Pereat manus tua et cadat de te in terram.” Cui sanctus Aydus dixit: “Huic viro misero bene fecisti. Nam in hac hora mortuus esset, nisi tu cum impatientia sermonem hunc [om. R 2.] dixisses. Quando enim 〈homo [om. codd.] 〉 vult suam iniuriam vindicare, Deus non vult vindicare illam. [Cf. Deut. 32, 35.] Quia ergo hunc sermonem vindicie causa dixisti, dedit Deus illi inducias unius anni. Unde, completo anno, infelix ille morietur.” Quod totum est completum sicut propheta Dei predixerat [pre sup. lin. R 2.] .

[27] [Fibulam in mare proiectam I, 33.] Quidam regulus de terra dedit cuidam sancte femine quoddam aureum instrumentum, quod spintrum vocant, ad custodiendum, et hec [locus corruptus.] prope eum [nescio quid erasum R 1.] vir habitabat [ante corr. habitabant R 2.] . Cui cum dampna quidam male voluntatis inferre scrutans subpellectilem eius, ac illud [(a. i.) ut aliud R 2.] instrumentum inter alia reperiens, in mare, ut ipsa contunderetur, proiecit. Tunc illa in angustia posita ad sanctum Aydum properavit, [angelus refert.] narrans [narras R 1.] ei quod factum fuerat. Tunc homo Dei Deum oravit, et confestim angelus Domini de maris profundo aureum illud instrumentum ad episcopum portavit, quod ipse mulieri condonavit.

[28] [Daemonem malum consilium suggerentem I, 34; III, 25.] Alio quoque tempore pervenit homo Dei ad regulum quendam, ut de manibus eius virginem unam, quam captivam habebat, liberaret. Sed rex non concessit eam, dicens quod nullo modo dimitteret eam. Cui ait sanctus: “Si videres faciem suggerentis [sugerentis R 2.] tibi hoc malum et docentis te in aure sermonem quem dicis, tu cito dimitteres mihi puellam.” Et respondens rex ait: “Si videro speciem illius, statim dimittam eam.” Cui sanctus ait: “Non poteris sustinere faciem illius pre sua turpitudine, si ostenderetur tibi. [videt et manifestat;]” Rex tunc ait: “Dimittam tibi ancillam, si mihi ostendis faciem illius inimici [inimici illius R 2.] .” Tunc sanctus signo crucis signavit eos et ostendit eis hostis antiqui speciem. [Cf. Apoc. 12, 9 et 20, 2.] Quam ut [bis R 2.] omnes viderunt, exterriti sunt valde et facti sunt velut mortui, et vix orationibus sancti viri erant confortati. [Cf. Matth. 28, 4.] Et sic rex turbatus ancillam dimisit liberam.

[29] [itemque alia vice I, 35; III, 26.] Simili modo, cum sanctus antistes Aydus intraret domum cuiusdam hominis, ecce mulieres parabant pro se pulmentum. Que videntes homines ex improviso super se venisse, pulmentum in quodam angulo domus absconderunt. Tunc pater familias adveniens gavisus est valde de adventu tanti hospitis in domum suam. Cumque vir Dei intentissime respiceret locum ubi abscondebatur pulmentum, dixit ei hospes: “O sancte Dei, quid in illa parte domus sic sollicite vides? ” Cui sanctus ait: “ Noli inquirere.” Sed cum instanter quereret, [daemones de peccato gaudentes.] dixit ad eum antistes: “Mulieres fecerunt sibi pulmentum, quod in adventu nostro absconderunt. Et modo sunt multi demones lambentes illud et ludentes in illo.” Tunc hospes ait: “Ostende mihi, si placet, ubi sunt, ut videam eos.” Et ait sanctus: “Noli querere ut videas species demonum, quia nimis dire sunt.” Sed cum ille importune eum pulsaret ut videre valeret, ostendit ei illas horribiles species. Quas ut homo vidit cum suis, commutata est facies eorum et fere mortui sunt, nisi orationibus hominis Dei fulcirentur.

[30] [Per aerem cum curru suo transfertur. I, 36.] Quodam alio tempore, cum sanctus Aydus elevaretur in curru suo cum equis trans quosdam saltus, dixit aurige equorum: “Pone caput tuum in sinum meum, et oculos non aperias donec dicam tibi.” Quod cum auriga fecisset, audiens sonitum frondium arborum resonantium ad currum, oculum pre admiracione aperuit, et statim perdidit visum. Cui sanctus ait: “Quare contra preceptum meum oculum tuum aperuisti?” Et tunc dans signum salutifere [salutis fere R 2.] crucis super oculum, statim sanatus est.

[31] [Rex sancto resistens caecitate percussus. I, 37; III, 27.] Erat quidam regulus in terra Momonie qui ancillam unam sancto Dei liberare nolebat [volebat R 2.] . Cumque sic de potentia sua confideret et Deum pre oculis non haberet, divina ultione percussus lumen oculorum suorum amisit. Et quia vexatio solet dare intellectum ad emendacionem delicti, ipse penitentiam [penitentia R 1.] de sua culpa egit atque ancillam liberam dimisit, ac multas oblationes et agros sancto antistiti [antisti codd.] dedit. [Cf. Isai. 28, 19.] Et quia pronior est Deus ad miserandum quam ad condempnandum, aperti sunt oculi eius.

[32] [Ancillam libertati restituit. I, 38; III, 28.] A quodam alio rege simili modo petivit unam ancillam libertati dimitti, sed non optinuit. Reges enim semper erant sibi immites, sed divina virtute ei obedire cogebantur. Videns autem homo Dei quod nullo modo impetrare eam valuisset [voluisset codd.] , ait ei: “ Filia, sequere me quando de domo exiero.” Exeunte vero domum viro Dei, nemo vidit eam cum eo euntem.

[33] [Magi delusiones] Fuit quidam homo infelix qui arte magica homines deludebat, [manifestat. I, 39.] ita quod per medium [ante corr. dimidium, post corr. midium R 2.] arboris videbatur pertransire. Cum autem a viro Dei signatus esset signo crucis, aperti sunt oculi eorum, et viderunt fallacem hominem curvatum circa lignum et non transire valentem [valentem scriptum post cetera in spatio relicto ead. man. ut videtur, sed minoribus litteris in R 1; om. R 2.] . Et qui prius homines alios [aliquos R 2.] deludebat, ipse post ab aliis deludebatur.

[34] [Homicidae divinitus mulctati. I, 40; III, 29.] Malefactores quidam occiderunt aurigam sancti presulis in via quadam que Assal dicitur. Sanctus autem abiit tristis per viam suam usque ad aliam partem campi, qui Midensium dicitur campus; et sedens ibidem, venit ad eum angelus Domini dicens ei: “Nisi cito venisses de loco sanguinis effusi, terra deglutisset illos novem viros qui tuum occiderunt ministrum, et turris ignea ibidem esset accensa, que inextingibilis [sic codd.] usque ad diem iudicii perduraret. [Cf. Matth. 19, 22.] Morte tamen pessima nona die peribunt illi novem crudeles viri.”

[35] [Puellas sabbato vespere caput lavantes Aidus punit. I, 41; III, 30.] Nocte dominice diei, videns vir [sanctus add. R 2.] Dei quasdam mulieres capita lavantes, increpavit eas dicens: “Sabbatum est, non licet laborare.” Contempnentibus ergo mulieribus iussa sancti patris, ut ceperunt, capita sua laverunt. Mane vero de sompno surgentes, omnes capilli capitum suorum ceciderunt, ita quod nullus capillus remansit. Tunc puelle flentes atque comas suas lugentes rogaverunt sanctum antistitem ut eis in hac miseria succurreret. [Cf. Luc. 6, 2.] Videns misericors pater eas redire ad cordis contritionem super transgressionem quam fecerunt, benedixit eis aquam dicens: “Ignominiam [ignorantiam codd.] vestram hodie portate, et quia dies dominicus est non licet vobis capita ex hac aqua lavare.” [Cf. 1 Cor. 11, 14 – 15.] Cumque crastino die capita sua ex illa aqua abluissent, ecce novis comis earum [eorum codd.] capita mirabiliter sunt vestita atque ornata.

[36] [Curru per aera transfertur. I, 42.] Alio tempore cum vir Dei esset in aquilonali parte provincie, que tunc terra Nepotum Neyl dicebatur, vidit in spiritu quosdam foref〈r〉 actores [forefactores codd.] devastantes ecclesiam cui ipse preerat in terra Momonie, cui nomen Enach Mithbren erat. Et mandavit aurige ut celeriter currum pararet ad iter. Cumque currum ascenderent, dixit sanctus puero: “Inclina caput tuum sub cuculla mea, et ne aliquid respicias.” Tunc currus cum equis in aera sursum rapitur, et in momento unius hore pervenerunt ad locum desideratum. Et tunc, Domino operante per suum sanctum, [Latrones immobiles facti et conversi ad paenitentiam.] duo duces sathanice turbe que locum viri sancti devastaverunt, terre adheserunt; nec poterant pedem vel manum movere plus quam ymagines lapidee vel lignee. Hii autem sic animo et corpore suspensi, ut viderunt virum Dei ad se venientem, veniam petierunt, se et sua [et se sua R 1.] optulerunt. Et facta pace cum hiis quos ante ibi leserant, restituti sunt sue sospitati. Et ipse vir sanctus iterum regressus [sic codd., omissa voce est.] ad fines Nepotum Neyl ad locum suum.

[37] [Hydromeli] Post obitum sancti presulis Aydi hoc miraculum factum est in eius nomine [(factum - nomine) est in e. n. factum R 2.] . Fuit homo quidam fidelis in terra Momonie, [fervescit I, 43.] qui multum sanctum Aydum episcopum amabat in vita sua. Hic preparavit cenam regulo terre illius ubi manebat. Preparato igitur liquore ad festum, nulla arte potuit fermentari. Quod videns pater familias, in se multum turbatus fuit, nesciens quid in adventu tanti hospitis aproximantis responderet. Tunc, Spiritu instigante, festinavit ad Crucem sancti episcopi Aydi, que fuit in propinquo loco, ubi vir Dei magnum antea miraculum fecit. Et ibi Deum ac sanctum suum devote orans et lignum illius crucis abradens et secum portans, invocato sancto Aydo episcopo, licori commiscuit. [et in vinum mutatur.] Et statim ut tetigit [tetegit R 2.] vassa, liquor in omnibus vasis fervescens defluebat in terram. Et quod mirabilius est, vinum factum est optimum.

[38] [Reliquiae Aidi transferri non possunt. I, 44.] Fuit quidam clericus fidelis apud ecclesiam viri sancti [Dei R 2.] que Enach Mydbren dicitur, qui reliquias sancti Aydi ab illo loco transferre voluit [(t. v.) tusferre velut (sic) R 2.] , ne essent ibi inter peccatores. Portans igitur sanctum pignus harum reliquiarum secum, ignorantibus ceteris, imposuit eas humeris cuiusdam pueri et perrexit ad silvam propinquam, ubi quadam necessitate compulsus deposuit sacrum onus. [Cf. Sap. 4, 10.] Reversus igitur ad locum, nullo modo movere eas valuit. Tunc alio [aliquo R 2.] accersito, nec ambo valuerunt movere. Ex hoc igitur miraculo perceperunt, quod contra voluntatem ipsius sancti fuit translatio ossium suorum de loco suo. Consilio ergo inito, idem puer ut onus leve portavit sacra illa ossa usque ad primum locum suum.

[39] [Sanctus carnes in alios cibos convertit. I, 45; III, 31.] Quodam tempore venit vir iste sanctus ad visitandum sanctum Riocum qui fuit sancti Patricii nepos. Erat enim filius sororis eius. Qui eum cum magno gaudio hospicio suscepit. Et cum esset tempus quadragesimale, non habens aliam escam quam coram hospitibus apponeret, apposuit carnes. [Tit. 1, 15.] Omnia enim munda mundis credebat. Has ergo escas sanctus Aydus cum gratiarum actione su〈s〉cipiens benedixit, et de carnibus facti sunt pisces [pissces R 2.] et panes [pane R 2.] et favus mellis. [Cf. Luc. 24, 42.]

[40] [Cibi miraculo dati. I, 46; III, 32.] Alio tempore venit sanctus Aydus ad Dynocum Dromma Rathe [(D. D. R.) Dynotum Droma Rathe R 2.] , qui cum devocione [devote R 2.] eum suscepit. Sed quod [sic cod.] coram tanto hospite de cibis apponeret, nisi aquam et holera, non haberet, supra modum doluit. Hec videns sanctus episcopus Aydus, coquinam licet vacuam intravit, ac in nomine largiflue divinitatis benedixit. Reddiens vero ad fratres ait: “Surgat qui ministrare fratribus debet, et ferat cibos quos Dominus [ei add. R 1.] eis contulit.” Intrans vero minister locum, reperit coquinam omni genere cibi plenam. De quibus fratres refecti laudabant [laudaverunt R 2.] Deum et suum honorabant sanctum.

[41] [Lignum ingens] Quodam alio tempore, sanctus iste perrexit ad visitandum sanctum Molassium [Malachium R 1; Molassius R 2.] abbatem de Dam Ynis [Damh Ynis R 2.] . Sic enim vocatur locus ubi ipse morabatur. [suo imperio transfert. I, 47; III, 33.] Et cum insulam que sic vocabatur intrasset, invenit fratres variis laboribus occupatos, vepres scilicet et arbores magnas evellentes [eullentes codd.] , ut sic terram aptam cultoribus aptarent. Tunc sanctus Aydus, cupiens particeps fore laborantium, ait ad abbatem: “Quid operis faciam cum fratribus?” Et dixit ei Molasius [sic codd.] : “Opus tuum erit ut hoc grande lignum deponas.” Erat autem ibi ingens lignum super terram iacens, quod nullo modo a fratribus potuit amoveri. Tunc Aydus precepit in nomine Domini ligno ut discederet. Et statim elevans se in altum velut avis volans, silvasque ante se prosternens, proiecit se in stagnum propinquum. Fratres vero hoc videntes miraculum, Deum in suis operibus benedicebant. [Cf. Eccli. 39, 19.]

[42] [Locum aptum ad monasterium condendum, I, 48; III, 34.] Volens beatissimus iste Aydus cultum Dei ampliare, proposuit in quodam loco ecclesiam erigere. Et ait ad eum angelus Domini: “Si in isto loco manere volueris, erit hic tumultus secularium et modicum lucrum animarum.” Tunc dixit sanctus ad angelum: “Et ubi est locus in quo habitare valeam?” Et angelus ad eum: “Locus ille, in quo dives hic propincus tuus inhabitat, datus est tibi a Deo tuo. De illo enim loco multe anime migrabunt [prius mirabunt R 1, litt. g sup. lin.] ad celum.” Audivit quoque dives a quodam mago, quod domum suam ac possessionem cuidam clerico advenienti relinqueret, et ideo hostia atrii sui diligenter claudi iussit, ne sanctus Aydus in domum suam intrasset. Sed cui homo claudere portas conabatur, [invito domino, mirabiliter sibi arrogat.] Deus aperire nitebatur. Uno enim dierum, nemine sciente aut vidente, ipse sanctus Aydus in castrum intravit. Quem ut hospes intrare prospexit, velut a facie tigris [igris codd.] cuncta devorantis fugit. Sed quia a facie cuncta regentis non potuit ire vel fugere, confestim in via qua fugit manu Cunctipotentis tactus decidit ipse 〈in [om. codd.] 〉 gravem infirmitatem carnis. Quod vir Dei in spiritu intelligens, ait suis: “Ite et adducite illum infirmum ad me.” Et cum adductus esset, ait illi sanctus: “Crede, homo, in Deum et age de peccatis tuis penitentiam.” Et cum homo ad plenum hoc fecisset, ait iterum ad eum sanctus: “Elige tibi modo quod vis: utrum nunc ad regnum celorum ire valeas, an ulterius hic cum tuis vivere queas?” [Cf. Luc. 10, 42.] Ille vero optimam cum Maria partem eligens, viatico salutari accepto, obiit beatus [sanctus R 2.] .

[43] [Virum a piratis captum liberat. I, 49.] Quidam pirate de terra Francorum ad Hiberniam venientes, rapuerunt quendam virum egregium Finanum. Ad hanc [hoc codd.] quoque liberacionem, ascendens vir sanctus currum, festinabat. Et quia nimis festinantibus multa occurrunt impedimenta, ecce una rota currus eius confracta est. At ubi humana potentia non potuit prestare subsidium, divina presto fuit. Sola enim altera fulciebat currum rota, usque quo vir Dei pervenit ad mare, ubi piratas invenit ventis non secundis retentos, qui numquam a portu recedere valuerunt, donec Finanum dimiserunt.

[44] [Cisternam venenatam salubrem reddit. I, 50; III, 35.] Quodam tempore in terra Momonientium [Momoniensium R 2.] cisterna quedam venenata inventa est, de qua fumus pestifer [pistifer R 1.] egrediebatur, qui pestem hominibus et iumentis per circuitum inferebat. Tunc plebs illa sanctum Aydum unanimiter rogaverunt [sic codd.] ut ab hoc periculo eos liberaret. [Cf. Apoc. 9, 2.] Quorum precibus inclinatus, signum crucis super cisternam ponens, nusquam fumus ille nocivus apparuit.

[45] [Aidi virtutesI, 51.] Sed ad plenam non sufficimus huius sancti presulis bona opera ac miracula membranis committere. Nullus enim narrare poterit eius perfectam caritatem, miram humilitatem, indefessam pacienciam, modestam lenitatem, rigidam abstinentiam, orationis sedulitatem. Deficient enim prius scribentis manus et carta, quam eius miracula et gesta.

[46] [Peccatorem secum morientem in caelum deducit. I, 52; III, 36.] Promisit autem sanctus iste cuidam ex fratribus, ut simul secum irent ad celestia gaudia. Unde hora exitus viri 〈Dei [excidit Dei vel sancti ex utroque cod.] 〉 ad celum dixit illi: “Para te, frater, ut secundum factam conventionem mecum pergas ad celum.” Illo autem renitente et se imparatum protestante, ait rusticus quidam sancto: “Utinam,” dixit [(s. u. d.) s. d. u. codd.] , “mihi diceres tecum sic ire ad celum!” Cui sanctus ait: “Si vis, lava te et pone te mecum in lecto hoc.” Et cum hoc fecisset, obiit simul cum sancto. Quod in spiritu videns sanctus Columba apud I insulam oceani habitasset [sic codd., lege habitans.] , dixit: “Firmum est opus quod nunc sanctus episcopus Aydus fecit. Ecce nunc peccatorem penas merentem, suis meritis et orationibus secum ducit ad celum.”. Sanctus vero Aydus post Christum 〈cum [om. codd.] 〉 suo latrone hodie migravit ad celum, ubi sine merore regnabit in eternum. [Cf. Luc. 23, 43.]

Explicit vita sancti Aydi episcopi [(explicit - episcopi) om. R 2.] . Cuius meritis deleatur culpa [locus in R 1 valde indistinctus; culpa legit amicus noster T. R. Gambier Parry, unus e praefectis bibliothecae Bodleianae.] scriptoris [(deleatur - scriptoris) cuius meritis deleatur dolor capitis scriptoris huius vite R 2. Cf. Comm. praev. num. 18 – 19.] .

III. S. AIDI VITA TERTIA

Aidus episcopus Killariensis in Hibernia (S.)

BHL Number: 0188

E codice Dubliniensi bibliothecae Marshianae Z. 3. 1. 5 (= M), collato cum codice Collegii Sanctissimae Trinitatis E. 3. 11 (= T) et editione Colganensi. Cf. Comm. praev. num. 4.

Incipit Vita sancti Edi [Aidi hic Colg. sed ut plurimum Aed-.] episcopi et confessoris [Aedh mac Bric meic Cormaic meic Cri 〈m〉 thaind meic Fiachach meic Neill Naig 〈h〉 iallaigh add. M alia man.] [Vix quicquam superest quod explanatione dignum esse videatur; quippe omnia fere quae dicenda erant, loco Vitae I qui cuique capitulo huius recensionis respondet iam annotavimus. Ideo satius esse arbitramur in margine hic ascribere numerum capitulorum primae alteriusque Vitae ubi eadem narrantur.]

[1] [Aidi genus. I, 1; II, 1.] Beatissimus Edus episcopus filius [om. Colg.] Bricht [Bricc T; Briccii Colg.] de nobiliori Hybernie [Hibernia T.] genere (id est de semine Cuind Cetcathaidh [Chedchati T; (C. C.) Conni Kedchathaigh Colg.] [Hic genetivus est nominis Cond sive Conn, cognomine Cetchathach, hoc est ἑκατοντάμαχος, vel qui unus centum hominum impetum sustinere poterat; cognomen et intellegi et verti solitum est “a centum praeliis”, sed perperam, uti ostendit Plummer, Vitae Sanctorum Hiberniae, t. II, p. 353, col. 1, i. V. Cond Cetchatach. Hunc Hiberniam rexisse altero post Christum saeculo triginta quinque annos alii ferunt, alii viginti; vid. Colgan, Acta Sanctorum Hiberniae, p. 422, col. 2, annot. 4.] , qui in [om. Colg.] summa pace et maxima fertilitate [caritate T.] Hyberniam in Temoria viginti annis regnavit) oriundus fuit. Mater vero Edi episcopi de Mumenia [Memonia hic et ubique T; Momonia Colg.] , id est de regione Muscray Tire [(M. T.) Muscrigae-Thiri Colg.] , orta est, que iam [etiam Colg.] erat satis nobilis. Cumque illa [mater eius Colg.] esset vicina partui super sanctum Edum, quidam [quia T.] propheta venit secus domum illius, [Prodigia in eius nativitate.] et dixit ille suis: “Est mulier istius domus pregnans, cuius tempus ut pariat venit. Si igitur infans, quem in utero habet, cras nasceretur hora matutina, magnus esset coram Deo et hominibus, in celo et in terra; cuius nomen et memoria per totam Hyberniam maneret per seculum.” [Cf. Luc. 1, 15.] Hoc audiens quedam puella, ilico [illico T.] venit et retulit domine sue, incipienti tunc parturire [pariture T.] . Illa ait: “Vere [ultra Colg.] nisi per latera mea venerit [veniet Colg.] , non egredietur de [sic M, T, Colg.] utero meo, donec illa hora veniet.” Et sedit [illa add. T.] super [super (vel supra?) T; supra Colg.] petram, mansitque in ea sedens usque ad horam matutinam contra dolores parturicionum. Hoc magnum mirabile fecit Deus in nativitate sancti Edi infantis; nam cum mater eius hora matutina fatigata esset, capud infantis super [super (vel supra?) T.] petram cecidit [(s. p. c.) c. supra p.Colg.] ,et fecit concavum in ea [(i. e.) om. Colg.] secundum similitudinem capitis; et usque hodie ille lapis ita cavatus manet, et aqua que sit [om. Colg.] in eo concavo, languores omnium credencium [accedentium Colg.] sanat. Et accepto baptismi lavacro, sanctus Edus in Mumenia [Mumonia Colg.] , in regione matris sue, ab infancia [infancia (i prior sup. lin. corr.) T.] sua [om. Colg.] usque ad etatem iuvenilem in seculari habitu alitus est. Parentes enim sui volebant ut ipse secularis esset in vita sua; sed beatus puer Edus, spirante in eo divina gratia, conservavit se integrum anima et corpore ab illicitis actibus [om. T.] secularibus. [Cf. Iac. 1, 28.]

[2] [Adulescens obvios habet Brendanum Birrensem et Cannechum. I, 2; II, 2.] Quodam die ambulans beatus puer Edus solus in heremo, inven 〈it [inven M; inuenit T, Colg.] 〉 in quadam cellula secreta et remota insula duos sanctos seniores [et add. T.] abbates, silicet Brendanum Byrra et Kainnicum [(B. B. et K.) Brandanum Birra et Kannicum T; S. Brandanum Birrae et Cainnicum Colg.] , legentes evangelium sub umbra arborum; et loquentes sibi invicem sancti viderunt sibi proximantem [(s. p.) se appropinquantem Colg.] puerum [sup. lin. corr. T.] . Quem ut vidit sanctus Brendanus [Brand- Colg. et sic infra.] surrexit in obviam eius, et cum gaudio suscepit eum. Sanctus autem Cainnichus [Kannicus T et sic porro; Cainnicus Colg.] increpavit beatum Brendanum, eo quod in adventu ignoti pueri [(i. p.) p. i. Colg.] surrexit. Cui sanctus Brendanus ait: “Nonne tu, Cainnice, vides cum eo quod ego video?” Sanctus [beatus T.] Cainnicus [Cannicus Colg.] dixit: “Vere nichil ego [(n. e.) prius bis scriptum M.] video cum eo.” Brendanus ait: “Ecce ipse est plenus gratia Spiritus sancti, et exercitus angelorum comitatur eum undique; quamvis est hodie puer secularis, tamen episcopus sanctus et magna columpna ecclesie erit.” Postea sancti et beatus puer Edus benedixerunt se invicem [Hoc est, inter se salutaverunt vel valedixerunt. Benedicere enim gadelice idem est ac salve et vale dicere.] , et cum gaudio ipse [om. Colg.] reversus est [(r. e.) e. r. Colg.] ab eis.

[3] [Eius educatio. I, 3; II, 3.] Beatus puer Edus a nullo magistro est doctus [edoctus Colg.] in puericia sua in liberali arte, nec in literis eruditus, necque in regulis ecclesiasticis limatus est, usque ad tempus adolescentie [adolencie ante corr. M.] sue; sed, sicut superius diximus, inter plebeos [sic M, T.] homines integer [sup. lin. corr. M; om. Colg.] corpore et anima Dei gratia nutritus est in Mumenia [Mumonia Colg.] . Cum igitur esset adolescens, perrexit ad patriam suam, regionem Midhi [Mediae Colg.] , [Hereditatem paternam obtinere nititur;] ut partem de paterna [om. Colg.] hereditate quereret. Sed fratres sui nullam partem dederunt ei; nam inter se statim post obitum patris eorum, ipso puero in aliena patria manente, diviserunt. Sed hoc cognatis suis [om. Colg.] displicuit. Hoc videns beatus iuvenis Edus, quandam puellam, filiam cuiusdam hominis potentis, rapuit secum ad Momeniam [sic M; Mumoniam Colg.] , ut per hanc iniuriam fratres sui afflicti, hereditatem suam sibi darent pro illa puella. Rapta puella, venit Edus cum suis commitibus secus monasterium sancti episcopi Ilundi [Illand- et sic porro Colg.] , qui relinquens seculum monachos regebat. Vidensque [que om. Colg.] sanctus senior [om. Colg.] Ilundus episcopus foris Edum intervallo a turba remotum, et [om. Colg.] angelos Dei cum eo, ait uni de discipulis suis: “Vade, [sed suadente S. Illundo, divitiis renuntians,] et dic illi adolescenti, qui est separatim in itenere [itinere T, Colg.] , ut ad me paulisper declinet.” Audiens beatus Edus nuncium sancti Dei, humiliter venit ad episcopum. Qui dixit ei [om. T.] : “Quare queris, fili, per vim hereditatem paternam [in marg. M; (h. p.) p. h. T.] terrenam [(fili-terrenam) filii parvam haereditatem paternam per vim terrenam Colg.] ? Ecce enim habes patrem, cuius hereditas est celum et terra, omnesque creature; qui dabit tibi hereditatem multo maiorem et meliorem in celo. Noli ergo per iniuriam querere mortalium [mortalem Colg.] terram, sed hanc dimitte puellam ad parentes suos liberam, et pone collum tuum sub iugo Christi.” Respondit ei beatus Edus dicens: “Quodcumque [quaecumque Colg.] dixeris mihi, [eidem sancto episcopo adhaeret,] pater, ego [om. Colg.] sum paratus [(s. p.) p. s. Colg.] facere.” Et tunc remissa est puella ad domum suam; et omnia que beatus Edus in seculo habuit, voluntario animo reliquid, et mansit ipse cum sancto [beato Colg.] Ilundo in monasterio suo, omnibus iussionibus eius obediens, et literas et scripturas apud eum assidue [(a. e. a). assidue apud eum T; (a. e. a.) om. Colg.] addiscens [discens T.] .

[4] [et ex oboedientia arandi opus suscipit. I, 4 – 7; II, 4.] Alio die sanctus suus magister beato Edo dixit [(sanctus - dixit) suus sanctus d. b. Aedo Colg.] : “Fili, quia fratres sunt occupati in aliis [om. Colg.] rebus, perge ad arandum nobis hiis diebus.” Respondit beatus puer Edus: “Omni tuo imperio ero obediens.” Quadam die venit ad eum quidam nuncians ei unum bovem defuisse sibi [(d. s.) s. d. Colg.] in aratro [(i. a.) iaratro T.] suo. [Bovis defectus miraculo suppletur,] Tunc beatus Edus, misertus indigenti, dixit precedenti aratrum puero: “Resiste [reciste T.] interim, frater.” Ille expectans, pius Edus [(p. E.) beatus Aedus Colg.] solvit bovem de suo aratro, deditque illum indigenti. Ipse iam postea [om. Colg.] in tribus bovibus arabat; et bos ex una parte iugum portabat, et 〈ex [om. M, T.] 〉 altera parte potestas divina iugum mirabiliter sustinebat [sustentabat Colg.] et trahebat. [itemque vomeris.] Simili modo cultrum suum sanctus Edus alii indigenti [(a. i.) ii indigen in marg. corr. T.] homini [(sanctus - homini) alteri hom. ind. S. Aedus Colg.] dedit; et ipse postea sine cultro cepit arare, sed divina potencia terram ante eum scindebat. Tanta miracula videns sanctus episcopus Ilundus per beatum Edum alumpnum suum facta, [Auctore S. Illundo ab eo secedit] dixit ei: “O [om. Colg.] fili, magna miracula facis; ideo debes magister esse, et non discipulus. Vade igitur ad regionem matris tue, et construe ibi in Christi honore cellam.” Respondit sanctus Edus, [sibique monasterium condit.] dicens: “Oportet me, pater, facere si quid iusseris.” Tunc beatus Edus cum quibusdam discipulis sibi [(d. s.) s. d. T.] assignatis perrexit, et fundavit monasterium, quod vocatur Enach [Eanach Colg.] Midbreuin; ibique mansit multo tempore, et magnas virtutes fecit. [Cf. Ruth 1, 8.]

[5] [Pacem a rege pro sua gente petiturus, I, 8 – 9; II, 5.] Congregavit aliquando [om. Colg.] rex Mumenie [Mumoniae Colg.] magnum exercitum, volens ut Nepotes Neill redigeret ad regnum suum. Hoc audiens rex Nepotum Neill, perterritus [perteritus T.] est; et colligens ipse exercitum, misit sanctum Edum, ut illius anni pacem rogaret inter maternam et paternam gentem [(rogaret-gentem) i. m. et p. g. interrogaret Colg.] . [iter confici curru una rota suffulto.] Sed sanctus Edus pergens ad castra Mumenensium [sic M; Memon-T; Mumon-Colg.] , rota currus sui in via plana fracta est; et currus altera rota sine impedimento currebat sub sancto Dei, suffultus nutu divino [(n. d.) d. n. Colg.] . Turbe hoc valde [(h. v.) v. h. Colg.] admirantes, sanctum Dei cum gloria et honore receperunt [recipiebant Colg.] ; sed tamen pacem a rege non potuit [(a r. n. p.) n. p. a r. T.] impetrare. [Ps. 8, 6.] Et rediens sanctus Edus a rege ingratus, [Rex ob pacem negatam punitur, sed facti paenitet.]ilico carus regis consiliarius mortuus est, et terra deglutivit duos equos suos. Tunc rex, timore perterritus, revocavit sanctum Edum, et exiens in obviam sancti, tribus vicibus prostravit se ad terram coram viro Dei. Et ait vir sanctus regi: “Tres reges de semine tuo erunt.” Ait rex ei: “Habes, pater, pacem huius anni.” “Semper,” ait sanctus, “habebo [habeo Colg.] pacem a te, quia potestas tua non maius crescat [(m. c.) magis crescet Colg.] .” Et rogatus sanctus Edus a rege et populo eius [om. Colg.] , suscitavit virum illum et unum equum; alterum vero equum dimisit in terra, et replevit stagnum aque illum locum [(i. l.) l. i. Colg.] , quod scotice vocatur Loch Gabre [(L. G.) Lochgabhra Colg.] , latine [latin T.] vero Stagnum Equi [edi M; egni T; equi Colg.] . Tunc a multis nomen Christi per sanctum Edum magnificatum est [(nomen-est) nomen Aedi magnificatum est et nomen Christi per S. Aedum Colg.] .

[6] [In Midiam profectus, Aidus ordinatur episcopus.] Post hec sanctissimus Edus [(s. E.) S. Aedus Colg.] vocatus est ad regionem Midi [sic M, nisi legendum Midhi, locus indistinctus; Midhi T;Midiae Colg.] , patriam suam, et ordinatus est episcopus; et aliquando in Mumenia [Mumonia Colg.] adhuc conversabatur [conservabatur Colg.] et cellas et monasteria in utraque regione edificavit. Habens quodam die sanctus episcopus plures messores, [Messoribus sancti pluvia parcit. I, 10; II, 6.] pluvia magna descendit super [supra Colg.] terram; sed nulla gutta pluvie cecidit in segete sancti Edi [(in - Edi) super segetem Aedi Colg.] , et videbantur gutte huc atque illuc sparse evitare [devitare T.] segetem, quasi aliquid timoris haberent. Et [om. Colg.] videntes hoc miraculum gratiam Christi cum Edo magnificabant.

[7] [Amicum mortuum resuscitat I, 11; II, 7.] Quidam dives in Mumenia [Mumonia Colg.] carus amicus erat sancto episcopo, qui multas oblaciones et terram ei obtulit [optulit T.] . Cui promissit [promisit T, Colg.] sanctus pontifex Edus, dicto rogante, sacrificium [(Edus - sacrificium) Aedus, ipso rogante Dominicum sacrificium Colg.] dare, termino vite eius adveniente [veniente T.] . Sed ille dives mortuus est, sancto Edo longe ab eo absente. Hoc videns [audiens Colg.] sanctus [episcopus add. T.] Edus spiritu, cepit velociter venire ad eum, et misit ministrum suum ante se, dicens ei: “Vade cicius ad mortuum, et dic in aure eius: Vadam ego illuc, an ipse ad me veniet?” Et ilico mortuus ad vocem nuncii pontificis sanus surrexit, [petentique ut rursus moriatur impetrat.] signansque se, venit ad sanctum Edum episcopum; et dixit ei sanctus: “Vis adhuc in hac vita manere, an nunc ire in celum?” Ille eligens tunc migrare ad celum [et add. T; (ille - celum) om. Colg.] , accepit communionem dominicam de manu sancti [om. Colg.] Edi episcopi, et ibi dormivit in pace.

[8] [Aqua in vinum conversa. I, 12; II, 8.] Perveniens sanctus Edus episcopus ad cellam sanctarum virginum, ille susceperunt eum cum gaudio magno [(c. g. m.) c. m. g. Colg.] . Ille [vero add. Colg.] virgines parantes cenam sancto episcopo, nullo modo tunc potuerunt invenire ei alium potum nisi aquam. Et dixit eis pontifex: “Afferte nobis aquam de puro fonte [Legitur in ceteris recensionibus: “de proximo fonte”. Illud fortasse et hic restituendum erat. Haud scio tamen an et haec varietas sensum exhibeat; ex quo enim vocem “uisge”, quae aquam olim significabat, pro temeto hordeario Hiberni usurparunt (pleniore forma “uisge beatha”, quod efferunt Scotti: “usquebaugh”; anglice gadelicum nomen scribitur: “whisky”), ut ipsam aquam significarent addiderunt adiectivum “glan”, id est purum seu merum. Vid. P. S. Dinneen, Focloir Gaedhilge agus Bearla. An Irish-English Dictionary (Dublin, 1904), p. 367, col. 1, i. v. Glan-uisce (Irish Texts Society).] .” Et benedicens sanctus Edus antistes [episcopus Colg.] aquam, inde vinum dulce et forte [(e. f.) om. Colg.] factum est. Et gratias [Deo add. Colg.] agens sanctus pontifex [episcopus Colg.] de illo vino cum suo populo saciatus est, et sancte virgines cum suis [eis Colg.] . Et tribus vicibus gratia Dei per sanctum Edum episcopum vinum de aqua commutavit [convertitur Colg.] .

[9] [Armento diffugiente, I, 13; II, 9.] Homo quidam habens multa animalia ante se in via, aliquo eventu fugerunt ab eo turbata; et nec [non Colg.] potuit ea colligere. Cum ille miser fleret, venit pius episcopus Edus per viam; cui ille homo flebiliter dixit: “Domine episcope, perdidi animalia mea sine causa.” Tunc beatus Edus episcopus misertus illi, [ductori sanctus adest.] descendit in terram, et [om. Colg.] orans [orans M, T; oravit Plummer.] Deum; unde peccora illius hominis de diversis locis reversa sunt ad eum, et nec unum siquidem de [(s. de) quidem ex Colg.] illis defuit. Postea ille homo benedicens [Deum et add. Colg.] sanctum episcopum cum peccoribus suis mansuetis exivit.

[10] [Pro equis quos leprosis dederat, alii submissi. I, 14; II, 10.] Iter aliquando agens sanctus episcopus Edus invenit duos leprosos in via, et dedit eis [sup. lin. corr. M; om. T.] elymosinam [elemosinam T.] petentibus duos equos currus sui. Et discipulis suis episcopum propter hoc increpantibus [(e. p. h. i.) p. h. i. episcopus Colg.] dixit: “Hic expectemus quosdam viros qui veniunt longe [(v. l.) l. v. Colg.] post me, ducentes mihi duos bonos equos.” Et offerentes illi homines equos sancto episcopo, caritatem et prophetiam admirabantur sui [discipuli add. Colg.] , gratias Christo [Deo Colg.] agentes.

[11] Veniens sanctus episcopus ad monasterium sanctarum virginum, [Monialis paenitentia I, 15; II, 11.] quod dicitur Druim [Drum T.] Ard, cum gaudio magno susceptus est ab eis. Intuens eas vir Dei cognovit [cogitavit Colg.] unam earum tunc cecidisse in peccatum. Tunc illa sciens quod noverat [cognovit Colg.] peccatum eius sanctus episcopus, confessa est culpam suam coram omnibus, et egit penitentiam.

[12] [Tres viros a latronibus iugulatos I, 16; II, 12.] Quidam latrones decollaverunt tres viros in via per quam illo die sanctus episcopus Edus ibat; sed illi latrones divino nutu retenti sunt, et nec [(sunt et nec) ut nec Colg.] se inde potuerunt [potuerint Colg.] movere, donec pervenit ad eos sanctus episcopus. Et increpans eos sanctus pontifex, illi corde penitentiam egerunt; et vir Dei suo verbo solvit illos. Volensque vir sanctus capita lavare occisorum suo cruore, aquam non invenit prope. Tunc benedicens frontem [sic M, T; fontem Colg.] terre [et add. T.] , fons lucidus erupit, qui usque hodie ibi manet. Copulans [autem add. Colg.] sanctissimus Edus episcopus [(E. e.) episcopus Edus T.] capita illorum occisorum [om. Colg.] ad corpora sua, [vitae restituit.] dixit alta voce eis coram omnibus: “In nomine domini mei Iesu Christi modo surgite [(m. s.) s. m. Colg.] ad nos.” Unde ad verbum episcopi [S. Episcopi Colg.] illi surrexerunt leti et sani, benedicentes Christum et suum pontificem.

[13] [Alienum capitis dolorem in se recipit. I, 17; II, 13.] Homo quidam, qui paciebatur magnum [maximum T.] dolorem capitis [in capite Colg.] venit ad sanctum Edum dicens: “O sancte Dei, affligor valde dolore capitis [et add. Colg.] ; ora pro me.” Cui ait pontifex: “Nullo modo poterit a te dolor iste exire, nisi in me [(in me) om. T.] superveniet; sed premium magnum habebis si pacienter sustinueris.” Ille respondit: “Domine, dolor supra vires est [om. Colg.] .” Sanctus [tunc add. T.] Edus ait: “Dolor capitis tui, o homo, veniat in capud meum.” Et ilico dolor descendit in capud sancti pontificis, et homo ille sanus exivit, gratias agens. Suscepit igitur [om. T; sanctus add. Colg.] Christi famulus dolorem alterius in se ipsum, [Eius invocatione capitis dolores sanantur, quod et virgo quaedam experta est.] ut [per Christum add. Colg.] proximum adiuvaret, et ut [post corr. M.] pro Christo martirium toleraret [tolleraret T.] . Et multi postea [bis M sed semel del.] , invocato nomine sancti Edi [Ad invocationem nominis sancti Edi episcopi sanantur homines ab (a M) infirmitate capitis ut hic (p… T) in marg. M, T.] , a dolore capitis sanantur, sicut in hac re probatum est [(p. e.) probatur T.] : quedam sancta virgo habens nimium dolorem capitis [in capite Colg.] , invocavit nomen sancti Edi, posita longe ab eo, et ilico sana facta est a dolore capitis usque ad mortem suam.

[14] Regina regis Themorie, id est Diarmada filii Cearbaill [(f. C.) filia Cerbaill T.] , Mugain nomine [(Diarmadanomine Diermitij fili Kerualli, cui nomen erat Mughaind Colg.] , que de Mumonia est orta [(e. o.) o. e. T.] , sterilis erat, et non habebat prolem; [Reginae Hiberniae sterili prolem impetrat. I, 18.] rogavitque [et rog. T; que om. Colg.] illa sanctum Edum ut haberet filium. Dixitque ei sanctus: “Habebis, domina regina, filium, qui erit rex gloriosus.” Et illa peperit filium, id est Aedh [Aedum Colg.] Slane, qui fuit rex magnus [(r. m.) m. r. Colg.] Temorie, natus per orationem sancti Edi episcopi.

[15] [Cibos consumptos in integrum restituit. I, 20; II, 15.] Venit beatus Edus episcopus ad quasdam sanctas virgines, que erant [(sanctas-erant) virgines beatas quae fuerant Colg.] sub cura sancti Kyarani [Ker- T et sic infra; Kier- Colg. et sic infra.] abbatis. Ille virgines habebant [tunc add. T; habuerunt Colg.] cenam paratam beato Kyarano, patrono suo, quam dederunt sancto Edo episcopo. Sciens autem episcopus virgines esse in angustia, cum esset sanctus Kyaranus prope, dixit [dicit Colg.] eis: “Ponite vassa [vasa T.] cibi vestri et potus, sicut [sicuti Colg.] fuerunt [fuerant T, Colg.] antea, et erunt plena simili modo.” Et sic inventa sunt. Et cena reparata [est add. Colg.] a [domino add. Colg.] Deo per gratiam sancti Edi [episcopi et add. Colg.] , iterum tradita est sancto [beato Colg.] Kyarano a beatis virginibus.

[16] [In caelum rapitur. I, 23; II, 18.] Aliquando venit sanctus senior Edus ad cellam aliarum virginum, et sedit super [supra Colg.] petram ante ostium celle. Et raptus est sanctus episcopus in celum ante omnes, et post duas horas dimissus est super eandem petram; et [om. Colg.] valde universi illi [(v. u. i.) u. i. v. Colg.] mirabantur. Casulam [sic M, T; casula Colg., Plummer.] vero [om. T.] , quam tunc beatus pontifex dimisit in illam cellam, petentibus virginibus, usque hodie ibi manet cum magno honore.

[17] [Puellam resuscitat. I, 24; II, 19.] Quidam crudelis miles virginem quandam rapuit [(v. q. r.) r. q. v. Colg.] , volens eam habere [in add. Colg.] uxorem; sed cum illa pervenit ad domum illius viri, ilico mortua est virgo. Hoc audiens sanctus Edus, perrexit ad illum, increpans eum [illum Colg.] de sua audacia; ipse enim [vero Colg.] egit penitentiam, et obtulit [optulit T.] se episcopo in habitum monachalem, et postea fidelis monachus fuit sub cura episcopi [eius Colg.] . Et ait sanctus Edus episcopus virgini mortue [(v. m.) m. v. Colg.] : “Surge, filia, et veni nobiscum ad cellam tuam.” Illa ilico a morte surrexit; et congratulabantur omnes in Christo cum illa [(in-illa) cum illa cum Christo Colg.] .

[18] [Saxum prodigio transfert; I, 25; II, 20.] Fodientes aliquando fratres circa monasterium sancti Edi [episcopi add. Colg.] , invenerunt saxum, quod nulla vi de suo loco potuit deponi. Videns hoc sanctus Edus, imperavit saxo [saxa T.] coram fratribus, ut descenderet in alium locum; et ilico ad verbum sancti [Aedi add. Colg.] episcopi saxum in [ad Colg.] alium locum descendit. Quod sanctus Edus benedixit [(q. s. E.) et S. Aedus illud Colg.] , et sanitas quibusdam apud ipsum a Deo [domino Colg.] per benedictionem sancti episcopi datur.

[19] Erant pessimi [passim Colg.] latrones in insula in medio stagni, [itemque stagnum, I, 26 – 27; II, 21.] qui multum regioni [om. Colg.] per circuitum nocebant. Et volebat sanctus episcopus Edus [om. Colg.] eos inde expellere, et non potuit. Quibus dixit: “Stagnum istud [illud Colg.] erit mihi obediens.” Et sequenti nocte illud stagnum de suo loco in regionem Connacthorum [Connactorum T; Connachtorum Colg.] exivit, et stetit ibi in quodam campo; [uti propheta quidam praenuntiaverat.] et vocatur Loch na hAidche [(L. na hA.) Lochna hIche T; Lochna hoidhche Colg.] scotice, id est Stagnum Noctis, eo quod in nocte pervenit illuc. Sic enim quidam propheta nomine Becc [Beggus-Mac-de Colg.] dixit: “Stagnum aque huc veniet nocte propter imperium sancti [om. T.] Edi episcopi.”

[20] [Debitori pauperi adest, I, 28; II, 22.] Homo quidam cogebatur a domino suo, quodam mago, reddere debitum suum, id est gregem porcorum. Et venit ad sanctum Edum, ut ipse sibi inducias a domino suo peteret. Magus autem hoc [om. T.] noluit dare. Cui ait sanctus episcopus: “Ego reddam tibi debitum pro eo. [avarumque creditorem punit.]” Accipiensque ille magus porcos a sancto pontifice, exivit gaudens ad domum [suam add. Colg.] , et clausit suile super porcos. Mane autem suile clausum invenit, sed minime porcos. Tunc sentit [sensit T.] quod nil [nichil T.] valet magica [miagia Colg.] ars contra christianitatem.

[21] [Rex sanctum audire renuens I, 29; II, 23.] Venit aliquando dux Tedbe [Theaffae Colg.] devastare quandam [quendam T.] plebem in regione Midhi [Midiae Colg.] ; et rogatus 〈est [om. M, T.] 〉 sanctus Edus [(s. E.) E. s. T.] ab incolis illius [istius Colg.] plebis occurrere ei et [om. T.] pacem ab eo querere. Hoc audiens dux ait exercitui suo: “Eamus velociter priusquam sanctus Edus [om. Colg.] episcopus ad nos veniet. [divinitus impeditur]” Hoc sciens vir Dei signavit contra illos [Intellege fecisse sanctum adversus hostes signum crucis; de quo ceterae recensiones silent.] . Illi autem ingredientes in quendam fluvium in confinio illius plebis et regionis Tedbe [Theaffae Colg.] , equi eorum steterunt immobiles in vado, donec pervenit ad eos sanctus episcopus [(pervenit-episcopus) ad eos s. e. p. Colg.] . Quibus ipse ait: “Revertimini, boni homines, ne deterius vobis fiet [sic M, T, Colg.] , quia nec vos, nec equi vestri, hinc longius ire [(l. i.) i. l. Colg.] poteritis. [Cf. Ioh. 5, 14.]” Tunc illi agentes penitentiam soluti sunt, et vacui redierunt ad sua [suam T; suos Colg.] , glorificantes sanctitatem beatissimi Edi episcopi [(E. e.) e. E. T.] .

[22] [Vitulorum defectus suppletur I, 30; II, 24.] Ambulans in via sanctus senior [om. Colg.] Edus, occurrit ei quidam homo tristis, dicens: “Domine [om. Colg.] , decem vacas [vaccas T.] habeo; et ecce modo omnes vituli earum a luppis [lupis T, Colg.] devorati sunt, excepto uno.” Cui sanctus episcopus ait: “Collige limum quod meo baculo adheret. Et mixtum cum aqua, asperge inde vacas et vitulum vivum. Hoc faciens, diligent eum vacce valde, et dabunt lac suum.” Et sic factum est. De quo homo ille cum suis multum gaudebant [gaudebat Colg.] , quia non de vitulis dolebant [dolebat Colg.] , sed de matribus et lacte earum.

[23] [Ut reum a supplicio servet, supra mare graditur. I, 31; II, 25.] Parentes unici filii venerunt [(venerunt) ne sup. lin. corr. T.] ad sanctum Edum, rogantes eum ut [post corr. M.] ipse quereret illum unicum [eorum add. Colg.] filium, quem rex Midhi [Midiae Colg.] in vinculis tenebat ad perdendum eum. Et perrexit cum illis sanctus senior ad insulam stagni Lebayn [Lebuin T; Lebein Colg.] , ubi erat rex; sed non permissus est sanctus episcopus in [ad Colg.] insulam. Erat enim [(erat enim) quia erat Colg.] edictum a rege, ne vir Dei introduceretur in [ad Colg.] insulam. Hoc sciens sanctus Edus, calcavit aquam quasi aridam terram, et [om. T.] ambulavit siccis [suis Colg.] pedibus in insulam ad regem. Videns rex maximum ante 〈se [om. M, T.] 〉 factum miraculum, dedit vinctum sancto pontifici. Dei servus benedicens regi, donavit illum liberum Deo [excidit aliquid in codd.; (l. D.) liberum suis parentibus Deo et S. Aedo Colg.] gracias agentibus.

[24] [Homicida punitur. I, 32; II, 26.] Crudelis homo et infelix aliquando iugulavit alium iuxta sanctum Edum. Cui auriga sancti episcopi dixit: “Pereat manus tua et cadat a te, quia non dedisti honorem sancto Dei.” Et ait sanctus episcopus Edus: “Bene dixisti hoc misero homini [(h. m. h.) homini misero Colg.] ; nam in hac hora mortuus esset, nisi hunc sermonem dixisses. Quando enim homo vult [(h. v.) v. h. Colg.] vindicare, Deus [(v. D.) iudicare Dominus Colg.] non vult. Ideo iam quia hoc dixisti, Deus dedit ei [om. Colg.] inducias huius anni ad penitendum; sed completo hoc anno [(h. a.) a. h. T.] in hac die [(i. h. d.) hoc die Colg.] morietur.” [Cf. Deut. 32, 35.] Et sic factum est.

[25] [Daemonem malum consilium suggerentem videt et manifestat. I, 34; II, 28.] Beatus senex Edus episcopus [om. Colg.] perrexit ad ducem Baithenum, ut liberaret quandam feminam liberam, quam dux cogebat ut esset ancilla [ipsius add. Colg.] . Cui dux superbus dixit: “Nullo modo dimittam eam.” Cui vir sanctus ait: “Si videres suadentem tibi [om. Colg.] hoc, statim dimitteres eam.” Dux ait: “Vere, dimittam eam, si videro eum.” Sanctus ait: “Non poteris sustinere terribilitatem vultus eius.” Dux autem graviter postulans [(g. p.) p. g. Colg.] , sanctusque [que om. Colg.] signavit illum cum suis. Apparuit ilico demon [om. Colg.] ante eos [illos T; (a. e.) coram eis Colg.] , et exterriti sunt [omnes add. Colg.] et facti sunt velut mortui; et vix orationibus sancti episcopi [viri Colg.] ad vitam revocati sunt [(ad-sunt) revocati sunt ad V. Colg.] . [Cf. Matth. 28, 4.] Et [om. T.] sic mulierem illam a servitute liberavit.

[26] [itemque alia vice daemones de peccato gaudentes. I, 35; II, 29.] Intrans sanctus Edus episcopus domum cuiusdam militis [om. Colg.] , in qua erat furtum; dominus autem [iam (?) T.] domus gavisus est [(d. g. e.) gaudebat Colg.] in adventu sancti senis. Colloquentes invicem, ille miles vidit [(i. m. v.) v. m. i. Colg.] sanctum Edum semper intendentem in angulum ubi erat furtum; et interrogans virum Dei, cur inspiceret semper [in add. Colg.] illum locum, dixit ei: “Noli inquirere, fili.” Ille miles magna prece postulans, ait ei sanctus: “Furtum ibi est, et [om. Colg.] demones supra, lambentes [cumbentes Colg.] illud [om. Colg..] et ludentes in eo.” Ille ait: “Ostende mihi illos, domine episcope [(i. d. e.) d. e. i. Colg.] .” Sanctus ait: “Noli videre tetros [thetros T.] demones.” Postulans autem ille moleste, ostendit ei [illi T.] vir Dei demones [(postulans-demones) om. Colg.] ; et cum vidit [vidisset Colg.] ipse species demonum, morti appropinquavit; et vix oracione [orationibus Colg.] sancti consequtus [sic M.] est vitam.

[27] [Rex sancto resistens caecitate percussus.I, 37; II, 31.] Quidam dux de Mumenia [Momonia Colg.] resistens in aliqua re sancto [sancta add. Colg.] seni Edo, dimisit repente [om. Colg.] lumen oculorum et effectus [factus Colg.] est cecus. Postea ille agens penitenciam, magnas oblaciones et agros obtulit [optulit T.] sancto Edo; et ilico, orans vir Dei [post corr. M; om. T.] pro eo [(o. v. D. p. e.) v. D. o. p. e. Colg.] , aperti sunt oculi eius [sup. lin. corr. T.] , et lumen suum recepit [reperit T.] .

[28] [Ancilla libertati restituta. I, 38; II, 32.] Cura sancti senis Edi [om. Colg.] erat multum ad liberandos homines de carceribus et de servitute iniqua. Quesivit a quodam rege iuvenculam quam invide [et inique Colg.] dampnabat, sed rex renuit dimittere eam. Reges enim immites et asperi sancto Edo erant, sed divino nutu cogebantur facere voluntatem eius. Et ait sanctus [.s. add. T.] illi [om. Colg.] iuvencule tunc presenti [ante corr. presente M; presente T.] : “Sequere nos, filia.” Illa iam ad hanc vocem secuta est sanctum Dei. Sed nullus de exercitu regis vidit illam sequentem sanctum Dei [(sed-Dei) om. Colg.] per medias turbas. Et veniens vir sanctus [Dei Colg.] de castris, misit illam ad sua [suos Colg.] liberam. De hoc rex cum aliis [suis Colg.] multum admiratus est.

[29] [Homicidae divinitus mulctati. I, 40; II, 34.] Homines malicia pleni occurrentes sancto Edo in via regali, que dicitur Slighe [Slige T.] Assail [(S. A.) Sligeassuil Colg.] , occiderunt unum de familia eius ante eum transeuntem, quem ipse diligebat. Et relinquens vir sanctus viam illam, venit inde tristis in [cum Colg.] magno merore et stetit in alia parte campi; et ecce [(e. e.) bis M.] angelus Domini apparuit ibi [ei Colg.] , dicens ei [om. Colg.] : “Nisi de loco illo ita huc venisses, terra ante te [om. Colg.] omnes illos [(o. i.) i. o. T.] deglutisset; et ignis ibidem esset accensus, qui inextinguibilis [extinguibilis ante corr. M.] permaneret usque in [ad T.] diem iudicii [iudiciicii M.] in signum vindicte; tamen morte pessima illi cicius peribunt [(c. p.) p. c. Colg.] .” Et sic contigit [contingit M (prima man.), T.] illis omnibus.

[30] [Mulieres punit sabbato vespere capita lavantes. I, 41; II, 35.] Volentes quedam mulieres [(q. m.) m. q. T.] capita sua lavare in dominica nocte, dixit eis sanctus Edus: “Quid vultis facere?” Dicunt ei: “Nostra lavare capita volumus.” Quibus sanctus ait: “Nolite facere, quia dominica nox est.” Ille iam non obedientes sancto [beato T.] episcopo, laverunt capita sua. [Cf. Luc. 6, 2.] Mane autem surgentes, tota coma [comma T.] de capitibus earum cecidit. Hoc videntes fleverunt et venerunt tristes ad sanctum Edum, et penitentiam egerunt coram eo [(e. c. e.) c. eo eg. Colg.] . Benedixit eas sanctus pontifex, dicens: “Vestram portate ignomeniam [ignominiam T, Colg.] hodie; et crastino die lavantes, novis et mirabilibus comis [commis T.] tecta erunt capita vestra. [Cf. 1 Cor. 11, 14 – 15.]” Et sic factum est.

[31] Venit sanctus Edus episcopus [(E. e.) e. E. T.] ad insulam Bo Finde [Bofindhe (sic) M; Bofinne T; Bofinde Colg.] , [Sanctus carnes in alios cibos convertit. I, 45; II, 39.] id est Vace [vaccae Colg.] Albe, que est in stagno Righ [Ri T; Righe Colg.] . Suscepit eum sanctus Ryoch [Rioc T; Riocc Colg.] , abbas illius loci, honorifice. Monasterium enim clarum in illa insula est, quod ex nomine insule nominatur. Et posuit ille abbas [(i. a.) om. Colg.] cenam magnam de carnibus ante sanctum episcopum. Beatus vero episcopus Edus nolebat [noluit Colg.] carnes comedere [commedere T.] , et benedixit illas carnes; et panes et pisces [pisses T.] et mel exinde [einde ante corr. M.] facti sunt. [Cf. Luc. 24, 42.] Et videntes hoc miraculum comederunt illa cum episcopo, gracias Christo agentes.

[32] [Cibi miraculo dati. I, 46; II, 40.] Visitavit sanctus episcopus Edus sanctum Henanum [Enanum T et ita porro.] heremitam, qui habitabat in [om. T.] loco ubi nunc est clarum monasterium in honore eius, quod vocatur Druim [Drum T.] Raith; et rogavit beatissimus Henanus [(b. H.) B. Henanus Colg.] sanctum Edum, ut sumeret caritatem apud eum; sed [om. Colg.] tamen nichil habuit nisi holera et aquam. Hoc videns sanctus pontifex subridensque, ait ministro sancti Henani: “Vade, frater, ministra nobis cibos sufficienter.” Et revertens ille frater [minister T.] ad quoddam [quodam T.] holus [olus T.] offerendum, invenit coquinam suam omni genere ciborum plenam. Omnes hoc [om. T.] videntes et audientes, dabant gloriam Deo, dicentes: “Mirabilis Deus in sanctis suis.[Ps. 67, 36.]”

[33] [Lignum ingens eius imperio transfertur. I, 47; II, 41.] Abiit sanctus senex Edus [(s. E.) om. Colg.] episcopus visitare beatissimum Lasreanum [(b. L.) S. Lazrenum Colg.] , qui regebat plures monachos in insula posita in stagno Erne [Erneo Colg.] , quam Scoti nominant Daimh Hynis [(D. H.) Damhinis Colg.] , id est Insulam Boum [bovium prima man. M; (Daimhboum) Bohinnis, id est bovinam insulam T.] . Et invenit sanctus Edus beatum patrem Lasreanum [Lazreanum Colg.] et fratres suos foris laborantes, dixitque eis: “Quid ego operis agam vobis [(o. a. v.) vobis operis faciam Colg.] ?” Sanctus Lasreanus ait ei: “Opus tuum est, ut moveas hoc lignum de loco suo.” Lignum illud erat maximum et vetustum in terra. Tunc sanctus Edus [(s. E.) E. s. T.] in Christi nomine imperavit ligno ut discederet [descenderet Colg.] de loco suo [et add. Colg.] . Lignum illud ingens ilico [statim Colg.; (lignum-ilico) ilico illud ingens l. T.] elevatum est in similitudinem [similitudine M.] avis, et transiliens proiecit [(t. p.) prosiliens provexit Colg.] se in mare. Et videntes hoc miraculum, laudes Deo dederunt.

[34] [Locum aptum ad monasterium condendum, I, 48; II, 42.] Incipiens sanctus Edus monasterium in quodam loco edificare [edifficare T.] , angelus Domini dixit ei: “Non debes hic cellam edificare.” Sanctus Edus ait: “Ubi igitur debeo [om. Colg.] ?” Angelus respondit: “Castellum illius hominis tibi a Domino datum est; ibi iam per [(i. p.) itaque a Colg.] te anime multe in celum ibunt.” Hoc audiens ille dives homo, id est dominus illius [istius Colg.] castelli, displicuit sibi [ipsi Colg.] multum; et iuravit quod nunquam sancto Edo daret suum castellum. Quodam die, intrans sanctus episcopus illud castellum, fugit homo ille de castello suo, [invito domino, mirabiliter sibi arrogat.] ne videret sanctum [om. Colg.] pontificem. Et statim gravi infirmitate percussus est usque ad mortem. Sanctus Edus dixit suis: “Adducite eum ad me.” Et cum adductus fuisset, ait ei sanctus: “Confide in Domino et age penitentiam.” Tunc ille dives obtulit Deo [Domino Colg.] et sancto Edo illud castellum cum suis [agris add. Colg.] . Unde ait sanctus Edus: “Elige modo hic [(m. h.) h. m. Colg.] esse vivus et sanus [(v. et s.) s. et v. Colg.] ab infirmitate ista [usque add. Colg.] ad tempus, an nunc ad celum migrare.” Ille eligens ilico ad celum ire, accepit [cepit T; dominici corporis et sanguinis add. Colg.] sanctum sacrificium a pontifice, et ibi obiit feliciter. Et in illo castello sanctus episcopus instituit [instruit Colg.] monasterium, quod ex nomine sancti Edi vocatur [nominatur Colg.] .

[35] [Cisternam venenatam salubrem reddit. I, 50; II, 44.] Cisterna venenata per hiatum terre [(p. h. t.) pariatum terra M, T.] apparuit in illa regione, et fumus de ea egrediebatur, qui mortiferam pestem hominibus et iumentis faciebat. Tunc habitatores illius [istius Colg.] regionis rogaverunt sanctum Edum episcopum, ut eos adiuvaret de illa [ista Colg.] pestilencia. [Cf. Apoc. 9, 2.] Et perrexit vir Dei cum eis ad illum [istum Colg.] locum, et benedixit in Dei nomine illam cysternam [(i. c.) cisternam illam Colg.] ; et ab illa hora fumus ab ea evanuit et nichil postea [(n. p.) p. n. Colg.] nocuit. De hoc in illa plebe gaudium magnum factum [om. Colg.] est, gratulantes in Deo per sanctum suum.

[36] [Peccatorem secum morientem in caelum deducit. I, 52; II, 46,] Promisit aliquando beatissimus episcopus Edus [(b. e. E.) S. Aedus Colg.] uni fratri se roganti secum simul ire in celum [(i. i. c.) in celum ire Colg.] , ut veniret secum ad regnum Christi. Et cum veniret dies exitus sanctissimi [beatissimi Colg.] episcopi Edi [(e. E.) E. e. T.] de hoc seculo, dixit fratri: “Prepara te, frater, ut migres mecum ad celum.” Ille autem tunc [om. Colg.] noluit de hoc seculo migrare. Adveniens quidam rusticus ipsa [illa Colg.] hora ad visitandum sanctum senem Edum episcopum, dixit ei: “Utinam mihi diceres, sancte episcope: Veni mecum in paradissum [paradisum T, Colg.] .” Cui ait ecclesie pastor, sanctus Edus [(ecclesie-Edus) s. eccl. p. Edus T.] episcopus: “Prepara te, bone homo, et iace mecum in hoc lecto.” Ita agens homo, leta mente cum beatissimo Edo episcopo feliciter illa hora [(f. i. h.) i. h. f. Colg.] obiit [(h. o.) o. h. T.] . Hoc sanctus Columba Cylle [Chille T; Kille Colg.] in insula Hya [Hia T.] videns spiritualiter, dixit fratribus suis: “Opus magnum et firmum modo fecit frater noster, sanctus senex Edus episcopus [(sanctus-episcopus) Aedus et sanctus episcopus Colg.] . Ecce enim peccatorem et non merentem ducit secum in [ad Colg.] celum, nulla demonum vis valens sibi resistere.[Cf. Luc. 23, 43.]” Et beatissimus pontifex Edus [(p. E.) Aedus episcopus Colg.] cum suo rustico [(s. r.) r. s. Plummer.] post Christum cum suo latrone inter choros angelorum suavia carmina canencium, quarto idus novembris migravit ad celum, regnante domino [Deo add. T.] nostro Iesu Christo [(regnante-Christo ubi regnat dominus noster Iesus Christus Colg.] , cui est magnificentia ab omni creatura cum eodem [eo ante corr. M; eodem om. Colg.] Deo Patre et Spiritu sancto, qui sine fine vivit et regnat per omnia secula seculorum. Amen.

[Coronis.] Explicit Vita sancti Edi episcopi et confessoris [(explicit-confessoris) om. Colg.] .

DE SANCTO ELAETH CONFESSORE IN MONA INSULA

SAEC. VI

[Commentarius]

Elaeth confessor in Mona insula (S.)

[1] [S. Elaeth e qua stirpe ortus,] S. Elaeth, rex et poeta, e qua stirpe duxerit originem ostendit genealogia in codice Peniarth 45, saec. XIII exeuntis: Elaeth urenhin, mab Meuruc, mab Idno; ac Omen Grec, uerch Wallawc, mab Lleennawc, y uam [S. Baring-Gould and J. Fisher, Lives of the British Saints, t. IV, p. 372, col. 2. Codicem descripserat J. G. Evans, Historical Manuscripts Commission. Report on Manuscripts in the Welsh Language, t. I, p. 379 – 80.] . Latine et nominum forma ad hodiernam scriptionem redacta: Elaeth rex, filius Meurig (haec cymrica forma est nominis Mauricii), filii Idno; et Omen Greg (rauca an graeca, incertum), filia Gwallog, filii Lleenog, (erat) mater eius. Consentiunt ceteri codices genealogici qui Elaeth meminerunt, nisi quod matris nomen alii scribunt Omen [Omen Grog, in Libro Iohannis Brook de Mawddwy ap. Ludovicum Morris in Myvyrian Archaiology, ed. 2, p. 424, col. 2. Monent editores, eruditi viri, legendum esse Onien Greg, ibid., annot. 1. Adverte onen cymrice significare “fraxinam arborem”.] , alii Onnen [Hafod MS. 16, circiter annum 1400 exaratus, nunc in publica bibliotheca Cardiffensi, in Myvyrian Archaiology, ed. 2, p. 416, col. 1 – 2. Eius codicis apographon est Harleianus 4181, in Museo Britannico, saec. XVIII ineuntis, ap. W. J. Rees, Lives of the Cambro British Saints, p. 268, num. 48; cf. Baring-Gould and Fisher, op. c., t. I, p. 86, num. 4. Liber longus Thomae Truman in Iolo Manuscripts, p. 127. Adde codicem Roberti Davies in collectaneis Ludovici Morris, Myvyrian Archaiology, ed. 2, p. 424, col. 2, et codicem seu codices alios nescio quos ibidem signatos litteris L. M.] , seu, quod idem valet, Onen [Codex Thomae Hopcin, circiter annum 1670, in Iolo Manuscripts, p. 101, num. 22.] , alii Elen [Ita codex alter a Thoma Williams inter annos 1578 et 1609 descripto, in Ludovici Morris collectaneis, Myvyrian Archaiology, ibid.; item codex dictus Llyvyr Bodeulwyn, ibid. Sed uterque adeo corrupte hanc stirpem refert ut vix quicquam sit faciendus. Historiarum autem collectionem quae Hanesyn Hen dicitur non vidimus. Hanc a ceteris non dissentire scribunt Baring-Gould et Fisher, t. II, p. 425, annot. 2.] , quae cymrica forma est nominis Helenae. Ad Coel Godebog, auctorem unius e gentibus sanctis Cambriae, paternam stirpem prosecutus est codex unus [Codex supra allatus Thomae Williams, ibid.] , cuius ope stemma est structum [Baring-Gould and Fisher, t. I, p. 91 – 92.] in hunc modum: Coel Godebog, Ceneu, Gorwst Ledlwm, Meirchion Gul, Idno, Meurig, Elaeth. Haec si vera sunt, [qua aetate vixerit.] conici potest vixisse S. Elaeth saeculo VI; fertur enim Coel Godebog ante medium saeculum IV vixisse [Rice Rees, An Essay on the Welsh Saints, pp. 89 – 91.] . Maternus autem sancti avus Gwallog ab Lleenog, vir fortissimus et in antiquis Cambriae fastis inclutus [V. g. Myvyrian Archaiology, ed. 2, p. 407, col. 2, num. 71; J. Loth, Les Mabinogion, ed. 2, t. II, p. 258, num. 37 – 38. Eius stirps legitur ibid., p. 335, num. IX. De eo lege Loth, t. c., p. 142, annot. 1.] , Arturi regis amicus fuisse legitur [In narratione inscripta Chwedyl Gereint vab Erbin, ap. J. G. Evans, The White Book Mabinogion (Pwllheli, 1907), col. 406; cf. Loth, t. c., p. 142.] . Sed, in densissimis tenebris cambricae historiae, omnino dubia est haec etiam temporis nota.

[2] [Res ab eo gestae.] Unde expiscati essent recentiores rerum ab Elaeth gestarum narrationem, non comperimus [Rice Rees, op. c., p. 271; J. G[ammack], ap. W. Smith and H. Wace, Dictionary of Christian Biography, t. II, p. 66, col. 2; Baring-Gould and Fisher, t. II, p. 425.] . Haec fere quae tradunt: regem illum fuisse in partibus septemtrionalibus Angliae quae nunc est; deinde avito regno ab hostibus pulsum eodem, quo Pappo percussus est, casu adverso, idem vitae genus elegisse [Supra, p. 189, num. 4.] atque in parvam insulam prope Monam confugisse [Nunc Ynys Seiriol dicta, in parochia Penmon, haud procul a Beaumaris civitate.] , ubi pie religioseque quod supererat aetatis egerit in monasterio condito a S. Seiriol. Utcumque se illa habent, certius videtur a S. Elaeth rege conditam esse ecclesiam ubi nunc est parochiale templum vici Amlwch, [Cultus in vico Amlwch.] in litore septemtrionali Monae insulae; locus enim e sancti nomine olim dictus est Llan Elaeth Frenin [Llan Eleth Frenin, codex Peniarth 147, exaratus circiter annum 1566, ap. J. G. Evans, Report, t. c., p. 912, col. 3; Llan Eleth neu Amlwch (id est: Llan Elaeth sive Amlwch), codex Iohannis Brooke de Mawddwy, exaratus an. 1590 – 1591, ibid., annot. 18 et o.] , id est Saeptum Elaeth regis. Ibi fons est illi sacer, cymrice Ffynnon Elaeth appellatus, aliquando variorum morborum curatione insignis et oraculis, quae ex anguillae motibus edebantur. Piscis enim eius generis in fonte retinebatur; vatis partes agebat quidam ex accolis. Sed interdum, anguilla latente, plures dies exspectandum erat [Owen Jones, Cymru yn hanesyddol, t. I, p. 92, i. v. Amlwch.] . Similis prorsus praesagiendi ratio adhibebatur et in sacro fonte S. Kebii in vico Llangybi, comitatus Carnarvon [Baring-Gould and Fisher, t. II, p. 212 – 13.] .

[3] [Festus dies.] Festum S. Elaeth die 10 novembris plerique indicunt [Calendarium anni 1481 adiectum opusculo Iohannis Edwards iunioris grammatici, ap. Baring-Gould and Fisher, t. c., p. 425 – 26; calendarium in codice Musei Britannici add. 14882, exarato anno 1591, ibid.; calendarium in codice Peniarth 187, anno 1659 exarato, ap. J. G. Evans, Report, t. c., pp. 1014, 1043 – 45; Browne Willis, A Survey of … Bangor, p. 282.] ; unus autem codex die 11, mero calami errore, ut videtur: idem enim et sanctum Cynfarwy uno die postposuit [Codex Peniarth 219, circiter annum 1615 exaratus, editus a J. G. Evans, t. c., p. 1043 – 1045.] . Pauca tandem dicenda sunt de carminibus duobus quae sancto Elaeth ascribuntur [Utrumque carmen legitur in antiquo codice dicto Libro Nigro de Carmarthen (saec. XII) cuius imaginem expressit J. G. Evans, Facsimile of the Black Book of Carmarthen (Oxford, 1888). Utrumque edidit W. F. Skene, The Four Ancient Books of Wales (Edinburgh, 1868), t. I, p. 501 – 503, et t. II, p. 35 – 37; J. G. Evans, The Black Book of Carmarthen (Pwllheli, 1906), p. 70 – 71. Primum tantum carmen e codice nescio quo iam editum erat in Myvyrian Archaiology, ed. 1, t. I (London, 1801), p. 161; ed. 2, p. 123. De arte metrica horum carminum, vid. J. Rhys, The Origin of the Welsh Englyn and kindred Metres (= Y Cymmrodor, t. XVIII, 1905), pp. 125, 151.] . [Carmina pseudepigrapha.] Utrumque summa pietate de rebus religiosis scriptum est, sed inter pseudepigrapha sine ullo dubio est amandandum. Una enim et consentiens vox est eruditorum virorum, nulla carmina cymrica qualia legimus saeculo IX esse antiquiora, plurima autem eorum quae in Libro Nigro leguntur, XI et XII saeculo esse condita [G. Dottin, Les litteratures celtiques (Paris, 1924), p. 31.] .

DE SANCTO IUSTO ARCHIEPISCOPO CANTUARIENSI

ANNO 627

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Iustus episcopus Cantuariensis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [S. Iustus ad Anglos mittitur.] Iis exceptis quae ad publicam eius venerationem referuntur, quaecumque de S. Iusto litteris tradita sunt Bedae Historia ecclesiastica Anglorum suppeditat [Recentiorum qui de S. Iusto scripserunt praecipui sunt Wharton, Anglia sacra, t. I, p. 92; Hook, Lives of the Archbishops of Canterbury, t. I (1861), p. 100 – 110, et, quo nemo melius, W. Stubbs in Dictionary of Christian Biography, t. III, p. 592 – 93.] . Prima sancti viri mentio occurrit ubi narrat S. Gregorium Laurentio presbytero et Petro monacho, quos Augustinus Romam miserat, novos adiutores comites adiunxisse. Praeterea idem papa Gregorius Augustino episcopo, quia suggesserat ei multam quidam esse messem, sed operarios paucos, misit cum praefatis legatariis suis plures cooperatores ac verbi ministros; in quibus primi et praecipui erant Mellitus, Iustus, Paulinus, Rufinianus [Hist. eccl., I, 29. Bedae excerpta ex editione v. cl. C. Plummer dabimus.] . Quod anno 601 actum esse constat [Hist. eccl., V, 24.] . Tribus autem elapsis annis, Iustus ab Augustino episcopus Rofensis (Rochester) constituitur. [Constituitur episcopus Rofensis.] Anno dominicae incernationis DCIIIImo Augustinus Brittaniarum archiepiscopus ordinavit duos episcopos, Mellitum videlicet et Iustum; Mellitum quidem ad praedicandum provinciae Orientalium Saxonum… Iustum vero in ipsa Cantia Augustinus episcopum ordinavit in civitate Dorubrevi [Lege quae ad hunc locum notat Plummer, t. II, p. 79.] , quam gens Anglorum a primario quondam illius, qui dicebatur Hrof, Hrofæscæstrae cognominat [In synodo Hertfordiensi anni 673 nuncupatur Castellum Cantuariorum quod dicitur Hrofescæstir. Beda, Hist. eccl., IV, 5.] . Distat autem a Doruverni [Cantuaria, Canterbury.] milibus passuum ferme XXIIII ad occidentem, in qua rex Aedilberct ecclesiam beati Andreae [S. Gregorii p. monasterium S. Andreae sacrum erat.] apostoli fecit, qui etiam episcopis utriusque huius ecclesiae dona multa, sicut et Doruvernensis obtulit; sed et territoria ac possessiones in usum eorum, qui erant cum episcopis, adiecit [Hist. eccl., II, 3.] . Mortuo Augustino successit Laurentius (605), qui cum coepiscopis episcopos et abbates Hiberniae monet de observanda unitate sanctae ecclesiae, maxime in paschae observatione. Dominis carissimis fratribus episcopis vel abbatibus per universam Scottiam Laurentius, Mellitus et Iustus episcopi, servi servorum Dei … Misit idem Laurentius cum coepiscopis suis etiam Brettonum sacerdotibus litteras suo gradui condignas, quibus eos in unitate catholica confirmare satagit [Hist. eccl., II, 4.] .

[2] [In Galliam secedit.] Defunctis Aedilbercto rege Cantiorum et Sabercto rege Orientalium Saxonum, ad idolorum cultum eorum successores redierunt, moxque Mellitus cum suis iussus est abire [Ante febr. an. 618. Plummer, t. II, p. 88.] . Qui expulsus inde venit Cantiam, tractaturus cum Laurentio et Iusto coepiscopis, quid in his esset agendum. Decretumque est communi consilio, quia satius esset, ut omnes patriam redeuntes, libera ibi mente Domino deservirent, quam inter rebelles fidei barbaros sine fructu residerent. Discessere itaque primo Mellitus et Iustus, atque ad partes Galliae secessere, ibi rerum finem exspectare disponentes. Sed non multo tempore reges, qui praeconem a se veritatis expulerant, daemonicis cultibus inpune serviebant. Nam egressi contra gentem Gevissorum in praelium, omnes pariter cum sua militia corruerunt; nec, licet auctoribus perditis, excitatum ad scelera vulgus potuit recorrigi, atque ad simplicitatem fidei et caritatis, quae est in Christo, revocari [Hist. eccl., II, 5.] . Nec mora; a rege Aeodbaldo quem Laurentius ad Christi fidem converterat, [Ab exsilio revocatur.] uterque episcopus ab exsilio revocantur. Misit etiam Galliam, et revocavit Mellitum ac Iustum, eosque ad suas ecclesias libere instituendas redire praecepit; qui post annum, ex quo abierunt, reversi sunt; et Iustus quidem ad civitatem Hrofi, cui praefuerat rediit; Mellitum vero Lundonienses episcopum recipere noluerunt, idolatris magis pontificibus servire gaudentes [Hist. eccl., II, 6.] . Interim moritur Laurentius (2 febr. 619), post quem Mellitus, qui erat Lundoniae episcopus, sedem Doruvernensis ecclesiae tertius ab Augustino suscepit. Iustus autem adhuc superstes Hrofensem regebat ecclesiam. Qui cum magna ecclesiam Anglorum cura ac labore gubernarent, susceperunt scripta exhortatoria a pontifice Romanae et apostolicae sedis Bonifatio, qui post Deusdedit ecclesiae praefuit, anno incarnationis dominicae DCXVIIII [Hist. eccl., II, 7. Litteras anno 619 datas esse, vel eo anno Bonifatium (619 – 625) Petri cathedram ascendisse intellegi potest. Plummer, t. II, p. 90.] . Litteras pontificias deperditas esse dolemus. Quoniam vero exhortatorias illas nuncupat Beda, quemadmodum Gregorii litteras ad Augustinum, anno 596 scriptas, dixerat [Hist. eccl., I, 23.] , eo solum consilio datas fuisse ut in arduo labore episcopos confortaret, prona est coniectura [Plummer, t. II, p. 90.] .

[3] [Mellito Cantuariensi episcopo succedit.] Anno Domini 624, die 24 aprilis, obiit Mellitus. Cui statim successit in pontificatum Iustus, qui erat Hrofensis ecclesiae episcopus. Illi autem ecclesiae Romanum pro se consecravit episcopum, data sibi ordinandi episcopos auctoritate a pontifice Bonifatio, quem successorem fuisse Deusdedit supra meminimus, cuius auctoritatis ista est forma:

[Litterae Bonifatii papae V,] Dilectissimo fratri Iusto Bonifatius. Quam devote quamque etiam vigilanter pro Christi evangelio elaboraverit vestra fraternitas, non solum epistulae a vobis directae tenor, immo indulta desuper operi vestro perfectio indicavit. Nec enim omnipotens Deus aut sui nominis sacramentum, aut vestri fructum laboris deseruit, dum ipse praedicatoribus evangelii fideliter repromisit: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem mundi. [Matth. 28, 20.] Quod specialiter iniuncto vobis ministerio, eius clementia demonstravit, aperiens corda gentium ad suscipiendum praedicationis vestrae singulare mysterium. Magno enim praemio fastigiorum vestrorum [Al. fatigationum vestrarum.] delectabilem cursum bonitatis suae suffragiis inlustravit, dum creditorum vobis talentorum fidelissimae negociationis officiis uberem fructum inpendens ei, quod signare possetis multiplicatis generationibus, praeparavit. Hocque etiam illa vobis responsatione conlatum est, qua iniuncto ministerio iugiter persistentes laudabili patientia redemtionem gentis illius expectastis [Al. expectatis.] , et vestris, ut proficerent, meritis eorum est salvatio propinata, dicente Domino: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. [Matth. 10, 22; Rom. 8, 24.] Salvati ergo estis spe patientiae et tolerantiae virtute, ut infidelium corda naturali ac superstitioso morbo purgata, sui consequerentur misericordiam Salvatoris. Susceptis namque apicibus Adulualdi regis [Scilicet Eadbaldi regis Cantiorum. Plummer, t. II, p. 92.] , repperimus quanta sacri eloquii eruditione eius animum ad verae conversionis et indubitatae fidei credulitatem fraternitas vestra perduxerit. Qua ex re de longanimitate clementiae caelestis certam assumentes fiduciam, non solum suppositarum ei gentium plenissimam salutem, immo quoque vicinarum, vestrae praedicationis ministerio credimus subsequendam; quatinus, sicut scriptum est, consummati operis vobis merces a retributore omnium bonorum domino tribuatur, et vere, per omnem terram exisse sonum eorum, et in fines orbis terrae verba ipsorum, universalis gentium confessio, suscepto christianae sacramento fidei, protestetur. [Psalm. 18, 4.]

