10. Oktober

DIES DECIMA.

SANCTI, QUI VI ID. OCTOBRIS COLUNTUR.

Sanctus Pinitus Episc. Conf. Gnossi in insula Creta.
S. Eusebius, M. in Africa.
S. Eraclius seu Heraclius, M. in Africa.
S. Dionysius, M. in Africa.
S. Septimus seu Septima aut Septimia, M. in Africa.
S. Secunda, M. in Africa.
S. Salsa M. in Africa.
S. Caitius, Martyr.
S. Quintasius, Martyr.
S. Septiminus seu Septimus, Martyr.
S. Venustus, Martyr.
S. Beatus, Martyr.
S. Secundus, Martyr.
S. Donatus, Martyr.
S. Serenus, Martyr.
S. Crescentius, Martyr.
S. Nicetius, Martyr.
S. Vitalis seu Natalis, Martyr.
S. Firminus, Martyr.
S. Eraclius seu Heraclius, Martyr.
S. Eusebius Martyr.
S. Gereon M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
Alii CCCXVIII; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
S. Victor M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
Ejus Socii; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
S. Cassius, M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
S. Florentius M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
Alii plures MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia.
S. Clarus Ep. Conf. Namnetæ in Britannia Armorica.
S. Eulampius M. Nicomediæ in Bithynia.
S. Eulampia M. Nicomediæ in Bithynia.
Eorum Socii MM. Nicomediæ in Bithynia.
S. Bassianus Conf. Constantinopoli.
S. Cerbonius Episc. Confes. Veronæ in Italia.
S. Cerbonius Episc. Conf. in Ilva, Hetruriæ in mari Thyrreno insula.
S. Paulinus Archiepisc. Eboracensis Conf. in Anglia.
S. Teclechildis seu Telechildis V., prima abbatissa Jotrensis in Gallia.
S. Tancha V. M. in diœcesi Tricassina in Campania Galliæ.
S. Nuncius Conf. in comitatu Namurcensi.
S. Venantius Eremita, pro Martyre cultus, in Artesia Belgii provincia.
S. Paulinus Episc. Conf. Capuæ in regno Neapolitano.
S. Joannes Conf. Ordinis Canonicorum Regularium in diœcesi Eboracensi in Anglia.
B. Robertus Malatesta Conf. tertii Ordinis S. Francisci Arimini in ditione Pontificia.
S. Franciscus Borgia Conf. Societatis Jesu tertius Generalis Romæ.
S. Ludovicus Bertrandus Conf. Ordinis Prædicatorum Valentiæ in Hispania Tarraconensi.

PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.