Pallium praeterea per latorem praesentium fraternitati tuae, benignitatis studiis invitati, direximus [Causas mittendi pallii alii alias protulerunt. Brou, S. Augustin, p. 158, n. 2; W. E. Collins, The Beginnings of English Christianity (London, 1898), p. 187. Praestat ab incertis coniecturis nobis temperare.] , quod videlicet tantum in sacrosanctis celebrandis mysteriis utendi licentiam imperavimus; concedentes etiam tibi ordinationes episcoporum, exigente oportunitate, Domini praeveniente misericordia, celebrare; ita ut Christi evangelium plurimorum adnuntiatione in omnibus gentibus, quae necdum conversae sunt, dilatetur. Studeat ergo tua fraternitas hoc, quod sedis apostolicae humanitate percepit, intemerata mentis sinceritate servare, intendens cuius rei similitudine tam praecipuum indumentum humeris tuis baiulandum susceperis. Talemque te Domini implorata clementia exhibendum stude, ut indulti muneris praemia non cum reatitudine, sed cum commodis animarum ante tribunal summi et venturi iudicis repraesentes.

Deus te incolumem custodiat, dilectissime frater [Hist. eccl., II, 8. Litterarum Bonifatii p. partem ex ipso Beda exscribunt episcopi Britanniae in epistula ad Leonem p., anno, ut videtur, 805. Haddan-Stubbs, Councils and eccles. Documents, t. III, p. 559.] .

[4] [minime suspectae.] Mirum sane est, quod v. cl. C. Plummer observavit [T. II, p. 92.] , summum pontificem in prima epistulae parte plurali numero (vestra fraternitas, vestri, vobis cet.) Iustum alloqui, in posteriori autem singulari (fraternitati tuae, tibi tuis, cet.). Quod duobus posse explanari modis existimat vir doctissimus. Vel enim, dum in priore parte Romanum simul et Iustum compellat Bonifatius, in altera solum Iustum; vel librarii qui registrum exscripsit oscitantiae debetur quod binae epistulae male consutae fuerint, ita ut prior illa sit quam exhortatoriam dixerat Beda, Mellito et Iusto directa, altera soli Iusto [Hist. eccl., II, 7.] . Nonnihil audaciae tali coniecturae subesse ipse insinuat vir eruditissimus, nec forsan immerito. Obstat enim litterarum inscriptio quae Iusto est, non “Mellito et Iusto” vel “Iusto et Romano”. Sed et superflua hac in re quaevis coniectura videtur, cum Bonifatio inusitatum non sit singulare cum plurali commiscere, ut cum in epistula ad Aedilbergam reginam nunc scribit vestra gloria, vestri confessio, dein tibi, ut explere valeas, tuarum adhortationum, et rursum vobis, per vos, vestri cet. [Hist. eccl., II, 11.] . Nullam igitur de litteris Bonifatii a Beda allatis dubitationem consistere existimamus. Spuriae vero sunt eiusdem Bonifatii litterae ad Iustum quas cum aliis novem protulit Gulielmus Malmesburiensis [Gesta pontificum, I; Haddan-Stubbs, Councils, t. III, p. 73, cf. p. 65 – 66, qui eas veluti dubias proferunt. Merito reiciunt Plummer, t. II, p. 92 et H. Boehmer, Die Fälschungen Erzbischof Lanfranks von Canterbury (Leipzig, 1902), p. 47 – 52.] . [Aliae certo spuriae.] Omnium consensu genuinae sunt eae quas 28 aprilis anni 694 dabat Aedilberctus, rex Cantiae, quibus ecclesiae Rofensi terram concedit: Tibi, sancte Andrea, tuaeque ecclesiae quae est constituta in civitate Hrofibreui, ubi praeesse videtur Iustus episcopus, trado aliquantulum telluris mei. Hic est terminus mei doni cet. [Kemble, Codex diplomaticus aevi Saxonici, n. 1.] . Sunt et aliae ab eodem Aedilbercto anno 605 Augustino, anno 618 Eadbaldo datae, in quibus Iusti quoque Rofensis ecclesiae episcopi nomen occurrit [Kemble, nn. 4, 5, 6.] . Incertae admodum fidei eas diiudicat v. cl. W. Stubbs [Dictionary of Christian Biography, t. c., p. 593.] . Nemo nunc est qui easdem recipiat.

[5] [Paulinus a Iusto ordinatur.] Praeter ea quae diximus, paucissima de gestis S. Iusti ad nos usque perlata sunt. Die 21 iulii an. 625 Paulinum ordinavit episcopum [Hist. eccl., II, 9. De S. Paulino, Act. SS., Oct. t. V, p. 102 – 114.] . Eodem fere tempore Hrofensis ecclesia pastorem minime habebat, eo quod Romanus praesul illius ad Honorium papam a Iusto archiepiscopo legatarius missus absortus fuerat fluctibus Italici maris; ac per hoc curam illius praefatus Paulinus invitatione Honorii antistitis et Eadbaldi regis suscepit ac tenuit usque dum et ipse suo tempore ad caelestia regna cum gloriosi fructu laboris ascendit [Hist. eccl., II, 20.] . Honorius autem ad Romanam sedem evectus est mense novembri anni 625. [S. Iusti obitus et sepultura.] Mox alter Honorius suffectus est Iusto: Haec inter Iustus archiepiscopus ad caelestia regna sublevatus quarto iduum novembrium die, et Honorius pro illo est in praesulatum electus [Hist. eccl., II, 18.] . Annum reticet Beda, 627 exprimit Chronici Saxonici codex E, cuius testimonio nulla certa ratio opponitur [Haddan-Stubbs, Councils, t. III, p. 73; Plummer, op. c., t. II, p. 110.] . Sepultus autem est S. Iustus in ecclesiae beatorum Apostolorum Petri et Pauli Cantuariensis porticu aquilonali [Hist. eccl., II, 3.] . Epitaphium, quod refert Thomas Elmham, certe non ante saec. XI sancti sepulchro inscriptum fuit.

Epitaphium Iusti.

Istud habet bustum meritis et nomine Iustum,
Quarto iure datus cui cessit pontificatus.
Pro meritis Iusti sancta gravitate venusti
Gratia divinam divina dat hic medicinam [Historia monasterii S. Augustini Cantuariensis, V, 17, Hardwick, p. 170.] .

[6] [Vitae eiusdem a. Goscelino] Vitam S. Iusti saeculo XI conscripsit Goscelinus Tarvannensis, monachus Sithiensis deinde Ramseyensis et tandem Cantuariensis, multorum librorum maxime hagiographicorum compilator [De eo lege Histoire litteraire de la France, t. VIII, p. 660 – 77; Dictionary of National Biography, t. XXII, p. 253 – 54. Opera eius hagiographica recenset BHL. Supplementi edit. altera, p. 335.] . Bedam sedulo exscripsit, dilatavit, contraxit, pauca addens ex epistula S. Gregorii ad Eulogium [Reg. VIII, 29, Hartmann, t. II, p. 30.] de miraculis Augustini et eorum qui cum eo missi sunt; cum enim Iustus inter praecipuos sit qui cum Augustino vel ad ipsum missi erant, ipsum quoque miraculis clarum fuisse existimat. Iam vero bonum virum fugit S. Gregorii litteras anno 598 datas esse, Iustum vero nonnisi post triennium in Britanniam advenisse. Translationem reliquiarum S. Iusti et ceterorum patrum paucis in fine libelli perstringit. Hic ergo non ante septembrem anni 1091 scriptus est [Act. SS., Maii t. VI, p. 415.] .

[codices.] Tribus in codicibus Vitam S. Iusti nacti sumus.

1 = Codex Musei Britannici Cottonianus Vesp. B. XX, membraneus, foliorum 288, 0m,245 × 0,155, lineis plenis variis manibus saec. XII exaratus. Totus fere est de sanctis Angliae, maxime de episcopis Cantuariensibus. Fol. 214 – 217: De S. Iusto archiepiscopo = BHL. 4601.

2 = Codex Musei Britannici Harley 652, membraneus, foliorum 4 + 216, 0m,34 × 0,24, binis columnis saec. XII exaratus. Liber est homiliarum per anni cursum, cui subiectae sunt lectiones de sanctis Angliae. Fol. 213 – 214: De S. Iusto archiepiscopo, seu Vita BHL. 4601, in lectiones octo divisa, omissa brevi paraenesi qua in ceteris codicibus clauditur.

3=Codex Musei Britannici Harley 105, membraneus, foliorum 205, 0m,275 × 0,20, lineis plenis saec. XII exaratus. Totus de sanctis Angliae. Fol. 244 – 246v: De S. Iusto archiepiscopo =BHL. 4601. Libellum, multis recisis, Legendae suae inseruit Capgravius, seu potius Iohannes Tinemuthensis [BHL. 4602.] . Notatu dignum est litteras Bonifatii p. ad Iustum a Goscelino breviatas textu pleniore a Iohanne referri. Ceterum nihil est in hac epitome, nec etiam in illa quae Legendae Aureae Coloniensi annexa est [BHL. 4603.] , quod post Goscelinum legi mereatur.

[7] [Carmen.] Est et in codice Lambethano 159, chartaceo, foliorum 279, 0m,285 × 0,205, lineis plenis saec. XVI exarato [“Liber d. Iacobi Hartey monachi ecclesie Christi Cant.”] , inter Vitas archiepiscoporum Cantuariensium carmine elegiaco concinnatas, fol. 226, brevis S. Iusti Vita, viginti duobus versiculis claudicantibus comprehensa, quam utpote ineditam, Goscelino subiungimus, etsi nulla afferat quae notissima non sint. Quod autem S. Iustum tribus annis sedisse asserat anonymus scriptor, id ex Gulielmo Malmesburiensi accepisse videtur [Gesta Pontificum, I, Hamilton, p. 6.] . Iis autem quae tum Gulielmus ille [Ibid. II, 1, p. 140 – 41.] tum Gervasius Cantuariensis [Actus pontificum, Stubbs, t. II, p. 332.] tum etiam Thomas ab Elmham [Historia monasterii S. Augustini Cantuariensis, Hardwick, p. 271 – 72.] de Iusto scripserunt nihil immorabimur, quoniam in Bedam tandem aliquando refunduntur, etiam errore admixto, ut cum a Thoma significatur Iustum in condendo Sancto Petro Westmonasteriensi partem habuisse.

[8] [Translatio reliquiarum.] Die 13 septembris anni 1091, cum ob novam fabricam vetus ecclesia cathedralis Cantuariensis diruenda esset, e loco ubi hactenus iacuerant remota sunt corpora sanctorum episcoporum Iusti, Honorii ac Deusdedit. Huius translationis, cui ipse testis interfuit, historiam conscripsit Goscelinus in libris de Translatione S. Augustini [BHL. 781, n. 21, 25.] , quos ad diem 26 maii iam dedimus [Act. SS., Maii t. VI, pp. 417, 419.] . Rem etiam obiter tetigerunt nostri ad diem 15 iulii, ubi de S. Deusdedit [Act. SS., Iul. t. IV, p. 49.] , fusius ad diem 30 septembris, ubi de S. Honorio [Act. SS., Sept. t. VIII, p. 699.] . Recens autem locus quo primum depositus fuerat S. Iustus detectus est cum eiusdem feretri forma calci impressa [W. St. John Hope, Recent Discoveries in the Abbey Church of St. Austin at Canterbury, London, 1916. Cf. Anal. Boll., t. XLII, p. 207.] . Sanctorum omnium quos cum Augustino una hebdomada Wido abbas alium in locum transtulit anniversariam diem celebrari decima tertia septembris habemus ex calendariis et martyrologiis [Unum adducimus Altaempsianum. Sollerius, Martyrologium Usuardi, p. 532.] . In Consuetudinibus monasterii S. Augustini Cantuariensis translatio S. Augustini festum saepius dicitur [E. M. Thompson, Customary of the Benedictine Monasteries of St. Augustin, Canterbury and St. Peter, Westminster, t. I (London, 1902), pp. 196, 377; t. II, pp. 233, 261.] , [Memoria in fastis.] sed et translatio S. Augustini Anglorum apostoli sociorumque eius scilicet XI confessorum monachorum [Ibid., t. I, p. 432; cf. t. II, pp. 282, 290, 311, 314.] . Cantuariae S. Iusti depositio celebrabatur ritu duplici [Ibid., t. II, pp. 287, 312.] die novembris nona, qua obiit, uti testantur calendaria anglicana. In vetustissimo missali hibernico, quod Stowense nuncupare solent, inter multa nomina diptychis seu canoni inserta habentur [G. F. Warner, The Stowe Missal, t. II (London, 1915), p. 16.] :

laurenti	dagani
melleti	cet.
iusti
aedo

Daganus ille est episcopus Scotus de quo in epistula Laurentii, Melliti et Iusti mentio est [Bedae Hist. eccl., II, 4; supra, num. 1, p. 532.] , videturque secum traxisse episcopos Britannos qui eandem inscripserunt [Warner, t. c., p. XXVIII.] .

I. VITA S. IUSTI A. GOSCELINO MONACHO

Iustus episcopus Cantuariensis (S.)

BHL Number: 4601

E codicibus Musei Britannici Cottoniano Vespas. B. XX (= 1), Harleiano 652 (= 2), Harleiano 105 (= 3). Cf. Comm. praev. num. 6.

De sancto Iusto archiepiscopo.

[1] [Iustus Roma in Angliam missus.] Ordinatus vir Domini Augustinus in apostolatum Angliae ab archiepiscopo Arelatis Etherio reversusque Britanniam, misit continuo Romam sacratissimos Laurentium presbiterum et Petrum monachum, qui beato pontifici Gregorio regem et gentem Anglorum fidem Christi suscepisse ac se episcopum factum esse referrent, simul et de eis quae necessaria videbantur quaestionibus eius consulta flagitans. Nec mora, congrua questioni responsa recepit [Bedae Hist. eccl., I, 24, Comm. praev. num. 1.] . Maxime autem suggerenti [corr., prius suggerente 2.] Augustino multam quidem sibi esse messem sed operarios paucos, sanctissimus papa addit orare dominum messis ut consilium suum dirigat, quos idoneos operarios in messem suam mittat. Igitur aspirante superna providentia, destinantur cum praenominatis legatis eximii virtutum viri Mellitus, Iustus, Paulinus, Rufinianus [H. E., I, 29, ibid.] , ceu quatuor evangeliorum praecones. Hos comitatur non rudis turba evangelicorum ministrorum et cooperatorum qui terribili acie diripiant castra daemonum.

[2] [Rofensi ecclesiae praeficitur.] Igitur beatus Augustinus ordinavit episcopos Mellitum Lundoniae, Iustum Rophensi [Rofensi 2 et deinceps.] ecclesiae. Nam Lundoniae rex Athelbertus, ubi Sæbertus [Saeberto 3, et deinceps.] nepos suus sub eo regnabat, ecclesiam beati Pauli, Rophi vero ecclesiam beati Andreae apostoli condidit, qui etiam episcopis utriusque ecclesiae dona multa sicut et Dorovernensis optulit, et territoria ac possessiones adiecit [ibid.; Plummer, op. c., t. I, p. 85.] . Verum ut diabolo temptandi locus pateret, et sanctis corona victoriae cresceret, beato Augustino et regibus christianissimis Athelberto et [Beda, de codd.] Sæberto [Soeberto corr., prius Saberto 2, et deinceps.] ad caelestia regna assumptis, Athelberti filius Eadbaldus et tres Sæberti filii a paterna pietate apostatantes, idolatriae cum suis populis dedere manus. Expulsus Lundonia Mellitus venit Cantiam ad beatum Laurentium et Iustum; [Ab exsilio] placuit in commune ut potius ardentem Sodomam fugerent, quam nec sibi nec rebellum saluti [rebellibus salutis (saluti 3) codd.] proficerent. O sanctorum martyria qualium plerumque graviora sunt in mente quam forent in carne vulnera. Quanto dolore reliquere quorum salutem tanto tamque longinquo labore quaesiere quantoque libentius pro his occumberent quam reliquissent, si quem profectum in his sperassent [H. E., II, 5, Comm. praev. num. 2.] .

[3] [revocatus,] Christi itaque exules Mellitum et Iustum pro iustitia persecutionem passos beatus Laurentius secuturus in ecclesia principum apostolorum et requietionis beati Augustini noctem lamentis gemitibusque [que sup. lin. prima manu 2.] perpetuat, orans ne ecclesiam suam pastor aeternus deserat. Qui beati Petri apostoli [om. 2.] sede edoctus oves commissas non relinquere, regi Eadbaldo plagas suas ostentat. Ille nimium territus idola prophanat, Christo se mancipat, Mellitum et Iustum ad sedes suas revocat [H. E., II, 7, ibid.] . [episcopatum Cantuariensem suscipit.] Sacratissimo autem Laurentio in superna gaudia suscepto Mellitus succedit tercius a primicerio Augustino. Cui post quinquennium siderea [prius sidere 2.] via Laurentium prosecuto [Ibid.] , Iustus, nomine suo dignus iustitia et gratia plena, ab ipso patriarcha Augustino subrogatur quartus, ut cui missus est in auxilium et quem sibi ordinaverat suffraganeum, nunc habeat suae dignitatis hereditarium filium. Priori autem ecclesiae suae Rophensi Romanum pro se consecravit episcopum, data sibi ordinandi episcopos auctoritate a pontifice Bonifacio. Cui etiam ipse pallium direxit cum litteris commendaticiis in quibus eum hortatur qualiter se inter suos habere debuerit [H. E., II, 8, Comm. praev. num. 3.] . Hic suscepto pallio ab eodem pontifice Romano ordinavit [prius ordinanavit 3.] sanctum consortem suum secum a beato Gregorio missum Paulinum, genti Northamhimbrorum episcopum. Quem ordinatum misit cum Aethelburga virgine sorore regis Eadbaldi ad regem Eaduuinum, sed et ipse potius toto animo intendebat gentem quam adibat ad agnitionem veritatis advocare [H. E., II, 9.] .

[4] Iustissimus vero Iustus studebat totis nisibus magnificare Dominum in sanctis suis mirabilem et 〈per〉 ipsos semper triumphantem, [Post tribulationem laetitia.] qui post tenebras lucem, de timore fiduciam, de tribulatione dat laetitiam. [Psalm. 67, 36.] Nam quis crederet Angliam per idolatras et execrabiles reges ad vomitum suum reversam, et susceptam Christi fidem detestatam suoque languore delectatam, iam ullam posse recipere [recipere posse 2.] medelam, cum suos curatores non solum abhorrerent sed et a finibus suis exterminarent [exterminarentur 1, 2.] . Verum in tanta infidelitatis tempestate ac naufragio, Christus sanctorum precibus excitatus imperat ventis et fluctibus, et insperabilis tranquillitas redit quantotius. [Matth. 8, 26.] Nec solum in [add. supra lin. 2.] pontificatum quo eiecti sunt revocantur, verum etiam summo apici ierarchiae inthronizantur. Hoc Mellitus in se divinum beneficium erubuit. Hoc Iustus in se factum post tot avia discrimina gravissime [gratissime 3.] obstupuit. Tum vero cur a Roma advenisset, cur a Galliis huc redisset, cur tandem omnibus praeluceret, altiori spiritu perpendit et ne in vacuum cucurisset sed omnibus prodesset, ut omnium debitor debitor elaboravit. Hinc alas sanctae caritatis ad omnes expandit, ad omnes evolavit prece, increpatione, promissione gloriae, terrore gehennae, visceribus caritatis parturiens filios adoptionis, innumerabiles ad Christum convertit. His vero quos de apostasia reduxerat, amabiliter dicebat: “Filioli mei quos iterum parturio donec formetur Christus in vobis.” [Galat. 4, 19.]

[5] [Litterae Bonifatii p. V.] Non parvae sanctitatis testimonium aestimandum est inter alia praeconia quod sacratissimus papa Bonifacius a praecipuo Gregorio quartus beatum Iustum apostolicis litteris collaudat eiusque meritis ac caelorum praemiis gentium conversionem [… sionem in ras. 3.] asscribat. Quod ipsa epistola partim annotata gratius clarebit [H. E., II, 8, Comm. praev. num. 3.] .

[6] “Dilectissimo fratri Iusto Bonifacius. Quam devote quamque etiam vigilanter pro Christi evangelio elaboraverit vestra fraternitas, non solum epistolae directae a vobis tenor, immo indulta desuper operi vestro perfectio indicavit. Nec enim omnipotens Deus aut sui nominis sacramentum aut vestri fructum laboris deseruit, dum ipse praedicatoribus evangelii fideliter repromisit: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. [Matth. 28. 20.] Quod specialiter iniuncto vobis ministerio eius clementia demonstravit, aperiens corda gentium ad suscipiendum praedicationis vestrae singulare mysterium. Magno enim praemio fastigiorum vestrorum delectabilem cursum bonitatis suae suffragiis illustravit dum creditorum vobis talentorum fidelissimae negotiationis officiis uberem fructum impendens ei quod signare possitis multiplicatis generibus praeparavit. Hocque etiam illa vobis recompensatione [repensatione 2.] collatum est, qui iniuncto ministerio iugiter persistentes laudabili patientia redemptionem gentis illius expectatis, et vestris ut proficerent meritis eorum est [om. 3.] salvatio propinata, dicente Domino: Qui perseveraverit usque in finem hic salvus erit. [Matth. 10, 22.] Salvati ergo estis spe patientiae et tolerantiae virtute ut infidelium corda naturali ac superstitioso morbo purgata sui consequerentur misericordiam salvatoris. [Rom. 8, 24.] Susceptis nanque apicibus filii nostri Eadbaldi [Adulualdi, Adelualdi Beda.] regis, repperimus quanta sacri eloquii eruditione eius longanimitate [om. Beda.] animum ad verae conversionis et indubitatae fidei credulitatem fraternitas vestra perduxerit. Qua ex re de longanimitate clementiae caelestis certam assumentes fiduciam, non solum suppositarum ei gentium plenissimam salutem immo quoque vicinarum vestrae praedicationis ministerio credimus subsequendam quatinus, sicut scriptum est, consummati operis vobis merces a retributore omnium bonorum domino retribuatur et vere per omnem terram exisse sonum eorum et in fines orbis terrae verba eorum universalis gentium confessio suscepto christianae sacramento fidei protestetur. [Psalm. 18, 4.] Pallium praeterea per latorem praesentium fraternitati tuae benignitatis studiis invitati direximus, quod videlicet tantum in sacrosanctis celebrandis mysteriis utendi licentiam imperavimus; concedentes etiam tibi ordinationes episcoporum exigente oportunitate Domini praeveniente misericordia celebrare, ita ut Christi evangelium plurimorum annuntiatione in omnibus gentibus quae necdum conversae sunt dilatetur.” [Lege quae dicta sunt in Comm. praev. num. 6, ad cod. 3.]

[7] [S. Iusti praeclara merita.] Ex his et ceteris quae eadem epistola prosequitur beatissimi papae testimoniis magnifice pensandum est quanti meriti quantaeque sanctitatis hunc beatissimum Iustum tam sanctus et iustus ecclesiarum apex aestimaverit quod tam devote tamque vigilanter pro Christi evangelio elaboraverit, quod magno praemio supernorum fastigiorum delectabilem cursum eius dominus illustraverit, dum creditorum sibi talentorum fidelissimae negotiationis officiis uberem fructum multipliciter sibi praeparaverit, quod meritis suae laudabilis patientiae et usque in finem perseverantiae gentis huius salvatio propinata sit, quod pro iustitia exilium passus sit et regem persecutorem ad indubitatae fidei credulitatem sua eruditione et longanimitate perduxerit. Quem post multos agones et multa cum feris gentibus certamina venerabilis hystoriographus Anglorum Beda triumphatum mittit ad caelestia. “Beatus [om. Beda.] ,” inquit, “Iustus archiepiscopus ad caelestia regna sublatus est quarto iduum novembrium die,” positumque est corpus eius in monasterio apostolorum Petri et Pauli [H. E., II, 18; II, 3. Comm. praev. num. 5.] . Sed inter haec si quis quaerat signa quibus huius sancti declarentur merita, audiat irrefragabilia summi Gregorii testimonia ad sanctum patriarcham Eulogium scripta [Reg. VIII, 29, Hartmann, t. II, p. 30.] . “Tantis,” inquit, “miraculis vel ipse Augustinus vel ii qui cum eo missi sunt in gente anglica choruscant ut apostolorum virtutes in signis quae exhibent imitari videantur.” Inter praecipuos ergo qui cum ipso vel ad ipsum beatum Augustinum missi sunt constat beatum Iustum fuisse praeclarum, quem sicut meritis ita miraculis credimus choruscum [Quando litterae Gregorii datae fuerunt, Iustus in Britanniam nondum advenerat. Comm. praev. num. 6.] . Nec illud decet silentio dissimulare, quod in proxima ipsius sicut et ceterorum patrum translatione aperto eius sarcophago mira omnes astantes repleti sunt fraglantiae suavitate. Verumtamen ubi est apostolica vita, nil perdunt merita, etsi desint apostolica signa [hic des. 2.] .

[8] [Col. 537E] [Adhortatio] Huius beatissimi sancti vitam, iustitiam, aequitatem et mansuetudinem totis viribus imitemur, prava et illicita opera vitemus, ut suis meritis omni [omnis 1, 3.] peccati macula a nobis eradicata, percipere cum eo mereamur aeternae vitae praemia, ipso auxiliante qui cum Deo patre et Spiritu sancto vivit et regnat per omnia saecula saeculorum. Amen.

II. DE S. IUSTO CARMEN

Iustus episcopus Cantuariensis (S.)

E codice Lambethano 159. Cf. Comm. praev. num. 7.

Sanctus Iustus quartus archiepiscopus [Lemma in margine.] .

Nomine [et add. dein del. cod.] re Iustus Mellito protinus illi
      succedit dignus presul honore pari.
Iste Rofensis erat presul, sed ovile tueri
      assiduus pastor sparsit ubique fidem.
Nomine Romanum quemdam dedit ipse Rofensi
      ecclesie, cuius dogmata sacra nitent;
nec non Paulinum commiserat Eboracensi
      Edwinus rex a quoque renatus erat.
Hic nam [supra lin.] Paulinus pater ungitur a patre Iusto [sanctus Paulinus episcopus ungitur a sancto Iusto archiepiscopo in marg.] ,
      ecclesia Christi tempore sub Domini
anno sexcentesimo supra vicesimo quoque sexto
      cum fuit predicta fine potita suo.
Hic rex Edwynus Westsaxonibus dominatur [Edwynus rex dominatur Westsaxonibus in marg.] ,
      tuncque [tunc estque cod.] regens coluit ydola gensque sua.
Edbaldi soror est Edwyno tunc copulata [nota bene in marg.] ,
      cum qua Paulinus transit eamque regit.
Rex est conversus fidei per sacra lavacra [rex Edwynus conversus ad fidem per Paulinum episcopum in marg.]
      per te, Pauline, presul opime Dei.
Iste pater Iustus tamen sedit tribus annis [sanctus Iustus sedit annis tribus, sepelitur cum patribus suis in marg.] ;
      evectus Christo nunc micat arce poli.
Iuste, tuis meritis nostros extingue reatus
      atque tuis famulis pande salutis opem.
            Amen [finis vite sancti Iusti Cant. archiepiscopi quarti add. cod.] .

DE S. BAUDOLINO CONFESSORE ALEXANDRIAE STATIELLORUM

SAEC. VIII

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Baudolinus confessor Alexandriae Statiellorum (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Elogium e Paulo diacono.] Forum, nunc Villa del Foro dictum, pagus 2 km. Alexandria Statiellorum distans, ad dextram Tanari fluminis ripam situs [A. Amati, Dizionario corografico dell' Italia, t. VIII, p. 1371; t. I, p. 191.] , natale solum esse censetur S. Baudolini, seu Baodolini [In cartis Alexandrinis nominis formam contractam Baurino, Bailino, Borino etc. saepius occurrere notat Fr. Gasparolo, in Rivista di Storia, Arte, Archeologia della Provincia di Alessandria t. XVIII (1909), p. 86. Praeter nominum quan, dam affinitatem, nihil S. Baudolino cum S. Baudelio al. Baudulo (Act. SS., Maii t. V, p. 194* – 197*) commune esse recte perspexit vir doctissimus.] qui Liutprandi regis Langobardorum († 744) aetate magnam sanctitatis famam adeptus est. Huius res gestas his paucis complectitur Paulus diaconus [Historia Langobardorum, VI, 58.] : Huius regis temporibus fuit in loco cui Forum nomen est, iuxta fluvium Tanarum [Tanarus fl. = Tanaro.] , vir mirae sanctitatis Baodolinus nomine, qui multis miraculis, Christi gratia suffragante, refulsit. Qui saepe futura praedixit, absentia quoque quasi praesentia nuntiavit. Denique cum rex Liutprand in Urbem silvam [“Silvam quam Urbem appellant”, Hist. Lang., V, 37; “egressus ad Urbem vastissimam silvam”, V. 39.] venatum isset, unus ex eius comitibus cervum sagitta percutere nisus, eiusdem regis nepotem, hoc est sororis eius filium, Aufusum nomine [Aufusus nepos Liutprandi regis.] , nolens sauciavit. Quod rex cernens — valde enim eundem puerum amabat — cum lacrimis eius incommodum lamentari coepit statimque unum e suis equitem misit, qui ad virum Dei Baodolinum curreret eumque peteret, ut pro vita eiusdem pueri Christum supplicaret. Qui cum ad servum Dei pergeret, puer defunctus est. Cui Christi famulus ad se pervenienti ita dixit: “Scio quam ob causam veneris; sed illud quod postulare missus es iam fieri non potest, quia puer ille defunctus est.” Quod cum is qui missus fuerat regi quod a servo Dei audierat renuntiasset, rex, licet doluerit, quod effectum supplicationis suae habere non potuit, tamen quia vir Domini Baodolinus prophetiae spiritum habuerit, aperte cognovit [M. G., Script. rerum Langob., p. 186.] .

[2] Commemoratur etiam in Chronico Novaiciensi: Huius [Liutprandi] temporibus apud Forovicum erat sanctus Baodelinus [M. G., Scr., t. VII, p. 98.] . Quae cum a Paulo diacono chronista didicerit, nullius profecto momenti sunt, et ad unum testimonium reducuntur quaecumque ab antiquis de Baudolino tradita sunt. Haec admodum pauca esse nemo non videt, nec quicquam in iis esse e quibus anni ortus et obitus sancti viri cultusque initia deduci possint. [Sacrum corpus] Corpus eius Fori diu iacuisse, donec Alexandriam, ubi nunc servari dicitur, sollemni pompa deferretur non est dubitandi locus. [Alexandriam deducitur.] Templum eius nomini sacrum, vigesimo circiter post exstructam Alexandriam anno 1189 excitatum esse ferunt [Ghilini, Annali d'Alessandria, ad ann. 1189, ed. A. Bossola, t. I (Alessandria, 1902), p. 81.] . Utrum Alexandri III iussu reliquiae huc delatae fuerint necne inquirere non iuvat, cum anno 1181 pontifex obierit. Maioris momenti est notasse ecclesiam in qua S. Baudolini exuviae ab Alexandrinis colebantur annexam habuisse domum quae inter antiquissima Ordinis Humiliatorum monasteria recensetur, atque hinc factum esse ut suorum sanctorum numero Baudolinum ascripserint Humiliati [H. Tiraboschi, Vetera Humiliatorum Monumenta, t. I (Mediolani, 1766), p. 122. De S. Baudolino ita egit Tiraboschi, p. 212 – 23, ut nemo melius. De Humiliatis recens scripsit L. Zanoni, Gli Umiliati nei loro rapporti con l'eresia, l'industria della lana ed i Comuni, Milano, 1911.] .

[3] [Lectionum breviarii Humiliatorum] Anno 1483 editum est Mediolani breviarium “secundum stilum et consuetudinem Ordinis fratrum Humiliatorum [De hac ceterisque Breviarii Humiliatorum editionibus lege J. Wickham Legg, The Divine Service in the Sixteenth Century, illustrated by the Reform of the Breviary of the Humiliati in 1548, in Transactionis of the St. Paul's Ecclesiological Society, t. II (1890), p. 273 – 95.] ”, in cuius calendario nuntiatur III id. nov. Baudulini episcopi et confessoris, in corpore autem haec leguntur: In sancto Baudulio episcopo et confessore Ordinis Humiliatorum IX lectionum. Omnia fiant sicut in communi unius confessoris pontificis. In editionibus quae principem mox subsecutae sunt nihil immutatum fuisse videtur. At in editione anni 1548, quam Tiraboschius prae manibus habuit [Op. c., t. I, p. 223.] et deinceps, insertum est breviario Humiliatorum, officium proprium S. Baudolini, cum lectionibus quas historicas dicunt. Has infra typis mandabimus e foliis impressis quae ad nostros saec. XVIII missa sunt [Nunc in cod. bibliothecae Regiae Bruxellensis 8936 – 38, fol. 230 – 232.] , et quae cum veteribus breviarii editionibus consonare videntur [In lect. I, habetur in editione Mediolanensi 1751, qua utitur Tiraboschi (p. 214 – 215);… Alexandria exstitit oriundus; in veteribus autem et in nostra: Alexandria Europae.] . Plurima, quae Paulus diaconus ignoravit, de sancto nostro narrantur in hisce lectionibus, ut verbi gratia quod patriam hereditatem pauperibus erogavit, quod iuxta ecclesiam Deiparae, quae Fori erat, degebat, quod ab episcopis Derthonensi et Aquensi in collegam ascitus fuit, et mirabilia patravit, quorum praecipua sunt de oleribus in ipsa hora ex semine crescentibus, de tunica aquis instrata et sanctum vehente, de anseribus eius voci oboedientibus, de cerva lac sitienti praebente. Ut de miraculis taceamus quae vel ex ore vulgi collecta vel a pio fabulatore accepta sunt, quis non videt omnia et singula, coaevis testimoniis destituta et ad normam hagiographis usitatam prolata, nulla esse consideratione digna? Quare ne tempus et oleum perdamus, de episcopatu S. Baudolini, cuius nulla unquam designata est sedes, quemque ideo chorepiscopum fuisse nonnulli somniarunt, nihil addendum est, nec quaerendum an reapse dicendus sit confessor Ordinis Humiliatorum, quippe qui quattuor ante primum natos Humiliatos saeculis vixerit. Nec mentione digni sunt qui erroribus e turbido fonte haustis sola oscitantia novos addiderunt [Verbi gratia H. Menardus, Martyrologium Sanctorum Ordinis S. Benedicti (Parisiis, 1629), p. 741, sanctum nostrum, quem vocat Bundolinum et Bandolinum, episcopum Alexandriae de Palea fuisse asserit, Alexandriae videlicet quae anni 1168 exstructa est. G. Bucelinus, Menologium Benedictinum, p. 769 – 70, Menardum fere exscribens, Bundolinum seu Bandalinum “regulam S. P. N. Benedicti apud patres nostros Humiliatos professum” esse opinatur.] .

[4] [fontes.] Quamquam plerique eorum qui de S. Baudolino postea scripserunt ea fere narrant quae in breviario Humiliatorum leguntur, non ille tamen qui S. Baudolini officium proprium composuit eadem primus finxisse dicendus est. Usus enim esse videtur commentario manuscripto, nunc deperdito, quem Georgii Merulae nepos [De Georgio Merula plurima collegerunt F. Gabotto et A. Badini Confalonieri, Vita di Giorgio Merula, in Rivista di Storia, Arte, Archeologia della Provincia di Alessandria, t. II (1893), pp. 7 – 66, 279 – 356; t. III, pp. 3 – 69, 151 – 73, 227 – 350.] de S. Baudolino latine conscripsit, quemque postea adhibuit P. Archangelus Caraccia, O. P., qui anno 1600 Vitam eiusdem fusiorem edidit [Vita del glorioso santo Baudolino protettore della città d'Alessandria. Alessandria, 1600; ibid., 1655.] . Eadem fere aetate Vitam S. Baudolini italico itidem idiomate compilavit P. Iohannes Petrus Tanius († 1615). [Vitae S. Baudolini scriptores.] Libellum nunquam typis, quod sciam, editum habemus inter Collectanea Bollandiana ad diem 10 novembris, cum hac nota P. Bollandi: Accepi Mediolano a P. Iohanne Baptista Verace, 20 ianuarii 1644. Auctor est P. Petrus Tani, qui et plures sanctorum Vitas composuit. Vide Alegambe in Bibl. Soc. p. 263 [Cod. 8936 – 38 bibliothecae Regiae Bruxellensis, fol. 233 – 237v.] . Nulla prae manibus habuit documenta, et anonymo Merulae nepoti fidem praestitit. Huius autem commentario etiam usi sunt alii nonnulli, in quorum libris frustra requiras quae auctor lectionum non saltem tetigerit. In huius igitur lucubratione prolixi operis, cuius iacturam non tantopere doleamus oportet, aptam habemus epitomen, fabellis debite instructam. Caracciam secuti sunt Gallizia [Atti de' Sancti che fiorirono ne' dominii della reale casa di Savoia, t. V (1757), p. 1 – 18.] , G. M. Donna [Orazione panegerica in onore di S. Baudolino, Alessandria, 1782, 39 pp.] , G. A. Scazzola [Elogio di S. Baudolino, Alessandria, 1830, 29 pp.] . G. T. Canestri [Vita di S. Baudolino vescovo protettore della città e diocesi d'Alessandria compilata colle regole della più esatta critica, Tortona, 1818, 24 pp.] , G. Buzzi [Cenni storici sulla vita di San Baudolino, Torino, 1849, 95 pp.] , G. Novelli [Della vita e del culto di San Baudolino vescovo, Alessandria, 1873, 48 pp.] , sancti patroni Vitam paulo diligentius, historico potius quam oratorio more, conscribere tentarunt, non ea tamen ratione quae post criticam Tiraboschi syllogen exspectari poterat, modo allata testimonia accurate pensitassent. Nuperrime autem Franciscus Gasparolo, rerum patriarum indagator assiduus, qui missis libellis et chartis de S. Baudolino ab opere nostro bene meritus est, Saxii, bibliothecarii Ambrosiani, litteras edidit, quibus crassiores de sancto nostro errores refelluntur [San Baudolino patrono della diocesi Alessandrina, in Rivista di Storia, Arte, Archeologia della Provincia di Alessandria, t. XVIII (1909), p. 83 – 91.] . Monuit nos idem vir humanissimus in bibliotheca civitatis Alexandrinae exstare Vitam manuscriptam S. Baudolini, a Burgonzio compilatam. Hac autem sedulo usus est G. Novelli. Quare visum non est in eadem enucleanda tempus consumere.

[5] [Varia cultus indicia.] Ex antiquis civitatis Alexandriae Statutis quae anno 1297 compilata sunt, constat iam saec. XIII diem S. Baudolino sacram, quae novembris 10 est, inter “festa celebranda” annumeratam fuisse [Codex Statutorum magnificae communitatis atque dioecesis Alexandrinae (Alexandriae, 1547), p. CCCI. Cf. Novelli, t. c., p. 37; L. Fontana, Bibliografia degli Statuti dei comuni dell' Italia superiore, t. I (Torino, 1907), p. 18 – 21.] . Si Ghilino credendum est, iam anno 1189 cerae quotannis hoc die S. Baudolino offerendae Alexandrini votum susceperunt, quod, teste Caraccia, publico instrumento renovatum anno 1599, procul dubio ratihabitum est in synodo dioecesana anni 1602 [Universae Constitutiones synodales ecclesiae Alexandrinae hactenus repertae, Alexandriae, 1711. Cf. Novelli, t. c., p. 37.] . Post editum a Pio VI breve Paternae caritati die 27 maii 1786, de imminutione festorum, quo praeter dies sollemniores ubique locorum observandos praecepti obligatio restringebatur ad festum unius tantum patroni, eius scilicet pro universa quavis dioecesi qui principalior est patronus civitatis in qua sedes est episcopalis, a vicario capitulari, sede vacante, archidiacono Chenna, litteris die 3 iulii eiusdem anni datis, statutum est ut S. Baudolini episcopi et confessoris veluti principalis patroni et protectoris civitatis festum in tota diocesi deinceps servaretur. Quando anno 1805 sedes Alexandrina cum Casalensi, Derthonensi et Bobbiensi unita est, ad novam diocesim Casalensem extensum est officium et missa S. Baudolini sub ritu duplici maiore. Restituta autem anno 1817 dioecesi Alexandrina, rursum coli coepit S. Baudolinus ut patronus principalis sub ritu duplici primae classis cum octava. Ad annum usque 1893 officium erat de communi confessorum pontificum, praeter versus et antiphonas ad Magnificat et ad Benedictus. Anno 1893 additae sunt lectiones propriae secundi nocturni [Cf. Novelli, t. c., p. 41 – 42.] .

[6] [Reliquiarum recognitionis] Postquam diuturno tempore in propria ecclesia S. Baudolini corpus requieverat, a P. Vincentio Montesanto, praesente cardinali Octavio Paravicino, tunc episcopo Alexandrino, recognitum est, anno 1595, ut fuse narratur in instrumento quinque post annis iussu P. Vincentii, tunc episcopi Aprutiensis, confecto, a Cardinali Paravicino, qui tum Alexandrinae sedi renuntiarat, approbato, cuiusque verba referre operae pretium est.

[instrumentum anni 1595.] Frater Vincentius Montesanctus Ordinis Praedicatorum, Dei et apostolicae sedis gratia episcopus Aprutinus, princeps Terami comesque Bisemnii etc. Universis et singulis praesentes litteras inspecturis fidem facimus et in verbo veritatis attestamur qualiter de anno 1585, quo tempore praeeramus conventui Sanctae Crucis et Omnium Sanctorum Boschi Provinciae nostrae utriusque Lombardiae, cogitavimus sacras reliquias sanctorum Valerii episcopi et martyris [Valerius ille episcopus et martyr ceterum ignotus est. Cf. G. T. Canestri, Vita di S. Baudolino… coll' aggiunta di alcune notizie relative a S. Valerio altro protettore della città, p. 21 – 24.] et Baudolini episcopi et confessoris in ecclesia sancti confessoris praedicti in civitate Alexandriae reconditas ad decentiorem locum transferre. Quare illustrissimus ac reverendissimus D. Octavius Paravicinus S. R. E. Cardinalis, tunc ecclesiae Alexandrinae dignissimus episcopus, a nobis rogatus,et associatus a quampluribus presbiteris aliisque religiosis et saecularibus viris, die statuta ingressus dictam ecclesiam quae est dicti conventus Boschensis, factaque oratione ad altare ipsius sancti Baudolini situm a dextris illius ecclesiae, accessit ad posteriorem partem dicti altaris, ubi erat tumulus quidam lateribus et caemento constructus et, ut apparebat, antiquus, in quo dicebatur reconditum fuisse corpus dicti sancti confessoris. Et iterum facta oratione dictus reverendissimus D. Cardinalis mandavit cuidam fabricatori ad id vocato, ut amoveret quosdam lapides marmoreos, quibus dictus tumulus cooperiebatur. Amotis autem iis, introspicientes omnes qui tunc aderant, nihil viderunt praeter telas aranearum hinc et inde, et in medio fundi dicti tumuli glebam terrae telis aranearum coopertam; quam cum praedictus illustrissimus D. Cardinalis quodam frusto ligni coepisset evolvere, repente odoris mirifici fragrantia quaedam erupit, unde cuncti mira fuerunt consolatione repleti. Cumque nulla subesset vel considerari posset naturalis causa, ad sanctissima illa ossa cineribus admixta, tantae rei novitatem referre visum fuit, praesertim quia cum dictis cineribus reliquiisque sacris fuerunt reperta quaedam frustula capsulae levigatae tineis tamen corrosae, et humiditate ac vetustate penitus consumptae, quae potius obolere quam redolere ex se poterant. Per manus igitur eiusdem D. Cardinalis amplissimi ossa praedicta cum parte cranei in capsula quadam lignea ad id tunc temporis ibi parata, devotissime recondita asservata fuisse (l. fuerunt). Et similiter sacrae reliquiae corporis supra dicti S. Valerii, quae prius fuerant in quodam loculo, super altari nomini eius dicato fuerunt accommodata. Ad quae omnia et singula ipsi interfuimus eaque vidimus oculis nostris manusque nostrae contrectaverunt, sicque vere et realiter evenisse recordamur.

In quorum fidem praesentes testimonii ac veritatis litteras fieri fecimus, ipsas manu propria subscripsimus illasque sigillo nostro maiori muniri mandavimus.

Datum Terami, in nostro episcopali palatio Aprutino, die XVIII augusti 1600.

Signat. Fr. Vincentius Monte Sanctus episcopus Aprutinus.
Mutius Ciancius not. et episcopalis curiae Aprutinen. actuarius etc.
Suprascripta omnia eo tempore ac plane uti hic recensentur vera esse recordamur et contestamur nos ipsi.
Octavius S. R. E. presbiter Cardinalis Paravicinus die 2 septembris 1600 [Novelli, Della vita e del culto di San Baudolino, p. 47 – 48.] .

[7] [Recognitio anni 1600.] Arcam a Cardinale Paravicino debite obsignatam rursum aperuit anno 1600, die 13 ianuarii, qui eidem suffectus est vir venerabilis Petrus Georgius Odescalchus, eamque pristino in loco collocavit [Novelli, p. 38 – 39.] , donec anno 1601, die 9 septembris, sollemni instituta processione reliquias SS. Baudolini et Valerii per civitatem circumferret et in eandem ecclesiam reduceret. Corpus autem S. Baudolini repositum est in capella quae tunc patrum Dominicanorum Alexandriae commorantium erat [I. B. Sala, in Vita ven. P. G. Odescalci, 34, Act. SS., Propylaeum Maii, p. 11.] , ubi intactum remansit ad annum usque 1803. Hoc anno videlicet destructa fuit ecclesia Sancti Baudolini eiusque reliquiae translatae in ecclesiam Sancti Alexandri, [Translatio in ecclesiam cathedralem.] dein, anno 1810, in ecclesiae Sancti Marci, quae nunc cathedralis est, capellam minorem, tandemque nova facta sollemni translatione, in primam capellam ad sinistram altaris maioris, ubi etiamnum quiescunt.

OFFICIUM S. BAUDOLINI

Baudolinus confessor Alexandriae Statiellorum (S.)

E breviario Humiliatorum. Cf. Comm. praev. num. 3.

De S. Baudolino episcopo et confessore.
In primis Vesperis.

Antiphona ad Magnificat. Baudolinus in hortulo serit olerum semina: quibus superveniens viator famelicus sub ipsa hora natis vescitur et obstupescit ad miraculum.

Oratio ad Horas. Propitiare nobis, quaesumus, Domine, famulis tuis per huius sancti confessoris tui Baudolini merita gloriosa, ut eius pia intercessione ab omnibus protegamur adversis. Per Dominum.

〈Ad Matutinum.〉

Lectio prima. Hic vir sanctitate eximius, cuius hodie festum colimus, Baudolinus nomine, ab oppido quondam celebri, quod Forum dicebatur, sed postmodum labentibus rebus in parvum vicum redactum, nunc Villa Fori [Forum unum est ex oppidis quorum incolae post exstructam Alexandriam eo confluxere. Cf. Comm. praev. num. 1.] ab incolis appellatur, ubi mapalia pastores agunt, haud ita procul ab Alexandria Europae, oriundus fuit.

Lectio secunda. Orbatus itaque utroque parente, cum placuit Altissimo, postquam vidit Baudolinus humana haec omnia quae ab his, qui ea suspiciunt, prima ducuntur, nullis suis subnixa viribus, fluere et labi, statuit animum ab eorum cupidine prohibere et his maxime rebus intendere quae, cum firmae sint et perpetuae, securitatem vitae atque animi tranquillitatem pariunt, suosque cultores caelo inferunt.

Lectio tertia. Ceterum, quo vacuo magis animo rem ipsam perageret, suisque studiis obsequi posset, distractis quaecumque ex patris haereditate possederat, quicquid inde pecuniae conflatum est, id totum levandae pauperum inopiae et miserorum deprecandis incommodis erogavit.

Lectio quarta. Exutus igitur rebus omnibus aeque ac eorum cupidine, solitarium locum petiit iuxta templum Deiparae Virginis quod Fori erat, antiqua religione sed populo infrequens. Ubi die noctuque ieiuniis et orationibus incumbens, adeo celebre nomen adeptus est sanctitatis ut multi mortales ad eum confluerent, alii alia petentes.

Lectio quinta. Miraculis plurimis claruit: quibus effectum est ut duo episcopi, Derthonensis scilicet et Aquensis, apud quos ipse invidia quorumdam religiosorum falso delatus fuerat, in suorum episcopatuum socium et collegam eum adoptarent, licet renuentem.

Lectio sexta. Tandem praescius mortis suae, in Domino feliciter requievit quarto idus novembris, regnante Luitprando Longobardorum rege. Cuius corpus e Foro in Alexandriam iussu Alexandri tertii, pontificis maximi, qui titulum ac nomen ei civitati dedit, translatum, in templo sub nomine ipsius constituto usque in hodiernum diem conditur.

Evang. Homo quidam peregre proficiscens etc. cum sua Homilia.

〈Ad Laudes.〉

Antiphona ad Benedictus. Dum Derthonam pergit vir Dei, tunicam aquis instratam cum nuncio episcopi conscendens, in nomine Domini amnem Burmidam [Vulgo Bormida.] , tunc vado insuperabilem, ac si nave vectus esset, incolumis pertransivit.

In secundis Vesperis.

Antiphona ad Magnificat. Ad iussa Baudolin veniunt anseres ac dicto audiunt [Hinc moris est pictorum S. Baudolinum medios inter anseres hinc inde fugientes effingere.] , cerva potum plenis praebet ab uberibus. Magnificemus ergo Dominum, qui potens est, et in sancto suo Baudolino operatus est magnalia.

DE S. CONSTANTINO MARTYRE IN BABYLONIA

AN. 853

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Constantinus Hiberus martyr in Babylonia (S.)

AUCTORE P. P.

[Præfatio]

[1] [Passio Constantini Hiberi] Ambiguam sui legentibus opinionem facit Passio hiberica S. Constantini principis, qui paulo post dimidiatum saeculum IX ab Arabibus occisus fuisse perhibetur. Quae de sancti martyris vita et obitu in hoc libello relata sunt, nemini dubitationem inicerent, qui eadem alicubi breviter memorata repperisset. Verum in prolixa et circumfluente illa oratione multa desunt quae scriptor ab ipsis rebus probatisve documentis non nimium remotus omittere non poterat. [nec stilo orationis] Quin immo non pauca admixta sunt quae patenter historiae refragantur. Itaque ab ipso ingressu disquisitionis, obvia coniectura se intrudit: de S. Constantini martyrio certum quoddam documentum olim exstitisse, quod sequiori aetate hagiographus aliquis loquacior quam mendacior inani facundia diluerit, ut e ieiuno elogio longulam narrationem coqueret. Sed non ita perspicuum est qua rerum summa argumentum illud constiterit. Ut igitur haec investigatio quoquo modo nobis succedat, ante omnia cernendum est quantum Passionis dicta per se ipsa valeant; ne fallaci eius auctoritate cetera testimonia obscurentur, quae huic certissime praestant. Illa seclusa, deinde videbimus quid de S. Constantino ex historicis monumentis probabiliter colligi possit. Tandem quaestiunculae aliquot residuae de eius cultu et memoria breviter expedientur.

§ I. De Passione S. Constantini.

[2] [nec codicum fide] Typis vulgata est Passio S. Constantini a Michaele Sabinin in opere utilissimo quidem sed mire inaccurato quod inscripsit Paradisum Hiberiae [ (Petropoli, 1882), p. 363 – 70.] . De codice quo usus est, pios lectores nihil sollicitos esse existimavit. Sed nisi editor ipse neglegentiae modum omnem excessit, hoc apographum recens et mediocre fuerit necesse est. Praeter hoc exemplum, quo, cum alia omnia deessent, contenti esse debuimus, alii codices ab eruditis passim afferuntur, ut sunt:

A) Codices duo musei Asiatici Petropolitani, e quibus F. M. Brosset S. Constantini mentionem deprompsit, quam ad suam Historiam Hiberiae annotavit [Histoire de la Georgie, t. I (Saint-Petersbourg, 1849), p. 268, annot. 2.] ; iidem, ut videtur, de quibus in brevi quodam indice chirographorum et librorum hibericorum summatim exposuit [Recueil des Actes de l'Academie Imperiale des sciences de Saint-Petersbourg (1838), p. 142 – 44.] . Horum alter quattuordecim, alter vero, hieraticis litteris magnifice descriptus, undecim Vitas continet sanctorum gentis Hibericae;

B) Patericon, seu Vitae Patrum coenobii Sancti Šio Mḡvimeli, cuius breve quoddam specimen protulit Demetrius Bakradze [[= Historia Hiberiae, Tiphlisii, 1889], p. 218.] ;

C) Codex musei Archaeologiae ecclesiasticae Tiphlisensis, No 130, chartaceus, anno 1713 descriptus, foliis constans 3 + 313, quae tota complent Vitae sanctorum ecclesiae Hibericae [Th. Žordania, , t. I (Tiphlisii, 1903), p. 139.] ;

D) Eiusdem musei codex 170, chartaceus, 251 foliis constans, 0m,29 × 0,21, anno 1733 perscriptus, paginis bipertitis et scriptura hieratica. Legendum nihil aliud exhibet nisi 24 Vitas Sanctorum ecclesiae Hibericae, et inter has, quinto loco, fol. 44 – 51v, Passionem S. Constantini martyris [Ibid., p. 178 – 80.] ;

E) Eiusdem musei codex 176, chartaceus, 231 folia complectens, 0m,532 × 0,21, variis manibus inter annum 1734 et 1743 exaratus. Hunc etiam totum complent Vitae sanctorum ecclesiae Hibericae, sed alia serie alioque ordine atque in duobus superioribus [Ibid., p. 185 – 86. Ad alterutrum ex istis codicibus referenda est mentio quam idem Žordania inseruit in suum florilegium historicum, [= Chronica aliaque supellex historiae Hibericae], t. I (Tiphlisii, 1892), p. 82.] ;

F) Codex olim Davidis Tchoubinof (Čubinov), anno 1838, equestribus litteris a regio principe Theimouraz, ut videtur, descriptus. Complectitur Vitas sanctorum Hiberorum 20, quae nec delectu nec ordine cum ullo e supra memoratis codicibus congruunt [A. A. Tsagareli, , t. I, 3 (Petropoli, 1894), p. 104.] .

[satis commendatur.] Praeter hoc postremum exemplum, quod hodie pertinet ad bibliothecam Sodalitatis ad propagandas litteras inter Hiberos [Tsagareli, t. c., p. XIV.] , admodum probabile est alia non pauca in amplissimo illo museo asservari. Mitto codices ignoratos, quorum dispersa multitudo in Transcaucasiae monasteriis et bibliothecis delitescit; qui nobis sunt quasi numquam exstitissent. Verum inter istos omnes nullum videtur Passionis apographum reperiri posse quod supradictis multo sit vetustius; aut sicubi custoditur, diligentiam eruditorum fugit, qui patriae suae antiquitates optime perspectas habent. In bibliothecis certe quae nobis minus ignotae sunt, in monasterio montis Sinai, in coenobio Sanctae Crucis Hierosolymitano, in laura Hiberorum Athonensi, nobilissimis illis litterarum Hibericarum incunabulis, Constantini Passionem numquam descriptam aut lectam fuisse propemodum evidenter constat. Quidquid igitur e latebris nondum exploratis etiamnum sperari potest, hactenus illa nusquam reperta fuit extra codices recentis profecto generis, in quibus Vitae sanctorum indigenarum Hibericae gentis separatim collectae sunt: quod sane gravi suspicione non caret. De hoc tamen praeiudicio arcendo sollicitus non fuit v. d. Cornelius Kekelidze, qui Constantini Passionem inter prisca monumenta Hibericae hagiographiae obiter memoravit [ [= Litterarum hibericarum historia], t. I: litterae antiquiores (Tiphlisii, 1923), p. 567.] . Ipse Iohannes Ǧavachišvili (Ǧavachov), cum illam dedita opera ad obrussam exigeret [ (V – XVIII ) [= Historiae propositum, fontes et rationes pristinae et recentiores. Lib. I: Hibericae historiae monumenta antiquiora (saec. V – XVIII), ed. 2, Tiphlisii, 1921], p. 52 – 58.] , vulgata editione videtur fuisse contentus. Sit et nobis venia, qui eidem inopiae cessimus inviti. Quantulacumque enim spes affulgebat, nihil intentatum reliquimus ut subsidia nancisceremur recudendae huic Passioni maxime necessaria. Vicit ferreae, quam vivimus, aetatis lex inexorabilis. Itaque legentium indulgentiae editionem commitimus, ad quam nunc aggrediendam coactos fuisse nos piget [Typothetarum errata plerumque tacite correximus.] .

[3] [Narrationis summa] Sancto martyri hagiographus eius modi texuit historiam. Constantinus potentissimus princeps fuit “Superioris”, i. e. “borealis”, regionis, quae dicitur , vel , nobilitate generis, opulentia et omni virtutum laude clarissimus. Patrio vocabulo eum appellabant. Hoc cognomen, etsi non legitur in Passione qualis nunc prostat, adeo tamen evidenter in ea rescribendum est, ut hoc loco praetermitti non possit [Vide infra, num. 20, p. 552.] . Incluti viri fama latissime increbruit. Ipsa sancta Theodora Graecorum imperatrix eum singulari benevolentia prosequebatur (§ 3; cf. § 13 – 16). Incerto tempore, sed profecto aliquot annis ante mortem, Constantinus Hierosolyma se contulit precandi causa, ibique, effusissima cum liberalitate, ecclesias pauperesque Sanctae Civitatis et Iordanis monasteria muneribus cumulavit. Postquam autem domum redux fuit, magnam vim pecuniae quotannis Hierosolyma transmittere numquam neglexit (§ 4). Annum agebat LXXXV, cum in Hiberia moslemorum furor adversus christianos exarsit. Sanctus, utpote gentis suae princeps consilii et antesignanus, prae ceteris comprehensus fuit, et Tiphlisium, ad Arabum ducem Bugham, raptatus; qui, postquam fortissimum senem minis et contumeliis frustra tentavit, eum in vincula coniecit (§ 5 – 6). E carcere suo, martyr ad monachos urbis litteras dedit eosque rogavit ut in itinere cui se iamiam commissurus erat, precibus suis eum iuvarent (§ 7). Paucis post diebus, Bugha eum vinculis onustum transmisit ad Arabum chalipham, Ǧa'far Abrahae [Falsum hoc nomen, uti suo loco notabitur, Passio § 8, p. 558, annot. 4.] filium, qui tum erat Samarrae in urbe Babyloniae. Is cum captivi constantiam nullo pacto labefactare potuisset, in artam custodiam eum retrusit (§ 8). Dum sanctus in carcere detinetur, duo phylarchae armenii, qui eiurata religione christiana, ad moslemorum superstitionem transierant, a chalipha ad eum missi sunt, qui eum blanditiis promissisque iterum sollicitarent (§ 9 – 10). A sancto contumeliose repulsi, ad chalipham re infecta redierunt. Qui cum eorum fidem suspectam haberet, illis continuo mandavit, ut martyrem ipsi gladio ferirent. Sed nequicquam totis conixi viribus, eum nihil laedere potuerunt. Itaque a barbaro spiculatore sancti caput praecisum est et ad chalipham allatum. Truncatum Constantini corpus in altum stipitem sublatum est, et, inspectante universo populo — fideliumve an moslemorum, hagiographus notandum non curavit — miraculum contigit, quod non iam legitur in Passione qualis nunc sive librariorum, sive editoris vitio nobis exibita est (§ 11). In eius funere, sancta Theodora imperatrix cum filio suo Michaele ad martyris filios et propinquos litteras consolatorias dedit, quarum exemplum integrum ad Passionem instar coronidis adiunctum est (§ 13 – 16).

[4] [cum temporum ratione] Tempus quo haec gesta sunt, bis in Passione notatum est. Primum (§ 11): spiculator sancto caput praecidit in parasceve, die decimo novembris, regnante Pancratio curopalata [Filius is fuit Asotii (Ašoṭ) curopalatae, Adranutzii (Arṭanuǧ) principis, cui occiso successit an. 826. Obiit an. 876. Vide J. Marquart, Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge (Leipzig, 1903), pp. 408, 435.] . Et iterum (§ 12): Obiit (sanctus) in confessione bona, die novembris decimo, in sollemnitate sancti Georgii [Vide infra, num. 26.] , cui consociatus fuit, in die Parasceves, anno a creatione mundi sexies millesimo quater [Ed.: ter; sed cf. Brosset, Hist. de la Georgie, t. c., p. 268, annot. 2; Bakradze, Historia Hiberiae, p. 218; Žordania, Chronica, p. 82.] centesimo quinquagesimo septimo, qui ex Ismaelitarum ratione annus est ducentesimus vicesimus septimus. Numeri annorum interpretationem postulant, quam alii aliter tentarunt viri docti. Sed in ista controversia immorari non vacat, cum res aliunde sit perspicua. Bugha, a quo sanctus in vincula coniectus dicitur, [satis congruit;] in Hiberiam irrupit anno 853, et paucis post mensibus in Albaniam perrexit, ut suo loco demonstrabitur [Infra, num. 19, 21, p. 551 – 52.] . Hoc autem anno, dies 10 novembris reapse incidit in parasceven, quod non rursus occurrit ante annum 859. Sed posterior annus toto narrationis tenore excluditur, in qua videmus S. Constantinum, satis brevi tempore postquam comprehensus est, Samarram abductum ibique capitis damnatum fuisse. Praeterea inde circiter a triennio ante annum 859, Theodora imperatrix iam ab aula recesserat et filii sui Michaelis libidini regni habenas permiserat [H. Gelzer, Abriss der byzantinischen Kaisergeschichte, in K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Literatur, ed. 2 (München 1897), p. 971.] . Itaque ab hagiographo significari non potuit nisi annus 853. Et re quidem vera, si annus a creato mundo 6457, qui in Passione inscriptus est, annis 96 retro movetur, qui in Hiberorum computatione superaddi solent, numerus residuus 6361 reapse congruit cum anno 853 [Brosset, Histoire de la Géorgie, l. c.] . Itaque annus qui ex Arabum ratione adiectus est, indubitanter corrigi potest, et pro numero 227, legendus est 239. Quae omnia satis liquido constarent, si narrationis ipsius substantia in rerum veritate niteretur. Sed numquid huic fides debetur et quanta? Ut id perspiciatur, horum temporum historia paulo explicatius repetenda est.

[5] [sed rerum armeniarum] Age vero intricata rerum series, quam multo maiori quam alias solent consensione referunt auctores armenii [Thomas Ardsrunius, Histoire des Ardzrouni, lib. II, c. 7-lib. III, c. 15, interprete M. Brosset, Collection d'historiens armeniens, t. I (Saint-Petersbourg, 1874), p. 104 – 168; Šapuh Bagratuni, ed. G. Termkrtčian et Mesrop episcopus (Ečmiadsin, 121); vide infra ad num. 16, p. 548, annot. 18; Iohannes Catholicus, [= Historia Armeniae], ed. I. B. Emin (Mosquae, 1853), p. 66 – 75; gallice, J. Saint-Martin, Histoire d'Armenie par le patriarche Jean VI (Paris, 1841), ch. XIII – XVII, p. 103 – 122; Stephanus Taronensis, qui et Asolik, [= Historia universalis], lib. II, c. 2, ed. C. Šahnazariantz (Parisiis, 1859), p. 106 – 113; cf. H. Gelzer et Aug. Burckhardt, Des Stephanos von Taron armenische Geschichte (Lipsiae, 1907), p. 77 – 79; Moïses Calancatovius, [= Historia terrae Albanorum], lib. III, c. 21 – 22; ed. I. B. Emin (Mosquae, 1860), p. 265 – 71; rossica lingua Const. Patkanian, (Petropoli, 1861), p. 272 – 79; Samuel Sunitis episcopus, [= Historiae domus Sunitis], cap. 37, ed. I. B. Emin (Mosquae, 1861), p. 134 – 46; gallice M. Brosset, Histoire de la Siounie par Stephannos Orbelian (St.-Petersbourg, 1863), p. 102 – 105. Horum testimonia exscripserunt Samuel Aniensis, Mechithar ab Aïrivanq, Cyriacus Gandzacenus, Vardan Magnus aliique recentiores.] , hiberi [ [= Historia Hiberiae], ed. Z. Dšidšinadze, t. I (Tiphlisii, 1897), p. 273 – 77; ed. E. Taqaïšvili, ex codice Mariae reginae (ibid., 1906), p. 220 – 22; gallice, Brosset, Histoire de la Géorgie, t. I, p. 265 – 68. [= Brevis historia Hiberiae Ǧuanšēr historico ascripta], cap. 18 (Venetiis, 1884), p. 104 – 105; gallice apud Brosset, op. c., t. IV. Additions et éclaircissements (St.-Pétersbourg, 1851), p. 51 – 52.] , arabes [Ibn Wâdhih, qui dicitur al-Ja'qûbî, historiae, ed. M. Th. Houtsma, t. II (Lugduni Batavorum, 1883), p. 597 – 99; germanice carptim apud Marquart, Streifzüge, p. 461 – 62; armenice item, apud B. Chalathiantz, [= Scriptorum arabicorum (testimonia) de Armenia], in Handes Amsorya, t. XXI (1907), p. 276 – 77; Ahmad al-Baḡdādi, aš-šahīr bil-Balādhori, [= Liber de expugnatis regionibus, Cahirae in Aegypto, 1900], p. 218 – 19; armenice, Chalathiantz, op. c., Handes, t. XVIII (1904), p. 55 – 56; Tabari, Annales, ser. 3, t. III, ed. V. Rosen et M. J. de Goeje (Lugduni Batavorum, 1883 – 1884), pp. 1408 – 1409, 1414 – 19; armenice, Chalathiantz, Handes, t. XX (1906), p. 276 – 77. Neglegi hoc loco possunt ibn al-Athīr, qui Tabari Annales exscripsit, ibn-Chaldūn, ibn-Maškaveh, alii, qui memorias peregrinas et arcessitas conscribillarunt.] , et syri [Gregorii Barhebraei Chronicon syriacum [ed. Bedjan, Parisiis, 1890], p. 155 – 56.] , sic paucis adumbrari potest [Fontes optime iam eliquarunt Dulaurier, Chronologie arménienne (Paris, 1859), p. 255 – 59; Marquart, Streifzüge, pp. 410 – 14, 461 – 63, 508; M. Ghazarian, Armenien unter der arabischen Herrschaft bis zur Entstehung des Bagratidenreichs, in Zeitschrift für armenische Philologie, t. II (1903), p. 189 – 193. Documenta euro paeis linguis exposita per diligenti cum arte composuit J. Laurent, L'Armenie entre Byzance et l'Islam depuis la conquete arabe (Paris, 1919), pp. 108 – 110, 117 – 27, 320 – 21; Un feodal armenien au IXe siecle: Gourguen Ardzrouni fils d'Abou Beldj, in Revue des études armeniennes, t. III (1922), p. 162 – 78. Qui tamen in ambiguis quaestionibus ex aliena interpretatione nimis pendet, et testimonia praecipua nonnumquam obsoletis quis quiliis obruit.] Anno moslemorum 237, mense ramaḍān, i. e. inter diem 27 februarii et 28 martii anni 852, gravis seditio in Armenia contra Arabum praesidia coorta est, quod chaliphae legatus Ioseph Mohammadis filius armenium principem Pancratium (Bagaraṭ) Asotii (Ašoṭ) filium, dolo malo in vincula coniectum, Babylonem relegaverat, atque sacrilegis latrociniis incolarum animos exulceraverat. In quo tumultu ipse Ioseph captus et interfectus est. Itaque ad coercendam rebellionem, chalipha Abū Ǧa'far al-Mutavakkil, alium legatum misit, Turcum genere, qui vocabatur Bugha (Buḡa, “Taurus”), cognomine Magnus vel Senior [Vide infra, num. 12, p. 546.] . Is efferata saevitia terrorem in Armenia late sparsit, regionem ferro, incendiis, caedibus vastavit, neque paucos viros nobiles partim trucidavit, partim captivos in Babyloniam transmisit. [et hibericarum] Anno insequenti, rebus in provincia compositis, in Caucasiam perrexit, ut bellum inferret toparchae Tiphlisensi, Isaac Ismaelis filio. Huius pater, Hyrcaniae regioni ab Aarone ar-Rašid praepositus, proprii sibi iuris dicionem suam facere frustra conatus erat. Isaac, paternae legationis heres et ambitionis, illius consilia pervicit; res suas dolo armisque auxit [De origine huius Isaac, vide Mas'udi, [= Prata aurea et gemmarum fodinae], t. I (Cahirae in Aegypto, 1885 – 1886), p. 88 – 89. Praecipua testimonia quae ad eum pertinent, perspicue collegit Laurent, L'Arménie depuis la conquête arabe, p. 320 – 21. Cf. praeterea Vita S. Gregorii Chandzthani, § 68, Anal. Boll., t. XXXVI – XXXVII, p. 290 – 91.] , donec a chaliphae imperio aperte defecit et Tiphlisii tyrannide potitus est. Cum Bugha copias coniunxerat Pancratius curopalates, Asotii filius, Adranutzii regulus, qui cum regni sui detrimento Isaac amirae aviditatem expertus erat, et contra propiorem hostem praesidium in remotiore quaerere voluerat [Historia Hiberiae, loc. c.] . In Arabum exercitu aderat etiam Symbatius Pancratides, cognomento Abū 'l-'Abbās, Armeniae dux supremus, Pancratii curopalatae socer [Marquart, Streifzüge, pp. 464, 435.] , qui tamen fronte magis quam animo patriae suae oppressoribus operam navabat [Fertur cum Vararane (Guaram) mamphali fratre Pancratii curopalatae Montanos (Mthiultha) clandestino nuntio monuisse ne Zirak in regionem suam admitterent. Annales Hiberiae, ed. Dšidšinadze, p. 275; Brosset, Hist. de la Géorgie, p. 266 – 67.] , et paulo post a Bugha Samarram abreptus est, ubi in carcere aerumnis confectus interiit, et ab Armeniis in martyrum numero habetur [Vide infra, num. 22, p. 552.] . Contra amirae Tiphlisensis partes amplexi erant Abasgi, quorum rex Theodosius ipsius Pancratii sororem duxerat [Marquart, Streifzüge, p. 435.] , et aliae duae gentes christianae, Gardabani et Sanari. Horum primi provinciam Utiorum incolebant, ubi sita erat Gardman, arx eorum praecipua [Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen (Strassburg, 1904), p. 352.] , isti autem in Cachethia, inter Caucasi radices et Cyrum fluvium [Vide Marquart, pp. 37 – 40, 409 et seq., qui a Cachis, sive Cachethiae incolis Sevortios non distinguendos putat. Aliter et melius Laurent, Arménie, p. 14, annot. 6.] . Utrum Gardabani et Sanari sponte sua, tuendae propriae libertatis causa, Bughae copiis iter praecludere voluerint, ut innuit armenius scriptor Thomas Ardsrunius, an contra, sicut ferunt annales Hiberiae, cum Isaac foedus iunxerint, cum quo iam superiore bello parem fortunam subierant [Marquart, Streifzüge, p. 411.] , e documentis parum liquet neque hoc loco nobis est scitu necessarium. Ad enucleandam S. Constantini historiam unum notari oportebat: bellum quo flagrante in manus Saracenorum incidit, nullo pacto religionis causa susceptum fuisse, cum inter se dimicarent duo exercitus moslemici et uterque gentes principesque christianos auxiliares haberet. Quin immo inter socios mohammadani praedatoris a quo sanctus comprehensus fuit, arma ferebat idem ipse Pancratius curopalates, qui tum erat unicus princeps Hibericae gentis.

[6] [historia] Neque huius loci est singillatim excutere quae de isto bello in libris praesertim Arabum Armeniorumque satis explicate narrata sunt. Haec rerum momenta ad praesentem quaestionem aliquo modo pertinent. Bugha Tiphlisium repentino impetu expugnavit, Isaac amiram captum interfecit, urbem naphta conspersam incendio funditus delevit [Thomas Ardsrunius, Tabari aliique auctores arabes referunt totam urbem e materie abiegna exstructam fuisse; vide infra, num. 19.] cum ingenti civium multitudine [De hac clade legendus in primis Thomas Ardsrunius, lib. III, c. 9, Brosset, Historiens arméniens, p. 140 – 42. Historici arabes pariter narrant urbem cum magno incolarum numero flammis deletam fuisse. Asseverat quidem Tabari homines non minus 50.000 in urbis incendio periisse. Annales, t. c., p. 1415.] . Dein cum Theodosium Abasgorum regem ad ulciscendam cladem eius socii cum exercitu ingruere cognovisset, Bugha Arabem Zirak [I. e. pahlavice: Sapiens. Istum Zirak Barhebraeus cum Isaac amira commutavit. Chronicon, t. c., p. 156.] , legatum suum, cum Pancratio curopalata contra eum misit. Qui Abasgos in fugam egerunt, sed dum victores redeunt, in faucibus itineris a Gardabanis non levem cladem passi sunt [Thomas Ardsrunius, lib. III, c. 10, Brosset, t. c., p. 143 – 44; cuius narrationem dilucide exposuit Marquart, Streifzüge, p. 412 – 14; cf. Ghazarian, Armenien unter der arabischen Herrschaft, loc. c., p. 192.] . Ipse Bugha adversus Sanaros contendit, per quorum montes viam sibi perrumpere non potuit, et ab irrito conatu desistens in Albaniam divertit, ubi per hiemem huius anni stativa habuit. Dein bellum aliquamdiu varia cum fortuna administravit, donec anno 855, sive expleto munere, sive, ut quidam putaverunt, sinistris rumoribus apud chalipham in suspicionem adductus, exercitum alteri tradidit et Samarram revocatus fuit. Haec fere est, e communi historicorum sententia, rerum gestarum series in quam incidit martyrium S. Constantini. Ordo tamen temporum distinctius determinari poterat ex inscriptione quae paulo inferius proferenda est [Infra, num. 19, p. 551.] . Sed ex modo dictis iam patet quantula fides Passioni debeatur.

[7] [ab hagiographo prorsus eversa.] Nempe luculenter constat S. Constantini iudicium non contigisse eo modo quem ex pervagatis exemplis sibi finxit hagiographus. Neque enim in brevi et quasi fulmineo aestu belli solus ille crimine religionis accusatus fuit, neque Tiphlisium deductus, ubi Bugha numquam potestatis suae sedem habuit [Cf. Marquart, Streifzüge, p. 508.] et unde vel sola pestilentia fugatus esset, si, post recens incendium, in hoc favillarum et cadaverum acervo, urente canicula [Vide infra, num. 19, p. 551.] , consistere voluisset. Neque causa unius hominis facunde orata est in civitate cuius princeps et maxima pars incolarum tumultuaria internecione modo interempti fuerant; neque sanctus martyr e custodia sua litteras dare potuit ad monasteria, quae profecto nulla iam erant post urbis excidium. Mitto alia non minus absurda. Talia qui contra omnem veri similitudinem excogitavit reliquae etiam narrationis suae ipse fidem evertit. Itaque ex solo Passionis testimonio colligi non potest num reapse S. Constantinus a Bugha Samarram remissus sit ibique ab ipso chalipha capitis damnatus.

[8] [Graecis Constantinus hostis potius quam amicus] Neque ex eadem Passione clarius perspicitur quibus meritis S. Constantinus Graecorum imperatorum amicitiam et gratiam adipisci potuerit. Numquid isti sua causa occubuisse censuerunt hominem qui captus fuerat inter hostes Pancratii curopalatae clientis eorum? Immo qui ad dicionem pertinebat principis qui per multum tempus cum Graeco imperio bellum gesserat? Et re quidem vera, non semel superioribus annis Theophilus imperator, sive ut Abasgis auxilium ferret [Ita Laurent, L'Arménie entre Byzance et l'Islam, p. 19, annot. 5 et p. 320 – 21; parum probabiliter, cum hac eadem aetate Abasgos et amiram Tiphlisensem foedere iunctos videamus. Cf. supra, num. 6, p. 544.] , sive potius ut in Colchide res suas a Tiphlisensi tyranno labefactatas restitueret, exercitus contra Isaac Ismaelis filium miserat [Marquart, Streifzüge, p. 421 – 22; A. Vasiliev, , t. I (Petropoli, 1900), p. 154.] . Ipsa Theodora imperatrix anno 842 in superiorem Hiberiam, bellum adversus amiram intulit, qui iisdem sociis fretus Cachis, Sanaris aliisque, graecas copias fugavit [Theophanus continuatus, l. III, c. 39; ed. I. Bekker (Bonnae, 1838), p. 137; Stephanus Taronensis, Historia Armeniae, Gelzer-Burck-hardt, t. c., p. 107; cf. Laurent, L'Arménie entre Byzance et l'Islam, p. 212.] . Profecto in diuturna illa dimicatione, Constantinus, si merito dicitur fuisse gentis suae princeps fortissimus unus, nihil agere potuit quo sibi laudem favoremque Byzantii conciliaret.

[9] [Theodorae imperatricis epistula] Itaque plane certum et evidens est non ad eius familiares datas fuisse a sancta Theodora litteras quarum supra meminimus. Has tamen non ipse finxit hagiographus. Quamvis enim translaticiis communibusque formulis maximam partem haec epistula constet et praeterea ab interprete primum, dein a librariis male habita sit, nemo tamen eam attente legens in ea non agnoscet imperatoriam maiestatem et grandiloquam aulae byzantinae facundiam. Et defuncti et superstitum et ipsorum imperatorum laudes inutili quidem sed arguto et vere graeco verborum strepitu celebrantur. Quin adeo orationis inconcinnitas quaedam, qua modo unus modo plures scribere videntur, idoneam causam habet si litterae a sancta Theodora cum suo tum filii sui nomine datae intelleguntur. Ne multa: [ad familiares non Constantini Hiberi] hagiographus bullam auream expilavit, quae reapse ab imperatore byzantino missa fuit et quidem ad homines sibi coniunctos et caros, de Graecorum regno praeclare meritos, qui propinquum aut affinem illustri funere nuper ademptum lugerent. Ad quos ergo? Coniecturis nec multis nec peregre arcessitis hic opus est. Nempe anno 848, [sed alterius Constantini] non longo tempore ante S. Constantini obitum, in eadem urbe Samarra, in qua passus esse dicitur, ab eodem chalipha Gafar al-Mutavakkil gladio caesi sunt graeci martyres quadraginta duo, qui anno 838, expugnato Amorio Phrygiae oppido, ab Arabibus capti fuerant [De quibus BHG. 1209 – 1214.] . Inter hos virtute et constantia excelluit unus e summis Amoriensis praesidii ducibus, qui in omnibus Passionibus martyrum XLII et in eorum officio liturgico Constantinus patricius appellatur [V. Vasilievskij et P. Nikitin, , in Mémoires de l'Académie Impériale des sciences de St.-Pétersbourg, 7e sér., t. VII, 2 (1905), p. 212 – 14.] . Eundem profecto Symeon logothetes, Theodosius Melitenus, Georgius Hamartolus, Leo Grammaticus et pseudo-Symeon Magister, Constantinum drungarium nuncupant; Theophanis autem operis prosecutor, testis omnium praecipuus, modo Βαβούτζικον modo πατρίκιον Κωνσταντῖνον [Locos optime collegit et digessit Nikitin, op. c., p. 213 – 14.] . Atqui ab eodem Theophanis prosecutore comperimus Sophiam sanctae Theodorae imperatricis sororem nuptui datam esse Κωνσταντίνῳ τῷ κατὰ τὸν Βαβούτζικον. Paulo distinctius Skylitzes: ἡ μὲν Σοφία Κωνσταντίνῳ συνήφθῃ τῷ Βαβουτζίκῳ εἰς μαγίστρους τελοῦντι [Apud Georgium Cedrenum, ed. I. Bekker, t. II (Bonnae, 1839), p. 161.] . Omnibus hisce testimoniis diligentissime collatis, recte concludit Petrus Nikitin Constantinum istum, τὸν κατὰ τὸν Βαβούτζικον, ipsum esse S. Constantinum martyrem Amoriensem [Loc. c., p. 214.] . [reapse data est.] En igitur ad cuius familiares sancta Theodora consolatorias illas litteras dedit. Et re quidem vera indicia omnia quae eius modi funebrem laudationem a S. Constantino Hibero alienam demonstrant, eam alteri Constantino illi accommodatissimam faciunt. Is enim regni Graecorum propugnator fuit acerrimus, imperii decus, ipsorum imperatorum affinis, pro quorum defensione et honore moriens eorum gratiam memoremque benevolentiam suis conciliavit. Huius propinquos sancta Theodora iis verbis affari potuit, immo debuit, quae noster ad S. Constantini Hiberi familiares scripta fuisse comminiscitur [De hoc argumento litteras dedimus ad studiosos rerum Byzantinarum Buchuresti congregatos mense aprili an. 1924.] .

[10] [Cum hoc dolo vel errore,] Qua fide id asseveret non constat, quandoquidem nescimus ubinam has litteras reppererit et quo exemplo legerit, graeco an hiberico. Attamen sive ipse sive interpres sibi non temperavit quominus de suo aliquid adderet. Quippe Theodoram et Michaelem ad universam gentem hibericam orationem non habuisse qua nunc eorum epistula concluditur [Vide Passionis § 16.] , satis superque iam demonstratum est. Sed unum praeterea notare iuverit. Nomen Βαβούτζικον hypocorisma est armenio ritu ab armenio nomine ductum [Occurrit hoc nomen apud Lazarum Pharpensem, [= Historia Armeniae, Venetiis, 1891], p. 447.] . Itaque interrogare licet num fortasse Constantinus ille, sicut tot alii milites magistratusque Byzantini, natu armenius fuerit [Altera soror Theodorae Maria matrimonio iuncta est Ἀρσαβὴρ μαγίστρῳ, ἀνδρὶ γενναίῳ καὶ ἐν τοῖς τότε καιροῖς διαπρέποντι. Skylitzes, loc. c. Iste quidem Arsaber, frater Iohannis patriarchae, patria Byzantius erat de genere Μωροχαρζανίων. Skylitzes, loc. c., pp. 146, 144. Nihilo tamen setius nomen eius Aršavir plane armenium est. Ipsa sancta Theodora genere Paphlagonia erat. Skylitzes, t. c., p. 103.] , cuius gentiles et cives post eius obitum sancta Theodora in fide et amicitia imperii graeci confirmare voluerit. Itaque in epistula qualis nunc legitur, Hiberi videntur in locum Armeniorum irrepsisse. Sed hanc quaestiunculam ad nostrum propositum non pertinentem per transennam iniecisse iam satis est.

[11] [alia figmenta coniuncta sunt,] Quod si S. Constantini laudator Theodorae imperatricis litterae legit in deperdita quadam Passione SS. Martyrum Amoriensium, quod sane veri non dissimile est, in eodem fonte alia reperire potuit, quae ad suos usus accommodaret. Quippe Sophronius Cypri archiepiscopus [Huic enim ascribit Nikitin Passionem BHG. 1209 – 1210. Op. c., p. 187.] et ex eo Symeon Magister [De Theophilo, c. XVIII, ed. I. Bekker, Theophanes continuatus, p. 638 – 640; cf. Nikitin op. c., p. 222.] narrant, pridie quam occisi sunt martyres Amorienses, graecum quemdam apostatam nomine Βοἳδίτζην aut Βουδίτζην, Amorii oppidi proditorem, ad carceris ianuam accessisse et evocato Constantino cuidam, Constantini patricii notario, suasisse ut ipse et patricius Saracenorum religioni se assentiri simularent. Quem Constantinus nihil cunctatus contumeliose reppulit. Postridie autem, postquam sancti martyres gladio caesi sunt, ipse Βοἳδίτζης, iussu principis Arabum, capite truncatus fuit et in flumen proiectus. Forsitan hoc exemplo usus sit hagiographus noster cum narratiunculam adornaret de duobus apostatis armeniis qui ad pelliciendum S. Constantinum immissi fuissent [Passio, § 9.] . Utique non sine veri specie quadam eius modi corruptores induci potuerunt. Neque ex sola invidia in odiosam sibi gentem Hiberus noster eos armenios appellavit. Ipsi enim auctores armenii haud ambigue fatentur e principibus suae gentis qui a Bugha Samarram relegati fuerint non paucos sive ore sive etiam voluntate fidem christianam eiurasse [Iohannes Catholicus, Emin, t. c., p. 73, apud Saint-Martin, c. XIII, p. 115; Thomas Ardsrunius, lib. III, cc. 5, 6; Brosset, pp. 126, 130; Stephanus Orbelianus, c. XXXVI; Emin, p. 124 – 25; Brosset, c. XXXVII, p. 103. Vide etiam infra, num. 22, p. 552.] . Minime incredibile est in eorum numero repertos fuisse qui captivo christiano suaderent ut suam ignaviam imitaretur. Praeterea cum moribus Persarum tyrannorum, quibus Arabes in eadem regione successerant, non discrepat quod additur, duobus illis fidei desertoribus a chalipha mandatum fuisse ut sua manu caput sancto martyri praeciderent [Vide supra Comm. praev. ad Passionem SS. Narsetis et Ioseph, num. 30, p. 421.] . Sed in narratione alia quaedam offendunt quae ad tritam hagiographorum supellectilem certissime pertinent. Et tandem consideranda erunt argumenta quae potius suadeant S. Constantinum non Samarrae, sed in Albania necatum fuisse. Rem igitur parumper in medio relinquamus.

[12] [quibus exclusis,] Iam si ex narratione secernuntur quae hactenus dubia vel manifesto falsa comperta sunt, pars residua his fere continetur: S. Constantinus vir nobilis fuit superioris Hiberiae, qui anno 853, aetatis suae octogesimo quinto, a Bugha comprehensus est et die 10 novembris, sive in ipsa regione sive in exsilio, capitis damnatus est. Quatenus verum sit senem grandaevum interemptum fuisse propter timorem quem hostibus inferret, ex sola probabilitatis aestimatione diiudicari non potest: mirum hoc non absurdum, siquidem ipsum Bugham, cum per Hiberiam Albaniamque grassaretur, iam octogenarium fuisse referunt [Mas'udi, Prata aurea, t. II, p. 297.] . Attamen de rebus a Constantino gestis, nihil in hibericis annalibus, nihil in armeniis, nihil in arabicis memoriae proditum est. Reliqua omnia quae ad eius laudem congessit hagiographus aut ex epistula sanctae Theodorae imperatricis prolixius iterata sunt [Hagiographus videtur etiam argumenta mutuatus esse a Michaele Modrekili, de quo infra, num. 14 – 15. Declamator a poeta.] , aut e communibus locis impudenter deprompta. De sancti ortu, natalibus, educatione, curriculo vitae et honorum nihil prorsus, de virtutibus autem eius vix quidpiam refertur, praeter languida praeconia quae a quolibet encomiographo de quolibet sancto decantari soleant. Neque mendacii suspicione vacat iter Constantini Hierosolymitanum, quod in hagiographia hiberica prope translaticium ornamentum est, quoties nulla satis certa temporum locorumque mentio adiecta sit [Cf. Anal. Boll., t. XXXII, p. 239.] . Tandem ipsum prooemium quo narratio exorditur contractum fuit e Vita S. Iohannis Chrysostomi a Georgio Alexandrino perscripta [BHG. 873. Mortuus est Georgius an. 630.] , quae hiberice conversa iam exstat in codice anni 868 [Olim in bibliotheca Militaris (Academiae?) Petropolitanae, nov. ser. 13, nunc in Hiberiam asportatus; Kekelidze, Historia litterarum Hibericarum, t. c., p. 567, annot. 4. Alius codex an. 977 – 980 perscriptus habetur in laura Hiberorum Athonensi, No 52. O. Wardrop (ex A. A. Tsagareli), Georgian Manuscripts at the Iberian Monastery on Mount Athos, in Journal of Theological Studies, t. XII (1910 – 1911), p. 602. Cum utroque hoc exemplo conferenda est hiberica Vita S. Iohannis Chrysostomi, quae anno item 968 descripta est a Iohanne Saphareli, in laura Sancti Charitonis ad Iordanem. Tsagareli, , t. IV, 1 (1888), p. 227 – 28.] . V. d. Cornelius Kekelidze, cui huius versionis apographum praesto fuit, testatur hagiographum nostrum ipsa verba interpretis mutuatum esse. Nobis graeca tantum [H. Savilius, Opera S. Iohannis Chrysostomi, t. VIII (Etonae, 1612), p. 157 – 58.] conferre licuit.

[13] [tota fides tollitur.] Quae cum ita sint, satis mirari non possumus indulgentiam eiusdem docti viri C. Kekelidze [Historia litterarum Hibericarum, p. 567.] et Iohannis Ǧavachišvili [Historiae Hibericae monumenta, t. c., p. 53.] , qui Constantini Passionem brevi post annum 853 litteris mandatam putant, quod scriptor sancti martyris supparem aut etiam aequalem se profiteatur. Utique homini non riguit manus, cum haec verba exararet: Vitam et martyrium perscripsi sancti beatique martyris Constantini, qui diebus nostris exstitit [Passio, § 2.] . Sed pace interrogaverim horum iudicum excellentium: numquid tam facili artificio contegi possunt tot indicia quae Passionem multo recentiori aetate fictam demonstrant? De grammatica forma et compositione verborum, cum e miserabili editione nihil constet, nihil dicamus. Reliqua omnia: stilus, filum orationis, putida sententiarum inanitas, deterioris aevi rhetoricam produnt. Certa vero historici scientia qui probe sibi nota referat, in tota narratione nusquam percipitur. De hoc satis: Passio S. Constantini longe post tempora Davidis Reparatoris et Thamar reginae composita fuit, a fabulatore qui ne meminerat quidem Tiphlisium non semper hiberici regni sedem fuisse. Beati martyris genuina memoria aliunde repetenda est.

§ II. De S. Constantini mentionibus historicis.

[14] [A Michaele Modrekili,] Antiquissimum testimonium in quo nominatim designetur S. Constantinus nobis servavit hymnarium sive hirmologium, quod saeculo X exeunte partim collegit partim concinnavit Michael Modrekili [Vid. Kekelidze, Historia litterarum Hibericarum, t. I, p. 172 – 74.] . Huius exemplar ipsius Michaelis manu descriptum exstat in codice 425 Sodalitatis ad propagandum studium litterarum inter Hiberos, qui eruditorum sollertiam non parum iam exercuit [Horum commentationes plerumque antiquatas hic referre nihil iuvat. Vide tamen quae de codice exposuit M. G. Ǧanašvili, [= Thesaurus e saeculo decimo, Tiphlisii, 1891], p. 8 – 25. Specimen huius chirographi cum notis musicis phototypice expressit J. Thibaut, , t. III (1914), tabula XIV ad p. 208.] . In hoc igitur hymnario, inter carmina festiva quae a Michaele videntur composita, legitur, ad diem 22 novembris, acoluthia , sancti martyris Constantii Cachaï Hiberi martyris [Vide infra, num. 15.] . Cachaï cognomen, quam significanter huius mentionis originem demonstret, paucis nunc explicari non potest, sed ex sequentibus manifesto patebit. [saeculo decimo] De codicis aetate non ambigitur. Exaratus hic fuit inter annum 978. et 988, uti evidenter ostendunt ascriptiones memoriales quas rettulit Moïses Ǧanašvili [Thesaurus e saeculo decimo, p. 8 – 25.] . Istae rursus conferendae sunt cum notulis, et praesertim cum “codicillo”, quae anno 977 ascripta fuerunt chirographo laurae Hiberorum Athonensi 69 [Orationes selectae SS. Iohannis Chrysostomi et Ephraem Syri hiberice conversae. Tsagareli-Wardrop, Catalogus codicum coenobii Hiberorum, t. c., p. 605.] , et a Demetrio Bakradze in suis eclogariis historicis excerpta fuerunt [Chronica, t. I, p. 107 – 122.] : qui tamen eas cum aliis documentis ita commiscuit ut non facile perspicias, quid ex codice Athonensi depromptum sit, quid aliunde. Ex his testimoniis sibi persuasit vir doctus Michaelem nostrum fratrem fuisse Mariae, matris S. Iohannis Hagioritae et Thornicii, a quibus condita est laura Hiberorum [Vita SS. Iohannis et Euthymii, § 6, Anal. Boll., t. XXXVI – XXXVII, p. 16.] . Sed id perperam conclusum esse ostendit v. cl. Corn. Kekelidze [Tsagareli-Wardrop, loc. c.] . Numquid insuper probabilius Michaelem S. Iohannis filium ipse dixerit, adeoque S. Euthymii interpretis fratrem, longioris est sermonis neque ad praesentem quaestionem cognitu peropportunum. Certe noster ille Modrekili quoquo necessitudinis et cognationis vinculo coniunctus erat cum sanctis viris qui alii aliter condendo coenobio Hiberorum allaborarunt. Sed explicato huius gentis stemmate testimonium de quo nunc quaeritur nihilo exploratius fieret. [in Calarzena,] De his, si Deo placuerit, alias. Coenobium vero Uški, , in quo lucubrabat Michael Modrekili, vel cui suum hymnarium descriptum obtulit [In aliqua e suis notulis Michael se mersum queritur fluctibus huius mundi. Ǧanašvili, t. c., p. 13. In alia sumptus memorat quos operi suo impendit; ibid., p. 16; Kekelidze, Hist. litter. Hiber., p. 172.] , parum considerate autumavit Žordania eandem [Chronica, t. c., p. 108.] esse mansionem Sancti Baptistae, in monte Atho, olim Laurae Magnae dein Hiberorum metochion, ubi anno 977 supradictus codex Chrysostomi et Ephraem Syri exaratus fuit, atque anno insequenti notissimum exemplar Athonense Bibliorum Hibericorum [Tsagareli-Wardrop, t. c., p. 594 – 95.] : quam cellam etiamnum a Graecis Ušk appellari testatur Tsagareli [Ibid., p. 595. Id nos ignorare fatemur. E recentioribus quidem scriptoribus, Gerasimus Smyrnakes, hagiorita, ait tantum Σκήτην τοῦ τιμίου Προδρόμου sitam esse κάτωθεν τῶν ὁροσειρῶν τῆς Τζούκας. Vide Τὸ Ἅγιον Ὄρος (Athenis, 1903), p. 481.] . Sed cum ex aliis indiciis, tum etiam e crebris notulis in quibus memoratur Iohannes Mṭbevari, id est Tbethi episcopus [Ǧanašvili, Thesaurus, p. 17 – 20. De Iohanne illo, Kekelidze, Hist. litter. Hiber., p. 170 – 72. Ecclesia eius ubi sita fuerit et quando condita, vide Anal. Boll., t. XXXVI – XXXVII, p. 210.] , constat Michaelis hymnarium compositum fuisse in Hiberia. Iamvero, in Calarzena, ad occidentem lacus Torthum, neque admodum procul a celeberrimis Hiberorum monasteriis Chachuli et Išchan [Anal. Boll., t. c., pp. 84, 221.] , in loco qui nunc appellatur Eošq [ N. Sargisian [= Descriptiones Armeniae Minoris et Maioris, Venetiis, 1864], p. 85 – 86.] vel etiam Ošk [Ita Ricardus Kiepert, Karte von Kleinasien (Berlin, 1908), tabula VI A.] , exstant hodieque coenobium et ecclesia magnifici operis, quae paulo ante annum 937 exstruxerunt Adarnarses curopalates, Pancratius archon archontum et David Magister, filii Adarnarsetis curopalatae [De his Vita S. Gregorii Chandzthani, §§ 12, 24, in Anal. Boll., t. c., pp. 235, 247.] . In ea ecclesia tituli leguntur saeculo X et XI positi, quos edidit et illustravit Narses Sargisian [Descriptiones Armeniae, p. 88 – 89.] et post eum F.-M. Brosset [Inscriptions géorgiennes et autres recueillies par le Père Nersès Sargisian, in Mémoires de l'Académie impériale des Sciences de St.-Pétersbourg, 7e sér., t. VIII, 10 (1864), p. 5 – 11, cum tabulis I et II.] . Vix prudenter dubitari potest quominus hoc sit coenobium illud Uški, cui Michaelis Modrekili hirmologium destinatum fuerit [Interrogare quoque licet num hoc etiam coenobium sit in quo S. Iohannes Hagiorita et Thornicius se receperunt, antequam in Graeciam migrarunt. Vide Anal. Boll., t. c., p. 16 – 17. Forsitan eius nomen ad sedem suam Athonensem transtulerint.] .

[15] [acoluthia S. Constantini Cachaï] Acoluthiam S. Constantini Cachaï, una cum aliis carminibus Michaelis Modrekili nuper edidit A. P. Ingoroqva [ [= Poesis spiritalis veterum Hiberorum], t. I (Tiphlisii, 1913), p. 289 – 94.] : qua perlecta, iam non mirabere hunc fontem tamdiu neglectum fuisse a viris doctis qui de historia S. Constantini disseruerunt. Pars propria officii fere tota constat translaticiis formulis e quibus, praeter laudes quae omnibus martyribus communiter tribuuntur, hoc unum colligi potest: S. Constantium nobilem virum fuisse, qui misericordia in pauperes claruerit [Op. c., p. 289.] . Attamen prope ad extremum [Ibid., p. 293.] , haec verba leguntur quae paulo distinctius sonant:

Beatus Constantius, cum e terra sua in terram infidelium abductus est, a Spiritu Sancto confirmatus, infidelium edicto restitit, et gladii perpessione martyr factus, ad Deum sublimis in aeternum ascendit … Gladium forti animo contempsit, cervices inflexit [Cf. ibid., p. 290.] et cum gaudio exclamavit: “ Benedicite…” Itaque noverat Michael sanctum cuius praeconia perscribere instituerat, ab infidelibus abductum fuisse, et in exsilio propter fidem Christi securi percussum. His fere continentur quae de sancto mrtyre fama traditum acceprat. [ex inanibus formulis composita] Nam profecto sicubi eius vitam et obitum narrata legisset, non tot inanibus verbis, quasi tomento, versiculos suos infersisset. Passione S. Constantini certissime non usus est. Immo potius videtur hagiographus facundiae suae alimentum, tenue illud quidem, a Michaele Modrekili quaesivisse [Emin, t. c., pp. 5, 63, 73, 79; apud Saint-Martin, c. II, p. 2; c. XIII, p. 99; c. XIV, p. 118; c. XVIII, p. 127.] . Age porro videamus num Hiberi martyris, quem neuter illorum noverat, melius alicubi memoria servata sit.

[16] [Ex Thomae Ardsrunii] Primo loco audiendus est qui in rebus huius tempestatis nobis erit testis omnium praecipuus, donec interrogari poterit Sapor ille Pancratides (Šapuh Bagraṭuni), cuius liber a Iohanne Catholico non semel laudatus [Vide ad § 3 Passionis.] , ex oblivione qua deletus credebatur, ad lucem nuper emersit [Prope ad ipsam horam in qua hunc commentariolum immatura necessitate prelo committi oportuit, speravimus librum nobis allatum iri. Longiorem moram trahere, nostri operis ratio non sivit. Molestissimus tamen scrupulus nobis ademptus est, cum docta femina S. Der Nersessian, quae Saporis Bagratunii historiam legere potuit, officiose nos certiores fecit, nullam in eo mentionem se repperisse huius hominis de quo nunc Thomae Ardsrunii testimonium excepturi sumus.] . Nempe Thomas Ardsrunius in illa gentis domusque suae non tam historia quam encomio, quod saeculo X ineunte conscripsit [Brosset, Collection d'historiens Armeniens, p. 140 et seq.] , postquam in libro III, c. 9, Tiphlisii excidium et c. 10, irritam Bughae expeditionem contra Sanaros rettulit, continuo orationem traducit ad calamitates quibus Bugha tunc Albaniam affecit. In qua narratione, primum c. 11 viros aliquot memorat, qui in ista regione ab infidelibus caesi sunt. Horum agmen ducit nobilis quidam Armenius, nomine , Mucatl, i. e. arabice: , “bellator” ex tractu Vanand [Stephanus Taronensis, l. II, c. 2: , Mocatl Vanandensis; ed. Šahnazariantz, t. c., p. 117. In synaxario “Ter Israelis” in locum Mucathl successisse videtur , Mleh, ceterum ignotus (T. I, p. 105, d. 3 mrtii).] , in pago Aïrarat; qui cum ad explorandos Albanorum animos venisset, in manus hostium incidit et crudeliter necatus fuit in castris Arabum, eo loco qui dicitur Goroz, prope montem Kšith. Huius igitur supplicium primo narrat Thomas. Dein porro pergit in haec verba [ Constantinopli [= Constantinopoli, 1821], p. 210 – 11.] :

Haud aliter, immo etiam clariori cum laude ter beati Salomon, qui Sevordius [, sevordiq, i. e. filii Nigri, graece Σεβόρτιοι (ed.: Σερβότιοι, Constantinus Porphyrogenitus, De caerimoniis, II, 48; Bonnae, p. 687), vel Σαβάρτοι (Id., De administrando imperio, c. 38; ibid., p. 168) tribus asiatica erat de genere Turcorum, quae medio circiter saeculo VIII in Armenia consederat. Sevordiorum origines eruditissime exponit Ios. Marquart, qui ex illis Hungaros originem ducere contendit. Streifzüge, p. 36 – 42. Sevordiorum princeps Stephanus, cognomine , Conus, a Bugha Samarram cum Symbatio Abū 'l-'Abbās amandatus anno 855 capitis damnatus est. Vide infra, num. 22, p. 552.] cognominatur, et Cachaī e Superiori terra sermonibus regis minime flexi sunt, [testimonio] neque aures praebuerunt bilis instar acribus fetidisque verbis eius, qui putredinis odorem quasi e rimoso sepulcro afflabat: quo non paucos in divinis legibus et adoratione Filii Dei labefactaverat. Illi contra agonem fortiter oppetivere, et summae audaciae responsum regi dederunt, unico regi regum confisi dominoque dominantium Christo Dei Filio, et regi dixerunt: [Deut. 10, 17.] “Nobis praestat mori pro Christi nomine, quam tecum gaudere. Quacumque nece (nos afficere) volueris, omnia cruciatuum artificia oppetere parati sumus, quae te docuerit malorum magister Satanas pater tuus. Nos quidem a caritate Christi non recedemus; neque a vita aeterna seiungemur, aut ad sempiterna supplicia destinabimur.” Ad haec tyrannus furore exardescens, sicut belua efferata quae in agnos irruit ad eos devorandos, praecepit ut illi manibus pedibusque ad palos vinculis alligarentur; nodosos fustes afferri iussit, hisque fustibus illos tamdiu verberari, donec iam inde morituri crederentur. Illi autem summa cum fortitudine stabant, atque infinitatem ac munificentiam donorum Christi praedicabant, a quo digni facti erant, qui pro Christi nomine morerentur et martyrii coronam acciperent. Cum igitur etiamtum superstites essent et Christi invictam potentiam praedicarent, qui sanctos in grandi stadio confirmaverat belli spiritalis, rex vehementiori furore exardescens, quasi fornax flammis exaestuans, stipites afferri iussit; et beato Salomone in stipitem sublato, sanctum Cachaï prope hunc stipitem collocarunt, si forte alter alterius tormentis territus ad regis mandatum flecteretur. Verum illi promptius etiam quam ante cruciatibus se obtulerunt, ut participes fierent crucis Christi; se ipsos abnegarunt, Christi crucem assumpserunt, vocantemque se subsecuti sunt; animas suas perdiderunt, id est vitam terrestrem, ut vitam sempiternam invenirent; cum Christo mortui sunt, ut cum Christo regnarent. Interea regio edicto praeceptum est, ut ad sanctum Salomonem in ipso stipite conficiendum, sagittae in eum mitterentur. Itaque, dum lictores ex tyranni mandato circumcirca in eum sagittas emittunt [Cf. Passionem S. Isbozetae, § 8, supra, p. 212, et quae ad locum annotata sunt.] , beatus Christi heros spiritum tradidit, ad gloriam Dei. Sanctus vero Cachaï gladio, beatum feriit eiusque caput praecidit: qui continuo in manus Dei tradidit spiritum. Sic igitur beati illi martyres facti sunt ad gloriam sanctae Trinitatis, in saecula saeculorum.

[17] [constat] Haec Thomas Ardsrunius, qui etsi superiorum temporum historiam non raro fabulis admiscet, rebellionem tamen Armeniorum contra Iosephum amiram et calamitates quae porro consecutae sunt e memoriis nondum obscuratis didicerat atque huius tragoediae testes et actores superstites ipse noverat [Vide l. II, c. 7; Brosset, op. c., p. 105 De auctoritate Thomae Ardsrunii, Brosset, ibid.,. p. I – XX, praesertim, p. X – XV. Cf. Thopdschian, Die inneren Zustände von Armenien unter Ašot I, in Mitteilungen des Seminars für Orientalischen Sprachen, zu Berlin, t. VII (1904), p. 122.] . Imprudens certe iudex sit qui eius auctoritati exceptionem opposuerit e Passione Constantini. [Hiberum nomine Cachaï] Iam vero in narratione Thomae haec praesertim notanda sunt: Cachaï, (Caḫaï, Cahaï), vir nobilis erat Superioris Regionis, i. e. Hiberiae septemtrionalis, quae ab hagiographo quoque nostro dicitur fuisse Constantini patria. Attamen martyres omnes in quorum censu ponitur sive genere sive religione Armenii erant. Ipse Salomon, cuius in supplicio consors fuit, Sevordius erat: ergo ad dicionem ecclesiae armeniae pertinebat. Neque ulla dubitandi ratio est quin Thomas, in quo studium partium tantum valebat, etiam S. Cachaï habuerit ut suum et fidei communione sibi coniunctum. Utrum iam ante supremum certamen ambo martyres eiusdem fuerint incepti aut consilii participes, an contra fortuitus casus eos in morte sociaverit, [in Albania,] ex narratione non colligitur. Salomon quidem videtur indigena fuisse regionis in qua comprehensus fuit. Cachaï autem ubi in manus hostium delapsus et unde ad Bugham adductus esset, aut nescivit Thomas aut referre non curavit. Locus in quo ambo trucidati fuerunt, nobis ignotus est. Urbs vel vicus Gorhoz, alias Goroz (), quod nomen armenice pariter et hiberice: superbus vel ferox intellegitur, a geographis memoratum non videmus [Lucas Indjidjian, [= Descriptio antiquae Armeniae, Venetiis 1822], p. 515.] . Neque notior est mons qui prope hunc locum assurgit, et in quo videntur sita fuisse Arabum castra. Praeterea nominis , alias [Thomas Ardsrunius, l. III, c. 10; Brosset, Historiens arméniens, t. c., p. 145; cf. p. 151, annot.] vel [Indjidjian, op. c., p. 515.] , [in auctumno anni 853] desperata corruptio est. Contra de tempore indicia omnia plane congruunt. Salomon Sevordius et Cachaï Hiberus a Bogha ad mortem damnati sunt, postquam in Albaniam irruperat, ut ex modo dictis colligitur, neque multo ante quam ad urbem Partav, quae est Barda'a, ad Terter fluvium, in provincia et pago Utiorum [H. Hübschmann, Die altarmenischen Ortsnamen, pp. 273 – 274, 353.] exercitum in hiberna deduxit [Thomas Ardsrunius, l. III, c. 11; Brosset, t. c., p. 153.] . [a Bugha interemptum.] Si Thomae verba presse accipienda sunt, in ambos captivos sententia dicta fuit ab ipso Arabum rege, i. e. chalipha, qui tunc Samarrae, aut certe in Babylonia versabatur. Id tamen tota rerum narratarum serie excluditur. Sed nisi scriptor haud elegans regem dixit pro summod uce probabiliter intellegendum est a Bugha martyrum causam iudicatam fuisse vice regia et congruenter legi quam chalipha edixerat. Tandem notatu dignum est in supplicii genere quo Cachaï peremptus fuit, Thomam Ardsrunium cum Passione Constantini quadamtenus convenire.

[18] [Inscriptio ecclesiae Atenensis;] Cum Ardsrunii narratione conferenda est inscriptio in albario opere depicta, in absida ecclesiae Sanctae Sion [I. e. basilicae, si nominis veriloquium retinendum est. I. Ǧavachov (Ǧavachišvili), , in , t. I, 3 (1912), p. 293.] , in Ateni pago prope urbem Gori, ad occidentem Tiphlisii. Eius litterae tam parum conspicuae sunt, ut curiosissimi viri Brosset, qui in eadem ecclesia titulos alios collegit [Voyage archéologique dans la Géorgie et dans l'Arménie, 6e rapport (1851), p. 20 – 26.] , aspectum fugerint. Primus inscriptionem animadvertit Davithišvili, qui eius apographum sumministravit Demetrio Bakradze. Is postquam semel iterumque magna cum cura singulos apices in ipso pariete recognovit, inscriptionem in suam Historiam Hiberiae inseruit, quae post eius mortem primum edita est [, t. c., p. 219.] . Dein nova quadam defectione, titulus rursum delituit, adeo ut Thomas Žordania, eum e Bakradze testimonio referens, deletum fuisse quereretur [Chronica, t. c., p. 82. Indidem eam descripsit M. G. Ǧanašvili, [= Hiberniae historia], t. I (Tiphlisii, 1906), p. 314. Cf. etiam M. Tamarati, L'Église géorgienne, des origines jusqu'a nos jours (Rome, 1910), p. 272 – 85.] . Neque melior fortuna iuvit peritissimos antiquarios qui, an. 1886, coniunctis curis; ecclesiam Atenensem explorarunt [Comitissa Uvarova, , t. IV (Mosquae, 1894), p. 147 – 53.] . Tandem, mense iulio an. 1911, Iohannes Džavakhov (Ǧavachišvili) postquam omnes interioris aedificii partes iterum ac saepius inspexerat, inopinato casu, inscriptionem repperit, et ilico photographice expressit [Christianskij Vostok, t. c., p. 277 – 85. Editioni adiecta est, tabula XVIII, 2, imago phototypica uni Lynceo legenda.] . Haec nunc prostat ad liquidum perducta et emendata. Est autem eius modi: Mensis augusti Vo, die sabbati
Circuli magni numero LXXIII (et) anno CCXXXVIIII,
urbem Tiphlisium incendit Buḡa, et comprehendit
amiram Isaac atque interfecit. Et eiusdem mensis
augusti XXVI die, item in sabbato, Zirak
comprehendit Caḫaï eiusque filium Tarḥuǧi [Hoc nomen coniunxit Ǧavachišvili, cum nomine Tharchonis illius (Tarḫon), cuius filius Mirian, arcis Ateni praefectus, memoratur in altera inscriptione, quae circa an. 1060 in eadem ecclesia posita fuit. Loc. c., pp. 289 – 91, 296 – 97.]

In secundo versu, difficultatem facit litterulae evanidum vestigium, post quam altera videtur scripta fuisse et fortassis tertia. Bakradze legendum censuerat , i.e. , super, invita grammatica. Mavult Ǧavachišvili , quod compendium foret nominis , Ismaelitarum [Loc. c., p. 279.] . Duriuscula sane contractio. Sententia pariter clara est si rescribitur. , et, atque. Nempe mohammedana notatio annorum, quam hoc loco usurpatam esse plane manifestum est, legentibus in mentem ultro veniebat, qui Arabum imperio tunc subditi in omnibus negotiis publicis illa communiter utebantur. Haec minime omnium ambigua erat in inscriptione qua commemorabatur caedes moslemici principis ipsius regionis [Miratus est Ǧavachišvili in monumento christiano tempus arabico ritu notatum esse, et adductis exemplis sibi demonstrandum putavit id fieri potuisse (loc. c., p. 279 – 80). Res tamen neque tam inusitata neque adeo creditu difficilis. In ipsa Passione S. Constantini nostri (§ 12) anni Arabum indicantur.] . Demum nomen Cachaï in postremo versu nonnihil habet quaestionis; sed hanc etiam confidimus modo expeditum iri [Vide infra, num. 20.] .

[19] [quam certa eius fides] Genuinam esse inscriptionem Atenensem iam ante constabat quam denuo reperta fuit. Ipsi errores in quos Bakradze manifesto lapsus erat, ut cum, v. g., nomen Zirak in vezir mutavit, evidenter demonstrabant epigramma non satis oculata quidem sed ingenua cum probitate descriptum fuisse. Neque nisi pervicaces movebit quod v. d. I. Strzygowski asseverat, ecclesiam Ateni saeculo X exstructam fuisse [Die Baukunst der Armenier und Europa (Wien, 1918), p. 88 – 89; ubi, p. 88, annot., memorantur periti viri qui de hoc aedificio disseruerunt.] ; id enim ex sola aedificii forma dignosci non potest, quam post primam molitionem immutatam fuisse ostendit Ǧavachišvili [Christianskij Vostok, t. c., p. 292 – 295.] . Ipsa inscriptio omnibus, ut ita dicam, syllabis, sibi fidem facit, atque historiam novo testimonio confirmat et illustrat. In primis ex ea praecise definitur quo tempore Tiphlisium a Bugha eversum fuerit. De anno 853 iam constabat, qui probabiliter colligitur e Thoma Ardsrunio [Id iam dilucide exposuit Dulaurier, Chronologie p. 255 – 59.] et perspicue significatur a Ia'qūbi [Houtsma, t. c., p. 517.] , Balādhori [T. c., p. 219.] aliisque Arabibus, qui prope ipsis rebus interfuerunt [Vide Thopdschian, Die inneren Zustände von Armenien, l. c., p. 111 – 12.] . Nunc vero docemur oppidum expugnatum fuisse die augusti 5, qui reapse hoc anno in sabbatum incidit, uti fert inscriptio Atenensis. Fallax igitur in hac re Tabari diligentia, qui in annalibus [Annales, Rosende Goeje, t. c., p. 1414:
et quando advenit dies sabbati, elapsis decem (noctibus) mensis rabī' prioris anni CCXXXVII, i. e. die 31 augusti anni 852: quod ut aperte falsum ne sit, pro , legendum est , decem residuis (noctibus), i. e. die septembris decimo, qui anno 852 sabbatum fuit. Tiphlisii excidium ad mensem octobrem anni 853 differt Laurent, L'Arménie entre Byzance et l'Islam, p. 375.] asseverat Zirak “Turcum”, a Bugha praemissum, Cyrum fluvium e regione Tiphlisii transmisisse, in sabbato, die 31 augusti anni 852; continuo portas oppidi circumsessas fuisse et a pyrobolis ignem moenibus admotum, qui postridie, concremata urbe, exstinctus sit. Incendium Tiphlisii et sumptum de Isaac amira supplicium, si qua testificatione adhuc egebant, nunc ipsorum veluti spectatorum auctoritate confirmata sunt. Reliqua pars inscriptionis non minus apte cum historia congruit. Arx [Hoc nomine locus appellatur in altera inscriptione de qua superius, num. 18, p. 550, annot. 13.] vel castrum Ateni, infra regionem situm est, per quam Zirak Tiphlisio profectus, irrumpentibus Abasgorum copiis occurrere debuit [Vide supra, num. 6, p. 544.] . Admodum probabile est Cachaï eiusque filium, non quidem in ipsa arce, quae ab hostibus non videtur detrimentum passa esse, sed tamen non procul ab ea, fuisse interceptos: nam profecto titulus in quo una cum caede principis et ingenti clade totius regionis nominatim commemoratur duorum hominum comprehensio, eo loco positus fuisse censendus est, ubi istorum sors animos praecipue commoverat. His breviter notatis, ad institutam quaestionem iam propius accedendum est.

[20] [Testimoniorum summa:] Testium qui hactenus interrogati fuerunt responsa uno quasi conspectu sic inter se comparari possunt. In Passione legimus Constantinum Hiberum, Superioris regionis principem, a Bugha in vincula coniectum fuisse, Tiphlisio Samarram deductum, ibique, ex ipsius chaliphae sententia, gladio caesum die 10 novembris anni 853. A Michaele Modrekili accepimus Constantium cognomine Cachaï, pium nobilemque principem Hiberum, in terra infidelium capite truncatum fuisse. A Thoma Ardsrunio, hominem Superioris regionis, de secta Armeniorum, Cachaï nomine, a Bugha in Albania gladio feriri iussum ante hiemem anni 853. Ex inscriptione tandem ecclesiae Ateni, conspicuum quendam virum nomine Cachaï vel Cacham, cum filio suo Tarchuǧi, die 26 augusti anni 853, a Zirak, Bughae legato, interceptos fuisse, ut videtur, in arcis Ateni vicinia. Quis in tam obscura antiquitate indicia magis consentanea requirat, ut unius eiusdemque memoriolae variatas imagines agnoscat? Parvi refert quod in Atenensi titulo de ultima littera nominis Cachaï dubitatio aliqua moveri possit. Ǧavachišvili quidem, postquam neque neque solito ductu scriptum comperit, prius tandem nomen eligendum decrevit [Christianskij Vostok, t. c., p. 281; cf. p. 296.] , quod inscriptione certissime designatum intellegeret illum, cuius supplicium narravit Thomas Ardsrunius [Loc. c., p. 283.] ; praecise tamen negavit eundem hunc esse atque S. Constantinum Hiberum [Ibid., annot., ubi corripitur v. d. Ios. Marquart, qui divinando magis quam arguendo, peracute, ut solet, opinatus erat unum eundemque hominem esse Cachaï de quo Thomas Ardsrunius et Constantinum Hiberum, cuius historiam apud Brosset summatim expositam legerat. Streifzüge, p. 413, annot. 1.] . Contra v. d. Robertus P. Blake, qui lapidem et ipse coram inspexit, indubitanter nos monuit satis distincte delineatum videri. Quod si ita est, manus pictorem fefellit, qui superfluum apicem, postquam in udo semel induxit, delere amplius non poterat. Sed haud dubie scribere debuit et voluit. Neque prae usi tato vocabulo [Praeter exempla quae attulit Ǧavachišvili, l. c., p. 296, memoratur in codice saeculi X (laurae Hiberorum 11), Iohannes Cachaï monachus in coenobio Cosmae et Damiani, in Olympo Bithyniae monte. Tsagareli Wardrop, t. c., p. 598.] quod parallelis documentis comprobatur, retinendum est nomen insolitum et novum, cuius nullum alias exemplum occurrit. Multo etiam evidentius corrigenda est absurda sententia quae initio Passionis legitur: , Constantinus, qui dicebatur homo terrae huius patriae. Nempe collatis omnibus testimoniis, liquido constat nomen ex versu sive proximo sive subsequenti repetitum fuisse pro a quo, in scriptura hieratica, vix tenuissimo lineamento discernitur. In hoc igitur haud ambigue probandus est Ǧavachišvili, qui postquam inspexit hymnarium Michaelis Modrekili, pristina sententia incunctanter mutata, S. Constantinum Hiberum pronuntiavit esse ipsum Cachaï, a Bugha interfectum, et in Passionis archetypo eum hoc etiam cognomine appellatum fuisse [Hibericae historiae monumenta, t. c., p. 54. Eadem opinio quondam et nobis in mentem irrupit, cum S. Constantini “Cachi” () nomen primo legimus apud Corn. Kekelidze, [= Monumenta liturgica hiberica e bibliothecis patriis, Tiphlisii, 1908], p. 381. Quod nunc sero notare liceat, ut ostendatur probabilem sane coniecturam esse quae omnibus ultro se offerat.] . Nec mirum. Utinam potius viro docto aliquantula dubitatio superfuisset, ut codicum auctoritatem expeteret! Coniectura qua textum emendavit: qui vocabatur Cachaïin terra sua paterna, probabilis est, non tamen undique certa. Legi etiam possit: , (qui Cachus dicebatur) propter patriam suam terram. Scilicet nomen Cachaï quacumque ratione coniunctum esse potest cum , Cachus, seu “incola regionis Cachethiae” [De nomine Cachorum, N. Marr, t. XVI (1905), p. 167.] . Et re quidem vera, in lemmate alterius e duobus codicibus Petropolitanis quos contulit Brosset, S. Constantinus appellatur: princeps Cachethiae [Recueil des Actes de l'Académie des sciences de Saint-Pétersbourg, 1838, p. 143.] .

[21] [Constantinus Cachaï] Quae cum ita sint, prope certum videtur Cachaï illum qui in inscriptione Atenensi memoratur eundem esse virum cuius nobilem exitum rettulit Thomas Ardsrunius, quem carmine laudavit Michael Modrekili, et cui hagiographus aliquis ignotus historiam excogitavit. [a Zirak interceptus,] Restat ut haec testimonia inter se componamus. Cachaï die 26 augusti anni 853 in manus hostium incidit, qui, post Tiphlisii excidium, ad Abasgiam contendebant. Ab iis ad Bugham abductus fuit, quem Zirak, [a Bugha damnatus in Albania mense novembri] adulto iam autumno, in Albania videtur assecutus esse. Sancti supplicium ibidem contigit, die novembris aut decimo aut vicesimo secundo. Uterque enim traditus est, potiori tamen testimonio iste quam ille. A neutro eorum longe distat dies in quem indicta primum fuit in Armenia commemoratio martyrum qui in hoc bello mortem oppetiverunt. Iis enim omnibus communem sollemnitatem instituit patriarcha Iohannes VI, in die 25 mensis mehecan celebrandam [Iohannes Catholicus, ed. Emin, p. 70; apud Saint-Martin, c. XIII, p. 112.] , qui anno 853, in calendario erratico incidit in diem 17 novembris [Dulaurier, Chronologie, p. 250. In calendario stabili 25 mehecan factus est 3 martii.] . Cum autem maxima pars illorum martyrum in Albania videatur occidisse, eo temporis intervallo de quo nunc sermo est, satis probabiliter conici potest die circiter 17 novembris contigisse magnam illam captivorum obsidumque stragem, qua Bugha in hiberna discessurus operi suo fastigium imposuit. Inde tamen nihilo expeditior delectus inter diem 10 et 22. Nec tanti faciendum est quod Constantini dies emortualis in Passione satis congruentibus temporum notis designatus est. Qui enim e documento quopiam, ut puta ex inscriptione Atenensi, didicerat anno 853, dies augusti 5 et 26 sabbata fuisse, is profecto nullo negotio inde colligere potuit eodem anno diem 10 novembris in hebdomadae feriam VI incidisse.

[22] [neque Samarram abductus fuit.] Itaque S. Constantinus ad chalipham Mutavakkil numquam missus fuit. Neque ac litteram premenda sunt verba Michaelis Modrekili, qui S. Constantinum interfectum ait in terra infidelium. Profecto captivum qui e Tiphlisii regione in Albaniam ad necem ab Arabibus abreptus fuerat, non nimis insolenti cum licentia poeta dicere potuit in terra hostium occubuisse. Quod Michael obiter et forsitan numeri gratia iniecerat, hagiographus explicatius enarrare voluit. Ceterum fabulam iniucundissime sapiunt, quae de sancti martyris confessione coram tyranno exposuit. [Passionis levissima fides,] Quis enim rem sic actam credat? Utique passim referunt Iohannes Catholicus [Emin, t. c., p. 73; apud Saint-Martin, c. XIV, p. 117.] , Thomas Ardsrunius [L. III, c. 11; Brosset, p. 153.] aliique auctores armenii non paucos principes e sua gente a Bugha partim ex Albania in Babyloniam praemissos, partim secum Samarram abductos. Sed praeterquam quod in eorum numero non comparet sive Constantinus sive Cachaï — quem scilicet paulo ante idem Thomas interfectum narravit — nullus horum captivorum poenam capitalem pertulit praeter Stephanum “Conum” Sevordiorum principem [Vide supra, p. 549, annot. 1] : id enim expressis verbis testatur Iohannes Catholicus [Emin, p. 70; apud Saint-Martin, c. XIII, p. 112.] . Neque una religionis causa hos exsules e patria abductos fuisse, vel ex eo constat quod e custodia dimissi non fuerunt qui ad mohammadanam religionem transierant [Ipse Pancratius Pancratides, Taronensis princeps et archon archontum, cuius defectio a sacris patriis seu vera seu simulata insigniter turpis fuerat, Samarrae tamen detentus est. De lapsu eius vide prooemium ad e narrationem Nanae Syri in Iohannem, ed. Ch. Čraqean, (Venetiis, 1920), p. 6 – 7; cf. N. Marr, Βυσαντινὰ Χρονικά, t. XII (1906), p. 12 – 13.] . Nonnulli ex captivis, in quorum numero fuit Symbatius Abu 'l-'Abbās, in carcere obierunt [Iohannes Catholicus, ed. Emin, p. 73; apud Saint-Martin, c. XIV, p. 116 – 17; Synaxarium armenium ad diem 3 martii.] . Reliqui omnes anno 859 [Dulaurier, Chronologie, p. 262 – 65.] postliminio revocati sunt. Nihil igitur superest in quo Passio seorsum a ceteris testibus fidem mereatur. Tandem ne quid omittamus quod ad fontium auctoritatem aestimandam conferre possit, notandum est de morte Cachaï nondum inaudiisse qui Ateni titulum posuerunt.

[23] [Vachušti nulla.] Praeter testimonia modo recitata, nulla S. Constantini mentio aut in historiis, aut in litteris hagiographicis reperta est. In codice tamen Annalium Hiberiae quem recognovit Vachušt, haec notula eius, ut videtur, ipsius manu in margine ascripta fuit [ [= Vachušṭi Historia Hiberiae], ed. D. Z. Bakradze (Tiphlisii, 1885), p. 123, annot. 1.] ; quam Bakradze [Historia Hiberiae, t. c., p. 219.] et Žordania memoratu dignam iudicarunt:

[Chronica, p. 82.] :

Hoc anno Christi DCCCLV, iste Bugha comprehendit Constantinum Hiberum et ad Gafar moslemorum amiram transmisit, qui martyrem eum fecit anno DCCCLV, sicut nos docet eius Vita (μετάφρασις). Apertius significari non poterat hance mentionem e Passione Constantini excerptam esse, neque haberi posse ut testimonium quantulaecumque auctoritatis.

§ III. De cultu S. Constantini.

[24] [S. Constantini cultus] Si quid ex historia certa et comprobata legitime concludi potest, S. Constantinus statim ab obitu suo coli non coeptus est in dicione regulorum Adranutzii, quae tunc erat patrium regnum Hibericae gentis. Nisi forte res haec miranda contigit ut, regnante Pancratio curopalata, ab eius populo, tamquam fidei christianae martyr haberetur homo in bello occisus a duce, cuius in hoc ipso bello idem Pancratius signa secutus erat [Vide supra, num. 5, p. 544.] . Profecto S. Constantini cultus prima initia habuit in ea parte Hiberiae septemtrionalis, [in regnum Hiberiae] quae Isaac amirae tyrannidi olim paruerat. Sed non ita facile discerni potest ubi constitutus sit et quando. Nulla auctoritate nititur quod ait Sabinin [Paradisus Hiberiae, p. 368, annot. 3.] et ex eo recinit Carbelasvili [ [= Hierarchia ecclesiae Hibericae: catholici atque archiepiscopi], t. I (Tiphlisii, 1900), p. 55 – 56.] , sollemnem S. Constantini commemorationem indictam esse a Iohanne, catholico Meschithensi, huius nominis secundo, qui videtur sedisse annis circiter 870 – 882 [Zordania, Chronica, t. c., p. 74.] . Itaque, [unde illatus] cum aliunde omnia indicia desint, praeiudicata quadam cum probabilitate conici potest ibi sanctum martyrem coli coepisse, ubi eius memoria tamquam in propria sede servabatur. Hic autem locus non procul quaerendus est ab ecclesia in cuius pariete captivitas eius inscripta est posteris legenda. Iamvero basilicam Ateni constat aedificatam fuisse ab armenio architecta, qui titulum in ea posuit armeniis litteris [Ǧavachišvili, Christianskij Vostok, t. c., p. 295; cf. N. Marr, Zapiski vostoon, otd., t. XIX (1909), p. 56.] . Tenuis quidem haec ratio foret concludendi armenio quoque ritu illam dedicatam fuisse. Inde tamen colligitur in castro Ateni Armeniorum fidem Hiberis non admodum invisam fuisse. Ad haec, prae oculis habendum est in illa tempestate Hiberos septemtrionales et Armenios aerumnarum fuisse societate coniunctos et ipsum nostrum Constantinum inter armenios heroes a Thoma Ardzrunio referri, qui tamen eum haud dissimulanter Hiberum appellat [Attamen Stephanus Taronensis, qui Muqātel Vanandium memorat (vide supra, num. 16, p. 549, annot. 1), Salomonem Sevordium et Cachaï silentio praetermittit. Num idcirco quod istum Hiberum agnoverat?] . Itaque videtur eius gloria ambiguo quodam iure ab utraque ecclesia hiberica et armenia vindicari potuisse. Neque obstat quod in fastis sanctorum armeniis nomen eius non legitur. Hoc etiam honore caruerunt plerique e viris illustribus qui a scriptoribus illius aetatis martyrum nomine salutantur sed in libris liturgicis vel praetermissi vel cum turba caelitum innominata confuse recensiti fuerunt.

[25] [et quomodo.] Deinde vero postquam in unum regnum coaluerunt disiunctae partes terrae hibericae, una cum cuiusque regionis solo et gente ascitae sunt etiam eius antiquitates et memoriae. Superiorum temporum historia tum sacra tum profana ad novam rerum condicionem sensim accommodata est. Hostes et amicos suos posteri maioribus dederunt. Id magnam partem iam perfectum fuerit necesse est, cum exeunte saeculo X Michael Modrekili, in Calarzena, hymnum condebat in honorem S. Constantini Cachaï. Perturbatissimae illius neque hactenus satis exploratae historiae solus exitus ad nos pertinet: captivus, in Armeniorum caterva, a Bugha olim occisus haberi coeptus est ut martyr patrius et proprium decus regni, ubi, dum vivit, in hostium numero computatus fuerat. Sed ipsa cautio inusitata, qua ab Hiberis Hiberus quasi gentilicio cognomine passim appellari solitus est, satis prodit peregrinitatis suspicionem aliquam ab eo primum depellendam fuisse.

[26] [Eius monumenta rarissima.] Pristina monumenta liturgica ecclesiae hibericae S. Constantinum nulla memorant. Nomen eius non annuntiari in typico Palaestinensi, omnium antiquissimo, quod edidit v. d. Cornelius Kekelidze [, Tiphlisii, 1912.] , nemo mirabitur, siquidem saeculo IX descriptum istud fuit [Anal. Boll., t. XLII, p. 138.] . Verum silet etiam eiusdem operis recensio multo plenior, quae saeculo XII videtur concinnata fuisse [H. Goussen, Ueber georgische Drucke und Handschriften, die Festordnung und den Heiligenkalender des altchristlichen Jerusalems betreffend (München-Gladbach, 1923). Cf. Anal. Boll., t. c., p. 137 – 40.] . Neque comperitur S. Constantinus in calendario proprio sanctorum hibericorum, quod in eodem opere insertum est [Goussen, l. c., p. 40.] . In synaxarium S. Georgii Hagioritae non nisi posterius illatus est, sicut et reliqui martyres et sancti indigenae [Kekelidze, Monumenta liturgica, p. 228 – 72.] . Attamen festum eius saeculo X exeunte iam celebratum fuisse novimus ex Michaele Modrekili [Supra, num. 14, 21, pp. 547, 552.] . [Festum.] Huic dies primum indictus fuit 22 novembris; deinde ad decimum mensis eiusdem translatum fuit, quamquam eo die ab Hiberis iam commemorari solebat suspensio S. Georgii in rota tormentaria [Vide supra, p. 313.] . Haec temporis nota est quae in Passione indicatur [§ 11.] . Verum enimvero si nulla potiore auctoritate dies commendatus est, eum temere ac fortuito electum dicamus.

[27] A. Iusto monacho, quem nobis ignotissimum ultro fatemur, in historia quadam Hiberiae narratum invenit Sabinin corpus S. Constantini paulo post huius mortem Babylone in Hiberiam delatum fuisse [Paradisus Hiberiae, p. 368, annot. 3. Idem, nullo allato auctore, G. Ioseliani, [= Sancti Hiberici, Tiphlisii, 1901], p. 53.] . [Nullae eius neque reliquiae] Sed nisi hoc se legisse somniavit, nugatus est ipse auctor cui credidit. Is tamen, quod omissum dolet Sabinin, non indicavit ubinam sacrae exuviae depositae iacerent. Quid si hoc etiam addidisset? Ceterum haec fabula non videtur avidis auribus excepta fuisse. Meschithae, in sacratissima ecclesia Columnae Vitalis, totius Hiberiae quondam metropoli, inter reliquias plurimas et maxime varias quae ibi asservari creduntur, nullum exstat mnemosynon S. Constantini [A. Natroev, (Tiphlisii, 1901), p. 254 – 57.] . Num alibi aliqua ecclesia hoc thesauro ditatam se iactet, [neque ecclesiae.] nostrum non est explorare. Hodie nulli certo loco videtur insedisse cultus Hiberici huius martyris. Neque in monasteriis et paroeciis, quorum patronos saeculo XVIII recensuit Vachušt in Geographia [Ed. M. Brosset, Description géographique de la Géorgie par le tsarévitch Wakhoucht, St.-Pétersbourg, 1842; ed. M. G. Ǧanašvili, Tiphlisii, 1904; rossica lingua, interprete eodem: , ibid., 1904.] , templum aut sacellum S. Constantino dedicatum a nobis usquam reperiri potuit. Hic stetimus, ubi nos omnia defecerunt. Nostrum laborem illi compleant et corrigant, qui a fontibus propius absunt, neque operose, sine ducibus, ex emendicatis indiciis, in terra incognita sibi viam invenire coguntur.

PASSIO S. CONSTANTINI HIBERI

Constantinus Hiberus martyr in Babylonia (S.)

Ad fidem editionis Michaelis Sabinin. Cf. Comm. praev. num. 2.

Mensis novembris die X. Vita et Passio sancti Constantini martyris Hiberi, qui a Babyloniorum rege Giafar martyrium passus est.

[1] [Prooemium.] Carissimi [De hac praefatione, vide Comm. praev. num. 12, supra, p. 546. Ex prooemio Georgii Alexandrini haec pauca specimina conferri satis erit: Πάντες οἱ παλαιοὶ ἱστοριογράφοι τὰ μὲν ἐκ προγενεστέρων αὐτῶν συγγραφέων ἐκδεδώκασι, τὰ δὲ ἀπὸ ἀκοῆς, τὰ δὲ καὶ αὐτόπται τῶν πραγμάτων γεγονότες. Μωϋσῆς γὰρ ὁ μέγας ἐν προφήταις, τὴν ἐξ ἀρχῆς κόσμου γένεσιν παρὰ τοῦ Θεοῦ δημιουργηθεῖσαν ἐξηγήσατο, μυσταγωγηθεὶς παρ᾽ αὐτοῦ, μηδὲν ἐξ αὐτῶν ἑωρακὼς τοῖς αἰσθητοῖς ὀφθαλμοῖς, ἡνίκα πεπλαστούργηνται. Εἶτα μετὰ ταύτην τὴν συγγραφήν, καὶ ἑτέραν βίβλον συνεγράψατο, τὴν τοῦ ἰδίου ἔθνους ἐξ Αἰγύπτου ἔξοδον… Εἶτα καθεξῆς τὰ ὑπόλοιπα τρία βιβλία τοῦ Ἰουδαἳκοῦ νόμου μέκρι τῆς αὐτοῦ τελευτῆς· μετ᾽ ἐκεῖνον δὲ πάλιν τὰ κατὰ γενεὰν συμβάντα, οἷον τὰ ἐπὶ τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Ναυῆ… Πάλιν δὲ μετ᾽ ἐκείνην τὴν παλαιὰν γραφήν, ἐπήνθησεν ἡ τοῦ Κυρίου ἡμῶν καὶ Θεοῦ καὶ σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ ἔνδοξος παρουσία … φωτίζουσα τὰς διανοίας τῶν πιστευόντων εἰς αὐτὴν διὰ τῆς ἐκδόσεως τῶν θείων εὐαγγελιστῶν καὶ ἀποστόλων αὐτοῦ. Προέλαμψαν δὲ καὶ ἁγίων μαρτύρων τῆς ἀληθείας καὶ ἀσκητῶν καὶ θεοφόρων ἀνδρῶν πλήθη ἄπειρα, ὧν τινων τὰς ἀρετὰς καὶ βίους καὶ ἄθλους συνεγράψαντο οἱ κατ᾽ ἐκεῖνον καιρὸν εὑρεθέντες φιλοπονέστεροι τῶν ἄλλων ἀνδρῶν, πρὸς δόξαν μὲν Θεοῦ, ὑπόμνησιν δὲ καὶ ζῆλον τῆς ἐκείνων πολιτείας.] , [Prooemium.] omnibus perspicuum est (sacros) libros nullo modo conscribi potuisse, nisi gratia Spiritus Sancti. Etenim magnus ille Moyses primum scribere coepit creationem caeli et terrae, quam minime viderat, sed docente Spiritu Sancto illam conscripsit, quasi (eius) oculis exposita fuisset. Postea vero ceteros quoque libros conscripsit, in quibus filiorum Israel exodum narravit, et quae porro consecuta sunt, usque ad obitum eius. Deinde conscriptae sunt orationes prophetarum, in quibus praedicabatur adventus domini nostri Iesu Christi. Conscripta quattuor evangelia, quibus ad futura genera faustus nuntius perlatus est adventus Domini, rerumque ab eo gestarum in ea carne quam propter (suam) in nos misericordiam assumpserat ex Maria virgine. Postea vero (scripta sunt) Acta Apostolorum, quomodo isti terram universam peragravissent verbumque vitale praedicassent; et (quomodo) muti fidem illis adhibentes baptismum accepissent in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. [Matth. 28, 19.] Verum perpetuus ille hostis et aemulus ab impugnanda veritate nusquam conquievit. Ab eo suscitati reges huius temporis fideles cogere voluerunt ut suis simulacris servirent; qui autem ex illis sibi non oboedirent, hos acie gladii trucidarunt vel igne cremaverunt. Tunc e fidelium numero viri quidam orti sunt, qui sanctorum martyrum historias, et qualis cuiusque fuisset certaminis exitus litteris mandare coeperunt, ad laudem sanctorum martyrum et in exemplum eorum qui Dei studium haberent.

[2] [Regnante Theodora imperatrice,] Haud dissimili consilio ipse equidem indignus antecessores illos imitari volui, adeoque vitam et martyrium perscripsi sancti beatique martyris Constantini, qui [Hoc loco in codice Demetrii Bakradze inserta sunt verba, quae hic paulo inferius leguntur: qui, in partibus Superioris regionis in terra Hiberiae clarissimus erat.] diebus nostris exstitit, regnante piissima imperatrice Theodora; quae in Graecorum imperio regnavit [De qua BHG. 1731 – 1735; cf. Comm. praev. num. 4, 9, supra, pp. 543, 545.] ; donec filius eius Michael a pueris excessit. Haec beata (mulier) Graeciam universam ab errore purgavit iconomachorum, qui mariti eius [Theophili (829 – 842).] aetate obtinuerat; laborantem Graeciam [Pressius: laborem Graecorum stabilivit.] confirmavit, insulasque complures reparavit quae ab Agarenis vastatae fuerant.

[3] [Constantinus, princeps Hiberus,] Hoc igitur tempore fuit in terra Hiberiae, in finibus Superioris regionis, vir cui nomen erat Constantinus, qui in terra sua patria dicebatur Cachaï [Ed.: qui dicebatur homo huius terrae patriae. Ǧavachišvili: qui in terra paterna dicebatur Cachaï. Forsitan legi etiam possit: qui e terra sua patria (vel: e loco suo natali) dicebatur Cachaï. Vide Comm. praev. num. 20, supra, p. 552.] . Erat porro vir ille summa laude insignis in universa Hiberiae terra, ingentes facultates possidebat et huius mundi deliciis afluebat. [omni laudis genere claruit.] Nomen eius in longinquis terris celebratum erat, adeo ut ad ipsum imperatorem illius fama pervenerit. Itaque beatus operum illorum (merito) in utraque (vita) decorabatur, velut arbor frondibus et fructibus. Fidem habebat minime ancipitem et montibus firmiorem in Deum nostrum Iesum Christum; hierarchas quoque et omnes ecclesiasticos ordines fide prosequebatur beatus, sicut decet et iustum est. Monachos diligebat, fide colebat, promptissimo cum studio iis obsequebatur; et si quis ex monachis aut e quocumque regularium ordine ad eius domum deverterat, illum cum gaudio excipiebat, pronus in terram salutabat, liberaliter recreabat et cum largis muneribus dimittebat [Cf. epistulam Theodorae imperatricis, infra, § 15, et hymnum Michaelis Modrekili (Ingoroqva, loc. c., p. 189): … Antehac tibi, (Deus), placuit, et benefactorum opificem ecclesiis se praestitit; misericordiam induit pauperes alendo…] . De hospitalitate autem eius, de misericordia in pauperes, nemo satis digne loqui possit. Pauca tamen et de his dicamus. Quis umquam ad eum esuriens venit vel sitiens, qui non fuerit satiatus? Quis nudus, neque ab eo fuit libenter vestitus? Multi ex remotis terris aes alienum fugientes ad eum se recipiebant; cui iucundissimum erat eorum debita solvere. Quem usquam vidit orphanum aut quam viduam, cui non promptissime operam navaret? Praeter haec omnia propriae domus necessitates sollicitissime curabat, ut qui Paulum apostolum ita loquentem audiisset: “Si quis suorum et maxime domesticorum curam non habet, fidem negavit et est infidelibus deterior.” [1 Tim. 5, 8.] Humilitate vero et sui demissione omnes homines beatus superabat; audierat quippe liberatorem salvatoremque nostrum sic aientem: “Discite a me quia mitis sum et humilis.” [Matth. 11, 29.] Itaque omnium hominum sceleratissimum se reputabat et peccata sua deflebat, sic persaepe dictitare solitus: “Nequaquam spero mihi peccata dimissum iri, nisi sanguinem meum illius causa profuderim, qui nostra causa (suum) profudit sanguinem [Eadem minus ornate Michael Modrekili (Ingoroqva, op. c., p. 189): . Ille autem, ut qui a Deo quasi victus esset [lege: uti in evangelio divinitus dictum est; cf. Matth. 26, 41], paenitentia et lacrimis se ipsum praeparabat; cupiebat enim iam pridem in hoc stadio patientia fortiter ad victoriam pertingere (cf. Hebr. 12, 1).] .”

[4] [Hierosolyma se confert.] Porro induxerat in animum ut Hierosolyma adiret, ad templum illud, et adoraret sanctum Golgotha, ubi dextera Excelsi perfecta est renovatio nostra, et luciferum vitaleque sepulcrum, et sanctam Sion, ecclesiarum matrem, omniaque sacra loca in quibus pedes Domini institerunt. [Psalm. 76, 11.] Ut igitur Hierosolyma pervenit, sacra loca precabundus obivit, magni pretii muneribus ecclesias, pauperes et Hierosolymorum incolas donavit. Deinde Hierosolymis egressus omnia solitudinis monasteria Iordanisque accolas invisit, ad quorum levationem et solacium plurimam opem contulit. Qui plurima cum precatione et benedictione eum dimiserunt. Postquam autem in patria sua redux fuit, in obsequio Dei omnimodis coruscans saluti suae consulere coepit [Vide Comm. praev. num. 12, supra p. 546.] . Exinde numquam intermisit Hierosolymis studiosissime salutem nuntiare atque pauperibus qui illic essent subvenire. Atque singulis annis tradebat alicui e famulis suis triginta milia argenteorum (mittenda) partim ad sacra Loca, partim ad solitudines, partim ad pauperes Hierosolymis incolentes. Nempe praeceptum audierat Pauli apostoli, quod ad Corinthios scripsit his verbis: “Abundantia vestra cedat inopibus qui sunt Hierosolymis, ut illorum quoque abundantia vestrae inopiae sit supplementum.” [2 Cor. 8, 14.]

[5] [Oppressa ab infidelibus patria,] Cum autem beatus consenuisset annumque aetatis ageret octogesimum quintum, gravis insectatio christianorum coorta est in universa Hiberiae terra. Magna praelia facta sunt in quibus plurimi e christianorum numero 〈caesi sunt [Textus hoc loco mutilus est. Vide hibericum.] 〉, qui propter Christi legem decertaverant. Beatus vero tamquam totius Hiberiae terrae antesignanus homoque spectatissimus et suae gentis oraculum, [primus comprehenditur.] per vim comprehensus fuit: quem cum vinculis constrinxissent, ad urbem Tiphlisium deduxerunt [Comm. praev. num. 7, supra p. 545.] atque in carcerem coniecerunt. Ille nihil timefactus aut territus fuit; sed contra cum gaudio excepit quae sibi acciderant, ac Domino gratias egit. Quod enim beatus ille vir comprehensus est, non sine Dei numine quodam accidit. Immo vero qui omnia regit et humano generi subsidia salutis cum occulta quadam providentia sumministrat, in isto etiam laetam hanc tranquillitatem inesse voluit, ut spectaculum fieret angelis et hominibus praeclarum illud fermentum [Cf. 1 Cor. 5, 7; sed fortasse rescribendum: fundamentum.] eius constantiae. [1 Cor. 4, 9.] Quippe iam ante noverat fore ut ille comprehenderetur, neque id praepedierat, quoniam eius [Ed.: suae.] fortitudini confidebat. Neque aliter cum Iob et reliquis deinceps sanctis omnibus actum erat.

[6] [Tyranno] Cum igitur beatum Tiphlisii coram tyranno constituissent cui nomen erat Bugha [Haec quam longe ab historia recedant, dictum est Comm. praev. num 5 – 6, supra, p. 543 – 44.] , [impavide resistit.], is ei conviciari coepit his verbis: “Nonne intellexeras fuga tibi salutem quaerendam esse? Nam ex iis qui contra me seditionem moverunt, nemo fuit quem non devincerem; neque ullus ad congrediendum mecum se accingit quem non fundamus. Ecce enim hodie Deus vos exterminados in manus nostras tradidit.” Respondit ei beatus Constantinus et dixit: “Novi et ego in manus vestras nos a Deo fuisse traditos; non quidem propter eius in vos amorem, neque propter praeclara vestra facinora; sed quia praecepta illius nos ipsi non observavimus, propterea per contumacem hanc gentem nos concidit. Et re quidem vera Hierosolyma ipsa non semel in manus gentium alienigenarum tradidit Dominus quandoquidem in viis eius non incederent. [Psalm. 118, 71.] Mihi [Ed.: nobis. Vide hibericum.] autem bene est, quod humiliavit me Dominus, ut mandata eius custodirem.” Atque improbi istius tyrannidem fortiter pertulit: meminerat enim Domini verbum, quod dixit: “Beati estis cum persecuti vos fuerint et maledixerint vobis et omne verbum malum adversum vos fallaciter dixerint, propter me.” [Matth. 5, 11.]”

[7] [Servorum Dei precibus se commendat.] Martyr Christi, dum Tiphlisii captivus est, litteras scripsit ad omnes urbis solitarios et ad monasteriorum patres familias, quae scriptae erant hoc exemplo: “Non ignoro vobis nuntiatum fuisse quid ad me miserit Dominus propter peccata mea. Verumtamen vos precor, patres sancti et vere Christi ritu viventes, ut mei erga vos studii fideique memores Domino pro me supplicare velitis, non quidem ut me ullo pacto ex impiorum manibus eripiat, sed ut Christus verus Deus me virtute muniat contra paratos (mihi) laqueos, quos tendet inimicus meus, eo consilio ut me praepediat ab itinere illo, ad quod aspirat animus meus.”

[8] [In Babyloniam abductus,] Paucis interiectis diebus, ferreis vinculis eum arte constrinxerunt atque in terram Babylonis miserunt, ad urbem quae dicitur Samaria [I. e. Samarra, ad Tigridem, arabice: , Surr man ra', “qui vidit gavisus est”.] . Obtulerunt eum Ismaelitarum regi cui nomen erat Giafar filius Abrahae [Lege: Mohammadis. Is est Ǧa'far ben Mohammad al-Mo'tasim ben Hārūn ar-Rašīd. Regnavit ab anno 847 ad 861.] . Qui, cum Christi martyrem coram eo constituissent, ei dixit: “En traditus es in manus meas. Equidem potentiam habeo tecum agendi bene aut male. Tu vero me ausculta mihique obtempera. Religionem [Ed.: electum, admonitum.] nostram amplectere atque errorem eiura in quo es de Christo Deo. [chaliphae blanditias minasque spernit.] Quippe sapiens mihi videris: quomodo igitur simplicem hominem natum ex muliere Deum esse profitearis? Proinde ab hoc desiste, quandoquidem dici non potest Deo filium esse. Itaque ab errore iam recede; beneficia honoresque amplissimos a me accipies; consiliorum meorum participem te faciam omnibusque sodalibus tuis excellentiorem. Sin autem dicto meo non parebis, morte morieris acie gladii, carnesque tuas escam dabo volucribus caeli et quis erit qui de manu mea te possit eruere?” [1 Reg. 2, 6; Psalm. 78, 2.] Respondit sanctus Christi martyr, et dixit: “ Novi et ego tibi potestatem esse in corpus meum non autem in animam, quemadmodum dixit Dominus et Deus noster; ideoque gladium tuum non timeo, sed illum timeo qui potest animam et corpus perdere; et in cuius potestate est vita pariter atque mors. [Matth. 10, 28; 1 Reg. 2, 6.] Idcirco propter eius nomen libenter poenas dabo, quia ipse est vere dominator potens, princeps pacis, pater futurorum saeculorum, sicuti scriptum est. [Is. 9, 6.] Age vero quomodo illum contempserim, ut paream mandato tuo legique vestrae? In vos quippe propheta invehitur his verbis: “ Non est auditum in Chanaan, neque visum est in Theman, neque filiis Agar, regibus et fabulatoribus, qui sapientiam anquirunt in terra; viam autem veritatis non intellexerunt, neque commemorati sunt semitas eius. [Bar. 3, 22 – 23, 27.] Itaque interierunt isti pariter atque ille”. Quorum igitur in aures (haec) propheta ingerit, et quibus interitum praedicat, his quomodo oboediam? Immo vero, quod in animo habes, in me perficito.”

[9] Rex ut hanc orationem audivit ingenti repletus est iracundia et vehementius etiam in illum indignationis suae furorem erupit. In artam custodiam eum retrudi iussit, [Eiusdem emissarios] et ad eum duos archontes misit qui ex Armenia pariter in exsilium abducti, eiurato Christo, gratiam apud illum assecuti erant [Vide Comm. praev. num. 11, supra, p. 546.] . Qui ad beatum ingressi dixerunt: “ Haec ait dominus noster rex: “ Iterum insipientiam tuam arguere (volo); nam mihi in lege positum est infideles ter coargui. Nunc igitur audi me ut salvus sis; neque spei confidas quae non est spes, nam ab ipso Deo in manus meas traditus es. ” Nos quoque idem tibi suademus; noli in his remanere angustiis, quasi mente hebes: sapientem enim te novimus. Nos quoque christiani eramus, sed regis mandato resistere non potuimus. Quapropter honorem ab illo accepimus; in aeterna autem vita, [fortiter repellit.] quid praestabilius futurum sit, ecquis novit?” Tunc sanctus Constantinus armeniis emissariis respondit, et dixit: “ Haec dicite regi vestro: “ Cuius tandem modi de me opinionem habes? Et quamquam tibi Babylonis regum lex dominatur — nam et isti quoque in veritatem pervicaces fuerunt — iube tamen fieri 〈quidquid vis [Textus complendus est aliqua e consuetis huius modi formulis.] , et 〉 quod in animo habes facere facito.” Vos autem quorsum incumbitis, et me vobis parem fieri vultis? Proinde recedite a me, ut exquiram praecepta Dei mei.” [Psalm. 118, 115.]

[10] [Suprema eius precatio.] Et sublatis manibus in caelum os suum arrexit coram illis, et dixit: “ Cantabo tibi, Domine Deus virtutum, Deus saeculorum, qui virtutem mihi dedisti improbo iudici resistendi, sicut praedixeras his verbis: “ Praebete mihi cor vestrum, et ego vobis dabo [Ed.; dedi.] virtutem meam.” [Prov. 23, 26.] Dignum me fac lumine vultus tui, [Psalm. 4, 7.] quia ad te confugio, Christe fili Dei. [Psalm. 142, 9.] Ecce nunc propter sanctum nomen tuum debilitatus sum ab infidelibus universis, et maxime ab isto rege iniquo. Eia ergo, Domine Deus meus, accipe sacrificium meum; animam meam de manibus impiorum suscipe, et promissum mihi largire, quod spopondisti his verbis: “ Qui me coram hominibus confessi fuerint, eos honestabit Pater meus. ” [Luc. 12, 8; Ioh. 12, 26.] Sicut autem hoc ipso loco illustrasti sanctos illos pueros, qui te confessi sunt, me quoque eorum consortione fac dignum, qui ad illos ipse quartus accessi. Quemadmodum ego te coram iniquo rege confitebor, ita et tu in vicem, benigne Domine, confitere me coram angelis tuis. Et sicut hodierno die venerandum martyrem tuum sanctum Georgium gloria affecisti, et eius laborem purissimique sanguinis eius effusionem suscepisti, suscipe quoque inutilem sanguinem meum et fac me sortis illius participem, ut in electorum tuorum societatem veniam; quia hereditas tua certa est mihi.” [Psalm. 15, 6.]

[11] [Iubente chaliphae] Quae cum diceret sanctus martyr, torrentes lacrimarum, ut moris eius erat, ex eius oculis fundebantur. Illi autem qui eum circumstabant alapas ei ducere coeperunt et plurimis tormentis eum excruciarunt, neque tamen eius linguam a praeconio (Dei) coercere potuerunt. Itaque archontes illi retro abeuntes regi narraverunt omnia quaecumque audierant atque viderant. Tum rex graviori etiam ira exarsit; eosdemque misit iussos illius caput praecidere. Scilicet hos etiam sic tentare volebat; eos quippe suspectos habebat. Itaque ad (sanctum) adeuntes, ante thronum [Absurde scriptum, nam vel ex sola narrationis consequentia manifestum est supplicium de S. Constantino non sumptum esse praesente rege. Sed vide num forsitan scriptum sit pro : , i. e. lictor.] cervices eius gladio ferierunt; sed eum nequaquam laedere potuerunt [Cf. Comm. praev. num. 11, supra, p. 546. Horrore sceleris interdum obstupefactos fuisse apostatas qui martyres trucidare iuberentur, sobrius narrant Acta quaedam historica. Lege, exempli gratia, Passionem S. Barhadbesabae diaconi, Bedjan, Acta martyrum et sanctorum, t. II, p. 315.] . Quod cum impio regi nuntiatum esset, e satellitibus suis alienigenam aliquem misit, qui in parasceve, [gladio feritur.] (die) decimo novembris, regnante Pancratio curopalata, caput illius gladio praecidit [Cf. Michael Modrekili (Ingoroqva, t. c., p. 190): , laetus gladio collum supposuit. Alium locum vide Comm. praev. num. 15, supra, p. 548.] atque regi suo attulit, sicut caput Iohannis Baptistae Herodi (allatum fuit). Corpus autem eius in praealtum stipitem sustulerunt; omnisque populus insigne prodigium conspexit, quod in illo corpore contigit … [Mirum nisi hoc portentum in Passionis archetypo narratum fuisset.] . Sanctus vero martyr ad requietis locum transit unde exclusae sunt omnes infirmitates, aerumnae doloresque, ubi videt lumen vultus tui, Domine, et quo non attingunt linguae maledicae, sed ubi sempiterna felicitas est sanctorumque angelorum contubernium.

[12] [Chronotaxis.] Obiit in confessione bona, die mensis novembris decimo, in sollemnitate sancti Georgii, cui consociatus fuit, in die Parasceves, anno a creatione mundi sexies millesimo ter [Lege: quater; cf. Comm. praev. num. 4, supra, p. 543.] centesimo quinquagesimo septimo, qui ex Ismaelitarum ratione annus est ducentesimus vicesimus septimus [Codex Demetrii Bakradze: Obiit mense novembri, (die) decimo, in sollemnitate sancti Georgii, (qui) dies erat Parasceves; a creatione mundi annus erat 6457, ex Ismaelitarum autem ratione 232.] . Haec igitur de fortibus factis sancti Constantini, pauca e multis perscripta sunt, ut haec oratio praecisa et absoluta esset adeoque nec nimia brevitate animos angeret, aut prolixitate modum excederet. (Quod sit) ad gloriam Patris et Filii et Spiritus Sancti, nunc et semper, et in saecula saeculorum.

[13] [Imperatorum] Cum autem sancti imperatores supra memorati de martyrio sancti Constantini inaudiissent, gaudio exsultantes epistulam scripserunt ad eius filios et ad eius domus cognationem [Vide Comm. praev. num. 9 – 10, supra, p. 545 – 46.] : haec enim numero plurima erat. (Litterae) autem scriptae erant in hunc modum: “Primum quidem sermones qui ad aures nostras perveniebant [Ed.: adornabantur; vide hiberica.] quid a nobis iustitiae causa actum esset praedicabant [Ed.: praedicabatur.] . Nunc autem opera vestra de vobis testantur quales facti sitis. Itaque et sermo ille certissime comprobatus est et confirmata fuit cum praeclara religio vestra, tum insigne facinus constantiae vestrae. Quippe cum exiguis opibus, quam firmiter pectoribus vestris fides insita esset, in impiis illis demonstrastis. Qui tamquam perfecti christiani unius fuistis sententiae, sicut et unius eratis [Ed.: eramus.] religionis, Dominum vestrum defixo obtutu semper aspexistis, alter cum altero inconcussa firmitate coniuncti, spe in Christo reposita, contra hostes Crucis praevaluistis; Christo opitulante, viriliter egistis, illorum ora pudore offudistis, et triumphali coniunctione [Ed.: triumphantium coniunctorum. Vide hiberica.] pariter fugam istorum insignem fecistis. Quod divinae virtutis perfectum atque parentibus vestris gloriosum opus fuit.

[14] [adhortatio gratulatoria] “Et quo mihi vobisque iucundiorem orationem faciamus, beati huius martyris Constantini 〈 … [Aliquid hoc loco supplendum, nisi praestat delere coniunctionem sequentem.] 〉 et fortitudinem qua contra hostes invisibiles insurrexit, vobis carissimis nostris, qui genuini estis eius filii et formae illius corporeae imagines, edisseram oportet, quomodo, cum adversus daemones pugnaret, corpus suum timore Dei ante domitum habuerit. Itaque nec rerum corporearum crassam materiem respicere solebat, nec splendida ei videbatur ipsa lux solis huius perituri, neque suavem reputabat fluxum candorem solis huius orbe diffusum, sed venturae lucis flagrans desiderio [Proprie: furore.] tamquam nubeculam habebat orienti illi soli (obductam), et propter Christi amorem omnes terrenas suavitates non secus ac dentium cruorem exspuit, pro vehementia qua ad optatum suum anhelebat et pro sapientia qua a fraudatoribus cavebat. Quamobrem omnem huius mundi gloriam quasi purgamenta reputavit ut solum Christum lucrifaceret; et idcirco nunc eius sunt caeli, terra, et quidquid est in iis [Ed.: ea.] , quia cuncta reliquit et in solo Deo gloriatus est. Qui (nunc) a Deo et ab eius angelis gloriam accepit atque in aeternum suis operibus laudabitur.

[15] “Neque ad nos pertinet in eius (funere) solacia vobis afferre, [ad sancti familiares] quandoquidem ipse ille consolator patronusque noster et vester est apud Christum. Immo potius hunc iam relinquamus qui non relictus est [Cum superiore sententia melius congruit vox activa: relinquamus eum qui (nos) non reliquit; τὸν οὐ μέντοι ἀφειμένον: quod utroque modo intellegi poterat.] , et ad vos orationem convertamus, Deo nobisque acceptissimos. (Nempe) domum vestram, propter eius qui decessit honorem, in honore a nobis haberi verbo factoque vobis ostendam, ut mihi confidentes sitis, et sub alas tegiminis mei tutelam quaeratis, quoniam ad religionis praeceptum attendentes quidquid ei contrarium est evertitis [Ed.: evertit.] ; Christo in vobis loquenti constanter aurem praebuistis; capita vestra ab illo inuncta demisistis; iugo nostro, quod a Christo est, colla vestra subdidistis, neque onus nostrum leve in umeros vestros impositum abiecistis [Ed.: procul novistis.] . Vere Deo fidentes vos estis, et monti Sion [Ed.: Sinai; sed cf. Is. 26, 1.] similes, turrim fortitudinis contra hostem vos praestitistis. [Psalm. 60, 4.] Operibus ostendistis vos, vestigiis (insistentes) admirabilis apud Deum hominesque patris vestri, virtutem naviter sectatos esse, hospites fovendo, itinerum securitatem praestando, monachos peregrinosque benigne excipiendo. In his porro pergite, et beati huius vitae institutum perficite; quia regni nostri defensor ille pro vobis decertabit et mons ille munitionis [Ed.: opulentiae.] nostrae in Christo lapsum vestrum eriget. In hoc igitur insistite et per eum tuto animo estote.

[16] [et Hiberos universos.] “Haec non vobis tantum, sed Hiberis [Vide Comm. praev. num. 10, supra, p. 546.] omnibus edicimus, quotquot ad nos pertinent et in nostra sunt dicione: omnes enim pariter (ut) Christi nostrique imperii amicos in Christo, et tamquam germanos filios vestros habeo. Verum enimvero rursus assurgite et a Deo confirmamini: cuius potentissima (freti) virtute hastas vestras in hostes vibrate; neque ulli ex istis detur locus inter vos, ut beneficiis nostris fruamini et a Domino promissum bene agentibus honorem accipiatis.”

DE SANCTO IOHANNE EPISCOPO MAGNOPOLITANO ET MARTYRE

AN. 1066

[Commentarius]

Iohannes episcopus Megaloburgensis (S.)

AUCTORE H. D.