Sancti Adelardi abbatis & confessoris elevatio hodie signatur in Florario nostro Ms., idemque etiam fit in Benedictino, quod vulgo Grollus dicitur, Musei nostri Menologio itidem Ms.; quod vel idcirco hic observo, quia observatum haud fuit ad diem, quo de sancto illo Corbeiensi Abbate apud nos jam actum,	2 Januarii.
S. Atticus, episcopus Constantinopolitanus, hoc die, quod tum e vivis excesserit, celebratur in Mrl. Germanico Canisii, in Usuardo Greveni & in Generali Ferrarii Catalogo; verum de Constantinopolitano isthoc Patriarcha, cujus sanctitatem Cuperus ante tom. 1 Augusti in Patriarchis Constantinopolitanis adversus Tillemontium vindicavit, in Opere nostro actum jam est ad diem, quem ei sacrum Græci in Menæis sanxerunt,	VIII Jan.
S. Severinus abbas hodie in Sanctorum aliquot, quos illustrissimus & reverendissimus D. Decius S. R. E. Cardinalis Carafa, archiepiscopus Neapolitanus, in civitate ac tota diœcesi Neapolitana celebrari jussit, Catalogo memoratur. Id haud dubie fit, quod tunc sacrum Severini corpus e Lucullano Neapolim anno 909 fuerit translatum; verum sancti hujus Noricorum Apostoli natalis incidit in diem, quo de illo cum Mrl. Romano jam egimus,	VIII Januarii.
Ecclesiæ Constantinopolitanæ S. Sophiæ dedicatio hodie notatur in Chronico Alexandrino. Fecit illam anno 415 S. Atticus, uti in Opere nostro videre est ad diem, quo de sancto isthoc Constantinopolitano episcopo egimus,	VIII Januarii.
S. Jacobus asceta memoratur hoc die in Menologio Basiliano & in Mss. bibliothecæ Ambrosianæ, quorum penes nos excerpta exstant, Menæis. Ex elogio, quod & hæc & illud adjungunt, palam est, fieri sermonem de S. Jacobo, eremita in Palæstina, qui post lapsum diu in sepulchro pœnitentiæ causa latuit & clarus miraculis migravit ad Dominum, ut habet Martyrologium Romanum hodiernum, cum quo de illo jam egimus, die	XXVIII Januarii.
B. Mariani abbatis, cognomento Inclusi, Ratisbonæ memoria hodie in Menologio Scotico signatur a Dempstero; verum de illo Ordinis S. Benedicti Abbate jam egimus,	IX Februarii.
S. Austrebertæ inventio hodie in Bruxellensi S. Gudilæ, quod inter Usuardina Auctaria a Sollerio refertur, Martyrologio memoratur, uti etiam in Musei nostri Menologio Benedictino Ms., quod vulgo Grollus dicitur; ast de sancta isthac Virgine actum apud nos est ad diem, qui ei natalis est,	X Februarii.
Pago Matiscensi, monasterio Cluniaco, exceptio sanctorum Valentini presbyteri & martyris atque Felicis pontificis & confessoris, qui apud Arvernum episcopalem cathedram tenuit, ita hodie in Caudiacensi Usuardi apud Sollerium Auctario. Ac Felix quidem, de quo agitur, haud dubie est is, qui seculo septimo, media sui parte jam elapso, Arvernensem seu Claromontanam cathedram occupavit. Ita autumo, quod nominis ejusdem Episcopus alius in tribus diversis, quorum primum in Gallia Christiana Sammarthani Fratres, alterum in Gallia Christiana aucta Dionysius Sammarthanus, tertiumque in Originibus Claromontanis Savaronus exhibent, episcoporum Arvernensium seu Claromontanorum Catalogis haud inveniatur. Verum in duobus horum prioribus nec Sancti nec Beati titulo Felicem Sammarthani exornant; etsi autem id in tertio Savaronus faciat, Felici tamen cultum ecclesiasticum centum annis ante celebrem Urbani VIII bullam fuisse delatum, nulla ratione probat. Nec id merito concludas ex Usuardi Auctario hic memorato; hujus enim ætas latet, & quamvis etiam trecentis amplius annis sciretur antiquum, dubitari tamen posset, an ei verba, quibus, Felicem reliquiarum suarum ad monasterium Cluniacense translatione honoratum fuisse, prodit, recentiori manu haud fuerint adjecta. Cum itaque res sic habeat, de Felice, Arvernensi seu Claromontano episcopo, in Opere nostro agere nondum possumus, id tamen loco maxime opportuno facturi, cum de ejus cultu sufficientique hujus antiquitate nobis constiterit. Porro quod modo ad Valentinum presbyterum & martyrem spectat, cum S. Valentini presbyteri martyris, anno 269 Romæ passi, reliquiæ (Operis nostri tom. 2 Februarii pag. 753, num. 9 videsis) in Belgium & Galliam fuerint allatæ, facileque adeo factum esse queat, ut harum pars aliqua cum monasterio Cluniacensi fuerit communicata, vix dubitandum apparet, quin in Caudiacensi Usuardi Auctario hic memorato sermo sit de Valentino isthoc, Romano presbytero ac martyre, de quo nos jam egimus ad diem, quo in Martyrologio Romano hodierno aliisque omnibus Fastis sacris memoria ejus recolitur,	XIV Februarii.
Cassii & Florentii cum pluribus, quorum Victor Trecassis & Florentius Veronæ (nempe Bonnæ) depositi requiescunt, hodie legitur in Rosweydiano Usuardi apud Sollerium Auctario; sed quid ille Victor huic Florentio conjungitur, petit hic Sollerius; neque vero immerito: Victor enim, qui Trecassis seu in diœcesi Tricassina depositus requiescit, non est Victor martyr, hodie in Hieronymianis apographis aliisque quamplurimis Fastis sacris ac ab ipso Usuardo etiam celebratus, sed Victor presbyter confessor, de quo actum apud nos jam est ad diem, quo in Martyrologio Romano hodierno recolitur,	XXVI Februarii.
S. Virgilius episcopus Arelatensis, qui hodie ab ecclesia Arelatensi colitur, hodie etiam Usuardo Greveni, qui anno 1521 Coloniæ Agrippinæ prodiit, & generali Ferrarii Catalogo exstat insertus; verum de eo jam egimus ad diem, quo a Lerinensibus colitur sacrisque Benedictinorum Fastis exstat insertus,	V Martii.
S. Pauli, Leonensis episcopi, translatio hodie in Britannia Gallica signatur a Saussayo in Martyrologio Gallicano. De Sancto illo jam egimus ad diem, quo in pluribus Fastis sacris recensetur,	XII Martii.
Acepsimæ martyris hodie meminerunt, quæ penes nos exstant, e Mss. Bibliothecæ Ambrosianæ seu Mediolanensis Menæis excerpta. Idem porro in Martyrologio suo Universali etiam facit Castellanus, luculentissime indicans, Acepsimam martyrem, de quo agit, alium non esse quam Acepsimam episcopum martyrem, quem die X Octobris ad Superos migrasse, perhibent ejus Acta, quæ jam dedimus ad diem, quo in Martyrologio Romano hodierno recolitur,	XXII Aprilis.
S. Richarii memoria hodie signatur in Adone Ms. Lobiensi, in Beda itidem Ms. Leodiensi S. Lamberti & in Ms. Benedictino domus S. Salvatoris Kalendario; ast de sancto isto Centulensi Abbate jam egimus ad diem, quo in Martyrologio Romano hodierno signatur,	XXVI Aprilis.
S. Comgelli seu Comgalli Acta ad hunc diem dare statuerat Colganus. Ita scilicet e duodecima, quam die I Februarii de S. Catano suppeditat, Annotatione colligitur. At de sancto illo Benchorensi in Hibernia Abbate egimus ad diem, quo ab Aberdonensi Scotiæ ecclesia colitur cultusve certe olim fuit,	X Maii.
Dedicatio Ordinis Cælestinorum hodie a Molano, Wiono, Menardo aliisque hagiologis memoratur. De S. Petro Cælestino, Ordinis illius fundatore, actum apud nos est ad diem, quo in Mrl. Romano hodierno annuntiatur,	XIX Maii.
S. Maximi, episcopi Æmoniensis & martyris, hodie in Catalogo suo tum generali, tum particulari Sanctorum Italiæ meminit Ferrarius, dilucide autem ex elogio annotationibusque, quas subministrat, liquet, eum loqui de S. Maximo martyre, Civitate-nova in Istria, ubi etiam hodie in Castellani universali Martyrologio annuntiatur, Venetias translato ac in Opere nostro jam locum inter Sanctos adepto ad diem	XXIX Maii.
S. Aldrici episcopi & confessoris memoriam hodie in Benedictino suo Martyrologio celebrat Menardus; verum de sancto isthoc Senonensi Archiepiscopo, de quo interim etiam Sæc. 4 Benedict. part. 1 a pag. 566 usque ad pag. 575, itemque a pag. 576 usque ad pag. 578 videsis, actum apud nos jam est ad diem, quo ab ecclesia Senonensi colitur ac a pluribus hagiologis refertur,	VI Junii.
Apud urbem Narniensem, sancti Cassi ejusdem urbis episcopi, & sancti Florentii cum aliis septem hodie legitur in Florentino Usuardi apud Sollerium Auctario. Hujus auctor per Veronam, ubi hodie Cassium & Florentium eorumque Socios in antiquioribus aliquot sibi prælucentibus Fastis sacris annuntiatos vidit, non Bonnam, Germaniæ urbem, ut horum auctores, sed Veronam, Italiæ civitatem, intellexerit, hincque & quod ibi Sanctum, nomine Cassium, haud inveniret, in Fastis illis agi de S. Cassio, Narniensi episcopo, existimarit; verum hic, qui in pace obiit confessor, nec socios, quibuscum sit passus, habuit, nec hodie Fastis sacris exstat inscriptus, sed die, quo propterea de eo cum Mrl. Romano egimus,	XXIX Junii.
S. Martialis episcopi Lemovicis in Gallia translatio hodie memoratur ab Additionum soluta oratione ad Wandelbertum auctore, a Molano & Bellino editionis Parisiensis, itemque a Martyrologii Germanici, quod vulgo Canisii dicitur, concinnatore & a Ferrario in Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo; verum de hoc sancto Lemovicensium Apostolo & Episcopo jam egimus ad diem, quo in Romano hodierno signatur,	XXX Junii.
S. Joannis Gualberti abbatis Florentiæ translatio a Ferrario hac die annuntiatur in Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo; verum de hoc sancto Ordinis Vallumbrosani Fundatore actum a nobis jam est cum Martyrologio Romano hodierno ad diem	XII Julii.
S. Mamantis martyris brachii susceptionem hodie Lingonis signat in Martyrologio suo Gallicano Saussayus; est autem de S. Mamante reliquiisque ejus Lingonas translatis, de quibus etiam Claudius Roberti in Episcopis Lingonensibus num. 52 tractat, apud nos jam actum ad diem, quo sanctus ille Martyr in Mrl. Romano hodierno recolitur,	XVII Augusti.
S. Cosmæ episcopi translatio Panormi signatur hac die a Ferrario in generali Sanctorum Catalogo & ab Octavio Cajetano in Martyrologio Siculo; verum de sancto illo Africano Archiepiscopo in Opere nostro actum jam est ad diem, quo a binis iisdem hagiologis ejus etiam Panormi depositio celebratur,	X Septembris.
S. Firminum episcopum martyrem Marietta ad hunc diem refert in Ecclesiastica sua de Sanctis Hispaniæ Historia; verum de hoc Sancto in Opere nostro actum jam est ad diem, quo in Romano hodierno ac plerisque aliis Martyrologiis Ambiani in Gallia annuntiatur,	XXV Septembris.
S. Theophilus monachus confessor hodie cum prolixiori elogio celebratur in Magnis Græcorum Menæis excusis, idemque etiam fit tum in Menologio, quod Maximus Margunius, Cytherorum episcopus, vernacula Græcorum hodiernorum lingua expressit, tum etiam in Sirletiano, quod Henricus Canisius vulgavit. Ex hoc porro ac forsan etiam e laudatis Menæis in generalem suum Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogum Ferrarius quoque hodie transtulit Theophilum; ast, etsi eruditissimi, qui Martyrologium Romanum hodiernum reformarunt, viri non paucos in hoc Sanctos e Menologio Sirletiano intulerint, hodie tamen Theophili haud meminere. Hunc scilicet cum Theophilo, quem secunda Octobris die jam commemorarant, unum esse atque eumdem existimarint, reque etiam vera id ipsum non tantum Raderus in Mss. suis in Menæa excusa Observationibus, sed & Indicis, Menologio Sirletiano adjecti, auctor, utpote Theophili nomen, utut secunda iterumque deinde decima Octobris die in hoc memoratum, semel dumtaxat in illo ponens, indubie sensit: neque immerito: etenim, præterquam quod hodie pariter Theophili mentio nec in Græcorum Anthologio, nec in Cryptæ-ferratæ Ordinis S. Basili Horologio seu Typico, nec in Menologio Basiliano, nec denique in Ms., quod habemus, Sirmondi Synaxario occurrat, omnia fere, quæ de Theophilo, in Menologio Sirletiano & Menæis hodie relato, narrantur, adeo congruunt cum iis, quæ de Theophilo, die secunda Octobris pluribus adhuc aliis Fastis sacris inscripto, referuntur, ut appareat, non nisi cum erroris periculo duos hic statui posse Theophilos diversos. Theophilus quidem, qui die secunda Octobris in pluribus Fastis sacris memoratur, in exsilio, in quod ob sacrarum imaginum cultum pulsus fuerat a Leone Isauro; contra autem Theophilus, qui hodie in Menologio Sirletiano & Menæis recensetur, non in exsilio, sed in monasterio, in quo, priusquam sacrarum imaginum causa pateretur, monachum egerat, diem extremum clausisse in iisdem Menæis & Menologio Sirletiano asseritur; verum (Operis nostri tom. 1 Octobris pag. 492, num. 3 videsis) Synaxarii Sirmondiani auctor, significare volens, Theophilum, cum periculum esset, ne jamjam præ tormentis sibi inflictis moreretur, a tormentis ulterioribus liberum fuisse dimissum, in elogio, quo eum secunda Octobris die celebrat, sic scribit: Cum autem jam prope moriturus esset Sanctus, dimissus est. Quid si ergo hæc ipsa verba in documento, quod Menologii Sirletiani & Menæorum auctoribus præluxit, fuerint reperta, hique ex illis perperam intellectis, Theophilum non tantum a tormentis ulterioribus, sed & ab exsilio liberum ad monasterium suum fuisse remissum, judicarint, atque hinc simul sit factum, ut eum ibidem, vita sanctissime acta, ad Dominum migrasse, litteris mandarint? Utut sit, dubium equidem apparet, an brevius elogium, quo Theophilus hodie in Menologio Sirletiano ornatur, e prolixiori, quo hodie pariter in Menæis recolitur, elogio haud profluxerit; etsi itaque Theophilus non tantum, ut dictum est, in Menæis, quibus parum fidimus, verum etiam in Sirletiano, quod paulo pluris facimus, Menologio hodie celebretur, nos tamen, omnibus modo rite perpensis, agere non audemus de eo veluti indubie distincto a Theophilo, quem cum Martyrologio Romano jam dedimus die	2 Octobris.
S. Evodium Rothomagensem episcopum Trecis hodie annuntiat Ferrarius in generali Sanctorum Catalogo, citatisque, quarum notitiam haud præbet, ecclesiæ Trecensis tabulis, natalem ejus die XXII Decembris celebrari, in Annotatis adjunxit; verum, etsi forsan id tum Trecis fiat ac porro Evodius in civitate isthac ob sacras suas reliquias, in S. Lupi monasterio ibidem servatas, cultum ecclesiasticum aliquando obtinuisse videatur, eum tamen die isto migrasse ad Superos, nihil probat; etsi autem hodierna etiam die ejus depositio in recentiori anni 1670 Rothomagensi Martyrologio memoretur, nos tamen de hoc sancto Rothomagensi Episcopo cum Martyrologio Romano hodierno jam egimus ad diem, quo obiisse passim creditur,	VIII Octobris.
S. Domninus martyr hodie in Adone Ms. Lobiensi, ac in binis Usuardinis apud Sollerium Auctariis recolitur; sed actum de eo apud nos jam est ad diem, quo in Mrl. Romano hodierno recensetur,	IX Octobris.
S. Gislenus abbas hodie in Kalendariis aliquot & in Adone Lobiensi Ms. memoratur; sed de eo cum Martyrologio Romano jam egimus die	IX Octobris.
S. Sabinum eremitam hodie in Mrl. suo Hispano commemorat Tamayus; ast nos cum aliis hagiologis de Sancto illo egimus die	IX Octobris.
Loth propheta ab Adone, Notkero & Wandelberto hodie celebratur, idemque etiam in Romano Parvo seu Veteri ac in variis Usuardinis Auctariis fit; ast, cum Loth in Mrl. Romano hodierno nuspiam locum habeat, vide quæ de eo ad diem præcedentem in Prætermissis dicta sunt.
Ecclesiæ Turiasonensis in Aragonia, Ecclesiæ metropolitanæ Genuensis, Ecclesiæ cathedralis Calagurritanæ in Hispania, Itemque Ecclesiæ B. Mariæ de Tribus-Fontibus, Clarævallis primogenitæ filiæ, dedicatio hodie notatur, prioris nimirum in Officiis hujus propriis, secundæ & tertiæ in generali Sanctorum Catalogo apud Ferrarium, ac quartæ demum in Sanctorum & Beatorum Ordinis Cisterciensis serie apud Chalemotum.
Eubrachius in Usuardinis aliquot apud Sollerium Auctariis hodie post hæc verba In Britannia sancti Paulini episcopi & confessoris annuntiatur sequentem in modum: Et Eubrachii; ast, cum Sanctus, qui fuerit vocatus Eubrachius, notus haud sit, Sollerius sane, licet etiam in codice Camberiensi legatur In Britannia apud Eboracum beatorum Pauli (Paulini) præsulis & Eubrachii confessoris, merito putavit, non dubitandum, quin & in hunc codicem & in alia Usuardina Auctaria irrepserit Eubrachii pro Eboraci, quo nomine in pluribus Fastis sacris exprimitur civitas, cujus S. Paulinus fuit in Britannia episcopus.
Gislebertum in Sylva Nigra abbatem hodie annuntiat in generali suo Sanctorum Catalogo Ferrarius, per Annotationem, qua annuntiationis hujus fontes assignat, clare indicans, loqui sese de Gisleberto, qui Benedictinum Sueviæ monasterium, a S. Blasio dictum ac ibidem in Nigra seu Hercinia sylva situm, sub seculi XI finem abbas rexit, ut Bucelinus Germ. sacræ part. 2, pag. 16 docet in monasterii istius abbatum serie, quos inter nullus, nomine Giflebertus, præter jam laudatum occurrit. Ast, etiamsi illum Beati etiam aut Sancti titulo Ferrarius & quidam alii exornent, hunc tamen illi haud tribuit mox dictus Bucelinus, cumque præterea nec abs hoc, nec abs aliis Benedictinis hagiologis in sacris, quos concinnarunt, Fastis Gislebertus celebretur, huic San-Blasiano Abbati, nisi prius, quod hactenus factum haud reperio, publicus ejus cultus fuerit probatus, locum inter Sanctos in Opere nostro dare haud possumus.
Jordanum Hemmenrodensem ex Ordine Cisterciensi in diœcesi Trevirensi monachum hodie cum Beati titulo in Menologiis a se contextis commemorant Henriquez & Bucelinus, idemque etiam facit in novissimo expanso Sanctorum Ordinis Cisterciensis Catalogo Sigismundus Alberti. Verum, etsi quidem Jordanus, ut duo horum hagiologorum priores aiunt, insolita abstinentia corpus suum afflixerit, miraculorumque etiam gratia effulserit, nihil tamen vel apud hosce vel alibi reperio, quod cultum publicum, quo, ut vere Sanctus aut Beatus, honoretur honoratusve aliquando sit, utcumque certum efficiat.
Henrici principis Lusitaniæ Ordinis Equitum religiosorum, sub Regula S. Benedicti de Christo nuncupati, in Hispania obitum hodie in Menologiis suis signant Henriquez & Bucelinus. Ac ille quidem sacræ hujus militiæ Minister generalis, qui, multis in reipublicæ Christianæ commodum præclare gestis, anno Christi 1460 obiisse dicitur a Bucelino, sanctitatis fama exstitit celebris & a Sigismundo Alberti, a quo pariter in novissimo expanso Sanctorum Ordinis Cisterciensis Catalogo hodie celebratur, Beati etiam titulo afficitur, ast non itidem a laudatis hagiologis Henriquez & Bucelino; certeque caret cultu, qui, ut in Opere nostro Sanctis accenseri queat, exigitur.
Lupita soror S. Patricii a Camerario cum Sanctæ titulo memoratur hoc die; ad quem propterea a die XXVII Septembris, quo pluribus Fastis sacris exstat inserta, remissa fuit a Decessoribus nostris, pollicentibus fore, ut nunc de Lupita, si cultus ejus probari posset, ageretur; verum, cum hunc hactenus a nemine probatum inveniam, de illa S. Patricii Sorore nec hodie est agendum.
Sereni incertæ sedis episcopi & Remiscendis virginis hodie cum Sancti ac Sanctæ titulo Raissius in suo ad Molani Sanctorum Belgii Natales Auctario meminit, idemque etiam faciunt in Hagiologii Belgici Compendio Willotus, & in Ecclesiæ Leodiensis Floribus Fisenus; qui posterior partim etiam ea, quæ in ejusdem ecclesiæ Historia ad annum 450 de Sereno jam dixerat, ita repetit: Res ab illo (Sereno) gestas nobis antiquitas non reliquit. Hoc tantum: acta sanctissime vita, Hastoriæ conditus, cælitum honoribus colitur. Ita cœnobii (Hasteriensis scilicet) conditorem Widericum testamenti sui tabulis inseruisse testatur Molanus; nec alia uspiam est S. Sereni memoria; verum præterquam quod testamentum hic memoratum pro supposititio, ut Marneus in Dissertat., quas Historiæ suæ Namurcensi ad calcem adjecit, pag. 101 & tribus seqq. dilucide probat, sit habendum, Prætermissos in Opere nostro ad diem VII Junii ac ipsummet in Natalibus Sanctorum Belgii Molanum videsis, inveniesque, hodierno die ibidem in S. Nuncio martyrologum hunc non id, quod verbis recitatis ait Fisenus, sed contra asseverare, Serenum Hasteriæ natalem non habere seu non coli; cum autem id ipsum ibidem etiam de Remiscende, quam præterea apud Raissium perperam vocari Sigeberti regis filiam, Valesius tom. 3 Rerum Francic. pag. 190 & seq. contendit, idem Molanus asserat, nec ullum cultus publici, qui alibi eis deferatur, delatusve olim fuerit, reperiatur indicium, in Opere nostro locum nec Sereno, nec Remiscendi, utut etiam ab Arturo in Gynæceo sacro & a Lahiero in sanctarum Virginum Menologio hodie relatæ, dare possumus, Pommerayus quidem Sereni, cui Sancti titulum adscribit, reliquias Rothomagum sub Guillielmo I archiepiscopo allatas, in sua Archiepiscoporum Historia cap. 6, num. 5 scribit; ast cum nuspiam, cujus Sereni hæ essent, edicat, dubitari sane non immerito potest, an S. Sereni conf., de quo 2 Octobris egimus, haud exstiterint.
Corona Domini seu Dominica hodie in Kalendariis aliquot memoratur; isthæc autem Corona, quæ ad Coronæ seu Rosarii Mariani similitudinem tornatis orbiculis seu globulis figuratur, orationes Dominicas triginta tres salutationesque angelicas quinque in annorum vitæ Domini nostri ac Vulnerum ejus commemorationem recitando contexitur, fuitque nova hæc orandi methodus, indulgentias etiam iis, qui pie religioseque hanc observarent, Leone X Pontifice maximo concedente, a Michaële Florentino, eremita Camaldulensi, divinitus, ut aiunt, monito excogitata. Atque hic quidem die XXI Januarii, qua, ut Thomas de Minis in totius Ordinis Camaldulensis Sanctorum & Beatorum Catalogo editionis anni 1606, pag. 22 testatur, vitæ suæ cursum anno 1522 terminavit, in Sanctorum Fastis a Dorgaino, Wione, Menardo & Ferrario signatur; verum, etsi etiam tum ab his, tum ab aliis Beati titulo decoretur, fuit tamen ad dictum Januarii diem a Decessoribus nostris, quod, an publico legitimoque cultu gaudeat, haud satis haberent perspectum, inter Prætermissos relatus, cumque, an cælitum honoribus alicubi afficiatur, nondum etiam nunc alicunde discere obtigerit, ac futurum forsan sit, ut de Michaële in Opere nostro numquam agatur, qui plura de Corona Domini, ab eo inventa, nosse cupit, adeat in Tusciæ Sanctis & Beatis Sylvanum Razzium part. 1, pag. 821, in eremi Camaldulensis Descriptione, typis Romanis anno 1570 vulgata, Andream Mugnotium pag. 9 & ad diem XXI Januarii in Menol. Bened. Bucelinum, qui, quæ præcipue ad Coronam Domini spectant, nitide juxta ac breviter ibidem describit.
Deiparæ Virginis Apparitio quædam hodie in ecclesiæ Novocomensis Sanctuario seu Martyrologio memoratur. De ea, si opportunum visum fuerit, agi poterit, ubi ad totius Operis calcem de sanctissima Virgine Maria ex instituto tractabitur.
S. Brunonem archiepiscopum Coloniensem hodie in Anno Sancto Habspurgo-Austriaco proponit Joannes Schönleben; verum vide, quæ de isthoc nominis hujus primo Coloniensium Antistite, Ottonis I imperatoris fratre, ad VI Octobris diem in Prætermissis sunt dicta.
Hugonis episcopi Autissiodorensis memoriam hodie in Martyrologio suo Benedictino celebrat Menardus; cum autem eam Pontiniaci signet, haud dubie, contra ac Castellanus per errorem, quem postea correxit, initio existimarit, loquitur de Hugone, qui, quod Matiscone in Burgundia natus, Matisconensis solet vocari, quique, e primo Pontitiniacensi abbate Autissiodorensis factus episcopus, anno 1151 die x Octobris apud Pontiniacum, uti ad hunc annum Manrique in Annal. Cisterc. cap. 7, num. I, & Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 12, col. 293 docent, excessit e vivis; verum etsi quidem hic Autissiodorensium Antistes a laudato Menardo hodie, & ad diem XXI Januarii, prout jam ibidem in Prætermissis est dictum, a Chrysostomo Henriquez Beatus, imo etiam Sanctus a Bucelino appelletur, a Saussayo tamen dumtaxat recensetur inter Pios; neque vero immerito, cum cultu publico ac legitimo, ut apparet, nec gaudeat, nec aliquando fuerit gavisus.
Ptolemachus & Fratres ejus martyres annuntiantur in Fastis Coptitarum & Æthiopum apud Ludolfum; verum in Martyrologio Coptico apud Seldenum de Synedriis pag. 380 legitur: Abtalmonis & Sororis ejus martyrum. Hicne forsan Ludolfus, qui, Abtolamonem pro Ptolemacho haberi hoc loco apud Coptitas, in Annotatis monet, Seldenum hallucinari ac proin, ut sæpius alibi, corrigendum existimarit? Utut sit, Ptolemachum equidem & Fratres ejus martyres in Martyrologium suum Universale intulit e laudatis Fastis Castellanus; sed Ptolemachus Abtalmonve aut Abtolamon ejusque seu Soror seu Fratres nobis satis noti haud sunt.
Paulus & Zacharias ascetæ apud eumdem Ludolfum in Fastis Æthiopum hodie occurrunt; verum hic nobis æque sunt ignoti, licet etiam postremus in Mss., qui penes nos exstant, Martyrologii Coptici Indicibus recenseatur.
Martyris unius e Monte-martyrum caput asservatur Ipris apud Carmelitissas, ibidemque idcirco hodie de Martyre isthoc anonymo Officium fit, uti docent litteræ, a Sanctimonialium illarum præfecta R. M. Verrycken Ipris Tornacum ad P. Willot scriptæ indeque abs hoc ad Decessores nostros anno 1659 transmissæ.
Joannem ab Hercudero, ab hæreticis pro fide occisum, hodie in Bohemia, ac alibi alios adhuc aliquot sanctitatis fama illustres S. Francisci alumnos, addito singulis Beati titulo, in Martyrologio Franciscano recenset Arturus, iisque nonnullos præterea ejusdem Instituti Viros, sanctitatis fama pariter illustres, Hueberus, ubique tamen a titulo illo abstinens, in Menologio suo Franciscano adjungit; verum hosce illosve inter nullus, cujus vel qualemcumque etiam cultum publicum sat certo probes, occurrit, si Robertum Malatestam, quem etiam idcirco damus, exceperis.
Virginem anonymam, seu cujus ignoratur nomen, in Amarantino, quod in territorio Braccarensi situm est, S. Claræ monasterio hodie cum Beatæ titulo Arturus tam in Gynæceo sacro, quam in Martyrologio Franciscano commemorat, idemque etiam, sed absque illo titulo, Hueberus in Menologio Franciscano facit; verum cultus ecclesiastici, quo Clarissa isthæc anonyma gavisa aliquando fuerit, indicia nec apud binos illos hagiologos, nec apud Barrezium aliosque Ordinis S. Francisci scriptores, qui de illa pariter loquuntur, occurrunt.
Demetrii Albani, tertiarii Franciscani, prope Spoletum sepulti Vitam hodie in Sanctorum & Beatorum Umbriæ Vitis proponit Jacobillus, qui, cum ibidem dicat, duxisse Demetrium per annos quinquaginta in eremo Montis-Luci prope Spoletum vitam eremiticam, sermonem haud dubie facit de Demetrio eremita, a Decessoribus nostris inter Prætermissos jam relato ad diem XXI Aprilis, cui eum in Martyrologio Franciscano Arturus adscripserat. Ac id quidem, ut modo intelligimus, indubie hic hagiologus fecerat, quod Demetrium eremitam seu qui vitam eremiticam duxit, existimarit eumdem cum altero ejusdem nominis, in conventu Montis-Luci, itidem prope Spoletum, sepulto, hicque, de quo Gonzaga part. 2 prov. S. Francisci conv. 7, Marianus lib. 5, cap. 30, Marcus Ulyssiponensis lib. 7, cap. 17 & Waddingus in Minorum Annal. ad annum 1459, num. 31 agunt, die XXI Aprilis, ut Jacobillus hodie in laudatis Vitis docet, obierit. Verum is a Demetrio eremita certissime est distinctus. Habitum quidem eremiticum Tertiarii S. Francisci in Italia (adi Ordinum tom. 7, cap. 29 & 30 Heliot) ad annum usque 1448, quo hisce illum mutare Nicolaus V Papa permisit, gesiasse inveniuntur, nec vero est absimile, diu etiam post nonnullos adhuc ibidem S. Francisci Tertiarios, in locis desertis habitantes, eodem uti eremitico habitu perrexisse; verum, etsi id ita sit, habitusque proinde, a Franciscano valde diversus, sub quo Demetrius eremita in imagine sua, anno 1671 in æde S. Pauli juxta Spoletum deprehensa, exhibetur, nulla omnino ratione Demetrium hunc, contra ac Decessores nostri loco proxime cit. æstimasse videntur, vel ante Institutum a S. Francisco Ordinem floruisse, vel certe Franciscanum haud fuisse, persuadere queat, alia tamen, quæ Demetrium eremitam a Demetrio, per Gonzagam aliosque locis mox citt. memorato, distinctum esse probant, occurrunt. Primo enim hic Mediolani seu in Insubria, ille vero in Albania est natus: secundo hic Franciscanorum Observantium Regulam fuit professus; ille vero sub Tertiariorum S. Francisci Instituto vitam eremiticam egit: tertio hic anno 1459 die XXI Aprilis; ille vero anno 1491 die X Octobris excessit e vivis; quarto hic prope Spoletum in Franciscana S. Catharinæ ecclesia, in summitate Montis-Luci sita; ille prope Spoletum itidem, sed in altera Franciscana S. Pauli ecclesia, haud procul a radice ejusdem Montis-Luci sita, jacet sepultus. Atque hæc quidem omnia Scriptores Monumentaque, quorum hodie in Vitis supra laudatis Jacobillus in margine meminit, dilucide docent: verum nihil adjungunt, quod publicum alterutrius Demetrii cultum, celebrem celebrem Urbani VIII bullam annis centum prægressum, sat certum efficiat.
Jacobus a S. Petro, vulgo Samper, e Prædicatorum Ordine, ab Agarenis anno 1516 die X Octobris in Catalonia pro Christo occisus, hodie cum Beati titulo celebratur in Anno Dominicano a Lafon; verum, quod laudat, Cæsar-Augustani conventus, cujus Jacobus filius fuit, Martyrologium a titulo illo abstinet, idemque etiam facit in Dominicanis Martyribus Malpæus. Adhæc venerabilem istum Virum, qui non citius quam anno 1516 occubuit, centum annis ante celebrem Urbani VIII bullam, anno 1625 datam, cultu publico fuisse gavisum, nihil omnino probat; cum autem res sic habeat, locum ei inter Sanctos in Opere nostro non magis dare possumus, quam nonnullis aliis Viris, nonnullisque item Mulieribus, pietate præstantibus atque a Lafono pariter hodie, sed absque Beatæ aut Beati titulo, in Anno Dominicano relatis.
Evantium archidiaconum Toletanum Toleti in Carpetania hodie cum Sancti titulo in Martyrologio suo Hispano signat Tamayus; verum, præterquam quod Evantium, pro quo monumenta dumtaxat sictitia allegat, in Tabulis ecclesiasticis non reperiri ipsemet fateatur, nullum omnimo cultus, qui ei deferatur delatusve aliquando fuerit, affert indicium.
SS. Flori & Marcelli corpora, quæ e Romanis SS. Calisti & Calepodii cœmeteriis fuerant extracta Cameracumque transmissa, ibidem hodie solemnitate quam maxima anno 1655, ut libellus ea de re tunc editus penesque nos exstans fidem facit, per urbem fuerunt circumlata; verum cum de Sanctis hujusmodi nihil fere aliud, quam quod sanguinem pro Christo effuderint, habeatur compertum, de iis in Opere nostro, nisi singularis quæpiam ratio contrarium suaserit, agere non solemus.
Gondisalvum Ordinis Cisterciensis in Bracarensi Portugalliæ archidiœcesi abbatem in Menologio Cisterciensi Henriquez, in Sanctis ac Beatis Cisterciensibus Chalemotus, & in Menologio Benedictino Bucelinus hodie celebrant, idemque in Martyrologio Hispanico facit Tamayus, Sanctum etiam appellans, quem hi ac Sigismundus Alberti in expanso Sanctorum ac Beatorum Ordinis Cisterciensis Catalogo Beati dumtaxat titulo condecorant. Ac monasterium quidem, cui Gondisalvus seu Gundisalvus præfuit, Juniense, si recte scribant, fuerit vocatum; verum Jongelinus in Abbatiarum Ordinis Cisterciensis Notitiis lib. 6, cap. 33, abbat. 7 Buriense pro Juniensi in Menologio Cisterciensi legendum affirmat. Jongelino porro in Annalibus Cisterciensibus favet Manrique, utpote ibidem ad annum MCLX cap. 7 monasterii Bourensis seu Buriensis, ac nuspiam Juniensis mentionem faciens; contra vero, cum Dacunha, Bracarensis in Portugallia seculo proxime elapso archiepiscopus, optime verosimiliter, qui archiepiscopatus sui monasteria appellarentur, habuerit perspectum, ac nihilominus monasterium, cui Gondisalvus præfuit, Juniense in Ecclesiastica sua de Archiepiscopis Bracarensibus Historia part. 2, cap. 68 appellet, haud parum sane illustrissimus hic scriptor laudatis hagiologis suffragatur. Ast quocumque demum modo monasterium istud sit vocandum, Gondisalvum præterea, quod huc potissimum facit, quotannis ibidem officio ecclesiastico coli, Henriquez, Bucelinus & Tamayus in elogiis, quibus eum exornant, memoriæ produnt, idque in Ursariensi, in quo priusquam ad Juniense seu Buriense transivit, monasticum institutum Gondisalvus fuit professus, Gallæciæ monasterio pariter fieri, loco supra cit. affirmat laudatus archiepiscopus, qui etiam, quamvis ipsemet Beati dumtaxat titulum Gondisalvo adscribat, eum tamen alibi vocari Sanctum magnoque ad caput ejus venerandum, cum id certis anni diebus in monasterio Juniensi exponitur, accolarum concursu honorari, adjungit. Minime itaque, quin Gondisalvus cultu ecclesiastico gaudeat aut saltem olim fuerit gavisus, est dubitandum; ast quid, cum res ita habeat, hic statuamus? Notus est & alius Ordinis Cisterciensis abbas, nomine Gondisalvus, qui Azebeyrensi apud Gallæcos monasterio præfuit, atque ab Henriquezio, Chalemoto & Bucelino ad VI Junii diem, ad quem quoque Ordinis Cisterciensis Kalendario, Divione anno 1617 excuso, exstat insertus, annuntiatur; hunc autem ad diem XIX Julii, quo a Menardo etiam recolitur, inter Prætermissos recensuerunt decessores nostri, simulque indicarunt fore, ut res tota de alterutrius vel utriusque jam memorati Gondisalvi sanctitate, miraculis & cultu hodie examinaretur. Atque hoc quidem pro viribus modo exsecutus, non id tantum, quod dixi, de Gondisalvo Juniensi seu Buriensi comperi, verum etiam qui vitæ sanctitate juxta ac miraculis exstiterit illustris; ast, cum eum anno demum 1501 excessisse e vivis Dacunha loco supra cit. scribat, nec addat, quandonam cultus, quo, ut jam monui, gaudere eum affirmat, initium acceperit, dubitari non immerito potest, an is jam ante annum 1525 fuerit inceptus ac proin an celebrem Urbani VIII bullam, anno 1625 datam, centum annis præcesserit; quod cum ita sit, in Opere nostro, nisi omnis prius ea de re dubitandi ratio fuerit sublata, de Gondisalvo Juniensi agere non possumus; quod autem ad Gondisalvum alterum seu Azebeyrensem jam spectat, ea quidem, quæ de hujus abbatis sanctitate & miraculis Henriquezius, Chalemotus & Bucelinus ad VI Junii diem memorant, non parum confirmari inveni ex ejus Epitaphio, quod in Annalibus Cisterciensibus ad annum MCLXX, cap. 8, num. 12 Manrique, itemque, sed nonnihil contractum, in Ecclesiastico de Castiliæ ecclesiis Theatro, tom. 1, pag. 9 Davila recenset; ast, quamvis etiam Azebeyrensis, de quo hic, abbas anno 1466 obiisse in prafato Epitaphio dicatur, facileque adeo factum esse queat, ut cultus, quo quotannis Azebeyri, ut idem monumentum perhibet, Dominica Quasi modo seu prima post Pascha Gondisalvus gaudet, centum annis jam supra memoratam Urbani VIII bullam fuerit prægressus, de isthoc tamen Azebeyrensi Abbate in Opere nostro non agendum, Decessores nostri, optantes, ut tuta, priusquam id facerent, veros Ordinis Cisterciensis Sanctos ac Beatos a reliquis discernendi ratio a Cisterciensi aliquo assignaretur, loco supra cit. duxerunt; cum autem hæc ita habeant, talisque necdum ratio nobis fuerit suggesta, necdum etiam nos de Gondisalvo Azebeyrensi ad præsentem diem, cum præterea nec hoc uspiam Fastis sacris exstet insertus, in Opere nostro inter Sanctos agendum arbitramur.
SS. Taracus, Probus & Andronicus martyres hodie iterum vel partim vel omnes recurrunt in Hieronymianis apographis; verum vide, quæ de illis ad diem præcedentem in Prætermissis sunt dicta.
S. Galla vidua & martyr, cujus corpus Roma Vercellenses in Italia Carmelitæ acceperunt, hodie abs his colitur cultave certe olim fuit. Ita e pag. 233 manuscripti, penes nos exstantis, quo suam Romæ anno 1661 moram reditumque in Belgium Papebrochius descripsit, intelligo. Verum hic decessor noster nihil omnino, unde Sancta ista satis innotescat, adjunxit, nec quidquam de ea aliunde habemus compertum.
SS. Daniëlis, Samuëlis, Angeli, Donni, Leonis, Nicolai & Ugolini in Lusitaniam translatorum hodie meminit Maurolycus. Nos de septem hisce Ordinis Minorum Martyribus agemus ad diem, quo in Martyrologio Romano hodierno celebrantur,	XIII Octobris.
S. Geraldum abstinentia, sanctitate & miraculorum gloria clarum hodie commemorant Dorgainus, Wionus, Ferrarius in generali suo Catalogo & Maurolycus; verum an recte eum vocant monachum? Cum Ferrarius & Wionus in Annotatis, quæ Geraldi annuntiationi subnectunt, Equilini Catalogi lib. 9 cap. 45 citent, palam est, eos agere de S. Geraldo, qui in Auriliacensi, cujus comes seu toparcha erat, fundo monasterium exstruxit. Anne autem hic exstiterit monachus, definiendum erit ex ejus Vita, a S. Odone, secundo Cluniacensi abbate, litteris mandata. Hanc e Bibliotheca Cluniacensi, in qua a col. 65 recensetur, depromptam Gallicoque idiomate donatam D. Compaing, Savenensis in diœcesi Tolosana pastor, decimo quinto seculi hujus anno typis Auriliacensibus vulgavit; e præfatione autem, quam ei præmisit, credendum apparet, Geraldum e vita hac mortali, contra ac Equilinus statuit, ad immortalem transiisse die, qua propterea de eo cum Bucelino aliisque nonnullis hagiologis erit agendum,	XIII Octobris.
S. Germanus eremita, qui in Arverniæ prioratu, abs illo nomen sortito, vitam eremiticam duxisse fertur, hodie ibidem coli in Ms., quæ penes nos exstat, notitia asseritur; ast cum pauca de Sancto illo hactenus habeamus comperta, futurumque forsan sit, ut temporis lapsu plura edoceamur, expedit enimvero, ut, seposita tantisper ista notitia, Mabillonium in Actis Benedictinis hic sequamur, ac proin ut de S. Germano non agamus ante diem, in quem cultus ejus ab auctore illo ibidem Sæc. 6, part. 2, pag. 209 in notula, huic subjecta, differtur,	XVI Octobris.
S. Troësii abbatis, qui plenus dierum migravit ad Dominum, memoria hodie Nivernis signatur in duobus Usuardinis apud Sollerium Auctariis, altero Victorino, reginæ Sueciæ altero; verum, cum hic Sanctus, qui aliter etiam Trojecius, Gallice Troé, vocatur, nobis hactenus parum sit notus, futurumque forsan Nivernensium hagiologorum opera sit, ut temporis lapsu notior evadat, præstat sane, ut de eo non agamus ante diem, quo a Castellano in Martyrologio Universali memoratur atque a Nivernensibus colitur,	XVII Octobris.
S. Pierius presbyter Alexandrinus hodie a Maurolyco & Galesinio, itemque in Mrl. Germanico, Canisii vulgo dicto, & a Ferrario in Generali Sanctorum Catalogo celebratur; verum de eo agemus ad diem, quo in Martyrologium Romanum hodiernum est illatus,	IV Novembris.
S. Victoriam virginem martyrem Marietta hodie refert in Tabula, Ecclesiasticæ suæ de omnibus Hispaniæ Sanctis Historiæ præsixa; verum, cum hujus deinde lib. 4, cap. 43, ubi de sancta illa Virgine tractat, fuisse eam gladio in S. Ursulæ Sociarumque martyrum consortio obtruncatam, affirmet, sitque de hisce a nobis die XXI Octobris cum Martyrologio Romano hodierno agendum, tum forsan major de S. Victoria lux affulgebit, poteritque proinde, si id fiat, commodius de ea agi ad diem, quo, ut Marietta loco cit. docet, corpus ejus, Colonia Agrippina in Hispaniam advectum, in cathedrali Burgensi ecclesia honorifice fuit depositum,	X Novemb.
Patricianum episcopum hodie in Scotia signat Ferrarius in generali Sanctorum Catalogo, idemque etiam facit in Menologio Scotico Dempsterus, notis litterariis adjectis pro se citans Breviarium Scoticum & Hectorem Boëtium; verum, etsi quidem hic Scotorum historicus Patricianum episcopum impense laudet, eumque beatissimo fine quievisse, Hist. Scoticæ lib. 8 sub finem affirmet, nihil tamen affert, unde elicias, eum cultu publico aut gaudere aut aliquando fuisse gavisum; nec scio, quale sit Breviarium Scoticum, quod a Dempstero laudatur. Certe in Sanctorum, e Scotico Aberdonensi Breviario acceptorum, Catalogo Ms., qui penes nos exstat, Patriciano locus non est, ut vel hinc de publico ejus cultu saltem dubitari non immerito queat. Quod si tamen hunc forsan sufficienter quis probarit, de Patriciano agi poterit ad diem, quo a Camerario celebratur ut Sanctus,	XXVIII Novembris.