[1] [Memoria S. Iohannis in fastis recentioribus.] Septimo idus iunias anni MLXVI, Gotescalcus princeps Obodritorum cum Yppone seu Eppone presbytero in civitate Leontia (Lenzen), idibus iuliis Ansuerus monachus cum sociis Raceburgi, quarto idus novembres Iohannes episcopus Magnopolitanus in metropoli Slavorum Rethra in odium fidei trucidati sunt. Et Ansuerum quidem tamquam verum martyrem iamdudum cultum fuisse multis comprobatur monumentis [Act. SS., Iul. t. IV, p. 97 – 108. His addi potest quod testantur Annales Stadenses: “ Huius sancti Ansueri brachium integrum servatur apud Stadium in ecclesia beatae virginis.” M. G., Scr., t. XVI, p. 315.] . Non ita de Gotescalco et Iohanne. Commentario enim Henschenii postumo de B. Gotescalco et sociis appendicem addendam censuit Papebrochius, in qua operose demonstrare conatur hosce beatos ex opere nostro excludendos non esse quamvis de eorum cultu sola rationabilis praesumptio sit [Act. SS., Iun. t. II, p. 40 – 42.] . De Iohanne, cuius anniversarius dies hodie recurrit, haec iteranda forent. Hunc enim primus fastis ascripsisse videtur Arnoldus Wion, qui nullum antiquum martyrologium testem adduxit [Lignum Vitae, t. II (Venetiis, 1595), p. 365 – 66.] . Solum Trithemium appellat Menardus [Martyrologium sanctorum ordinis divi Benedicti (Parisiis, 1629), pp. 17, 97, 494.] , eiusque verba exscribit, ex Chronico Hirsaugiensi ad annum MLXIV: His temporibus venit quidam monachus ex Hibernia ordinis nostri, qui dicebatur Ioannes, in territorium Meckelnburg in Saxonia, praedicans incolis verbum Dei, quem propter zelum fidei et infatigabilem evangelizandi constantiam Romanus pontifex gentibus illis praefecit episcopum, qui tandem pro fide et iustitia martyrio coronatus, ad Dominum migravit [Iohannis Trithemii … Secundae partis Chronica insignia duo (Francofurti, 1601), p. 58.] . Ferrarius quidem se tabulis ecclesiae Suerinensis usum esse more suo affirmat, quando tabulas nullas vidit et omnia e chronicis librisque notissimis hausit [Catalogus generalis sanctorum (Venetiis, 1625), p. 437 – 38.] . Nullos alios fontes habuit Bucelinus [Menologium Benedictinum (Veldkirchii, 1655), p. 769.] , et Wionem exscripsit Dempsterus [Menologium Scotorum (Bononiae, 1622), ad diem; ap. Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 218.] . Qua ratione ductus fuerit Menardus ut praeter diem 10 novembris etiam 23 februarii S. Iohanni assignaret, ipse non aperuit, neque nobis compertum est [Act. SS., Febr. t. III, p. 360.] . Mense februario translationis vel inventionis memoriam forte servari opinio est Colgani quae nullo nititur argumento [Acta SS. Hiberniae, t. I (Lovanii, 1645), p. 407.] .

[2] [Teste Adamo Bremensi] Adamum Bremensem, qui primarius fons est eorum quae de Iohanne tradita sunt, audiamus. Postquam rettulit populos Slavorum qui ad Hammaburgensem respiciunt dyocesim ope Gotescalci ad fidem adductos esse, in Magnopoli vero, quae est civitas inclita Obodritorum tres fuisse congregationes Deo servientium [Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, III, 19, in Scriptores rerum Germanicarum, p. 110.] , antistites novarum ecclesiarum ab archiepiscopo Adalberto constitutos enumerat, inter quos Mecklemburgensem Iohannem: [episcopus Mecklemburgensis,] Iohannem Scotum constituit in Magnopolim [Gesta, III, 20, t. c., p. 110. Cf. III, 32, p. 117.] . Antequam ad barbaras Slavorum gentes missus est, archiepiscopo comes adhaerebat, teste Adamo vel clerico Bremensi fere coaevo qui libri III appendicem conscripsit. Episcopos quippe universos gloriosus archiepiscopus decenti honore habens, ad praedicandum barbaris verbum Dei prece et praemio commonebat. Ita saepissime vidimus cum [Ita in editis; eum exspectaveris.] quatuor aut quinque stipatum episcopis; prout ipsum audivimus dicentem, absque multitudine esse non posse. Cum vero eos a se dimiserat, solito molestior esse propter solitudinem videbatur. Numquam tamen carere maluit [Verbo malle noster saepius utitur pro: libenter velle, desiderare. Cf. l. III, 8, 23, 60. Waitz.] vel tribus, quorum frequentissimi erant Tangwardus Brandenburgensis, vir sapiens et comes episcopi etiam ante episcopatum; alter erat Iohannes, quidam Scotorum episcopus, vir simplex et timens Deum, [Slavorum apostolus] qui postea n Sclavaniam missus, ibidem cum principe Gotescalco interfectus est; tercius Bovo nomen habuit, incertum unde natus aut ubi ordinatus, qui se tamen peregrinationis amore Iherosolimam ter accessisse iactabat, indeque Babiloniam deportatum a Sarracenis, tandemque solutum multas per orbem transisse provincias. Hos tres, cum non essent eius suffraganei, comperimus eum, quod sedes proprias non haberent, maiore fovisse clementia [Gesta, appendix l. III, t. c., p. 152.] . [et martyr fuit.] Tandem post Gotescalci et Ansueri necem, et ipse Iohannes a barbaris occisus est. Pergit Adamus: Iohannes episcopus senex cum ceteris christianis in Magnopoli civitate captus servabatur ad triumphum. Ille igitur pro confessione Christi fustibus caesus, deinde per singulas civitates Sclavorum ductus ad ludibrium, cum a Christi nomine flecti non posset, truncatis manibus ac pedibus in platea corpus eius proiectum est, caput vero eius desectum, quod pagani conto praefigentes in titulum victoriae, deo suo Redigast [De Redigast, Slavorum numine, Beyer, Die Landwehren und die Grenzheiligthümer des Landes der Redarier, in Jahrbücher des Vereins für Mecklenburgische Geschichte, t. XXXVII (1872), p. 138 – 42.] immolarunt. Haec in metropoli Sclavorum Rethre [De loco ubi fuit olim metropolis illa Slavorum, plurimum inter eruditos litigatum est. Brückner, Rethra lag auf der Fischerinsel in der Tollense, in Jahrbücher des Vereins für Mecklenburgische Geschichte, t. LIV (1889), p. 153 – 67; Id., Zur Rethrafrage, ibid., t. LV, p. 261 – 76; Id., Nachtrag zur Rethrafrage, ibid., t. LVI, p. 245 – 46; Id., Berichtigung zur Rethrafrage, ibid., t. LVII, p. 350 – 54; Schildt, Entgegnung, ibid., t. LIV, p. 168 – 79; t. LV, p. 277; Grotefend, Bemerkungen, ibi., t. LIV, p. 175 – 180; t. LV, p. 277 – 78; Id. Mein letztes Wort in der Rethrafrage, ibid., t. LVI, p. 247 – 48. Cf. etiam Hirsch, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinrich II, t. I, p. 259 – 60.] gesta sunt IV idus novembris [Gesta, III, 50, t. c., p. 130 – 31.] et quidem omnium sententia, anno 1066 [Act. SS., Iul. t. IV, p. 97; Giesebrecht, Wendische Geschichten, t. II (Berlin, 1843), p. 106; G. Meyer von Kronau, Jahrbücher des deutschen Reichs unter Heinch IV und Heinrich V, t. I, p. 517 – 519.] . Quae aliis locis in libris Adami leguntur et ad Iohannem nostrum videntur referenda, aptius expendentur ubi de memoriis Islandorum sermo erit.

[3] [Varia testimonia.] Interim reliqua proferamus testimonia quae utpote in Adamum refundenda, nulla declaratione indigent. Quae in Chronica Slavorum, lib. I, c. XXII, de Iohanne habet Helmoldus, ex Adamo ad verbum exscribit [Helmoldi Chronica Slavorum, ed. B. Schmeidler, p. 45 – 46.] . Eiusdem praeterea mentionem inicit c. LXIX: Huius (Ezonis episcopi Aldenburgensis) temporibus surrexit in Hammemburgensi ecclesia magnus Adelbertus, qui de peregrinis episcopis, quos in mensa sua habebat, Iohannem statuit episcopum in Mikilinburg [Ibid., p. 130.] . Annalista Saxo ad annum 1065 [M. G., Scr., t. VI, p. 694.] et Albertus Stadensis [Annales Stadenses, in M. G., Scr., t. XVI, p. 315.] nihil afferunt quod ab Adamo mutuati non sint, et ita porro de reliquis qui ingenio non indulserunt. Nimium, ut solet, coniecturis tribuisse Trithemium, qui Iohannem Ordinis S. Benedicti alumnum fuisse et a Romano pontifice episcopum constitutum esse asserit, ex dictis satis patet.

[4] [Islandis fidem nuntiavit;] Iohannem nostrum, antequam in Slavonia episcopus constitutus est, Islandiae populo fidem christianam praedicasse antiqui huius insulae testantur scriptores. Arius Thorgilsi filius presbyter (1067 – 1148) [De Ario, cf. E. Mogk, ap. H. Paul, Grundriss der Germanischen Philologie, t. II (Strassburg, 1901 – 1909), p. 745 – 47; F. Wagner, Le livre des Islandais du pretre Ari le Savant (Bruxelles, 1898), p. 9 – 16.] , libri sui Islendingaboc c. VIII inseruit catalogum episcoporum peregrinorum qui in Islandia commorati sunt; Teitum autem antestatur, filium Isleivi illius (1006 – 1080) qui primus fuit Islandorum episcopus indigena. Thesse ero nöfn byscopa theirra es veredh hafa á Íslande útlender, [quod Arius presbyter,] at sögo Teitz. Fridhrecr com í heidhne her. En thesser vóro sídhan: Bjarnhardhr enn bócvise Vár; Colr fá ár; Hrodholfr XIX ár; Iöhann enn Írske fá ár; Bjarnhardhr XIX ár; Heinreer II ár [Ex editione G. Vigfusson et F. Y. Powell, Origines Islandicae, t. I (Oxford, 1905), p. 298.] . Latine: Haec sunt nomina episcoporum alienigenarum qui in Islandia fuerunt, secundum relationem Teiti: Fridericus tempore paganorum huc venit; hi autem postea fuerunt: Bernhardus in litteris eruditus, annos quinque; Col, annos paucos; Radulphus, annos undeviginti; Iohannes Hibernus, annos paucos; Bernhardus, annos undeviginti; Henricus, annos duos. Eadem fere leguntur in Mantissa ad librum Landnamaboc, ubi tamen pro Iohanne Scoto, Iohannes Saxo, Ioan enn Saxneski scriptum est, eique quattuor anni tribuuntur [Vigfusson, t. c., p. 273 – 74.] . De numero annorum disceptare nolumus; mirum sane est anonymo comperta esse quae Arius ignoravit. Non inepte Saxonem eum appellavit qui Mecklemburgensis ecclesiae episcopus factus sit et Saxonia profectus Christum Slavicis gentibus nuntiare coeperit. Quominus enim idem sit homo qui post paucos annos in Islandia transactos in Slaviam missus sit ibique crudeli martyrio coronatus, nemo iure dubitabit qui Gesta episcoporum Islandensium legerit in libro dicto Hungrvaka. Thess es getedh, at byscopar kómo út hingat til Íslannz um daga Ísleifs byscops, [alii Islandorum scriptores] en Fridhrekr einn kom ádhr út, sá es sögor sé fra gœrvar. En thesser hafa svá út komet, at menn hœlzt skyn á vitadh: Ioan byscop enn Írske; ok hafa that sumer menn fyr satt at hann fœre sídhan til Vindlannz, ok snœre thar mörgom mönnum til Godhs, ok vas sidhan tekenn ok bardhr ok hœggnar af bædhe hendr ok fœtr ok höfodhet sídharzt, ok fór medh theim pinengom til Godhs [Vigfusson, t. c., p. 431. Excerptum edidit F. Jonsson, in M. G., Scr., t. XXIX, p. 413.] . Latine: Episcopi quidam feruntur huc in Islandiam advenisse in diebus Isleivi episcopi. Antea autem unus Fridericus advenit, de quo aliquid litteris sit mandatum. Hi autem sunt advenae qui imprimis noti sunt: Iohannes episcopus Hibernus; et sunt qui pro certo habeant eum postea in Vindlandiam esse profectum multosque homines ibi ad Deum convertisse; postea captum fuisse et flagellatum et amputatum utraque manu et pede et tandem capite, et migrasse hoc cruciatu ad Deum.

[5] [et ipse Adamus asserunt.] Ad Adamum paulisper redeamus oportet, si tamen Waitzio damus pleraque Gestis episcoporum addita scholia ab ipso scriptore concepta esse [Script. rerum Germ., t. c., p. XI – XII.] , illud imprimis LXXXI, quod de Iohanne haec habet: Iohannes iste peregrinationis amore Scotiam egressus, venit in Saxoniam, et clementer a nostro susceptus archiepiscopo, non multo post in Sclavaniam ab eo directus est ad principem Godescalcum. Apud quem illis diebus commoratus, multa paganorum milia baptizasse narratur [Script. rerum Germ., t. c., p. 131.] . Qui haec scripsit iter Islandicum procul dubio ignoravit. Subobscura tamen et incerta in Adamicis libris vestigia reliquisse videtur Iohannis ad ultimam Thulen peregrinatio. De Adalberto haec scribit qui appendicem Adami libro III annexuit: Praeterea Thurolfum quemdam posuit ad Orchadas. Illuc etiam misit Iohannem in Scotia ordinatum [Ibid., p. 151.] . De altero Iohanne Scoto qui fuerit in Adalberti comitatu nihil prorsus traditum est, proindeque hunc nostrum hoc quoque loco designari credendum est. Cave tamen existimes Adamum ipsum, qui Descriptionem insularum Aquilonis edidit, probeque scivit Islandiam non unam esse ex Orchadis, hac in re errare non potuisse, proindeque alienam manum lapsu notari. Ille enim, quarto Gestorum libro, Blasconam, qui locus est in Islandia, seu Blaskoeg, in Orchadis collocare videtur: Ad easdem insulas Orchadas, quamvis prius ab Anglorum et Scothorum episcopis regerentur, noster primas iussu papae ordinavit Turolfum in civitatem Blasconam, qui omnium curas ageret [Gesta, lib. IV, 34, t. c., p. 183. Lege Waitzii annotationem ad hunc locum.] . Haec certe obiter perstrinxit et parum perspecta habuit. Ita quoque ille qui scholion XCIV concepit, de nostro, ut videtur, Iohanne: Iohannes ad insulas Baltici maris destinatus est [Gesta, append. l. III, t. c., p. 151.] . Iter enim maritimum, e Saxonia susceptum, Suebicum mare menti eius obiecit [Cf. K. Maurer, Die Bekehrung des Norwegischen Stammes zum Christentum, t. II (München, 1856), p. 585, annot. 74. De Iohannis missione Islandica lege quoque A. D. Jörgensen, Den Nordiske Kirkes Grundlæggelse og förste Udvikling (Copenhagen, 1874 – 1876), pp. 672, 701; Tillæg, p. 101; K. Maurer, Vorlesungen über altnordische Rechtsgeschichte, t. II (Leipzig, 1908), p. 39 – 41.] .

[6] [Quandonam in Islandiam profectus sit.] Quod Iohannes in Islandiam navigaverit nulla videtur ratio ambigendi; quod ab Adalberto eo missus fuerit non ita perspicuis certisque testimoniis asseritur, immo verum non est, si Iohannes unus est ex illis de quibus Gesta episcoporum seu Hungrvaka haec narrant: Um daga Ísleifs byscops kómo út byscopar af ödhrom löndom, ok budho mart linara an Ísleifr byscop: urdho their thví vin-sæler vidh vánda menn, thar til es Adalbertus erki-byscop sende bréf til Íslannz, ok bannadhe mönnom alla thiónosto af theim at thiggja, ok kvadh thá suma vesa bann-setta en alla í ó-leyfe síno faret hafa [Vigfusson, t. c., p. 429.] . Latine: In diebus Isleif episcopi advenerunt episcopi ex aliis regionibus qui mitiora imperia imposuerunt quam Isleif episcopus. Ideo pravorum hominum amici facti sunt, donec Adalbertus archiepiscopus litteras in Islandiam misit prohibuitque homines ne quod ministerium ab iis acciperent, et dixit quosdam eorum esse excommunicatos et omnes absque sua licentia ivisse. Quicquid id est, si Iohannes vel iubente Adalberto, vel eo inscio, iam sedente tamen in Islandiam venit, non ante annum 1043, quo Adalbertus episcopatum assumpsit, profectus est. Quod autem diebus Isleivi id contigisse dicatur, de huius vitae tempore, non de episcopatu (1056 – 1080) nonnulli intellexerunt [Maurer, Die Bekehrung des Norwegischen Stammes, t. II, p. 582, annot. 61.] . Sunt qui sedem Mecklemburgensem anno circiter 1052 conditam existiment [Lappenberg, in Archiv für älteredeutsche Geschichtskunde, t. IX, p. 394.] , alii aliquot post annis [G. Dehio, Geschichte des Erzbistums Hamburg-Bremen, t. I (Berlin, 1877), p. 68 – 69.] , certe non post 1062 cum in diplomate quod hoc ipso anno emissum est, dioecesis Ratzeburgensis quae simul cum Mecklemburgensi constituta est, mentio facta sit [Lappenberg, Hamburgisches Urkundenbuch, n. 90. Cf. Maurer, t. c., p. 585, annot. 76; J. Wiggers, Kirchengeschichte Mecklemburgs (Parchim und Ludwigslust, 1840), p. 24.] . Neutra sententia rationibus Conradi Maurer opponitur, qui Iohannem annis circiter 1046 – 1050 Islandorum genti verbum divinum praedicasse opinatur [Vorlesungen, t. II, p. 41.] .

[7] [Americae protomartyr non fuit.] Unius elementi neglectu factum est ut crederetur Iohannes noster non in Vindlandiam seu Vandaliam profectus, ibique martyrium passus, quemadmodum in Gestis episcoporum Islandiae legimus, sed in Vinlandiam [Cf. Finni Iohannei Historia ecclesiastica Islandiae, t. I (Hauniae, 1772), p. 87 – 88, annot. c.] , ita ut sancti episcopi palaestra e Slavia in Americae oram orientalem transferretur, ipseque Americae protomartyr haberetur [Ita G. Gravier, Découverte, de l'Amérique par les Normands (Rouen, 1874) p. 166; O. Moosmüller, Europäer in Amerika vor Columbus (Regensburg, 1879), p. 49; L. Jelič, L'évangélisation de l'Amérique avant Christophe Colomb, in Compte rendu du Congrès scientifique des Catholiques, Paris, 1891, t. V, p. 172.] . Vinlandia enim pars est Americae Septemtrionalis quae saeculo X exeunte ab Islandis reperta esse, hodieque nominibus Massachussets et Rhode Island designari putatur [Reeves, The Finding of Wineland the Good, Oxford, 1890.] . At vero lectio libri Hungrvaka, cuius excerptum dedimus, minime dubia est, et cum Adami assertis optime quadrat [De re optime disseruit I. Fischer, Kann Bischof Iohannes aus Irland († 1066) mit Recht als erster Martyrer Amerikas bezeichnet werden? in Zeitschrift für katholische Theologie, t. XXIV (1900), p. 756 – 58.] . Iohannes quippe noster, ex Islandia redux, ab archiepiscopo Adalberto ad Slavoniae gentes deputatus, et Mecklemburgi episcopus constitutus, glorioso martyrio in Vindlandia ad Deum migravit.

DE B. AMBROSIO MASSANO CONFESSORE ORDINIS MINORUM URBEVETERI IN UMBRIA

AN. 1240

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Ambrosius Massanus confessor Urbeveteri (S.)

[1] [B. Ambrosii Massani] In ecclesia Sancti Francisci Urbeveteri sub altari maiore condita servantur ossa B. Ambrosii de Massa ex Ordine Fratrum Minorum. De sancto viro si historias interrogaveris, haec tantum accipies. Ambrosius ortu et genere ignotus, habitu Fratrum Minorum indutus est in conventu Massae [Utique Massa Maritima (Massa di Maremma, prov. et circond. di Grosseto), cuius loci conventus iam recensetur in Provinciale Ordinis Fratrum Minorum, ed. C. Eubel (Quaracchi, 1892), p. 61. De antiquissimo illo conventu multa haberi inter scripta P. Francisci Antonii Benoffi († c. 1782), Pisauri in bibliotheca Oliveriana, monet P. Saturninus Men cherini, Croniche dei Frati Minori della Provincia di Toscana (Arezzo, 1913), p. 435, annot. 4. Qui vir doctus a nobis interrogatus humanissime rescripsit in schedulis Patris Benoffi B. Ambrosium memorari his verbis: “Questo convento dicono fosse abitato dai Vallombrosani, e da questi passo a S. Francesco che opero quivi tre miracoli. Certo che il B. Ambrosio vi prese l'abito circa il 1220, visse nell' Ordine 15 anni, e mori nel 1236. Si tratto di canonizzarlo l'anno 1240.” Et paulo inferius, de altari maiore agens: “A lato destro v'e la cappella anticamente di S. Caterina, e presentemente vi sono dipinti li BB. Ambrosio, Iacopo e Bernardo de Massa.”] . Quindecim circiter annos in Ordine transegit, austeritate vitae et caritate in domesticos et externos praecipue insignis, donec divino admonitu instare sibi mortem praedixit et locum indicavit unde ad superos transiturus esset. Obiit Urbeveteri, anno 1240, uti facile colligitur e documentis quae modo allaturi sumus. In eius exsequiis miracula multa contigerunt et opinionem sanctitatis qua vivus claruerat non parum auxerunt.

[2] [ipso obitus anno] Ipso anno quo B. Ambrosius e vivis excessit “Potestas, consilium et populus Urbevetanus” summum pontificem Gregorium IX supplicibus litteris rogaverunt ut novum thaumaturgum inter sanctos referret. Die 24 maii 1240, Gregorius IX pontificio rescripto mandavit Rainerio episcopo Urbevetano [Electus VI id. apr. 1228, † post an. 1247, Ughelli, Italia sacra, (1718), t. I, p. 1470. Die 7 oct. 1249 certe non erat inter vivos. G. Cappelletti, Le Chiese d'Italia, t. V (Venezia, 1846), p. 484.] , Gualcherino episcopo Suanensi [Electus an. 1221, † post an. 1253, Ughelli, t. III, p. 736 – 38. Die 5 iul. 1260 perhibetur tanquam “bonae memoriae”. Cappelletti, op. c., t. XVII (1862), pp. 741, 743.] et fratri Cittadino priori Sancti Iohannis in Platea, Ordinis S. Augustini, ut ascitis viris religiosis Deum timentibus, de operibus et miraculis dicti fratris inquirerent [Processus, num. 2, infra.] . Quapropter in omnibus ecclesiis civitatis edictum est ut quicumque miraculum novissent a sancto patratum, ad inquisitores se conferrent testimonium perhibituri [Processus, num. 69, infra.] . [incoeptus processus canonizationis.] Inde a die 12 iunii 1240, testes interrogari coepti sunt. Postquam die 16 februarii anni 1241 hominum amplius ducentorum testimonia collecta fuerant, inquisitio videtur conclusa fuisse. Non multo post tempore, die 22 augusti 1241, vita functus est summus pontifex Gregorius IX, cum iamiam in animo haberet beatum Ambrosium in sanctorum album referre, si tamen in hoc fides habenda est Bartholomaeo Pisano [“Sed mortis papae [Gregorii] praeventione catalogo sanctorum non est annotatus.” Bartholomaeus de Pisa, De conformitate vitae beati Francisci ad vitam domini Iesu, ed. in Analecta Franciscana , t. IV, p. 250.] . Novem circiter annis postea Urbevetani sponte sua causam redintegrandam duxerunt et per Hugolinum Philippi et Ildibrandrinum Raynerii, legatos suos, ad summum pontificem Innocentium IV “depositiones testium” publico instrumento consignatas transmiserunt. Has summus pontifex cardinalibus Ricardo a Sancto Angelo et Iohanni a Sancto Nicolao in Carcere examinandas tradidit. Qui censuerunt formam iuris in omnibus accurate servatam non fuisse. Quapropter summus pontifex litteris 2 dec. 1250 Constantino [Ex Ordine Fratrum Praedicatorum, electus vertente anno 1249 vel an. 1250, defunctus an. 1257. Ughelli, Italia sacra, t. I, p. 1470.] episcopo Urbisveteris, qui Rainerio successerat, et Gualcherino episcopo Suanensi et Cittadino priori Sancti Iohannis praecepit ut testes denuo citatos audirent et pro re nata nova etiam testimonia colligerent [Litterae Innocentii IV apud Sbaralea, Bullarium Franciscanum, t. I, p. 561.] . Hi videntur Urbeveteri in ipso loco commissa sibi inquisitione tempestive perfuncti esse. Sed de miraculis quae alibi contigisse ferebantur ipsi legati, cum aliis causis tum bellis et incommodis itinerum prohibiti, percontari non potuerunt. Itaque cum res moram traheret, Innocentius IV die 24 martii 1252 litteris apostolicis potestatem iisdem fecit curandi ut sive per locorum ordinarios sive per abbates Ordinis Cisterciensis et priores Fratrum Praedicatorum cognitionem instituerent iis in locis ad quos legati ipsi accedere non possent [Sbaralea, t. c., p. 599.] . Num id factum sit, e documentis non liquet. Nam nullum testimonium ad nos pervenit quod videatur hac via comparatum fuisse.

[3] [Sancitum eius cultum] Neque ex ipsis documentis certo novimus num legati testimonia a se recognita vel denuo collecta ad summum pontificem detulerint. Videtur tamen hac cognitione Sanctae Sedis religioni satisfactum fuisse. Et re quidem vera die 14 iunii 1257 Alexander papa IV ad episcopum Urbevetanum Constantinum litteras dedit in haec verba: Alexander episcopus servus servorum Dei, venerabili fratri .. episcopo Urbevetan. [eius reliquiarum elevatio] salutem et apostolicam benedictionem. Intelleximus corpus bon. memor. fratris Ambrosii de Ordine Fratrum Minorum apud Urbemveterem requiescere in loco fratrum eiusdem Ordinis indecenti. Cupientes proinde ut in loco ipsorum fratrum decentiori ob divinam reverentiam et sua eiusdem merita recondatur, fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, quatenus una cum clero tuo ad locum predictorum fratrum accedens, supradicti fratris corpus in locum predictum, ubi discretioni tue, de consilio ipsorum fratrum decentius visum fuerit, transferas cum debita reverentia et honore. Nos etiam de gratia speciali concedimus, ut die translationis eiusdem dumtaxat possit divinum officium in loco dictorum fratrum, excommunicatis exclusis, solemniter celebrari, interdicto, cui terra illa supponitur [Excommunicationem et 1000 marcarum multam Narniensibus et Urbevetanis Alexander IV, litteris 14 maii 1257 datis, imposuerat, nisi ab incursionibus in Tudertinos cessarent. Quam sententiam idem pontifex d. 29 sept. eiusdem anni relaxavit. L. Fumi, Codice diplomatico della citta d'Orvieto (Firenze, 1884), pp. 213, 217.] , non obstante. Datum Viterbii, XVIII kal. iulii, pontificatus nostri anno tertio [Apud Sbaralea, Bullarium, t. II, p. 223 “ex autographo nostri conventus S. Francisci Urbisveteris”.] . De ipsa translatione nihil memoriae proditum est. Verum ex omnium hagiographorum et historicorum testimoniis constat in ea ecclesia honorifice custoditas fuisse B. Ambrosii reliquias.

[4] [sola ostendit.] Quae cum ita sint, de sanctitate B. Ambrosii aliquod summi pontificis iudicium intercesserit necesse est. Sed neque istius iudicii neque iteratae illius inquisitionis anno 1250 institutae, scripta memoria ad nos pervenit. Certe saec. XVIII in conventu Fratrum Minorum Urbevetano documenta ad fratrem Ambrosium spectantia nulla a Gulielmo Della Valle recensita sunt praeter sequentia: “Cinque bolle per l'ordinazione de' processi del B. Ambrogio da Massa, incominciati l'anno 1240, cioe una di Gregorio IX, tre d' Innocenzo IV, e una di Alessandro IV. E' dei detti processi un competente rotolo di pergamene contenenti i miracoli del servo di Dio, e tra questi la guarigione di un infermo de male detto della lupa [[G. Della Valle], Storia del duomo d'Orvieto (Roma, 1791), p. 81.] .”

[5] [In quaestionis instrumentum,] Eius modi “rotulus” servatur nunc in archivo civitatis Urbevetanae. Clarissimi viri Alcestis Moretti sacerdotis, chartophylacis civitatis, beneficio nobis contigit ut hoc insigne volumen coram inspicere et exscribere possemus. Constat assutis 13 foliis pergamenis, latis circiter 0m,29 vel 0m,33 quorum longissimum ad 0m,78 pertingit, brevissimum ad 0m,37. Explicati voluminis longitudo non minus 8m,25 est. Exaratum est aequabili scriptura eaque satis densa. Versus circiter 0m,23 vel 0m,25 longi sunt, et quattuordeni fere numerantur in 0m,10. In cornu sinistro primi folii, funiculo alligatum est pittacium membraneum in quo manus recentior haec inscripsit: 1240 7bre 22 – 8bre 31, 1241 Febbraio 16. Scilicet his numeris signari crediti sunt dies ambo in quibus auditi fuerunt testis primus et postremus. Uterque tamen ex ipso volumine corrigendus est. Gravius etiam lapsus est qui saec. XIV in averso folio primo inscripsit: Miracula fratris Ambrosii de Ordine Minorum 1242. Is enim non die sed toto anno erravit. In eodem folio ad oram inferiorem legitur manu XVII saec. exaratum: Esame de' testimonij e processo fabricato per la canonizazione delli BB. Ambroggio e Morico dell' ordine di San Francesco, li corpi de' quali stanno nella chiesa di do San Francesco in questa citta d'Orvieto. Neque haec mentio errore vacat; nam de B. Morico nunquam videtur cognitio iuridica instituta fuisse. Fortasse qui hanc mentionem ascripsit, idcirco deceptus est quod de B. Ambrosio primus interrogatus fuit B. Moricus. In eodem averso folio, propius ad marginem extremum maculae cernuntur quae scripturae speciem referunt. Nempe eo loco membrana atramentum ebibit quattuor versuum ex epistula Gregorii IX, qui in ipso textu prope eluti sunt. In averso secundo folio legitur lemma: Miracula SS. Ambrosii et Morici. In parte eiusdem inferiori versibus transversis saec. XVII ascriptum est: 444. Parechi estrati (?) di miracoli delli beati Morico et Ambrossio. Intrapresse (?) 1242.

[6] [cuius exemplum authenticum] Ad rem quod spectat, unumquodque folium, excepto dumtaxat primo in quo non scriptum est nisi inquisitorum prooemium et epistula Gregorii IX, concluditur formula in qua Rainerius Guidonis notarius apposito signo testatur superiora scripta esse “de mandato” inquisitorum et in eorum praesentia. Singula fere folia complectuntur omnia testimonia excepta eo die qui initio folii signatus est, nisi rerum copia maius quoddam spatium necessarium fecit, ut contigit die 15 iunii et 6 augusti, in quibus postrema testimonia in folium sequens nonnihil incurrunt. Contra postremo folio, in quo absolvitur dies 6 aug., adiecta particula residua ex die 14 aug., qui suo loco folium integrum complet, solidi comprehenduntur dies 31 oct. 1240 et 16 febr 1241. Ordo foliorum in seriem dierum perfecte non quadrat: primus occurrit dies 22 septembris an. 1240, quem continuo sequitur dies 14 augusti, fortasse quod in utroque hoc die, sicut in proxime sequenti die 14 iunii, excepta sunt testimonia quae ad vitam beati spectarent, dum alia testimonia omnia in miraculis post mortem patratis fere versantur. Reliqui autem dies hoc ordine se excipiunt: anno 1240 iunii 14, 15, 16, iulii 18, iunii 12, iulii 14, 19, 23, augusti 6, 14, octobris 31; anno 1241 februarii 16. Inde a fol. 4 (14 iunii) ad unumquodque miraculum ascriptum est in margine nomen: Miraculum, et ad singulos testes littera t in ora folii exteriore. Volumen, etsi scriptoris calamus satis crebro haesitavit, non tamen videtur postea fuisse correctum; verba quae desunt manu posteriori addita non fuerunt; liturae haud infrequentes in ipsa scriptione ex tempore factae sunt. Notarius Rainerius lingua utitur minime accurata et emendata; barbaras dicendi formas admittit quae, ut nos monuit v. d. Moretti, hodieque ab Urbisveteris indigenis usurpari solent, quales sunt: frabicare pro fabricare, frebuarius pro februarius, pungnum pro pugnum, mangnus pro magnus, stringnere pro stringere; commedere, obbedire, reddire, pro comedere, obedire, redire cet.; Francisscus pro Franciscus, pisscis pro piscis, consumare pro consummare, agustus pro augustus, cadela pro candela, ussor pro uxor, flussus pro fluxus, digneretur pro dignaretur, aprelis pro aprilis, aier pro aer, quadrigesimus pro quadragesimus, inmago pro imago, sonnus pro somnus, abstantes pro adstantes, admittere pro amittere; impartu pro in partu, impectine pro in pectine, impiga pro in piga. Haec et similia in edendo textu correximus, tacite ut plurimum; originalem quamque scriptionem in ima pagina semel tantum indicavimus ubi primum ea occurrebat.

[7] [unum superest,] Vix ullus est ambigendi locus quominus chirographum archivi Urbevetani ipse sit “rotulus” quem Gulielmus Della Valle in conventu Fratrum Minorum asservari testatus est. Praeter hoc exemplum alia exstiterint necesse est. Gregorius papa IX praeceperat ut inquisitionis tabulae in duobus vel tribus religiosis locis servarentur [Processus, num. 2, infra.] . Et re quidem vera anno 1339 Iacobus Tutii notarius, qui libros et instrumenta recensuit Urbeveteri asservata in ecclesia Sancti Iohannis de Platea, memorat rotulum cartarum in quo continentur miracula facta per B. Ambrosium. De quo ait: est quidem rotulus cartarum pecudinarum maximus in quo apparent multa miracula facta per B. Ambrosium de Ordine Fratrum Minorum. Et sunt ibi sigilla plurium episcoporum [Apud Muratori, Rerum Italicarum scriptores, ed. 2a, t. XV, pars V, p. 117.] . Cum autem hodiernum volumen archivi Urbevetani nullum vestigium prae se ferat praedictorum sigillorum, v. d. Ludovicus Fumi apposito numero annorum innuit alterum hoc volumen fuisse perscriptionem secundi processus anno 1252 habiti [Ibid.] . Quo iure, ipse viderit; nos unum notamus, istud volumen a nostro alium esse. Praeterea in Dialogo de Gestis sanctorum Fratrum [Dialogus de gestis sanctorum Fratrum Minorum auctore Fr. Thoma de Papia ex integro edidit P. Ferdinandus M. Delorme O. F. M., Quaracchi, 1923. Dialogi partes historicas primus ediderat P. Leonardus Lemmens, Dialogus de vitis sanctorum Fratrum Minorum, Romae, 1902 (= Fragmenta Franciscana, I).] quem P. Ferdinandus Delorme a Thoma de Papia circa annum 1245 compositum opinatur, elogium B. Ambrosii, quod certe descriptum est ex processu canonizationis anni 1240, quattuor miracula memorat (num. 4, 26, 35, 53), quae in Urbevetano volumine non leguntur. Haec tamen ex tabulis inquisitorum deprompta sunt; nam Thomas de Papia, vel quisquis Dialogum scripsit, ad narrationes 4, 26, 35 conceptis verbis annotat haec miracula a iuratis testibus relata fuisse; atqui ante annum 1250 nulla certe cognitio habita est praeter eam cuius perscriptio in “rotulo” Urbevetano continetur.

[8] Volumen Urbevetanum hactenus ineditum est. Eius argumentum italica lingua breviter exposuit v. d. L. Fumi in Miscellanea Francescana [T. I (1886), pp. 77 – 81, 129 – 36.] . Attamen ipsum chirographum luce haud indignum videtur, cum unum exhibeat ex antiquissimis processibus canonizationis qui typis editi sint. In ordine enim temporum primus occurrit, an. 1220, processus S. Hugonis Lincolniensis, cuius pauca specimina protulit Iacobus Dimock e codice inedito Musei Britannici [James F. Dimock, Giraldi Cambrensis opera, t. VII (London, 1877),p. 188 – 192 (= Rerum Britannicarum medii aevi scriptores, no 21).] ; dein, an. 1234, processus S. Dominici, qui in Actis Sanctorum editus est [Aug. t. I, p. 632 – 44.] ; tandem, an. 1235, sanctae Elizabeth Hungariae reginae, editus an. 1908 ab Alberto Huyskens [Quellenstudien zur Geschichte der hl. Elisabeth Landgräfin von Thüringen (Marburg, 1908), p. 110 – 40.] . Quartus igitur videtur is quem nunc edimus.

[9] [refunditur quicquid de B. Ambrosio narratur] Ex hoc unico fonte fluxerunt mentiones omnes beati Ambrosii quae in litteris hagiographicis occurrunt. Harum omnium plenissima ea est quae legitur in Dialogo de Gestis sanctorum Fratrum Minorum [Op. c., p. 132 – 88. Cf. supra, num. 7.] ; qui, ut in prooemio operis dicitur, [in Dialogo SS. Fratrum Minorum] compositus fuit iussu fratris Crescentii Ministri Generalis Fratrum Minorum (1244 – 1247). Etsi igitur conspectus vitae B. Ambrosii qui in Dialogo insertus est brevi tempore compositus fuit post illius obitum, non videtur tamen scriptor operis proprio usu et consuetudine B. Ambrosium ipse novisse. Certe in sua narratione nusquam aperte significat se testem oculatum fuisse. Uno tantum loco, postquam vaticinium rettulit quo beatus mortem sibi instare praedixit, subicit Dialogi scriptor: Quae omnia sicut a servo Dei ventura per ordinem sunt praedicta, sic nimirum operis attestatione sequentis oculata fide cognoscimus adimpleta [Op. c., p. 137.] . Itaque eventus quo beati vaticinium comprobatum est ante oculos cuiusdam contigit, sed ante suosne an alienos, narrator nullo pacto significat. Neque in operis sui praefatione hagiographus se narraturum pollicetur quae etiam ipse vidisset. Immo vero aperte profitetur se relaturum “ea potissimum, quae vel de mandato summi pontificis coram disquisitoribus per sedem apostolicam delegatis fideli narratione deposita et examinatione testium diligenti pariter approbata sunt ac per manum publicam annotata, sive etiam fratrum nostri Ordinis adhuc superstitum veridica mihi relatione comperta [Op. c., p. 3.] .” Haec Dialogi scriptor. Et revera ex alienis testimoniis eum de B. Ambrosii vita exposuisse nemini dubium videbitur qui illius narrationem conferre volet cum documento quod infra edituri sumus [Postquam B. Ambrosii vitam paucis perstrinxit (p. 133 – 38) et litteras Gregorii IX exscripsit (p. 138 – 41), e miraculis quae documento nostro continentur haec recenset et hoc quidem ordine: 74, 89, 82, 38, 90, 91, 22, 51, 48, 73, 26, 59, 25, 92, 43, 28, 20, 67, 13, 49, 44, 32, 30, 31, 53, 45, 29, 60, 78, 41, 16, 85, 66, 15, 37, 64, 27, 80, 75, 46, 47, 39, 71, 40, 56, 17, 21, 23, 18, 62, 65.] . Ceterum Dialogo adversa fata fuerunt; cuius unicum exemplar ante viginti quinque annos in Museo Borgiano Romae repertum est. Hagiographi posteriores illum quidem exstitisse norunt, sed ex iis paucissimi eum legisse videntur [F. Delorme, Dialogus, p. XVII – XXI.] . [et alibi.] Quae in eo de B. Ambrosio narrata erant in luce, sublustri illa quidem, collocata sunt a Bartholomaeo Pisano qui in Conformitatum libro VIII [T. c., p. 249 – 50.] Dialogi narrationem de B. Ambrosio, celato fonte, partim exscripsit partim contraxit. Aliqui tamen locos nonnullos in Bartholomaei epitome omissos ex ipso Dialogo hausisse credendi sunt, e quibus praecipue nobis noti sunt Rodulphius Tossinianus [Historiarum seraphicae religionis lib. I (Venetiis, 1586), p. 73; cf. p. 259v.] et Waddingus [Annales ad an. 1236, num. VI – VIII.] sive potius Marianus Florentinus, quo auctore usus est Waddingus.

[10] [B. Ambrosius] Itaque ex istis libellis, qui in unicum documentum quaqua via toti refunduntur, nihil ad informandam B. Ambrosii historiam extundi potest. Quae ex ore testium de vita beati accipimus pauca sunt neque admodum clara. In Dialogo [P. 133.] quidem et in Libro Conformitatum [P. 249.] legitur eum originem duxisse de Massanae civitatis partibus. [cur dictus Massanus.] Id certe in nullo testimonio dictum fuit. Itaque interrogari potest num B. Ambrosio locus natalis fuisse Massa creditus sit, quod communiter Ambrosius de Massa appellatus fuerit. Iamvero huius appellationis origo haec esse potest, quod Massae beatus in Ordinem Minorum ascitus fuit. Utcumque se res habet, e testium responsis constat per tres annos antequam religionem ingressus sit, beatum Cetonae habitasse ibique plebani munere functum esse. Neque dicta fratris Morici et fratris Tobiae admodum accurate refert scriptor Dialogi, [Ad meliorem frugem se convertit,] cum ait beatum ab adulescentia vitam duxisse piam et Deo devotam [P. 133 – 134.] . Praedicti enim testes satis perspicue innuunt iuveni clerico vivendi genus reducendum fuisse ad “formam ecclesiasticam” [Processus, num. 4, 5, infra, p. 572 – 73.] . Quod fecit anno 1222, postquam fratrem Moricum Cetonae verbum Dei praedicantem audivit. Triennio postea, Cetonam iterum advenienti eidem fratri Morico se paratissimo cum animo obtulit et ab eo in Ordinem exceptus est. De hoc reditu ad bonam frugem nihil in Dialogo refertur, in quo ne nomen quidem fratris Morici memoratum est. Hic tamen Moricus non alius videtur esse quam venerabilis frater Moricus qui in Ordine Minorum inter beatos habetur et cuius ossa in conventu Urbevetano una cum beati Ambrosii reliquiis asservantur. [hortante fr. Morico.] Etenim in Catalogo sanctorum Fratrum Minorum, qui circa annum 1335 editus est, haec mentio habetur: In Urbeveteri frater Ambrosius, vir sanctus, multis miraculis claruit. Frater Moricus, magister fratris Ambrosii prefati [Catalogus sanctorum Fratrum Minorum quem scriptum circa 1335 edidit notisque illustravit fr. Leonardus Lemmens (Romae, 1903), p. 13 (= Fragmenta Franciscana, III).] . Bartholomaeus Pisanus [De conformitate, t. c., p. 250.] et Chronicon XXIV Generalium [In Analecta Franciscana, t. III (Quaracchi, 1897), p. 265.] , hic ut alias persaepe, Catalogi mentionem referunt. Num idem Moricus fuerit Moricus ille Parvulus, qui inter duodecim primos discipulos S. Francisci recensetur, certo documento non constat. Bartholomaeus Pisanus, in descriptione provinciarum Ordinis Minorum quam Conformitatum libro XI inseruit, haec indubitanter asseverat: Locum de Urbeveteri, in quo inter alios praedicatores excellentes ibidem praedicavit frater Ambrosius, qui plures mortuos suscitavit et frater Moricus, unus de beati Francisci duodecim sociis, sanctis exemplis et miris [Op. c., p. 516.] . Eadem, paulo tamen cautius, libro VIII, in provincia Romana: In Urbeveteri iacet frater Moricus, magister praefati fratris Ambrosii et sanctus ac, ut puto, socius unus de sociis beati Francisci [Op. c., p. 250.] ; et rursus, eodem libro, inter fratres qui de provincia fuerunt beati Francisci, de quibus ubi iaceant nulla est mentio aut memoria, memorat fratrem Moricum, nisi quod creditur quod sit ille qui in Urbeveteri iacet;… qui omnes fuerunt sanctitate clarissimi et primi socii beati Francisci; qui ubi iaceant non habetur, nisi velimus dicere quod iaceant in Sancta Maria de Angelis vel in Assisio [P. 243.] . Contra Chronicon XXIV Generalium Moricum hunc ab altero distinguit, siquidem illum Urbeveteri, alterum Assisii quiescere affirmat [T. c., pp. 265, 252.] . Multo etiam obscurius est num Moricus ille Parvulus idem sit “Moricus olim de Ordine Cruciferorum”, qui discipulus S. Francisci factus est postquam ab eo valetudo ei restituta fuit [Bartholomaeus de Pisa, t. c., pp. 19, 59, 250 – 51; Chronicon XXIV Generalium, t. c., pp. 252, 253 cum annot. 2. Cf. Arturus, Martyrologium Franciscanum, ad d. 30 martii, p. 138.] . Plenius hanc quaestionem investigare huius non est loci; verum dubitari non potest quin unus idemque Moricus beatum Ambrosium ad clericale officium reduxerit et post eius obitum in processu anni 1240 Urbeveteri primus testis interrogatus sit.

[11] [Quibus in locis deversatus,] Praeter urbem Massam in qua Ordini S. Francisci se addixit, e testium narrationibus resciscere possumus loca alia nonnulla in quibus commoratus est, etsi quo tempore in unoquoque eorum habitaverit vel deverterit non perspicitur. Frater Stephanus quattuor mensibus eius consuetudine usus est in Gillo [Processus, num. 6, infra, p. 574.] , quem locum putat v. d. A. Moretti esse conventum Lilii prope Vulsinios; illo tamen nomine conventum Fratrum Minorum Vulsiniis alibi non legimus appellatum. Tennini (?) in dioecesi Urbevetana, “ubi est ecclesia fratrum Minorum”, Ambrosius confessarium habuit fratrem Pandulphum [Num. 7, p. 574.] . Mensibus etiam aliquot Montedonico vixit cum fratre Fatio [Num. 10, p. 574.] . Sed admodum verisimile est e 15 annis per quos vixit in Ordine Fratrum Minorum maximam partem Urbeveteri exactam fuisse. Neque enim videtur eius memoria ulli alii certo loco inhaesisse. A quanto tempore iam exstaret conventus Minorum Urbevetanus quando Ambrosius in eo defunctus est, in historiis certo non comperitur. Sed ante annum 1227 iam apud Urbemveterem Fratres S. Francisci sedem fixerant, siquidem episcopus Rainerius in Chronico manuscripto, quod in archivo Urbevetano legit P. Angelus Fontanieri [Della chiesa di S. Lorenzo in Vineis presso Orvieto, in Miscellanea Francescana, t. IV (1889), p. 176.] testatur Fratres Minores in urbem suam episcopalem advenisse, ecclesiam regente decessore suo Capitaneo (1212 – 1227). Prima domus eorum videtur sita fuisse ad Sanctum Petrum in Vetere; sed anno 1240 vel non multo ante in urbe interiore ecclesiam et conventum S. Francisci aedificare coeperunt [“Eodem anno [1240] ecclesia sancti Francisci de Urbeveteri fundata est.” Annales Urbevetani, ap. Muratori, Rerum italicarum Scriptores, t. XV, pars V (Citta di Castello, 1906), p. 150; cf. p. 131, annot. 2. Die 17 martii 1240 Gregorius IX, “cum… Fratres Ordinis Minorum… ecclesiam in civitate Urbevetana et domos eorum usibus opportunas aedificare coeperint ad honorem sancti Francisci”, 40 dierum indulgentiam impertiit fidelibus qui eleemosynas in hoc opus conferrent, Sbaralea, t. I, p. 274. Mense maii eiusdem anni Rainaldus quidam Floremantis B. Ambrosium pro sanitate uxoris exorans vovet se daturum “unum fornellum calcine pro eius ecclesia construenda.” Alius quidam Benecasa Amidei, d. 12 augusti “super eius sepulchrum, pro muritio dicte ecclesie faciendo posuit 10 solidos.” Processus, num. 29, 91, infra, pp. 585, 607. Consecrata fuit ecclesia a Clemente IV anno 1266. Annales Urbevetani, t. c., p. 131.] . B. Ambrosius divino admonitu cognovit fore ut ad Sanctum Petrum in Vetere mitteretur, ibi aegrotus decumberet et inde Urbemveterem translatus eo loco moreretur “ubi sperabant fratres ecclesiam fabricare” [Processus, num. 5, infra, p. 573.] .

[12] [quo anno] B. Ambrosii obitum ad an. circiter 1236 referunt plerique hagiographi [Marianus de Florentia, Compendium chronicarum ordinis FF. Minorum, in Archivum Franciscanum historicum, t. II (1909), p. 103; Wadding, Annales, l. c.; Arturus, l. c.] ; ad an. 1251 unus Hueber [Menologium, p. 2121.] . Verum in utroque numero certus est error; nam e processu canonizationis liquido constat Ambrosium e vita cessisse anno 1240. De die qui eius aetatis supremus fuit, [et die] haec indicia colligi possunt. B. Ambrosius obiit feria tertia hebdomadis, ut constat e testimonio dominae Orvetanae, cuius filius sanatus fuit “sequenti die post [Ambrosii] migrationem, die mercurii” [Processus, num. 73, infra, p. 601.] . Obiit mense aprili; etenim Christophanus testis qui an. 1240 die 23 iulii interrogatus est, se a morbo sanatum esse asseverat “de mense quo [B. Ambrosius] migravit”; quod testis alter, de eodem miraculo verba faciens, distinctius significat contigisse “de mense aprilis proxime praeteriti” [Num. 74, p. 602.] . Itaque eligendus est dies mensis 3, vel 10, vel 17, vel 24. Excluditur hic postremus; nam domina Agnese “sexto die post migrationem bone memorie beati viri” votum emisit, et sanitatem consecuta est “ante tertium diem post votum factum … et hoc fuit de mense aprilis” [Num. 35, p. 589.] . Cum autem in aliis testimoniis legantur miracula contigisse “de mense maii, tempore migrationis bone memorie” [Num. 18, 19, 21, 32, 46.] , probabilius est mortem beati contigisse die 17 aprilis propius finem quam initium mensis aprilis. [obierit.] Quomodo factum sit ut vir venerabilis, mense aprili defunctus, in menologiis commemoretur ad d. 10 novembris [Arturus, l. c., Hueberus, l. c., Hagiologium Italicum, t. II, p. 288.] , hactenus explicatum non fuit. Fortassis die 10 novembris reliquiae beati viri in ecclesiam Sancti Francisci, congruenter praecepto Alexandri IV, translatae fuerunt. Itaque vitae B. Ambrosii chronotaxis hoc circiter modo informari potest. Anno 1222 Ambrosius iam clericus aetatem habebat qua ex canonibus curam ecclesiae suscipere poterat. Tribus annis plebanus Cetonae fuit. Anno 1225, postquam ad meliorem vitam adhortatione fratris Morici conversus erat, in Ordinem S. Francisci ingressus est, in quo vixit annos 15. Obiit die 17 aprilis anni 1240.

[13] [Cultus.] Iam ante mortem beatus Ambrosius in magna erat opinione sanctitatis apud cives Urbevetanos. Statim atque nuntius increbruit eum graviter aegrotum esse, ad eum infirmos adduxerunt quos curaret, et frequentia populi domum replevit. Miracula undecim contigerunt “eo die quo migravit” [Num. 14, 15, 28, 44, 60, 61, 69, 79, 84, 89, 92.] , ex quibus duo prima ante extremum eius halitum; alia tria postridie [Num. 48, 73, 80.] . In ecclesia tanta fuit fidelium multitudo ut qui ad eius feretrum pervenire vellent non sine labore viam sibi aperire possent. Iam tum supplices ad eius tumulum imagunculas cereas se allaturos vovebant, quod et reapse ilico fieri coeptum est. De eius sanctitate in vulgo tam certo constabat ut fideles qui eius implorabant auxilium sponderent se quotannis “in eius festivitate” certum opus pium praestituros [Num. 43, 51, 66, 70.] ; neque pauci alii se ad eius obsequium in reliquam aetatem mancipatos voluerunt. Una cum precatione aegrotis iam tum adhiberi solebat “particula eius cape” [Num. 25.] , fortassis illius vestis quae hodieque in sacrario ecclesiae Sancti Francisci asservatur. Ex aegrotis aliquis, qui ad feretrum sancti accedere non potuerat, convaluit accepto pulvere e loco ubi lotum fuerat sacrum cadaver [Num. 48.] . In processu narrata sunt miracula non minus 81, quae pleraque civibus Urbevetanis contigerunt, et quidem in ipsa urbe; 10 tamen in vicinis locis patrata referuntur. Inter signa pietatis quae sancto exhiberi solebant notatu dignae sunt piae vigiliae quae per totam noctem ad illius sepulcrum agebantur. Nunquam videtur Urbevetanorum affectus in B. Ambrosium refrixisse. Ecclesia Sancti Francisci, in qua eius reliquiae servabantur, a quibusdam appellari coepta est ecclesia SS. Francisci et Ambrosii, immo etiam unius Sancti Ambrosii [[Della Valle], Il Duomo d'Orvieto, p. 28; Fumi, in Miscellanea Francescana, t. c., p. 77; cf. Bullam Alexandri IV, 18 iul. 1256, ap. Sbaralea, Bullarium, t. II, p. 148; Muratori, Rer. ital. script., t. c., p. 131, annot. 2; Processus, num. 34, infra, p. 588.] . Anno 1308 Civitas Urbevetana constituit ut quotannis in festo B. Ambrosii cereum offerretur, quod decretum anno 1316 innovavit [Fumi, l. c.] . B. Ambrosius nominatur in Catalogo sanctorum Fratrum Minorum an. 1335 conscripto [Ed. Lemmens, p. 13.] . Saec. XVI Rudolphius Tossinianus ex Ordine Minorum, qui in domibus sui ordinis crebro deversatus erat, testatur B. Ambrosium sua aetate Urbeveteri in magna veneratione haberi [Historiarum Seraphicae religionis, lib. II, fol. 259v.] . Anno 1773, quando nova molitione refecta est ecclesia, supra portam titulus positus est in quo inter praecipuas laudes huius templi memoratur id esse sacris exuviis BB. Ambrosii, Morici, Seraphini et Leonardi augustius effectum [T. Piccolomini Adami, Guida storico-artistica della citta di Orvieto (Siena, 1883), p. 151.] . Nostra etiam aetate postquam ecclesia Fratribus Minoribus adempta est, B. Ambrosii exuviae sub altari maiore religiose servantur eiusque vestis interdum sollemniter venerationi fidelium exhibetur.

PROCESSUS CANONIZATIONIS B. AMBROSII MASSANI

Ambrosius Massanus confessor Urbeveteri (S.)

E volumine pergameno tabularii civitatis Urbeveteris (= R). Cf. Comm. praev. num. 5, 6.

[1] [Prooemium quaesitorum.] In nomine Domini. Amen. Anno eius millesimo ducentesimo quadragesimo [quadrigesimo R semper.] , indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni. Cum Patris eterni pietas ad honorem sui nominis ad sepulchrum recolende memorie fratris Ambrosii de ordine Fratrum Minorum in civitate Urbevetana multa faciat miracula gloriosa, nos Rainerius miseratione divina Urbevetanus et Gualkerinus Suanensis episcopi et Cittadinus prior Sancti Iohannis de Platea [Plathea R non raro.] Urbevetanus [De his episcopis et priore cf. Comm. praev. num. 2, supra, p. 567.] , receptis litteris nuper nobis a domino papa transmissis super inquisitione dictorum miraculorum diligentissime facienda, ipsam inquisitionem, ascitis nobis viris religiosis, iuxta formam nobis traditam facere procuravimus, tam dicta illorum quibus Dominus per merita fratris Ambrosii beneficium contulit quam dicta testium super hiis ad fidem plenissimam productorum cum omni diligentia examinantes, per manum Rainerii notarii scribi fecimus et signari et sub nostris sigillis ea servari fecimus, prout in litteris domini pape nobis transmissis continebatur, quarum litterarum tenor talis est.

[2] [Litterae Gregorii IX.] “Gregorius episcopus servus servorum Dei, venerabilibus fratribus .. Urbevetano et Suanensi episcopis et dilecto filio priori Sancti Iohannis de Platea ordinis sancti Augustini [Agustini R.] Urbevetano, salutem et apostolicam benedictionem. Dei [illa (?) R; Dei Dialogus, ed. Delorme, p. 139, et Sbaralea, Bullarium Franciscanum, t. I, p. 280.] sapientia [corr., prius sapientiam R.] qui Ecclesiam suam ineffabilibus [inefabilibus R.] renovat sacramentis ut virtutis sue potentiam mirabiliter manifestet et salutis nostre causam misericorditer operetur, fideles suos quos coronat in celis frequenter etiam honorat in terris, ad eorum memoriam signa faciens et prodigia per que pravitas confundatur 〈heretica [verbum evanidum supplev. ex Dialogo et Sbaralea.] 〉, et fides catholica confirmetur. Nos ergo quas possumus Patris eterni Filio gratiarum referimus [referrimus R.] actiones quod in diebus nostris ad honorem et gloriam sui nominis et ut devotionis affectum multiplicet, eius sanguine pretioso redemptis 〈innovat [verbum evanidum supplev. ex Dialogo et Sbaralea.] 〉 signa et miracula potenter inmutat, faciens illos corruscare miraculis qui fidem catholicam corde ore et opere tenuerunt. [Eccli. 36, 6.] Sicut nostri [an legendum: enim, ut habent Dialogus et Sbaralea?] dilecti filii [con add. dein del. R.] Consilium et populus Urbevetanus nobis suis litteris intimarunt, virtutum Dominus tantam pie memorie fratri Ambrosio de ordine Fratrum Minorum contulit gloriam, quod tot et tantis corruscat miraculis ut dignum [dingnum R.] sit eius inter alios sanctos invocari [sul add. dein del. R.] subfragia precibus humilibus et devotis. Quare a nobis suppliciter petierunt ut super hiis que per ipsum divina pietas operatur testimonia recipi faceremus. Verum quia in tam sancto negotio non est nisi maturitate et gravitate previa procedendum, discretioni vestre, de qua in Domino fiduciam [bis scriptum R.] plenam gerimus, per apostolica scripta mandamus quatenus, ascitis vobis viris religiosis Deum timentibus, de operibus et miraculis dicti fratris iuxta formam quam vobis sub bulla nostra mittimus diligentissime inquirentes, depositiones testium receptorum in duobus vel tribus religiosis [lol add. dein del. R.] locis sub sigillis vestris servari faciatis inclusas usque ad nostre beneplacitum voluntatis [corr., prius voluntatatis R.] . Datum Laterani, VI kalendas iunii [VI idus iunii, scribit Wadding, Annales, ad an. 1240, no IV, et post eum Sbaralea, Bullarium, t. I, p. 281. In regestis pontificiis (L. Auvray, Les registres de Gregoire IX, Paris, 1910, t. III, p. 239, annot. 2) idem dies legitur, sed ex correctione. VI kal. iunii habet Dialogus, ed. Lemmens, p. 55; XI kal. iunii ed. Delorme, p. 141.] , pontificatus nostri anno quartodecimo.

[3] [Forma examinandi.] “Testes legitimos [legittimos R.] quos super vita et conversatione ac miraculis recolende memorie fratris Ambrosii debetis recipere, prius ab eis prestito iuramento, diligenter examinare curetis et de omnibus que dixerint interrogetis eosdem: quomodo sciunt, quo tempore, quo mense, quo die, quibus presentibus, quo loco, ad cuius invocationem et quibus verbis interpositis, et de nominibus [omnibus R; nominibus Dialogus, Sbaralea, Auvray, Registres de Gregoire IX, t. III, p. 239.] illorum circa quos miracula facta dicuntur, et si eos ante cognoscebant, et quot diebus [viderunt add. dein del. R.] ante viderunt eos infirmos, et quanto tempore fuerunt infirmi, et quanto tempore visi sunt sani, et de quo loco sunt oriundi; et interrogentur de omnibus circumstantiis diligenter et circa singula capitula fiant ut expedit questiones premisse. Series testimonii et verba testium fideliter redigantur in scriptis [Formula usitata in plerisque processibus illius aetatis. Cf. processum B. Simonis de Collazone, Wadding, Annales, ad an. 1240, no VI, p. 35.] .”

[4] In nomine Domini. Amen. Ac eodem anno et indictione prefata, die nono, exeunte mense septembris [setembris R.] , fratres testes qui iuraverunt super vita et conversatione et bonis operibus bone memorie beati Ambrosii [Ambrossii R.] .

[Testimonium fr. Morici] Frater Moricus [Cf. Comm. praev. num. 10, supra, p. 569.] de ordine Fratrum Minorum testis iuratus. Dicit autem suo iuramento quod cum quadam vice ad castrum quod vocatur Cotone [Ut videtur, Cotone di Maremma, in Tuscia (prov. di Grosseto, mand. di Scansano).] accessisset, ibidem viam salutis annuntians, beatus Ambrosius vir Dei affuit predicationi [predicationis R.] audiens toto corde. Finito vero sermone, accessit ad fratrem Moricum compuncto corde querens penitentiam de peccatis. [de Ambrosii conversione,] Et committens eum cuidam sacerdoti, qui frater Rainerius vocabatur, post iniunctam penitentiam ad fratrem Moricum rediit [reddiit R hic et saepe.] postulans quid ipsum vellet facere propter Deum. Et ab ipso accepto consilio ut ad clericatus officium reverteretur acquirens ecclesiam secundum formam ecclesiasticam cepit ducere vitam suam. Tertio vero anno frater Moricus ad partes illas rediens, cum audivisset vir Dei de suo adventu, [in ordinem Minorum ingressu,] ad ipsum citissime convolavit et sic eum ad ordinem recepit in civitate que Massa [Profecto, Massa Maritima seu Massa di Maremma, cf. Comm. praev. num. 1, supra, p. 566.] vocatur. Dicebat autem ille ante quam a fratre reciperetur se paratum esse ad omnia que sibi vellet precipere dictus frater, ita quod cum ab ipso reciperetur, preceptum ab eo suscepit 〈et〉 accessit ad propria cum duobus fratribus quos ipse dederat sibi, et sic quicquid habuerat, tam plebem quam omnia, libentissime dereliquit et suprascripta [(d. et s.) dereliquid et infrascripta R.] civitate postea est indictus. Ait quoque frater Moricus quod numquam aliquem 〈audierit〉 qui de vita et conversatione viri in seculo testimonium redderet maculosum nec ipsum infamaret de vitio criminali; postquam beati Francisci [Francissci R hic et saepius.] habitum suscepit in predictis [predicto R.] XIIII annis et plus usque ad finem perseverans se ipsum in virtutibus et bonis operibus totis precordiis Domino [revelavit add. dein del. R.] consecravit. [oboedientia,] Dicit autem quod tante fuit obedientie [obbedientie hic et saepius R.] ut numquam precepta sua in aliquo pretermiserit sed [set R hic et interdum.] die et nocte per aquas et nives, in fame et siti, in frigore et nuditate se [ad add. dein del. R.] ipsum ad obediendum interius et exterius colligebat; in officio devotissimus precipue Beate Virginis, [in B. Virginem pietate,] cum genuflexionibus illud idem agens, ita quod cum per viam publicam incederet dicendo Beate Virginis officium, ad terram genua inclinabat. [ieiuniis,] Ieiunia regule libentissime faciebat; vigilias apostolorum et sextam feriam in pane et aqua frequentissime ieiunabat; misericordie [misecordie R.] et compassionis viscera gerens ad infirmorum servitia erat sollicitus, [caritate erga infirmos] omnia que poterat devotissime ministrando. Infirmis autem fratribus erat ita sollicitus deservire quod missam frequenter derelinquens ut fratrum necessitatibus subveniret secularium domos propriis pedibus circuiens que invenire poterat devotissime afferebat; tamen missam relinquebat multotiens, quando poterat in terris celebrabat. Similiter secularibus pauperibus infirmantibus prout poterat subveniebat, ita quod de proprio loco ad eos accedebat cum suis medicaminibus ut eorum vulnera alligaret; [aliosque fratres,] fratribus etiam sanis toto studio ministrabat, coquinam fratrum faciens, paropsides [parasides R.] lavans, pro elemosina [ellemosina R hic et interdum.] vadens et quicquid poterat pro fratrum necessitatibus acquirendo, ita quod pedes multotiens scindebantur [scindebatur R.] propter frigus; quos cum acu et filo suebat et ceram [cera R.] sive sepum in illis scissionibus liquefaciebat, ut posset aliquatenus liberari. Castitate precipuus substinere non valens in vitio luxurie devolutos, [castitate,] mala sibi quantum poterat displicebant; si contingeret quod cum aliquo fratre turbaretur, [humilitate.] statim cum cordula ad collum in terram devolutus a fratre veniam devotissime postulabat. Orationi frequenter instabat peccata propria deplorando. In vita communi [comunis R.] secundum regulam fratrum in habitu et aliis despectus, ita quod bone operationis formam aliis ministrabat. Et sic vite sue militiam usque ad finem, faciente Domino, consummavit [consumavit R fere semper.] .

[5] [Testimonium fr. Tobiae] Frater Thobias de ordine predicto iuratus dixit quod cum quadam vice ivisset cum fratre Morico apud castrum quod vocatur Cotone, ibidem dictus frater Moricus annuntiavit verbum Dei, in qua predicatione affuit vir Dei. Idem dicit per omnia ut frater Moricus de conversione et habitus susceptione. Item dicit quod in omnibus regulam observabat in nuditate pedum, per nives et aquas, [de Ambrosii conversione, virtutibus] in frigore et siti. Item dicit quod tante fuit obedientie quod numquam precepta sibi facta aliqua pretermisit. Interrogatus quomodo scit predicta, respondit quod XIIII annis et plus cum eo est in ordine conversatus. In officio dicit quod erat devotissimus precipue Beate Virginis, cum genuflexionibus illud idem agens, ita quod cum per viam publicam incederet dicendo Beate Virginis officium, ad terram genua inclinabat. Dicit autem quod vidit eum virum bonum, honestum, castum, misericordem et despectum in vestimentis et gestis, patientem, humilem et caritativum [corr., prius caratativum R.] . Dicit etiam quod si aliquando cum fratre aliquo turbaretur, incontinenti cum cordula ad collum in terram devolutus a fratre veniam devotissime postulabat. Fratribus infirmis et sanis libentissime serviebat, coquinam similiter frequenter [faces add. dein del. R.] faciebat, pro elemosina hostiatim sepissime incedebat, et quicquid poterat pro fratrum necessitatibus requirendo, ita quod pedes sui propter frigus multotiens scindebantur; quos cum acu et filo suebat, et ceram sive sepum in illis scissionibus liquefaciebat ut posset aliquatenus liberari. Mala omnia sibi quantum poterat displicebant [dissplicebant R.] ; orationi frequenter instabat, peccata propria deplorando. [et prophetiae charismate.] Item dicit quod cum hoc anno iste testis et beatus Ambrosius irent de civitate [de add. dein del. R.] Urbevetana ad ecclesiam Sancti Petri in Metera [San Pietro in Vetere, comune di Fabro.] , tunc beatus Ambrosius voluit huic fratri dicere quedam verba. Sed pressus [presso R.] labore itineris et colloquio ambulantium, tunc non dixit. Unde secundo die quo incepit pati beatus Ambrosius, iste testis accessit ad eum dicens quod sibi diceret ea que dicere voluit dum esset in itinere cum eodem. Ipse respondit dicens: “Angelus meus annuntiavit mihi quod ego debebam poni in obedientiam apud Sanctum Petrum et ibi me infirmitas occuparet, et transferendus [transerendo R.] eram infirmus ad locum civitatis Urbevetane, ubi sperabant fratres ecclesiam fabricare [frabicare R.] . Et angelus ostendit mihi penas purgatorii orribiles et timendas, et dixit quod de eadem infirmitate eram ad Dominum [a domino R.] migraturus.” Item dicit quod eo die quo ipse de hoc seculo migravit excelleratus [forsan scriptum pro exhilaratus.] est faciem circa horam matutini [mattutini R hic et saepius.] et dictus frater requisivit si vidisset sanctum Franciscum. Respondit ipse 〈et〉 dixit: “Non”. Et si vidit aliquem angelum. Respondit ipse et dixit: “Frater, nimis interrogas.” Item dicit quod ipse tunc dixit mortem cuiusdam hominis Guilielmi tentoris, dicendo: “Mortuus est Guilielmus,” qui sibi sepius confitebatur sua delicta. Et unus ex fratribus dixit: “Debes tu sequi Guilielmum?” Ipse respondit: “Non, sed ipse violenter transit et ego in sero sequar eum inter nonam et vesperum.” Et sic fuit.

[6] [Testimonium fr. Stephani,] Frater Stephanus de Vectona [Bettona in Umbria (circ. e mand. di Perugia).] iuratus dixit quod stetit cum bone memorie beato Ambrosio quatuor mensibus et vidit eum regulam beati Francisci bene tenere et obedientiam, servire Deo ieiunando medietatem quadragesime [quadragessime R.] in pane et aqua. Libenter ibat pro elemosinis acquirendis pro necessitatibus sanorum fratrum [fatrum R.] et etiam infirmorum. Interrogatus in quo loco stetit secum, respondit: in Gillo, presentibus fratre Thobia, fratre Bonaionta et aliis pluribus.

[7] [fr. Pandulphi,] Frater [paddo add. dein del. R.] Pandolfus quondam episcopus Suessanus [Pandulphus, ep. Suessanus (Sessa in Italia inferiore) commemoratur an. 1224. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi, ed. 2a, t. I, p. 467.] , testis iuratus, dixit quod iam sunt XV anni quod ipse venit ad religionem Fratrum Minorum et fuit cum bone memorie fratre Ambrosio apud locum qui dicitur Tenninus [lectio dubia.] , ubi est ecclesia Fratrum Minorum, in diocesi Urbevetana, ubi vidit dictum beatum Ambrosium et moratus est cum eo; qui sibi frequenter confessus est peccata sua. Cui dixit quod caro sua numquam vidit corruptionem [corructionem R.] nec per se nec per alium postquam religionis [a add. dein del. R.] habitum est adeptus. Et erat in omnibus obediens superiori suo [circ add. dein del. R.] , misericors circa penitentes, ita quod sepe rogavit dictum confessorem suum ut circa penitentes misericorditer se haberet et de iniuncta penitentia relaxaret. Item dicit quod ita erat sollicitus in elemosinis acquirendis pro necessitatibus fratrum, quod pedes sui maximas fissuras [fixuras R.] habebant in calcaneo pro nuditate pedum et viarum discrimine, ita quod frequenter in sero guttas [gucta R.] candelarum infundebat in fissuris pedum. Et libenter cantabat missam et in officiis divinis morabatur. Interrogatus quomodo scit predicta, respondit quod iam sunt XV anni quod fuit cum eo interpolatim et per aliqua interstitia [interstina R.] extitit conversatus familiariter. Interrogatus quibus presentibus, respondit: fratre Blasio de Pisa, fratre Ysaya et aliis pluribus.

[8] [fr. Bartholomaei,] Frater Bartholomeus de Castro Plebis [Castello della Pieve (prov. di Pesaro).] , sacerdos, interrogatus dixit quod iam sunt VII anni et plus quod beatum Ambrosium 〈cognovit〉 et vidit eum obedientem sine murmure, et in tribulationibus patientem, erga pauperes et infirmos compassionis viscera gestientem, missarum sollempnia et officium devote celebrantem, fratribus infirmis cum diligentia servientem, elemosinas et alia fratribus necessaria sollicite acquirentem, paupertatem regule observantem in vestimentis et calceamentis [caltiamentis R.] et aliis ut decebat. Dicit etiam quod cum in fine suo confessus sibi fuerit, inter alia hec dixit quod, quamdiu vixit in religione, in puritate et castitate sui corporis usque ad obitum perserveravit. Dicit autem quod dixit in confessione circa finem suum in civitate Urbisveteris, in loco ubi Fratres Minores ceperunt ecclesiam fabricare [frabicare R.] , quod sibi fuit divinitus revelatum quod transferendus [tranferondus R.] esset ad ecclesiam Sancti Petri in Metera, ubi morabantur tunc fratres, et infirmitatem [infirmitate R.] passurus et de eadem infirmitate migraturus ad Deum [a Deo R.] , et transferendus infirmus in civitatem Urbisveteris ad locum superius memoratum. Et dicit quod in revelatione predicta raptus in spiritu vidit penas purgatorii et vidit animas defunctorum aliquas sibi notas. Et in eadem infirmitate patientiam mirabiliter observabat, et in iocunditate anime. Item dixit quod in vita sua de revelatione predicta nichil alicui revelaret.

[9] [fr. Uguctionis,] Frater Uguictio de Assisio [Ascisio R.] , sacerdos, interrogatus dixit quod iam sunt XV anni quod cognovit et stetit cum bone memorie beato Ambrosio interpolatim. Vidit quod ipse sue conversationis bene se habuit inter fratres, regulam observans; et servitia sanis fratribus et infirmis solliciter exibebat; vir obediens fuit; pro elemosinis et aliis rebus fratrum [fratribus R.] libenter incedebat. Dicit etiam quod sibi pluries est confessus, in quibus agnovit eum maxime puritatis, in misericordia precipue floritus, pauperes cum medicaminibus adiuvando. Officium suum optime [obtime R saepius.] celebrabat, precipue beate Virginis quia eam magno affectu venerabatur. Agnovit eum etiam castum et in nuditate et frigore patientem. Vidit etiam eum in patientia et bonis operibus usque in finem ducere vitam suam.

[10] [fr. Fatii.] Frater [frate R.] Fatius, Urbevetanus, interrogatus dixit quod [per add. R.] cum aliquos menses cum beato Ambrosio permansisset apud Montedonicum [Motedonnicum R.] [Comune di Lamporecchio, prov. di Firenze.] , vidit eum virum bonum et spiritualem ad obediendum, precepta sibi imposita sollicite adinplendo. Dicit etiam quod officium suum cum diligentia celebrabat, pro elemosina hostiatim frequentissime incedebat, infirmis fratribus affectuosissime serviebat, secularibus infirmis pauperibus cum suis medicaminibus adiutorium inpendebat, pluries coquinam fratribus faciebat. Homo erat despectus in vestimentis et calceamentis et cibis ut decebat; in castitate sui corporis permanebat, in pane et aqua sepissime ieiunabat. Vidit etiam in suis infirmitatibus patientem et sic in penitentia et bonis operibus vite sue cursum in Domino consummavit [consumavit R saepius.] .

[11] [fr. Apollinaris,] Frater Appolinaris interrogatus dixit quod iam sunt VII anni et plus quod beatum Ambrosium cognovit et vidit eum virum bonum et honestum, obedientem et castum, misericordem et despectum in vestimentis et gestis, patientem et humilem et caritativum. Dicit quod si aliquando offenderet in aliquo, correctionem cum patientia sustinebat [substinebat R.] ; fratribus infirmis et sanis libentissime serviebat; coquinam frequenter similiter faciebat; pro elemosina hostiatim sepissime incedebat; officium suum devote celebrabat, precipue Virginis gloriose. Homo erat devotus, zelo [çelo R.] plenus spirituali; si enim videret aliquos delinquentes, zelo [çelo R.] accensus [accessus R.] pluries increpabat. Qui frater Appolinaris dicit 〈quod〉 pluries infra tempus predictum custos eius fuit, et sic in penitentia et [et bis script. R.] bonis operibus cursum suum in Domino consummavit.

[12] [fr. Bonaiuti.] Frater Bonaionta de beato Ambrosio [beati Amb. R.] interrogatus [quod] dixit suo iuramento, dicit autem quod, cum per annum et plus cum ipso fuerit commoratus, vidit eum bone vite boneque conversationis et in officio sollicitum plurimum et devotum. Vidit eum etiam virum obedientem, castum et erga infirmos pietatis viscera gestientem. Similiter si cum aliquo aliquando turbaretur, culpam suam dicens penitentiam iniunctam libentissime 〈adimplebat〉; pro elemosinis sollicite et attente [actente R.] incedebat, deferens fratribus que poterat invenire. Missarum sollempnia [sollepnia R.] libenter celebrabat et post confectionem fratribus suis coquinam pluries faciebat. Item erat 〈sollicitus〉 peccatoribus penitentie medelam adhibere, quod quandoque commestionem et potum relinquens ad eorum petitionem sollicite accurrebat [accurebat R.] . Infirmis secularibus salutis medelam conferre studiosissime procurabat, ita quod de proprio loco ad eorum domos cum medicaminibus accedebat. Item dicit quod vidit eum in duabus quadragesimis [quatragesimis R.] secundam, quartam et VI feriam in pane et aqua ieiunantem et aliquando crudas erbas in isto ieiunio comedebat, [commedebat R saepius.] , et sic in virtutibus vivens vite sue cursum in Domino consummavit.

Ego Rainerius Guidonis predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea, et in ipsorum presentia scripsi et signavi, sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum [singnum R saepe.] dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[13] [Mulierem quattuor annos a demonibus vexatam] Die quartodecimo intrante augusto [agusto R.] .

Ventura filius Ildribandi Crassi de Sancto Iohanne de Montorio [Comune de Sorano, prov. di Grosseto.] Urbevetane diocesis, testis iuratus dixit quod, cum Gratia Rainaldi de loco predicto quatuor annis a demonibus ita fortiter vexaretur, quod quatuor hominum viribus non posset a vexatione demonum retineri, et ad plura oratoria accessisset nec ab ea demones ullatenus [corr., prius nullatenus R.] fugarentur, tamdem cum beatus Ambrosius in ecclesia Sancte Victorie eiusdem [terre add. dein del. R.] castri consisteret, [Ambrosius etiamtum] predicta ad eumdem locum ab aliis est perducta. Et cum precepisset demonibus ut ab eadem exeuntes [eseuntes R.] sine aliqua lesione ipsam dimitterent absolutam, statim obedientes eius iussionibus extiterunt [extiternt R.] , ita quod predicta mulier postmodum non est perpessa ab eis aliquam lesionem. [vivens liberat.] Ante vero quam fugarentur ab ea, timentes eum dicebant: “In tali loco est, et tali die veniet.” Quod sic erat. Interrogatus quantum tempus est quod hoc fuit, respondit quod est annus ante obitum suum. Et hoc dicit scire quia vidit.

Bonagratia eiusdem loci, cognatus dicte domine, iuratus dixit quod cum Gratia predicta quatuor annis a demonibus ita fortiter vexaretur quod quatuor hominum viribus non posset a vexatione demonum retineri, et ad plura accessisset oratoria nec ab ea ullatenus demones fugarentur; unde cum quodam die beatus Ambrosius in ecclesia Sancte Victorie eiusdem loci permaneret, predicta mulier ad eumdem ab aliis est perducta; et cum praecepisset demonibus ut ab eadem exirent, 〈et〉 sine aliqua lesione ipsam dimitterent absolutam, statim obedientes eius iussionibus sic fecerunt, ita quod ab eis predicta mulier postmodum non est perpessa aliquam lesionem. Antequam [ante quam R fere semper.] fugarentur demones timentes eum dicebant: “In tali loco et tali die veniet.” Quod sic erat. Et hoc dicit quod fuit iam est annus ante obitum beati viri.

Domina Senuta, uxor Bonagratie predicti, testis iurata, dicit idem quod dictus Bonagratia.

[14] [Puerum oculis captum] Domina Sclaraldie [“Sclarandie” legit Fumi, Processo della canonizzazione del B. Ambrogio da Massa, in Miscellanea Francescana, t. I, p. 77.] , nurus domine Tedore, de regione Sanctorum Apostolorum [Regiones seu vicos civitatis Urbevetanae descriptos vide apud G. Pardi, Il catasto d' Orvieto dell' anno 1292, in Bollettino della Societa Umbra di storia patria, t. II (1896), p. 225 – 320.] , iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Barthuctium qui orrebat ita lumen quod nullo modo poterat prospicere ignem nec solem nec aerem [aierem R semper.] nec aliquod aliud lumen; unde cum beatus Ambrosius in extremis laboraret, accessit ad locum ubi iacebat et petiit mercedem ab eo quod poneret manum suam super oculos pueri predicti quem deportaverat secum. Unde beatus Ambrosius dixit quod posuit manum super oculos pueri et fecit signum crucis; [moribundus signo crucis sanat;] ad cuius tactum in continenti puer est liberatus. Interrogatus quanto tempore habuerat illud vicium, respondit: “Tempore unius anni et dimidii.” Interrogatus quando hoc, respondit: “Eo die quo bone memorie a seculo migravit.”

Domina Tedora, soror Bartholomei medici, de regione Sanctorum 〈Apostolorum〉, testis iurata dixit quod, cum haberet nepotem suum Barthuctium, filium dicte domine Sclaraldie, qui orrebat ita lumen quod nullo modo poterat prospicere ignem nec aerem nec lumen aliquod; unde, eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, dicta domina Sclaraldie deportavit filium suum ad locum ubi iacebat antequam migrasset, et fecit duci manus viri Dei per oculos pueri nominati et signum crucis fecit fieri et incontinenti a dicto vicio puer plenissime est curatus meritis beati viri.

Domina Cicilia [corr., prius Ciciva R.] , mater fratris Fatii, eiusdem regionis, cognata dicte domine Tedore, testis iurata dicit idem quod domina Tedora predicta.

[15] [item puellam in gutture et faucibus gangulis laborantem.] Domina Matthaliona, uxor Ranuctii mercatantis, de regione Sanctorum Apostolorum, iurata dixit quod, cum beatus Ambrosius laboraret in extremis, hec domina accessit ad locum ubi iacebat et duxit quamdam suam filiam nomine Massariam [“Massaia” Fumi, op. c., p. 80; “Massanam” Dialogus de gestis Sanctorum Fratrum Minorum, ed. Delorme, p. 171, num. 37.] , que habebat gangulas in gutture et gula, que multum orribiles videbantur, et rogavit eum et petiit [ab eo add. dein del. R.] mercedem ab eo quod imponeret manum suam 〈super〉 gulam dicte puelle et faceret signum crucis. Qui vir sanctissimus posuit manum suam super gulam dicte puelle et fecit signum crucis; ad cuius mercedem et tactum puella est liberata die sequenti post tactum. Interrogata quanto tempore dicta puella habuerat dictas gangulas, respondit: “Tempore quatuor annorum.” Et quando liberata est: “Eo die quo migravit.” Interrogata quibus presentibus, respondit quod fere tota domus erat plena ubi iacebat. Interrogata si dicta puella rehabuit post dictas gangulas, respondit: “Non, immo liberata fuit.” Et eam coram dominis episcopis et priori predictis et me notario demonstravit optime liberatam.