DE S. PINITO EPISCOPO CNOSSI IN INSULA CRETA

CIRCA ANNUM CLXXX.

SYLLOGE.
Ætas & cultus.

Pinitus Episc. Conf. Gnossi in insula Creta (S.)

AUCTORE J. B. F.

Eusebius Pamphilus lib. 4 Historiæ Ecclesiasticæ late prosequitur, quæ sub imperio M. Aurelii Antonini cum fratre suo L. Ælio Vero regnantis, [Antiqua Sancti memoria apud Eusebium] id est, ab anno 161 ad annum 180, evenerunt memoratu digna; & cap. 21 de Scriptoribus Ecclesiasticis, qui tunc floruerunt, ista habet: Iisdem temporibus in Ecclesia floruit Hegesippus, de quo egimus VII Aprilis, & Dionysius Corinthiorum episcopus, cujus virtutes & Acta elucubrata sunt in nostro Opere ad diem VIII Aprilis, Pinytus quoque Cretensium episcopus, Philippus præterea & Apollinaris ac Melito: Misanus etiam & Modestus, ac potissimum Iræneus *. Quorum omnium libri, sinceram Apostolicæ traditionis ac veræ fidei doctrinam continentes, ad nos usque pervenerunt. Sequentibus capitibus de singulis seorsum agit Eusebius, ac cap. 23, ubi de S. Dionysii epistolis tractat, has inter unam ad S. Pinitum Cnossi episcopum missam, hujusque ad S. Dionysium responsum recenset, cujus verba hic transcribo: In eodem volumine continetur etiam epistola ad Gnossios, in qua Pinytum ecclesiæ illius episcopum monet, ne grave onus castitatis fratrum cervicibus tamquam necessarium imponat, sed ejus, quæ in plerisque hominibus inest, infirmitatis rationem habeat. Cui epistolæ respondens postea Pinytus, admiratione quidem ac laudibus effert inprimis Dionysium; sed tamen hortatur, ut solidiorem cibum tandem impertiat, &, transmissis iterum perfectioris doctrinæ litteris, plebem sibi commissam alere velit: ne forte lacteis sermonibus perpetuo innutriti homines, in insantili quadam disciplina paulatim consenescant. Quæ quidem epistola & rectam Pinyti fidem & sollicitudinem de profectu plebis ipsi commissæ, eloquentiam quoque & peritiam rerum divinarum, velut tabella quadam picta, egregie commonstrat.

[2] [& martyrologos.] Hunc sanctum Cnossiæ urbis, quondam regiæ (de qua videndus Strabo Geographiæ lib. 10) nunc destructæ, Antistitem ad diem X Octobris martyrologi celebrant, ac inprimis Romanum parvum Martyrologium, cujus annuntiationem hic accipe: In Creta, Pinyti inter episcopos nobilissimi. Cum eodem fere elogio ejus indicavere natalem Ado & Usuardus. In Martyrologio vero hodierno Romano exornatur hoc encomio: In Creta insula beati Piniti inter episcopos nobilissimi; hic Gnossiæ urbis Episcopus sub Marco Antonio Vero & Lucio Aurelio Commodo floruit, & in scriptis suis, velut in quodam speculo, viventem sui reliquit imaginem. Quæ phrasi simili aut aliquantum alia referuntur apud Maurolycum, Felicium, Ghinium, Galesinium, Canisium & in nonnullis Mss. Atque hæc pauca de Sancto nostro potui reperire: reliqua vero, quæ nobilissimum Gnossi Præsulem scripsisse, tradunt Eusebius & jam laudati martyrologi, inter deperdita recensentur.

[Annotata]

* Irenæus

DE SS. EUSEBIO, ERACLIO, DIONYSIO, SEPTIMO SEU SEPTIMA AUT SEPTIMIA, SECUNDA ET SALSA MM. IN AFRICA.

SEC. I AUT ALIQUO E TRIBUS SEQQ.

EX MARTYROLOGIIS.

Eusebius, M. in Africa (S.)
Eraclius seu Heraclius, M. in Africa (S.)
Dionysius, M. in Africa (S.)
Septimus seu Septima aut Septimia, M. in Africa (S.)
Secunda, M. in Africa (S.)
Salsa M. in Africa (S.)

AUCTORE C. B.

Sex Martyres, in titulo hic propositi, qui omnes hodie, si Septimum seu Septimam aut Septimiam exceperis, [Sancti, qui, etsi etiam heri annuntiati, ad hunc diem spectant,] in Epternacensi apud Florentinium Hieronymiano apographo absque aliis, de quibus infra sumus acturi, incerti loci Martyribus annuntiantur, heri etiam, hisce additis, nec Septima seu Septimo omisso, in eodem Epternacensi apographo ita recensentur: Africæ (alia Hieronymiana apographa habent In Africa) Eusebi, Eradi, Dionysii, Septimæ, Secundæ, Salsæ. Ast, cum in omnibus prorsus aliis Hieronymianis Fastis, a quibus Martyres isti aut partim aut omnes referuntur, hodie dumtaxat id fiat, heri eos, uti etiam jam dictos, cum & hi in omnibus aliis Hieronymianis Fastis aut partim aut omnes hodie dumtaxat referantur, loci incerti Martyres loco non suo in Epternacensi apographo memorari atque ad hunc diem pertinere, Florentinius in Notis recte observat. Atque id quidem certum apparet, uti etiam non tantum Dionysium, qui in omnibus Hieronymianis codicibus non contractis hodie signatur, verum etiam Eusebium hodiernis Africanis Martyribus in Epternacensi apographo recte accenseri; etsi enim hic nec in majori, quod Florentinius in Notis suppeditat, Corbeiensi apographo, nec in vetustissimo apud Dacherium, quod S. Hieronymi nomine insignitur, Martyrologio inveniatur, in ipso tamen etiam Hieronymiano Florentinii textu, in Gellonensi apud Dacherium apographo ac denique apud Marteneum tom. 3 Anecdot. in Martyrologio, annis circiter mille sub S. Hieronymi nomine compacto, reliquis omnibus, de quibus hic, Martyribus, veluti horum dux & antesignanus, præponitur.

[2] At vero in dicto Florentinii textu legitur: In Africa Eusebii, [partimquo aliter in Florentinii textu, aliter in Epternacensi apographo efferantur,] Eraclii, Dionisi, Septimi, Sciendi, Salsi; hinc autem dubitari potest, primo quidem an cum hoc Hieronymiano apographo Eraclius, an contra cum Epternacensi Eradius vocandus sit, qui secundo hic numeratur inter Martyres Africanos loco; deinde vero, virilisne, an contra feminei sexus, qui tres horum posteriores sunt, aliterque in Epternacensi apographo, quam in Florentinii textu scribuntur, exstiterint. Ast cum figura, quæ ex littera l, inferne cum littera c conjuncta, exsurgit, ad figuram litteræ d quam proxime accedat, facillime fieri potest, ut littera d seu potius hujus partes, si inferne haud satis connectantur, pro litteris c & l, aut contra ut hæ, si inferne altera cum altera propemodum conjungatur, pro littera d accipiantur; postremum autem, quod nominis Heraclii seu Eraclii littera l in Ms., quod librarius describebat, inferne cum littera c propemodum esset conjuncta, fuerit verosimillime hic factum. Ita autumo, non tantum quod Heraclii nomen admodum vulgare sit, verum etiam, ac præsertim quidem, quod in plerisque Hieronymianis apographis, ab Epternacensi distinctis, non Eradi seu Eradii, sed Eracli seu Heraclii legatur. Hinc porro jam fit, ut, cum pariter in plerisque Hieronymianis codicibus, non Sciendi & Salsi, uti in relato Florentinii textu fit, sed Secundæ & Salsæ legatur, nominibus hisce non viros, sed mulieres designari opiner, utque præterea, cum Septimi non minus sæpe, quam Septimæ aut Septimiæ in Hieronymianis codicibus occurrat, nondum etiam, re licet studiose discussa, virne, an mulier nomine isto designetur, determinare queam, meumque idcirco de modo, quo id exarandum sit, dubium in titulo indicarim.

[3] Atque hæc ex Hieronymianis apographis non contractis jam dicta de sexu nominibusque Africanorum nostrorum Martyrum sufficiant. [contractioribus etiam Hieronymianis aliisque recentioribus] Aliquot porro ex his in contractioribus etiam apud Sollerium codicibus inveniuntur. In Richenoviensi quinque sic memorantur: In Africa Eusebii, Eraclii, Dionisii, Secundæ, Septimi. In Augustano itemque in Labbeano quatuor dumtaxat recensentur, sed iis, quod & in supra laudatis Gellonensi apud Dacherium & vetustissimo apud Marteneum Martyrologiis fit, mox duo tresve adduntur alii, e sequenti in codicibus non contractis classe perperam accepti, vocibus interim & alibi, quæ in hisce post Martyres nostros reperiuntur, hosque seorsum ab aliis, qui sequuntur, passos indicant, omissis. Ceterum, ut jam adductis codicibus contractioribus breviorem etiam, qui & ipse a Sollerio exhibetur, Corbeiensem adjungam, in hoc ita habetur: In Africa Eradi, Dionysii, Septimiæ. De omnibus porro & singulis hisce tribus, imo & de aliis itidem tribus supra memoratis Africanis Martyribus silent omnes, qui VIII & IX seculo floruerunt, martyrologi; at non similiter omnes, qui aliqua deinde horum Martyrologiis addidere. Apud nos ante tom. 2 Martii in Barberiniano Bedæ Auctario legitur: In Africa natale SS. Eusebii, Eraclii, Dionysii. Accedit Additionum soluta oratione ad Wandelbertum auctor. Hic sic habet: In Africa Eusebii, Heracli. Grevenus & qui Florarium nostrum Ms. concinnavit, duos hosce Martyres pariter memorant; sed & ipsi, eadem, quam mox carpsi, agendi ratione servata, perperam cum eis conjungunt S. Venustum, alterius classis martyrem, continuo cum aliis, ad hanc spectantibus, infra hic dandum.

[4] [Fastis sacris partim exstant inserti.] Atque ita quidem duo hi hagiologi; Galesinius porro, qui hic denique etiam memorandus venit, annuntiationem adhibet hujusmodi: In Africa sanctorum martyrum Euboraci, Eusebii, Sereni & Probi; ita autem non unum dumtaxat, ut isti, sed duos alterius classis Martyres, quorum alter Probus cum Tharaco & Andronico in Cilicia, alter Serenus cum pluribus aliis, ut mox infra videbimus, loco incerto est passus, cum duobus classis, de qua hic agimus, Martyribus Heraclio & Eusebio, aut certe cum horum posteriori perperam pariter conjungit. Ac primum quidem fecerit, si pro Heraclio seu Eraclio, ut Florentinius in Notis suis suspicatus est, Euboracum corrupte exararit, postremum vero, si forsan, cum vel ipse vel alius, quem ipse deinde fuerit secutus, sequentia isthæc verba, S. Paulini episcopi, Eboraci, Eusebii, Sereni & Probi, in Hieronymiano quopiam apographo legisset, nomen Eboraci seu Euboraci, quo ibidem designatur notissima Angliæ civitas, per errorem seu debitæ attentionis defectum, uti illos, qui S. Paulini, Eboracensis in Anglia archiepiscopi, annuntiationi Eubrachii confessoris memoriam in Usuardinis aliquot apud Sollerium auctariis adjecerunt, certo fecisse, in hodiernis Prætermissis jam vidimus, pro nomine martyris acceperit, huncque una cum Sereno & Probo, quod eos cum martyre Africano Eusebio conjungi videret, in Africa signarit. Utut sit, plura, quæ de sex nostris Africanis Martyribus dicam, haud invenio, cumque etiam præ monumentorum, quæ de iis tractent, penuria ne determinatum quidem, quo passi sint, seculum assignare queam, hinc supra in margine Sec. 1 aut aliquo e tribus seqq. adscripsi.

DE SS. CAITIO, QUINTASIO, SEPTIMINO SEU SEPTIMO, VENUSTO, BEATO, SECUNDO, DONATO, SERENO, CRESCENTIO, NICETIO, VITALE SEU NATALE, FIRMINO, ERACLIO SEU HERACLIO, ET EUSEBIO MM.

SEC. INCERTO.

EX MARTYROLOGIIS ET ANTIQUISSIMO KALENDARIO CARTHAGINENSI.

Caitius, Martyr (S.)
Quintasius, Martyr (S.)
Septiminus seu Septimus, Martyr (S.)
Venustus, Martyr (S.)
Beatus, Martyr (S.)
Secundus, Martyr (S.)
Donatus, Martyr (S.)
Serenus, Martyr (S.)
Crescentius, Martyr (S.)
Nicetius, Martyr (S.)
Vitalis seu Natalis, Martyr (S.)
Firminus, Martyr (S.)
Eraclius seu Heraclius, Martyr (S.)
Eusebius Martyr (S.)

AUCTORE C. B.

Corbeiense apud Florentinium in Notis Hieronymianum apographum hodie post sex, [Sancti, in quorum annuntiatione ab Hieronymianis hic memoratis Epternacense] de quibus jam actum, Africanos martyres duo isthæc vocabula Et alibi, quibus non eodem, quo hi, loco passi esse, quos subdit, Martyres alii indicantur, mox ponit ac ita prosequitur: Caiti, Quintasi, Septimi, Venusti, Beati, Secundi, Donati, Sereni, Crescenti, Taraci, Probi, Andronici, Niceti, Natalis, Firmini, Heracli, Cassi, Eusebi, Florenti, Victoris. Corbeiensi ad amussim consonat vetustissimum apud Dacherium, quod S. Hieronymi nomine insignitur, Martyrologium. Nec abs hoc & Corbeiensi Florentinii textus seu Lucense apographum, si modicum quantum ad modum, quo nomina aliquot aliter in hoc, quam in illis, efferuntur, discrimen exceperis, multum dissentit, utpote post Martyres in Africa annuntiatos sic habens: Et alibi Caiti. Quintasi. Septimini. Venusti. Beati. Secundi. Dontai. Serene. Criscenti. Taraci. Probi. Andronici. Niceti. Vitalis. Firmini. Eracli. Cassi. Eusebi. Florenti. Victoris. Ast Epternacense antiquissimum a tribus hisce jam adductis apographis nonnihil discrepat: præterquam enim quod Martyrum incerti loci classem, quam hæc hodie annuntiationibus modo datis memorant, perperam heri, ut mox in Martyribus Africanis monui, recenseat, Probum, qui in illis annuntiationibus Andronico præponitur, omittit, Victorique, qui in iisdem annuntiationibus locum ultimum occupat, Jocundum substituit; qua quidem in re hic illud, quod solum sit, sequendum haud duxi.

[2] Adhæc has voces & alibi post Eraclium repetit, [discrepat, ob rationem hic allegatam seorsum ab aliis dantur,] itaque martyres, quos mox subdit, non eodem, quo idem Eraclius cum aliis ei præmissis martyribus, passos esse loco, significat. Neque vero postremo hoc in capite carpendum videtur. Utut tamen sit, certe equidem e Martyribus, quos Eraclio præmittit, duo ut minimum, Tarachus nimirum & Andronicus, alio prorsus loco, quam Cassius & Florentius, quos eidem Eraclio subjungit, sunt passi. Hi enim, uti infra hoc ipso die in Martyribus, Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia passis, videbitur, una cum Victore in Germania; illi vero seu Tarachus & Andronicus, uti ex eorum Actis, ad diem proxime sequentem, quo in Martyrologio Romano memorantur, Operi nostro inserendis, constat, una cum Probo in Cilicia vitæ suæ cursum, fuso pro Christo sanguine, consummarunt. Hinc porro jam consequitur, ut, quibus locis sex illi martyres, Tarachus videlicet, Probus, Andronicus, Cassius, Florentius & Victor, passi sint, habeamus compertum: cum autem id ita sit, locumque contra, quo Martyres quatuordecim, supra in titulo propositi, martyrium subierint, penitus ignoremus, vel idcirco de hisce solis, utpote distinctam incerti loci Martyrum classem, quæ propterea nec sex illos, utut cum istis quatuordecim in Florentinii textu, in vetustissimo Dacherii & in Corbeiensi apographo conjunctos, complectatur, constituentibus, seorsum hic agimus. Ast ut plerumque alias, dum de Martyribus, sola fere Hieronymianorum codicum ope notis, tractatur, evenire solet, ita etiam hic, quæ de quatuordecim nostris Martyribus dicamus, ægre invenimus.