[16] [Aliam a tumore in capite liberat.] Domina Iacoba, uxor Iohannis fabri [frabi corr., prius frabri R.] , de regione Sancti Andree, iurata dixit quod cum haberet filiam suam nomine Claruvisum habentem in capite morbum qui dicitur lupa; unde cum hec domina staret ante domum suam quodam 〈die〉 post oram vespertinam, bone memorie beatus Ambrosius transivit ante domum huius, quem ipsa domina vocavit ut super infirmitatem sue filie sibi daret consilium et iuvamen; et beatus vir respexit morbum et posuit manum et fecit signum crucis; et in mane sequenti, cum dicta domina surrexit [surexit R.] , rimata fuit morbum et ibi invenit caracterem crucis, et alio die sequenti puella a dicto morbo plenissime est curata. Interrogata de tempore, respondit [ante add. dein del. R.] : VIII die antequam bone memorie vir beatus a seculo migrasset [prius migravit R.] ”. Interrogata quibus presentibus, respondit quod vir suus predictus erat et predicta vidit; et dicit quod passa fuerat puella tempore unius anni illam infirmitatem.

Iohannes faber, de regione Sancti Andree, testis iuratus dixit quod cum haberet quamdam suam filiam nomine Claruvisum in capite habentem morbum qui dicitur lupa; unde cum iste staret in domo sua uno sero post oram vespertinam, beatus Ambrosius tunc transivit, et uxor eius clamavit eumdem rogans eum ut super infirmitate dicte puelle daret consilium. Qui caput dicte puelle tetigit et suis [bis script. sed semel del. R.] manibus signum crucis fecit; et in mane sequenti, cum uxor sua respexit caput dicte puelle, vidit ibi caracterem crucis et alio die sequenti a predicta infirmitate puella est plenissime liberata.

Ego Rainerius Guidonis predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea et in ipsorum presentia signavi, sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione XIII, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[17] In nomine Domini. Die quartodecimo intrante mense iunii.

[Invocato B. Ambrosii auxilio reviviscunt] Miraculum. Legerius clavarius civis Urbevetanus, qui moratur iuxta domum domini Sinebaldi Ranucçali Hermanni [“Synibaldus Ranucci Hermanni” saepe comparet tanquam testis in actis annorum 1234 – 1239. Fumi, Codice diplomatico,! pp. 140, 144, 157, 158, 160.] , iuratus dixit suo iuramento quod cum ivisset cum Bemmenuto [“Benevenutus”, Dialogus, p. 179, num. 49.] suo filio mense iunii et aliis pluribus in festivitate sancti Barnabe [11 iunii.] , ad flumen Palee [Flumen Palea (Paglia) quod Urbemveterem alluit et in Tiberim influit.] causa se balneandi, puer depositis vestibus balneabat se in aqua plana sicut monitus fuerat a patre ne transiret ad altam aquam; idem vero Legerius cum ibi prope ubi se filius balneabat non esset renarium [Pro “arenario”; cf. paulo inferius: “rena” pro “arena” et “subrenatus”.] accessit longius [longnius R.] ad renarium; [puer fluctibus praefocatus,] Bemmenutus vero eius filius non obediendo preceptis patris deinde reliquit [reliquid R.] locum aque plane et ivit ad locum ubi erat aqua profunda et revolutio eiusdem; et cum puer nesciret natare submersus est et subrenatus. Et quidam puer qui iverat cum dicto suo filio 〈et〉 hoc videbat, vocavit hunc Legerium eius patrem ut [et R.] veniret et adiuvaret filium eius iam submersum; qui cum audivisset sic clamantem, accessit ad locum aque ubi submersus erat eius filius memoratus, et cum iret per aquam pro suo filio inveniendo cum adstantibus [abstantibus R hic et deinceps.] ibidem qui venerant ad rumorem et ploratum huius, et eum ipse et adstantes non possent invenire, incepit clamare plorando: “Sancte Ambrosi, redde [reddere R.] michi filium meum.” Et quidam qui nomine Gualterius vocatur intravit aquam et se submersit et puerum memoratum de profundo pelagi mortuum extraxit. Interrogatus quomodo sciret quod mortuus esset, respondit quia tam hos quam oculos plenos terre habebat et ipsos in capite revolutos. Unde cum extractus fuisset et in terra positus, iste vero Legerius plorando una cum adstantibus inceperunt clamare auxilium beati Ambrosii viri Dei ut suis meritis gloriosis dignaretur [digneretur R et deinceps.] puerum reddere patri suo. Ad cuius invocationem meritis viri Dei in continenti puer revixit et primum verbum quod emisit puer [corr., prius p. q. e. v.] hoc fuit: “Sancte Ambrosi, iuva me.” Interrogatus quibus presentibus, respondit: Ranuctio Ardictionis camerario communis Urbevetani eius scutifero Andrea Barberio et aliis pluribus. Interrogatus quantum potuit stare puer in aqua, respondit: multum, quia iste distabat ab eo per moram et postmodum multum iverunt eum homines petendo per aquam et non poterat inveniri, sic erat profunda. Interrogatus quanti temporis sit puer, respondit: nondum habet decem annos.

Iohannes Soldane, de regione Sancti Andree, testis iuratus dixit quod cum de mense iunii in quo sumus, die festivitatis [corr. R.] sancti Barnabe, ivisset ad flumen Palee causa se balneandi, filius Legerii clavarii submersus est et adfocatus in aqua profunda, ita quod vultus eius limo sive creta et rena fuerat deturpatus [deturbatus R.] et lutum tam in hore quam in oculis habebat et oculos in capite revolutos; unde clamore facto fuerunt omnes adstantes acciti et ibant per aquam pro puero inveniendo, quem non poterant invenire. Quidam nomine Gualterius intrans in aquam et se submergens, ipsum puerum mortuum de profundo pelagi tunc extraxit [extrassit R.] et omnes eum pro mortuo reputabant et mortuum plorabant, et pater et omnes adstantes rogaverunt Deum et beatum Ambrosium ut sanum dignaretur reddere patri suo. Et voto facto in continenti puer se duxit et meritis beati viri recepit plenissime sanitatem. Interrogatus quibus presentibus, respondit: Ranuctio Ardictionis camerario communis Urbevetani, scutifero suo Andrea Barberio, patre pueri et aliis multis.

Andreas Barberius, de regione Vallis Placte [Hodie Valle Piatta.] , iuratus dixit quod cum iste, de mense iunii qui nunc est, ivisset ad flumen Palee causa se balneandi die sancti Barnabe cum Legerio clavario et aliis pluribus, filius Legerii se balneabat in aqua plana sicut monitus fuerat a patre [prius matre R.] ; deinde accessit ad locum ubi erat aqua profunda et revolutio eiusdem, ita quod submersus est et subrenatus cum nesciret natare. Unde cum quidam puer, qui cum eo iverat, vidisset filium Legerii in aquam intrare, vocavit Legerium suum patrem ut veniret ad filium suum iam submersum. Ad cuius clamores plures homines venerunt et cum irent per aquam, filium dicti Legerii non poterant invenire. Unde quidam qui vocatur Gualterius intravit aquam et se submersit et puerum memoratum de profundo pelagi mortuum tunc extraxit. Interrogatus quomodo sciret quod mortuus esset, respondit: quia nullo modo se ducebat nec de pulso habebat et tam hos quam oculos plenos terre habebat et ipsos in capite revolutos. Interrogatus quibus presentibus, respondit: Ranuctio Ardictionis camerario communis Urbevetani, scutifero suo et aliis multis. Interrogatus quantum potuit stare in aqua puer, respondit: per magnam horam quia pater ab eo distabat et postmodum fuerunt adstantes per aquam rimati quem non poterant invenire. Unde pater et omnes [a add. dein del. R.] ibidem adstantes plorando inceperunt clamare auxilium beati Ambrosii, ut dictum puerum dignaretur reddere patri suo, dicendo pater quod si faceret, ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue et de suo eius amore daret. Ad cuius invocationem meritis beati Ambrosii puer revixit in continenti. Et dixit quod primum verbum quod puer emisit fuit hoc: “Sancte Ambrosi, iuva me.”

Ranuctius Ardictionis [Comparet in chartis an. 1240 – 1248, Fumi, Codice diplomatico, pp. 166, 170, 173, 180, 181.] , camerarius communis Urbevetani, iuratus dixit quod cum de mense iunii qui nunc est ivisset ad flumen Palee causa se balneandi cum scutifero suo et aliis pluribus et cum se balnearet, audivit emittere voces quod filius Legerii clavarii erat submersus et subfocatus [subfucatus R.] in aqua. Ad quos clamores accessit et invenit Legerium et alios plures qui ibant per aquam pro inveniendo filium Legerii nominati, quem non poterant invenire, sic ibi ubi puer iacebat erat aqua profunda. Et cum ivisset per magnam [mangnam R.] oram pro puero inveniendo, quidam nomine Gualterius clavarius intravit aquam et se submersit et tunc puerum mortuum de profundo pelagi extraxit, quem pater et adstantes mortuum reputabant et plorabant. Unde pater plorando et omnes adstantes inceperunt clamare auxilium beati Ambrosii et mercedem quod puerum memoratum sanum dignaretur reddere patri suo. Ad cuius invocationem puer revixit [revisit R.] in continenti et primum verbum quod statim emisit fuit hoc: “Sancte Ambrosi, iuva me.” Interrogatus quomodo sciret quod mortuus esset, respondit quod firmiter mortuus erat quia habebat hos plenum terre et oculos illud idem, et ipsos in capite revolutos. Interrogatus quibus verbis usus pater in vocatione, respondit quod rogavit beatum Ambrosium ut suum filium sibi reddere dignaretur et ipse donec vixerit ad suum servitium permaneret et de suo, donec [vid add. dein del. R.] viveret, daret amore suo. Interrogatus quibus presentibus, respondit: patre pueri, scutifero ipsius camerarii, Andrea Barberio et aliis pluribus. Interrogatus quanti temporis sit puer, respondit quod non x annorum.

Iohannes, scutifer camerarii predicti, iuratus dixit quod cum quadam die de hoc mense ivisset ad flumen Palee cum camerario predicto et cum se idem Ranuctius balnearet, ipsi audiverunt clamores quod filius Legerii predicti erat in aqua affocatus et subrenatus; unde accesserunt ad locum ubi erat clamor et invenerunt Legerium predictum et alios multos qui ibant per aquam pro puero filio Legerii inveniendo, quem non poterant invenire quia dicebant [dicebat R.] quod aqua ubi puer iacebat erat multum profunda. De omnibus interrogatus dixit ut camerarius predictus.

[18] [alius e fenestra delapsus.] Miraculum. Leonardus de Montepulcano, qui moratur in domo Ugulini Iohannis Uguictionis [Cf. Pardi, t. c., pp. 275, 279.] , iuratus dixit quod cum haberet quemdam suum filium nomine Iohannem unius anni et ambularet puer per palatium predicti Ugulini, puer se faciens ad fenestram cecidit ad terram de palatio, qui statim mortuus est puer. Unde pater 〈qui〉 erat ibi presens, de terra suum filium mortuum collegit; unde cum teneret eum mortuum in brachiis et ploraret eum mortuum, tandem incepit clamare auxilium beati Ambrosii viri Dei et eum beato Ambrosio devovit ut ipse suis meritis gloriosis sanum suum filium sibi reddere dignaretur, dicens et utens hiis verbis, quod si suum filium redderet sibi sanum ad sepulchrum suum imaginem [inmaginem R et deinceps.] ceream deportaret et ad eius servitium permaneret [permaret R.] toto tempore vite sue. Quo voto facto, in continenti meritis beati Ambrosii et ad eius invocationem puer revixit sine aliqua lesione sue carnis, nisi quod exivit aliquantulum albedinis per auriculam [auricolam R.] , quam dicebant homines esse cerebrum. Et sic omnes adstantes dicebant: “Firmiter mortuus est quia cerebrum exivit caput.” Interrogatus quantum distat a terra altitudo unde cecidit puer, respondit quod altitudo unde cecidit puer est quinque passuum [passum R.] et quatuor pedum. Interrogatus in quo cecidit puer, respondit: “In via publica inter palatium predicti Ugulini et palatium Simeonis Gualfreductii.” Interrogatus quando fuit hoc, respondit: de mense maii proxime preteriti post migrationem bone memorie beati Ambrosii. Interrogatus quibus presentibus: Petro fabro [frabo R et deinceps.] , Bemmenuto cappellario, uxore Grilli et aliis pluribus qui iverant ad planctum [plantum R.] . Interrogatus qualiter se haberet infans, coram domino Rainerio episcopo Urbevetano, episcopo Suanensi, priore Sancti Iohannis, priore Sancte Crucis et me notario infrascripto demonstravit eum sanum.

Petrus faber, de regione Sancti Leonardi, civis Urbevetanus, testis iuratus dixit quod cum filius Leonardi predicti, quidam puer parvus, iret per palatium Ugulini, puer se faciens ad fenestram palatii predicti cecidit ad terram, qui statim mortuus fuit, et eum in brachiis sui patris mortuum vidit et mortuum pater et mater et alii de adstantibus plorabant. Interrogatus quomodo scit quod mortuus esset, respondit quia puer nullo modo se ducebat nec sibi pulsus ullatenus inveniebatur; et etiam dicit quod exiverat cerebrum capitis pueri per auriculam. Unde cum teneret pater mortuum in brachiis, plorando incepit clamare auxilium beati Ambrosii viri Dei, vovendo eum beato Ambrosio dicens: “Sancte Ambrosi, tibi voveo filium meum ut michi tuis meritis gloriosis reddere digneris; quod si feceris, ad tuum servitium omni tempore permanebo et imaginem ceream ad tuum sepulchrum portabo.” Quo voto facto, meritis beati viri et ad eius invocationem puer revixit in continenti sine aliqua lesione, nisi quod exivit de auricula [auricola R.] , ut dictum est supra. Interrogatus quibus presentibus, respondit: multis qui venerant ad planctum. Interrogatus de tempore, respondit: de mense maii proxime preteriti, tempore migrationis viri Dei. Et dicit hic etiam quod altitudo unde cecidit distat multum a terra, ita quod quadam vice quedam famula domini Ugulini Grece cecidit de loco predicto, que statim mortua fuit et sibi ambo oculi crepuerunt.

Bemmenutus cappellarius eiusdem regionis testis iuratus dixit quod cum iste staret ante apothecas filiorum Petri Cittadini prope palatium Ugulini predicti, quidam puer parvus filius Leonardi de Montepulcano [montepulcano R.] , qui moratur in palatio dicti Ugulini, cecidit de palatio predicto in terram; et cum audivisset sonitum pueri quando cecidit et patrem pueri et matrem plorantes, accessit; quem pater suum filium in brachiis mortuum retinebat et eum mortuum plorabant et voto emisso meritis beati Ambrosii in continenti puer plenissime est sanatus sine lesione aliqua sue carnis, nisi quod exivit aliquantulum albedinis per auriculam [auricolam R.] , quam adstantes dicebant esse penitus cerebellam. Interrogatus quomodo sciret quod mortuus esset, respondit quia nullo modo se ducebat nec sibi pulsus inveniebatur; et dicit quod tenuit [tent (?) R.] puerum qui firmiter mortuus erat. Et dicit quod altitudo unde cecidit multum distat a terra. Interrogatus de tempore, respondit: “Tempore migrationis beati viri, de mense maii proxime preteriti.” Interrogatus quibus presentibus respondit: “Petro fabro, domina Viscontessa [Viscotessa R.] , Ugulino predicto et alia multitudine tam hominum quam mulierum, que venerat ad mortuum.” Interrogatus quibus verbis usus est pater in voto seu vocatione, respondit quod dixit: “Sancte Ambrosi, tibi voveo filium meum [sup. lin.] et voco mercedem quod michi tuis meritis gloriosis digneris reddere sanum michi, et ego ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et ad tuum servitium permanebo toto tempore vite mee.”

Domina Viscontessa, uxor Grilli cartarii, testis iurata dixit quod, cum filius Leonardi de Montepulcano eius convicini iret per palatium Ugulini Iohannis Uguictionis, puer se fecit ad fenestram palatii, cecidit in terram; qui statim mortuus fuit. Interrogata quomodo scit quod mortuus fuerit, respondit quod vidit et tetigit eum mortuum et pater mortuum in brachiis retinebat. Unde plorando eum beato Ambrosio iam devovit clamando mercedem et auxilium viri 〈Dei〉, ut suis meritis gloriosis filium suum sibi reddere dignaretur; quod si faceret, ad suum servitium permaneret toto [corr., prius totot R.] tempore vite sue et imaginem ceream ante suum sepulchrum deportaret. Et voto facto, meritis beati viri Ambrosii puer revixit in continenti sine aliqua lesione. Interrogata quando fuit hoc, respondit: de mense maii, tempore migrationis bone memorie beati viri. Interrogata de die, respondit se non recordari. Interrogata quibus presentibus, respondit quod magna multitudo hominum et mulierum, que venerat ad mortuum, erat. Et dicit quod altitudo unde cecidit puer est ita alta quod nullus posset evadere quin statim moreretur [moriretur R.] si caderet inde. Interrogata quanti temporis sit ipse puer, respondit quod est unius anni.

Iemma Ugulini de Castello, civis Urbevetanus, testis iuratus dixit quod vidit [corr., prius viderat R.] filium Leonardi de Montepulcano qui ceciderat de palatio Ugulini predicti mortuum illa occasione; quem pater cum cecidit de palatio mortuum collegit et in brachiis mortuum retinebat. Interrogatus quomodo sciret quod mortuus esset, respondit quia vidit et tetigit eum mortuum et tam pater quam et alii de adstantibus puerum mortuum plorabant. Unde pater plorando incepit clamare auxilium beati Ambrosii viri Dei ut ipse suis meritis gloriosis suum filium dignaretur reddere sibi sanum. Quo voto facto, ad invocationem beati viri et eius meritis gloriosis statim plenissime [plenissie R.] est sanatus sine lesione aliqua sue carnis, nisi quod exivit aliquantulum turpitudinis albe per auriculam [auricolam R.] , quam dicebant adstantes esse penitus cerevellam. Interrogatus de tempore quando fuit, respondit: de mense maii [bis script. R.] proxime preteriti, tempore migrationis [bone add. dein del. R.] beati Ambrosii.

[19] [Infanti constrictae maxillae aperiuntur.] Miraculum [et testis add. R.] . Magister Petrus faber, de regione Sancti Leonardi, civis Urbevetanus, testis iuratus dixit quod cum domina Clara eius uxor [pp add. dein del. R.] peperisset filium masculum et per XXX dies habuerit sanum, puer incepit graviter infirmari ita quod non lactaret, et taliter claudere hos quod sibi non poterat ullatenus aperiri, nec sibi pulsus ullatenus inveniebatur, quod sic steterat una die et una nocte, quem mortuum penitus retinebat quia omnia sua membra refrigescebant [refrigesscebant R.] tanquam hominis morientis. Unde cum illa nocte quasi in hora matutinali [mattutinali R hic et deinceps.] cum uxore sua mortuum custodiret, tandem beato Ambrosio iam devovit [corr., prius b. i. d. A.] ut Deus meritis beati Ambrosii sibi dignaretur reddere suum filium sanum, dicens quod si faceret, quod ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue et eius amore, donec viveret, daret de suo. Ad cuius invocationem meritis beati viri, voto facto, in continenti antequam iste se moveret puer aperuit hos et cepit lactare et recepit plenissime sanitatem. Interrogatus de tempore quando hoc fuit, respondit: de mense maii proxime preteriti, tempore migrationis bone memorie beati viri. Interrogatus quibus presentibus, respondit: ipso presente et uxore sua predicta. Interrogatus in quo loco, respondit: in domo sua; et dixit quod in mane sequenti, quando hoc fuit, firmiter credebat puerum sepelire [sepellire R.] .

Domina Clara, uxor magistri Petri predicti, iurata dixit quod, cum ipsa peperisset filium masculum et per XXX dies habuisset sanum, ita est ab infirmitate pessima occupatus quod mammam non sugeret et claudere hos taliter inceperat quod sibi non poterat ullatenus aperiri nec sibi pulsus inveniebatur et omnia sua membra refrigescebant [pp add. dein del. R.] tanquam hominis morientis, et sic steterat una die et una nocte; qui sibi mortuus penitus apparebat. Unde cum in nocte cum viro suo predicto mortuum custodiret, tandem eius vir eum beato Ambrosio devovit, ut Deus meritis gloriosis viri Dei dignaretur suum filium reddere sibi sanum, dicens quod si faceret, quod ad suum servitium permaneret toto tempore vite sue, et donec vixerit de suo dabit eius amore. Qui puer in continenti, voto facto, aperuit hos et incepit lactare et recepit plenissime sanitatem. Interrogata de tempore quando fuit, respondit: de mense maii proxime preteriti, tempore migrationis bone memorie beati Ambrosii; et hoc fuit in domo sua de nocte in hora matutini, ipsa et viro suo presentibus.

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea et in ipsorum presentia scripsi et signavi sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[20] [Daemoniacus in sepulcro Ambrosii de morbo caduco liberatur.] Die quintodecimo [corr., prius quartodecimo R.] intrante mense iunii.Œ

Miraculum. Pelle, de regione Sancte Mustiole, qui habitat iuxta domum Barthi Rapiçelle [Fumi, op. c., p. 162.] , testis iuratus dixit quod cum frater suus Lombardus [“Leonardus” Dialogus, num. 18, p. 154.] pateretur [morbum add. dein del. R.] et laboraret [laborraret R.] morbo caduco et demoniacus videbatur, dicit quod XL vicibus cadebat [minimum add. dein del. R.] inter diem et noctem et propter hunc morbum torquebat hos et visum et omnia alia membra tanquam homo vexatus maximos clamores aliquando faciendo. Idem vero Lombardus cum difficultate dixit hoc verbum: “Portate me ad sanctum Ambrosium.” Unde hic Pelle fratrem suum beato Ambrosio iam devovit ut ipse suis meritis gloriosis dignaretur suum fratrem misericorditer liberare. Et sic eundem suum fratrem cum VI hominibus in quadam cultra ad beati Ambrosii tumulum deportavit; et hoc dixit quod fuit quodam sero in domo sua quando votum fecit. Ad cuius votum et invocationem, meritis beati in mane sequenti plenissime est curatus et ad domum propriam sanus et incolumis est reversus, ita quod post votum factum non perpessus 〈est〉 aliquam lesionem. Interrogatus quibus verbis usus est in voto respondit quod dixit: “Beate Ambrosi, tibi voveo fratrem meum, quod si eum liberaveris tuis meritis gloriosis, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et ad tuum servitium donec vixero permanebo.” Interrogatus de tempore quando fuit, respondit: de mense aprilis tempore migrationis bone memorie beati Ambrosii. Interrogatus quibus presentibus, respondit: Petro Cariscie, domina Riccamotagna [Riccamotangna R et saepius.] uxore domini Ildrebandini [Ild. R.] Ruffavelle, domina Clara uxore Lombardi predicti, Rubino, Petro Barthi Rapiçelle et aliis pluribus. Interrogatus quanto tempore sic fuerat passus, respondit: duobus mensibus antequam bone memorie a seculo migrasset; et dicit quod illa infirmitas nunquam dimiserit eum tempore supradicto nec poterat aliquid persentire.

Petrus Carisie, eiusdem regionis, testis iuratus dixit quod 〈cum〉 Lombardus frater Pellis pateretur et morbo caduco taliter laboraret quod XX vicibus in die a dicto morbo pessime vexabatur, et mittebat spumam per hos et pugnos stringebat [pungnos stringnebat R.] et torquebat hos, visum et omnia membra tanquam homo vexatus, tamen erat semper mente alienatus ita quod aliquid non poterat persentire; quam infirmitatem fuerat passus duobus mensibus iam elapsis. Unde cum iste testis staret quodam sero in domo passi et essent ibi quamplures, idem cum difficultate dixit hoc verbum: “Portate me ad sanctum Ambrosium.” Qui vero Pellis, frater eius, beato Ambrosio iam devovit dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo fratrem meum, quod si eum tuis meritis gloriosis liberaveris, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et ad tuum servitium permanebo toto tempore vite mee.” Interrogatus de tempore, respondit: tempore migrationis bone memorie beati viri. Ad cuius votum et eius meritis gloriosis in mane sequenti plenissime est curatus, ita quod ad domum propriam sanus et incolumis est reversus. Interrogatus si ille morbus eum vexavit post, respondit quod non. Item dicit quod vidit quando Pelle [corr., prius Pellem R.] predictus cum quibusdam aliis in quadam cultra ad beati viri tumulum deportavit eum taliter infirmantem.

Domina Riccamotagna, uxor domini Ildrebandini Ruffavelle, testis iurata dixit quod cum Lombardus frater Pellis pateretur et morbo caduco taliter laboraret quod XX vicibus in die vexabatur et torquebat hos, visum et omnia membra tanquam homo vexatus et spumam per hos turpissimam mittebat et erat semper mente alienatus ita quod non poterat aliquid persentire, et ipsam infirmitatem sic fuerat passus duobus mensibus iam elapsis. Unde cum ista testis staret quodam sero in domo Pellis predicti idem passus cum difficultate dixit hoc verbum: “Portate me ad sanctum Ambrosium.” Idem vero Pellis beato Ambrosio tunc devovit dicens: “Beate Ambrosi [beato Amb. R.] , tibi voveo fratrem meum, ut tuis meritis gloriosis digneris eum misericorditer liberare; quod si feceris, ad tuum servitium imaginem ceream ante sepulchrum portabo et ad tuum servitium permanebo toto tempore vite mee.” Et sic dictus Pellis fratrem suum taliter infirmantem cum quibusdam hominibus in quadam cultra ad beati viri tumulum deportavit et in mane sequenti beati viri meritis ad eius invocationem plenissime est sanatus et ad domum propriam sanus et incolumis est reversus. Interrogata de tempore quando fuit, respondit: de mense aprilis tempore migrationis bone memorie beati viri. Interrogata quibus presentibus, respondit: Petro Cariscie, Petro Barthi Rapicelle et Rubino et aliis pluribus, qui deportarunt eum ad sepulchrum viri Dei.

Domina Balseverina, uxor Barthi Rapicelle, testis iurata dixit quod cum frater Pellis pateretur et laboraret morbo caduco ita fortiter et inique quod XL vicibus inter diem et noctem fortiter vexabatur et demoniacus videbatur, ita torquebat hos et omnia membra, clamores aliquando maximos faciendo, tamen semper erat mente alienatus, sed cum difficultate dixit hoc verbum idem Lombardus frater Pellis: “Portate me ad sanctum Ambrosium.” Et hoc dicit quod fuit quodam sero, tempore migrationis viri Dei, in domo dicti Pellis et Lombardi. Unde dictus Pellis fratrem suum beato Ambrosio iam devovit, ut ipse suis meritis gloriosis dignaretur eum [d add. dein del. R.] misericorditer liberare, dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo fratrem meum; quod si eum liberaveris tuis meritis gloriosis, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et ad tuum servitium permanebo toto tempore vite mee.” Et sic idem Pellis fratrem suum taliter infirmantem illo sero cum Petro Rapicelle, Rubino et aliis pluribus in quadam cultra ad beati Ambrosii tumulum deportavit. Ad votum eius et meritis gloriosis suis in mane sequenti extitit plenissime liberatus et ad domum sanus et incolumis est reversus. Interrogata quanto tempore sic fuerat passus, respondit: duobus mensibus antequam bone memorie a seculo migrasset. Interrogata si post vexatus est ab illa infirmitate, respondit: “Non.” Interrogata quomodo sciret predicta, respondit quia videbat et vidit et audivit et eius est vicina propinqua.

Rubinus Legerii, regionis predicte, testis iuratus dixit quod cum Lombardus predictus fortiter pateretur et laboraret morbo caduco, ita fortiter quod XL vicibus inter diem et noctem vexabatur et faciebat spumam per hos et pugnos stringebat et torquebat hos et omnia membra tanquam homo vexatus, clamores aliquando maximos faciendo, tamen dicit quod nichil poterat persentire, ita erat alienatus mente. Unde cum iste testis staret quodam sero in domo Pellis, idem eius frater Lombardus cum difficultate dixit hoc verbum: “Portate me ad sanctum Ambrosium.” Non quod ipse Lombardus aliquid persentiret. Idem vero Pellis tunc beato Ambrosio devovit dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo fratrem meum quod eum tuis meritis digneris misericorditer liberare; quod si eum liberaveris, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et ad tuum servitium permanebo toto tempore vite 〈mee〉.” Et sic illo sero iste testis, ipse Pellis et quidam alii cives nostri in quadam cultra Lombardum taliter infirmantem ad beati Ambrosii tumulum deportarunt et iste testis eum custodivit ante sepulchrum tota nocte. Et in mane sequenti ad invocationem beati viri plenissime extitit liberatus, ita quod per se ad domum propriam sanus et incolumis est reversus [respondit de add. dein del. R.] . Interrogatus de tempore quando fuit, respondit: de mense aprilis [aprelis R saepius.] , tempore migrationis beati viri; item dicit quod sibi ipse Lombardus linguam suam propriis dentibus perforabat.

Domina Clara, uxor Lombardi predicti, iurata dixit suo iuramento quod cum idem vir eius infirmitate maxima laboraret et haberet morbum caducum, ita quod XL vicibus et plus inter diem et noctem pessime vexabatur, et hoc dicit quia custodiebat eumdem [(odiebat eumdem) in ras. R.] et custodivit duobus mensibus taliter infirmantem quod aliquid non poterat persentire, ita erat mente alienatus. Tandem Pellis frater Lombardi beato Ambrosio devovit humiliter et devote quodam sero dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo fratrem meum, ut tuis meritis gloriosis eum digneris misericorditer liberare; quod si feceris, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et tibi ero devotus omni tempore vite mee.” Et sic idem Pellis cum Petro, et Rubinus predictus cum eisdem, et alii plures illo sero predictum Lombardum taliter infirmantem ad beati Ambrosii tumulum deportarunt. Ad cuius invocationem et eius meritis gloriosis in mane sequenti extitit plenissime liberatus et ad domum propriam sanus et incolumis est reversus. De omnibus aliis dixit ut Pelle predictus.

[21] [Infans mortuus matus vita donatur.] Miraculum. Domina Montanaria [“Montaria” Dialogus, num. 50, p. 180.] , uxor Ugulini sellarii, de regione Sancti Christofani [“Christophori” Dialogus, ibid.; “San Cristoforo” Fumi, Processo, t. c., p. 129.] , testis iurata dixit quod cum hec testis esset in domo domine Clare Caldronis [“Zaldonis” Dialogus, ibid.] , ipsa domina Clara erat in partu [ipartu R et deinceps.] , que domina sicut Deo placuit peperit filium mortuum, que testis mortuum collegit eum; unde [lectio dubia.] dixit quod domina Dachia uxor Iacobi Tertie [“Della Terza” Fumi, Processo, t. c., p. 129; cf. Id., Codice diplomatico, p. 192.] et domina Oglente eius cognata dixerunt: “Habeamus de aqua et mittamus puerum ibidem: si [bis script.] vivit aliquomodo videbitur statim.” Que sic fecerunt et nullo modo puer anelabat nec se ducebat 〈nec〉 movebat sed lividus erat totus tanquam homo percussus. Unde hec domina de aqua puerum sic extraxit [extrassit R.] , et tam ipsa quam predicte inceperunt clamare auxilium beati Ambrosii viri Dei dicendo: “Sancte Ambrosi, tibi vocamus mercedem, ut super hunc puerum tuis gloriosis meritis miraculum debeas demonstrare, quod dares sibi flatum donec posset recipere baptismum [batismum R et deinceps.] Christi.” Ad cuius invocationem in continenti puer vixit, et sic predicte fecerunt sibi statim dare baptismum, et post baptismum vixit puer quatuor [hed add. sed del. R.] septimanis et mortuus est. Interrogata de tempore, respondit quod fuit quinto die intrante mense maii.

Domina Dachia, uxor Iacobi Tertie, de regione Sancti Leonardi, iurata dixit quod cum ipsa staret in domo domine Clare Caldronis et ipsa Clara esset in partu, peperit tunc sicut Deo placuit filium mortuum, quem de terra domina Montanaria mortuum collegit. Interrogata quomodo sciret quod mortuus esset, respondit quia puer nullo modo anelabat nec ducebat se sed totus erat lividus, ut homo percussus esset; et dicit aliud quod ipsa testis domina Montanaria et domina Oglente miserunt puerum in aquam ad probandum si viveret, quod nil valebat. Tandem predicte domine inceperunt clamare auxilium beati Ambrosii una voce dicentes: “Sancte Ambrosi, tibi vocamus mercedem, ut super hunc puerum debeas tuum miraculum demonstrare, ut dares flatum eidem tuis meritis gloriosis donec posset recipere baptismum Christi.” Ad cuius in vocationem in continenti, antequam se moverent, flatum sibi dedit et baptismum sibi dari fecerunt; et post baptismum vixit quatuor hebdomadis [hedomatis R et deinceps.] et mortuus est puer. Et hoc dicit quod fuit de mense maii intrante mensis predicti.

Domina Oglente, uxor Blanci, regionis predicte, testis iurata dixit quod cum ipsa testis staret in domo domine Clare predicte et ipsa Clara esset in partu, sicut Deo placuit ipsa peperit filium mortuum; quem mortuum domina Montanaria predicta de terra collegit. Unde hec domina et predicte domina Montanaria et domina Dachia ceperunt aquam et puerum sic miserunt, qui nullo modo se ducebat nec anelabat sed ita lividus videbatur quasi esset percussus. Unde inceperunt clamare auxilium beati Ambrosii, quod sibi daret flatum donec reciperet baptismum Christi. Ad cuius invocationem in continenti meritis beati viri vixit puer et habuit baptismum et vixit post [h add. dein del. R.] quatuor hebdomadis et mortuus est infans. Et hoc dicit fuisse de mense maii intrante, tempore migrationis beati viri.

[22] [Mulieri a decem annis contractae usus membrorum redditur.] Miraculum. Pace, que nunc habitat in domo Guidonis Iacobini, que consuevit habitare in regione Sancti Andree, iurata dixit quod cum a decem annis retro tanto dolore sui corporis gravaretur et cruribus sic esset contracta quod erigere se non poterat nec levare, et propter maximam infirmitatem de ea non remanserant nisi ossa, tandem quidam homines quos misit Guido predictus ad beati Ambrosii tumulum deportarunt. Que ibidem ante sepulchrum [se pulchrum ante corr. R.] se vovens beato Ambrosio humiliter et devote dicens: “Beate Ambrosi, me voveo tibi et tibi voco mercedem, ut tuis meritis gloriosis a tam pessima infirmitate, quam multis temporibus sum ego passa, me digneris misericorditer liberare; quod tibi ero devota omni tempore vite mee.” Et ante eius sepulchrum ad eius invocationem imaginem ceream fecit poni. Ad cuius invocationem ita est plenissime liberata quod ad domum propriam sana et incolumis est reversa, ita quod modo exercet officium suum et alia facta sua viriliter operatur. Interrogata de tempore voti, respondit: tempore migrationis beati Ambrosii, quodam die Iovis de mense aprilis, et tunc plena erat ecclesia hominum et mulierum. Et illo die in quo est ducta extitit liberata.

Domina Balseverina, uxor Barthi Rapicelle [Cf. supra, num. 20, p. 579 – 80.] , iurata dixit quod cum mulier que vocatur Pax tanto dolore sui corporis gravaretur et sic esset contracta quod erigere per se nec levare poterat nullo modo. Interrogata quomodo scit quod fuerit sic passa, respondit quod tempore decem annorum vidit eam taliter infirmantem et eam sepissime visitabat propter notitiam [notiaiam ante corr. R.] quam habuerat secum quando fuerat sana; quam agnovit et sui corporis vidit eam sanam tempore XVI annorum antequam infirmaretur. Unde cum hec testis [sta add. dein del. R.] staret quodam die Iovis ante sepulchrum beati Ambrosii, dictam Pacem quidam homines deportarunt ad sepulchrum beati viri, quos non cognovit, et tunc Pax [ipax R.] beato Ambrosio humiliter se devovit et ante sepulchrum imaginem ceream fecit poni dicens: “Beate Ambrosi, tibi voco mercedem et me voveo tibi ut digneris me misericorditer liberare tuis meritis gloriosis a tam gravissima infirmitate.” Ad cuius invocationem et meritis bone memorie viri Dei, eo die quo ad ecclesiam ducta fuit, plenissime extitit liberata; et eam dixit quod cottidie [coctidie R et deinceps.] videt facere facta sua. Interrogata de tempore voti et liberationis, respondit: de aprile, tempore migrationis beati Ambrosii.

Domina Riccamotagna, uxor domini Ildrebandini, de regione Sancte Mustiole, testis iurata dixit quod cum X annorum tempore viderit Pacem predictam tanto dolore sui corporis adgravatam et contractam quod per se erigere non poterat nec levare nisi ab alio iuvaretur; unde cum hec testis staret quodam die Iovis de mense aprilis ante sepulchrum beati Ambrosii cum domina Balseverina predicta et aliis pluribus, dictam Pacem ante sepulchrum quidam deportarunt, quos non cognovit, que se beato Ambrosio [se add. R.] devovit humiliter et devote et ante sepulchrum imaginem ceream fecit poni ad invocationem viri Dei, dicens ipsa: “Beate Ambrosi, me voveo tibi et tibi voco mercedem, ut tuis meritis gloriosis a tam pessima infirmitate, quam multis temporibus ego sum passa, digneris misericorditer liberare me.” Ad cuius invocationem et eius meritis gloriosis, vidit eodem die Iovis plenissime liberatam, ita quod per se ad domum propriam sana et incolumis est reversa. Et dicit quod videt eam cottidie facta sua [et] viriliter operari. Item dicit quod antequam infirmaretur cognovit et vidit eam sui corporis bene sanam per XV annos et plus.

Grapaldus, scutifer domini R. episcopi Urbevetani, testis iuratus dixit idem quod domina Riccamotagna predicta. In hoc tamen differt [corr., prius differit R.] quod non erat in ecclesia quando Pax ducta fuit, sed meritis beati viri plenissime est sanata.

Domina Bona, de regione sancti Laurentii, testis iurata dixit quod per tempus decem annorum vidit Pacem predictam sic contractam et infirmitate sui corporis adgravatam quod per se nullo modo erigere poterat nec levare nisi ab aliquo iuvaretur; que antequam infirma fuisset, tempore XV annorum et plus vidit eam sui corporis bene sanam. Unde dicit hec testis quod cum ipsa staret quodam die de mense aprilis tempore migrationis beati Ambrosii ante sepulchrum et erat tota plena ecclesia, dicta Pax sic infirma ducta fuit a quibusdam hominibus ad sepulchrum. Que Pax beato Ambrosio se devovit, ut eam suis meritis 〈liberaret〉. Voto emisso, illo die ante oram none vidit ipsam a predicta infirmitate plenissime liberatam, ita quod per se ad domum suam sana et incolumis est reversa. Et dicit quod vidit eam post bene facere facta sua et pro facto suo ire quocumque volebat.

[23] [Infans de cunis prolapsus ad vitam revocatur.] Miraculum. Domina Altagratia, uxor Iohannis Iacobini, de regione Sancte Mustiole, iurata dixit quod cum ista domina in nocte in lecto suo 〈iaceret〉 et haberet quendam suum filium nomine Franciscum quem tenebat in cunis, et dormisset ipsa, infans cecidit de cunis in terram et tam diu se duxit quod mortuus est. Unde hec domina excitata a somno [sonno R.] tetigit cunas et non invenit puerum suum. In continenti cepit clamare Iohannem eius virum dicendo: “Ubi est filius noster?” Et domina surrexit plorando et invenit puerum in terra mortuum, qui totus frigidus erat et de pulso nullo modo habebat. Unde hec testis et idem vir eius in continenti ceperunt clamare auxilium beati Ambrosii dicendo: “Beate Ambrosi, tibi vocamus mercedem ut nobis digneris reddere nostrum filium tuis meritis gloriosis, et nos ad tuum servitium erimus omni tempore vite nostre et ad tuum sepulchrum imaginem [inmagine R.] ceream deportabimus.” Ad cuius invocationem in continenti puer recuperavit pristinam sanitatem; et hoc dicit quod fuit de mense maii proxime preteriti.

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum [et in ipsorum presentia add. dein del. R.] et C. prioris Sancti Iohannis de Platea et in ipsorum presentia scripsi et signavi sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[24] Iohannes Iacobini, de regione Sancte Mustiole testis iuratus dixit quod cum ipse in lecto suo de nocte iaceret hoc anno de mense maii et haberet quemdam suum filium nomine Franciscum quem mater tenebat in cunis, infans cecidit de cunis in terram et tam diu se duxit quod mortuus est puer; et ipsa domina dormiebat. Unde a somno ipsa domina excitata tetigit cunas et infantem suum non invenit. In continenti incepit clamare hunc Iohannem dicendo: “Ubi est filius noster?” Et sic ipsa domina in continenti surrexit plorando et invenit eum in terra mortuum; et iste surrexit et invenit infantem, qui totus frigidus erat et de pulso nullo modo habebat; quem mortuum penitus retinebat ipse. Unde in continenti tam ipse quam uxor sua una voce inceperunt vocare auxilium beati Ambrosii dicendo: “Beate Ambrosi, tibi vocamus mercedem, ut tuis meritis gloriosis nostrum filium digneris reddere nobis sanum; et [ad add. R.] nos ad tuum servitium devoti [ddevoti R.] erimus omni tempore vite nostre et ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabimus.” Ad cuius invocationem puer est in continenti plenissime sanatus.

[25] Die sextodecimo intrante mense iunii. [Mulier a septem annis paralytica liberatur.] Miraculum. Domina Viatricis [“Beatrix” Dialogus, num. 14, p. 149; Fumi, Processo, p. 130.] , uxor Simonis, de regione Sancti Salvatoris, iurata dixit quod cum ipsa paralitica esset et totum latus dextrum ante et retro taliter haberet amissum [admissum R et deinceps.] quod de lecto per se nullomodo poterat erigere nec levare, quam infirmitatem sic fuerat passa VI annorum spatio iam elapso; unde beato Ambrosio se devovit humiliter et devote dicens: “Beate Ambrosi, me voveo tibi ut tuis meritis gloriosis digneris me misericorditer liberare et ego ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et tibi ero devota omni tempore vite mee.” Ad cuius invocationem, voto facto, in continenti meritis beati viri extitit plenissime liberata et in mane sequenti per se suis pedibus cum imagine cere beati Ambrosii tumulum visitavit. Interrogata quando fuit hoc, respondit: de mense aprilis, tempore migrationis beati viri. Interrogata si rehabuit post dictam infirmitatem, respondit: non. Interrogata quibus presentibus quando votum fecit, respondit: domina Amata Rainerii fabri [frabi R hic et infra.] , domina Clara sua cognata, viro dicte domine Viatricis, domina Ildribandina Tolodite.

Domina Amata, uxor Rainerii fabri, de regione Sancti Salvatoris, testis iurata dixit quod cum domina Viatricis predicta, eius commater, paralitica esset et totum latus dextrum amiserat ante et retro, ita quod de lecto se erigere non poterat nec levare, quam infirmitatem fuerat passa VI annorum spatio iam elapso; unde cum hec staret in domo dicte domine Viatricis, quedam sua cognata nomine Clara eidem Viatrici aliquam particulam cape beati Ambrosii deportavit, quam ipsa devote et humiliter iam recepit et tunc vovit se beato viro ut eam suis meritis liberaret, dicens quod si eam liberaret, ad sepulchrum suum imaginem ceream deportaret. Et sic voto facto, in continenti plenissime est curata, ita quod statim de lecto surgens et secundo die post votum sepulchrum beati Ambrosii propriis pedibus visitavit. Interrogata quando fuit hoc, respondit: de mense aprilis, tempore sue migrationis, presentibus dicta domina Clara, viro domine Viatricis, Ildribandina Tolodite et aliis pluribus.

Domina Clara predicta, cognata dicte Viatricis, testis iurata dixit quod cum domina Viatricis predicta paralitica esset et totum latus dextrum amisisset ante et retro, ita quod de lecto per se nullomodo poterat erigere nec levare, quam infirmitatem fuerat passa VI annorum spatio iam elapso et plus; unde hec testis quodam die de mense aprilis, tempore migrationis beati Ambrosii, quedam sua cognata, aliquam particulam sue cape deportavit, quam devote et humiliter recepit, que se beato viro 〈devovit〉 dicens: “Beate Ambrosi, tibi voco mercedem et votum facio, quod si me liberaveris ab ista infirmitate tuis meritis gloriosis, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo.” Et voto expleto, in continenti plenissime est curata, ita quod statim de lecto surgens recepit pristinam sanitatem, et secundo die post votum suis pedibus propriis beati Ambrosii limina visitavit. Interrogata de presentibus quando hoc fuit, respondit: viro dicte Viatricis, ipsa teste, que [quam R.] vidit sic infirmam tempore supradicto, domina Amata Rainerii fabri, Ildribandina Tolodite.

Domina Ildribandina Tolodite, eiusdem regionis predicte, testis iurata dixit quod cum Viatricis predicta infirmitate maxima laboraret et paralitica esset, ut medici sic dicebant, et totum latus dextrum amiserat ante et retro, ita quod de lecto se erigere non poterat nec levare, quam infirmitatem sic fuerat passa VI annorum spatio iam elapso. Interrogata quomodo scit predicta, respondit: quia est eius convicina et videbat eam continue in lecto iacentem. Unde cum hec testis staret in domo sua, quedam sua cognata, que, Clara nominatur, eidem Viatrici aliquam particulam cape viri beati deportavit, que tandem beato Ambrosio se devovit dicens quod si eam suis gloriosis meritis liberaret, quod ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret. Interrogata de tempore quando fuit, respondit: tempore migrationis beati viri, presentibus viro dicte domine Viatricis, domina Amata, Clara predicta. Ad cuius invocationem et votum, voto expleto, in continenti recuperavit pristinam sanitatem et alio die sequenti post votum beati viri limina propriis pedibus visitavit.

Simonus, vir domine Viatricis predicte, iuratus dixit quod cum spatio VI annorum viderit eius uxorem infirmitate maxima laborantem, et paralitica esset et haberet amissum latus sinistrum totum ante et retro, ita quod de lecto per se nullo modo poterat erigere nec levare sed [set R saepius.] continue sic iacebat; unde quodam die de mense aprilis, de die tamen non recordatur, quedam sua soror huius testis aliquantulum cape beati Ambrosii eidem Viatrici deportavit, que beato Ambrosio tunc se vovit dicens: “Beate Ambrosi, me tibi voveo et voco mercedem, ut tuis meritis gloriosis digneris me misericorditer liberare a tam gravi infirmitate, et ego ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo.” Et sic voto facto, ad invocationem beati Ambrosii in continenti voto facto plenissime est curata, ita quod statim de lecto surgens recepit omnimode sanitatem, et sic alio [s add. dein del. R.] die sequenti post suis propriis pedibus beati viri limina visitavit.

[26] [Puellae altero oculo captae et podagra incurvatae sanitas restituitur.] Miraculum. Ricca, filia Donadei Venuli, de regione Sancti Iovenalis, iurata dixit quod cum haberet quamdam suam filiam nomine Iovannam XII annorum, duorum annorum spatio claudicantem et dextro latere continue inclinatam, ita quod vix poterat se erigere ac levare, et occasione cuiusdam gutte que ipsam cottidie molestabat, ita quod se iuvare non poterat nec recte ambulare, et etiam haberet albuginem in oculo dextro, ita quod de ipso oculo penitus non videbat, immo videbatur dicte puelle oculus crepuisse, et variis medicamentis appositis non poterat liberari sed [se R.] deterius se habebat, vovit eam beato Ambrosio, ut eam suis meritis liberaret, et ad sepulchrum beati viri accessit et meritis beati viri, voto facto, eadem [idem R.] puella a predictis infirmitatibus plenissime 〈est〉 sanata. Interrogata quando fuit hoc, respondit: tempore migrationis beati viri, presentibus Verdemora sorore huius, domina Claratenuta eius convicina, et aliis pluribus. Interrogata quibus verbis usa fuit in voto, respondit quod dixit: “Ego voveo filiam meam Deo 〈et〉 beato Ambrosio, quod si eam a predictis infirmitatibus liberabit, ad suum sepulchrum [ing add. dein del. R.] imaginem ceream deportabo.”

Domina Verdemora, soror carnalis Ricce predicte, testis iurata dixit quod, cum dicta sua soror haberet quamdam suam filiam nomine Iovannam XII annorum, duorum annorum spatio claudicantem [corr., prius claudiclantem R.] et dextro latere continue inclinatam, ita quod vix poterat se erigere ac levare, et occasione cuiusdam gutte que ipsam cottidie molestabat se iuvare non poterat nec recte ambulare, ac etiam haberet albuginem in oculo dextro, ita quod de ipso oculo penitus non videbat, immo dicte puelle videbatur oculus crepuisse, et variis medicamentis appositis non poterat liberari sed deterius se habebat, tandem mater puelle iam devovit eam beato Ambrosio viro Dei dicens: “Voveo Deo et tibi [(D. et t.) corr., prius t. et D.] filiam meam, quod si eam liberaveris a predictis infirmitatibus, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo.” Interrogata de tempore quando hoc fuit, respondit: de mense aprilis, tempore migrationis viri Dei. Et hoc fuit ante domum Ricce predicte, ipsa teste, domina Claratenuta uxore Recoverantie presentibus.

Claratenuta, uxor quondam Recoverantie [Recovarantie R.] , eiusdem regionis, testis iurata dixit quod iam sunt duo anni et plus quod vidit Iovannam filiam Ricce predicte claudicantem [bis script.] et dextro 〈latere〉 continue inclinatam, ita quod vix se erigere poterat et se iuvare non poterat nec recte ullo modo ambulare, et taliter vidit eam in oculo patientem quod ea respiciente [respiente R.] dicte puelle videbatur oculus crepuisse. Unde mater vovit eam beato Ambrosio et ad sepulchrum eius accessit, et meritis beati viri predicta puella a predicta infirmitate in continenti libere est curata. Interrogata de tempore liberationis, respondit: tempore migrationis beati viri; et quibus presentibus quando votum fecit: ipsa teste, Verdemora sorore dicte Ricce et aliis pluribus. Interrogata quibus verbis usa est in voto, respondit quod dixit: “Ego filiam meam beato voveo Ambrosio, ut dignetur eam suis meritis liberare; quod si fecerit, ad suum sepulchrum imaginem ceream deportabo.”

[27] [Anus auditum a 14 annis amissum recuperat.] Miraculum. Domina Giugla, de regione Camuctii [“Gisla Devica Canutii” Dialogus, num. 40, p. 172.] , iurata dixit suo iuramento quod cum impedita esset auditu, ita quod intellectum aliquem non haberet XIIII annorum spatio iam elapso, ad sepulchrum beati viri accessit et voto emisso auditus beneficium et intellectus beati viri meritis recuperavit [corr., prius recuperaverit; auditum add. R.] , audiens in continenti fratres divina officia celebrantes. Interrogata quanti temporis sit ipsa, respondit: LXX annorum et plus. Interrogata quando recuperavit auditum, respondit: de mense maii, presentibus suis pluribus convicinis, et tunc dicit quod plena erat ecclesia ubi iacebat vir beatus. Interrogata quibus verbis usa est in voto, respondit quod dixit quod vocavit mercedem beato Ambrosio quod eam suis gloriosis meritis misericorditer liberaret, quod ad suum sepulchrum imaginem ceream deportaret.

Domina Sopercla soror [roror R.] religiosa, regionis predicte, testis iurata dixit quod cum Giugla predicta ita surda esset quod nisi nutu aliquid intelligere non valebat magnis vicinorum clamoribus excitata, modo meritis beati viri, cuius sepulchrum ista teste vidente visitavit, auditum et intellectum recuperavit et modo audit bene. Interrogata quando fuit hoc, respondit: de mense maii, presentibus de quibus non recordatur. Interrogata quomodo sciret quod surda esset, respondit: quia erat eius convicina. Interrogata quibus verbis usa fuit in voto, respondit quod clamavit mercedem beato Ambrosio quod sibi redderet auditum, quod ad suum sepulchrum imaginem ceream deportaret.

Benedacta, filia dicte Giugle, testis iurata dixit quod cum Giugla predicta sic audiendi et intelligendi officium amisisset, quod ab ipsa sua filia propinqua sibi adsistenti magnis clamoribus excitata [quod] nec audire nec [inl add. dein del. R.] intelligere poterat, nec aliquid respondebat nisi nutum faceret sibi semper; et meritis beati viri Ambrosii cuius sepulchrum visitavit, voto emisso filia cohortante, statim concupite [concupita R.] est reddita sanitati. Interrogata quanto tempore fuerat sic surda, respondit: tempore XIIII annorum et plus; et quando auditum et intellectum recuperavit, respondit: de mense maii proxime preteriti; et quibus verbis usa est in voto, respondit quod invocavit auxilium beati viri quod sibi intellectum redderet et auditum, et ipsa ad suum sepulchrum imaginem promisit deportare. Interrogata quibus presentibus, respondit: omnibus suis convicinis; et dixit quod plena erat ecclesia tunc. Et nunc bene audit et intelligit.

[28] [Mulier a morbo caduco sanatur.] Miraculum. Domina Diamante, uxor Clusii, de regione Sancti Fustini, iurata dixit quod, cum a duodecim annis iam elapsis morbo caduco pessime laborasset, ita quod quandoque in die novem vicibus vexabatur, ita quod cadens in igne se sentire non poterat ullo modo; unde vovit se beato Ambrosio, ut suis meritis ipsam dignaretur liberare, et ad sepulchrum accessit, et ad eius invocationem a predicta infirmitate plenissime est curata, ita quod post votum ille morbus eam non vexavit. Interrogata quando votum fecit, respondit: eo die quo bone memorie a seculo [in obitu Ambrosii.] migravit. Interrogata quibus presentibus quando votum fecit et in quo loco, respondit: ante domum suam, presentibus domina Ricca uxore Diomitidie, domina Amata uxore Diotallievi, eius convicinis et aliis pluribus. Interrogata quomodo vexabat eam dictus morbus, respondit: quolibet die vexabat eandem.

Domina Amata, uxor Diotallievi, de regione predicta, testis iurata dixit quod, cum dominam Diamantem morbo caduco viderit taliter laborantem, ita quod XII annorum spatio iam elapso predictam infirmitatem fuerat passa, et quandoque in die novem vicibus vexabatur et spumam mittebat per hos; unde vovit [vout R.] se beato Ambrosio ut eam suis meritis liberaret. Et sic domina predicta Diamante ad sepulchrum beati viri accessit et beati viri meritis a predicta infirmitate eo die quo bone memorie a seculo migravit [(mem.-migr.) corr., prius a saec. migr. mem. R.] plenissime est curata, ita quod ille morbus eam postmodum non vexavit quem ipsa cottidie patiebatur. Interrogata quando votum fecit, respondit: eo die quo migravit beatus Ambrosius, ante domum predicte Diamantis, presentibus ista teste, domina Ricca uxore Diomitidie [diomittidieidi R.] et aliis pluribus vicinis huius; et hec dixit se scire quia vidit et audivit et est eius convicina propinqua in una domo.

Domina Ricca, uxor Diomitidie [diomitidiede R.] , de regione predicta, testis iurata dixit quod cum domina Diamante, eius commater predicta, morbo iniquo caduco pessime [(c. p.) in ras. R.] laboraret, ita quod X annorum spatio iam elapso et plus predictam infirmitatem vidit eam [(v. e.) in ras. R.] pati et quandoque in die VIII vicibus et plus eam vexabat, et multa fecisset remedia adhiberi et contra predictam infirmitatem nil sibi valerent, spumam per hos mittebat et linguam suam propriis dentibus corrodebat; unde eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, vovit se beato viro ut Deus per merita sancti Ambrosii ab illo morbo dignaretur 〈eam〉 liberare, et ad sepulchrum beati viri accessit, et eodem die meritis sancti Ambrosii plenissime est curata a predicta infirmitate, ita quod dictus morbus eam amplius non vexavit post votum factum. Interrogata in quo loco fecit votum, respondit: ante domum suam, presentibus suis pluribus convicinis.

[29] [Mulier ab ulcere sanatur.] Miraculum. Domina Iemma, uxor Rainaldi Floremantis, de regione Sancti Christofani, iurata dixit quod cum infirmitate maxima laboraret et haberet in pectore [impectore R et deinceps.] apostema, et circa locum apostematis dolorem pateretur et febrem [frebem corr., prius frebim R.] acutam haberet et erat ita alienata mente quod aliquid vix poterat persentire, quam infirmitatem plus uno mense fuerat passa, ita quod omnes eam videntes de vita sua omnimode desperabant; unde vir eius coram ista vovit eam beato Ambrosio, ut Deus beati viri meritis liberaret eandem [corr., prius aandem R.] , dicens quod si eam liberaret, imaginem ceream ad eius sepulchrum deportaret et unum fornellum calcine dabit pro eius ecclesia construenda. Voto autem facto, in continenti apostema crepuit et sanguinem per hos evomuit [corr., prius eiuomuit R.] et aliam putredinem multam, et in continenti a predicta infirmitate et febre [frebe R et deinceps.] acuta est libere absoluta, ita quod de lecto surrexit, que prius se non poterat erigere nec levare. Interrogata de tempore voti et liberationis, respondit quod fuit de mense maii proxime preteriti [corr., prius preferiti R.] , 〈presentibus〉 Meldina [corr., prius Mellina R.] Ildribandine [corr., prius Ildribandina R.] et domina Iemma Gilii, que eam custodiebant. Et beati viri limina propriis pedibus sequenti die post votum visitavit, sentiens plenissime sanitatem.

Meldina Ildribandine, de regione predicta, testis iurata dixit quod cum dominam predictam viderit infirmitate graviter laborantem, ita quod videbatur laborare penitus in extremis et haberet apostema, et dolorem circa locum apostematis pateretur, ut medici dicebant, et haberet febrem acutam, ita quod eam videntes de vita sua omnimode desperabant; unde vir eius Rainaldus beato Ambrosio eam vovit humiliter et devote dicens 〈quod〉 si beatus eam liberaret, ad eius sepulchrum [m add. dein del. R.] imaginem ceream deportabit et unum fornellum calcine dabit pro eius ecclesia construenda. Et voto facto, in continenti [inconnenti R.] crepuit apostema et sanguinem per hos et aliam putredinem multam emisit et a predicta infirmitate statim est plenissime liberata, ita quod per se de lecto surrexit que prius se erigere non poterat nec levare. Et hoc dixit quod fuit de mense maii proxime preteriti in domo dicte Iemme, de die tamen non recordatur, ista presente 〈et〉 domina Iemma Gilii que custodiebant eandem. Et dicit quod ante tertium diem imaginem ceream fecit et propriis pedibus ad sepulchrum beati viri accessit. Interrogata quanto tempore fuerat passa, respondit: uno mense.

Domina Iemma Gilii, de regione predicta, testis iurata dixit quod vidit dominam predictam infirmitate maxima laborantem, ita quod videbatur laborare penitus in extremis et haberet apostema in pectore et dolorem circa locum apostematis pateretur, ut dicebant medici, et haberet febrem acutam, ita quod eam videntes de vita sua omnimode desperabant; unde vir eius beato Ambrosio eam vovit humiliter et devote [quod add. dein del. R.] dicens quod si beatus Ambrosius liberaret eam, ad eius sepulchrum imaginem ceream apportabit et unum fornellum calcine dabit pro eius ecclesia construenda. Et voto facto, in continenti crepuit apostema et per hos sanguinem emisit et aliam putredinem multam et a predicta infirmitate statim est plenissime liberata. Et de omnibus aliis dixit ut predicta Meldina.

Rainaldus Floremantis civis Urbevetanus, vir domine predicte, iuratus dixit idem quod dicta Meldina.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[30] Die quartodecimo exeunte mense iulii.

Miraculum. [Puer herniosus curatur.] Sentius Oddonis [“Cinchius Odonis” Dialogus, num. 24, p. 161.] , de regione Sancti Fustini, iuratus dixit quod cum haberet filium suum fractum in piga [impiga R et deinceps.] et fecisset per plures medicos remedia adhiberi, nec super predicta fractura aliquod conferrent [conferret R.] remedium adhibite medicine [medine R.] , tandem vovit eum cum sua uxore beato Ambrosio ut eum dignaretur suis meritis liberare. Et ad eius invocationem, voto facto, cum fecerit in sero, in mane sequenti invenit puerum plenissime liberatum. Interrogatus quando fuit, respondit: de mense [maii add. dein del. R.] iunii; et quanto fuerat passus, respondit: duobus mensibus et plus. Interrogatus quibus presentibus quando fecit votum, respondit: suis pluribus convicinis; et dixit quod duxerat medicum quod incideret ei et fecerat conventionem IIII li. cum medico et retinuerat eum tribus diebus, sed pro pietate et dolore pueri non fecerat eum tangi, in tantum timebat de morte sua. Interrogatus si deportabat ligamina, respondit: sic; et si modo portat, respondit: non.

Domina Tedora, uxor Sentii, mater pueri, iurata dixit quod cum eius filius fractus esset in piga et fecisset per medicos Urbevetanos et alios plura remedia adhiberi, et super hiis non profuissent sed obfuissent adhibite medicine, voto facto, meritis beati viri plenissime est sanatus. Interrogata quando fuit, respondit: de mense iunii. Interrogata quanto tempore prius fuerat passus, respondit: duobus mensibus; et quibus presentibus, respondit: pluribus suis convicinis; et dicit quod cum deberet incidi in sero, vovit eum tunc, et in mane sequenti invenit eum plenissime liberatum, dicens quod si beatus Ambrosius eum liberaret, quod ad eius sepulchrum deportaret imaginem cere.

Ventura Acci, de regione Sancti Fustini, testis iurata dixit quod cum filius Sensii pateretur in piga et fractus esset, et multa pater et mater fecissent per medicos remedia adhiberi et non esset spes aliqua sanitatis, demum consilium habuerunt ut membrum pueri deberet incidi; et 〈cum〉 super hoc moverentur parentes plurima pietate, pater et mater voverunt eum beato Ambrosio ut eum liberaret. Et voto facto, meritis beati viri plenissime est sanatus. Interrogata quando liberatus est, respondit: de mense iunii. Interrogata si interfuit quando votum fecerunt, respondit: sic, quodam sero quando propositum erat quod deberet incidi; et in mane sequenti inventus est plenissime liberatus. Interrogata quibus verbis [presentibus R.] usi sunt in voto, respondit quod vocaverunt mercedem beato Ambrosio quod ei redderet sanitatem, quod ad eius sepulchrum imaginem ceream deportarent. Interrogata quibus presentibus, respondit: multis.

Domina Bemmegnate, uxor Dominici, de regione Sancti Fustini, iurata dixit quod cum filius Tedore predicte in piga fractus esset, et fecisset per medicos Urbevetanos et alios plura remedia adhiberi, et super hiis non profuissent sed obfuissent adhibite medicine, voto facto, meritis beati viri plenissime est sanatus. Interrogata de tempore quando fuit, respondit: de mense iunii. Interrogata quanto tempore prius fuerat passus, respondit: duobus mensibus; et quibus presentibus, respondit: suis pluribus convicinis dicte Tedore et huius. Interrogata si interfuit voto, respondit: sic. Interrogata quibus verbis usi sunt [(u. s.) sunt usu ante corr. R.] in voto, respondit quod vocaverunt mercedem beato Ambrosio, quod eum suis meritis liberaret; quod si faceret, ad eius sepulchrum imaginem ceream deportarent.

[31] [Alius ante sepulcrum Ambrosii delatus persanatur.] Miraculum. Domina Margarita, filia Cittadini Roccli, de regione Sancti [sancto R.] Matthei, testis iurata dixit quod cum filius domine Allegrecte [“Letitia” Dialogus, num. 25, p. 162.] in pectine [impectine R et deinceps.] esset fractus nec medicorum subfragio tradere vellet ipsum propter nimiam aeris [aieris R et infra.] intemperiem [intemperiam R hic et infra.] , tandem tam testis quam mater pueri ad beati viri tumulum duxerunt puerum taliter infirmantem et ipsum beato Ambrosio devoverunt ut ipsum dignaretur suis meritis liberare, mater dicendo quod si suum filium liberaret, quod ante suum sepulchrum imaginem ceream faceret. Ad cuius invocationem ibidem ante sepulchrum meritis beati viri plenissime est curatus, ita quod ad domum sanus rediens [reddiens R.] [et] ligamenta que primo habuerat ex toto proiecit sentiens omnimode sanitatem. Interrogata de tempore quando fecerunt, respondit: de mense iulii. Interrogata quibus presentibus, respondit: ipsa teste, matre pueri, domina Ricca uxore Gratiani, et aliis pluribus. Interrogata quanto tempore fuerat passus, respondit: tribus mensibus et plus vidit eum pati.

Domina Ricca, uxor Gratiani de Abbatia, eiusdem regionis, testis iurata dixit quod cum vidisset filium domine Allegrecte predictum in pectine fractum et inflatum in pectine et vesica [viscica R et deinceps.] , nec medicorum subfragio tradere vellet mater propter nimiam aeris intemperiem, ista teste vidente, tam mater pueri [puer R.] quam domina Margarita predicta puerum taliter infirmantem ad beati viri tumulum deportarunt et ipsum beato Ambrosio devoverunt ut eum suis meritis liberaret, dicens mater quod si eum suis meritis liberaret, quod ante sepulchrum suum imaginem ceream faceret et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Quo voto facto, ista teste presente, vidente et audiente, puer fuit plenissime liberatus ibidem ante sepulchrum viri Dei, ita quod ad domum propriam sanus et incolumis est reversus et ligamenta [ligamento R.] que prius habuerat ex toto proiecit sentiens omnimode [omnimodem R.] sanitatem. Interrogata de tempore quando fuit, respondit: de mense iulii, presentibus ipsa teste, domina Margarita predicta, matre pueri et aliis pluribus. Interrogata quanto tempore viderat eum prius passum, respondit se non recordari.

Petrus Diotaiuti, eiusdem regionis, testis iuratus dixit quod cum filius domine Allegrecte predicte, eius discipulus, in pectine esset fractus, ipse videns eum rogavit beatum Ambrosium ut eum liberaret suis meritis gloriosis; et hoc fuit de mense iulii, de die non recordatur; et ad sepulchrum beati Ambrosii portatus, meritis eiusdem viri sanus et incolumis ad domum est reversus; quem vidit, eo die in quo portatus sic infirmus fuit, plenissime liberatum, ita quod ligamenta que prius portaverat ex toto proiecit sentiens omnimode sanitatem.

Domina Allegrecta predicta iurata dixit quod cum haberet quemdam suum filium nomine Andrioctum qui fractus erat in pectine et inflatus in pectine et vesica [vissica R.] , ita quod multum orribile videbatur, nec medicorum subfragio tradere vellet ipsum per nimiam aeris intemperiem, tandem tam ipsa quam domina Margarita predicta — et domina Ricca predicta adsotiavit easdem, — dictum suum filium taliter infirmantem ad beati Ambrosii tumulum deportarunt, et voto emisso, ibidem ante sepulchrum meritis beati viri plenissime est sanatus, ita quod ad domum propriam sanus et incolumis est reversus.

[32] [Pecorarius ab enterocele sanatus] Miraculum. Palmerius pecorarius, de regione Sancti Laurentii, iuratus dixit quod cum occasione cuiusdam ponderis quod levaverat, ruptus [ructis R.] atque fractus fuisset in pectine, ita quod intestina descenderant in pigam, quod sibi grave plurimum erat ferre, et medicus dicebat ei quod si maiora intestina descenderent non posset ulterius liberari; unde vovit se Deo et beato Ambrosio ut Deus per merita sancti Ambrosii liberaret eundem. Ad cuius votum in continenti est plenissime liberatus. Item dixit quod cum fratres dixissent [dississent R.] ei ut certo die veniret perhibiturus [peribiturus R.] testimonium veritati de miraculo supradicto, [cum miraculum reticuisset morbo rursus corripitur,] quod non fecit nec venit in termino sibi dato, dicta infirmitas gravius recidivavit quam prius. Unde iterum se vovit beato Ambrosio dicens: “Sancte Ambrosi, libera me a tam pessimo dolore quem patior, [et iterato voto sanatur.] et ego veniam perhibiturus [peribiturus R.] testimonium veritati.” Ad cuius votum est statim liberatus et intestina ad suum locum sunt reversa. Interrogatus quanto tempore habuerat dictam infirmitatem, respondit: tempore VIII annorum et plus. Interrogatus quando fecit votum, respondit: de mense maii, tempore migrationis sancti Ambrosii; et quibus presentibus, respondit: Massaria eius uxore, scilicet [silicet R.] in domo sua; et si portabat [portat R.] lentiam antequam votum fecisset, respondit: sic; et si modo portat, respondit: non, immo liberatus et sanus est quemadmodum aliquo tempore fuit.

Domina Massaria, uxor Palmerii predicti, iurata dixit quod cum eius vir fractus esset in pectine, ita quod interiora descenderant in pigam et dicebat medicus quod si maiora intestina descenderent ulterius liberari non posset, et propter hoc pluries suspensus fuisset per pedes ut intestina ad suum locum redirent [reddirent R.] , et multa alia fecisset que nil sibi valerent contra infirmitatem predictam, vovit se sancto Ambrosio ut eum suis meritis liberaret, et deportaret imaginem cere ad sepulchrum eius. Voto facto, a predicta infirmitate statim est plenissime liberatus. Item dicit quod cum nollet perhibere [peribere R.] testimonium veritati de miraculo predicto, dicta infirmitas gravius recidivavit quam prius. Unde iterum se vovit beato Ambrosio, dicens quod si eum liberaret, quod iuraret dicere veritatem. Et voto facto, statim est liberatus. Interrogata quanto tempore habuerat dictam infirmitatem, respondit: tempore VIII annorum et plus; et quando fecit votum, respondit: de mense maii proxime preteriti, in domo sua.

[33] [Pineria ab immedicabili capitis dolore,] Miraculum. Domina Pineria, uxor Borge cartarii, iurata dixit quod cum in capite graviter pateretur maximo dolore et morbo periculoso, ita quod vix poterat comedere [commedere R.] et male iacere poterat et vix dormire, et propter maximam infirmitatem fecit sibi fieri [feri R.] incisuram in capite usque ad coctiam capitis cum rasorio, [incassum adhibitis ferro et igne,] et post incisuram fecit sibi cocturam [“Cauterium” Ducange, i. v.] 〈ferro〉 candenti ibidem; et cum talia medicamenta et multa alia que fecerat et fieri fecerat nil sibi valerent, fecit sibi quandam imaginem cere et accessit ad sepulchrum sancti Ambrosii quodam sero et illa nocte ante sepulchrum vigilavit et dixit quod ter tremuit sepulchrum, et vigilabat et orabat dicens: “Sancte Ambrosi, iuva me.” Ad cuius invocationem ea nocte est plenissime liberata. [ante sepulcrum Ambrosii pernoctans: levatur.] Interrogata si continue patiebatur dictam infirmitatem, respondit quod sic. Interrogata quanto tempore habuerat illam infirmitatem, respondit: per annum et plus; et quando liberata est, respondit: de mense aprilis, tempore migrationis sancti Ambrosii; et quomodo staret, respondit quod in continenti fuit liberata illa nocte. Interrogata quibus presentibus, respondit quod erat plena ecclesia. Interrogata quibus verbis usa fuit in voto, respondit quod vocavit mercedem beato Ambrosio, quod eam suis meritis liberaret.

Borgese cartarius, vir dicte domine Pinerie, testis iuratus dixit quod cum uxor eius graviter in capite pateretur et maximo dolore et periculoso [piculoso R.] in capite laboraret, ita quod vix poterat comedere, iacere et dormire male, ita dicit iste [ste R.] quod quinque hebdomadis propter infirmitatem predicte sue uxoris iacuit vestitus, quod lectum non intravit pro ea, et 〈cum〉 multa fecisset a medicis remedia adhiberi et nil valerent dicta remedia contra infirmitatem predictam, ad ultimum habuit consilium cuiusdam medici qui caput ei incisit cum rasorio usque ad coctiam capitis, et cocturam fecit ferro candenti ibidem. Unde cum talia medicamenta et alia plura que fecerat sibi aliquid non valerent contra infirmitatem predictam, fecit sibi fieri quandam imaginem cere, et quodam [corr., prius quoddam R.] sero accessit ad sepulchrum sancti Ambrosii et vigilavit ante sepulchrum illa nocte, et cum accessit vocavit mercedem sancto Ambrosio ut eam liberaret. Et sicut ipsa sua uxor sibi retulit, sepulchrum tremuit illa nocte ter, et in mane est reversa domum optime liberata, ita quod non videbantur in capite nisi signa. Interrogatus quanto tempore habuerat dictam infirmitatem [infirmitate R.] , respondit: per annum et plus quod continue habuerat illam infirmitatem. Interrogatus quando liberata est, respondit: de mense aprilis, tempore migrationis sancti Ambrosii; et quibus presentibus quando accessit et mercedem beato Ambrosio 〈vocavit〉 quod eam liberaret: ipso teste, domina Iemma [d add. dein del. R.] uxore Davançati.

Domina Iemma, uxor Davançati florentini, testis iurata dixit quod vidit dominam Pineriam predictam in capite infirmitate maxima laborantem, ita quod vix poterat iacere, et multa fecisset a medicis adhiberi remedia et nil sibi valerent contra infirmitatem predictam, ad ultimum habuit consilium cuiusdam medici, qui caput incisit eidem usque ad coctiam capitis cum rasorio et cocturam fecit ferro candenti ibidem; unde cum [corr., prius non R.] talia medicamenta nil sibi valerent contra predictam infirmitatem, fecit sibi fieri quandam imaginem cere et quodam sero accessit ad sepulchrum sancti Ambrosii et ante sepulchrum stetit tota nocte, et cum accessit vocavit mercedem sancto Ambrosio ut eam liberaret. Et in mane est reversa domum plenissime liberata, ita quod in capite non videbantur nisi signa. Interrogata quanto tempore fuerat sic infirma, respondit: tempore unius anni et plus; et quando liberata est, respondit: de mense aprilis, tempore migrationis beati viri et eius meritis gloriosis.

[34] [Iohannes filium filii morti propinquum] Miraculum. Ianni Ranuctii Çentii civis Urbevetanus iuratus dixit quod cum fidem non adhiberet de iis que de beato Ambrosio ab aliis audiebat, tandem filius filii est gravissime infirmatus et cum eum mortip ropinquum cum hominibus et mulieribus custodiret, predictus Ianni in lecto iacens vidit in visione puerum predictum in ecclesia sancti Ambrosii permanere, et cum videretur sibi quod puer expavescendo fugeret et timeret, ipse vocans eum suo subsidio tuebatur. Et sic die facto eundem puerum taliter infirmantem ad beati viri merita destinavit, [ad Ambrosii sepulcrum mittit] dicens uxori sue et matri pueri ut eum beato Ambrosio devoverent, quatenus sanitatem iam amissam eidem puero redderet suis meritis gloriosis. Et sic dicte [s add. dein del. R.] domine fecerunt in continenti hoc audito ab eo. Ad cuius invocationem ita puer extitit liberatus, quod ad domum propriam sanus et incolumis est portatus. [et incolumem recipit.] Interrogatus de tempore quando fuit, respondit: de mense iunii proxime preteriti, de die non recordatur; et dicit quod ante semper uxor [ussor R.] sua cum aliis custodiebant puerum cum candelis [cadelis R et deinceps.] ante eum apprehensis [Intellege “accensis”; cf. infra, num. 40, pp. 590, 591.] pro eius obitu quem sperabant; quod VIII diebus assidue puer steterat sic infirmus.

Domina Bona, uxor Çentii Ianni Ranuctii, iurata dixit quod cum filius eius infirmitate gravissima laboraret, quod in extremis laborare videbatur et de ipsius vita omnimode desperabat, ita quod mammam non sugens nec cibum etiam capere non valebat, sed [set R.] semper cum candelis ante eum apprehensis morabatur pro eius obitu quem sperabat; et quodam mane ad beati viri tumulum predictum puerum taliter infirmantem cum imagine cere deportavit, rogans Deum et beatum Ambrosium ut ipse suis meritis eum liberaret. Et voto facto, beati viri meritis in continenti puer extitit liberatus, ita quod cepit sugere et cibum capere iam amissum [admissum R.] , et sic beati viri meritis in continenti recuperavit pristinam sanitatem. Interrogata de tempore, respondit: de mense iunii; et quibus presentibus, respondit: domina Adelascia uxore Ianni predicti, que ivit cum ea ad visitandum sepulchrum viri Dei. Interrogata quibus verbis usa fuit in voto, respondit quod dixit: “Beate Ambrosi, tibi voco mercedem ut filium meum digneris reddere sanum michi”; dicens quod dictus Ianni precepit eidem et uxori sue ut eundem puerum ad sanctum Ambrosium deportarent et ut ipsum beato Ambrosio devoverent ut eidem redderet sanitatem; quam infirmitatem fuerat sic passus VIII dierum spatio iam elapso.

Domina Adelascia, uxor Ianni predicti, testis iurata dixit quod cum filius Çentii filii sui [(f. s.) corr., prius s. f.] infirmitate gravissima laboraret, ita quod de ipsius [ipsi R.] vita omnimode [corr., prius omnimodem R.] desperabat, ita quod mammam non sugens nec etiam cibum capere [non add. R.] valebat sed semper custodiebatur cum candelis pro eius obitu, quem sperabant; tandem mater pueri quodam mane, ut ei [corr., prius eius R.] iniunctum fuit a Ianne, ad sepulchrum sancti Ambrosii deportavit et imaginem ceream ante sepulchrum posuit, impresenti rogans Deum et beatum Ambrosium ut eidem suo filio redderet sanitatem, quem ante sepulchrum deportaverat sic infirmum. Et voto facto, in continenti meritis beati viri extitit liberatus et ad domum propriam sanus et incolumis est portatus, ita quod comedens et bibens recepit pristinam sanitatem. Et hoc dicit se scire quia vidit predicta et audivit. Et hoc dicit quod fuit de mense iunii proxime preteriti.

[35] [Mulier ab uberum ulcere] Miraculum. Domina Agnese [Angese R saepius.] , uxor Cacçavolpe, de regione Sarancii [Saranci R.] , iurata dixit quod cum in [im R.] mammilla graviter pateretur, ita quod medici eandem suo subfragio non curarent, a quibus dicebatur quod non posset liberari, vovit se beato Ambrosio, ut sibi mammillam quasi perditam reddere dignaretur, dicens quod si eam liberaret, ad suum servitium permaneret toto tempore vite sue. Et votum cere faciens, ad sepulchrum ipsius accedere procuravit. Ad cuius invocationem, meritis beati viri ante tertium diem duo foramina que fecerat egritudo fuerunt desiccata et extitit plenissime liberata. [sexto die post obitum Ambrosii sanitati redditur.] Interrogata quanto tempore fuerat passa illam infirmitatem, respondit: tribus mensibus; et quando votum fecit, respondit: VI die post migrationem bone memorie beati viri. Interrogata quibus presentibus, respondit: domina Çentina uxore domini Guidonis Porcarii iudicis, domina Sibilia Iohannis eius cognata et aliis pluribus.

Domina Çentina, uxor Guidonis Porcarii iudicis, testis iurata dixit quod cum vidisset dominam Agnesem predictam in mammilla infirmitate graviter torqueri, ita quod non posset medicorum subfragio liberari sed potius videbatur marcida et amissa, ita quod duo foramina fecerat egritudo, et ipsa testis propriis manibus mammillam medicamentis apponens videbat taliter infirmantem. Tandem [tamdem R.] ipsa domina Agnese vovit se beato Ambrosio, ipsa audiente; et cum eadem ad sepulchrum beati viri accedens, ita ista testis manibus propriis votum cere fecerat, ad eiusdem invocationem extitit liberata, ita quod duo foramina ceperunt statim desiccari, et ante tertium diem post votum factum est plenissime liberata. Et hoc fuit de mense aprilis, tempore migrationis beati viri, presentibus domina Sibilia Iohannis cognata dicte domine Agnesis [Angese R.] , quando votum fecit; que [quam R.] fuerat passa tribus mensibus iam elapsis.

Domina Sibilia Iohannis Nobilis, cognata dicte domine Agnesis, testis iurata dixit quod cum vidisset dominam Agnesem [Angnesem R.] predictam in mammilla graviter torqueri, ita quod non posset medicorum subfragio liberari sed potius videbatur marcida et amissa, ita quod duo foramina fecerat egritudo, et ipsa testis propriis manibus medicamenta apponens mammillam videbat taliter infirmantem, et tribus mensibus vidit eam sic passam. Tandem [tamen R.] dicta domina Agnese [Angnese R.] beato Ambrosio se devovit, ut eam dignaretur suis meritis liberare, dicens quod si eam liberaret, quod deportaret ad eius sepulchrum imaginem cere, et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Et votum cere faciens, ad sepulchrum ipsius accedere procuravit; et domina Çentina propriis manibus suis imaginem fecit. Ad cuius invocationem ita cepit viriliter liberari, quod ante tertium diem duo foramina que fecerat egritudo fuerunt desiccata et mammilla plenissime est curata. Interrogata de tempore, respondit: de tempore migrationis beati Ambrosii viri Dei, presentibus domina Çentina predicta, ipsa teste et aliis plurimis.