[3] [nonnullisque de modo, quo vocandi sinc aliqui, præmissis,] Etenim eorum martyrii non tantum palæstra, sed & epocha in obscuro est, tantumque abest, ut, quæ gesserunt, vel utcumque sint nota, ut ne modus quidem, quo quorumdam efferenda sint nomina, sat certo innotescat. Interim, etsi Nicetæ & Firminæ in Epternacensi Hieronymiano apographo legatur, aliis tamen, in quibus Niceti & Firmini invenitur, Hieronymianis omnibus apographis potius, quam uni Epternacensi, adhærendum putavi; quamvis autem Serene seu Serenæ non tantum in Epternacensi, sed & in Gellonensi apud Dacherium apographo ac in ipso Florentinii textu occurrat, alia tamen, in quibus Sereni habetur, Hieronymiana apographa numero plura sunt nec autoritate inferiora, hincque ea, quibus etiam Galesinius & additiones, soluta oratione ad Wandelbertum factæ, suffragantur, sic sum secutus, ut duorum simul Martyrum, quorum alter tertium, alter undecimum quatuordecim inter, de quibus hic agimus, locum obtinet, nomina in titulo sub disjunctione expresserim, quod, quamvis quidem e geminis modis, quorum altero Septiminus & Vitalis, altero Septimus & Natalis duo isti Martyres vocantur, prior in Florentinii textu & in Epternacensi apographo fundetur, posterior tamen haustus sit e Corbeiensi apographo & vetustissimo apud Dacherium S. Hieronymi nomine insignito Martyrologio, quæ Epternacensi & Florentinii textui auctoritate & pondere vix cedunt. Hodie quidem Vitalis in aliquot Kalendariis etiam legitur, sed hæc tantæ auctoritatis non sunt, ut propterea Hieronymianos codices, in quibus Natalis scribitur, mendi insimulem, aliisque, in quibus habetur Vitalis, certo standum affirmem.

[4] Aliter loquendum censerem, si præterea, ut in duobus præfatis Hieronymianis apographis non contractis, [Fasti alii, quibus partim sunt inscripti,] ita etiam in aliquot contractis scriberetur Vitalis; verum hæc Vitalem seu Natalem nuspiam memorant, omissoque etiam Septimino seu Septimo, e quatuordecim nostris Martyribus paucos tantummodo recensent, Morbacense nimirum, quod apud Marteneum tom. 3 Anecdot. exstat, solum memorat Serenum; Augustanum autem apud Sollerium itemque Labbeanum, cum Sereno non nisi adhuc unum, Venustum videlicet, Africanis aliquot Martyribus, de quibus supra egimus, perperam immixtum, proponit, iisque, quod apud eumdem etiam Sollerium reperitur, Richenoviense, utut hic reliquis omnibus contractis copiosius, quatuor tantummodo alios, Beatum nempe, Secundum, Donatum & Crescentium, adjungit. Atque ita quidem Hieronymiana omnia apographa tum contracta, tum alia, quæ vel de uno e Martyribus, ad hanc, de qua hic agimus, classem spectantibus, loqui comperi, modo enumeravi; quod autem ad Bedam, Adonem aliosque, qui seculo VIII aut IX floruerunt, martyrologos jam pertinet, hi de nostris illis omnibus incerti loci Martyribus altum silent; at non itidem omnes, qui Martyrologia, abs illis contexta, post auxerunt.

[5] Certe apud nos ante tom. 2 Martii in Atrebatensi & Tornacensi Bedæ auctariis duo saltem ex illis, [recensentur, addito etiam Carthaginensi Kalendario,] Venustus nimirum & Crescentius, utut Africæ horum palæstra perperam adscripta, una cum S. Victore, alterius classis martyre, memorantur hoc modo: In Africa natale SS. Venusti, Crescenti & S. Victoris martyris. Accedunt Additiones ad Wandelbertum, soluta oratione factæ. Harum auctor statim atque Eusebium & Heraclium in Africa annuntiavit, subjungit: Et alibi Sereni & Crescenti, itaque simul binos hosce Martyres, non in Africa, sed alio in loco fuisse coronatos, cum Hieronymianis melioris notæ codicibus recte indicat. Grevenus & Florarii nostri Ms. auctor e quatuordecim nostris Martyribus saltem unum, Venustum nempe, qui hosce inter quartus censetur, hodie etiam commemorant; ast eum, utpote quem ab Eusebio & Eraclio, quos in Africa signant, vocibus & alibi interjectis haud sejungant, Africanum cum duobus supra relatis Hieronymianis codicibus contractis, Augustano nimirum & Labbeano, perperam faciunt. Duobus hisce recentioribus hagiologis addendus adhuc est Galesinius. Hic quidem non Venustum, sed pariter saltem unum e nostris Martyribus, Serenum nempe, qui octavum hosce inter locum tenet, hodie etiam celebrat, etsi interim eum & ipse eodem modo, quo illi Venustum, Africanum perperam faciat. A Martyrologiis, quibus hactenus inhæsimus, veniamus modo ad antiquissimum ecclesiæ Carthaginensis Kalendarium.

[6] Id, quod Mabillonius Observationibus a se illustratum tom. 3 Veterum Analect. editionis anni 1682 publici juris fecit, ac seculo septimo antiquius sub earum initium pronunciavit, [cui insertus est Quintasius, a nostro verosimillime haud diversus.] sic habet: VI Id. Oct. sancti Quintasi; in hunc autem monumenti istius certe vetustissimi locum laudatus Mabillonius sic observat: In eodem Hieronymi Martyrologio, vetustissimo scilicet Dacherii, in quo, ut statim dixit, III Kal. Octob. habetur: “Et alibi Januarii, Sosii &c.” VI Id. Octob. notatur inter alios Quintasius hoc modo: “In Africa Æraclii, Dionysii, &c. Et alibi Caiti, Quintasi &c”, cujus dies huic loco respondere videtur. Ita ille, sibi nimirum Quintasum seu Quintasium, Kalendario Carthaginensi hodie inscriptum, cum Quintasio, quem hodie pariter vetustissimum Dacherii aliaque, ut supra vidimus, Hieronymiana apographa non contracta celebrant, unum atque eumdem videri, non obscure indicans. Et vero, quod Mabillonio hac in re visum est, mihi etiam verosimillimum, imo prope certum, apparet; ut vix ac ne vix quidem ambigendum putem, quin etiam unus saltem e quatuordecim nostris loci incerti Martyribus in antiquissimo, de quo hic nobis sermo, Kalendario hodie memoretur. Nec obstat, quod Hieronymiana apographa Quintasium, quem celebrant, alio loco, quam in Africa, passum prodant; neque enim Kalendarium Carthaginense vel Quintasii, quem memorat, palæstram in Africa collocat, vel solos Martyres, ibidem passos, commemorat.

[7] [Eum ex episcopis homonymis, quos memorat, alterutrum] Quod si itaque, quæ ad Quintasium, Kalendario Carthaginensi hodie inscriptum, spectant, noverimus, ea simul, quæ ad Quintasium (Quintisium legit solum Epternacense) vetustissimo Dacherii aliisque supra relatis Hieronymianis apographis hodie insertum, pertinent, nos habere comperta, vix non indubitanter poterimus asserere. Atque hinc quidem modo non inepte sic argueris: Dictum ecclesiæ Carthaginensis Kalendarium hunc præfert titulum: Hic continentur dies nataliciorum Martyrum, & depositiones episcoporum, quos ecclesia Cartagenis anniversaria celebrant *; cum autem, uti hinc nemo non concludet, Kalendarii Carthaginensis Quintasius cultu seu festo annuo celebratus ab ecclesia Carthaginensi fuerit, consectarium fit, ut verosimillime eumdem etiam in hac honorem Hieronymianorum Quintasius, utpote a Kalendarii Carthaginensis Quintasio verosimillime, ut dixi, haud diversus, fuerit adeptus. Verum quis posterior hic Quintasius? Mabillonius post verba, supra ex ipso huc transcripta, ita prosequitur: Epistolæ Patrum Arelatensium, Silvestro Papæ datæ, complures subscribunt episcopi, quos inter non paucos ex Africa istuc convenisse, non dubium. His Quintasius accensetur, cujus sedes nobis incognita. Adhæc inter Mauritaniæ Cæsariensis episcopos, qui cum ceteris ab Hunnerico Carthaginem acciti sunt, Quintasius Mutecitanus locum habet.

[8] [suspicatur Mabillonius; quam quidem suspicionem merito, usi hic] Mabillonius ergo, uti ex his ejus verbis apparet, propendet, ut credat, Quintasium, Kalendario Carthaginensi hodie inscriptum, ac proin etiam Quintasium, in Hieronymianis apographis hodie pariter memoratum, alterutrum ex episcopis, quos hic memorat, exstitisse. Neque vero prorsus immerito scriptorem illum ita animo affectum pronuntiare ausim. Etsi enim in Carthaginensi, de quo hic, Kalendario præter episcopos, quos pro martyribus accipere præpositum iis Depositionis nomen haud cogit, non alii, quam Martyres, ut Kalendario isti præfixus moxque huc transcriptus titulus suadet, memorare videantur, ibidem tamen martyris nomen non tantum pro stricti nominis Martyribus, qui tormentis sibi pro fide inflictis sunt immortui, sed etiam pro iis, qui tormentis pro fide diu toleratis superstites in pace tandem quievere, accipitur, uti vel ex Felice Nolano, eidem Martyrologio ac Romano hodierno ad XIX Kalendas Februarii inscripto, qui certe, uti ad hunc diem in Opere nostro videre licet, tormentis sibi inflictis immortuus haud est, manifestum evadit. Jam vero, cum res ita habeat, est sane, cur merito, an Kalendarii Carthaginensis seu Hieronymianorum Quintasius cum alterutro ex episcopis homonymis, supra a Mabillonio memoratis, unus idemque haud sit, revocari saltem queat in dubium.

[9] Etenim, etsi quidem Patrum Arelatensium epistola, [adducta suadent,] Silvestro I Papæ data, cui cum aliis, ut Mabillonius ait, Quintasius, ignotæ sedis episcopus, subscripsit, anno 314, uti e Pagii in Baronium ad hunc annum Critica nemo non colliget, fuerit conscripta, nec post annum 313, quod tum diu pace gavisa fuerit Ecclesia, passum esse hunc episcopum, verosimile sit, fieri tamen potest, ut, Ecclesiam paulo ante id tempus Diocletiano ac Maximiano persequentibus, non paucas pro fide ærumnas pertulerit, iisque diu ac patienter toleratis superstes, post pacem Ecclesiæ redditam beato fine migrarit ad Dominum. Quod autem ad Quintasium, Mutecitanum episcopum, jam spectat, nec hunc invenio vitam terminasse martyrio, seu tormentis, quibus sit immortuus; verum, cum Catholicis Africæ episcopis, qui, ut Persecutionis Wandalicæ lib. 4 Victor Vitensis refert, ab Hunnerico, Wandalorum rege, acciti, Carthaginem pro reddenda fidei suæ ratione anno 484 venere, in Provinciarum & Civitatum Africæ Notitia accenseatur, fieri potest, ut etiam inter horum quadraginta sex, qui, eodem Victore teste, in Corsicam relegati tam fuerunt, locum habuerit, ibidemque post multas ærumnas, pro fide toleratas, diem extremum clauserit.

[10] Cum itaque, uti e jam dictis consequitur, factum esse queat, ut pro Martyribus, nomine isthoc in strictiori significatione haud accepto, habiti ab ecclesia Carthaginensi fuerint ambo episcopi, a Mabillonio supra memorati, enimvero, an horum alteruter non exstiterit S. Quintasius, [concepisse videtur; ast cum certo vera haud sit, tempus, quo Quintasius] Carthaginensi Kalendario hodie velut martyr inscriptus, dubitari non immerito potest. Ac ego quidem magis propendeo, ut de posteriori potius, quam de priori e duobus dictis episcopis dubium illud moveri posse opiner, quod, cum ille facile in Corsica, uti e jam dictis pronum est colligere, obiisse queat, haud difficulter isthæc opinio possit componi cum altera, qua Kalendarii Carthaginensis Quintasium unum atque eumdem puto cum Hieronymianorum apographorum Quintasio, qui alibi, quam in Africa, in hisce signatur. Ast erit fortassis etiam, qui idem dubium de Quintasio, incertæ sedis episcopo, moveri potius posse contendat, tum quod nihil omnino, quo minus hic alibi quoque quam in Africa passus seu mortuus credatur, impediat, tum quod Quintasius aliique incerti loci Martyres, qui cum eo hodie in antiquissimo apud Dacherium, quod S. Hieronymi nomine insignitur, Martyrologio supra plus semel jam laudato annuntiantur, prima huic manu, ut Ruinartius in suis in Africanæ ecclesiæ Notitiam Observationibus pag. 365 indicat, videantur fuisse inscripti, recentiorque sit Quintasius Mutecitanus, quam ut id in ipso locum habuisse facile credatur.

[11] [& qui cum co hic dantur, passi sint, manet incertum.] Utut res habeat, tempus equidem, quo Hieronymianorum Quintasius, utpote a Kalendarii Carthaginensis Quintasio, verosimillime, ut dictum est, haud diversus, mortuus sit aut passus, sat prope e tempore, quo secundum jam dicta præfati duo episcopi floruerint, determinari modo hic posset, si horum alterutrum non tantum existere potuisse, quod e jam dictis consequitur, sed & re etiam ipsa exstitisse Kalendarii Carthaginensis Quintasium, solide ac certo probari alicunde posset. Verum, cum id fieri haud queat, nihilque obstet, quo minus Quintasius alius, qui & Kalendario Carthaginensi & Hieronymianis apographis, pro Christo fuso alibi quam in Africa sanguine, meruerit inscribi, seculo 1 aut aliquo e tribus seqq. existere potuisse credatur, Quintasii nostri non magis, quam aliorum tredecim, quos cum eo hic dedimus, martyrum passionem seu obitum determinato seculo ausim innectere, hincque supra in margine Seculo incerto adscripsi.

[Annotata]

* Carthaginensis annuatim celebrat

DE SS. GEREONE ET ALIIS CCCXVIII; DE SS. VICTORE EJUSQUE SOCIIS: ITEM DE SS. CASSIO, FLORENTIO ET PLURIBUS ALIIS MARTYRIBUS, COLONIÆ AGRIPPINÆ ET IN EJUS VICINIA.

SUB DIOCLETIANO ET MAXIMIANO.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Gereon M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii CCCXVIII; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Victor M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Ejus Socii; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Cassius, M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Florentius M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii plures MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)

AUCTORE C. B.

§ I. Palæstræ diversæ, quas Sancti nacti sunt; cur de hisce omnibus simul hic agatur, & qualia sint, quæ edituri sumus, eorum Acta.