[36] [Clara matrona ab apostemate in capite et in collo,] Miraculum. Domina Clara, uxor domini Isforterre Berici [an legendum Benci?] [“Sforzaterra Benci” Fumi, Processo, p. 132.] , iurata dixit quod cum VIII diebus infirmitatem gravem in capite pateretur, quod apostema esse sibi ab aliis dicebatur, quod caput et collum habebat orribiliter tumefactum, ita quod iacere non posset nec caput in lecto tenere, et multa fecisset per medicos adhiberi remedia et nil sibi valerent contra infirmitatem eandem; tandem beato Ambrosio se devovit ut eam suis meritis liberaret, quod si eam liberaret dicens quod ad suum sepulchrum imaginem ceream deportaret et bonum faceret eius amore. Quo voto facto, in continenti emplastrum [implaustrum R et deinceps.] elevans [ellevans R.] quod habebat, invenit infirmitatem eradicatam; et ita beati viri meritis ante tertium diem omnimode est sanata. Interrogata de tempore, respondit: de mense maii; et quibus presentibus quando votum fecit, respondit: domina Odolina eius nuru in domo sua, et aliis pluribus.

Domina Odolina domini Ildribanductii Forçaterre testis iurata dixit quod cum domina Clara eius socrus infirmitatem gravem in capite pateretur, quod apostema [appostema R.] ab omnibus dicebatur, quod iacere non poterat nec caput [capud R.] in lecto tenere, quam egritudinem VIII diebus fuerat passa, nec posset medicorum subfragio liberari, tandem beato Ambrosio se devovit, ipsa audiente et ad hoc compellente. Et [bis script. R.] voto facto, beati viri meritis plenissime est curata a predicta infirmitate.

Signum dicti (L. S.) Rainerii [nota add. dein del. R.] notarii.

[37] Die XII intrante mense iunii.

Miraculum. [Tornabene carnifex a morbo cardiaco,] Tornabene carnifex civis Urbevetanus iuratus dixit quod cum a quatuor annis retro tanto dolore sui corporis gravaretur et haberet vitium quod vocatur cardiacum, quod tempore supradicto nichil potuit operari sed diu in lecto iacens non poterat se suo subsidio relevare nec domum exire, ita fortiter ab infirmitate pessima erat captus; unde cum in lecto iaceret sic infirmus, ita quod tam medici de vita ipsius quam alii ad eum venientes penitus desperassent, tandem quidam qui Çeco vocatur, olim de Camerino, dixit ei quod se beato Ambrosio devoveret. Qui ad instantiam ipsius [se add. dein del. R.] beato Ambrosio se devovit dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo ut tuis meritis gloriosis me digneris misericorditer liberare; quod si feceris, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo et de meo dabo tuo amore.” Et voto facto et expleto, in continenti de lecto surrexit et a predicta infirmitate [infirmitatem R.] beati viri meritis statim est plenissime liberatus. Et dixit quod iam sunt XII anni quod vitio asmatis laboraverat et meritis beati viri est statim liberatus, ita quod a predictis infirmitatibus nunquam est postea perpessus aliquam lesionem [lisionem R.] . Interrogatus quando hoc fuit, respondit: de mense iunii, presente ipso Çeco.

Çeco, olim de Camerino, iuratus dixit quod iam sunt IIII anni et plus quod ipse vidit Tornabenem predictum eius convicinum infirmitate maxima laborantem et habentem vitium quod vocatur cardiacum, ut a medicis audiebat, ita quod diu in lecto iacens non poterat suam inopiam relevare. Unde cum ipse sic infirmus in lecto iaceret et per multa tempora iacuisset, quod se non levaverat, tandem ad instantiam istius testis ipse Tornabene beato Ambrosio se devovit et vix poterat ipse loqui dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo me, ut digneris misericorditer liberare, quod ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo.” Qui testis dixit [duxit R.] quod voto facto, antequam iste testis se moveret, per se de lecto surrexit et a predicta infirmitate est liberatus beati viri meritis, ita quod nunquam a predicta infirmitate perpessus est postea aliquam lesionem, immo [inmo R.] cottidie operatur viriliter facta sua. Et hoc dicit quod fuit de mense iunii proxime preteriti, in domo dicti Tornabene.

[38] [Gregorius Pineriae a cruris contractione et apostemate sanantur.] Miraculum. Gregorius Pinerie, de Civitella [Forsan castrum Civitelle Agliani (mand. di Bagnorea, prov. di Roma), Pardi, op. c., pp. 289, 307; vel Villa di Civitella (hodie Civitella de' Pazzi, com. di Baschi, mand. di Todi), Pardi, op. c., pp. 289, 293.] Urbevetane diocesis, iuratus dixit quod cum haberet crus contractum et infirmitate apostematis laboraret, ita quod tempore duorum annorum non potuit per se de lecto levare, tandem beato Ambrosio se devovit ut ipse suis meritis gloriosis a predicta infirmitate misericorditer liberaret [libaret R.] ; quod si faceret, ad domum suam imaginem ceream deportaret. Ad cuius invocationem a contractione et apostematis dolore statim est plenissime liberatus. Interrogatus quando fuit, respondit: de mense aprilis. Interrogatus quibus presentibus, respondit: domina Pineria matre sua, domina Ianella eius cognata, Guidone Petri Carabone et aliis pluribus. Et cum predictis personis per se sanus et incolumis, de dicto mense aprilis, cum imagine cerea beati viri limina visitavit.

Guido [in rasura R.] Petri Carabone, eiusdem castri, testis iuratus dixit quod cum vidisset Gregorium predictum diu in lecto iacentem infirmitate gravissima detentum, dicens eum esse contractum et infirmitate apostematis laborare, ita quod de lecto erigere [erige R.] se non poterat nec levare nisi aliorum adiutorio subfultus, dicens etiam quod predictus Gregorius se beato Ambrosio vovit, et hic audivit, et beati viri meritis vidit eum, illo die in quo votum fecit, plenissime liberatum. Et predictus Gregorius cum Guidone predicto et matre sua propriis pedibus beati viri limina visitavit.

Domina Pineria, mater dicti Gregorii, testis iurata dixit quod cum Gregorius predictus tempore duorum annorum habuerit crus contractum, quod de lecto per se erigere non poterat nec [ne add. dein del. R.] levare nisi ab alio iuvaretur, et infirmitate apostematis laboraret, tandem ipse beato Ambrosio se devovit dicens: “Beate Ambrosi, tibi voveo me ut tuis meritis gloriosis me digneris misericorditer liberare, quod ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo, si me liberaveris ab infirmitate predicta.” Et voto facto, beati viri meritis a predicta infirmitate plenissime est curatus, ita quod nunquam perpessus est postea aliquam lesionem. Interrogata de tempore quando hoc fuit, respondit: de mense aprilis proxime preteriti; et dicit quod de eodem mense suis pedibus idem Gregorius beati viri limina visitavit.

[39] [Mulier cum beati miracula derideret, oculis capta,] Miraculum. Domina Giulgla, uxor domini Franki Çanponis [“Guilgla uxor Franculi” Dialogus, num. 45, p. 177; “Guiglia del Sign. Francesco Zampone” Fumi, Processo, p. 130.] , de regione Sanctorum Apostolorum, iurata dixit quod cum de hiis que de beato Ambrosio ab aliis audiebat fidem aliquam non haberet et derideret miracula viri Dei, tandem cum reversa fuit domum ita amisit visum quod aliquid videre non poterat ullo modo. Unde incepit clamare auxilium viri Dei dicendo: [facti poenitens] “Sancte Ambrosi, redde [reddere R.] michi visum meum ut videre valeam sicut prius, quia male dixi, peniteo me dixisse [dississe R.] , et reddam testimonium de miraculo supradicto.” Ad cuius invocationem statim rehabuit pristinam sanitatem. [visum recuperat.] Interrogata quando fuit, respondit: de mense maii proxime preteriti.

[40] [Puer visu, auditu et loquela interclusus] Miraculum. Domina Godevile, uxor Petri de Sancta Cruce de Rasi [“Renzi” Fumi, Processo, p. 130.] , que nunc habitat in regione Sancti Egidii, iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Angelum habentem [corr., prius habentes R.] quatuor annos, et dimisisset eum domi sanum et ivisset ad rivum causa abluendi pannos sue domus, reversa est postmodum et invenit filium suum amisisse visum, auditum et loquelam et torquebat omnia membra tamquam homo vexatus et tota nigredo oculorum conversa erat in album oculorum. Interrogata quantum sic steterat, respondit: ab ora none usque ad horam matutini noctis sequentis. Et sic dicit quod vovit eum beato Ambrosio et deportavit eum ad sepulchrum eius et posuit eum super sepulchrum et cum staret in nocte prope sepulchrum eius in ora matutinali cum suo filio, [in sepulcro Ambrosii pernoctans.] vocando mercedem sancto Ambrosio ut eum liberaret, ad cuius invocationem puer in continenti vidit, [sanitati restituitur.] locutus fuit et audivit. Interrogata quomodo sciret quod non videret, respondit quod ponebat candelam adprehensam ad palpebram [palpebrem R et infra.] oculorum eius et nil videbat. Interrogata quibus presentibus, respondit: domina Bemmenuta Martini, domina Giugla Accorinboni et aliis pluribus.

Domina Giugla Accorinboni, eiusdem regionis testis, iurata dixit quod cum domina Godevile dimisisset filium suum domi et ivisset ad rivum [ruum R.] causa abluendi pannos sue domus, et cum puer dormivisset in meridie, ita gravis infirmitas [gravem infirmitatem R et infra.] incurrit in eum quod excitatus a somno visum amiserat et torquebat visum et omnia membra quasi homo vexatus. Unde mater postmodum est reversa, vidit filium suum ita gravem infirmitatem habere, incepit plorare et dilaniare [corr., prius dilianiare R] se totam, cum sanum dimisisset eumdem, et vovit eum beato et ad sepulchrum eius deportavit et ibi iacuit tota nocte; et in mane sequenti puer meritis beati viri extitit plenissime liberatus. Et hoc dicit quod fuit de mense maii proxime preteriti.

Domina Belmani, uxor Nicole, predicte regionis, testis iurata dixit quod cum domina Godevile predicta haberet quemdam suum filium quatuor annorum, et quodam 〈die〉 ivisset ad rivum causa abluendi pannos sue domus et dimisisset puerum suum sanum, et cum puer dormivisset in meridie, incurrit in eum ita gravis infirmitas quod excitatus a somno penitus non videbat et torquebat se quasi homo vexatus. Interrogata quomodo scit quod non videret, respondit quod demonstrabat [demostrabat R.] sibi rosam et alia et non videbat et candelam adprehensam. Unde mater postmodum est reversa et cum cognovisset filium suum ita gravem infirmitatem habere, incepit se dilaniare totam et vovit eum beato Ambrosio et [ad add. dein del. R.] deportavit ipsum ad sepulchrum eius et ibi iacuit tota nocte; et meritis beati viri in mane sequenti puer extitit plenissime liberatus. Et hoc dixit se vidisse et audivisse et fuit de mense maii.

Domina Altadonna, uxor Ianni Donati, de regione Sancti Egidii, testis iurata dixit quod cum domina Godevile haberet filium suum Angelum et quodam die ipsa ivisset ad rivum causa abluendi pannos sue domus et dimisisset filium suum domi, reversa est postea in hora none, quem invenit amisisse visum et torquebat membra quasi [quiasi R.] homo vexatus. Unde vovit eum beato Ambrosio, quod ei suum filium liberaret, et accessit ad sepulchrum eius et ibi iacuit tota nocte; et in mane sequenti puer meritis beati viri plenissime est sanatus. Interrogata quomodo sciret quod non videret, respondit quod ponebat ei candelam adprehensam iuxta palpebram oculorum et non videbat.

[41] [Fistula in pede sinistro sanatur] Miraculum. Rainerius Christiane, de regione Sancti Iovenalis, iuratus dixit quod cum haberet quamdam egritudinem in pede sinistro, que fistula dicebatur, quam tempore duodecim annorum habuerat, et multa fecisset a medicis remedia adhiberi et ad plura loca accessisset causa recipiendi sanitatem et hec nil sibi valerent, immo dicit quod propter eius fetorem homines vix poterant tollerare, unde a domina Berta eius sorore exhortatus [exortata R.] , beato viro Ambrosio se devovit humiliter et devote, quatenus suis meritis gloriosis in dicto pede sibi redderet sanitatem, dicens quod si faceret, ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret et sibi esset devotus omni tempore vite sue. Ad cuius invocationem et eius meritis gloriosis ita cepit viriliter liberari [in rasura R.] , [tertio die post votum emissum.] quod tertio die post votum a predicta infirmitate plenissime est curatus, ita quod nunquam a predicta perpessus est postea aliquam lesionem, immo ligamenta que semper portaverat ex toto proiecit sentiens omnimode sanitatem. Interrogatus de tempore voti, respondit: de mense maii, in domo sua, presentibus dicta domina Berta et domina Sabbatina eius sororibus.

Domina Berta, uxor quondam [corr., prius quamdam R.] Petri Tramandate, soror dicti Rainerii, testis iurata dixit quod iam sunt XII anni et plus quod ipsa vidit Rainerium predictum infirmitate pedis sinistri laborantem, que fistula dicebatur, et ad plura loca dixit quod accessit causa recipiendi sanitatem et multa alia fecit que nil sibi valuerunt, et dicit ista quod ipsa pluries mutabat ei et propter eius fetorem vix poterat tollerare et tantam putredinem faciebat. Unde hec testis dixit ei quod ipse beato Ambrosio se voveret. Qui beato Ambrosio se devovit de mense maii proxime preteriti ut sanitatem sibi redderet in pede suo, dicens quod ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret. Et voto facto, tertio die post, meritis viri [virii R.] Dei plenissime est sanatus, ita quod ligamenta que portaverat ex toto proiecit sentiens omnimode sanitatem.

Domina Sabbatina, soror carnalis predicti Rainerii, testis iurata dixit quod iam sunt duodecim anni quod ipsa vidit Rainerium predictum infirmitate predicta in pede laborantem, et dixit quod accessit ad plura loca causa recipiendi sanitatem et multa fecit remedia adhiberi [quod add. dein del. R.] que nil sibi valerent contra infirmitatem eamdem; et voto emisso viro Dei, a predicta infirmitate tertio die post, meritis beati viri, plenissime curatur, ita quod numquam a predicta infirmitate perpessus est postea aliquam lesionem.

[42] [Puer anniculus e solario domus decidens,] Miraculum. Domina Bemmegnate Bemmenuti Raini [“Benvegnate di Benvenuto di Ramo” Fumi, op. c., p. 133.] , de regione Sancti Iovenalis, iurata dixit quod cum filius suus staret super solarium domus eiusdem domine et ista cum convicinis suis staret ante domum ad sedendum, audivit [auduit R.] sonitum cuiusdam tabule de solario corruentis [erruentis R et infra.] et tunc dicta domina sono audito in continenti dixit: [invocato a matre Ambrosio,] “Sancte Ambrosi, tibi commendo filium meum, quia super solarium domus predicte est.” Et una cum convicinis suis accessit et invenit tabulam deorsum ruentem. Et ibat petendo puerum suum et respexit sursum et vidit puerum tenentem manum circa trabim domus sue et pendebat inferius in aere. Et tunc domina predicta vocavit mercedem beato Ambrosio, ut eum teneret donec ipsa posset ascendere ad eum. Et sic ascendit solarium et invenit puerum sic suspensum. [ad trabem manet suspensus.] Interrogata quanti temporis sit ipse puer, respondit: unius anni et IIII mensium. Et hoc fuit de mense maii proxime preteriti, presentibus domina Santese Iohannis Freserie, Frabessa filia Iohannis Porcellecti, domina Ildrebandessca uxore Leonardi notarii, et domina Gratia uxore Cittadini eiusdem regionis.

Domina Santese Iohannis Freserie, de regione Sancti Iovenalis, iurata dixit quod cum ista domina staret cum dicta Bemmegnate et aliis mulieribus supradictis suis convicinis ante domum dicte Bemmegnate 〈et〉 sederent, audiverunt sonum cuiusdam tabule corruentis domus dicte domine Bemmegnate et tunc domina Bemmegnate dixit: “Filius meus est super solarium domus sue. Sancte Ambrosi, tibi eum commendo.” Et sic omnes accesserunt et invenerunt tabulam deorsum ruentem et respexerunt [respesserunt R.] sursum super solarium et viderunt puerum pendentem in aere tenentem manum circa trabim domus predicte inferius; et tunc domina Bemmegnate petiit mercedem beato Ambrosio, ut teneret donec ascenderet solarium ad iuvandum eum; et ista domina cum aliis supradictis stabat inferius, ne [corr., prius nec R.] puer caderet, ad colligendum; et sic mater ascendit solarium et invenit puerum sic pendentem. De omnibus aliis interrogata, dixit ut mater pueri.

Domina Frabessa, filia Guidonis [aut hic erravit scriba, aut superius ubi eundem vocat Iohannem.] Porcellecti, iurata dixit suo iuramento idem in omnibus et per omnia ut domina predicta Bemmegnate.

Ildrebandessca, uxor Leonardi Petri notarii, iurata dixit suo iuramento idem quod predicte.

Domina Gratia, uxor Cittadini, de regione Sancti Iovenalis, iurata dixit 〈idem〉 quod domina Bemmegnate.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[43] Die quartodecimo intrante mense iulii.

[Infans bimulus a morbo caduco convalescit] Miraculum. Mercus Albasarius [“Marcus Abbasarius” Dialogus, num. 16, p. 153.] , de regione Sancti Iovenalis, iuratus dixit quod cum haberet [corr., prius habereret R.] filium suum nomine Mercutium [“Mercuinus” Dialogus, ibid.] , habentem XX menses, laborantem morbo caduco, vovit eum beato Ambrosio et vocavit ei mercedem quod liberaret filium eius. Ad cuius votum et invocationem liberatus est statim. Interrogatus quibus 〈verbis〉 usus est in voto, respondit quod dixit: “Sancte Ambrosi, libera filium meum, et ego quolibet anno in tua festivitate dabo comedere amore tui quatuor pauperibus.” Interrogatus quanto tempore habuerat dictum morbum puer, respondit: tempore unius anni; et qualiter tangebat eum, respondit quod in qualibet hebdomada ad minus tribus vicibus vexabatur. Interrogatus quibus testibus quando eum vovit, respondit: pluribus; et hoc fuit de mense maii proxime preteriti intrante dicti mensis. Interrogatus si dictus morbus eum postea vexavit, dixit quod non, immo [inmo R.] meritis beati viri statim plenissime est curatus.

Domina Fatia, uxor Merki Albasarii predicti, iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Mercutium [Mercuctium R.] laborantem morbo caduco, ita quod in qualibet hebdomada [corr., prius hedomata R.] tribus vicibus vexabatur ad minus, quam infirmitatem fuerat passus unius anni spatio iam elapso; et voto facto beato Ambrosio, meritis beati viri a predicto morbo statim extitit liberatus, ita quod ille morbus eum post votum non vexavit.

[44] [Ambrosii nuper defuncti manus admota puero herniam curat.] Miraculum. Domina Margarita, uxor Albonecti Petri Martini, iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Dainellum duorum annorum et dimidii et fractus esset et membrum eius orribile videbatur, eo die quo migravit a seculo bone memorie beatus Ambrosius accepit ipsamet manum beati Ambrosii et fecit signum crucis in membro eiusdem pueri et statim liberatus est. Interrogata quanto tempore passus fuerat dictus puer, respondit: ex quo ipsa persensit sunt septem menses. Interrogata qualiter se haberet puer, domina predicta coram domino R. episcopo Urbevetano, episcopo Suanensi, priore Sancte Crucis, priore Sancti Iohannis, episcopo Fratrum Minorum [An Pandolphus, de quo supra, num. 7, p. 574?] et me notario duxit, et bene liberatus erat. Item dixit quod demonstraverat [demostraverat corr. R.] pluribus medicis et omnes dicebant ei quod faceret mitti lattium [I.e., si quid intellego, relaxari, fieri laxum.] membrum eius, quia aliter incurabilis erat. Et dicit quod frequenter credebat eum mori ex illo morbo. Interrogata si retinebat ligamenta idem puer, respondit: sic [(i. p. r. s.) in rasura R.] ; et si modo portat, respondit: non, immo [inmo R.] meritis beati viri die predicto plenissime est sanatus.

Guido, filius Petri Martini, testis iuratus dixit quod cum Dainellus, filius domine Margarite predicte eius cognate, fractus esset in pectine et membrum eius orribile videbatur, ita quod medici dicebant de illo 〈quod〉 non posset ulterius liberari nisi faceret mitti lactium membrum eius; unde mater eius, eo die quo beatus Ambrosius a seculo migravit, accessit ad corpus eius cum puero supradicto, cum beatus Ambrosius iacebat in feretro. Et, ut mater pueri sibi retulit, dixit quod duxit manum beati viri super membrum pueri et fecit signum crucis. Et cum reversa fuit domum, puer a predicta infirmitate plenissime est curatus, quem prius viderat infirmum et in reversione sanum. Quam infirmitatem dicit quod fuerat passus parum minus uno anno, et ligamenta que prius portaverat ex toto proiecit sentiens omnimode sanitatem.

[45] [Apostema incurabile,] Miraculum. Domina Altamilia, uxor Arruvini [“Seramia uxor Arvini” Dialogus, num. 28, p. 163; “Altamilia… Arcuvino” Fumi, Processo, p. 133.] , de regione Sancti Angeli de Pusterula civitatis Urbisveteris, iurata dixit quod cum Arruvinus eius vir infirmaretur et esset in articulo mortis et haberet apostema, et dolorem circa locum apostematis pateretur, ita quod refrigescebant [refrigesscebant R et infra.] membra eius tanquam hominis morientis, et omnes medici dicebant quod de illa egritudine moriebatur et erat incurabilis; unde cum domina predicta custodiret eum quadam nocte et domina Fatia Guilielmi Ianfortis staret cum ea, petiit auxilium beato Ambrosio et vovit eum beato Ambrosio ut eum liberaret [libaret R.] dicendo: “Sancte Ambrosi, libera virum meum et michi redde eum, quia pro mortuo eum teneo; et ego donec vixero dabo de meo amore tui.” Ad cuius votum et invocationem, in continenti crepuit apostema et statim est liberatus. Interrogata quomodo sciret quod habuerit apostema, respondit quia vidit eum emittere sanguinem [saguinem R.] per hos et aliam putredinem multam. Interrogata quando hoc fuit, respondit: de mense aprilis, tempore sue migrationis, de die non recordatur, in domo sua. Item dicit quod medici diffidaverant eum et dicebant quod erat incurabilis; et sic die facto de lecto surrexit, recuperavit pristinam sanitatem; quod ante votum aliquid non poterat persentire.

Domina Fatia Guilielmi Ianfortis, de regione predicta, testis iurata dixit quod cum ista domina ad petitionem domine Altamilie predicte ivisset ad custodiendum quadam nocte Arruvinum, eius virum, qui maximam infirmitatem patiebatur, et haberet apostema et dolorem circa locum apostematis pateretur, ita quod eius membra refrigescebant tanquam hominis morientis, et dicit quod medici dicebant quod erat incurabilis. Interrogata quomodo scit, respondit: quia est eius convicina et stabat omni die cum ea. Unde cum staret in media nocte et ipse Arruvinus esset in articulo mortis, dicta domina incepit petere auxilium et vocare mercedem beato Ambrosio dicendo: “Beate Ambrosi, libera et redde michi virum meum, et ego semper volo de meis bonis amore tui dare.” Ad cuius invocationem in continenti crepuit apostema et emisit sanguinem [saguinem R.] per hos et aliam putredinem multam. Interrogata quomodo sciret quod habuerit apostema, respondit: propter sanguinem [saguinem R.] quem vidit emittere per hos eius et aliam putredinem multam. Interrogata quando fuit, respondit: de mense aprilis, tempore migrationis beati viri, in domo dicti Arruvini. Et sic in continenti a predicta infirmitate beati viri meritis plenissime est curatus et in mane sequenti de lecto surgens recepit pristinam sanitatem.

[46] [fluxus alvi,] Miraculum. Glorius [in rasura R.] [“Gilius” Dialogus, num. 43, p. 174. Novembris Tomus IV.] , de regione Sanctorum Apostolorum civitatis predicte, iuratus dixit quod cum laboraret morbo dissenterico et haberet maximam infirmitatem, ita quod lectum propter fluxum ipsius fedebat [ita R.] stratum suum repentino fluxu ventris, ita quod quolibet die erat necesse, quod omnes [su add. dein del. R.] panni sui lecti bis abluerentur, quod homines non poterant tollerare. Unde dicit quod invocavit auxilium beati Ambrosii ut ipse suis meritis liberaret eumdem. Ad cuius invocationem in continenti extitit liberatus; et sic modo dicit quod bene exercet officium suum. Interrogatus quanto tempore habuerat illam infirmitatem, respondit: spatio VI annorum et plus. Interrogatus quibus verbis usus est in voto, respondit quod vocavit mercedem beato Ambrosio ut eum suis meritis liberaret. Interrogatus quibus presentibus, respondit quod pauper homo erat, non erat quis in domo sua semper qui eum audiret. Immo dixit quod pluribus vicibus non poterat habere aliquam personam que sibi daret de aqua. Interrogatus quando fuit hoc, respondit: de mense maii intrante, et multi sciebant eum illam infirmitatem habere; et dicit quod plures sue convicine audiverunt eum sic dicentem cum stabant ante hostium domus sue.

Domina Bellafante, uxor quondam magistri Carbonis, testis iurata dixit quod iam sunt VI anni et plus quod vidit Glorium predictum eius convicinum morbo dissenterico taliter laborantem quod eius fetorem pre fluxu [fuxu R.] ventris homines non poterant tollerare et in lecto iacens bruti [bructi R.] animalis more in fetore proprio marcescebat. Vovit se beato Ambrosio et, voto facto, a predicta infirmitate plenissime est curatus. Interrogata quando fecit votum, respondit: de mense maii, tempore migrationis beati viri, cum hec staret ante domum ipsius; et statim meritis beati viri extitit liberatus.

Domina Sibilia Iohannis, eiusdem regionis, convicina Glorii memorati, 〈dixit〉 quod iam sunt VI anni et plus quod vidit Glorium predictum dissenterico morbo taliter laborantem quod homines pre fluxu [fuxu R.] ventris eius fetorem non poterant tollerare, et sic in fetore proprio marcescebat. Tandem beato Ambrosio se devovit et, voto facto, a predicta infirmitate plenissime est curatus. Et hoc fuit de mense maii proxime preteriti, et hec stabat ante domum ipsius Glorii quando sic dixit: “Voco mercedem beato Ambrosio ut me suis meritis dignetur liberare.” Et statim meritis beati viri extitit liberatus.

Domina Rosa, uxor Magalocti, regionis predicte, testis iurata dixit quod cum Glorius predictus eius convicinus vitio dissenterico laboraret, quod eius fetorem pre fluxu [fussu R.] ventris homines non poterant tollerare, dicens quod qualibet die erat necesse quod panni sui lecti bis abluerentur, et vovit se beato Ambrosio, et meritis eiusdem est plenissime liberatus. Interrogata quanto tempore vidit eum habere infirmitatem predictam, respondit: tempore VIII annorum, ut sibi videtur. Interrogata quando fecit votum et liberatus est, respondit: de mense maii proxime preteriti; et quibus presentibus, respondit: eius convicinis que stabant ante hostium Glorii nominati quando dicebat: “Sancte Ambrosi, tibi voco mercedem ut tuis meritis gloriosis digneris me misericorditer liberare.” Ad cuius invocationem statim extitit liberatus.

Domina Orvetana, uxor Salamonis, predicte regionis, iurata dixit idem quod domina Rosa predicta de predicta infirmitate et curatione.

[47] [herpes in lingua et ore sanantur.] Miraculum. Bonacursus Rainaldi, de regione Sancti Fustini extra portam maiorem civitatis Urbevetane, iuratus dixit quod cum hos filii Rainaldi sui feteret et lingua eius multum esset corosa, in genis vulnera gravissima [gravissa R.] nata erant, ita quod multum videbatur hos orribile et putredosum. Et dicit quod non poterat invenire aliquem medicum qui eum curaret, et puer nondum erat trium annorum 〈et〉 per se a patre petiit ut eum duceret ad sepulchrum sancti Ambrosii. Quem puerum pater duxit et vovit eum beato Ambrosio et facto voto eo die liberatus est puer. Interrogatus quanto tempore fuerat passus illam infirmitatem, respondit: uno mense [ap add. dein del. R.] antequam fecisset votum, sicut persenserat ex fetore, quia aliter nesciebat. Interrogatus quando votum fecit et liberatus est, respondit: de mense maii proxime preteriti, post migrationem eius.

Domina Diamante, uxor Bonacursi predicti, testis iurata dixit quod cum hos filii sui Rainaldi feteret multum et lingua eius multum esset corosa et vulnera in genis gravissima nata erant, et multa fecisset [corr., prius fecissent R.] per medicos remedia adhiberi et contra predictam infirmitatem nil valerent, puer nondum erat trium annorum et per se a patre petiit ut eum duceret ad sepulchrum beati Ambrosii. Quem puerum ipse suus pater deportavit et vovit eum beato Ambrosio. Et voto facto, eo die in quo deportavit eum, puer est a predicta infirmitate beati viri meritis plenissime liberatus. Quam egritudinem habuerat plus uno mense et de mense maii extitit liberatus.

Domina Iemma, uxor Guidonis, cognata dicti Bonacursi, testis iurata dixit [corr., prius quod R.] quod vidit Rainaldum, filium dicti Bonacursi, et in hore et lingua et genis morbo pessimo laborantem, ita quod ille morbus linguam orribiliter comedebat, et vulnera in genis gravissima nata erant; et voto emisso beato Ambrosio, meritis beati viri plenissime est curatus.

[48] [Pulvis qui Ambrosii mortuum corpus contigerat puerum a maligno tumore liberat.] Miraculum. Domina Balseverina, filia Tedore Senensis, iurata dixit suo iuramento, que habitat in regione Sancti Dominici Fratrum Predicatorum, quod cum haberet quemdam suum filium nomine Nicolaum [“Nicoletus” Dialogus, num. 10, p. 147.] habentem brachium sinistrum cum collo et gula tumore ac rubore taliter pergravatum quod omnes qui eum videbant dicebant propter illam infirmitatem puerum firmiter moriturum, accessit ad ecclesiam ubi iacebat beatus Ambrosius, volens ipsum sepulchro beati Ambrosii presentare devote; sed cum non posset pro multitudine [corr., prius multidtudine R.] hominum ibi stantium, petiit de terra ubi corpus eius lotum fuerat sibi humiliter exhiberi. Quam cum [in rasura; antea script. adp R.] ad petitionem eius quidam frater de ordine Fratrum Minorum nomine Thomas sibi dedisset et ad collum pueri suspendisset ipsa, ad invocationem bone memorie sancti Ambrosii puer in continenti est liberatus. Interrogata quando fuit hoc, respondit: sequenti die post eius transitum. Interrogata quibus presentibus, respondit: domina Tedora eius matre et Balvina eius sorore, que venerant cum ista, et domina Guidolocta eius sorore.

Guidolocta [in rasura R.] , filia Tedore Senensis, mulier religiosa, testis iurata dixit quod cum filius domine Balseverine, eius sororis, rubore ac tumore haberet brachium et collum tumefactum taliter et crossum et taliter iam amissum quod de eo non poterat se iuvare, sed contractum retro continue deportabat nec emplastri [implaustrum R, cf. § 35.] medicamine poterat liberari [(p. l.) corr., prius l. p. R.] , a predicta sua sorore excitata, ad beati viri Ambrosii sepulchrum infirmantem filium deportavit. Et cum propter multitudinem gentium ibi adstantium, ad sepulchrum non posset accedere viri Dei, dicta sua soror a quodam fratre de terra ubi corpus beati viri lotum fuerat [fuat R.] sibi petiit exhiberi, et cum ad eius petitionem quidam frater nomine Thomas sibi dedisset, secundo die post transitum beati viri in sero ad collum pueri suspendit et beati viri meritis puer fuit in continenti plenissime liberatus et ad eius invocationem. Et hec dicit se scire quia predicta vidit quod sic fuerat passus duobus mensibus et plus.

Domina Balvina, soror predicte Guidolocte, mulier religiosa, testis iurata dixit quod cum filius domine Balseverine predicte rubore ac tumore haberet brachium et collum taliter tumefactum quod eum erigere non poterat ullo modo sed contractum retro continue deportabat; quod sic fuerat infirmus [infimus R.] duobus mensibus et plus, nec poterat emplastri [implaustrum R, cf, § 35.] medicamine liberari, a predicta Guidolocta excitata, ista audiente, dicta Balseverina ad beati Ambrosii sepulchrum infirmantem filium taliter deportavit et hec cum eadem accessit. Et cum propter multitudinem [multidudinem R.] gentium non posset ad sepulchrum dicta Balseverina accedere, a quodam fratre de terra ubi lotum fuerat corpus viri Dei sibi petiit exhiberi. Ad cuius petitionem quidam frater sibi dedit, secundo die post transitum beati viri; et in sero ad collum pueri suspendit ipsa ad eius invocationem. Qui puer beati viri meritis in continenti a predicta infirmitate extitit liberatus.

[49] [Daemonium frustra adiuratum] Miraculum. Palmeria, filia [a add. dein del. R.] quondam Albasie de Viterbio, que nunc habitat in contrata plani Scarlani eiusdem civitatis, iurata dixit suo iuramento quod primo anno quando dominus Gregorius papa venit Viterbium [Gregorius IX fuit Viterbii saltem a d. 8 nov. 1235 ad d. 7 maii 1236. Cf. Auvray, Les registres de Gregoire IX, t. II, pp. 192, 390.] ipsa ivit ad Sanctam Mariam de Orçanese, que fuerat consecrata a dicto domino papa eadem die, et cum sitiret, quidam puer hauriebat [auriebat R et infra.] aquam de puteo [putheo R et infra.] illius ecclesie et ipsa petiit aquam, et quedam mulier prevenit eam volens prius bibere dicens: “Bibe de aqua, quod intrent mille demones corpus tuum.” Et bibit de aqua tunc et erat gravida et peperit post VIII dies filium masculum qui mortuus fuit. Et post partum incepit amittere vires manuum [manum R lectio dubia.] et cepit fortiter clamare et mittebat maximos clamores. Et sacerdotes legebant verba Dei in auxilium eius. Demum fecit sibi legi rotulum et tunc vexatio demonum apparuit eam fortius vexantium, et dicit quod nunquam poterat audire evangelium nec aliqua verba Dei. Interrogata qui erant sacerdotes qui legabat exorcismos contra vexationem demonum, respondit: presbiter Biterbius, presbiter Bentivengna de Sancto [sancta R.] Andrea de plano Scarlani. Interrogata in quo loco legebant, respondit: in domo sua eius contrate. Interrogata quibus presentibus, respondit: ispsis presbiteris, sorore sua Brunactia, matre huius et aliis pluribus. Interrogata si aliquod intervallum cessabat vexatio demonum, respondit quod cessabat per unum diem; et quandoque vexabatur duodecim vicibus in die. Et dicit quod antequam bone memorie beatus Ambrosius a seculo migrasset, clamabant demones: “Natus est et vivus, qui nos debet extrahere [extragere R.] .” Et post obitum suum clamabant demones: “Eamus ad Ambrosium qui debet nos extrahere [extragere R.] .” Et nunc venit cum viro suo apud Urbemveterem ad sepulchrum beati Ambrosii de mense iulii sumus, [in tumulo Ambrosii energumenam dimittit.] XII die intrante. Ad cuius invocationem liberata est. Interrogata si persensit quando fugati sunt demones, respondit quod ita erat alienata mente quod 〈non〉 persensit. Interrogata qui erant presentes quando fugati sunt demones, respondit quod non recordatur propter alienationem mentis. Interrogata quis erat eius vir, respondit: Blasius pecorarius. Interrogata quanto tempore steterat cum eo, respondit: tempore quatuor annorum et plus; et illo anno in quo coniugata fuit hoc sibi accidit. Interrogata unde fuit oriunda [orriunda R.] , respondit: de Viterbio.

Blasius [Palmerius R manifesta aequivocatione cum nomine uxoris.] pecorarius, de plano Scarlani de Viterbio, testis iuratus dixit quod eo anno quando consecrata fuit ecclesia Sancte Marie de Orçanese, Palmeria uxor sua ivit ad dictam ecclesiam contra suam voluntatem, et cum staret, quidam iuvenis hauriebat aquam de puteo illius ecclesie. Dicta Palmeria petiit ab eo sibi potum dari et cum dare vellet, quedam mulier meretrix [meretris R.] voluit sibi auferre vas potandi; et quia ipsa non dedit ei, dixit sibi: “Bibe, quod intrent mille demones corpus.” Ipsa vero [palp add. dein del. R.] Palmeria bibit postea, et post potum fecit signum sibi crucis. Reversa est domum et post VIII 〈dies〉 peperit filium qui statim mortuus est. Et tunc apparuit post partum vexatio demonum et inceperunt eam infestare, et dicit quod unus illorum demonum erat iudex [in ras. R.] et [ante add. dein del. R.] non erat aliquis qui posset ei resistere in sapientia. Interrogatus si cessabat vexatio demonum, respondit quod sic [per add. dein del. R.] aliquando per diem; aliquando vexabant eam duodecim vicibus in die; et dicit quod quando vexatio demonum infestabat eam, tunc veniebant omnes convicini. Interrogatus que erant persone que faciebant exorcismos, respondit: clerici Sancti Andree de Viterbio. Interrogatus quanto tempore fuerat sic passa, respondit: tempore quatuor annorum; et sic de mense iulii qui nunc est, XII die intrante, venit cum ea ad civitatem Urbevetanam ad sepulchrum beati Ambrosii, et ad eius invocationem fugati sunt demones et liberata est in continenti.

[50] [Infimae mulieri usus brachii restituitur.] Miraculum. Domina Bruna, uxor Bonacolti, de regione Sanctorum Apostolorum, iurata dixit quod patiebatur dolorem maximum n brachio dextro, ita quod brachium nec manum erigere sibi ad hos non poterat nec cum eo aliquid exerecere. Unde dicit quod vovit se beato Ambrosio ut suis meritis eam liberaret. Que eo die in quo votum fecit est liberata et bene exercet officium suum. Interrogata quibus verbis usa est quando se vovit, respondit quod dixit: “Beate Ambrosii, libera me ab isto dolore quem patior, et ego deferam ad sepulchrum tuum brachium cere.” Interrogata quanto tempore passa fuerat illum dolorem, respondit: tempore duorum annorum. Interrogata si continue habebat dictum dolorem, respondit quod sic. Interrogata de tempore voti, respondit: de mense aprilis proxime preteriti, quodam die mercurii post Pascha [Passca R.] .

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea [Plathea R.] et in ipsorum presentia scripsi et signavi sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[51] Die tertiodecimo exeunte mense iulii.

[Pes confractus sanatur.] Miraculum. Bonagura Perosinus, de regione Sancti Fustini, iuratus dixit quod cum portaret quamdam tinam cum quibusdam aliis hominibus Nicole Braimandi civis [civi R.] Urbevetani, causa tramutandi vinum robore corporis sui per Urbevetanam civitatem, sotii nimis pressi pondere supradicto totum ipsum pondus in ipsum hominem dimiserunt; que super pedem eius cadens, ita pedem amisit quod decem mensibus non potuit ambulare. Et cum non posset ad sepulchrum beati Ambrosii [Ambrosi R.] accedere, in domo sua vovit se beato Ambrosio dicens: “Sancte Ambrosi, ego sum servus tuus; quod si liberaveris me, ego semper ero ad servitium tuum et quolibet anno in tua festivitate dabo comedere duobus pauperibus.” Preterea dicit quod ita impeditus erat quod ad deponendum non poterat se levare. Interrogatus quando votum fecit, respondit quod non recordatur [corr. R.] ; et quibus presentibus, respondit: suis pluribus convicinis et uxore sua. Et meritis beati viri, voto facto, in contenti plenissime est sanatus.

Domina Bemmegnate, uxor Dominici [domini R.] , regionis predicte, testis dixit quod cum Bonagura predictus ex lesione pedum non posset de lecto se movere, postmodum paupertate coactus manibus rependo [raperdo R et infra.] per lutum cepit publice [pulice R.] mendicare, et postea viri 〈Dei〉 Ambrosii meritis est plenissime liberatus; quod votum fecit ista presente et in continenti extitit liberatus, dicendo quod si eum liberaret suis meritis, quod daret comedere quolibet 〈anno〉 in sua festivitate duobus [duo R.] pauperibus et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Et hoc in domo sua, ipsa presente, uxore Bonagure et domina Altaborga et aliis pluribus fuit.

Domina Altaborga, de regione Sancti Fustini, testis iurata dixit quod cum Bonagura predictus ex lesione pedum non posset de lecto se movere, postmodum paupertate coactus [cohactus R.] cepit publice mendicare manibus rependo per lutum. Et meritis beati Ambrosii, cui votum fecit ista presente in continenti, voto facto, extitit plenissime liberatus, dicens quod si eum suis meritis liberaret, quod ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue et quolibet anno in sua festivitate daret comedere duobus pauperibus. Interrogata in quo loco fuit hoc, respondit: in domo dicti Bonagure, presentibus domina Bemmegnate [Bemegnate R.] Dominici et aliis pluribus.

[52] [Matronae pedibus captae] Miraculum. Domina Iemma, uxor quondam Gratiani, de regione Sancti Christofani, iurata dixit quod cum annorum VI spatio iam elapso sine baculo non posset ambulare, visitavit corpus beati viri Ambrosii, ut suis meritis eam dignaretur liberare. Et postea reversa est domum. In nocte sibi beatus Ambrosius apparens dixit ei: [B. Ambrosius noctu apparens vires reddit.] “Extende te.” Et ipsa extendit se; et in mane surgens sine baculo ambulavit et plenissime est sanata.

Domina Meglore, filia Petri Christofani, de Arobavilla [lectio dubia.] , uxor Scagni cappanarie, testis iurata dixit quod vidit dominam predictam infirmitate pregravatam, ita quod paucis passibus sine baculo poterat ambulare, quando clamaret et voces emitteret dolorosas [dolorosos R.] ; et modo beati viri sancti Ambrosii meritis videt eam sine baculo publice ambulantem. Interrogata quomodo scit quod liberata sit meritis beati viri, respondit quod vidit eam ire ad sepulchrum, et hec ivit cum ea, et vidit eam ante sepulchrum plorare, quod Deus meritis beati viri ei redderet sanitatem. Interrogata quanto tempore vidit eam infirmam, respondit quod iam sunt V anni et plus.

Nicolecta, filia Nicole de Panni, testis iurata dixit quod vidit dominam Iemmam predictam VI annorum spatio iam elapso cum baculo ambulantem, et ad corpus beati viri accedens meritis beati viri extitit liberata. Interrogata quomodo sciret, respondit et dixit se esse convicinam eius et omnia bene scire et videt eam bene liberatam que prius sine baculo non poterat ullo modo ambulare.

[53] [Mulier religiosa ab apostemate in capite sanatur.] Miraculum. Bemmenuta, filia Bonfigloli [“Beneamata filia Bonsignoli” Dialogus, num. 27, p. 163.] , de regione Sancti Iovenalis, mulier religiosa, iurata dixit quod cum in capite graviter pateretur, ut medici dicebant quod erat apostema, ita quod dormire non poterat nec caput [capud R.] in lecto tenere, voto emisso beato Ambrosio, per nares crepuit [apo add. dein del. R.] in continenti apostema, et exititit plenissime liberata meritis beati viri. Interrogata quando fuit, respondit: tempore migrationis beati viri, presentibus sororibus suis. Interrogata quanto tempore fuerat passa illam infirmitatem, respondit: quindecim diebus; et quibus verbis usa est in vocatione, respondit quod dixit quod si eam sanctus Ambrosius suis meritis liberaret, quod semper faceret bonum eius amore.

[54] [Vinum corruptum redintegratur.] Miraculum. Nicola de Montaso, civis Urbevetanus, iuratus dixit quod cum clarum vinum emisset et postea taliter turbidum factum esset quod proicere vellet, rogavit beatum Ambrosium ut vinum iam perditum sibi redderet. Et eiusdem meritis, antequam pedes moveret, secundum pristinum gradum vinum recepit pro quo homines duxerat ad deportandum, et taliter sic invenit et rehabuit eum.

[55] [Tumor in gutture dissipatur.] Miraculum. Buiactone de Catabulo [“Catabio” Fumi, Processo, p. 134.] , de castro domini episcopi Suanensis, iuratus dixit quod cum quedam infirmitas in suo gutture nata esset, ita quod propter sui orribilitatem comedere sive bibere nil valeret [corr., prius valebat R.] nec aliquid operari, et a predicta infirmitate VII diebus taliter torqueretur quod vicinus morti omnibus appareret, tandem uxor sua vovit eum Deo et beato Ambrosio, quia non poterat ipse loqui; 〈et〉 cum medici subfragio pro predicta infirmitate non posset penitus liberari, meritis beati Ambrosii extitit liberatus, ita quod cum votum die dominico in sero fecisset, die lune in mane, posita scarsella ad collum eius, ut ad corpus beati accederet, plenissime est sanatus, ita quod comedere posset atque libere operari. Interrogatus de tempore quando votum fecit, respondit: die dominico XV intrante mense iulii, presentibus Berta Rusticuctii et aliis suis pluribus convicinis, dicens quod uxor sua dixit quod si eum [corr. R.] beatus Ambrosius liberaret, quod ad sepulchrum eius mitteret eum humiliter et devote.

Domina Berta Rusticuctii, eiusdem castri, testis iurata dixit quod cum vidisset Buiactonem predictum infirmitate pessima orribiliter laborare, ita quod nichil comedens nec bibens vicinus morti omnibus apparebat, voto facto beato Ambrosio ut dignaretur eum misericorditer liberare, secundo die meritis eiusdem plenissime 〈est〉 curatus, ita quod comedens et bibens posset omnia libere operari. Interrogata quam infirmitatem [infirmitate R.] habebat, respondit quod erat quedam infirmitas in gutture sibi nata, ita quod multum orribilis videbatur et loqui non poterat ullo modo. Interrogata si interfuit voto, respondit quod sic; et quid [quis R.] fecit uxor Buiactonis et quibus verbis usa fuit, respondit quod vocavit mercedem beato Ambrosio quod suum virum liberaret [et add. dein del. R.] , quod eum mitteret ad eius sepulchrum humiliter et devote. Et hec limina beati viri visitavit cum eodem.

Domina Iemma Donuli, de eodem castro, testis iurata dixit idem quod domina Berta [Bertha R.] predicta de predicta infirmitate et curatione et voto; et hec visitavit cum eo limina beati viri.

[56] [Viatrix oculis capta ad sepulcrum Ambrosii lumen recipit.] Miraculum. Domina Franca, de regione Sancte Marie, iurata dixit quod cum esset in Urbe causa orationis hoc anno in quadragesima [quatragesima R.] maiori intrante, amisit visum, quod nil videre poterat ullomodo. Unde rediit ad civitatem Urbevetanam, eam trahens [traientem R.] suus filius cecam et ad propriam reducens [reducentem R.] ; et postea visitavit sepulchrum sancti Ambrosii, eam trahens [traientem R.] domina Glacata et alie sue [suo R.] convicine; et cum media nocte iaceret ante sepulchrum beati Ambrosii, ad eius invocationem visum recuperavit. Interrogata quando recuperavit [recupavit R.] et sepulchrum visitavit et votum fecit, respondit: de mense maii proxime preteriti. Interrogata quibus presentibus: quod erat plena ecclesia et etiam de suis convicinis audiverunt quando votum [fecerunt add. dein del. R.] fecit.

Domina Bellavieni, de regione predicta, testis iurata dixit quod cum prius viderit dominam Francam predictam bene videntem antequam ivisset Romam, postea eandem cecam et offendentem pedibus est intuita [scripsimus; munita R; q add. dein del. R.] ; dicit quod cum dicta Franca per viam incederet, quia oculorum officio erat privata, de via egrediens muris et lapidibus se comprimebat, et ipsa per manum accipiens eam in viam iam perditam remisit. Et dicit quod accessita ad sepulchrum sancti Ambrosii et hec ivit cum eadem, et meritis beati viri visum recuperavit illa nocte in qua vovit, ita quod bene videt. Interrogata quanto tempore viderat eam cecam, respondit quod non recordatur. Interrogata quando liberata est respondit: de mense maii. Interrogata si interfuit voto, respondit quod sic.

Domina Glaçata, uxor Girardi, eiusdem regionis, testis iurata dixit quod vidit dominam Francam predictam eius convicinam, postquam redivit [corr. R.] ab Urbe, ambulantem sicut cecam, ita quod nil poterat videre nec per viam ambulare nisi aliqua persona duceret eam; et postea meritis beati Ambrosii liberata est, et dicit quod fuit ad sepulchrum beati viri cum ea causa recipiendi 〈sanitatem〉, et dicit quod audivit quando se vovit beato viro. Interrogata quando liberata est, respondit: de mense maii proxime preteriti. Interrogata si modo bene videt, respondit quod sic; et quibus verbis usa fuit in voto, respondit quod dixit: “Beate Ambrosi, tibi voco mercedem ut michi tuis meritis gloriosis visum reddere digneris.” Interrogata quibus presentibus, respondit: ipsa [ipse R.] teste, domina Bellavieni predicta et aliis pluribus.

[57] [Puer moribundus vitae restituitur.] Miraculum. Domina Bemmenuta, uxor Nicole [in rasura R.] Sanebaldi [“Benvenuta moglie di Nicola Donebaldi” Fumi, Processo, p. 134.] , iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Iohannem infirmum, ita quod de ipsius vita penitus desperaret, vovit eum beato Ambrosio dicens quod si eum liberaret, ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Et sic voto 〈facto〉, meritis beati Ambrosii in continenti extitit plenissime liberatus. Interrogata quanto tempore habuerat dictam infirmitatem, respondit: VI diebus. Interrogata quando votum fecit, respondit: de mense iulii qui nunc est [e R.] ; et quibus presentibus: domina Ingese filia Petri Maglavacce et aliis.

Domina Ingese, uxor Rainerii Sinebaldi, testis iurata dixit [(t. i. d.) i. d. t. R.] quod cum filius domine Bemmenute predicte infirmitate maxima esset fortiter adgravatus, quod loquelam amiserat et de ipsius vita penitus desperabat; unde mater eius predicta, ista presente et domina Ligoria [p add. dein del. R.] Ioseppi, vovit eum beato Ambrosio, ut eum dignaretur liberare, dicens quod si eum liberaret, ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Et sic voto facto, meritis beati viri puer recuperavit plenissime sanitatem. Interrogata quando fuit, respondit: de mense iulii.

Domina Ligoria Ioseppi, dicte Bemmenute convicina propinqua testis iurata dixit de predicta infirmitate et sanitate [dixit] idem quod domina Ingese predicta.

[58] [Arista viri faucibus haerens educitur.] Miraculum. Bondimmanus, de regione Sancti Leonardi, iuratus dixit quod cum in area trituraret [aria tritrularet R.] , vento flante [flanto R.] , arista frumenti orribiliter in eius gutture tunc adhesit, et 〈cum〉 duobus diebus et duabus noctibus [bis script. R.] propter aristam [arista R.] vexaretur in gutture, voto emisso, meritis beati Ambrosii arista in continenti de gutture evolavit. Interrogatus quando fuit, respondit: de mense iulii. Interrogatus quibus presentibus, respondit: presentibus Bonacurso Laurentii, Ugulino et aliis pluribus. Interrogatus quibus verbis usus est in voto, respondit quod vocavit mercedem beato Ambrosio, ut eum dignaretur suis meritis liberare, et eius amore de suo daret semper.

[59] [Irrisor Ambrosii divinitus plectitur] Miraculum. Domina Tramandata, uxor Bemmenuti [Bemmenutti R.] Montanarii, de regione Sancti Constantii, iurata dixit quod 〈cum〉 vir eius derideret merita beati Ambrosii vocando ipsum sanctum Ambrolium, dolor magnus occupavit manum dextram eius, ita quod nichil poterat cum ea facere nec cibum porrigere hori suo. [et paenitens sanatur.] Unde inductus ab uxore ut se voveret beato viro, ad nimiam instantiam eius se vovit, et voto emisso, in continenti recepit omnimode sanitatem. Interrogata quando hoc fuit, respondit: de mense iulii; de die dicit se non recordari.

[60] [Matrona graviter decumbens] Miraculum. Domina Sopercla, uxor Accommandi, de regione Sancti Constantii, iurata dixit quod cum maxima infirmitate laboraret et multis esset doloribus oppressa et haberet apostema, et dolorem circa locum apostematis pateretur, ita quod de lecto erigere se non poterat nec levare, quod in flanco habebat, ita quod de ipsius vita omnimode desperabat; [Ambrosio recens mortuo] unde eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, in sero quasi in primo somno [(i. p. s.) imprimo sonno R et infra.] , cum beati Ambrosii corpus iacebat in ecclesia, vovit se dicens quod Deus per merita eiusdem fratris eam ab illa infirmitate dignaretur liberare et ipsa ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Quo voto facto, in continenti pannos petiit sibi dari et de lecto surrexit, que spatio unius mensis iam elapso se prius erigere [eregere R.] [se] non potuit nec crura [clura R.] destendere ullo modo; et ad corpus beati Ambrosii propriis pedibus accedens, [votum sanata persolvit.] in mane sequenti per domum cepit omnia ministrare, et ab ipsa infirmitate plenissime est curata. Interrogata quibus presentibus, respondit: Divitia Perusina, eius commatre, que eam semper custodiebat, Bono filio dicte Divitie et Ildrebandino filio suo.

Domina Divitia Perusina, mater dicte Sopercle, testis iurata dixit quod cum domina Sopercla maxima infirmitate laboraret et multis esset doloribus oppressa, ita quod sua crura [clara R.] non destenderat ullo modo sed [set R.] nec de lecto poterat se levare et haberet apostema in flanco, ut dicebant medici ad eam venientes, ita quod de ipsius vita omnimode desperabant; unde eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, in sero quasi in primo somno dicta domina Sopercla vovit se eidem, dicens quod Deus per merita sancti Ambrosii eam liberaret. Quo voto facto, meritis beati viri in continenti recuperavit plenissime sanitatem et corpus beati viri in continenti propriis pedibus visitavit et in mane sequenti per domum propriam cepit omnia ministrare que prius de lecto per unum mensem et plus per se non levaverat ullo modo. Interrogata quibus presentibus, respondit: Bono suo filio, Ildrebandino filio dicte domine Sopercle; et hec dicit se scire quia custodiebat eandem.

Bonus, filius Divitie predicte, testis iuratus dixit idem in omnibus ut Divitia predicta.

[61] [Infirmus ad ferale Ambrosii lectum convalescit.] Miraculum. Luca Tancredi [corr., prius Trancredi R.] Brance, de regione Sancti Constantii, iuratus dixit, civis Urbevetanus, quod cum a nativitate sua habuerit unum testiculorum crossiorem alio multum, ita quod multum orribilis videbatur sed a quindecim annis retro, cuius occasione certis temporibus dolor occupabat eundem multum et femur multum inflabatur [inflambatur R, qui add. dein del. et.] , quod clamabat ita et mittebat voces sicut mulier que peperit nimio dolore; et dixit quod semper recipiebat penitentiam quia putabat mori, tam fortiter eum tenebat; et dixit quod prius vellet mori quam illam egritudinem habere; et dixit quod frequenter petierat consilium beato Ambrosio in vita sua; dixit tamen quod eo die quo beatus Ambrosius a seculo migravit, accessit ad locum ubi iacebat et accepit manum beati Ambrosii et posuit manum super femur suum et membrum faciendo signum crucis, et vocavit mercedem quod liberaret [libaret R.] eum. Ad cuius invocationem et tactum, statim liberatus est et tumor recessit. Interrogatus quomodo ille morbus tangebat eum et quot vicibus, respondit: quolibet mense una vice, sed dicit quod tumor remanebat. Et modo optime est liberatus, ita quod nunquam a predicta infirmitate perpessus est aliquam lesionem postea.

Domina Tedora, uxor Luce predicti, testis iurata dixit quod cum a XV annis elapsis vir eius habuerit unum testiculorum multum alio crossiorem, cuius occasione quidam dolor occupabat eum, ita quod femur orribiliter inflabatur, et clamabat et emittebat voces sicut mulier que peperit nimio dolore, ita vexabatur; a qua egritudine quolibet mense VIII diebus ita fortiter erat captus quod [non] dormire non poterat ullo modo. Unde eo die quo beatus Ambrosius a seculo migravit, accessit ad locum ubi iacebat et manum suam duxit super femur suum et membrum, faciendo signum crucis, ita quod ea die tumor recessit et a predicta infirmitate beati viri meritis plenissime est curatus, ita quod nunquam a predicta infirmitate perpessus est postea aliquam lesionem.

Bartho, filius dicti Luce, testis iuratus dixit quod cum pater haberet unum testiculorum multum alio crossiorem, quod illius occasione quidam dolor occupabat eundem, ita quod femur eius orribiliter inflabatur [infilabatur R.] ; a qua infirmitate quolibet mense fortiter erat captus, ita quod clamabat et emittebat voces tanquam mulier que peperit nimio dolore, quod die ac nocte VIII diebus non poterat quiescere nec dormire. Unde eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, accessit ad locum ubi iacebat et, ut sibi retulit ipse Luca, dixit quod cepit manum beati viri et duxit super femur et membrum eiusdem; et eo die a predicta infirmitate meritis beati viri vidit eum plenissime liberatum et tumor [tumorum R.] recesserat, ita quod numquam a predicta infirmitate postea perpessus est aliquam lesionem.

[62] [Prolapsi e cunis infantuli dormientem matrem admonet Ambrosius.] Miraculum. Domina Rosa, uxor Magalocti, de regione Sanctorum Apostolorum, iurata dixit [corr., prius de reg. s. a. i. dix. ux. Mag. R.] quod cum iaceret in nocte in domo sua in lecto una cum viro suo predicto et haberet quemdam suum filium parvum, nomine Leonardum, qui iacebat in cunis prope eam, et dum hec dormiret beatus [bis script. R.] Ambrosius in somno venit et excitavit eam dicendo sibi: “Surge, quia filius tuus iacet inter arcam [corr., prius carcam R.] et murum et iam subfocabitur.” Ipsa vero excitata ad vocem ipsius surrexit et clamavit virum suum predictum dicendo ei qualiter sanctus Ambrosius dixerat ei. Et sic surrexerunt et rimati sunt cunas in quibus puer debebat iacere, quem non invenerunt. Unde accesserunt ad locum predictum et ibi puerum invenerunt. Interrogata quando fuit, respondit: de mense iulii qui nunc est.

Magaloctus,vir domine predicte, testis iuratus dixit quod cum iste de mense iulii [ilii corr. R, prius ilui.] quadam nocte in suo lecto iaceret in domo sua et dormiret, mulier predicta eius uxor vocavit eum et dixit ei qualiter beatus Ambrosius dixerat sibi de puero memorato. Quo audito, ut dictum est supra, statim surrexerunt et invenerunt eum in loco predicto.

[63] [Mulieres Urbevetanae Venetiis peregrinantes, eversa navicula, incolumes servantur.] Miraculum. Domina Gisa, filia Tolosani, mulier religiosa, testis iurata dixit quod 〈cum〉 cum quibusdam Urbevetanis staret in quadam varca in Rivo alto Veneto quando ibant apud Sanctum Marcum causa orationis et redirent [reddirent R.] ab ecclesia Sancte Lucie, ipsa varca in qua erat est revoluta, clamantibus XXVII personis ibi adstantibus: “Sancte Ambrosi, adiuva nos.” Et summersi sunt in aquam et sic ibant per aquam quandoque superius et quandoque inferius [“Cinque di sopra e cinque di sotto” Fumi, Processo, p. 134.] , et varca ab eis recesserat. Et ad rumorem venerunt tunc mulieres Venetiarum, que iuvarunt eas ad pannos torquendos; et dicit quod de rebus suis nichil perdiderunt. Et hoc dicit quod fuit die Ascensionis [Sensionis R.] proxime preterito; et 〈ad〉 invocationem beati viri et eius meritis gloriosis sunt a mortis periculo liberate.

Domina Amata, serviens domini [corr., prius bnī R.] Guilielmi Berardini Montanarii [Idem nomen in charta quadam an. 1240 – 41 apud Fumi, Codice diplomatico, p. 166.] , mulier religiosa, testis iurata dixit idem quod domina Gisa predicta.

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum [R. add. dein del. R.] R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea et in ipsorum presentia scripsi et signavi sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[64] Die nono exeunte mense iulii.

[Diphtheria sanatur.] Miraculum. Domina Iacoba, uxor Ildribandini Martini de Lubriano [Lubriano, mand. di Bagnorea, prov. di Roma. Pardi, op. c., p. 292. “Aldobrandino Martini di Subiano” Fumi, Processo, p. 134.] , iurata dixit quod cum infirmitatem [infirmitate R.] gravissimam quatuor diebus in gutture pateretur, que livida vocabatur, ita quod comedere [commede R.] nec bibere nil valeret, et propter ipsam infirmitatem verbum quasi amiserat et loquelam, et cum medicorum subfragio non posset penitus liberari sed morti vicina omnibus appareret, die lune in sero beato Ambrosio vovit seipsam dicens: “Beate Ambrosi, si me ab ista infirmitate liberaveris usque mane, ita quod comedere et bibere valeam et ad domum propriam remeare, ad tua merita veneranda quam citius properabo [proparabo R.] , et imaginem ceream faciens tibi ero devota omni tempore vite mee.” Que in mane surgens, beati Ambrosii meritis invenit se sanitati pristine restitutam; et que ad aliam terram medicorum subfragia postulans accesserat cum dolore, beati Ambrosii meritis liberata cum gaudio et exultatione ad domum propriam [sa add. dein del. R.] est reversa, ita quod libere comedens et bibens, a predicta infirmitate plenissime est curata, et ad sepulchrum eius devota veniens ceram emit, ex qua imago ad laudem beati Ambrosii est compacta. Interrogata de tempore, respondit: die martis xv exeunte iulio; et quibus presentibus: coram parentibus et vicinis.

Domina Sinagrana, uxor Carsidonii de Lubriano, testis iurata dixit quod cum prius dominam Iacobam predictam vidisset in gutture infirmitate pessima laborantem, ita quod coacta [cohacta R.] medicorum subfragia requirere ad terram aliam accedere procuravit, postea beati viri meritis sancti Ambrosii vidit eam a predicta infirmitate plenissime liberatam. Et cum ipsa ad Urbemveterem accedens beati viri limina visitavit. Interrogata de tempore, respondit se non recordari de die, de mense tamen dicit: de iulio.

Domina Morvida, uxor Rubertii [Rubertiitii R.] de Lubriano, testis iurata dixit quod cum dominam Iacobam predictam vidisset infirmitate maxima in gutture pregravatam, et propriis manibus tetigit, ut morbum videret, tandem pertractans eum non posset consilium dare, ad aliam terram accessit medicorum subfragia postulando. Et cum die lune in sero se beato Ambrosio devovisset, sequenti meritis eiusdem plenissime est sanata, ita quod ad domum propriam liberata a predicta infirmitate remeavit [remehavit R.] . Et ipsam comitata [commitata R.] est accedentem ad Urbemveterem, ut beati viri limina visitaret.

[65] [Prolapsi e cunis infantuli B. Ambrosius patrem insomnem admonet.] Miraculum. Guido Petri Brune notarius [Cf. Fumi, Codice diplomatico, pp. 166, 172.] iuratus dixit quod cum iste iaceret infirmus in lecto et infirmitate gravaretur, et uxor sua iaceret prope eum, posuit infantem suum [bis script. R.] iuxta lectum in cunis. Et cum pro infirmitate dormire non posset, vir venerandus beatus Ambrosius apparuit in habitu Fratrum Minorum, resplendens sicut stella. Et iste incepit querere de gloria sua, et tunc beatus vir dixit ei: “Fili [filii R.] , benedicaris a Deo a me; excita uxorem tuam et noli plus stare, quia filius tuus moritur et iacet curbatus inter lectum et murum.” Et iste excitavit uxorem et invenit puerum in loco predicto, qui quasi exanimis videbatur et in extremis laborare. Unde vovit eum beato Ambrosio et statim extitit liberatus et dicit quod iacebat curbatus.

Domina Carabona, uxor Guidonis predicti, iurata dixit quod cum in lecto cum proprio viro iaceret et iuxta se puerum teneret in cunis, in noctis silentio beatus Ambrosius adstitit viro suo et cum ipso loquens hec quoque dixit: “Voca uxorem tuam, quia filius tuus moritur et iacet [corr., prius iaces R.] curbatus;” quod hec fecit. Que a somno surgens filium suum in lecto [(in lec) in ras. R.] iuxta murum curbatum et quasi mortuum reinvenit, et devovit eum beato Ambrosio. Et meritis eiusdem in continenti recuperavit pristinam sanitatem. Interrogata de tempore, respondit: de mense iulii qui nunc est.

[66] [Ichthyosis sanatur] 〈Miraculum.〉 Domina Tedora [in ras. R.] , uxor Manentis fabri [frabi R.] , iurata dixit quod cum haberet quamdam suam filiam nomine Morvidam a quadragesima maiori proxime preterita usque ad mensem iunii infirmitate dura ita gravissime sauciatam [gravissima sociatam R.] quod de lecto non poterat surgere sine subsidio aliorum, que gutta cornea ab omnibus dicebatur, et quasi per totum corpus orribiliter erat plena, ita quod non poterat surgere nisi ab alio iuvaretur, tandem vovit se beato Ambrosio, ut eam dignaretur liberare suis meritis gloriosis. Ad cuius invocationem statim plenissime est curata. Vir autem ad domum veniens vidit eam a predicta infirmitate liberatam, et hec graviter ferens cepit maledicere sanctum Dei, audiens ab uxore quod beatus Ambrosius eam suis meritis liberarat. Propter que predicta mulier ita graviter a predicta infirmitate conquassata est quod maior recidivatio videbatur quam fuerat infirmitas prius pulsa. Et cum predicta iaceret in domo sua in lecto infirmata, audiens quod beatus Ambrosius quamdam puellam de Montepulcano [motepulcano R.] sanaverat, dixit: “Sancte Ambrosi, alienas liberas et domesticas derelinquis. Rogo ergo te quatenus digneris me iterum liberare tuis meritis gloriosis; quod si feceris, in tuo festo unum pauperem reficiam omni anno, vel ad minus duos denarios pauperibus adrogabo.” Ad cuius invocationem ita statim plenissime est curata quod numquam a predicta infirmitate post perpessa est aliquam lesionem. Interrogata de tempore voti, respondit: de mense iunii.

[67] [Puer daemoniacus liberatur.] Miraculum. Domina Sibilia, uxor quondam Addonis domini Ildribandi, iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Guidonem arripuit eum infirmitas et ita vexabat eum quod quasi demoniacus videbatur et omnem sensum amiserat quem habebat. Unde cum esset dominus Tinactius Urbevetanus miles in domo domine nominate, suasit ei quod puerum beato Ambrosio devoveret; que domina vovit eum, dicens si Deus meritis beati viri suum filium liberaret, ad sepulchrum suum imaginem ceream deportaret. Quo voto facto, puer in continenti libere est curatus. Interrogata de tempore, respondit: de mense iunii, quodam die lune, presentibus ipso domino Tinactio, domina Prima sorore Iohannis Barbette.

Dominus Tinactius Urbevetanus miles testis iuratus dixit quod cum esset in domo dicte domine Sibilie eius sororis que habebat suum filium nomine Guidonem, vidit quod infirmitas arripuit eum fortiter et ita vexabat eum quod demoniacus videbatur et omnem sensum amiserat quem habebat. Unde dixit eidem sue sorori quod eum beato Ambrosio devoveret quatenus eidem sanitatem redderet iam amissam. Et voto facto, visibiliter meritis beati viri plenissime est curatus.

[68] [Moribundus amisso iam sensu ad vitam revocatur.] Miraculum. Domina Bonadimane, uxor quondam domini Accentantis, testis iurata dixit quod cum haberet quemdam suum nepotem, filium Petri Leonardi, adeo infirmitate [infirmitatem R.] gravatum, ita quod omnes medici de vita sua omnimode desperabant, et fecit fieri candelas pro eius obitu quem sperabant futurum [fucturum R.] . Unde hec domina vovit eum beato Ambrosio, quod eum liberaret. Et voto facto, meritis beati viri in continenti rediit [reddiit R.] sibi loquela, et ab infirmitate predicta statim extitit liberatus. Interrogata de tempore quando fuit, respondit: de mense maii, presentibus domina Altagratia uxore Florentini et aliis pluribus.

Domina Veneria, uxor Dominici, de regione Sancti Iovenalis, testis iurata dixit quod cum nepos dicte domine Bonadimane esset infirmitate maxima pregravatus, quod loquelam amiserat quam habebat, ita quod medici de ipsius vita omnimode desperabant et in extremis videbatur penitus laborare et candele erant [cadele erat R.] facte pro eius obitu quem sperabant parentes; unde domina Bonadimane predicta vovit eum beato Ambrosio, dicens quod si Deus meritis beati viri suum nepotem redderet sibi sanum, quem pro mortuo retinebat, quod deportaret imaginem cere ad eius sepulchrum. Quo voto facto, puer in continenti fuit locutus et a predicta infirmitate statim extitit liberatus. Interrogata de tempore respondit: de mense maii. Interrogata si interfuit voto, respondit quod interfuit et audivit et vidit predicta.

Domina Altagratia, uxor Florentini, eiusdem regionis, testis iurata dixit idem quod domina Veneria predicta, et interfuit predictis.

[69] [Ingratus dat poenas.] Miraculum. Rainerius Rusticuctii, de regione Sancti Stefani, iuratus dixit quod cum occasione proiciendi lapides invasit [invaxit R.] eum quidam dolor in brachio dextro, ita quod non poterat uti viribus eiusdem propter magnum dolorem, et habuerat iam sunt tres anni et plus. Unde cum beatus Ambrosius eo die quo migravit iaceret in feretro, accessit ad corpus eius et manum beati viri accepit et super brachium doloris duxit et statim ab ipso dolore extitit liberatus. Item dixit quod cum iniunctum fuisset [o add. dein del. R.] per omnes ecclesias Urbevetane civitatis ut omnes quibus Deus meritis beati viri ostenderat miraculorum potentiam venirent perhibituri [peribituri R.] testimonium veritati,ipse tardavit venire. Unde quia non venit, ille dolor invasit [invaxit R.] eum quem prius habuerat in brachio supradicto. Unde vovit se beato viro dicendo quod veniret ad testificandum de miraculo supradicto. Quo voto facto, dixit quod in continenti extitit liberatus.

[70] [Puellula voto matris a morte eripitur.] Miraculum. Domina Gisa, uxor Marcelli [“Tisa moglie di Martello” Fumi, Processo, p. 134.] , de regione Sancte Mustiole, iurata dixit quod cum haberet quamdam suam filiam nomine Flandinam duorum annorum et plus infirmitate plurimum adgravatam [agravatam R.] , quod propinqua morti penitus periculo videretur, vovit eam [eum R.] beato Ambrosio ita dicens: “Sancte Ambrosi, ego voveo tibi filiam meam, quod si liberaveris eam, omni anno in tua festivitate candelam magnitudinis dicte mee 〈filie〉 ad tuum sepulchrum portabo et XXV paternostros pro reverentia beati viri dicam.” Quibus expletis, puella, que se levare non poterat ullo modo, statim per se in lecto sana erexit et cum aliis puellis ivit in continenti ludendo. Interrogata quanto tempore habuerat dictam infirmitatem, respondit: VIII diebus; et quando liberata est, respondit quod non recordatur.

Domina Dainecta [forsan legendum Damecta.] , uxor Ruberti de Lipraga [Cf. Fumi, Codice diplomatico, pp. 165, 800.] , testis iurata dixit quod cum filia domine Gise predicte esset infirmitate plurimum adgravata, ita quod de vita ipsius omnimode desperabat mater eius vovit eam beato Ambrosio, et meritis [beati add. dein del. R.] sancti Ambrosii est plenissime liberata. Interrogata si interfuit quando mater fecit votum, respondit: non, sed mater quando puella per se surrexit de lecto clamavit eam, que testis eandem puellam sic adgravatam dimiserat in presenti; et exivit domum puella et ivit cum aliis puellis ludendo.

[71] [Oculi aegri,] Miraculum. Domina Francisca [Francissca R hic et deinceps.] , uxor Compangni, de regione Sancti Fustini, iurata dixit quod cum haberet quemdam suum filium nomine Franciscum habentem albuginem in oculo dextro, ita quod tota die dictus puer dictum oculum manibus confricabat [conflicabat R.] , vovit eum beato Ambrosio et eumdem puerum ad sepulchrum beati viri devote et humiliter apportavit et posuit super sepulchrum, et statim fuit de dicta albugine oculus [corr., prius oculis R.] liberatus, qui multorum pulverum et medicorum 〈subfragio〉 ante non potuit liberari. Interrogata quando fuit, respondit: de mense iunii; et quibus presentibus, respondit: domina Ricca, que iverat cum ea tunc.

[mamilla tumescens,] Item dixit suo iuramento testis quod cum dicta Ricca in mammilla graviter pateretur, ita quod XV diebus in cantamine et medicamine medicum fecerat adhiberi, posuit tunc mammillam super sepulchrum beati viri dicens quod Deus meritis sancti Ambrosii in mammilla redderet sanitatem. Voto facto, antequam domum reversa fuisset, plenissime est curata meritis beati viri.

[72] Miraculum. Domina Ricca, de regione Sancti Fustini, iurata dixit quod cum in mammilla graviter pateretur, ita quod multum erat orribiliter tumefacta et XV diebus in cantamine et medicamine medicum fecerat adhiberi, que sibi nullatenus profuissent, accessit ad sepulchrum sancti Ambrosii et mammillam super sepulchrum posuit. Voto emisso, antequam domum fuisset reversa, plenissime est sanata. Interrogata quibus presentibus quando ad sepulchrum accessit, respondit: domina Francisca, que simul iverant ad sepulchrum, de mense iunii.

Item dixit suo iuramento quod cum filius domine Francisce predicte haberet albuginem in oculo, ita quod dictus puer tota [manibus add. dein del. R.] die manibus dictum oculum confricabat [confilicabat R.] , vovit eum sancto Ambrosio mater et tunc super sepulchrum posuit puerum suum et in continenti de dicta albugine fuit oculus liberatus. Interrogata quomodo sciret quod haberet albuginem idem puer, respondit: quia est eius convicina et videbat omni die.

[73] Miraculum. Domina Orvetana, uxor quondam Petri [“Pari” Fumi, Processo, p. 134.] Gualdroctii, iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Belbrunum qui fuerat et steterat contractus [contrattus R et infra.] tempore duorum [(t. d.) in ras. R.] annorum et dimidii, [membra contracta,] et genua eius infixa ventri et pectori tenebat, ita quod inguina eius videri non poterant ullo modo nec tangi [tangni R.] , et totus erat desiccatus, ita quod non remanserant nisi ossa, et ex propriis manibus vix recipere poterat ullum cibum; unde vovit eum beato Ambrosio et deportavit eum ad sepulchrum eius et cum iaceret super sepulchrum idem puer, ad eius invocationem liberatus est. Interrogata quando fuit hoc, respondit: sequenti die post eius transitum, presentibus Scibana muliere de penitentia, Bartho Bonsignoris et aliis pluribus, die mercurii post horam none. Interrogata quibus verbis [sup. lin. corr., prius presentibus R.] usa est in voto [bis script.] , respondit quod dixit: “Ego voco mercedem beato Ambrosio, ut filium meum liberet a tam maxima infirmitate et dolore quem patitur in corpore suo.”

Domina Castellana, filia naturalis domini Ugulini Grece [Fumi, Codice diplomatico, p. 69 – 144 passim.] , de regione Sancti Fustini, iurata dixit quod iam sunt duo anni et plus quod ipsa vidit filium domine Orvetane predicte, nomine Belbrunum, manibus et pedibus sic contractum [contrattum R.] quod genua sua infixa ventri tenebat, ita quod inguina eius videri non poterant ullo modo et propriis manibus vix recipere poterat ullum cibum, et sic desiccatus erat quod de eo non remanserant nisi ossa. Unde sequenti die post migrationem bone memorie sancti Ambrosii, mater vovit eum sancto Ambrosio dicens quod Deus per merita beati viri suum dignaretur filium liberare, et eum ad sepulchrum beati apportavit et eadem die domum redivit et beati viri meritis plenissime est sanatus. Interrogata in quo loco fecit votum, respondit: ante domum dicte domine Orvetane, ista presente, domina Clara uxore Petri Vollarii et aliis suis pluribus convicinis.

Domina Clara, uxor Petri Vollarii, testis iurata dixit de predicta infirmitate et curatione idem in omnibus et per omnia ut domina Castellana predicta.

Domina Scibana, mater Çambellocti, mulier religiosa, testis iurata dixit quod iam sunt duo anni et plus quod ipsa vidit Belbrunum, filium Orvetane predicte, manibus et pedibus sic contractum quod genua eius infixa [infissa R et infra.] ventri tenebat, ita quod inguina eius videri non poterant ullo modo et propriis manibus vix recipere poterat ullum cibum, et sic desiccatus erat quod de eo non remanserant nisi ossa. Unde cum testis ista staret sequenti die post migrationem bone memorie beati Ambrosii ante sepulchrum suum, domina [corr., prius dicta R.] Orvetana predicta tunc venit et filium suum deportavit quem super sepulchrum posuit, humiliter et devote mercedem clamando beato Ambrosio, quod ei suum filium liberaret. Et cum puer super sepulchrum iaceret, audivit ossa pueri conquassari et meritis beati viri statim extitit liberatus. Interrogata quibus presentibus, respondit quod multi, non recordatur 〈qui〉 sint.

Altumare, filia Bonagure carrerii, testis iurata dixit quod cum ipsa staret sequenti die post migrationem sancti Ambrosii ante sepulchrum eius, domina Orvetana que habitat in regione Sancti Fustini venit tunc et deportavit quemdam suum 〈filium〉 contractum, quem vidit contractum manibus et pedibus, ita quod inguina videri non poterant et genua infixa ventri tenebat. Et cum idem puer super sepulchrum iaceret, mater [mater /// R.] rogabat Deum et beatum Ambrosium ut eum liberaret. Voto etiam facto, puer in continenti liberatus est et audivit ossa pueri conquassari.

[74] [manus arida convalescunt.] Miraculum. Cristofanus [“Christoforus” Dialogus, num. 1, p. 143; “donna Cristofana” Fumi, Processo, p. 135.] , qui moratur in hospitali Sancti Angeli de Pusterula Urbeveteri, iuratus dixit quod cum ipse haberet manum dextram contractam et siccam, ita quod manum et brachium ad hos sibi erigere non poterat nec levare, accessit ad sepulchrum sancti Ambrosii, ut eum suis meritis liberaret. Ad cuius invocationem per merita eius liberatus est. Interrogatus quando fuit, respondit: de mense de quo migravit. Interrogatus quibus presentibus, respondit quod tota ecclesia erat plena, et dicit quod fere pro maiori parte hominum civitatis sciebant eum illam infirmitatem habere. Interrogatus quanto tempore habuerat manum sic contractam, respondit: tempore X annorum et plus.

Imigla, filia Petri Benedectuli, de regione Sancte Marie, mulier religiosa, testis iurata dixit quod iam sunt VIII anni et plus quod ipsa vidit Cristofanum predictum habentem manum et brachium dextrum contractum et manum siccam, ita quod eam erigere non poterat nec levare nec cum ea aliquid operari, immo [con add. dein del. R.] ipsam continue retro contractam deportabat et modo meritis beati viri est plenissime liberatus.

Domina Scibana de regione Sancti Laurentii, mulier religiosa, testis iurata dixit quod vidit Cristofanum predictum habentem manum dextram contractam taliter et amissam, ita quod tam manum quam brachium erigere nec levare non poterat ullo modo, sed retro contractum continue deportabat. Unde accessit ad sepulchrum beati Ambrosii, quod eum suis meritis liberaret. Et meritis beati viri est plenissime liberatus. Interrogata quando fuit, respondit: de mense aprilis proxime preteriti; et quanto tempore fuerat sic contractus, respondit: tempore X annorum vidit eum sic.

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea scripsi et signavi sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

[75] Die sexto intrante mense augusti.

[Mulier e partu periculoso liberatur.] Miraculum. Domina Caradonna, uxor Giraldi, de regione Vallis Placte, iurata dixit quod cum ipsa esset in partu et germen sui partus mortuum [mortuus R.] esset et non posset parere et germen quatuor menses haberet et in tam maximo dolore tribus noctibus et tribus diebus stetisset, ita quod amiserat iam loquelam; unde cum hec esset in tam maximo dolore, vir eius predictus quarto die reversus est domum et vovit [bovit R.] eam beato Ambrosio dicens quod si eam liberaret, quod mitteret eam ad sepulchrum beati viri cum imagine cere. Quo voto 〈facto〉, in continenti dicta mulier peperit et viri beati meritis in continenti extitit liberata. Interrogata de tempore, respondit [i add. dein del. R.] : de mense iunii; et quibus presentibus, respondit: domina Sclaraldie [Sclaradie R.] uxore Gilii, viro suo predicto, et aliis pluribus de quibus non recordatur propter dolores [(p. d.) in ras.] quos habebat. Interrogata si audivit votum quando fecit, respondit: sic, sed non poterat ipsa loqui.

Domina Sclaraldie, uxor Gilii Tardate, testis iurata dixit quod cum domina Caradonna predicta esset in partu et non poterat parere, et tribus diebus et tribus noctibus steterat in tam magno dolore ita quod de ipsius vita penitus desperabat, et loqui non poterat, die quarto Giraldus eius vir vovit eam beato Ambrosio, ista teste et aliis pluribus presentibus, quod eam liberaret [libaret R.] . Et voto facto, in continenti dicta mulier peperit et libere est curata. Interrogata de tempore, respondit: tempore mensis iunii; et quibus presentibus, respondit: domina Iemma Andree molendinarii et aliis pluribus. Interrogata quibus verbis usus [usa R.] est in voto, respondit quod dixit quod si beatus Ambrosius eam liberaret, quod mitteret eam ad sepulchrum suum cum imagine cere.

Domina Iemma, uxor Andree molendinarii, testis iurata dixit quod cum domina Caradonna predicta esset in partu et non poterat parere et tribus diebus et tribus noctibus steterat in tam magno dolore, ita quod de ipsius vita penitus desperabat et loqui non poterat, die quarto Giraldus eius vir vovit eam beato Ambrosio, et ista teste et aliis pluribus presentibus, quod eam liberaret. Et voto facto, in continenti dicta mulier peperit et libere est curata. Interrogata de tempore, respondit quod fuit de mense iunii; et quibus presentibus, respondit: ipsa teste, domina Sclaraldie predicta et aliis pluribus. Interrogata quibus verbis usus [usa R.] fuit in voto, respondit quod dixit quod si beatus Ambrosius eam liberaret, quod eam mitteret ad sepulchrum suum cum imagine cere.

[76] [Spina piscis] Miraculum. Galganus, filius Ranuctii Magnanelli, iuratus dixit quod cum esset Rome et comedisset piscem [pisscem R hic et infra.] , [15 iam dies faucibus haerens expellitur.] hos sive risca [rissca R et infra; intellege: arista.] piscis adhesit in gutture eius, ita quod salivam suam nec aliquid poterat degluttire. Unde cum XV diebus taliter pateretur, vovit se ex consilio matris viro beato Ambrosio et spina sive hos piscis, voto facto, in continenti cum sanguine [saguine R et infra.] et carne exivit guttur [guctur R.] suum, quam recepit in manibus suis et matri sue et aliis suis pluribus convicinis demonstravit. Interrogatus de tempore, respondit: tempore migrationis beati viri, presentibus domina Clara eius matre, domina Iemma Andree molendinarii, quando votum fecit et spinam sive riscam ipse emisit.

Domina Clara, mater dicti Galgani, iurata dixit quod cum filius suus reversus fuisset ab Urbe cum spina sive osse [in ras. R.] piscis in gutture suo, ita quod aliquid non poterat degluttire [degluctire R.] ; unde hec suasit ei quod voveret se beato Ambrosio et, voto emisso, in continenti spina piscis exivit guttur eiusdem cum sanguine et alia putredine, et statim est plenissime sanatus. Quam spinam ipse recepit in manibus suis et demonstravit suis convicinis. Interrogata de tempore, respondit: de mense aprilis proxime preteriti, ipsa presente quando votum fecit et risca exivit guttur eius, et domina Iemma Andree Mognarii [an scriptum pro molendinario?] . Interrogata quibus verbis [est add. dein del. R.] usus in voto fuit, respondit quod dixit: “Sancte Ambrosi, libera me; quod si feceris, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo.”

Domina Iemma predicta testis iurata dixit quod cum Galganus predictus fuisset reversus ab Urbe cum spina sive osse piscis in gutture suo, ita [quod eum add. R.] quod aliquid non poterat degluttire; unde mater suasit ei quod se beato Ambrosio devoveret quatenus sibi redderet sanitatem iam amissam. Et voto emisso, statim risca piscis exivit guttur eiusdem cum sanguine et alia putredine et statim plenissime est sanatus. Interrogata de tempore, respondit: de mense aprilis proxime preteriti, ipsa presente, quando votum fecit et risca exivit guttur eius, et matre Galgani predicti. Interrogata quibus verbis usus fuit in voto, respondit quod dixit: “Sancte Ambrosi, libera me; quod si feceris, ad tuum sepulchrum imaginem ceream deportabo.”

[77] [Tumor in coxa,] Miraculum. Domina Guida, uxor magistri Pinerii, de regione Sancti Constantii, iurata dixit quod 〈cum〉 haberet tumorem magnum in coxa [cossa R.] , ita quod multum timebat de eo et orribilis videbatur, vovit se beato Ambrosio dicens quod si liberaret eam infra duos dies, quod iuraret dicere veritatem. Ad cuius invocationem tumor infra duos dies recessit et est bene liberata. Interrogata quanto tempore passa fuerat, respondit: per unum mensem. Interrogata de tempore quando votum fecit, respondit: de mense iunii proxime preteriti, de die tamen dicit quod non recordatur. Interrogata quibus presentibus quando votum fecit, respondit: domina Risabella filia domine Adelascie [con add. dein del. R.] eius convicina. Interrogata de loco, respondit: ante domum domine Vite. Interrogata si aliqua persona sciebat de sua infirmitate, respondit quod erat in loco verecundoso, non demonstraverat [demonstravat R.] alicui.

[78] [alius in collo dissolvuntur.] Miraculum. Domina Dividitia [d add. dein del. R.] , uxor Beneintende [“Divitia uxor Benetendi” Dialogus, num. 31, p. 165.] , de regione Sancti Angeli, iurata dixit quod cum haberet quamdam suam filiam nomine Riccamotangnam [“Ficta Montagna” Dialogus, ibid.] habentem tumorem in collo maximum, collecta ibi putredine, fractus est tumor et exivit maxima quantitas [quantitatis R.] putredinis. Postea recidivavit tumor, ita quod peius est post quam prius [q add. dein del. R.] , cum putredine ac rubore maximo qui 〈magis〉 fortiter dictam puellam [puella R.] quam ante affligebat. Unde vovit dictam puellam [puella R.] sancto Ambrosio dicens: “Sancte Ambrosi, libera filiam meam a tam gravi dolore.” Et hoc fuit quodam sero cum mitteret eam ad lectum, scilicet [silicet R.] die dominico, et in mane cum surrexit est optime liberata. Interrogata de tempore, respondit: ad XV dies post migrationem bone memorie beati Ambrosii. Interrogata quanto 〈tempore〉 passa fuerat illam infirmitatem, respondit: XV diebus et plus.

[79] [Mulier ad B. Ambrosium morientem accedens a capitis morbo convalescit.] Miraculum. Domina Gratia, uxor Spinelli fabri, de regione Sancti Andree, iurata dixit quod cum haberet maximum dolorem in capite et maxima infirmitate laboraret doloris capitis, ita quod dentes videbantur quod caderent de hore suo et oculi sui capitis exirent, tam fortiter eam tenebat dictus dolor, et dicit quod eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, antequam migrasset, ista accessit ad locum ubi iacebat et fecit duci manum suam super eius 〈caput〉 et post transitum vovit se beato Ambrosio et fecit imaginem cere et deportavit ante sepulchrum eius. Ad cuius votum est in continenti liberata. Interrogata quanto tempore habuerat dictam infirmitatem, respondit: tempore X annorum. Interrogata quomodo vexabat eam dictus dolor, respondit: quatuor vicibus in mense, quod capiebat eam in mane et tenebat eam usque ad horam none, et sic quatuor diebus. Interrogata quibus presentibus, respondit quod erat plena ecclesia ubi iacebat beatus Ambrosius; et quando votum fecit, respondit quod erat domina Achia uxor [uxore R.] quondam Andree Pompognani; et quibus verbis usa fuit in voto, respondit quod vovit se beato Ambrosio dicens quod si eam liberaret, ad suum sepulchrum imaginem ceream deportaret. Quo voto facto, statim plenissime est sanata, ita quod de illa infirmitate postmodum non persensit.

[80] [A fluxu sanguinis et a lactis fastidio] Miraculum. Domina Sclaraldie, uxor Gilii Tardate [De iisdem cf. supra, num. 75, p. 602.] de Valle Platta, iurata dixit quod cum haberet filium suum habentem maximam infirmitatem et fluxum sanguinis per sessum pateretur et lac penitus aborreret, ita quod de ipsius [ipsi R.] vita omnimode desperabat, vovit eum beato Ambrosio et eum ad sepulchrum beati viri deportavit, [infans curatur.] dicens quod si Deus meritis beati suum filium liberaret, imaginem ceream ad eius sepulchrum deportaret. Quo voto facto, puer in continenti plenissime est curatus. Quam infirmitatem fuerat passus duobus 〈mensibus〉 iam elapsis. Interrogata de tempore voti, respondit: tempore migrationis beati viri; et quibus presentibus quando accessit ad sepulchrum, respondit: Stefania, eius vicina propinqua, que iverat cum ea.

Domina Stefania predicta iurata dixit quod iam sunt duo menses quod ipsa vidit filium domine Sclaraldie predicte infirmitate maxima laborantem, et fluxum sanguinis per sessum passus [passum R.] erat et lac omnimode aborrebat, ita quod de ipsius vita penitus desperabat; mater vovit eum beato Ambrosio et ad eius sepulchrum deportavit dicens quod si Deus meritis beati viri suum filium liberaret, imaginem ceream ad eius sepulchrum deportaret. Quo voto facto, viri beati meritis infans in continenti plenissime est sanatus. Interrogata de tempore, respondit: sequenti die quo migravit beatus Ambrosius.

[81] [Quadrata sagitta vulneratus persanatur.] Miraculum. Mancinus balistrarius, de regione Sancti Angeli Urbevetane civitatis, iuratus dixit quod cum esset in ossidione Castellionis de Valle Orçe [Castiglion d'Orcia, circond. di Montepulciano, prov. di Siena.] , quidam de ipso castro percussit eum in flanco cum quatrello balestri, ita quod quatrellum [corr., prius quatrallum R.] intravit latus eius mensura semmessi [Antiqua mensura Urbevetana. Fumi, Processo, p. 135, annot.] , ita quod non poterat videri ferrum. Et cum ex percussione ipsius se graviter lesum sensisset, invocavit auxilium beati Ambrosii viri Dei dicens: “Beate Ambrosi, adiuva me, quod ego possim venire ad domum tuam.” Ad cuius invocationem quatrellum tetigit et statim leviter exivit dictum quatrellum sine aliquo dolore, ita quod quasi non persensit. Et dicit quod nunquam apparuit fissura dicti quatrelli nisi mensura medietatis unius untie in concavitate. Interrogatus quando fuit, respondit quod fuit tertio die intrante mense maii proxime preteriti. Interrogatus quibus presentibus, respondit: Iohanne camerario communis de Scetona [“Cetona” Fumi, ibid. (Circond. di Montepulciano, prov. di Siena.) Cf. Pardi, op. c., p. 294.] et aliis pluribus, et dicit quod multi temptaverunt fissuram quatrelli et eam invenire nullatenus potuerunt nisi signum.

[82] [Manus luxata restituitur.] Miraculum. Ildrebandinus Rainerii, de Corbario [“Ryldebraldinus Ranutii de Corneto” Dialogus, num. 3, p. 144; “Aldobrandino di Ranieri di Corbara” Fumi, Processo, p. 135.] Urbevetane diocesis, 〈dixit〉 quod cum occasione cuiusdam maleficii, quod dicebatur fecisse, fuisset suspensus per manum in altum et fuisset sibi manus dextra abstricta, ita quod eam extendere non valebat nec cum ea [eam R.] aliquid operari, sed inceperat penitus desiccari; unde cum staret in area [aria R.] [Perperam, opinor, intellexit Fumi, Processo, p. 135: “Stando sospeso in aria”.] in nocte, vidit in visione fantasmam que ita abstringebat manum eius unde fuerat lesus, quod eam destruere videbatur. Unde cum cruciaretur in manu predicta, invocavit beatum Ambrosium dicens: “Domine, adiuva me.” Et tunc apparuit in somnis eidem dicens: “Noli timere.” Et manum predictam accepit et ipsam extendens ei [et R.] tribuit sanitatem. Interrogatus quanto tempore fuerat passus, respondit: quindecim diebus; et quando sanitatem recepit, respondit: die quinto exeunte iunio, in nocte. Interrogatus qui erant [erat R.] presentes, respondit: non aliquis sed in area [aria R.] iacebant Diotaiuti Rustici [“Diolasciti rustico” Fumi, ibid.] , Iacobus Cesarii, quibus in mane retulit predicta.

[83] [Filius parvulus ab angina infantili,] Miraculum. Fredericus Pepi Prudentii [Pepo Prudentii nominatur ap. Fumi, Codice diplomatico, pp. 116, 179.] , nepos domini episcopi Urbevetani, iuratus dixit quod cum quadam nocte infantem suum gravis angustia detineret, ita quod laboraret penitus in extremis, ipse cum uxore sua preces porrexerunt Domino et bone memorie beato Ambrosio ut liberare dignaretur predictum infantem. Unde cum diutius permansissent in hac oratione usque mane, ad invocationem sancti viri beati Ambrosii cepit se levare et aperire oculos quos prius retinuerat sicut mortuus et statim liberatus est, et halitum [alitum R.] non persentiret; et dicit quod nullo modo poterat aperire hos. Interrogatus quando fuit, respondit: de mense iunii, de die tamen non recordatur propter multum dolorem quem habebat de puero memorato. Interrogatus quibus presentibus [d add. dein del. R.] , respondit: domina Viscontessa eius cognata, uxore Peponis Fidantie, que iverant ad planctum [plantum R.] huius et eius uxoris. [pater ab umeri dolore convalescunt.] Item dicit quod cum dolorem maximum habuerit sub humero quatuor diebus, ita quod quasi erat ad mortem, vovit se Deo et beato Ambrosio et liberatus est statim eius meritis. Et dicit quod de miraculis sancti Ambrosii dubitabat [dubitat R.] prius quam hoc sibi accideret, et modo dicit quod credit de eo omnia que dicuntur, quia vidit et videt cottidie.

Domina Verdenovella, uxor Frederici predicti, de predicta infirmitate et curatione iurata dixit suo iuramento in omnibus ut Fredericus predictus.

[84] [Mulier oculis capta,] Miraculum. Verdiana [corr. R.] Perusina, de regione Sancti Dominici, iurata dixit quod cum defecisset visus eius ita quod officium suum nullo modo poterat exercere nec etiam acum videre, dixit quod accessit, eo die quo beatus Ambrosius a seculo migravit, ad locum ubi iacebat et fecit sibi duci manus suas per oculos suos et statim liberata est. Et bene videt ita quod bene exercet officium suum, et mittit filum in crunam [Italica vox est “foramen acus”.] acus; in presentia dominorum episcopi Urbevetani, episcopi Suanensis, subprioris Sancti Severi [Cf. Pardi, op. c., p. 266.] , prioris Sancti Iohannis, fratris Bartholomei archidiaconi Urbisveteris, misit filum in crunam acus et est vetula L annorum et plus, et V annis steterat sic quod non vidit. Interrogata quibus 〈presentibus〉, respondit quod erat plena ecclesia ubi iacebat beatus Ambrosius.

[85] [homo tibiae cancro Iaborans,] Miraculum. Stefanus Hermanni de Iglano iuratus dixit quod cum a duobus annis retro iam elapsis habuerit morbum in tibia, qui cancer vocabatur, pessimum et iniquum, ita quod de illo morbo totum crus sibi comedere videbatur, et multa fecisset a medicis remedia adhiberi et nil sibi valerent contra infirmitatem, tandem ad [corr., prius ab R.] beati viri Ambrosii sepulchrum accessit et votum fecit dicens: “Sancte Ambrosi, libera me, et ego de eo quod lucratus fuero dabo semper amore tui. ” Et voto facto, intra duos dies morbus est desiccatus, et a predicta infirmitate est plenissime liberatus. Interrogatus quando fuit hoc, respondit: de mense maii proxime preteriti, ante sepulchrum beati Ambrosii, et plena tunc erat ecclesia.

[86] [puella umero luxata persanantur.] Miraculum. Domina Amata, uxor quondam Bartholomei, iurata dixit [(i. d.) in ras.] quod cum haberet quamdam suam filiam nomine Verderosam, que cecidit de quadam fenestra sue [s add. dein del. R.] domus, ita quod humerus eius erat fractus nec convinctus esset postea auxilio medicorum, et XX diebus portaverat brachium posterius retortum, vovit eam beato Ambrosio et eam misit ad sepulchrum, et reversa est domum, in continenti brachium elevavit [ellevavit R et infra.] et plenissime est sanata. Interrogata eadem [idem R.] puella que verba dixerat ad sepulchrum, respondit: “Sancte Ambrosi, libera me nec medici magis me offendant nec dolorem faciant michi, quia mater mea multum [t add. dein del. R.] te dilexit et in nullo te offendit.”

Domina Orvetana, uxor quondam Petri Acci, de regione Sancti Constantii, testis iurata dixit quod cum filia domine Amate de quadam fenestra [cecij add. dein del. R.] cecidisset, ita quod humerus eius esset fractus nec convinctus esset postea auxilio [auxilo R.] medicorum, et portaverat XX diebus brachium posterius retortum, tandem mater vovit beato Ambrosio eam et eam misit ad sepulchrum et [pull add. dein del. R.] puella reversa est domum, in continenti brachium elevavit [ellevavit R et infra.] et plenissime est sanata. Et mater tunc interrogavit filiam [corr., prius filuam R.] quid dixerat ante sepulchrum, que sic dixit: “Sancte Ambrosi, libera me ne medici unquam offendant me, quia mater mea multum te dilexit et in nullo te offendit.”

[87] [Puer a febri liberatur.] Miraculum. Domina Dolcemia, uxor quondam Ianni Petri Ose, de regione Sancti Angeli, testis iurata dixit quod cum quinque diebus vidisset filium domine Amate, uxoris Bartholomei, duris [corr., prius duribus R.] febribus [frebibus R.] laborantem, tandem a matre pueri exhoratata [exortata R.] ipsum taliter infirmantem ad beati viri Ambrosii tumulum deportavit, rogans eum quatenus a predicta infirmitate eum suis meritis liberaret. Et sic cum ad eius 〈sepulchrum〉 tenuisset, a predicto puero exhortata [exortata R.] ipsum in terram ponens, sanus et incolumis ad domum propriam beati viri meritis suis pedibus est reversus. Ita quod numquam a dicta infirmitate post lesionem aliquam est perpessus, nec de cetero sentiens [senties R.] plenissime est curatus, qui prius se movere non poterat ullo modo. Interrogata quando fuit, respondit: de mense maii proxime preteriti.

Domina Amata, uxor Bartholomei predicti, iurata dixit quod cum haberet filium suum nomine Barthuctum VI diebus duris febribus [frebibus R.] laborantem, ita quod movere se non poterat ullo modo, tandem dominam Dolcemiam predictam rogavit ut dictum puerum taliter infirmantem ad beati viri tumulum deportaret quatenus eundem rogaret ut eidem redderet sanitatem quem domina deportavit et ita puer meritis beati viri ad domum propriam propriis pedibus sanus et incolumis est reversus, ita quod numquam a dicta infirmitate postea lesionem aliquam est perpessus nec de cetero sentiens plenissime est curatus. Interrogata quando fuit hoc, respondit: tempore migrationis beati Ambrosii viri Dei.

[88] [Infirma in somnii viso sanitati restituitur.] Miraculum. Domina Tedora, uxor Bongnanni Iohannis Mercatantis, iurata dixit quod cum maxima infirmitate laboraret, ita quod omnes qui eam videbant de vita sua penitus desperabant, idem vir eius vovit eam beato Ambrosio quod eam liberaret. Et sic cum iaceret in lecto, audivit vocem cuiusdam Fratris Minoris, et videbatur sibi manicas cape videre, qui dicebat quod surgeret et iret ad ecclesiam sancti Ambrosii et rogaret eum et dominam que multum eam iuvabit [iuvabat R.] . Et propter vocis dulcedinem non dabat ei responsum. Et odoris fragrantiam [fragantiam R.] sibi maximam dereliquit [dereliquid R.] , ita quod duobus diebus persensit de dicti odoris [ordoris R.] fragrantia [fragantia R; que add. dein del.] . Et mulieres que cum ea pariter morabantur interrogabant eam unde venit ita dulcis odor; et capilli eius quasi redolere videbantur. Atque ita sanata est quod in mane surgens de lecto per domum suam cepit omnia ministrare. Et eodem mane imaginem ceream propriis manibus faciens [et add. R.] ad sepulchrum beati Ambrosii apportavit. Interrogata quanto tempore [bis script. R.] habuerat dictam infirmitatem, respondit: per X dies; et quando liberata est, respondit: de mense iunii proxime preteriti; et quibus presentibus factum fuit votum, respondit: pluribus, de quibus non recordatur pro egritudine quam habebat.

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum R. Urbevetani et G. Suanensis episcoporum et C. prioris Sancti Iohannis de Platea [Plate R.] et in ipsorum presentia scripsi et signavi sub annis Domini millesimo ducentesimo quadragesimo, indictione tertiadecima, tempore domini Gregorii pape noni.

Signum dicti (L. S.) Rainerii [bis script. R.] .

[89] [Manus contracta,] Miraculum. Domina Abbenante, uxor Ugulini Melachini [“Avenante uxor Ugolini Melechini” Dialogus, num. 2, p. 143.] , de regione Sancti Andree Urbevetane civitatis, iurata dixit quod hoc anno de mense februarii [frebuarii R.] peperit filium habentem manum dextram contractam, ita quod manus non poterat extendi. Unde dicit quod vovit eum beato Ambrosio; ad cuius votum Deus exaudiens [exaudies R.] per merita eiusdem fratris puer in continenti est liberatus et habet ipsam manum bene rectam et sanam. Interrogata quibus verbis usa est in voto, respondit quod dixit: “Ego voco mercedem beato Ambrosio quod si ipse liberabit filium meum de manu contracta, ego deportabo imaginem cere ad sepulchrum eius et quolibet anno in sua festivitate pascam [passcam R.] duos pauperes.” Interrogata quantum est quod vovit eum, respondit: eo die quo ipse a seculo migravit, et eo die liberatus est puer. Interrogata quibus presentibus, respondit: eius viro et alia sua familia, quia non demonstraverat [demostravat R.] alicui puerum cum esset parvus et ex nimio dolore quem habebat de eo.

Ugulinus Melachini, de regione Sancti Andree, vir domine Abbenantis predicte, iuratus dixit quod hoc anno de mense februarii [tali add. R.] uxor sua predicta peperit filium masculum habentem manum dextram contractam, ita quod manus predicta non poterat extendi. Unde mater pueri, eius uxor, vovit eum beato Ambrosio ut eum suis meritis liberaret. Et voto facto, meritis beati viri puer in continenti plenissime est sanatus. De omnibus aliis interrogatus dixit ut uxor sua.

[90] Die VI intrante augusti.

[latus item contractum,] Miraculum. Domina Amata, uxor Andree de Paterno [Cf. Pardi, op. c., p. 291.] , de quadam villa prope civitatem Urbevetanam, iurata dixit quod cum haberet quemdam suum filium nomine Iohannem quatuor annorum et dimidii habentem latus sinistrum contractum taliter et amissum quod infans per se movere nec levare non poterat ullo modo nec brachium erigere sed ipsum contractum retro continue retinebat; unde mater vovit eum beato Ambrosio et deportavit puerum ad sepulchrum suum, et ibi iacuit tota nocte. Et in mane sequenti puer ad invocationem beati viri et eius meritis gloriosis plenissime est sanatus et bene per se vadit. Interrogata quibus verbis usa est in voto, respondit quod dixit: “Beate Ambrosi, tibi voveo filium meum, quod si eum liberaveris, ad tuum sepulchrum deportabo imaginem ceream et ad tuum servitium permanebo toto tempore vite mee.” Interrogata quibus presentibus quando votum fecit, respondit: domina Pineria matre huius, domina Maridonna eiusdem ville, et domina Clara Rainerii de eadem villa. Interrogata de tempore quando votum fecit, respondit: de mense iunii, die festivitatis sancte Rofene [S. Rufinae v. m. sacer est dies 10 iulii.] , proxime preteriti. Et dicit quod deportavit imaginem ceream ad eius sepulchrum. Interrogata quanto tempore sic fuerat passus, respondit: plus uno anno.

Domina Maridonna Rainerii, eiusdem ville, testis iurata dixit quod cum vidisset filium domine Amate predicte taliter adgravatum quod totum [tali add. R.] latus sinistrum amiserat ante et retro, ita quod puer per se movere nec levare non poterat ullo modo et brachium sinistrum retro continue retinebat nec recipere poterat aliquid cum eodem; unde mater vovit eum beato Ambrosio dicens quod si ipse suis meritis gloriosis suum filium dignaretur misericorditer liberare, quod ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Et sic dicta domina Amata ad sepulchrum beati viri suum filium deportavit et hec ivit cum eadem et aliis suis pluribus convicinis et mater pueri deportavit imaginem et ante sepulchrum iacuit tota nocte; et in mane sequenti puer meritis beati viri plenissime est sanatus. Interrogata [bis script. R.] de tempore voti, respondit: de mense iunii die festivitatis sancte Rofene, et alio mane sequenti extitit liberatus. Interrogata quibus presentibus, respondit: domina Prima [Superius eadem nominata erat Pineria.] , matre dicte domine Amate, domina Clara Rainerii et aliis pluribus. Interrogata quanto tempore steterat puer sic contractus, respondit se non recordari; et quomodo scit quod esset sic contractus et latus haberet amissum, respondit quia omni die eum videbat, et omnia dicit bene scire quia est eius convicina et dicit quod antequam illa infirmitas eum occupasset, vidit puerum bene sanum et ambulare. Interrogata quanti temporis sit puer, respondit: quatuor annorum, ut sibi videtur.

Domina Clara, uxor Rainerii, de eadem villa, testis iurata dixit suo iuramento quod cum domina Amata predicta haberet quemdam suum filium nomine Iohannem quatuor annorum et plus, habentem totum latus sinistrum amissum ante et retro, ita quod puer per se levare nec movere non poterat ullo modo, nec brachium erigere sed retro contractum continue retinebat; unde mater vovit eum beato Ambrosio dicens quod si ipse suis meritis dignaretur suum filium misericorditer liberare a tam grave infirmitate et contractione, quod ad eius sepulchrum imaginem ceream deportaret et ad eius servitium permaneret toto tempore vite sue. Et sic mater de mense iunii proxime preteriti, die sancte Rofene, beati sancti Ambrosii limina visitavit et suum filium deportavit, et hec adsotiavit eandem, et ante sepulchrum iacuit tota nocte. Et in mane sequenti infans meritis beati viri extitit plenissime liberatus, ita quod bene ambulat et 〈cum〉 aliis pueris vadit ubique. Interrogata quomodo scit predicta, respondit: quia videbat puerum omni die et est eius convicina. Interrogata quanto tempore fuerat sic infirmus, respondit: tempore unius anni et plus. Et dicit quod vidit puerum bene sanum antequam illa infirmitas occupasset.

[91] [pes fractus restituuntur.] Die quartodecimo intrante mense augusti.

Miraculum. Benecasa [“Benincasa” Dialogus, num. 7, p. 146; Fumi, Processo, p. 136.] Amidei, de regione Sancti Stefani civitatis Urbevetane, iuratus dixit quod 〈cum〉 pro frumento suo accederet [accedet R.] et cum quadam muliere iter arriperet versus Aglanum [“Adglianum” Dialogus, ibid.; “Agliano” Fumi, l. c.] , predicta mulier subtilares quos cuidam homini recommendaverat [recomcommendavat R.] , oblivioni tradiderat, rogavitque istum ut pro subtilaribus [subtillaribus R.] accederet et sibi citius [cicitus R.] deportaret. Qui cum festinaret pro eisdem, ita in terram cecidit quod pes sinister fractus est, ita quod planta eius superius est conversa. Qui cum se vidisset pedem dictum taliter amisisse quod se movere non poterat ullo modo, tandem beato Ambrosio se devovit ut eum suis meritis gloriosis dignaretur misericorditer liberare, dicens et utens hiis verbis: quod toto tempore vite sue ad suum servitium permaneret et bonum faceret eius amore. Quo voto facto, meritis beati viri recuperavit pristinam sanitatem et audivit ossa pedis multum conquassari. Interrogatus quando fuit, respondit: die dominico XI intrante augusto, et alio die sequenti beati viri limina visitavit et super eius sepulchrum pro muritio [“Parvus murus” Ducange, i. v.] dicte ecclesie faciendo posuit X solidos. Interrogatus quibus presentibus quando hoc sibi accidit, respondit: nullus erat; sed illis personis que iverant cum eo, que per moram distabant, retulit predicta.

[92] [Mulier a morbo caduco,] Miraculum. Domina Gratia, filia Damiani, de regione Sanctorum Apostolorum, uxor Ranuctii Ioseppi [Cf. Fumi, Codice diplomatico, pp. 161, 162.] notarii civitatis Urbevetane, iurata dixit quod patiebatur morbum caducum et cadebat in terram ita quod nullo modo persentiebat [persetiebat R.] nec persentiret si tota domus combureretur cum ille morbus occuparet eandem. Unde vovit se beato Ambrosio et petiit mercedem, quod ab illo morbo eam liberaret. Ad cuius votum et invocationem [et add. dein del. R.] ipsa liberata est ita quod ille morbus eam non vexavit post. Interrogata quibus verbis usa est in voto, respondit quod dixit: “Ego voveo me beato Ambrosio quod ipse liberet me ab illo morbo, et ego deportabo imaginem cere ad sepulchrum eius et faciam semper bonum eius amore.” Interrogata quibus presentibus quando vovit, respondit quod erat plena ecclesia ubi iacebat beatus Ambrosius. Dicit tamen quod multi sciebant eam illum morbum habere; preterea cum ille morbus occupabat [corr., prius occuparet R.] eandem, pro maiori parte de suis vicinis veniebant ad planctum [plantum R.] pueri sui, quem aliquando in brachiis retinebat et ille morbus tangebat eam. Interrogata quanto tempore habuit illum morbum, respondit: tempore V annorum. Interrogata quanto intervallo arripiebat [arriepiebat R.] eam [il add. dein del. R.] dictus morbus, respondit: VIII diebus, et dicit [in ras. R.] quod nullo modo poterat evadere quin semper haberet in capite VIII dierum et quandoque infra VIII dies duabus vicibus, excepto postquam votum fecit, quod non habuit. Interrogata quando fecit votum, respondit: eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit, et illo die prestolabatur habere quod non habuit.

Domina Antonia, soror carnalis domine Gratie predicte, testis iurata dixit quod cum dicta soror eius morbo caduco laboraret, ita quod cadens in ignem non poterat se suo subsidio adiuvare, et se ipsam non sentiens linguam suam propriis dentibus perforabat, ita quod pluribus diebus non poterat ipsa loqui et vix comedere, accedens ad sepulchrum beati Ambrosii [et add. R.] , votum fecit quod eam dignaretur suis meritis liberare. Voto etiam facto, a predicta infirmitate plenissime est curata, ita quod ille morbus eam postmodum non vexavit, qui in qualibet hebdomada eam vexabat fortiter et inique. Interrogata quanto tempore habuerat dictam infirmitatem, respondit: tempore V annorum et plus; et quando votum fecit: eo die, quo bone memorie a seculo migravit.

Domina Sibilia Iohannis Nobilis, de regione Sanctorum Apostolorum, testisi urata dixit quod iam sunt quinque anni et plus quod ipsa vidit dominam Gratiam predictam morbo caduco taliter laborantem quod semper in qualibet hebdomada eam una vice vexabat, ita quod dum esset alienata mente cadebat in ignem et planta eius comburebatur [comburabatur R.] , ita quod predicta domina pedes eius de igne extrahens [extragens R.] et filium suum de brachiis pluries amovebat [ammovebat R.] , dicens quod ipsa vovit se beato Ambrosio et predicta domina Sibilia eandem adsotiavit ad beati viri corpus. Que se vovens beato viro recepit libere sanitatem, ita quod morbus predictus eam postmodum non vexavit. Interrogata quomodo scit predicta, respondit quod moratur iuxta eam, ita [corr. R] quod non potest loqui quod eam non audiat. Interrogata de voto facto, respondit: eo die quo bone memorie beatus Ambrosius a seculo migravit.

[93] In nomine Domini. Amen. Die ultimo mensis octobris [octubris R.] .

[vir ab arthritide in brachio liberatur.]Miraculum. Iohannes pettinarius de Corgneto [“Corneto” Fumi, Processo, p. 136.] iuratus 〈dixit〉 quod cum occasione cuiusdam doloris qui eum cottidie [contidie R.] molestabat in spatula et brachio sinistro, qui dolor artetica vocabatur, taliter brachium amisisset quod ipsum ad hos sibi erigere non poterat ullo modo nec aliquid operari cum eodem, sed ipsum retro contractum continue deportabat, tandem beato Ambrosio se devovit ut eum suis meritis misericorditer [sup. lin.] liberaret, dicens quod si eum liberaret ab infirmitate predicta, suum sepulchrum visitaret et imaginem ceream deportaret ad honorem viri Dei. Quo voto facto, eo die in quo se devovit, meritis beati viri [corr., prius urri R.] recepit pristinam sanitatem, ita quod libere potest cum brachio predicto omnia operari, nec perpessus est postea aliquam lesionem ab infirmitate predicta nec de cetero [deceto R.] sentiens, plenissime est curatus. Interrogatus de tempore, respondit: de mense maii proxime preteriti; de die non recordatur, in Corgneto, in ecclesia Fratrum Minorum eiusdem terre [“Custodia Viterbiensis [in prov. Romana] habet locum … de Corneto ubi beatus Franciscus post suam mortem puerum a valvis ecclesiae oppressum et conquassatum resuscitavit.” Bartholomaeus Pisanus, Conformitates, lib. XI, pars 2, in Analecta franciscana, t. IV, p. 515.] , presentibus pluribus fratribus dicti loci et Scangno Vivani [an potius legendum Buiani?] . Interrogatus quanto tempore fuerat passus illam infirmitatem, respondit: uno anno et plus.

Scangnus Vivani [an potius legendum Buiani?] , de eadem terra, testis iuratus dixit quod ipse vidit Iohannem pettinarium predictum tempore unius anni et plus taliter adgravatum quod cum brachio sinistro se iuvare non poterat ullo modo, sed contractum retro continue deportabat. Unde hac in estate proxime preterita, iste testis accessit cum eo ad locum Fratrum Minorum de Corgneto, qui ibidem beato Ambrosio humiliter et devote 〈se devovit〉 rogavitque ipsum ut a predicta infirmitate et contractione eum misericorditer liberaret suis meritis gloriosis. Ad cuius invocationem, eo die [in add. dein del. R.] quo se vovit, vidit eum plenissime liberatum, ita quod libere poterat omnia operari, nec a predicta infirmitate perpessus est postea aliquam lesionem. Et iste testis cum co beati viri limina visitavit.

[94] [Pueri emphysema detumescit.] In nomine Domini. Amen. Anno eius MCCXLI, indictione XIIII, tempore Gregorii pape noni, die tertiodecimo exeunte mense februarii.

〈Miraculum.〉 Domina Gualdrada, uxor quondam Boncabii, de Arcidosso [Prov. e circond. di Grosseto.] Clusin. dioc., iurata dixit quod cum haberet quendam suum filium nomine Bemmenutum XII annorum, spatio unius mensis et dimidii ita graviter infirmantem ac inflatum totum a capite usque ad pedes sicut vesica [bissica R.] inflata penitus videbatur, ita quod puer per se revolligere nec movere non poterat ullo modo, sed in supina [suppina R.] apertis cruribus die noctuque iacebat et testiculi sui ita erant [erat R.] inflati quod multum hominibus orribiles videbantur [videbatur R.] , et dicit quod multa fecit per medicos et alios remedia adhiberi que nil sibi valebant contra infirmitatem eandem, immo morti propinquus omnibus videbatur; et dicit quod quidam medicus [bis script. R.] comitis Pandolfi de Fascanello fecit fieri duas cocturas [in add. dein del. R.] puero memorato ferro candenti ut posset aliquatenus liberari, que sibi 〈nil〉 valuerunt. Unde cum hec domina custodiret filium suum taliter infirmantem, audivit tunc dici quod quidam frater de ordine Fratrum Minorum migraverat apud Urbem veterem, meritis cuius fratris Deus multa demonstrabat [demostrabat R.] cottidie miracula [corr., prius m. c. R.] gloriosa. Que fidem magnam cepit habere, in continenti suum filium beato Ambrosio devovit dicens quod si Deus meritis viri Dei suum filium liberaret a tam pessima infirmitate, ad suum servitium permaneret toto tempore vite sue et cum eo ad sepulchrum beati viri accederet cum imagine cere. Ad cuius invocationem et eius meritis gloriosis in continenti de crure dextro visibiliter plenissime est sanatus et secundo die post a predicta infirmitate plenissime est curatus, ita quod a predicta infirmitate [non per add. dein del. R.] non est perpessus aliquam lesionem. Et hoc dicit quod fuit de mense iulii proxime preteriti, in domo sua, presentibus Bonafidantia Arengerii et Recovaro Vitalis et aliis pluribus eiusdem terre.

Bonafidantia, filius quondam Arengerii, de eadem terra, testis iuratus dixit quod cum viderit filium domine Gualdrade predicte taliter adgravatum quod ita erat inflatus a capite usque ad pedes quasi pellis inflata sive plena, nec movere ac revolligere puer se non poterat ullo modo, et dicit quod mater multa fecit per medicos remedia adhiberi que nil sibi valebant, et dicit quod quidam medicus comitis Pandolfi fecit fieri duas cocturas puero memorato ferro candenti in testiculis, que nil sibi valuerunt. Demum mater vovit cum beato Ambrosio, isto audiente, presente et vidente et aliis pluribus eiusdem terre. Et voto emisso viro beato, puer visibiliter de crure dextro meritis beati viri in continenti fuit plenissime liberatus, et secundo die post a predicta infirmitate ex toto vidit puerum plenissime liberatum, ita quod a predicta infirmitate non est perpessus postea aliquam lesionem nec de cetero sentiens plenissime est curatus. Interrogatus quibus verbis usa fuit mater in voto, respondit quod dixit: “Beate Ambrosi, tibi voveo filium meum, ut si eum liberaveris tuis meritis gloriosis, ad tuum sepulchrum cum imagine cere veniam et tibi ero devota omni tempore vite mee.” Et hoc dicit quod fuit de mense iulii proxime preteriti. Et dicit quod viderat puerum ante taliter adgravatum spatio unius mensis et plus.

Recovarus, filius Vitalis, de eadem terra, testis iuratus dixit de predictis idem quod dictus Bonafidantia.

Ego Rainerius Guidonis notarius predicta omnia de mandato predictorum dominorum episcoporum et prioris et in ipsorum presentia scripsi et signavi.

Signum dicti (L. S.) Rainerii notarii.

DE S. ANDREA AVELLINO SACERDOTE CONGREGATIONIS CLERICORUM REGULARIUM THEATINORUM NEAPOLI

ANNO 1608

COMMENTARIUS PRAEVIUS

Andreas Avellinus confessor Neapoli (S.)

[1] [De S. Andrea Avellino] De S. Andrea Avellino, qui saec. XVII ineunte obiit, mox in beatorum (an. 1624) nec multo post in sanctorum numerum relato (1712) longam instituere tractationem superfluum videtur. Etsi enim in gestis sanctorum antiquae et mediae aetatis pertractandis cura multa et perdiligenti opus est qua vetusti codices exquirantur et illustrentur, contra, in recentioribus, quae omnium oculis et manibus perspicue sunt exposita neque ullis tenebris obducta, stilo breviore uti praestat ne rerum copia obruamur vel acta agamus, et maximum in eo reponendum est studium ut ad fontes facile pervios legentes amandentur. Is certe modus habendus, ubi sermo est de S. Andrea, cuius gesta multorum exercuere calamos, cum tamen nullis suae aetatis publicis negotiis implexus fuerit, vitam pii sacerdotis duxerit, et postquam coenobiarchae munera rite obierat, cum sanctitatis fama decesserit. Age iam dicamus quinam e scriptoribus Vitae S. Andreae maxime commendatione digni videantur.

[2] [typis prodierunt epistula Alexandri Gargani,] Paucis post S. Andreae obitum diebus, P. Alexander Garganus, Neapolitanae Patrum Theatinorum domus praepositus, litteras dedit ad P. Iohannem Antonium Angrisanum, praepositum generalem, de his quae in morte sancti viri contigerant certiorem eum facientes. Has edidit Iohannes Antonius Cagianus anno 1627 [G. A. Cagiano, Successi maravigliosi della veneratione del B. Andrea Avellino Chierico Regolare patrone e protettore delle città di Napoli, di Palermo e d'altre molte (Napoli, 1627), p. 6 – 13.] . Totam Andreae vitam breviter quidem et succincte enarravit Iohannes Baptista Del Tufo, [libri editi a Iohanne Baptista Del Tufo,] in appendice ad Historiam Congregationis Clericorum Regularium quam anno 1609 prelo submisit [Gio. Battista Del Tufo, Historia della Religione de' Padri Cherici Regolari (Roma, 1609), p. 343 – 57.] . Patribus Theatinis ipse adiunctus fuerat anno 1564, quo tempore S. Andreas magistri novitiorum munere fungebatur [Del Tufo, op. c., p. 350.] . Scriptoris fidem plurimum commendat quod mos illi fuit a primis annis, quaecumque notatu digna domi occurrebant in chartis reponere; tanta autem diligentia et temperatione usus est ut ea quae de obitu S. Andreae ex sola fama noverat narrare sibi nefas duxerit: “de' quali,” ita ille, “io come assente non ne sono tanto pienamente informato, quanto gl' istessi padri Cherici Regolari che sono presenti nella medesima casa di S. Paolo di Napoli, me ne rimetto a quello che essi ne scriveranno, come ho accennato di sopra [Op. c., p. 357.] .” Sequitur Iohannes Baptista Castaldus, [Iohanne Baptista Castaldo,] qui anno 1613 Vitam Andreae primus seorsim edidit, in qua multa de virtutibus et miraculis eius ex authenticis testimoniis congessit [G. B. Castaldo, Della Vita del Padre Don Andrea Avellino Chierico Regolare breve relatione, Napoli, 1613.] . Quae anno 1623 suo libro Napoli Sacra inseruit D. Caesar d'Engenio ex ambobus quos diximus libris deprompta sunt [Cesare d'Engenio Caracciolo, Napoli sacra (Napoli, 1623), p. 91 – 95.] .

[3] [Francisco Bolvito,] Eodem anno 1624, quo et Andreas beatorum albo ascriptus est, prodiit libellus Compendio della Vita e miracoli del beato Andrea Avellino Ch. Reg. cavato da processi autentici, scritture e relationi della Rota e Congreg. de' Riti fatti per la sua beatificatione e canonizatione, ad istanza dell' Illustriss. et excellentiss. Signore D. Ferdinando Spinelli, Principe di Tarsia [Napoli, 1624, 204 pp.] . Librum a Francisco Bolvito conscriptum esse suspicamur, cum de Vita ampliore et accurate elaborata mox in lucem emittenda verba faciat anonymus, anno autem proxime insequenti Vita B. Andreae Avellini Clerici Regularis a Bolvito typis mandata fuerit [F. Bolvito, Beati Andreae Avellini Clerici Regularis Neapolis et Panormi patroni vita tribus libris conscripta, Napoli, 1625, 302 pp.] . Anno 1595 in domo Neapolitana SS. Apostolorum professionem emisit Bolvitus [I. Silos, Historiarum Clericorum Regularium a Congregatione condita t. III (Panormi, 1666), p. 563.] , proindeque, praeter ea quae ex iuratis in Processu testimoniis collegit, plurima refert quae suis oculis vidit. [Iosepho Silos,] Multa etiam de B. Andrea in Historiarum Clericorum Regularium libris tribus rettulit Iosephus Silos, variisque locis pro temporum ratione distribuit [Op. c., 3 vol. Romae, 1650, 1655, Panormi, 1666.] . Libros quos hucusque recensuimus in suos usus converterunt Iohannes Bonifatius Bagatta [Gio. Bonifacio Bagatta, Vita dell' ammirabile servo di Dio B. Andrea Avellino dell' Ordine de Cherici Regolari, Napoli, 1696, 339 pp.] , [aliisque.] Thomas Schiara [T. Schiara, Vita di S. Andrea Avellino, Chierico Regolare, Roma, 1712, 384 pp.] , Iohannes Baptista Barzisa [G. Barzisa, Il santo forte o siano le azioni di S. Andrea Avellino, spiegate in elogi encomiastici, Verona, 1713.] , Olympus Du Marché [O. Du Marche, Abrege de la Vie de S. Andre Avellin, Paris, 1713.] , Iosephus Amadeus Perini [[G. A. Perini], Breve ristretto della Vita e miracoli prodotti nella canonizazione di S. Andrea Avellino, Brescia [1712], 83 pp., Milano, 1713, 112 pp.] , Innocentius Raphael Savonarola [Inn. Rafaelo Savonarola, Compendio della Vita, virtu, morte e miracoli del gloriosissimo S. Andrea Avellino de Cherici Regolari, protettor di due regni ed avvocato degl' agonizzanti particolarmente contro gli accidenti apopletici, Milano, 1713, 320 pp.] , Caietanus Maria Magenis [Gaetano Maria [Magenis], Vita di S. Andrea Avellino, Venezia, 1714, 473 pp.; Gaetano Maria Magenis, Vita di S. Andrea Avellino. Edizione seconda piu corretta, ed accresciuta della Bolla di sua canonizazione e di alcune notizie intorno alla virtuosa vita del medesimo P. Magenis, Brescia, 1739, 452 et 52 pp.; I. M. T. C. R., Vita di S. Andrea Avellino, Cherico Regolare Teatino, ricavata da diversi autori e particolarmente dal P. Magenis C. R., Napoli, 1847.] , Bernardus Destut de Tracy [De Tracy, Vies de S. Gaëtan de Thienne… du B. Jean Marinon, de S. Andre Avellin et du B. Cardinal Paul Burali d'Arezzo, Paris, 1774, XXII et 532 pp.] , nec eorum opera inter fontes historiae S. Andreae computanda. Cultus eius initia et progressus enarravit anno 1627 Iohannes Antonius Cagianus [Vid. supra, p. 609, annot. 1.] , qui sodalium Theatinorum nomine Andreae causam Romae egerat.

[4] [Inediti latebant commentarii] Hactenus de libris prelo vulgatis. Servatur in bibliotheca Neapolitana Musei Sancti Martini Vita manu scripta S. Andreae, a Iohanne Antonio Cagiano “compilata ex processibus formatis pro eius canonizatione et ex auctoribus qui variis temporibus de ipso scripserunt, [Iohannis Antonii Cagiani,]” quae nullo detrimento neglegi potest [Cod. 542. De codicibus Musei Sancti Martini quos hic afferimus vide C. Padiglione, La biblioteca del Museo nazionale nella Certosa di S. Martino in Napoli (Napoli, 1876), praesertim pp. 418, 424 – 26, 431, 465, 495 – 97, 508 – 513.] . Non ita opus Valerii Pagani, [Valerii Pagani.] Breve relatione del principio e progressi de la religione de Cherici Regolari e delle attioni d'alcuni di essi Padri, quod in codice eiusdem bibliothecae ineditum habetur [Cod. 564. Prologum edidit Padiglione, op. c., p. 496 – 97.] . Huius autem libri c. XLVI totum est de S. Andrea Avellino, rerum copia magis quam verborum abundans, et genuinis e fontibus haustum. Paganus enim, anno 1571 Congregationem Clericorum Regularium ingressus, in monasterio Sancti Pauli Neapolitano, domestico tabulario custodiendo deputatus, multa de Theatinorum historia scripta reliquit; quaecumque recordatione digna videbantur accurate digessit [“Con l'occasione che da miei superiori mi fu imposto, che dovesse ponere in assetto le scritture che stavano male acconcie nella nostra casa di San Paolo Magiore di Napoli, ho atteso non solo a ponere quelle che vi erano in buon ordine, ma anco a procurarne molte altre, e tutte antiche; et ho fatto autenticare quelle che non vi erano … Dall' anno 1571, ch' io so stato alla Religione, quelle cose che ho visto et inteso da persone fideli, e che essi han visto, cosi le ho notate con tutta la diligenza possibile per quanto le mie deboli forze han possuto.” Paganus, Prologus, ap. Padiglione, pp. 496, 497. In Museo S. Martini multa reperiuntur Valerii Pagani manu transsumpta, annotata, compilata; epistulae quoque cum ab eo scriptae tum ad eum directae; cf. Padiglione, pp. 237, 247, 265, 299, 301 – 312, 369 – 372, 418, 425, 431, 439, 466, 495 – 97, 511, 512, 517, 523, 533. Valerii tamen nomen incassum requisiveris apud A. F. Vezzosi I scrittori de' Cherici Regolari detti Teatini, 2 vol. in-4°, 1780. Andream Avellinum Valerius praesens cognovit in domo Neapolitana ubi multos annos cum eo vixit. De viri Dei virtutibus egregium testimonium tulit in processu beatificationis Romano, an. 1614 (infra, num. 5 f), fol. 1 – 12. Diem supremum obiit octogenario maior Neapoli an. 1631. Silos, Historia Clericorum Regularium, t. III, p. 105.] . In iis quae anno 1616, post Andreae obitum octavo, de Vita eius scripsit, quaecumque ab aliis iam vere dicta erant obiter attigit; quae autem ex eius ore acceperat aut suis oculis viderat, sedulo referre satagit, ita ut eius testimonium maximi faciendum videatur. Ceteris ergo omissis qui vel minoris momenti sunt vel facile reperiuntur, integrum caput de B. Andrea exscripsimus, et legentium oculis subiciemus.

[5] [Ad illustrandam Andreae Vitam conferunt dicta testium in variis processibus iuridicis,] Praeter libros manuscriptos quibus Vita eius continetur, ampla superest messis testimoniorum quae de more, ad processum beatificationis et canonizationis collecta sunt, quorum pleraque tum Neapoli in bibliotheca Musei Sancti Martini tum Romae in tabulario PP. Theatinorum asservantur. Praecipue notanda sunt:

a) Processus informatorius Neapoli in palatio archiepiscopali incoeptus coram Horatio Veneto et Curtio Palumbo, die 15 decembris 1609 (Mus. S. Martini, cod. 652, fol. 125 – 208).

b) “Testes examinati a R. P. D. Basilio Scorza, consultore C. R., cum interventione D. Thomae Pellicione C. R. ex commissione A. R. P. D. Io. Antonii Angrisani, Generalis C. R., devita, moribus, conversatione et morte Patris D. Andreae Avellini.” Processus incoeptus Neapoli, die 3 septembris 1611 (Mus. S. Martini, cod. 652, fol. 1 – 45).

c) “Copia authentica del Processo compilato nella critta di Surrento per l'informatione d'alcune gratie concesse a diverse persone per intercessione del B. P. D. Andrea Avellino.” 1611 (ibid. fol. 49 sqq.)

d) “Processus inquisitionis, informationis et probationis … super vitae sanctitate, operibus et miraculis piae mem. P. Don Andreae Avellini… in civitate Neapolitana coeptus coram III. et R. Dno Petro Antonio Ghiberto U. I. D., generali vicario III. et R. D. Decii cardinalis Carrafae, archiep. Neapolitani.” Incoeptus die 12 octobris 1613 (Mus. S. Martini, cod. 641; duplex exemplum in tabulario PP Theatinorum).

e) Processus Neapolitani (b) pars altera, incoepta die 7 nov. 1616 (duplex exemplum, Mus. S. Martini, codd. 644, 646).

f) “Neapolitana seu Romana canoniz. servi Dei Andreae Avellini… Dicta et depositiones testium coram Ill. Ioanne Garcia Mellino S. R. E. cardinali … super fide et excellentia … vitae necnon operatione miraculorum servi Dei Andreae Avellini…” Incoeptus an. 1614 (Mus. S. Martini, cod. 649; tabulariam. PP. Theatinorum; S. Congregatio Rituum).

g) “Processus inquisitionis, informationis, probationis et repetitionis … super vitae sanctitate, operibus et miraculis piae memoriae P. Don Andreae Avellini a Castro Novo… formatus ab Adm. III. et R. Dominis Ioanne Hieronymo Campanili U. I. D. episc. Lacedoniense… et Horatio Mirto U. I. D. episc. Rubense, virtute litterarum remissorialium missarum a RR. PP. Dnis Ioanne Bapt. Coccino S. Rotae decano, Alphonso Mancanedo de Quinones et Iacobo Cavallerio eiusdem S. R. auditoribus.” Incoeptus d. 18 aug. 1621, Neapoli (Mus. S. Martini, cod. 647; tabul. PP. Theatinorum).

h) “Neapolitana canonizationis P. Andreae Avellini. Summarium de virtutibus, fide, spe, charitate, prudentia, iustitia, fortitudine et temperantia servi Dei Andreae Avellini Clerici Regularis” (Bruxellis, Bibliothecae Regiae cod. 8939, fol. 1 – 155). i) Processus Placentiae institutus anno 1614 (Mus. S. Martini, cod. 648; excerpta).

k) Processus institutus in civitate Platiae (Piazza), anno 1618 (Ibid.)

l) Processus institutus Panormi, anno 1622 (Mus. S. Martini, cod. 650).

m) Processus institutus Anglonae, 22 septembris anni 1682 (Tabul. PP. Theatinorum; S. Congregatio Rituum).

n) Typis edita est anno 1695 “Positio super dubio an et de quibus miraculis constet superventis post indultam dicto Beato venerationem.”

[6] [Acta Capitulorum generalium congregationis Theatinae,] Ad illustrandam Andreae Avellini vitam et determinanda tempora quibus varia obierit munia, conferunt et Acta Capitulorum generalium Congregationis Theatinorum, quae habentur in codicibus Musei Sancti Martini 487, 488, 489, 490, et in duobus codicibus archivi Congregationis eiusdem, quos vidimus. Series Actorum incipit ab anno 1524, sequentesque ad 1627 usque complectitur, nonnullis exceptis, quorum opportune locum supplent tum Annales Gregorii de Marinis Veneti ab Ambrosio Bitontino continuati aliique anonymi, qui exstant in codice Musei S. Martini 612 [De his Annalibus, Paganus, Breve Relatione, in Prologo.] , tum Centuria Capitulorum Congregationis Clericorum Regularium a Valerio Pagano compilata (Mus. S. Martini, codd. 489, 490).

[7] [ipsius Andreae scripta] Neque omittenda sunt ipsius S. Andreae scripta, quamquam magnam partem de rebus asceticis et spiritualibus sunt. Quae omnia, praeter Directorium Magistri novitiorum et Tractatum de obligatione serviendi Deo, anno 1750 monasterio Theatinorum Parisiensi oblata [De Tracy, Vies, pp. 203 et 242.] , in ecclesia Sancti Pauli Neapolitana asservantur [Scripta sua S. Andreas Patri Andreae Castaldo commiserat: “avanti che morisse mi ha raccomandato che n'havesse cura, et morto che fu, le consignai tutte al Padre Don Alessandro Gargano [tunc praeposito Sancti Pauli], et ivi sono conservate nella nostra 〈casa〉 di S. Paulo, et io so ancora di vista, che tutte quelle opere scritte di mano di questo servo di Dio D. Andrea che come laborioso mai stava otioso, et sono in buon numero.” Testimonium Patris Andreae Castaldi in processu Neapolitano, Summarium, fol. 110.] . Edita sunt Placentiae, anno 1617, Duodecim documenta ad vitam spiritualem formandam, cura Iosephi Benzonii, qui “nonnulla e suo penu addidit [Silos, Historia Clericorum Regularium, t. III, p. 527.] .” Prodierunt Neapoli, ann. 1670 et 1674, Tractatus de spe et timore [Sic enim legendum esse videtur de Tracy, op. c., p. 312, loco: 1570 et 1574; cf. Lettere scritte dal glorioso S. Andrea Avellino, t. I. (Napoli, 1731), prefazione. Exemplar anni 1670 vidimus Romae in bibliotheca Vittorio Emmanuele. Flosculos quosdam decerptos ex Andreae epistulis et libris excudit Iohannes Antonius Cagianus, Neapoli, 1636, alios Iacobus Dentice, anno 1646; cf. Vezzosi, op. c., t. I, pp. 176, 301.] , ann. 1731 – 1732, S. Andreae epistulae, duobus tomis comprehensae [Lettere scitte dal glorioso S. Andrea Avellino a diversi suoi divoti, date alla luce da' Chierici Regolari di S. Paolo Maggiore di Napoli.] , et tandem, ann. 1733 – 1734, quinque tomis opera reliqua [Opere varie composte dal glorioso S. Andrea Avellino Chierico Regolare, divise in cinque tomi e date alla luce da' PP. Chierici Regolari di S. Paolo Maggiore di Napoli.] , praeter tractatus illos quos Parisios delatos esse diximus. [et epistulae.] Epistulas sancti viri non paucas periisse vel certe latere ex eo efficitur quod anno 1665 Iosephus Silos testetur epistulas supra millenas ducentenas in archivo Sancti Pauli tunc temporis reperiri [Silos, Historia Clericorum Regularium, t. II, p. 220 – 21.] , cum in codice Registro di diverse lettere, quem inspeximus [Neapoli apud PP. Theatinos Sancti Pauli Maioris, duobus tomis, quorum prior in dorso signatus est: Lit. Tom. 2, et paulo inferius, caractere grandiore: IV; posterior vero: Lit. Tom… s; numerus vetustate evanuit sed legendum esse: Tom. 3s ex eo colligitur quod ubi Tom. 2 habebat: IV, hic habet: V. Utrique antecesserit necesse est tomus 1us: quod miror nemini unquam in mentem venisse; nam aiebat Silos, Historia Clericorum Regularium, t. III, p. 527, in tabulario Sancti Pauli exstare B. Andreae “epistolarum pleraque volumina”, quod aegre de duobus intellexeris. Porro, inter manuscripta Musei S. Martini Neapolitani (cod. 653, fol. 229 – 249) incidimus in elenchum quo strictim indicabantur excerpta quaedam facienda ex epistulis S. Andreae. Iamvero quaecumque describi iubentur e tomo secundo, reapse in tomo qui nunc est secundus suis locis reperiuntur; contra vero quae desumenda significantur e tomo primo, omnia absunt ab altero volumine quod nunc exstat. Quin immo ipsae illae epistulae videntur periisse, siquidem in neutro e duobus tomis qui hodieque prostant, reperiuntur litterae quas ex elencho novimus datas esse Placentia a d. 23 aprilis 1572 ad d. 29 aprilis 1578, Mediolano a d. 22 decembris 1578 ad d. 20 novembris 1580, iterum Placentia a d. 7. iunii 1581 ad d. 15 februarii 1582. Cum autem I. Silos a B. Andrea “supra millenas ducentenas” epistulas scriptas fuisse referat, et regesta, qualia nunc exstant, non amplius 1098 epistulas complectantur, haud temere conici potest, praeter duos tomos hodiernos, tertium olim exstitisse, in quo tomi, qui nunc est secundus, supplementum quoddam exhiberetur. Quod si ita est, S. Andreas codices in quos litteras a se datas referebat, non videtur uno quasi tenore perscripsisse. Postquam enim Placentiam migravit, paucas tantum litteras inde missas (usque ad d. 22 aprilis 1572, addita una d. 19 martii 1573) adiecit ad seriem epistularum quas Neapoli dederat. Deinde codicem Neapolitanum abrupit, et alium exorsus est (23 apr. 1572), Placentinum, quem usque ad an. 1582 (febr. 15) perduxit. Tum Neapolim redux, ad pristinum codicem revertit (15 iunii), qui proinde in ordine temporum, codicem Placentinum circumambit. Hoc impleto, tertium codicem inchoavit. Ex his tribus tomis editores an. 1731 non nisi duos postremos nacti sunt; omnes enim litterae, quas protulerunt, in his duobus codicibus, eodem temporum ordine dispositae comparent, adiectis aliis paucis, quae in editione, quaqua de causa, omissae fuerunt. Quod autem in huius praefatione legitur: “che tutte non sono meno di mille e trecento,” id ex Iosephi Silos verbis inconsulte repetitum arbitramur. Cod. 389 Musei S. Martini collectae sunt variorum epistulae ad Andream Avellinum scriptae ab an. 1578 ad an. 1608; cf. Padiglione, op. c., p. 224 – 26.] , numerum 1098 dumtaxat attingant. Litterae nonnullae ad S. Carolum Borromaeum et ad cardinalem Sirletum nuper editae sunt [Pellegrini, S. Carlo e S. Andrea Avellino, in La Scuola Cattolica, ser. 4, t. XVIII (1910), p. 248 – 71; Pio Paschini, S. Carlo, il cardinal Sirleto ed i Teatini, ibid., ser. 5, t. XXIII (1922), p. 291 – 94. Epistulam ad P. Scorcovillum de gestis quorundam Patrum Theatinorum, ediderat Vezzosi, I scrittori de' Cherici Regolari, t. I, p. 73 – 85.] . Ineditae binae, 20 iulii 1580 et 22 maii 1589 datae, in bibliotheca Trivulziana Mediolanensi habentur [Cod. 1587, num. 23.] , una 29 ian. 1603 in Museo S. Martini [Cod. 496, fol. 205 – 206.] .

[8] Tractatio de virtutibus et miraculis S. Andreae, quae amplissima habetur tum apud eius Vitae scriptores [In bulla canonizationis, in lectionibus breviarii et apud plerosque hagiographos legimus duobus votis heroicis Andream Deo spopondisse “propriae voluntati se nunquam obtemperaturum nullamque diem sine novo perfectionis calculo se numeraturum”. Res a primis biographis, Del Tufo, Castaldo, Pagano, silentio premitur. Inter “positiones postulatorum” processus Neapolitani anni 1621 (fol. 15) id unum repperimus: “Voto etiam se astrinxit quotidie in maiorem perfectionem tendere, ut ipse testatur in epistula ad marchionissam Case Alberi, millesimo quingentesimo nonagesimo septimo, die 10 septembris.” At illa epistula deperdita est.] tum maxime in responsis testium ad causam eius advocatorum, prorsus omittenda videtur. Eius igitur gesta praecipua, temporum ordine servato, paucis notabimus.

[Vitae chronotaxis.] Anno 1521, in terra Castri Novi, provinciae Basilicatae, dioecesis Anglonae, nascitur ex Iohanne Avellino et Margareta Apella. Lancellottus ei nomen in baptismo imponitur, quod, habitum religiosum induens, cum Andrea commutavit. Litteris humanioribus imbuitur Senisi, qui locus est a Castro Novo parum dissitus [Castaldo, op. c., p. 1 – 2; Paganus, Breve relatione, num. 1,infra, p. 615.] .

1537. Sedecim annos natus, domum paternam administrandam assumit [Bolvito, op. c., p. 4. Epistula Andreae ad Ludovicum principem de Stigliano, Lettere, t. II, p. 390; ad Io. Hier. Avellino, Mus. S. Martini, cod. 496, fol. 206.] . Mox clericorum vestem induit [Teste Federico Avellino (Mus. S. Martini, cod. 691, fol. 142), in pariete ecclesiae Sancti Nicolai in Castro Novo clavo Andreas haec verba insculpserat: “Anno Domini 1537 cantavit epistolam subdiaconus Lancilottus de Avellino, die 19 augusti.”] .

1545. Ad sacerdotium evehitur.

1547, mense octobri, Neapolim venit, utriusque iuris disciplinae operam daturus, ibique in via S. Petri a Maiella domicilium eligit [Testimonium fr. Laurentii Thomei in processu Neapolitano an. 1614, cod. PP. Theatinorum, fol. 115.] . Errant qui cum Bolvito [Op. c., p. 9; item Cagiano, Vita ms. cap. 4; Silos, t. I, p. 358.] existimant Andream nonnisi adepta utriusque iuris laurea sacerdotio auctum fuisse et in Neapolitana cathedrali ordinatum. Asserit enim ipse, in epistula ad P. Scorcovillum [Ap. Vezzosi, t. c., p. 73.] , se mense octobri illius anni quo obiit S. Caietanus Neapolim advenisse, id est anno 1547. Totis autem verbis testatur Valerius Paganus [Num. 2, infra, p. 615.] eum iam sacerdotio initiatum natale solum reliquisse. Ceterum ex Andreae epistulis constat ipsum ab anno 1545 audiendis confessionibus vacasse [Lettere, t. II, pp. 68, 73, 79, 98, 124, 139, 199, 213, 234, 282; annus tamen 1546 videtur significari pp. 419, 434, cf. p. 330.] .

1548. Exercitiis spiritualibus Ignatianis, moderante P. Iacobo Lainez, vacat, et meliora aemulari statuit. Aliam ipsi fuisse mutandae vitae causam passim asseritur, paenitentiam dico de admisso mendacio. Quae sententia in Analectis nostris expensa est [R. Lechat, La “conversion” de S. Andre Avellin, in Anal. Boll., t. XLI, p. 139 – 148.] .

1551 circiter. P. Iohanne Marinonio, Clerico Regulari, suggerente, a Scipione Rebita, vicario generali Neapolitano, cura ei committitur coenobii monacharum Sancti Archangeli ad pristinam formam reducendi [Del Tufo, op. c., p. 343; Castaldo, op. c., p. 10; Paganus, num. 2, infra, p. 615. Scipio Rebiba a Petro Caraffa archiepiscopo Neapolitano vicarius generalis constitutus est die 17 iun. 1551. B. Chioccarellus, Antistitum praeclarissimae Neapolitanae ecclesiae catalogus (Neapoli, 1643), p. 332.] .

1553. Contiones quadragesimales habet in monasterio Sancti Archangeli [Editi in Opere, t. III, p. 1 – 378.] .

1554. Eodem in monasterio evangelia singularum anni dominicarum exponit [T. c., p. 379 – 693.] .

1556. A sicario tribus in facie vulneribus gravissime laeditur. A patribus Theatinis Sancti Pauli Maioris hospitio susceptus, insperatam recuperat valetudinem. Percussorem prodere constanter renuit [Del Tufo, p. 343 – 44; Paganus, num. 3, infra, p. 615; Castaldo, p. 10 – 14.] . Die 30 novembris insequenti, novitiorum ibidem habitum accipit sub magistro P. Iohanne Marinonio, et Andreas deinceps nominatur [Ambrosius Bitontinus, Annales Clericorum Regularium, ad an. 1556; Paganus, num. 4, infra, p. 616. Iohannes Marinonius, Venetus, natus an. 1490, Congregationem Clericorum Regularium an. 1528 ingressus, domum Sancti Pauli Maioris per 19 annos non continuos rexit; ibidem obiit 13 dec. 1562 cum fama sanctitatis. Gio. Batt. Castaldo, Vita del beato Giovanni Marinoni Venetiano de Chierici Regolari (Roma, 1616), pp. 3, 5 – 6, 73, 103. Quae de eo ad P. Scorcovillum scripsit S. Andreas vide ap. Vezzosi, t. c., p. 74 – 78. B. Iohannis Marinonii cultum an. 1762 Clemens XIII p. m. approbavit.] .

1558, die 25 ianuarii, sollemnem emittit professionem, agente praeposito eodem P. Iohanne Marinonio [Ambrosius Bitontinus, ad an. 1558.] , et audiendis confessionibus destinatur [Del Tufo, p. 345.] .

1559. Romam vocatus proficiscitur die 3 aprilis, mensis autem maii 8 Neapolim revertitur [Ambrosius Bitontinus, ad an. 1559; Bolvito, p. 28.] .

1560. Vocalis in Congregatione Clericorum Regularium eligitur [Paganus, num. 5, infra, p. 616; Id., Centuria Capitulorum, fol. 212.] , seu voce activa et passiva donatur, qua soli gaudent sacerdotes “qui eruditione, prudentia, vitae integritate polleant, qui aliis exemplo esse, religionis observantiam tueri atque adeo augere valeant” [Constitutiones Clericorum Regularium, pars III, c. 3 (Romae, 1610), p. 169.] .

Eodem anno magistro novitiorum P. Vincentio Massi sufficitur; quo munere per decem continuos annos functus est [Del Tufo, p. 345 – 46; Paganus, Breve relatione, num. 5, infra, p. 616.] .

1562. Capitulo generali Congregationis primum interest, eiusque Actis nomen subscribit, ut et Actis Capitulorum ann. 1564, 1565, 1568, 1569, 1570, 1574, 1575, 1576, 1577, 1579, 1580, 1581, 1582, 1586 [Acta Capitulorum generalium, ad hos annos.] .

Eodem anno, defuncto Marinonio earum confessario, quattuor sorores Palescandalas per octo annos in via perfectionis dirigit, quae postmodum (an. 1579) maternam domum in coenobium sub invocatione S. Andreae apostoli et regula S. Augustini converterunt. Huius autem coenobii Avellinus ab iis conditor habitus est [Del Tufo, Supplemento all' istoria della Religione de' Padri Cherici Regolari (Roma, 1616), p. 47; La fundatione de' monastero di S. Andrea di Napoli, Neapoli, Mus. S. Martini, cod. 99, fol. 6v – 7.] 1567. Praepositus domus Neapolitanae Sancti Pauli Maioris renuntiatur [Hoc ad an. 1566 referunt Castaldo, p. 22, Magenis, p. 172, Bagatta, p. 42, alii; ad an. 1567, Ambrosius Bitontinus, in Annalibus et Valerius Paganus in suis catalogis (Centuria Capitulorum, fol. 17); et hi quidem recte, nam inter omnes fere convenit annos tres Neapolitanae domui Andream praefuisse indeque an. 1570 Mediolanum missum esse. Cf. Castaldo, p. 23; Del Tufo, p. 345 – 46; Magenis, pp. 173, 202; Bagatta, pp. 42, 71.] , quo munere per tres annos functus est. Scholas philosophiae ac theologiae in qua tirones informarentur instituendas primus curavit [Paganus, num. 5, infra, p. 617; Castaldo, p. 32 – 33. Epistulas Andreae ad cardinalem Sirletum de hoc negotio edidit P. Paschini, in La Scuola Cattolica, t. XXIII (1922), p. 287 sqq.] .

1570, mense aprili, Romae, in Capitulo generali Mediolanum mittitur, ibique vicarius domus Sanctae Mariae ad Sanctum Calimerum, a S. Carolo Borromaeo patribus Theatinis donatae, designatur, sub praeposito P. Ieremia Isachino [Del Tufo, Historia, p. 346, cf. p. 106 – 109; Acta Capitulorum generalium, ad an. 1570; Paganus, num. 6, infra, p. 617; Epistula S. Andreae ad Lucretiam Arcellam et ad alias, Lettere, t. I, pp. 137, 140 – 43. Cf. Paschini, in La Scuola Cattolica, t. c., p. 287 sqq.] .

1571, mense aprili, a Capitulo generali, domui Sancti Vincentii Placentinae, quam Paulus Aretinus episcopus patribus Theatinis concesserat, praeficitur. Seminarii secundum Tridentinae synodi regulas recens constituti moderator, alumnorum confessarius et paenitentiarius dioecesanus designatur [Ambrosius Bitontinus, ad an.; Del Tufo, p. 113 – 14; Paganus, num. 6, infra, p. 617; G. A. Cagiano, Vita di Paolo Burali d' Arezzo (Roma, 1649), pp. 156 – 59, 183, 215 – 20.] .

1572, 22 aprilis, P. Marcello Maiorano in praepositum domus Placentinae a Capitulo generali electo, Andreas Neapolim reverti iubetur [Ambrosius Bitontinus, ad an.; Acta Capitulorum generalium, ad an.] ; reapse tamen locum non mutavit; epistulae enim eius quascumque habemus, ab ipso hoc anno ad 19 aprilis anni 1578, Placentia datae sunt [Lettere, t. I, p. 200 – 202; Excerpta ex epistulis S. Andreae in cod. 653 Mus. S. Martini, fol. 229 sqq.] . Interim ab episcopo Paulo Aretino cura monasterii mulierum paenitentium nuper erecti ei committitur [Del Tufo, p. 167; Cagiano, Vita di Paolo Burali d' Arezzo, p. 236 – 40.] .

1573. A Capitulo generali designatur visitator domorum Longobardiae [Acta Capitulorum generalium, ad an.] .

1574. A Capitulo generali eligitur praepositus domus Placentinae, annoque sequenti in munere confirmatur [Ibid.; Paganus, num. 6, infra, p. 617.] .

1576. A Capitulo generali tertium in praedicto munere confirmatur, et ad domos Longobardiae visitandas iterum mittitur [Paganus, Centuria, fol. 143 et 159.] .

1577. Domus Placentinae gubernandae onere levatur, et Longobardiae visitator tertium designatur [Paganus, ibid.] .

1578. A pia moniali Genuensi, Baptista Vernaccia, quam de re interrogaverat, dissuadetur ne, specie propriae perfectionis, ab omni negotio gubernandi et etiam ab audiendis confessionibus se expediat [Del Tufo, p. 346 – 349.] . Eodem anno, mense aprili, domus Mediolanensis Sancti Antonii regimen suscipit [Del Tufo, p. 176 – 79; Paganus, Centuria, fol. 157.] .

1579, mense aprili, et iterum anno sequenti, in eodem munere confirmatur [ Paganus, ibid.; P. Paschini, in La Scuola Cattolica, t. c., p. 264 – 68.] .

1581. Domui Placentinae rursum praeficitur [Paganus, Centuria, fol. 159; Id., Breve relatione, num. 6, infra, p. 617.] .

1582. A Capitulo generali, eius petitioni morem gerente, Neapolim mittitur [Acta Capitulorum generalium, ad an.; Castaldo, pp 29, 158.] .

1584, mense aprili, ambabus domibus Neapolitanis Sancti Pauli et Sanctorum Apostolorum praepositus datur [Acta Capitulorum generalium, ad an.; Del Tufo, p. 352; Castaldo, p. 30; Paganus, Breve relatione, num. 7, infra, p. 617. Corrigendus Silos, t. I, pp. 632, 641, qui annis 1585 et 1586 hoc contigisse narrat.] .

1585, 9 maii, trucidato a plebe, propter annonae caritatem tumultuante, Vincentio Starace, qui erat “electus plebis”, obtulit magistratibus quicquid panis et frumenti in domo erat, et ad Dei iram placandam sollemnem per urbis compita supplicationem init [I. B. Castaldo, p. 42 – 43; cf. dicta testis oculati Andreae Piscarae Castaldi Cler. Reg. (fratris Iohannis Baptistae) in processu Neapolitano, Summarium, cod. Bruxellensis 8939, fol. 46v – 47v. De tumultu Neapolitano vid. Iacobi Gerardi Venetianae civitatis legati relationem ap. Mutinelli, Storia arcana ed aneddotica d' Italia raccontata dai Veneti ambasciatori, t. II (Venezia, 1856), p. 140 sqq. et narrationem alius cuiusdam testis oculati, editam a Faraglia, in Archivio storico per le province Napoletane, t. XI (1886), p. 436 – 41; cf. t. I (1876), p. 131 – 138.] .

1590, 7 iulii, a praeposito generali visitator P. Elisaeo Nardini sufficitur [Epistula praepositi generalis [Iohannis Baptistae Milani] ad Andream autographa exstat in Mus. S. Martini, cod. 389, fol. 99.] . A mense octobri ad ianuarium anni sequentis munus visitandi provincias Romanam et Neapolitanam obit [“Io sono stato in volta per la visita dal principio d'ottobre insin'a i 23 di gennaro, e pero non l'ho scritto…” Epistula Andreae ad Victoriam Caracciolam, 1 febr. 1591, Lettere, t. II, p. 16. “Se ben' il viaggio di 740 miglia con piogge, venti e freddo, dovea darmi qualche notabile infermita in questa eta di 70 anni, con patire molti disaggi per le male et incommode de hosterie; non di meno con stupore di tutti son ritornato sano, e sto meglio che stava prima che mi partisse.” Epistula ad ducissam de Nocera, 11 feb. 1591, Lettere, t. II, p. 21. Erronee Bolvitus bis, annis 1590 et 1591, eum hoc munere functum esse ait, p. 79.] . Dum Romae versatur, oblatum sibi a summo pontifice Gregorio XIII episcopatum recusat [Castaldo, p. 127; cf. Lettere, t. II, p. 14.] .

1593, mense iulio, Francisco Antonio Avellino, nepote suo, foede trucidato, Andreas inimico qui eum occiderat, ignoscit, et ut a fratre Francisci Antonii pariter ignoscatur, satagit [Castaldo, p. 122 – 24; testimonium P. Andreae Piscarae Castaldi in processu Neapolitano, Summarium, fol. 45; Lettere, t. II, pp. 148, 152, 155, 157 – 58.] .

1594, 20 augusti, defuncto P. Matthaeo Bencio, domus Sancti Pauli praeposito, eiusdem vice praepositus constituitur, quam et octo mensium spatio rexit [Bolvito, p. 82.] .

1595, 29 iulii, facultas audiendi confessiones in quibuslibet dioecesibus, etiam non petita ordinariorum licentia, a cardinali Cusano ipsi conceditur [Litterae cardinalis. Cusani in Mus. S. Martini, cod. 389, fol. 153.] .

1608, 10 novembris, dum ad altare missam inchoat, apoplexi corripitur. Ad cubiculum delatus, sacro munitur viatico; vespere autem, hora circiter 23, moritur. Ad eius exsequias plurimi concurrunt. Sanguis eius colligitur; qui octavo a morte die visus est spumam exserere et ebulllire [Epistula P. Gargani, praepositi domus Sancti Pauli Maioris ad P. Angrisanum praepositum generalem, ap. Cagiano, Successi maravigliosi, p. 6 – 13; Castaldo, p. 162 – 185; Paganus, Breve relatione, num. 8 – 14, infra, p. 617 – 19. Testimonium P. Andreae Piscarae Castaldi in proc. Neapol., Summarium, cod. Brux., fol. 58v – 59; testimonium P. Pauli Tolosae in proc. Neap. an. 1614, cod. Romanus, fol. 56v – 57; testimonium Iulii Iasolini medici, testis oculati, ibid. fol. 94 – 96; testimonium Petri Vecchionis, intra cuius manus sanguis B. Andreae ebullivit, ibid. fol. 144v – 145.] .

[9] [Cultus initium et incrementa.] Quae in sequentibus addimus, ad cultus S. Andreae praestiti ortum et incrementa referuntur.

Eodem anno, die 7 decembris, crescente fama miraculorum, a praeposito generali PP. Andreae Castaldo et Antonio Caracciolo cura committitur authenticis eadem scriptis consignandi. Mox a cardinali Acquaviva, archiepiscopo Neapolitano, impetrant ut eius auctoritate processus canonicus instituatur, et a die 15 decembris anni 1609 testes audiri coepti sunt [Cagiano, op. c., p. 13 – 17. Exemplum processus illius informatorii habetur Neapoli, cf. supra, num. 5(a).] .

1610, mense octobri, a praeposito generali Iohanne Antonio Angrisano sacrum corpus e coemeterio in ecclesiam delatum est, ibique ante altare S. Iosephi, ubi Andreas ultimo sacrum inchoaverat, reconditum [Paganus, num. 15, infra, p. 619; Cagiano, p. 17.] .

1611, 27 augusti, praepositus generalis PP. Basilio Scorza et Thomae Pelliccionio curam committit de virtutibus venerandae memoriae D. Andreae Avellini testes iuratos ex ipsa Congregatione audiendi [Cagiano, p. 20 – 22. Cf. supra, num. 5(b).] .

1611, 10 novembris, sanguis qui concreverat, multis astantibus, rursum liquefieri et ebullire visus est; quod et annis sequentibus, eadem recurrente anniversaria die notatum est [Cagiano, pp. 22 – 23, 28 – 29, 42, 50; testimonium P. Marcelli Surgentis, praepositi Sancti Pauli Maioris, in processu Neapolitano an. 1615, fol. 102v – 104v.] . Hinc Patres Theatini per aliquot annos de re publicum instrumentum confici curaverunt. Litteras anno 1613 a variis testibus subscriptas de iis quae annis 1611 et 1612 conspexerant, in bibliotheca Musei S. Martini repertas suo loco edemus [Infra, p. 622 – 23.]

1613. Causa servi Dei a summo pontifice S. Rituum Congregationi committitur; mandabatur archiepiscopo Neapolitano ut “ faceret fabricari processus via ordinaria, ne probationes pereant ” [Cagiano, pp. 24, 30 – 37. Supra, num. 5(d).] .

1615. Capitulum generale domorum praepositos hortatur ut diebus anniversariis BB. Caietani, Iohannis et Andreae sollemnitatem quandam fieri curent [Acta Capitulorum generalium, ad an. 1615.] . Quod quidem Neapoli iam in usu erat, et res ita agebatur ut modum excedere videretur. Iussit enim nuntius apostolicus ut imago B. Andreae ab ecclesia tolleretur. Annuit tandem summus pontifex ut statuto die deinceps missa sollemnis de feria cantaretur, et contio ad populum haberetur [Cagiano, pp. 28 – 30, 37 – 42, 46 – 54, 64 – 68; Paganus, num. 17 – 21, infra, p. 620 – 22. Iam anno 1613 Paulus Tolosa (Cler. Reg.) episcopus Bovinensis, et B. Andreae olim coniunctissimus, de virtutibus beati viri publicam contionem habuit quam cura P. Iacobi Mascari typis expressam vidimus: P. Tolosa, Predica… fatta in Napoli nella chiesa di S. Paolo l'anno 1613, la domenica 24 dopo la Pentecoste, alli 10 novembre giorno anniversario della morte del Padre D. Andrea Avellino Chierico Reg. celebre per fama di santita. Roma, 1614.] .