Martyres, in titulo hic propositi, qui an omnes exstiterint Thebæi, [S. Gereon & Socii Coloniæ Agrippinæ,] infra examinabitur, difficultates sane, ut hodie in Usuardo, a se illustrato, Sollerius observat, offerunt perquam implexas. Ut igitur in hisce utcumque enodandis ratione & via, ut convenit, procedam, de tribus diversis ad Rhenum urbibus, quarum quamque aliqui ex illis glorioso pro fide certamine illustrarunt, nonnulla præmitto. Primum hasce inter locum tenet Colonia Agrippina, omnibus passim adeo nota ac in Opere nostro, adductis, quæ ad illam illustrandam facerent, notitiis, tam sæpe memorata, ut necesse non sit, hic plura afferre, quo lectori notior evadat. Ibi porro SS. Gereonis Sociorumque ejus trecentorum decem & octo palæstra a Floro, Adone, Usuardo & aliis plerisque martyrologis hodie signatur, nec his, quibus etiam Martyrologium Romanum hodiernum consentit, refragandum apparet. Etsi enim campi, quos Gereon Sociique ejus fuso pro Christo sanguine, ut traditio juxta ac horum Acta num. 14 perhibent, rigarunt, intra ipsammet Coloniam siti haud sint, adeo tamen civitati celeberrimæ sunt vicini, ut, quod gestum in illis fuit, fuisse quodammodo in hac gestum reputari queat. Adhæc locus, quo, ut infra videbimus, sanctissimi isti Martyres, statim a martyrio in puteum projecti, sepulturam post nacti sunt, magnificaque modo ecclesia, a S. Gereone nomen sortita, conspicitur, haud procul a loco, quo sunt passi, fuit remotus, Coloniensibusque mœnibus nunc includitur. Hæc ex infra dicendis magis illucescent.

[2] Ad alteram modo e tribus hic memorandis urbibus, [S. Victor & Socii in Sanctensi. quod inde etiam, non vero,] ad quam S. Victor ejusque Socii martyrio coronati sunt, progrediamur. Hanc, quæ ab incolis Santen seu Zanten vocatur, Latine eruditi Sanctos, vulgus Xantum appellat. Ita in suis in Fortunati lib. 2 Notis pag. 45 Browerus; ex illa autem, quam, ut ait, Sanctensi oppido vulgus tribuit, appellatione ortum reor, ut quidam medio ævo aut nonnihil serius, qui præpostero antiquitatis amore abrepti vel ab ipsismet Troianis, in Germaniam post Troiæ excidium appulsis, vel certe a Francis, origine, ut fabula ferebat, Troianis, conditum fuisse Sanctense oppidum, temere credebant, nomen huic Xanti, cum Troia Minor in majoris excisæ memoriam nuncupatum primo a suis conditoribus fuisset, inditum post fuisse, perperam existimarint, a fluvio quodam, qui, ut comminiscebantur, Xantus, nomenclatione a cognomini Troados fluvio accepta, vocatus fuisset, oppidumque Sanctense olim alluisset. Otto Frisingensis, qui seculo XII floruit, in Chronico suo lib. 3, cap. 45 sic scribit: Victorem etiam cum CCCLX in urbe Troia, quæ nunc Xantis dicitur, interemerunt. Nec ab hoc chronographo hodie in Martyrologio suo dissentit Grevenus, utpote Victorem apud Troiam, quæ nunc (verba ejus sunt) Xanctis dicitur, passum affirmans; id autem, quod jam dixi, sese existimasse, Adolphus, dux Cliviæ, qui Ms. Sanclense, hic infra pluribus memorandum, seculo XV concinnavit, luculentissime omnium prodit.

[3] [ut Sanctenses quidam putasse videntur,] Etenim nonnulla primum, jam ab aliis conficta, de Priamo Funiore, Priami Magni Troianorum regis nepote, ejusque post Troianum excidium in Italiam, indeque, transmissis Alpibus, in Germaniam ad partes, Rheno vicinas, adventu in ista lucubratione sua præfatus, ita deinde in hac pag. 18 de eodem Funiore Priamo loquitur: Civitatem prægrandem ædificavit, quam Troiam Minorem, quæ nunc Xanctis a quodam fluvio ibidem quondam circumfluente dicitur, nuncupavit. Joannes Michaël vonder Ketten, monasterii S. Mariæ Floris Ordinis S. Birgittæ intra Calcariam Prior, infra adhuc memorandus, in epistola, ad Papebrochium anno 1692 die 7 Maii scripta, ita fere quantum ad substantiam memorat. Apud Virgilium lib. 3 Æneid. sequentibus hisce versibus:
Procedo & parvam Troiam simulataque magnis
Pergama & arentem Xanthi cognomine rivum
Agnosco, Scææque amplector limina portæ,
Æneas, cum in Epirum ad Helenum, qui ibidem urbi, a se post Troiæ excidium conditæ, Troiæ Parvæ fluvioque præterfluenti Xanthi nomen indiderat, appulisset, loquens inducitur; illos autem cum Sanctenses quidam antiqui, qui Francorum a Troianis originem credebant, legissent, occasionem hinc, ut suspicor, arripuere dicendi seu potius comminiscendi, oppidum suum vocari Xanthum, quod a Troianis fuisset conditum, quodque, cum hi illud Troiam Minorem fluviumque præterfluentem vocassent Xanthum, factum tandem temporis lapsu esset, ut a fluvio illo oppidum, priori nomine antiquato, nomenclationem accepisset Xanthi.

[4] Ita ille; verum quidquid sit de suspicione, quam vir de Museo nostro plus semel bene meritus hic suggerit, [a Xantho fluvio, qui id aliquando alluerit,] fluvius equidem, nomine Xanctis seu Xanthus, qui undis suis Sanctense oppidum rigarit, nuspiam vel apud geographos vel apud scriptores alios fide dignos memoratur, cumque id ita sit, factum esse, ut illud a fluvio hujusmodi nomen suum acceperit, quis credat? Purum ac putum commentum esse, Pighius in Hercule prodicio & post hunc Fleyus in Circ. Westph. Annal. pag. 269 affirmant. Nec est, quod præterea dicas, Troiæ equidem nomine antiquitus distinctum inveniri Sanctense oppidum, facileque adeo fieri posse, ut, quamvis non a fluvio Xantho, qui id aliquando alluerit, a cognomini tamen Troadis fluvio, a quo haud procul (adi Geograph. Antiq. tom. 2, pag. 37 Cellarium) abfuit Troia Major, appellationem Xanthi acceperit; etsi enim vere istud oppidum non tantum in Actis edendis num. 15 Troia, verum etiam in pluribus vetustis tum Latinis, tum vernaculis litteris, ibidem asservatis, Troia Minor, aut etiam, prout in suis Cliviæ Annalibus Teschenmacherus part. 1, pag. 21 ait, Francorum Troia vocetur, id tamen, ut nonnulli contendunt, Troiæ nomen traxit non a Troia Majori excisa, sed a colonia Romana, e cujus & vicinorum sibi Veterum Castrorum ruinis emerserit.

[5] Hæc enim, quæ apud Cluverium Germ. Antiq. lib. 2, [aut ab altero cognomini Troadis flumine,] pag. 90 in Antonini Itinerario Colonia Trajana appellatur, Rhenumque descendendo Veteribus subjicitur, ibidem apud eumdem Cluverium in Tabula Itineraria per errorem Colonia Trojana nuncupatur, hincque, ut volunt, est factum, ut, visa Tabula hujusmodi, Sanctenses quidam, sat etiam antiqui, qui oppidum suum aut a Troianis aut a Francis, origine Troianis, conditum jam credebant, minime id vel Coloniam Trojanam, vel Troiam Minorem vel Francorum etiam Troiam appellare dubitarint. Verum Coloniam Trajanam procul abfuisse a loco, quo modo situm est Sanctense oppidum, hocque adeo ex illius ruinis haud emersisse, Cluverius aliique contendunt; cum autem id ita sit nec eorum opinio videatur improbabilis, modo etiam, Sanctenses antiquos, qui oppidum suum aut Troiæ Minoris aut etiam Francorum Troiæ nomine distinxerant, nomenclationem isthanc non a Colonia Trajana, per errorem Troiana vocata, sed ab ipsamet Troia Majori seu, ut dux Adolphus in Ms. supra laudato pag. 51 & Helinandus in Actis edendis num. 15 loquuntur, a Majorum suorum sedibus repetiisse, concedamus, neutiquam tamen consequens hinc erit, ut Xanti nomen, quo a vulgo, ut Browerus ait, appellatur idem oppidum, a Xantho, Troadis fluvio, fuerit deductum. Ita arbitror, quod ne quidem Troia Major, etsi etiam fuerit haud procul abs hoc, ut jam dixi, sita, Xanthi uspiam nomine inveniatur distincta.

[6] Jam vero, cum res ita habeat, neque etiam, [nomen accepit, Cliviæ oppido,] ut jam supra ostendi, Sanctense oppidum a fluvio Xantho, qui id olim alluerit, nomenclationem suam sit sortitum, reliquum est, ut hæc a S. Victore ejusque Sociis, ibidem martyrium passis, sit repetenda. Atque hinc, uti e Miræo in Fastis Belgicis & e Fleyo in Circuli Westphalici Annalibus pag. 288 disco, in ecclesiæ Sanctensis vestibulo sequens etiam titulus seu inscriptio, Ad sanctos Martyres, olim legebatur. Porro e jam dictis ulterius modo consequitur, ut, quamvis etiam, non tantum a vulgo, ut Browerus censuisse videtur, sed & ab eruditis nonnullis ac inprimis a Baudrando in Geographia, Cliviorum prope Rhenum, de quo hic disputamus infraque adhuc § IV sermo recurret, oppidum Xanthi appellatione donetur, potiori tamen jure Sancti aut Sanctum sit vocandum, nisi, ut fert paræmia, errare cum multis, quam sapere cum paucis, hic etiam fortassis præstet. Ceterum loquendi modo minus stricto usus SS. Victoris & Sociorum ejus palæstram in vicinia Coloniæ Agrippinæ, etsi interim ab hac illa seu Sanctense oppidum duodecim ut minimum Septemtrionem versus milliaribus Germanicis absit, constitui: qua de re lectorem hic adhuc monuisse contentus ad ultimam e civitatibus hic memorandis, Bonnam nimirum, jam progredior.

[7] [ac demum SS. Cassius & Florentius, quos Veronæ in Hollandia] Hæc itaque, quæ Moguntiam inter & Coloniam Agrippinam Rheno adjacet, quatuorque a postrema hac civitate milliaribus Germanicis distat, sacro SS. Cassii, Florentii ac plurium aliorum sanguine, pro fide effuso, fuit rigata. Ita constans ac perpetua, cui non pauca mox allegandu suffragantur, fert traditio. Verum hanc falsam esse seu Cassium, Florentium ac eorum Socios nequaquam Bonnæ pro fide occubuisse, Miræus hodie in Fastis Belgicis & Burgundicis contendit; id autem facit, quod per Veronam, ubi in Martyrologio Romano, priusquam id Urbani VIII jussu corrigeretur, sanctissimi illi Martyres hodie annuntiabantur, non Bonnam, sed Veterem illam Veronam, olim ad Rhenum haud procul ab Alemaria, Hollandiæ oppido, sitam & Vrongeist nuncupatam, designari existimarit. Ac recte quidem, olim ad Rhenum seu potius fluentum e Rheno productum, in Hollandia Septemtrionali haud procul Alemaria opulentum, quod anno 1303 fuit excisum, exstitisse oppidum, nomine Veronam, ex Hadriano Junio & Suffrido Petro probat; ast ibi SS. Cassium & Florentium eorumque Socios martyrium subiisse, ex Actis hic edendis seu ex Helinando, qui hæc, ut infra videbimus, ex antiquioribus documentis conscripsit, neutiquam evincit. Etsi enim Helinandus, qui ad hoc præterea satis antiquus non est, sese per Veronam, ubi illos martyrio coronatos, num. 13 notat, designare Bonnam, nuspiam edicat, eum tamen ibi de Verona, Hollandiæ olim ad dictum fluentum oppido, haud posse intelligi, ex ordine, quem in rebus narrandis servat, fit perspicuum.

[8] [Miræus perperam collocat,] Etenim, hoc spectato, satellites, quos post legionis Thebææ cædem Agauno ad milites, ex hac adhuc superstites, trucidandos Maximianus misit, non adversum utique, sed secundum Rhenum sequendo instituere iter, idque facientes ad locum prius, quo mox Cassium & Florentium ac alios, quam Coloniam Agrippinam, ubi dein Gereonem ejusque Socios necarunt, pervenere; cum id autem, si Cassius & Florentius eorumque Socii Veronæ in Hollandia fuissent occisi, adstrui ab Helinando, veritate salva, haud potuisset, consectarium fit, ut, dum horum martyrium Veronæ collocat, de Verona Hollandiæ nun tantum non queat, sed & debeat de civitate altera, Rheni fontes inter & Coloniam Agrippinam sita, intelligi. Quod eum ita sit, nec præter Bonnam civitas alia, quæ Verona etiam fuerit vocata, Rheni fontes inter & Coloniam Agrippinam reperiatur, nihil superest, quam ut de Bonna, ubi SS. Florentius & Cassius eorumque Socii pro fide occubuisse passim creduntur, Helinandum intelligamus.

[9] Reponet quidem forsan non nemo, nec Bonnam Veronæ nomine ab antiquis auctoribus donari, [Bonnæ ad Rhenum, quæ etiam,] itaque dumtaxat ex inscitia nominatam fuisse a quibusdam sequioris ætatis librariis, qui, cum antiquam Historiam, qud S. Ursulæ Sociarumque ejus profectio e Britannia insula pertexitur, legissent ac ex illa, hasce hinc solventes Veronam vi tempestatum fuisse appulsas, intellexissent, nec Veronam aliam, quam Italicam, nossent, absurdum, quod referri videbant, rati sunt, hincque pro Verona Bonnam supposuere; verum nullam prorsus S. Ursulæ ejusque Sociarum antiquam Historiam vel Bonnæ vel Veronæ meminisse, Crombachius, qui rem sane diligentissime examinarat, in suis Ursulanis Vindiciis tom 1, lib. 2, cap. XV docet; etsi autem Bonna nec a Tacito, nec ab Ammiano Marcellino, nec denique ab ullo alio primariæ antiquitatis scriptore Verona nuncupetur, hoc tamen ei nomen uno aut altero post scriptorum illorum ætatem seculo attributum haud fuisse, pro certo quis asserat? Eorum quidem, qui Bonnam ad Rhenum aliquando dictam tradunt Veronam, falsa esse testimonia, Cluverius Germ. Antiq. lib. 2, pag. 82 affirmat. Ast, an recte? Quum jam inde, inquit, a Neronis principatu eodem (Bonna scilicet) adpellata sit vocabulo, quo nunc etiam; quis credat, medio inter hæc-sæculo aliud eam habuisse nomen?

[10] Ita ille; verum an quod hic vult, certo est amplectendum? Ita equidem mihi haud apparet, [ut probatur, seculo XI] ast, utcumque res habeat, Bonna equidem sec. XI ac seqq. vocata etiam fuit Verona. Id e jam nunc dicendis patescet. Apud Surium die IV Decembris in S. Annonis, Coloniensis archiepiscopi, Vita, seculo XI conscripta, lib. 1, cap. 21 legitur: Duobus quoque peregrinis … apud Veronam, quæ etiam Bonna dicitur, hospitantibus apparuit in visu magnæ claritatis scala: ne vero textus hujus verba, quæ huc faciunt, fuisse forsan in codicem, qui Surio præluxit, a posterioris ævi interpolatore intrusa, suspiceris, in dicta S. Annonis Vita lib. 2, cap. 19 narratur etiam miraculum, in homine Bonnæ habitanti patratum, quod, quamvis quidem Surius, qui eo loco primævum auctoris stylum phrasesque mutavit, sine ulla Veronæ mentione recenseat, in altero tamen Vitæ ejusdem exemplari, quod codex noster OMS. 12 sub finem exhibet, diserte id homini, in Verona, quæ dicitur Bonna, habitanti, accidisse asseritur. Bonnam itaque seculo XI dictam etiam fuisse Veronam, quis adhuc, viso isthoc Vitæ Annonianæ testimonio, eat inficias?