1622, die 13 maii, servi Dei corpus ab episcopis commissariis processus Neapolitani recognitum est et in arca nova collocatum [Cagiano, p. 107 – 110.] . Eodem anno a I. B. Pamphilo nuntio apostolico recognitae sunt reliquiae sanguinis [Ibid., p. 122 – 23.] . Ex ampullils quibus collectus fuerat, tres supersunt, quae in sacristia ecclesiae Sancti Pauli Maioris asservantur, et singulis annis die 10 novembris venerationi fidelium exponuntur.

[Andreae mox beatorum,] 1624, 4 septembris, emittitur decretum quo Andreae Avellino beatorum honores decernuntur [Ibid., p. 177 – 80.] .

Eodem anno, 22 octobris, Adnream in patronum eligunt cives Panormitani [Ibid., p. 193. Decretum vidimus ap. PP. Theatinos Romae.] ; anno sequenti etiam Neapolitani [Cagiano, t. c., p. 285 – 97.] , aliaeque civitates: Bituntum, Castrum Novum, Platia,Nola, Vicus Aequensis, Caprea, Cosentia [Ibid., pp. 314, 380 – 90.] ; die 22 iunii 1627 totius regni Siciliae [Silos, t. II, p. 523.] ), die vero 9 ianuarii 1628 civitatis Capuanae [Michael Monachus, Sanctuarium Capuanum (Neapoli, 1630), p. 550 – 53.] patrocinium ei committitur.

1707, 12 maii, a summo pontifice Clemente XI confirmatur decretum quo asseritur tuto procedi posse ad B. Andreae canonizationem [J. Chiapponi, Acta canonizationis sanctorum Pii V, Pont. Max., Andreae Avellini, Felicis a Cantalicio et Catharinae de Bononia, habitae a sanctissimo Domino nostro Clemente XI (Romae, 1720), p. 5 – 6.] .

[tandem sanctorum honores decernuntur.] 1712. B. Andreas, et simul BB. Pius V, Felix a Cantalicio, Catharina Bononiensis albo sanctorum sollemni pompa ascribuntur [Ibid., p. 304 – 320.] . Hoc fere tempore graece edita est a Dominico Regollotto Vita brevis seu synaxarium S. Andreae [Anal. Boll., t. XXI, p. 395; H. Delehaye, Une Vie grecque de S. Dominique, in Miscellanea Dominicana (Roma, 1923), p. 5.] .

[10] [Contra repentinam mortem invocatur.] Cum iamdudum mos invaluerit sanctorum patrocinia eligendi ratione gestorum vel rerum notabilium quae in eorum Vita referuntur, S. Andreae Avellini apoplexi percussi opem adversus repentinae mortis periculum implorare plebs christiana mox coepit. Agonizantium confraternitates S. Andreae nomine multis in locis erectae sunt, quas enumerare longum est. Taurinensem et Mediolanensem in Italia commemorasse sufficiat, et in Belgio nostro Antverpiensem anno 1812, Bruxellensem anno 1862, Minderholtensem anno 1879 institutas [Magenis, Vita, p. 316; J. L. Buys, Leven van den H. Andreas Avellinus, patroon tegen vallende ziekte, geraaktheid en onvoorziene dood (Gent, 1889), p. 139 – 62. Cf. Godvrugtigheden en aflaeten van het Broederschap van den gelukzaligen Andreas Avellinus, patroon tegen de geraektheden, vallende ziektens en subiete dood, opgeregt in de parochiaele kerke van Onze Lieve Vrouwe van Finis-Terrae, binnen Brussel, Brussel, 1817; Handboek van het Broederschap opgerecht ter eere van den H. Andreas Avellinus behoeder tegen geraektheid, vallende ziekte en schielijke dood, in de parochiaele kerke van Fines-Terrae van Brussel, Brussel, [1831]; Manuel de la confrérie érigée en l'honneur de S. André Avellin, patron contre l'apoplexie, l'épilepsie et la mort subite, en l'église paroissiale de Fines-Terrae de Bruxelles, Bruxelles, [1832]; Manuel des membres de la confrérie de Saint André Avellin, érigée canoniquement dans l'église de N.-D. de Finesterrae à Bruxelles, Bruxelles, 1862.] .

I. S. ANDREAE AVELLINI VITA BREVIS
A. VALERIO PAGANO

Andreas Avellinus confessor Neapoli (S.)

E codice Neapolitano Musei Sancti Martini 564, fol. 237 – 247. Cf. Comm. praev. num. 4.

De alcune poche cose appertinenti alla vita e morte del nostro B. Padre Don Andrea Avellino de la nostra Religione [Cap. 46].

[1] [Lancellottus Avellinus] Di questo B. Padre ne diro alcune poche cose, solo per non mancare al ordine di quest' istoria [Breve relatione del principio e progressi de la religione de Cherici Regolari e delle attioni d' alcuni di essi Padri. Comm. praev. num. 4, supra, p. 610.] e per haverle inteso molte di esse io medesimo dal istesso B. Padre, et altre le ho viste di presenza; ne mi estendo molto per esser il mio intento solo di non fare andare in oblivione alcune cose degne di memoria de li nostri; e poiche questa vita e stata discritta da altri [I. B. Del Tufo (1609) etI. B. Castaldo (1613). Cf. Comm. praev. num. 2, supra, p. 609.] io solo attendero al mio intento. [Castri Novi natus,] Nacque questo benedetto Padre nella Provincia di Basilicata nel Regno di Napoli nella terra di Castro Novo, diogese di Anglone, l'anno 1521. Il suo padre si chiamo Giovanni, e la madre Margarita et ambidui dell' istessa famiglia Avellino, persone di bona vita e di timorate conscienze, e molto pij de piu principali di quella terra. Fu chiamato nel battesmo Lancelloto e fu allevato da suoi teneri anni con molto timore di Dio, e con bona educatione, massime da la madre, la quale era grandemente devota e bona christiana. Et attese con gran diligenza allo studio delle lettere humane, et anco a un principio di legge nella sua stessa patria. Fuggi sempre ogni mala compagnia di giovani dati alli piaceri e diletti del mondo, et in tal modo fuggi la prattica delle donne, havendole in aborrimento, che due volte fu assalito da quelle per rubarli il pretioso dono de la castita, e lui fuggi senza imbrattarsi e senza machiarla. [ibidem sacerdotio auctus,] Nel istesso suo paese prese tutti l'ordini sacri, essendosi dato al stato ecclesiastico perche non volle seguitare il secolo.

[2] [Neapoli] Venne in Napoli per perfectionare il suo studio delle leggi civili e canoniche essendo gia sacerdote [Comm. praev. num. 8, supra, p. 612.] ; [utrique iuri operam dat.] ne per qualsivoglia occasione relasso punto de la sua bona vita. Prese amicitia con li nostri Padri di San Paolo, e in particolare con il P. Don Pietro Fuscareno veronese [17 oct. 1532 ordinem ingressus, 1536 praepositus domus Neapolitanae Sanctae Mariae in Stabulo, qua 18 ian. 1538 a Patribus relicta, domum Sancti Pauli Maioris fundavit, ubi 28 mart. 1551 obiit. Vezzosi, Scrittori de' Cherici Regolari, t. I, p. 366 – 68. Laudatur ab Andrea in epistula ad P. Scorcovillum ap. Vezzosi, t. c., p. 73.] , primo preposito de la detta casa, huomo di santa vita e di molte lettere, come di sopra si e detto nel descrivere la sua vita, il quale mori l'anno 1551, in modo che esso prattico in detta casa prima di questo anno. In questo tempo il nostro cardinale Teatino [Iohannes Petrus Carafa, primus praepositus generalis Congregationis Theatinorum, 22 dec. 1536 creatus cardinalis, 22 febr. 1549 archiepiscopus Neapolitanus, 23 maii 1555 pontifex maximus Paulus IV.] fu eletto arcivescovo di Napoli, e mando per governo di quella chiesa per suo vicario generale Mons. Scipione Rebiba, il quale fu poi eletto vescovo di Mottola; e quando il detto cardinale fu assonto al pontificato, lo creo cardinale di Santa Chiesa et arcivescovo di Pisa [Scipio Rebiba 1541 episcopus Amyclensis in partibus infidelium; 22 iun. 1551 vicarius archiepiscopi Neapolitani (Chioccarellus, Antistitum praeclarissimae Neapolitanae ecclesiae catalogus, Napoli, 1643, p. 332); 12 oct. 1551 episcopus Motulae; 20 dec. 1555 cardinalis; 13 apr. 1556 episcopus Pisanus; obiit 23 iul. 1577.] . Questo degno prelato, mentre era Vicario in Napoli, amo grandemente il detto Don Lancellotto [Lancillotto cod.] conoscendolo per huomo intero, honorato e di gran bonta,et anco letterato; e percio l'impose il carico e governo spirituale de un monistero di monache, detto diSant' Arcangelo, gia estinto e levato [Exstinctum an. 1577 ab archiepiscopo Paulo Aretino. Cagiano, Vita di Paolo d' Arezzo, p. 285 – 88.] .

[3] [Monialium S. Archangeli cura suscepta,] Prese il carico il destro sacerdote, e subito diede principio a volerlo riformare, levandoli tutti li trafichi e prattiche inutile e di poco honore a Dio e a quello monistero, fra le quali ci era un canonico della catedrale [cadredale cod.] chiesa, ma piu tosto secolare che ecclesiastico; a questo taglio afatto la prattica e per cio fu minacciato crudelmente piu volte, ne mai il diligente et accurato sacerdote dismise punto il suo zelo e buon governo; onde quel meschino, tentato dal demonio, da uno assasino li fece dare una ferita nel volto; ma esso senza farne rumore attese a farsi medicare, non essendo la ferita molto grande; et essendo guarito di quella attese piu che mai, e con magior diligenza, a custodire la gregge commessali dal Vicario. Onde quel infelice vedendo non haver il suo intento con questo, fra poco tempo di novo dal istesso assasino fu percosso con due ferite di novo, [a sicario vulneratur] l'una de esse fu crudelissima, perche non solo li taglio tutta una guancia, ma anco il naso a traverso, e gionse insino all' altra guancia, e l'altra fu poca, e vicino alla barba. Ma la magiore fu tanto profonda che li taglio l'arteria. Hor vedendosi cosi mal trattato, et havendo fatto molta esperienza de la gran carita de li Padri di San Paolo, [et apud Theatinos curatur.] li quali l'haveano grandemente compatito quando la prima volta fu ferito, e se li erano offerto ad ogni suo bisogno, si fe condure alla loro casa, ove fu ricevuto carissimamente, e subito furono chiamati li megliori medici de la citta per curarli le ferite, e fu giudicata mortale quella magiore perche per tre giorni et tre notte continue non si possi stagnare il sangue del arteria e fu bisogno ponerci molta quantita di vetriolo e per tanto tempo mantenere con la propria mano un prattico, accio che la gran furia del sangue non cacciasse il medicamento; e percio nella guancia si ci fece una gran fossa, che dimostrava dovesse restare la sua faccia [faccie cod.] molto difforme quando fusse guarito. Ma Iddio, che lo medicava con altre regole di quelle de la medicina, in breve tempo si guari, e tutte tre le cicatrici [cicatrice cod.] restorno tanto ben saldate et appianate che in nullo modo si conoscevano, ancor che aposta fusse, da chi lo volesse vedere, riguardato; et io ragionando con esso di questo li dimandai il luogo ove fu ferito, et mostrandomelo esso stesso con il suo deto, si ci vedeva un filo sottilissimo cosi alla guancia, come al naso, ne era possibile poterlo vedere, salvo che si fusse appostatamente, como fece io, approssimato; si che questo fu tenuto per manifesto miracolo. Fu questo fatto l'anno 1556; e sparso il rumore di questa crudelta, tanto barbara e diabolica, il vicere [Ferdinandus Alvarez de Toledo, dux Albae.] fece esquisite diligenze per haver notitia de li malefattori, ne mai si possirno sapere, perche esso non li volse mai scoprire; et essendo andato l'avocato fiscale a visitarlo mentre stava in letto, e in diversi ragionamenti amorevoli, mai celo possi cavare di bocca, ancor che esso molto bene sapesse tutti li malifattori. Ma quella vendetta che non si possi fare dalli giodici terreni, la fece Iddio dal cielo; poiche poco dopo, il canonico avante le gradi de la porta di San Paolo fu miseramente ammazzato senza nullo aiuto, ne spirituale, ne temporale [Cf. Del Tufo, p. 345.] , e l'assassino mori malamente in galera, ove per altri delitti ci fu condennato.

[4] [Inter novitios admissus,] Hor subito che Don Lancellotto fu guarito, prego li Padri, li quali con molta carita l'haveano tenuto in casa loro, che lo volessero ricevere alla religione; e dopo molte e molte istanze fatte al B. P. Don Giovane Marinonio [Comm. praev. num. 8, annot. 15, supra, p. 612.] , che in quel anno era preposito de la detta casa di San Paolo, fu ricevuto l'istesso anno a 14 d'agosto, e ad ultimo di novembre del medemo anno li fu dato l'habito de la probatione (conforme al costume solito de la religione) e li fu posto nome Andrea; [mutato in Andream nomine,] e prima che facesse la professione, li Padri lo fecero confessare per esser huomo tanto provato e di spirito grande, et anco di eta matura. Quando questo degno Padre fu ricevuto in detta casa ci era il P. Don Marco Venetiano, [eximiam caritatem erga decrepitum senem exhibet.] uno delli primi Padri che entrorno in Roma nel principio che fu fundata la nostra religione, e questo Padre era venuto in eta decrepita et era fuor di sentimenti, e percio di molto peso alla casa per doverseli usare la conveniente carita non havendo esso giuditio ne anche a fare li suoi bisogni naturali, e percio se imbrattava quasi di continuo. Fu dato il carico di questa gran opera di carita al novo hospite, il quale l'esercito diligentissimamente in modo che questa li fu una bona scola per imparare la vera patienza nella santa religione; lo vestiva e lo spogliava, lo cibava e lo serviva apunto como fanno le balie alli fanciulli, e molte volte mentre li apuntava le calze, quel insensato li dava buoni boffetoni, et esso tollero questo tormento per lo spatio di nove mesi, poiche quel povero vecchio mori il sequente anno nel mese di magio. Ne li mancorno delli altri esercitii al novo soldato di Christo perche essendo la casa in quel tempo sprovista di gente di fatiche, li bisognava fare molto piu di quello che humanamente si poteva da un solo huomo; e per potere supplire alle cose de lo spirito e delle orationi s'agiutava con l'hore de la notte, sottraendo il necessario sonno al suo corpo per attendere a quello di magior importanza. Pochi mesi dopo che entro esso alla religione, entro anco il P. D. Paolo d'Arezzo, in modo che essi fuorno novitij insieme, et l'uno dava buon esempio all' altro, et con tali occasione fra di essi si contrasse grande amicitia [Paulus Burali Aretinus, postquam annos circiter 20 cum advocati tum regii consiliarii munere functus est, 25 ian. 1557, aetatis suae anno 46, religionem ingressus, 23 iul. 1568 episcopus Placentinus, 17 maii 1570 cardinalis, 19 sept. 1576 archiepiscopus Neapolitanus, 17 iun. 1578 obiit, 8 iun. 1772 inter beatos a Clemente XIV pont. max. relatus. Vezzosi, t. I, p. 62 – 65. Cf. Cagiano, Vita di Paolo d'Arezzo. Coniunctissimi amici res gestas ac virtutes enarravit Andreas in epistula iam citata, ap. Vezzosi, t. c., p. 78 – 84.] .

[5] [Anno 1558 professus,] Fece la professione il sequente anno de 1558 a 25 di gennaro, e poco tempo dopo li Padri lo fecero maestro di novitij conoscendo la gran prudenza sua, [mox magister novitiorum] et che in breve tempo havea imparato quanto bisognava per la via de la perfectione di buono religioso, il quale carico esercito molti anni con gran spirito, e con carita esquisita, in tal modo che allevo degni figli nella religione, e lui diede buon principio alli particulari esercitij de oratione. Era il suo uso levarsi ogni notte due hore avante il matutino per spenderle in orationi, e similmente chiamava li suoi novitij, conforme li pareva, sempre avante l'hora solita del matutino. L'anno 1560 nel capitolo che fu celebrato nella nostra casa di San Nicola di Venetia fu fatto vocale [Comm. praev. num. 8, supra, p. 612.] , e l'anno 1567 fu eletto preposito de la casa di San Paolo di Napoli, [an. 1567 domus S. Pauli praepositus eligitur.] ove esso fu il primo che introducesse il studio de la filosofia e de la teologia in questa casa, che poi se introdussero nell' altre case [Comm. praev. num. 8, supra, p. 613.] ; perche li nostri Padri ricevevano persone provette e di matura eta, a quali non se potevano imponere novi studij; ma si esercitavano in quei studij che gia erano introdotti. Governo la detta casa di San Paolo tre anni continui con molto spirito e con gran osservanza; et essendo particulare huomo di poverta l'impresse tanto bene alli suoi suditi, che tutti l'osservorno insino alla morte esattamente.

[6] [An. 1570 Mediolanum,] L'anno poi del 1570, quando ad istanza di San Carlo Cardinale fu presa la casa in Milano [Comm. praev. ibid.] , ci fu mandato perche il P. D. Geremia Isachino [Hunc quoque — Venetiis an. 1576 peste sublatum — commemorat Andreas in epistula ad P. Scorcovillum. Vezzosi, t. c., p. 84.] , che in quella fu eletto preposito, dimando alli Padri del Capitolo questo buono religioso per suo compagno; e percio ando in Milano e condusse seco alcuni Padri suoi cari figli e di spirito conforme al suo gusto. Et il sequente anno, [an. 1571 Placentiam,] che si prese la casa in Piacenza a istanza del nostro P. D. Paolo [Paulus Burali Aretinus, de quo supra, p. 616, annot. 4. Cf. Comm. praev. num. 8, supra, p. 613.] vescovo di quella chiesa, e cardinale di Santa Chiesa, e ci fu eletto preposito il primo anno, e la governo secondo il suo solito con santita di vita e con gran poverta. E poi di nuovo ci fu eletto l'anno 1574, e ci fu confirmato per l'altri dui sequenti anni; e poi di nuovo ci fu eletto anco preposito l'anno 1581. [an. 1582 Neapolim missus,] Et il sequente anno dall' obedienza li fu imposto che ritornasse in Napoli, essendo stato tredici anni continui in Lombardia.

[7] Et essendo venuto in la casa di San Paolo attese alli suoi soliti esercitij di giovare a'prossimi e non dementicarsi di se stesso con l'orationi continue et con asprezze grande del corpo suo, come in tutto il suo tempo havea sempre usato. Il cibo suo era di cose grosse, [cibi somnique parcissimus,] e pochissime volte mangiava carne, e dopo alcun tempo la lascio a fatto. Quando digiunava anco nell' eta decrepita non mangiava insino alla sera, e senza prender cosa alcuna la matina. Il dormire era poco tempo, [otii inimicus,] e sempre sopra un sacco di paglia. Non perdeva mai tempo, spendendolo o in oratione, o in beneficio di prossimi; e quando per casa ritrovava fratelli a ragionare insiemi, anco all'hore di sollevamento permesso dalla religione, esso soleva dire: “tempo perduto, tempo perduto.” Ogni matina diceva la prima messa e dopo attendeva o a confessare o a scrivere, [orationi et zelo animarum incumbit] il che fece molto, e fece assai bone compositioni di diversi esercitij spirituali [Comm. praev. num. 7, supra, p. 611.] . Quando visitava infermi o persone afflitte ragionava sempre di cose fruttuose, ne si fermava molto tempo, e soleva dire alli fratelli: “Quando visitate queste persone, siate sempre breve perche si sete grati con il vostro ragionare, con magiore volunta sete ricevuto; e si sete ingrati meno disgusto date a chi ve ascolta.” L'anno poi del 1584 e lo sequente fu eletto preposito de la casa di San Paolo, e anco di quella di Santi Apostoli, essendo state cosi unite queste due case. E sempre continuo il suo solito e consueto stile. [ad extremam usque senectutem.] Et essendo gionto all 'anno 1608 e del eta sua ottanta sette, con magior spirito era piu sollecitato che mai, ancor che havesse perso molto il vigore della vita solita, essendo stato sempre in tutta la sua vita di gran fatiche, ma in questo ultimo, ancor che non poteva si violentava tanto, e dava da fare a qualsivoglia giovene. Il P. preposito [Alexander Garganus.] per dubio che non li fosse succeduto qualche fastidio faceva dormire nell' istessa sua camera un fratello lai co [Fr. Iacobus Bellinus. Vid. eius testimonium in processu Neapolitano an. 1614, fol. 50v sqq.] et anco per servirlo in quello che esso non poteva; ne resto mai di levarsi la notte al piu tardo all' hora di matutino, e si diceva [dieva cod.] l'officio in camera, e dopo faceva buon pezzo de oratione mentale, e quando era l'alba lo suo compagno lo conduceva in sacrestia, e si vestiva per celebrare la santa Messa.

[8] [Die 10 nov. 1608,] E la matina 10 di novembre del istesso anno 1608, la vigilia del glorioso san Martino, svegliatosi piu per tempo del solito chiamo il compagno e vestitosi dimando al detto fratello si havea a fare cosa alcuna per servitio de la casa; et havendoli detto di si: “Andate, disse, et ogni mezz' hora venite da me si pure mi bisognasse qualche cosa.” Il fratello cosi esequi, et essendo piu volte venuto, era dal Padre licentiato, ma con ordine che ritornasse conforme l'havea detto. E piu per tempo del solito volse calare in sacrestia per dir Messa mostrando haver gran fretta quella matina ancor che il compagno li dicesse che era troppo a bon hora, non per questo volse restare et vestitosi di paramenti sacri, [dum incipit missam,] prendendo il calice in mano se avio per andare all' altare ove soleva esso celebrare. Et avistosi il compagno che lui caminava con gran fatica, ansi che non si poteva ben regere, li disse: “Padre, voi non potete, vedete che non facciamo qualche disordine questa matina.” Et esso li rispose: “Iddio ci aiutera.” Gionto al altare, et accomodato il calice sopra il corporale, et aperto il messale, como e solito, incomincio: “Introibo ad altare Dei.” Il compagno [compagnio cod.] , che s'accorse che non si regeva, non rispose altramente, ma esso di novo replico: “Introibo ad altare Dei”, et in haver proferito queste parole la seconda volta si lascio andare per cadere, ma il compagno che stava accorto lo tenne nelle sue braccia senza farlo cadere, [apoplexia tactus,] e chiamando aiuto, subito giunsi io, che mi ritrovai appresso la cappella, et altri, e lo levammo da l'altare, e lo portammo dentro senza che lui mai piu potesse parlare; si che quel principio di Messa foro l'ultime parole, che nella sua vita proferi.

[9] Fu dalli Padri portato alla sua camera e lo spogliorno; e lo colcorno sopra il suo pagliariccio, e lui mostrava non volerci stare, ma volersi levare, e per cio cacciava le gambe fuor del letto, si che a fatica si quetava per un poco, ma poi di novo ritornava a far l'istesso, in tanto che li dimandorno si volesse andar in chiesa; et esso che intendeva bensi, ma non poteva parlare, fece segni con il capo di si, e dimandato si volesse andar a comunicarsi, di novo con piu spessi segni dimostro, che per questo non volesse star in letto. Et essendo venuto in quella camera il P. Preposito li disse che l'hariano portato il Viatico in camera; [sacro viatico] ma esso mostrava non volersi quetare, che voleva esser portato in chiesa. Ma il P. Preposito li disse: “Padre mio, ricordateve che sempre havete obedito il vostro superiore; obedite ancora insino alla morte; vi volemo comunicare equa.” Et havendo cio inteso si queto subito, e si comunico per Viatico con molto affetto et segni di divotione. Et havendoli dimandato si voleva il sacramento del estrema Untione, [et extrema unctione munitus,] fece segno di volerlo, e nel istesso tempo li fu portata. Et ancor che esso non potesse parlare, gia sentiva quanto se li diceva, e conosceva bene ogni cosa, e percio mostrava molta devotione. E quando li volsero ungere la mano sinistra ci accorgemmo che il braccio sinistro e la gamba erano molto offese, in modo che l'apoplesia [aplopesia cod.] non solo l'havea tolto la favella, ma anco mezzo la vita sinistra. Resto molto consolato per havere ricevuti li soliti sacramenti, ma molto travagliato dal male; ma con molta patienza tollero il male di quella giornata. [placidissime animam Deo reddit.] E gionto alle ventidue hore e poco piu, con molta fretta fummo chiamati con il suono de la campanella, che mostrava voler morire di prossimo; e gionti molti di noi lo ritrovammo con un grandissimo affanno, e con difficolta di rispirare, et era deventato tutto nero como un moro in modo che tutti restammo attoniti, e mentre se li facevano le solite racommandationi dell' anima, e da noi altri si cantavano salmi fra mezz' hora incomincio a deventare bianco como neve, e bello fuor di modo, che tutti restammo con gran meraviglia, e poco dopo con molta quiete esalo quell' anima benedetta.

[10] [Celebratis altero mane exsequiis,] La sequente matina, che fu il giorno di san Martino, di martedi [lunedi cod. errore manifesto.] condussemo in chiesa il suo corpo, e si disse il solito officio di morti con la Messa sollenne; et ivi concorsero molte gente per la devotione massime di suoi confitenti, e nullo si poteva contenere dale lacrime. E si fecero le esequie in chiesa et anco sotto essa nel cimiterio, e fatta anco la benedictione de la sepultura dentro la terra cavata, e mentre si voleva ponere in quella il suo corpo involto con un lenzuolo, [ut plurimorum devotioni satisfieret] conforme solemo sepelire li nostri, Donna Isabella Gonsaga Principessa di Stingliano [Filia Vespasiani ducis Sabionetae, uxor Aloysii Carafae della Marra principis Ostiliani (di Stigliano). S. Andreae ad eos epistulas bene multas editas habes, Lettere t. II, passim. Eorum ad Andream epistulae asservantur in Mus. S. Martini, cod. 389, Padiglione, p. 225; cf. p. 180. Ambo testimonium perhibuerunt in processu Neapolitano.] cara figliola del B. vecchio piangendo con infinite lacrime, et il principe suo marito pregorno il P. Preposito a non volerlo sepelire quella matina, ma indugiare insino alla sera; non solo questi signori ma anco molti Padri lo pregorno del istesso, in modo che si contento a non farlo sepelire all' hora, e contentatosi il P. Preposito si lascio dentro il cataletto come da la chiesa nel cimiterio era stato portato nel mezzo di esso, [corpus non statim terrae committitur.] e tutti noi ci partimmo. In tutta quella giornata ci fu infinita quantita di gente per la gran devotione che li haveano, e beato si teneva quello che a bagiarli le mani o li piedi potevano giongere.

[11] [Arca corpore capiendo] Parse bene alli Padri di far fare una cassa [cascia cod.] di tavole de le solite a farci per li corpi morti, e ponerlo dentro quella, giudicando fare male a sepelirlo dentro la nuda terra, e percio si fece una cassa molto grande. La sera a due hore di notte li Padri lo volsero sepelire e per la molta gente non si poteva attendere a farla discostare, pure venne la cassa, e preso il corpo dal cataletto non vi fu mezzo a potercelo fare entrare, [brevior invenitur.] non ostante che la detta cassa fusse molto piu grande del corpo. Et essendosi contrastato un bon pezzo in questo, fu presa risolutione a non sepelirlo ne anco quella sera, e mandata via tutta quella gente, si lascio in quel istesso luogo la notte [Testimonium fratris Dominici Florentini, qui capsam illam confecit, vide in processu archiepiscopali an. 1611, Mus. S. Martini, cod. 652, fol. 56v sqq.] . E questa risolutione fu presa, che si vedeva quel corpo bello, e senza nullo male odore di putrefactione.

[12] [Avulsis indiscreta pietate capellis et ipsius carnis frustulis sanguis vivus emittitur.] La sequente matina del mercordi [martedi cod. errore manifesto.] li Padri si accorsero che la sera avante, con lo rumore e con la moltitudine de la gente, alcuni per devotione li haveano con forficine tagliato capelli dal suo capo et in alcuni luochi haveano anco tagliato con piccoli tagli la carne del capo, e da quelle tagliature ne uscivano goccie di sangue robicondo e bello con non poca meraviglia, como apunto si fusse stato di corpo vivo; e premendo la carne ne uscivano dell' altre. Venne in casa il solito medico Geronimo di Tomaso [Huius testimonium in processu Neapolitano, an. 1614, fol. 158 – 159v.] per medicare altri infermi, et havendo inteso questo particulare dimostro esser cosa impossibile; e vuolse in ogni modo vedere quel corpo; e visto esser vero quanto li veniva referito, con una forficina l'intacco un poco poco su la fronte, [Rem experimento comprobant plures medici.] da dove per alhora non ne usci sangue; e volendosi certificar meglio, o pure con arte, non essendoci chi celo dovea proibire, volendo havere una particella del suo corpo per devotione particulare, dal cranio sopra la testa ne taglio un pezzetto de la cute; e da quella ferita ne uscirno alcune lacrimette di sangue assai minute. Referi io stesso tutto questo con il medico Giulio Azolino [Iulius Azzolinus, al. Iasolinus, medicus non incelebris, professor in Universitate Neapolitana, libros de re medica scripsit. Obiit an. 1620. C. Minieri Riccio, Memorie storiche degli scrittori nati nel regno di Napoli (Napoli, 1844), p. 164. De iis quae hic a Valerio narrantur testimonium reddidit in processu Neapolitano an. 1614, fol. 94 – 96.] , il quale ne resto molto ammirato; e mi disse volerlo videre; e ci venne l'istesso giorno dopo pranzo, e secretamente calammo a bascio al cimiterio il P. Preposito, il detto medico con un suo prattico, un fratello laico, et io, et havendo visto quanto l'havea referito, e vidde le ferite fattali dall' altro medico, che mentre si premevano ne uscivano lacrimuccie di sangue rubicondo come rubini, con le forficine l'intacco un poco poco la orecchia destra da la parte superiore, e alhora ne usci una piccola goccia [gioccia cod.] di sangue del che ancor esso ne resto grandemente meravigliato. E partiti tutti noi, fu serrato il cimiterio con chiave, como anco era stato per il passato, ne in quello ci calo nullo altro salvo che la sera a ventidue hore incirca, con l'occasione di alcune signore [Maria Iesualda marchionessa Vici eiusque filia Isabella Caracciola ducissa Aquariae, quae rei novitate permotae, authentico instrumento rem consignari curarunt. Cuius instrumenti apographum item authenticum vidimus in Museo S. Martini, cod. 513 – 514, fol. 83 – 84. Testimonium Isabellae Caracciolae, tunc annos 53 natae, vide in processu Neapolitano an. 1614, fol. 296.] molto devote de la nostra religione, le quali desiderando di vederlo, ci calorno e con esse il P. Preposito, et altri Padri; e gionti al cataletto ritrovorno il lenzuolo e il cuscino tutti tinti di sangue, che da quel piccolo taglio che Azolino l'havea fatto all' orecchia gocciolava [giocciolava cod.] . Et essendosi preso un baciletto di vetro fu posto accomodato sotto l'orecchia per racogliere il sangue, che tutta via gocciolava, e in poche hore fu pieno quel scatellino, che non era molto grande; e ne fu preso un altro magiore accioche distillando tutta la notte si potesse conservare il sangue.

[13] [Sanguis vasculo exceptus] La notte all' hora del matutino de la sequente matina, che fu il giovedi, et il terzo giorno dopo la sua morte, andammo a vedere e ritrovammo che era scorso in quel altro bacilletto piu di due onze di sangue, e giudicammo esser necessario levar il corpo dal cimiterio per esser in luogo troppo publico, e sopravenendo il giorno li secolari havessero fatto rumore, e concorso di gente tanta, che non fusse stato possibile ritenerlo. E percio lo levammo a quel hora dal cimiterio como stava con l'istesso cataletto, e lo portammo in una stanza che era al piano de la chiesa e dietro la cappella di San Pietro e Paolo serrata a chiave, per dimostrare al popolo che gia l'havessemo sepelito. Mentre lo portavamo ci avidimo che si stagno quella ferita, e fece una tenera crusta in modo che si fusse stata premuta sarebbe uscito piu sangue massime che tutta l'orecchia era devenuta nera per il molto sangue che ci era concorso, et era anco gonfia; ma niuno di noi ardi a toccarla, si che stillo sangue che ci era concorso, et era anco gonfia; ma niuno di noi ardi a toccarla, si che stillo sangue questa piccola ferita lo spatio di hore deceotto in circa, ne mai si stagno, salvo che nel portare che si fece dal cimiterio a questa stanza. E fu questo di molta meraviglia alli piu principali medici de la citta, si dell' uscita del sangue, si anche che in quelli giorni spirava un gran vento di tramontana, et il luogo sotto la chiesa da per se freddo haveria bastato a stagnare ogni gran ferita. Fu anche da l'istessi giudicato di gran consideratione che un corpo morto di quatro giorni, e con le interiore, non solo non dava male odore, ne orrore, ma piutosto devotione; le braccia e le mani si piegavano con quella facilita che si farebbe a un corpo vivo, e li occhi intatti e luminosi, e di questo restorno magiormente ammirati li medici fisici e chirurgici. L'istessa sera ci avidimo che da la ferita che l'havea fatta il medico Geronimo di Tomaso il mercordi matino, ne uscivano molte lacrime di sangue e gia erano passato trenta hore che l'havea fatta. Il giorno sequente, vennardi, li Padri hebbero infinite rechieste de persone di molte qualita che lo volsero vedere, e si ben si negava, non si poteva far cosi con tutti, fu presa risolutione di sepelirlo privatamente la sera a due hore di notte, e quando lo volsemo pigliare per calarlo al cimiterio ci accorsimo che da quella piccola ferita, che li fece nella fronte l'istesso Geronimo di Tomaso, ne era uscito tanto sangue, che havea rigato tutto il fronte e la testa, per esser stata inclinata, et havea fatto una notabile macchia al cuscino, in modo che da tutte tre le ferite che amorevolmente li furono fatte dopo morte ne usci copia di sangue. Et esso poco prima che morisse disse a un fratello queste formate parole: “Io mentre so stato vivo, fui ferito in tre luochi; e dopo morte ancora saro ferito in tre luochi.” Il che e stato testificato da quel fratello con giuramento [Fr. Bernardini Graselli testimonium legitur in processu archiepiscopali, 13 iun. 1611, Mus. S. Martini, cod. 652, fol. 55.] . Fu racolto parte del sangue, e si mise in una carrafina, la quale fu conservata dal P. Preposito.

[14] [octavo post mortem die] Il lunedi sequente a tardo, essendo a punto l'ottava del felice transito del nostro beato Padre, venne in casa il medico Pietro Vechione [Lector in Universitate Neapolitana. Is quoque an. 1614, annos tunc natus 48, in processu Neapolitano (fol. 144v) sacramenti fide rem totam confirmavit.] acompagnato da molti suoi prattici [Fabius d'Anso, Franciscus Nola et alii sex vel octo. Testimonium Petri Vecchionis loc. c.] , e dimando di vedere il sangue. Et havendo presa la carrafina il P. Preposito la porto a farla vedere, ove anco eramo molti di noi altri; et havendo in mano la carrafina il detto medico disse subito: “Non vedete che bolle?” [ebullire visus est.] Et havendola mirata tutti noi conobimo bene che era vero, e che la soperficie del sangue stava pieno de impolle in modo che quando piegavamo alquanto la detta carrafina le impolle restavano attaccate al vetro di essa, e di novo se ne generavano delle altre. E si e mantenuto cosi liquido, robicondo, e bello ancor che siano passati molti anni. Fu sepelito la detta sera da pochi di noi altri, e fu messo dentro una cassa quadra fatta a posta con una serratura, e si fabrico in una tomba sopra terra rustica, e li dentro fu posta la cassa che fu di legno di castagne con il corpo dentro.

[15] [An. 1610 a Praeposito generali corpus e cemeterio] L'anno del 1610 ritrovandosi in Napoli per la visita il P. Don Giovan Antonio Angrisano [Professionem emisit an. 1577; praepositus generalis an. 1607; episcopus Surrentinus an. 1612; obiit an. 1641. Vezzosi, op. c., t. I, p. 40.] , Preposito Generale de la religione, volse in ogni modo vedere questo beato corpo, per la molta devotione, che li havea; et il primo d'ottobre di questo anno, [in ecclesiam transfertur.] dui anni dopo che fu sepelito (como si e detto) nel cimiterio sotto la chiesa, discese esso e quattro altri di noi soli di notte secretamente et si sfabrico la tomba, et cavammo la cassa la quale fu aperta da me; et ancor che si ritrovasse il corpo alquanto sfatto e parte de la sua carne, e massime il ventre con le interiora, convertite in un liquore sodo e di color nero, e non havea niente di male odore, ne ci viddimo vermi, ne altri simili animali, e piu tosto havea un odore aromatico et non dispiacevole. Le veste erano marcite alquanto per causa del detto liquore. Lo levammo da quella cassa, che era fatta di tavole di castagne e percio anco gran causa di humidita perche furone molto verde e non secche. Et levatoli quelle veste cosi marcite e consumate, fu da noi stessi posto in un altra cassa piu asciutta e secca [seccha cod.] di legno di chiuppo; et per ordine del istesso P. Generale fu trasferito dal cimiterio alla chiesa et alla cappella ove esso soleva dir la Messa ogni giorno, et ove fu assalito dall' apoplesia [aplopesia cod.] , ove fu fatto una fossa in terra, et ivi dentro ci fu posta la cassa con il suo corpo; e di sopra una lapide di marmo bianco a piano del pavimento de la cappella.

[16] [Ad Andreae pictam imaginem] Mentre questo benedetto Padre viveva, certe persone sue devote lo fecero ritrare da un valente pittore [Praeterquam ex ipso cadavere defuncti Andreae, tradit Bagatta (op. c., p. 121; cf. Bolvito, lib. I, cap. XXIX) etiam viventis imaginem depictam fuisse, primum Placentiae, inscio Andrea, procurante comite Prospero Tedeschi; dein Neapoli, iubentibus superioribus ut Ranuccio Farnesio mos gereretur. Apud Iohannem Bapt. Rotam, apud Iulium Caracciolum ducem Celensae, apud Beatricem della Tofa, etiam vivente Andrea, huius imaginem se vidisse testantur Ioh. Vincentius Picicellus et Hippolita Carafa, in processu Neapolitano. Summarium, fol. 150 et 150v.] , e dopo la sua morte li Padri procurorno haverne una copia di quel ritratto, e lo posero dentro una cappella nel dormitorio, ove stavano anco li ritratti di quattro Padri nostri primi fundatori de la religione e di altri Padri vecchi e di degna memoria. Il mese di agosto del anno 1609 venne in San Paolo il P. Fra Bernardo di Somma, [P. Bernardus de Somma O. F. M.] frate di San Francesco di Minori dell' Osservanza, eccellente predicatore, e fratello carnale del nostro P. D. Ludovico di Tomaso e del sopra nominato Geronimo di Tomaso medico fisico, e disse a noi, como il primo giorno di questo mese d'agosto venendo egli in Napoli da Genova con le galere de la Signoria, a tre hore di notte nella spiaggia romana furono assaliti da una crudel tempesta la quale duro insino alle deceotto hore del giorno sequente, [a naufragii periculo], e quando che nel magior pericolo stavano esso con molta devotione si racomando a questo benedetto Padre, invocandolo a intercedere per essi alla santissima Madre di Dio. [B. Andreae invocatione liberatus,] E fatto questo, evidentemente si vidde cessare la tempesta e tranquillare il mare, e percio esso porto una tabella per voto dicendo volerla ponere in ogni modo sotto il suo ritratto. [primam votimam] Non volsero acconsentirli li Padri, [tabellam appendi curat an. 1609.] ma esso con tante ragioni defendi la sua pia devotione, che alla fine lo sodisfecero per stare questa cappella non in publico, ma nel supremo dormitorio de la nostra casa, et in luogo ove ordinariamente li secolari non ci pratticano, e percio non era visto salvo che da noi altri. Fu questa la prima tabella, et il primo voto che fusse stato affisso alla sua effigie [Cf. Cagiano, Successi maravigliosi, p. 15.] .

[17] [Recurrente mortis anniversario die,] Dimoro questo ritratto nella detta cappella insino all' anno 1612 [corr. ex 1611?] , fra il qual tempo li fratelli per loro divotione ogni anniversario solevano ornare di paramenti quella cappella, ci accendevano la lampada, et anco candele all' altare ove sta una bella ancona de la Nativita di nostro Signore. E l'anno 1610 [Errore scriptum crediderim pro 1611; cf. enim Cagiano, p. 22 – 23, et instrumentum quod edimus infra, p. 622.] ci portorno sopra l'altare la carrafina del sangue sopradetta, [sanguis iterum ebullit.] la quale si conservava dal P. Preposito [A mense maio 1610 ad maium 1612 praepositus Sancti Pauli fuit P. Marcellus Sorgente. Vide eius tetimonium in processu Neapolitano, fol. 102v – 104v.] . E venuta l'hora che mori questo benedetto Padre, lo viddimo molti di noi bollire di novo como havea fatto quel altra volta con fare un giretto di spuma, e di questo ne fu fatta fede da molti di noi che lo viddimo sensatamente. L'anno poi del 1612 essendo Preposito di questa casa di San Paolo il P. Don Andrea Pescara Castaldo [Iohannis Baptistae Castaldi, cuius librum de Vita B. Andreae saepe attulimus, frater natu minor, professionem religiosam emisit Neapoli an. 1585, Andrea Avellino praeposito. Ab an. 1615 ad 1621 totam Congregationem Clericorum Regularium rexit; obiit an. 1629. Vezzosi, t. I, p. 242 – 43.] , [Crescente fidelium devotione,] perche fra questo tempo ci erano stati portati molti altri voti cosi di tavole, como anco di argento, fece portare il detto ritratto in chiesa, in quella cappella ove stava sepolto esso Padre, et ivi lo fece apiccare con li voti como sopra stava; e fece cosi perche era assai il concorso de le gente che di continuo facevano orationi al suo sepolcro, et anco ci haveano portati molti voti, il giorno particulare del suo anniversario [Cf. Cagiano, p. 28 – 30.] , intanto che il sequente anno del 1613 furono costretti a far festa perche la citta e li eletti ci volsero venire solennemente e portare in dono al B. Andrea un calice di argento, et ogn' un di essi una torcia di cera bianca con l'effigie del Beato. E questo fu il primo anno che incomincio tal devotione la fidelissima citta di Napoli [Cf. Cagiano, p. 37 – 42.] .

[18] [invidi quidam procurant] La quale devotione apporto gran molestia a persone emoli, ne mancorno di fare quanto fusse possibile per impedirla; et al ultimo fecero grandi manifatture che almeno donassero altra cosa, e non il calice; ma il tutto fu invano. Il sequente anno del 1614 sequito l'istessa festa, ma con assai magior concorso di gente, e con piu devotione [Cf. ibid., p. 46 – 50.] e l'anno appresso del 1615, prima che venisse il giorno del anniversario e proprio a 15 d'ottobre Mons. [ut Nuntius apostolicus tolli iubeat] Diodato Gentile, vescovo di Caserta, e Nuntio in Napoli, venne in persona nella nostra chiesa di San Paolo, e fattosi chiamare il superiore, non essendo in casa il P. Preposito, li fece ordine da parte del Sommo Pontefice [Paulus V.] che facesse levare il sopradetto quadro del Beato Andrea, [cum Andreae] o vero che lo facesse coprire in modo che non si potesse scoprire e vedere dal popolo. Et accostatosi all' orecchia mia mi disse: “Ricordativi che havete emoli.” Et io li sugiunsi [sugunse cod.] : “Nullo sa meglio la causa che V. S. Illma”, volendo io intendere la causa di sor Giulia di Marco [Iulia de Marco, quae sanctitatis ementita specie multos ad libidinosam sectam pellexerat, Andreae Avellino pridem suspecta fuerat; quo iam mortuo, Patres Sancti Pauli eam apud iudices ecclesiasticos vehementer accusarunt; neque modicam inde sibi invidiam contraxerunt. Causam tamen pervicerunt; nam anno 1614, muliercula a sacro Inquisitionis tribunali damnata, ad publicam errorum suorum retractationem adacta est. Silos, Historiarum Clericorum Regularium t. II, p. 336 – 39.] (de la quale si dira appresso). Ordino anco che si levasse il ritratto del B. Caetano che stava in un altra cappella,[tum B. Caietani imagines.] e cerco con diligenza per la chiesa si ci erano ritratti d'altri Padri nostri; dal che si puo giudicare che le querele fatte in Roma erano state assai magiori de la verita, ma non ce ne ritrovo, perche mai ci erano stati altri di questi dui. Fece ancor ordine che si levasse l'epitaffio del B. Caetano che sta nel entrar la porta del nostro monistero perche oltra al “B.” ci sta anco “miraculis clarus”. Si fece opera con il detto prelato che si contentasse a differire il levare l'epitaffio insino che s'avisasse al nostro P. Generale. E per quello che toccava al quadro del'uno e de l'altro l'haveriamo obedito prontamente; e fra una notte e un giorno si fece accomodare un' effigie grande di naturale in un quadro de una Madonna con altri santi e con il nostro beato ingenocchiato alla Vergine Maria che dimostrava intercedere; ma senza raggi, e senza inscrittione de beato, e fu posto questo quadro nel istesso luogo ove soleva stare il piccolo e questo compari assai megliore, e piu honorato per esser la sua figura tutta intiera, e molto piu bello, e il quadro have una nobile cornice indorata [Cf. Cagiano, p. 51 – 54.] . Si fece fare anco un disegno in carta di questo altro quadro, e lo mandammo al P. Generale, al quale si dono aviso di quanto era succeduto con Mons. Nuntio; et accio non havessero ritrovata nova calumnia con questo altro quadro, il P. Generale raguaglio il Papa che noi altri piu tosto rafrenavamo la devotione del popolo, che la sollecitassimo; e per questo mostro il Pontefice esser sodisfatto de la modestia de li Padri nostri, e disse molte parole amorevole al P. Generale.

[19] [At e S. Officii consulto] L'ambasciadore de la Signoria di Venetia, e quello di Savoia, con li loro Cardinali aderenti andorno a dolersi con il Papa del ordine fatto alla nostra chiesa di San Paolo di Napoli, a levare l'effigie del B. Caetano Vicentino et a far anco ordine che si levi un epitaffio suo. Ordino il Pontefice che la Congregatione del Santo Officio considerasse le ragioni che apportavano per la beatitudine e per li miracoli del B. Caetano; e che lo referissero alla solita Congregatione avante a esso Pontefice. La Congregatione comise l'informatione al Cardinale Pietro Aldobrandino al quale si produssero scritture autentiche como per tutto lo stato di Signori Venetiani et anco fuora, per lo spatio di anni settanta, era stato in opinione comune di santita, et havea fatto molti miracoli. Fece la relatione il sudetto Cardinale in Congregatione avante al Papa, il quale quando intese che per lo spatio di settanta anni era stato sempre in questa opinione di santo, [summus pontifex] fece un gran ribuffo al secretario de la Congregatione dicendoli: “Chi te have ordinato mai che se impedischi la devotione di quelli che per cosi lungo tempo sono stati tenuti per beati? Si e detto per certi moderni, e di poco tempo morti”; e ordino che scrivesse al Nuntio in Napoli, [restitui B. Caietani imaginem] che abstineat [Cf. Silos, t. II, p. 360.] . Et questa determinatione fu fatta in Congregatione avante al Papa (como si e detto) e fu mese di novembre del istesso anno 1615. Et essendo stato dimandato al secretario del Santo Officio una fede di questa determinatione, disse non poterla fare per non esser solito a farsi tali fedi in questo sacro tribunale, ma si bene disse che in ogni tempo che per qualsivoglia persona per l'avenire vi fusse dato molestia in questo particulare li Padri habino ricorso al Santo Officio con racordarli che nel detto mese di novembre di questo anno fu dal Papa nella Congregatione determinato, como potranno vedere nel libro delle conclusioni d'essa Congregatione, assicurando che mai piu si havera fastidio di questo fatto. Onde si vede chiaramente che Iddio favorisce li suoi servi, poiche li Padri senza autorita di superiori haveano esposto il quadro con l'effigie del B. Caetano, e cosi anco li haveano fatto l'epitaffio, et essendosi fatta istanza da emoli (como disse Mons. Nuntio) quando fece l'ordine che si levasse l'uno e l'altro, hora [hara cod.] ci stanno per ordine del Sommo Pontefice, e mentre stimorno farci danno, ci fu fatto cosi gran utile; e cosi fa Iddio benedetto et altre tanto ci succedi al particulare del B. Andrea, como hora diremo.

[20] [et consueta sollemnitate celebrari Andreae anniversarium diem] Non giudicorno li Padri far bene a impedire la devotione de la citta e del popolo per la festa del anniversario che questo anno si dovea fare, ancor che le manifatture fatte fussero state per impedire la festa e il concorso de la gente. Ma la cosa ando al roverso, perche ci concorse magior moltitudine di gente questo anno, che l'anni passati, e fu celebrata con magior devotione che mai, e ci venne tutta la nobilta de la citta, et anco senza nulla manifattura de li Padri alcune persone, li quali dissero haver ricevuto gratie da questo Beato, la vigilia e la sera stessa de la festa fecero luminarij in diverse parte de la citta, il che fu causa di rinovare le querele in Roma con imputare alli Padri che il tutto si faceva per loro manifatture. Il Pontefice rimise questo negotio alla Congregatione del Santo Officio, et il tutto fece per favorire la religione nostra. Se informorno dal P. Generale li Cardinali de la detta Congregatione tutti, e anco il Papa; et fattasi la Congregatione da Cardinali il giorno 19 di ottobre, il mercordi, et il sequente giovedi rifattasi avante al Papa conforme e il solito de la Congregatione, [permisit.] fu decretato che li Padri faccino la solita festa, e che si dichi la Messa sollenne del giorno corrente; che si facci la predica in lode del P. D. Andrea Avellino, e che non s'impedisca punto la devotione del popolo. Et essendo andato il nostro P. Generale a bagiar li piedi del Papa, e a renderli gratie infinite, con parole humanissime li disse che havea ordinato tutto questo con multo suo gusto, mostrando in questo particulare havere assai bona volunta, et l'istesso dissero anco molti Cardinali et il Cardinale Antonio Zapata disse al P. Generale: “Io fra poco tempo ho da esser in Napoli, e mi voglio ritrovare a questa festa.” Et il Cardinale Garsia Mellino scrive al Cardinale Detio Carafa, arcivescovo di Napoli, una lettera avisandoli tutto il concluso et ordinato dal Pontefice in questa Congregatione sotto la data de li 21 d'ottobre del 1616, e questa lettera si conserva nel arcivo de la nostra casa di San Paolo di Napoli con altre scritture per questo istesso particulare [Editae ap. Cagiano, p. 67 – 70.] . E Iddio ha permesso che ci fussero stati fatti tanti mali officij, accio la festa ci facesse da hora innante con l'autorita apostolica.

[21] [Quod hoc an. 1616 incredibili populi frequentia et devotione peractum est.]E questo anno si fece con magior divotione e consolatione de la citta [Cagiano, p. 70 – 73.] , e ci fu un concorso grandissimo di gente ancor che fusse giorno feriale. Il sudetto Cardinale Zapata venne in chiesa dui giorni prima, e resto attonito de la moltitudine di voti, che hanno repieno quasi tutta quella parte de la chiesa ove sta sepelito il suo beato corpo. Il giorno stesso de la festa ci fu il Cardinale Carafa arcivescovo, et il Cardinale Sforza, e Mons. Nuntio del Papa e molti Prelati. Infiniti religiosi ci dissero Messe, e tutte persone eminente. Il concorso de la [le cod.] gente fu grandissimo insino alle due hore di notte, et essendoci venuto il Principe di Stigliano, il quale era stato suo confitente di molti anni, e vedendo il gran concorso e la molta devotione, disse a noi altri: “O, che mi ricordo; il B. Andrea mentre era vivo e lo volevamo in alcuno modo honorare, lui non voleva; e una volta mi disse: “Non mi honorate hora che son vivo, perche mi honorareti quando saro morto.” Et ecco che e pur vero.” E cosi testifico questo signore. In questo solo giorno ci furono offerti voti di argento piu di mille e cinque cento docati, oltre infinita cera, tabelle, et altri ornamenti d'altare, e per il suo sepolcro [Post 4 1/2 versiculos cancellatos, annuntiatur: “Breve raguaglio delli Processi compilati in Napoli et in altre citta per la canonizatione del detto B. Andrea Avellino nostro.” Hoc lemma consequuntur 7 paginae vacuae; dein operis capitulum 47, cet. Sed ad calcem totius codicis colligata sunt tria folia quae, repetito eodem lemmate, huius loci primam quamdam informationem, ut existimo, continent. Eam ut parum utilem omittimus.] .

II. DE FERVESCENTIS SANGUINIS MIRACULO TESTIMONIA

Andreas Avellinus confessor Neapoli (S.)

E codice Neapolitano Musei Sancti Martini 691, fol. 63 et 96. Cf. Comm. praev. num. 9.

Si fa fede per noi infrascritti Chierici Regolari quali eramo di stansa in Napoli nella casa di S. Paolo, nell' anno 1611, qualmente a 10 di novembre del detto anno giorno dell' anniversario del Beato P. D. Andrea Avellino Chierico Regulare furno ad istanza delli fratelli studenti di detta casa esposte le carrafelle del sangue del detto Beato Padre, le quale se conservano dentro una cassetta sotto chiave del P. Preposito di detta casa il quale all' hora era il P. D. Marcello Sorgente [Cf. supra, p. 620, annot. 4.] sopra la credensa posta nella cappella del corritoro, ove si conserva il ritratto di detto Beato Padre et d'altri nostri santi vecchij. Et essendosi in detta cappella fatta longissima oratione fu osservato il detto sangue, il quale prima era duro, che in detto giorno comincio a liquefarsi in modo tale che la sera apparve quasi tutto liquido e di bellissimo colore et al rivoltare delli carrafellini si rivoltava et distillava; et l'istessa sera al tardi verso un hora di notte il detto sangue bulli et fe la schiuma tenendo il detto P. Preposito la carrafina nelle mani a vista di tutti noi; il che ci fu di grandissima consolatione et maraviglia. Et per esser la verita havemo fatta la presente sottoscritta da nostre proprie mani et sigillata del sigillo della religione. In Roma a di 21 di gennaro 1612.

Io D. Luigi Surgente de Chci Regri fui presente et accetto quanto nella rescritta fede si contiene.

Io D. Benedetto Mandina de Chi Regri sono stato presente alla liquefattione et bollimento del sangue nel luogo et tempo che la fede racconta.

Io Giovanni Fontana de Chri Regri fui presente et accetto quanto nella retroscritta fede si contiene.

Io Felice Aquaviva de Chi Regi fui presente a quanto di sopra.

Io Gio. Battista Caracciolo de C. R. affirmo ut supra.

Io Andrea Capece de Chi Regri ho visto liquefare et bollire il sangue del Beato Andrea nel giorno et anno come di sopra.

Io Gennaro Caracciolo de Chi Regri ho visto bollire et far schiuma al sangue ut supra.

Io Marco Antonio Sanseverino C. Regri ho visto la liquefassione et bullimento del sangue del Beato Andrea nel giorno et anno ut supra.

Noi infrascritti Chierici Regolari per la presente facciamo fede a chiunque spettara vederla come nell' anno 1612 a di 10 novembre, giorno anniversario della morte del B. Andrea Avellino, ci trovammo presenti quando il sangue di detto Padre conservato in una carrafina di vetro fu posto nella cappella delle reliquie, et osservammo che di detto sangue poco ve n'era liquido et il resto tutto era duro e congelato. Et poi verso le ventidue hore avvertimmo che era piu liquefatto di prima, e cosi a poco a poco fino alle tre hore di notte vidimo che il sangue s'ando liquefacendo in maniera, che voltandosi sottosopra la carrafina il sangue correva tutto liquido, e lasciava il vetro netto affatto, eccetto che in una parte ve ne restava quanto un picciolo granello, a tempo che prima si vedeva attorno il vetro il detto sangue attaccato et indurito. Et in fede di cio habbiamo fatta la presente, e sottoscrittala di propria mano. In Napoli nella nostra casa di S. Paolo a di 8 marzo 1613.

Io D. Benedetto Mandina de Chi Regri sono stato presente e veduto tutto il sopradetto, e di piu ho osservato il colore del sangue piu chiaro e vermiglio dell' ordinario, con alcune granelle come ampolle per modo di bullone.

Io Gio. Anto Cagiano di Chier. Regi sono testimonio ut supra.

Io Andrea Capece de Cherici Rri sono testimonio ut supra.

Io Francesco Albamonte de Chierici Regri sono testimonio ut supra.

Io D. Lorenzo Biffi osservai il sangue piu chiaro e piu vermiglio, et assai piu liquefatto di quello che due giorni avanti veduto l'havevo.

Tutti li soprascritti Padri e fratelli hanno fatto la soprascritta fede de mia licenza et firmato di propria mano, et in fede del vero ancor io ho firmato di mia mano. In San Paolo di Napoli a 8 di marzo 1613.

Don Andrea Pescara Castaldo Prepo de Ch. Reg. in S. Paolo aff. ut supra.

DE SANCTIS QUI IN UTRAQUE SCOTIA IV IDUS NOVEMBRES COLUNTUR.

[Commentarius]

Sancti qui in utraque Scotia coluntur

[1] [E sanctis quos memorant Oengus,] Sancti quorum mentio fit IV idus novembres in heortologiis, calendariis, martyrologiis utriusque Scotiae, non secus expediendi sunt atque hesterni [Supra, p. 304, num. 1.] . Igitur primus testimonium dicat gadelice Oengus Culdeus:

Aed macc Bricc dend rígraid
becc ná bu mó écaib;
is ard isin mór-fhlaith
in sab síl Chuinn Chétaig [Locus a Stokesio bis editus, On the Calendar of Oengus, p. CLXII, cum glossis pp. CLXVI, CLXVIII; Félire Óengusso, p. 233, cum glossis p. 240. Huius tetrastichi apographon legitur et in marg. recta fol. 152 codicis R 2 Vitae II S. Aedhi Killariensis; codicis descriptionem dedimus supra, p. 495.] .

Latine: Aedh filius Breaci, de regibus, paulum abest quin morte maior fuerit; sublimis est in regno amplissimo pugil de semine Conni hecatontamachi [Haec quae prisci glossatores annotaverunt. Verba, dend rigraid, quae vertimus: de regibus, explanat: id est de sanctis Laudianus (iam de plerisque codicibus huius heortologii brevissime dictum est supra, p. 305, num. 6). Alter versus sic illustratur in Leabhar Breac: .i. ni rodlecht bás; no ar is mó éc na fírén (aecnai fírén cod.), ut apostolus dicit: 〈volo dissolvi et esse cum Christo, add. cod. Rawlinson B. 505〉; no is mo a éc 7 dul for nem dó, inas a betha abus isin tsaegul. Latine: id est mors ei non fuit debita; vel quia satius est homini iusto mori, ut apostolus dicit: Volo dissolvi et esse cum Christo (Phil. 2, 23); vel satius est ei mori et migrare ad caelum, quam vivere adhuc in saeculo. In tertio versu sublimem explanat: uasal, id est nobilem; vocibus isin mór-fhlaith, quae reddidimus in regno amplissimo, adicit: id est in caelum. In ultimo versu Stokesio incertum est utrum pugilem an principem significet vox hibernica sab, Félire Óengusso, p. 359; glossator etiam dubitanter: sab, id est so-abb (latine bonus abbas); vel propter firmitatem in fide Christi sabb (latine fortis, stabilis) dicitur. Vox enim sab proprie baculum, columen, fulmentum significat; per translationem: principem, ducem. Cf. cymricam vocem post, supra, p. 188 B, cum annot. 2.] .

[2] [Marianus Gormanus,] Multo plura sanctorum nomina strophis suis intexuit Marianus Gormani nepos:

Papa maith Martinus;
Tibeir; Modeist miadach;
      Dimetir nar, dalach;
Do-Liba seim; Sénic;
Cu-Boirne tricc, treorach;
      Aed mac Bric in bagach.
Coel craibdech; Mo-Cruadóc;
Grellan; Findmac find-noem;
      la Laegaire lomnan;
Fergus aebda; Osnat;
epscop Dergg-Áedh deg-mor;
      Sodelb; Ciaran comlan;
Comman nar gand gart-brig.
      For quart-id a comdal [Stokes, Félire hûi Gormâin, p. 214.] .

Latine: Papa bonus Martinus; Tiberius; Modestus honestus; Demetrius verecundus, coetosus; Do-Liobha gracilis; Sénic; Cú-Boirne promptus, strenuus; Aedh filius Breaci bellicosus; Coel pius; Mo-Chruadóc; Greallán; Fionnmac albus, sanctus; cum Laeghaireo amplo; Fearghus venustus; Osnat; Derg-Aedh episcopus, bonus et magnus; Soidhealbh; Ciarán perfectus; Commán haud parcus generoso vigore. Quarto idus conventus eorum est [Haec fere cuncta Stokesio interprete. In tertio versu adiectivum dalach dubitanter ille vertit anglice multitudinous. Nos coetosum latine finximus, novum verbum. Quid autem sibi illud velit, neque a Stokesio, neque a nobis exquirendum est, sed ab uno Mariano. Cû-Boirne promptum, strenuum intelleximus cum Stokesio; verba gadelica significare possunt etiam velocem itineris ducem. Tandem in versu nono: la Laeghaire lomnan, Stokesio assentimus. Maluerit alius: la Laeghaire Lomnan, id est cum Laeghaireo Lomnanus, quasi hoc etiam sancti nomen esset. Lomnan enim librarius scribere potuit pro Lomman, quo nomine plures sancti Hiberni sunt appellati. Praestat tamen Michaelem O'Clery ducem sequi, qui Mariani heortologium exaravit et ad martyrologium Dungallense conficiendum adhibuit, neutrubi Lomnani mentione facta. Tandem in Libro Ardmachano, fol. 16 a 2, Lomnanum legit Stokesius, Sanas Chormaic. Cormac's Glossary, ed. O'Donovan et Stokes (Calcutta, 1868), p. 1 (= Irish Archaeological Society); sed, inspecta Libri Ardmachani editione Gwynniana, comperimus Stokesium pro Lommano, qui in eo loco saepius occurrit, perperam scripsisse Lomnanum.] .

[3] [calendaria,] Calendarium Drummondiense (saec. XII) alienigenarum sanctorum nominibus subdit: Et in Hibernia sancti Oeda, episcopi et confessoris [Forbes, Kalendars of Scottish Saints, p. 28. Oeda nihil aliud est nisi una e plurimis formis genetivi singularis nominis Aedh.] . Hibernum neminem memorat Dubliniense martyrologium, nisi quod recentiore manu ascriptum est: Colmanni episcopi et confessoris [The Book of Obits and Martyrology of the Cathedral Church of the Holy Trinity, commonly called Christ Church, Dublin. Ed. J. C. Crosthwaite et J. H. Todd, p. XLV.] . De utroque Iohanne, Scoto nempe et Magnopolitano, non operae pretium est exscribere eulogia quae Dempsterus operi suo inseruit [Menologium Scotorum, ad diem; ap. Forbes, op. c., p. 218.] . Sanctus Ioannes Scotus Martyr legitur in calendario David Camerarii [De Scotorum Fortitudine, Doctrina et Pietate, in calendario, ad diem; ap. Forbes, op. c., p. 242.] . Challoner tandem excipit Iohannem Magnopolitanum, Aedhum episcopum, Ilaudum abbatem [A Memorial of British Piety or a British Martyrology, p. 174 – 75.] et in Supplemento addit Sodelbiam virginem [Supplement to the British Martyrology, p. 30.] e Castellano; hic autem meminit et SS. Aedhi et Iohannis Magnopolitani [Martyrologe universel, ed. 1, p. 571 – 72.] .

[4] [martyrologium Dungallense,] In Dungallensi martyrologio haec leguntur:

F.��Quarto idus novembris.��10.

Aodh [Aedh A.] mhac [sic A, B.] Bric epscob o Chill Air i Midhe ocus o Shlíabh Líacc i tTír Boghaine i cCenel Conaill. Do sliocht Fhiachach mic Neill Naoighiallaigh do [(Do sliochtdo) om. A.; in marg. prim. man. add. B.] . Aois Críost an tan ro fháidh a spiorat dochum nimhe 588.

Greallan [Greallán A; spatium aliquot litterarum vacuum reliquit B, tituli epscop adiciendi causa si opus foret.] ó Craoibh Grealláin [Ghrealláin A.] i cConnachtuibh [Mar add. sup. lin. alia man. B, quod significare videtur Greallani commemorationem et apud Marianum Gormanum hodie indici] i nairther Maighe Luircc. Cuillín mac Cairbre Cluaisdeirg do Laighnibh a athair ocus Eithne ainm a mhathar. I naimsir Pátraicc ro geineadh somh, do réir a bhethaidh fein cap. 1. Ba deiscipul [prim. man. sup. lin., in textu dalta del. B.] do Patraicc é, cap. 2 [(Cuillín - cap. 2) om. A; in marg., ead. man. add. B.] . As e ro athbheóaigh Eoghan Sriabh mac Duach [Duaich A.] Ghalaigh a bás an tan ro ba naoidh e; conidh ona sriabhaibh dia bhachaill tucc for a corp aga aithbeoughadh ro hainmnighedh Eoghan Sriabh dhe, amhail as follus isin tres cap. do bhethaidh Grealláin [(amhail - Grealláin) om. A; ead. man. add. B.] .

Fiondmhac epscop.
Laeghaire epscop Cluana Cremha.
Dergaedh epscop.
Ciaran epscop Tioprat mac Nenna [Nénna A.] .
Mo-Chruadoch Airdne Coluim.
Cú-Boirne.
Cáol Craibhdeach.
Do-Lioba.
Ferghus Insi Inescclainn for Loch Eirne.
Sodhealbh ogh ocus Cen ainm a baile i Muigh Conaille. Ar sliocht Catáoir Móir airdri Erenn do Laighnibh ata Soidhealbh [(Ar sliocht - Soidhealbh) om. A; ead. man. add. B.] .
Osnat ogh. No Asnad, do Cenel Eoghain mic Neill [(No - Neill) om. A; ead. man. add. B. Vocis Neill littera N superscripta litterae alicui erasae B.] .
Commán.
Senic [Lomán nó Lomnán, Marian. add. ead. man. quae Mar scripsit supra (cf. annot. 6) B; sed haec quattuor verba deleta sunt eodem atramento quo scripta; de Lomnano illo cf. annot. 1.] .

Latine: Aedh filius Breaci, episcopus, de Ceall Áir in Midia et de Sliabh Liag in Cenel Conaill. E stirpe Fiachai filii Nialli Naoi-ghiallach [(E stirpe - Naoighiallach) om. A; in marg. ead. man. add. B.] . Annus Christi, cum spiritum ad caelum emisit, 588.

Greallán, de Craobh Ghrealláin in Connacia, ad orientem Magh Luirg. Cuillín filius Cairbrei Cluais-dhearg, Lageniensis, erat pater eius; et Eithne nomen matris eius. Tempore Patricii natus fertur (Vita, cap. 1). Discipulus erat Patricii (cap. 2) [(Cuillín - cap. 2) om. A; in marg. ead. man. add. B.] . Ipse a mortuis suscitavit Eoghan Sriabh, tum parvulum, ita ut a vestigiis quos baculo suo (S. Greallanus) eius (Eoghani) corpori impressit dictus sit Eoghan Sriabh (Eoghan a vestigio), uti clarum est in tertio capite Vitae Greallani [(uti - Greallani) om. A; ead. man. add. B.] .

Fionnmac episcopus.
Laeghaire episcopus de Clúain Creamha.
Dergaedh episcopus.
Ciarán episcopus de Tioprat mac Nénna.
Mo-Chruadóch de Airdne Coluimb.
Cú-Boirne.
Cael Cráibhdheach.
Do-Liobha.
Fearghus de Inis Inesclainn in Loch Eirne.
Soidhealbh virgo. Cen est nomen loci eius (virginis) in Magh Conaille. Erat Soidhealbh de progenie Cathaoiri Mór, Lageniensis, totius Hiberniae regis [(erat - regis) om. A; ead. man. add. B.] .
Osnat virgo. Vel Asnad. De stirpe Eoghani filii Nialli [(vel - Nialli) om. A; ead. man. add. B.] .
Comman.
Senic [Lomán vel Lomnán, Marianus add. alia manus sed del. B; vid. supra annot. 14.] [De codicibus vide supra, p. 305. Varietates quae meram grammaticam attingunt negleximus. Locus legitur in A fol. 104, in B fol. 55v.] .

[5] [pauci supersunt de quibus breviter dicamus.] Ex his quorum nomina recensuimus demendi sunt Martinus, Modestus, Demetrius, qui ad Scotiam non pertinent; de Aedho, Greallano, Iohanne Magnopolitano fuse actum est; Iohannes Scotus et Illandus (sic enim legendum est) breviter inter praetermissos memorati sunt. Reliquum est ut dicamus de sanctis virginibus Osnat et Soidhealbh, de sanctis Ciaran, Colman, Dergaedh, Fionnmac, Laeghaire, episcopis; de sanctis Coel, Comman, Cu-Boirne, Senic, Fearghus, Mo-Chruadoc, Do-Liobha.

[6] [S. Soidhealbh virgo.] De S. Soidhealbh nihil traditum videtur praeter hanc glossam in heortologio Mariani quam Dungallenses exscripserunt: ogh; Cen ainm a baile i Magh Conaille [Stokes, Félire hûi Gormâin, p. 214.] . Latine: virgo; Cen nomen (est) loci eius in Magh Conaille. Campus autem Magh Conaille dictus patet in comitatu Louth [Hogan, Onomasticon Goedelicum, p. 516, i. vv. Magh Conaill, Magh Conaille, Magh Connaille.] . Nihil aliud nobis innotuit de hac virgine, cuius stemma frustra quaesivimus in collectaneis genealogicis de sanctis e stirpe Conalleorum ortis.

[7] [S. Osnat virgo.] S. Osnat (alias Osnad, Asnat, Asnad) quae hodie colitur fuisse ógh, id est virginem, tradit Mariani annotator [Stokes, op. c., p. 214.] , quem Dungallense martyrologium sequitur [Supra, num. 4.] . Hanc esse unam e sex virginibus filiabus Ronani mac Ninnedha, quarum stemma in Quattuor Magistrorum collectanea genealogica receptum est [Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. Walsh, p. 44, num. 3; p. 45, num. 13; p. 46, num. 20; p. 47, num. 23; cf. p. 48, num. 30.] , opinio est Iohannis Colgani [Ibid., p. 44, num. 3, annot.] . Quae si vera est, huius virginis aetas aliquatenus definiri potest; Niallus enim eius tritavi proavus, qui fertur, in universam Hiberniam regnavit ineunte saeculo V.

[8] [S. Ciaran.] S. Ciaran, qui hodie colitur, fuisse epscop Tioprata mac nÉnna, id est episcopum de Tioprait mac nÉnna, legimus in heortologio Mariani annotato [Stokes, op. c., p. 214.] , quod exceperunt Dungallenses [Supra, num. 4.] . Idem sanctus eodem loci nomine apposito [Ciaran Tiprat mac nÉnae, The Book of Leinster, p. 367, col. 4; Ciaran Tiprat Ennae, cod. Rawlinson B. 502; Ciaran Tibrat Ennae, The Book of Ballymote.] a cognominibus distinguitur in Catalogo sanctorum Hiberniae homonymorum [Comainmnigud Noem hErend, ed. D. T. Brosnan, in Archivium Hibernicum, t. I (1912), p. 327.] ; sed ille locus ubi fuerit, incompertum est [Hogan, op. c., p. 634, i. v. Tipra mac nEnnae.] .

[9] [S. Colman.] Colmanni episcopi et confessoris cuius nomen recentiore manu in margine martyrologii Dubliniensis est ascriptum [Supra, num. 4.] , nemo alius meminisse videtur. Profecto peracutus sit qui hunc discreverit e cognominibus ducentis et quinquaginta [Comainmnigud, ed. cit., p. 318 – 26.] .

[10] [SS. Fionnmac et Dergaedh.] De SS. Fionnmac (alias Findmac) et Dergaedh nihil nobis innotuit praeter episcopi titulum qui alteri ab ipso Mariano ascribitur [Supra, num. 2.] , alteri a Mariani annotatore [Stokes, op. c., p. 214.] ; uterque e Mariani codice in Dungallense martyrologium fluxit [Supra, num. 4.] .

[11] [S. Laeghaire.] S. Laeghaire fuisse epscop Clúana Creamha, id est episcopum de Clúain Creamha, legitur in annotatione ad Mariani heortologium [Stokes, ibid.] , quam recepit martyrologium Dungallense [Supra, num. 4.] . Cluain Creamha putant nonnulli locum esse in parochia Clooncraff, baroniae et comitatus Roscommon [Hos, Iohannis O'Donovan sequaces, recenset Hogan, op. c., p. 259, i. v. Cluain Crema (1); quo perperam illata est mentio Libri Ardmachani fol. 19 a 1, ubi perspicue agitur de Cluain Crema (2) in Midia sito.] . Sed forsitan hic alius est eiusdem nominis locus i nDelbna Assail, qui Midiae regionis est tractus, ubi ecclesia a S. Patricio condita est et S. Meldano episcopo commissa [Stokes, The Tripartite Life of Patrick, t. I, p. 74. Cf. Lib. Ardm., l. c.] . Huic ecclesiae, inter successores Meldani illius, S. Patricii discipuli, praefuisse putamus et Osbran illum anchoritam et episcopum Cluana Creamha [Annals of Ulster, t. I, ed. W. M. Hennessy, p. 214 – 15.] , qui anno 751 obiisse traditur, Comgallum, cuius meminit Comainmnigud Noem hErend [Ed. cit., p. 326.] , et hunc Laeghaireum. Nam in hoc Cluain Creamha certe episcopalis cathedra statuta est; de illius vero episcopis nihil aliud usquam legisse meminimus. Sed ubi sit Cluain Creamha i nDelbna Assail nemo hactenus certo rescivit [De hac re universa disserit O'Hanlon, Lives of the Irish Saints, t. I, p. 467. Cf. Hogan, l. c. et i. v. Cluain Crema(2).] . Ceterum, si Laeghairei episcopi sedes uti coniecimus, non in Connacia sed in Midia quaerenda est, ipse alius est a Laeghaireo filio Fiaci qui, ut e stemmate patet [Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. cit., p. 83.] , S. Patricii coaevus fuit. Patricii enim tempore non Laeghaireus illi ecclesiae praeerat, sed Meldanus. Accedit quod Laeghaireus filius Fiaci originem trahebat ex Ultonia, ubi Dunensis episcopus fuisse fertur [Ibid.] . Secernendus est hic a tertio Laeghaireo, episcopo loci qui nunc dicitur Errew, ad Loch Con, in comitatu Mayo [W. M. Hennessy, Proceedings of the Royal Irish Academy. Irish MSS. Series, t. I, Part I, p. 119, annot. 20. Cf.O'Hanlon, op. c., t. IX, p. 645.] ; cuius festum pridie kalendas octobres recensetur in Mariani heortologio [Stokes, Félire hûi Gormâin, p. 186.] et martyrologio Dungallensi [The Martyrology of Donegal, p. 262.] .

[12] [S. Coel.] S. Coel solo cognomine cráibdech [Supra, num. 2, 4.] , quod pietatis asceticae significationem habet, ab homonymis paronymisque plurimis distinguitur [Stokes, op. c., p. 343, i. vv. Cóel, Cóelán, Cóelfhind.] . Immo vero cum nomen Coel masculinum pariter sit et femininum, ne certo quidem constat utrum Coel sanctus an sancta fuerit. Quod in hibernica hagiologia non adeo rarum est.

[13] [S. Comman.] De S. Comman, praeter Mariani elogium subobscurum et e locis communibus haustum [Supra, num. 2.] , nihil novimus. Sancti autem Commani duodecim fere cognomines ab uno Mariano memorantur [Stokes, op. c., p. 346, i. v. Comman.] . Neque de S. Cu-Boirne aliud quicquam repperimus atque Mariani annuntiationem, quam Dungallensis exscribit [Supra, num. 2, 4.] . Nomen latine verti potest Canis (regionis) Boirenn [Plures sunt loci et regiones in Hibernia dictae Boirenn, in gen. sing. Boirne; vid. Hogan, op. c., p. 118, i. vv. Boirend sqq. Neque rara sunt virorum nomina hoc modo deducta a voce cu (cane), e. g. Cú Chulaind, Cú Ulad, Cú Bretan, Cú Átha Cliath, Cú na hEmna Macha; vid. E. Windisch, Die altirische Heldensage Táin Bó Cúalnge (Leipzig, 1905), p. 1082, i. v. Cú (= Wh. Stokes und E. Windisch, Irische Texte, Extraband zu Serie I bis IV).] . De S. Senic solum novimus festum diem, unde constat eum alium esse atque Senic cuius meminerunt Marianus et Dungallensis d. 27 iunii [Stokes, op. c., p. 124; The Martyrology of Donegal, p. 180.] . Neque operae pretium est exquirere quot cognomines habeat hypocoristicis variis dissimulatos.

[14] [S. Fearghus.] Sanctum Fearghus a cognominibus quos Marianus Gormanus [Stokes, op. c., p. 362, i. v. Fergus.] Dungallensesque [The Martyrology of Donegal, p. 507, i. v. Ferghus.] memorant nihil distinguit nisi locus ubi vixisse fertur. Etenim in glossa heortologii Mariani [Stokes, op. c., p. 214.] legitur fuisse Insi Inesclainn for Loch Eirne, latine de Inis Ineasclainn in Loch Eirne. In lacu autem Eirne, comitatus Fermanagh, tot insulae sunt quarum nulla hoc nomine appelletur in tabulis eius regionis, ut omnino non possimus Inis Ineasclainn reperire. Quaestionem solvant lintrarii illarum partium. Quippe significat Inis Ineasclainn insulam rapidi aquarum impetus [Id., ibid., p. 316, i. v. Inis Inesclainn.] . Haec autem insula nisi a Mariani annotatore eiusque sequacibus Dungallensibus, nusquam memoratur [Hogan, op. c., p. 466, i. v. Inis Inesclainn.] . De altero S. Laeghaireo qui vixit in alia insula eiusdem lacus, Inis Caoin dicta, egit Iohannes O'Hanlon ad d. 29 martii [Lives of the Irish Saints, t. III, p. 993 – 94. Cf. Act. SS., Mart. t. III, p. 766.] .

[15] [S. Mo-Chruadoc.] S. Mo-Chruadóc vixisse in loco dicto Airdne Coluim tradit martyrologium Dungallense [Supra, num. 4.] , secutum Mariani annotatorem [Stokes, op. c., p. 214.] . Airdne Coluim, alias Airdne Coluimb, existimabat Iohannes O'Donovan esse sacellum S. Columbae in parochia Ardcolm, baroniae Shelmaliere East, comitatus Wexford [Annals of the Four Masters, t. I, p. 544, annot. t.] , quod illic sacelli parietinae exstarent. Sed non minus probabiliter hic locus significatur quam Ardcollum in parochia Kilronan, baroniae Boyle, comitatus Roscommon, vel Ardcolum, in parochia Kiltoghert, baroniae et comitatus Leitrim [Census of Ireland, 1901. General Topographical Index (Dublin, 1904), p. 26.] .

[16] [S. Do-Liobha.] De S. Do-Liobha, alias Do-Libha, Do-Liba, verius Liobha seu Libha, una superest mentio ad hunc diem in Mariani heortologio, quam exscripserunt Dungallenses [Supra, num. 2, 4.] ; neque aliter a cognominibus potest discerni [Stokes, op. c., p. 375, i. v. Liba. The Martyrology of Donegal, p. 501, i. v. Daliba; p. 503, i. v. Dolibha; p. 519, i. v. Molibha.] . At cum ceteri inter se distinguantur adiecto nomine loci ubi vixerunt, nullus autem ex Araniis insulis fuisse dicatur, conici potest hunc esse S. Libeum Araniensem, fratrem S. Endei, de quo pauca collegit Colganus [Acta Sanctorum Hiberniae, pp. 712 et 713. Cf. Genealogiae Regum et Sanctorum Hiberniae, ed. cit., p. 71.] . Nullo enim auctore videtur idem scriptor asseruisse fratrem S. Endei esse utrum e sanctis Liobha qui colerentur d. 8 ianuarii et 18 februarii [Acta Sanctorum Hiberniae, p. 713. Fortasse tamen huius rei auctoritates interiere cum casu exciderunt quaedam Colgani collectanea de sanctis huius nominis; cf. op. c., p. 43, annot. 4.] .

Anhang November IV

Heiligenlexikon als USB-Stick oder als DVD

Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon

Seite zum Ausdruck optimiert

Empfehlung an Freunde senden

Artikel kommentieren / Fehler melden

Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 10. November

Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 10. November

Fragen? - unsere FAQs antworten!

Im Heiligenlexikon suchen

Impressum - Datenschutzerklärung

Zum Schutz Ihrer Daten:
mit 2 Klicks empfehlen!

Unser Reise-Blog:

Reisen zu den Orten, an denen die
Heiligen lebten und verehrt werden.

- zuletzt aktualisiert 14.12.2014
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.