[11] Quod autem ad secula sequentia jam spectat, [ac post Verona fuit vocata, palæstram] alteri e duobus monumentis lapideis, quibus sex e SS. Cassii & Florentii societate Martyrum ossa in collegiata Bonnensi ecclesia includuntur, aut certe ante iconoclasticum hæreticorum sec. XVI furorem erant inclusa, sequentes hi duo versus,

Hæc socium sacræ me clusit * petra cohortis,

Quam, Verona, tibi vasta Thebæa dedit, haud serius quam anno 1166 fuerant inscripti. Ita litterarum, quas Joannes Hartmannus, ecclesiæ Bonnensis decanus, ad Miræum post visos hujus Fastos Belgicos anno 1622 Bonna dedit, excerptum, cum Rosweydo communicatum ac penes nos exstans, me docet, uti etiam in Engelberti Secundi, qui anno 1274 obiit, aliorumque aliquot posteriorum Coloniensium archiepiscoporum sepulcralibus inscriptionibus Veronæ nomine distingui. Atque hæc, e quibus Bonnam non modo sec. XI, XII & XIII, sed & duobus proxime seqq. appellatam etiam fuisse Veronam, non immerito æstimes, verosimillime aut partim, aut omnia Grevenus & Molanus habuerint perspecta, hincque, cum SS. Cassii & Florentii cum Sociis martyrium Veronæ ab Helinando collocari conspicerent, illos hac in urbe, additione explicativa, Quæ & Bonna dicitur aut Quæ Vulgo Bonna dicitur, adjecta, hodie in Martyrologiis suis sec. XVI editis annuntiare haud formidarint.

[12] [sunt adepti; etsi autem ita] Neque vero etiam absque additione hujusmodi illos ab Helinando in Actis & a Petro in Catal. lib. 9, cap. 46 Veronæ, seu, ut a posteriori hoc auctore etiam scribitur, Beronæ perperam consignari, cum Baronio in hodiernis in Martyrologium Romanum Notis pro certo, consideratis omnibus, quæ jam allegavi, asseverare ausim, præsertim cum & Helinandus & Petrus, Veronam seu Beronam, de qua loquuntur, ad Rhenum sitam fuisse, adjungant, narrationisque ordine a Verona Hollandiæ sat etiam distinguant. Verum, etsi ita animo comparatus sim, hæc tamen verba Verona, quæ nunc Bonna dicitur, a Surio hodie Sanctorum nostrorum Actis in margine adscripta, approbare haud queo; iis enim, Bonnensem urbem fuisse Veronam prius, quam Bonnam appellatam, non obscure absque ullo antiquitatis testimonio indicatur; cum autem id ita sit, possitque insuper, an vel jam tum, cum Cassius & Florentius passi sunt, Veronæ etiam nomine Bonna venerit, haud immerito, uti e jam supra allegatis nemo non intelliget, revocari in dubium, melius etiam facere reor scriptores, qui illorum cum Sociis martyrium, non Veronæ seu Beronæ, sed Bonnæ simpliciter collocant. Ast, utcumque hæc habeant, Bonnæ equidem seu prope Bonnam, quod hic eodem recidit, Cassium & Florentium cum Sociis suis subiisse martyrium, vel ex eo liquet, quod ibidem, uti infra videbimus, in collegiata abs ipsis nuncupata ecclesia omnia eorum ossa, paucis dumtaxat exceptis, hodieque asserventur, nec eo umquam vel Verona Hollandiæ, vel aliunde allata fuisse inveniantur.

[13] [locis diversis passi sint, hic tamen ob Acta communia simul dantur.] Accedit, illorum palæstram non alibi, quam Bonnæ, collocari ab omnibus, si Miræum, a quo, ut supra vidimus, Veronæ in Hollandia signatur, & nonnullos alios martyrologos, præsertim classicos, a quibus vel subticetur vel haud sat distincte exprimitur, exceperis. Verum, cum res ita habeat, ac proin, uti e jam dictis consequitur, alio loco Cassius & Florentius cum aliis pluribus, alio loco Gereon cum Sociis suis alioque item Victor cum suis alioque item Victor cum suis passi sint, ut quid tamen hosce nostros Martyres hic omnes simul, utut etiam tribus diversis annuntiationibus in tres diversas quodammodo classes in Fastis sacris divisos invicemque sejunctos, in uno ac solo de rebus, ad harum singulas spectantibus, Commentario conjungimus? Ita hic contra morem, a nobis servari similibus in casibus solitum, procedendum duxi, tum quod, quæ ad eosdem nostros Martyres spectant, tam arcte sint connexa, ut qui de horum uno alterove agit, is quodammodo de reliquis omnibus simul agere non raro compellatur; tum quod fortissimi isti Pugiles Acta habeant communia, seu in quibus de hisce omnibus, Gereone nimirum, Victore, Cassio, Florentio eorumque Sociis conjunctim tractatur.

[14] Hæc, quæ hodie apud Surium exstant, ac, [Hæc Elinandum, qui sec. XIII floruit, habent auctorem;] ut Tillemontius tom. 4 Monument. Eccles. pag. 429 observat, sermonis, festiva Martyrum nostrorum luce in ipsamet Coloniensi urbe habiti, speciem præferunt, Helinandum, Frigidi-Montis (Gallice Froimont) Ordinis Cisterciensis in diœcesi Bellovacensi monachum, habent auctorem. Ita Vossius de Historicis Latinis lib. 2, cap. 55, pag. 445, Dupinus in Auctoribus Eccles., Loiselius in Monumentis Bellov. pag. 202 aliique affirmant, ea verosimillime ratione ducti, quod Vincentius Bellovacensis, Helinando æqualis aut certe suppar, ex Actis illis in Spec. Hist. lib. 12, cap. 4, pag. 457 multa de verbo ad verbum transcribat, hæque Helinando diserte attribuat. Porro hic scriptor, qui ab aliis etiam Helmandus, Elinandus aut Helmundus vocatur, annoque 1020 claruisse a Trithemio de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti lib. 2, cap. 123 perperam asseritur, seculo demum duodecimo ac ineunte tertio decimo floruit, uti manifestum evadit ex iis, quæ de eo Vincentius Bellovacensis mox laudatus in suo, quod anno 1244 absolvit, Spec. Hist. lib. 29, cap. 108, Carolus de Visch in Bibliotheca Cisterciensi pag. 141, Tissierus in Bibliotheca itidem Cisterciensi tom. 7, pag. 73 ac demum etiam Henriquez in Menologio Cisterciensi ad tertium Februarii diem memoriæ produnt; cum autem res ita habeat, multisque proinde seculis a Martyrum nostrorum, qui, ut infra videbimus, sub Diocletiano ac Maximiano passi sunt, ætate Helinandus abfuerit, merito enimvero vel hinc fit, ut quæ de illorum martyrio adjunctisque id comitatis in litteras misit, haud multum auctoritatis ac fidei apud censores, minus etiam severos, inveniant.

[15] Ambigendum quidem non apparet, quin Helinandus, [etsi autem ex Actis antiquioribus, quæ,] qui, aliis adhuc lucubrationibus, a se elaboratis, clarus, morum etiam ac vitæ probitate, uti vel ex Opere nostro ad tertiam Februarii diem in Prætermissis palam fit, exstitit illustris, e monumentis antiquioribus aut omnia aut saltem præcipua, quæ de Martyribus nostris memorat, deprompserit; verum anne hæc ipsa sat etiam, quo fidem certam atque indubitatam facerent, fuerunt antiqua? Exstant quidem etiam apud Mombritium tom. 1, pag. 218 versa breviora quæpiam Sanctorum nostrorum Acta; verum hæc, utpote nihil, quod in Actis Helinandæis non contineatur, complectentia, dumtaxat esse videntur ipsamet Helinandi Acta, in compendium, prologo & epilogo rescissis, contracta. Quod si itaque antiquiora quæpiam, quæ de rebus, ab Helinando narratis, fidem facere nata exstiterint, Martyrum nostrorum Acta scriptori isti vere præluxerint, oportet sane, ut a Mombritianis fuerint distincta. Et vero quæpiam saltem Sanctorum nostrorum aut, si mavis, S. Gereonis Acta, a Mombritianis distincta, quæ fuerint Helinandæis antiquiora, olim exstitisse, e S. Norberti apud nos ad VI Junii diem Vita, haud diu, ut ibidem docuimus, post Sancti hujus mortem, ac proin, cum hæc anno 1134 evenerit, ante Helinandi ætatem conscripta, concludendum apparet.

[16] [uti ex hic allegatis apparet, olim exstiterint,] In hac enim sec. XII lucubratione, num. 49 circa medium, ubi de corpore, quod a S. Norberto Coloniæ Agrippinæ in Gereonæa ecclesia anno 1121 fuit inventum, indicioque, quo id S. Gereonis a pluribus fuit creditum, sermo instituitur, sequentia isthæc occurrunt verba: Et ne quis dubitet, ipsum (inventum scilicet corpus) S. Gereonis non esse, sciat pro certo, verum agnitionis ejus fuisse indicium, quod de morte & martyrio ejus legebatur, quod pars capitis, & non totum caput esset abscissum. Quæpiam itaque, uti ex his Vitæ Norbertinæ verbis, simulque e jam supra de hac allegatis apparet, olim exstiterint Martyrum nostrorum aut saltem S. Gereonis Acta, verosimillime, si non multo citius, aliquamdiu saltem ante sec. XII conscripta ac proin Helinandæis antiquiora; verum, anne illa Helinando præluxere? Id enimvero mihi haud apparet, imo contra, cum mortem (verba, e S. Norberti Vita mox relata, videsis) S. Gereoni, capite dimidio abscisso, fuisse illatam, tradant, id saltem, quod nihil simile Helinandus prodat, scriptori huic illa haud præluxisse, qualicumque argumento est.

[17] [haud multum fidei acquirant, hic tamen edentur,] Nec, etsi secus foret, Actaque illa præluxisse Helinando, omnino etiam haberetur compertum, multum inde auctoritatis ac fidei, quod, quo tempore, qua fide & a quo scripta illa sint, adhuc lateret, accederet ad Acta, quæ Helinandus contexuit. Quod cum ita sit, hæc sane, utpote ipsamet, ut supra ostendi, auctorem, longissimo temporis spatio a rebus, de quibus agunt, remotum, habentia, exiguo dumtaxat in pretio sunt habenda. Verum, etsi sic habeat, ea tamen, quod meliora haud suppetant, in capita ac numeros pro more nostro divisa notisque subjectis, ubi id fuerit necesse, illustrata, e codice nostro PMS. 159, facta hujus cum editis a Surio & Ms. Audomarensi collatione, ad Commentarii hujus calcem recudam; etsi autem Mombritiana, quorum supra notitiam dedi, Martyrum nostrorum Acta pariter recudere, quod, ut supra dixi, Helinandæorum dumtaxat sint compendium, visum haud sit, ea tamen, sicubi forsan id expedire judicaro, in Commentarii hujus decursu adhibiturus etiam sum.

[18] [nec quæ in Lucubrationis, de cujus auctore,] Nec velut prorsus inutilem negligam membranaceum, ut in titulo vocatur, antiquæ capituli & ecclesiæ S. Victoris oppidi Sanctensis bibliothecæ librum, jam supra a me sub Ms. Sanctensis nomine citatum, itaque deinceps, ut brevitati studeam, infra etiam, quotiescumque id res tulerit, citandum. Hic, quem anno 1692 a se descriptum Joannes Michaël vonder-Ketten supra laudatus ad Papebrochium nostrum misit, auctorem habet Adolphum, primum e Cliviæ comite regionis ejusdem ducem. Ita hic ipsemet, libri illius seu lucubrationis, quam hic complectitur, pag. XI, me docet, mox etiam compendio exponens, quænam in isthac, cui scribendæ, ut pag. 21 indicat, anno 1420 operam dabat, præstiterit. Ea, ut, quo loco habendum sit Opusculum, patescat, lectori ob oculos pono. Auctor perquam illustris, qui velut princeps numeris omnibus absolutus a Teschenmachero in Cliviæ Annal. part. 2, sect. 2 laudatur, in prima e partibus quinis, in quas Opus suum partitur, nonnullorum de origine, quam Franci a Troianis trahant, nominibusque, quæ hi Sanctensi oppido indiderint, commenta amplexus, quadringentis ac quinquaginta quatuor id annis ante Romam conditum statuit; quod sane nemo admittat.

[19] Ast, quæ in reliquis Operis sui partibus memorat, [argumento] proponamus. In secunda mox SS. Mauritii Sociorumque Thebæorum MM., de quibus apud nos ad diem XXII Septembris jam actum, ac dein SS. Victoris, Gereonis, Cassii, Florentii Sociorumque item MM., quorum pars, in oppido illo martyrium subiit, Passiones, sub Diocletiano & Maximiano toleratas, prolixe exponit; in tertia non pauca, quæ ad Constantinum Magnum imperatorem matremque ejus S. Helenam spectant, perstringit; in quarta de ecclesiis, abs hac, ut vult, Coloniæ Agrippinæ, Sanctis ac Bonnæ in Sanctorum nostrorum, quorum corpora ibidem invenerit ac terræ mandarit, honorem exstructis, tractat, ac in quinta denique varios ecclesiæ collegiatæ Sanctensis casus adversos, plurium in hac corporum, quæ, ut putat, Sociorum S. Victoris exstitere, ibidemque a S. Helena fuerant humata, inventiones, reliquiarum ejusdem S. Victoris translationes aliaque, ad ejus potissimum ac partim etiam S. Gereonis cultum seu gloriam posthumam pertinentia, commemorat.

[20] Verum omnia, quæ partium harum secunda, [ue fice hic disseritur,] tertia & quarta (neque enim etiam de prima, cum commentitia, quæ hac memorantur, certo sint, loquendum hic est) memoriæ prodit, quintum æræ Christianæ seculum, uti e jam dictis facile colliges, sunt prægressa; cum autem res ita habeat, ac proin in illis dux Adolphus, qui a seculo isto, utpote anno 1448, ut Teschenmacherus loco supra cit. docet, vita functus, mille amplius annorum spatio abfuit, majorem certe quam sit documentorum, e quibus hausit, fidem haud mereatur, enimvero, quantum ad sua illa in tribus dictis partibus narrata, haud magnam, cum hæc vel ex Helinandæis Sanctorum nostrorum Actis, vel ex aliis, quorum notitiam haud præbet, incertæ ætatis ac fidei documentis dumtaxat acceperit, lucubrationi suæ, quæ pietatem alioquin ubique fere spirat, auctoritatem adjungit.

[21] Hinc illa rebus, quæ ad Sanctos nostros spectant, [parte quinta narrantur, parvo usui sunt futura.] illustrandis aut nulli aut certe admodum exiguo erunt præsidio; ast aliter quantum ad ea, quæ in postrema seu quinta Opusculi illius parte narrantur, res habet. Talia enim hæc sunt, ut pleraque, si conspecta ab Adolpho haud fuerint, ei saltem vel e traditione, a tempore, quo gesta erant, haud nimium remota, vel ex authenticis ecclesiæ oppidive Sanctensis, quæ subinde citat, facileque sibi, cum in hoc haberet imperium, comparare potuit, monumentis explorata verosimillime exstiterint. Quid quod Adolphus supplicationem, solenni ritu institutam, in qua ipsemet, ut scribit, S. Victoris reliquias humeris suis portavit, in dicta etiam ultima seu quinta Opusculi sui parte commemoret? Etsi itaque hanc prelo integram hic mandandam haud censeam, ac vix, quæ complectitur, adhibiturus in hoc Commentario sim, ea tamen magna ex parte haud parvo mihi, quod præcipue ad S. Victoris ac partim etiam ad S. Gereonis cultum spectent, usui sunt futura, dum de posthuma Sanctorum nostrorum gloria tractabo; quod, cum Helinandæa horum Acta Commentario huic subdidero, sum facturus, addita ad calcem, velut coronidis loco, epistola, qua corporis, quod S. Gereonis creditum passim fuit, inventionem, Coloniæ Agrippinæ anno 1121 factam, Rudolphus abbas Trudonopolitanus, qui ipsemet rei interfuit, exponit.

[Annotata]

* clausit vel

§ II. Martyrologiorum antiquiorum in Martyribus nostris annuntiandis confusio & discrimen, difficultatesque, quæ inde nascuntur.

[Quatuor Hieronymiana, quæ hic proponuntur, apographa] Ut quam confusi ac a sese dissoni in Sanctis nostris annuntiandis Fasti sacri antiquiores sint, facilius juxta ac dilucidius lector perspiciat, annuntiationes, quibus illos horum præcipui celebrant, juverit hic ei veluti unico spectandas intuitu proposuisse; ut autem id præstiturus a quatuor majoribus seu non contractis probatioris notæ Hieronymianis apographis, quorum tria, Epternacense videlicet, Lucense & Corbeiense Florentinius, quartum vero, quod & vetustissimum vocatur, Dacherius tom. 2 Spicilegii suppeditat, ducam initium, non tantum ad hodiernos, sed & ad pridianos ac ad antepridianos dictorum apographorum laterculos oportet recurrere. Horum enim tria, Lucense nimirum, & Corbeiense, antiquissimumque item Dacherii, quæ hodie unanimi consensu SS. Cassium, Florentium ac Victorem cum aliis celebrant, pari etiam consensii heri CCCXVII, quorum nullum nominant, Martyres, Coloniæ Agrippinæ cum S. Gereone passos, commemorant; etsi autem hic tribus illis Hieronymianis apographis Epternacense, utpote quod hosce quidem, unius etiam, Gereonis nempe, nomine expresso, VIII Octobris die, illos vero hesterna signet, haud consonet, sicque Sanctos nostros, quos duobus hisce diebus memorat, loco suo non magis, quam duas Martyrum classes, jam supra tomo huic insertas, consignet, binæ tamen, quibus id facit, annuntiationes ad finem mihi hic propositum non minus conducunt, quam aliæ, quibus partim heri, partim hodie Martyres nostros præfata tria Hieronymiana apographa recensent.

[23] [in suis, quæ hic dantur, annuntiationibus] Itaque ut has, sic etiam illas, & quidem eodem, quo in quatuor jam dictis Hieronymianis apographis occurrunt, dierum ordine lectori ob oculos pono. Epternacense die VIII Octobris quamplurimos anonymos Gereonis Socios, expresso hujus nomine, sic annuntiat: Galliæ civitate Coloniæ Agrippinæ Sacti Gereon & aliorum CCCXCII. Martyrum; die vero ejusdem mensis IX post annuntiatos Martyres, de quorum parte jam supra actum, prosequitur hunc in modum: Et alibi Cassi, Eusebii, Florenti, Jocundi. Agrippinæ depositio sanctorum martyrum Maurorum cum aliis CCCXXX. Ita laudatum, quod hodie interim nullum plane e Sanctis nostris recolit, Hieronymianum Epternacense apographum; quod autem ad Lucense, Corbeiense ac vetustissimum Dacherianum modo spectat, Lucense, in quo heri seu IX Octobris die, omisso S. Gereonis nomine, legitur, In Gallia civitate Coloniæ. Agripini Natalis sanctorum CCCXVII, quorum nomina Deus scit, hodie sic habet: Cassi. Eusebi. Florenti. Victoris. Agripini. Marusi cum aliis CCCXXX; Corbeiense vero, itemque vetustissimum Dacherianum, quæ heri, omisso itidem S. Gereonis nomine, habent, Colonia Agrippina civitate natalis sanctorum trecentorum septemdecim Martyrum, hodie signant: Cassi, Eusebi, Florenti, Victoris, Agrippinæ, Mallusii cum aliis trecentis triginta Martyribus.

[24] Tales sunt annuntiationes, quas jam dicta quatuor majora seu non contracta Hieronymiana apographa suppeditant. [confusa admodum sunt ac invicem dissona,] Animadvertat nunc studiosus lector, quam hæc in illis sint confusa ac invicem dissona. In omnibus præfatis apographis Cassium inter & Florentium ponitur Eusebius, sed cum Martyr, nomine Eusebius, qui SS. Cassii & Florentii socius exstiterit, haud noscatur, locusque etiam, quo passus sit, ignoretur, eum ego incerti loci Martyribus, de quibus supra jam egi, accensui. Idem tamen facere visum non est quantum ad Jocundum, qui post Cassium, Eusebium & Florentium in Epternacensi signatur; cum enim in Lucensi, Corbeiensi & vetustissimo Dacheriano pro Jocundo legatur Victor, lectionem hanc retinendam, solaque librarii, nimium feslinantis, oscitantia factum existimavi, ut in Epternacensi, cui præterea nulla alia Hieronymiana apographa favent, Jocundus pro Victore reperiatur. Pari porro propemodum modo accidisse etiam reor, ut in Lucense Agripini, quo nomine Martyr designari videtur, pro Agripinæ, quod nomen civitatis est, irrepserit. Nec erroris immunes pronuntiare ausim notas arithmeticas, quibus anonymorum S. Gereonis Sociorum numerus in Epternacensi exprimitur. Hic enim antiquissimo huic Hieronymiano apographo non tantum tria alia mox iterum laudata Hieronymiana apographa non contracta, quæ S. Gereonem non nominant, sed etiam, quæ Sanctum hunc diserte recensent, Richenoviense, Augustanum & Labbeanum Hieronymiana apud Sollerium apographa contracta, Gellonenseque item, quod apud Dacherium tom. 2 Spicil. exstat atque ad Hieronymianorum classem reducitur, Martyrologium adversantur; etsi autem hæc ipsamet in sociorum, quos S. Gereoni adjungunt, numero varient, omnia tamen quantum ad hunc ab Epternacensi dissentiunt.

[25] Verum hac de re, uti & de Maurorum, quod, [cumque omnes Sanctos nostros non una eademque die memorent,] Hieronymianis aliis apographis haud suffragantibus, in eodem Epternacensi legitur, vocabulo opportunius infra tractabitur, dum, quo numero & qua e natione exstiterint S. Gereonis Socii, ex instituto examinabo. Hic itaque haud plura, quibus codicum Hieronymianorum in Sanctis nostris annuntiandis confusio & dissensus patescat, adjungens, ad alios Fastos sacros invicem pariter dissonos, nec cum Hieronymianis codicibus concordes, jam venio. In præfatis, ut jam insinuavi, Lucensi, Corbeiensi & Dacheriano Hieronymianis apographis quidam e Sanctis nostris, anonymi scilicet trecenti septemdecim, Coloniæ Agrippinæ die hesterna; quidam vero, Cassius nimirum, Florentius & Victor cum Sociis suis, palæstra non expressa, hodie signantur; idcirco autem, uti e Sollerii nostri ad Usuardum Præf. num. 22 fas est colligere, verosimillime id fit, quod hi quidem dierum illorum posteriori, illi vero priori, quo & in Richenoviensi, Augustano & Labbeano, quæ mox laudavi, Hieronymianis apud Sollerium apographis contractis, & in Gellonensi, quod itidem mox laudavi, Dacherii Martyrologio, addito ubique S. Gereonis nomine, reperiuntur, sint passi. Verum, cum primo quidem, ut Elinandus in Actis edendis num. 13 & seq. memoriæ prodit, Cassius & Florentius aliique plures, deinde vero Martyres, Coloniæ Agrippinæ passi, seu S. Gereon ejusque Socii anonymi fuerint necati, enimvero necesse est, ut vel Helinandus in ordine, quo primum SS. Cassium & Florentium aliosque plures, ac dein S. Gereonem ejusque Socios trucidatos scribit, hallucinatus sit, vel ut, contra ac alias fieri solet, hi quidem IX, illi vero X Octobris die in dictis Hieronymianis apographis annuntientur, quod priores hac, posteriores illa, non martyrii palmam, sed aliquando cultum fuerint adepti.

[26] [hac in re, uti & in aliis adhuc cum Adone & Usuardo,] Utut sit, Beda equidem, Florus, Ado, Usuardus aliique fere omnes antiquiores ab Hieronymianorum codicum scriptoribus distincti martyrologi, qui vel unum e Sanctis nostris celebrant, una eademque hodierna die id faciunt. Ac eo quidem, dum interim Notkerus heri S. Gereoni Socios CCCXIX adjungit, Mallosique & Victoris hodie meminit, hac ratione Ado & Usuardus, qui præcipue hic memorandi sunt, amboque Sanctos nostros aut omnes aut plures saltem ex his celebrant, verosimillime fuerint impulsi, quod, quamvis quidem, an uno, an contra, ut Helinandus num. 23 loquitur, duobus diversis diebus martyrium subierint, sit incertum, consuetudo tamen, ut una die, id est, sexto Idus Octobris, festivitate congrua colantur, Coloniæ Agrippinæ obtineat. Verum, quacumque id de causa fecerint, ita equidem ab Hieronymianis, utpote in quibus Sancti nostri, ut vidimus, haud una eademque die omnes memorentur, codicibus discrepant. Nec alia majoris etiam momenti, in quibus præterea & ab hisce & a seipsis dissoni inveniuntur, hic desunt. Hæc annuntiationum, quas hodie duo illi martyrologi suppeditant, instituta inter se ac inter codicum Hieronymianorum annuntiationes, jam supra huc transcriptas, collatio docebit. Quo itaque commodius fieri hæc queat, huc illas, quod præterea ad institutum nostrum haud parum conducant, pariter transcribo.

[27] [quorum ambæ invicem etiam dissonæ annuntiationes hic dantur,] Ado primum sic habet: Apud Coloniam Agrippinam natale sanctorum martyrum Gereonis & aliorum trecentorum octodecim, quos ferunt Thebæos fuisse, & cum legione illa beati Mauritii, inde jussu Maximiani imperatoris in Gallias transitum fecisse atque circa Rheni littora consedisse & funestum tyranni imperium respuendo pro vera pietate colla patienter gladiis subdidisse; ac deinde, postquam Loth ac Pinitum annuntiavit, prolixiori commemoratione Mallosum dumtaxat & Victorem absque ullis, quos hisce attribuat, Sociis sequentem celebrat in modum: Item apud Agrippinensem urbem natalis sanctorum martyrum Mallosi & Victoris; quorum prior, cum longo tempore, ubinam sepultus fuerit, latuisset, sancto episcopo ejusdem loci ex divina revelatione manifestatus est, cumque corpus ejus ex loco abdito levaretur, tanta odoris suavitas emanavit, ut adstantes fideles velut immensi aromatis fragrantia replerentur. Ita, qui præterea Cassium & Florentium eorumque Socios nuspiam nominat, laudatus martyrologus, prout purior a Rosweydo est editus; Usuardus autem, utut omnes Sanctos nostros simul commemoret, tribus tamen id facit sequentibus hisce annuntiationibus diversis: Civitate Agripinensi sancti Gereonis martyris, cognomento Mallosi, cum aliis trecentis decem & octo, qui persecutione Maximiani tyranni pro vera pietate colla patienter gladiis subdiderunt. Item in territorio ejusdem urbis sancti Victoris martyris & aliorum decem & septem. Item sanctorum martyrum Cassii & Florentii cum aliis pluribus.

[28] Tres has, studiose lector, Usuardi annuntiationes cum annuntiationibus aliis, [haud conveniunt, hincque difficultates hic propositæ itascuntur.] quas jam supra ex Adone codicibusque Hieronymianis adduxi, nunc confer, videbisque ex harum tum a sese, tum abs illis dissensu difficultates nasci perquam implexas. Ac primo quidem, cum vel hinc ex iis, quæ Ado memorat, Sanctos nostros exstitisse Thebæos, suspicari quis queat; inde vero, ut Florentinius in hodiernis suis in Mrl. Hieronymianum Annotationibus observat, hodie de Mauris martyribus agi, vetustissimum, quod supra laudavi, Epternacense seu Antverpiense Hieronymianum apographum moneat, nec tamen vel Adoni vel Hieronymiano huic apographo Hieronymiana apographa alia & Usuardus ullo modo suffragentur. Thebæine, an Mauri, vel potius an partim ex hac, partim ex illa natione exstiterint Sancti nostri, revocari potest in dubium. Secundo cum Malloso, qui, ut infra ostendam, a Gereone verosimillime distinguitur ac cum S. Victore martyrium Sanctis obierit, in omnibus prorsus Hieronymianis apographis Socii adjungantur CCCXXX, totidemque Victori in Sanctorum nostrorum Actis, in quibus absque Malloso memoratur, num. 16 tribuantur, de Usuardo, qui illi haud plures quam decem & septem adnumerat, quid censeamus? Tertio cum Ado de Malloso, veluti de Sancto, qui a S. Gereone sit distinctus, loquatur, qui factum, ut pro hujus dumtaxat cognomento nomen Mallosi Usuardus, qui Adonem vidit, acceperit? An Usuardo forsan Sanctorum nostrorum Acta, Helinandæis antiquiora, hæcque illum, quod de Mallosi cognomento, Gereoni imposito, scribit, docuerint? Utcumque res habeat, hæ equidem haud mediocres, uti e jam dictis consequitur, difficultates sunt, quæ e codicum Hieronymianorum tum a sese, tum ab Usuardo inprimis ac ab aliis antiquioribus Fastis sacris dissensu nascuntur; iis autem discutiendis ac porro, quantum fas erit, dilucidandis enodandisque tres, qui proxime sequentur, §§ subservient.

§ III. Maurine, an Thebæi, vel an potius partim ex hac, partim ex illa gente Martyres nostri exstiterint.

[Martyres nostros, qui quemadmodum rationibus,] Martyres nostros omnes, tam qui Bonnæ, quam qui Coloniæ Agrippinæ & Sanctis subiere martyrium, natione Mauros Petrus de Natalibus lib. 9, cap. 46 & binis seqq. facit, eosque non nisi trecentos sexaginta, quorum septem una cum SS. Cassio & Florentio Bonnæ, trecentos decem & octo cum S. Gereone Coloniæ Agrippinæ ac tandem triginta cum SS. Victore & Malloso in oppido Sanctensi seu Sanctis passi sint, exstitisse scribit. Verum ei nec traditio nec ullum suffragatur monumentum antiquum. Gereonem enim, Cassium, Florentium & Victorem eorumque Socios exstitisse Thebæos, constans fert, quæ tam apud Sanctenses & Bonnenses, quam apud Colonienses viget, traditio. Nec est, quod reponas, Martyres illos dici abs hisce Thebæos, non quod e Thebæorum gente, sed quod milites e legione Thebæa exstiterint; Mauros enim exstitisse legionis Thebææ milites, a verisimilitudine, ut Tillemontius tom. 4 Monument. Ecclesiast. pag. 431 recte ait, abhorret. Quod autem ad antiquum, quod Petro suffragetur, monumentum spectat, nullum ego hactenus reperire quivi hujusmodi. In pridiano quidem, qui, ut jam supra cum Florentinio observavi, ad hunc diem pertinet, antiquissimi Antverpiensis seu Epternacensis codicis Hieronymiani laterculo sequentia isthæc, quæ supra adhuc retuli, leguntur verba: Agrippinæ depositio sanctorum martyrum Maurorum cum aliis trecentis triginta.

[30] Verum ut primo, mendum hic in antiquissimo isto codice non cubare, [in medium hic adductis,] tantisper dem, Mauri martyres, quos hic memorat, exstitisse SS. Gereon, Cassius, Florentius & Victor eorumque Socii haud queunt. Isti enim Mauri martyres vel sunt vel non sunt iidem cum Mauris martyribus, qui tum in eodem Epternacensi, tum in aliis Hieronymianis codicibus decima quinta mensis hujus die annuntiantur; si iidem sint, enimvero, spectatis iis, quæ ipsemet Petrus ait, exstitisse SS. Gereon, Cassius, Florentius & Victor eorumque Socii haud queunt; hi enim, uti ipsemet hic scriptor statuit, partim Bonnæ, partim Coloniæ Agrippinæ ac partim denique Sanctis; illi vero omnes, ut constans traditio juxta ac S. Annonis, quæ apud Surium die IV Decembris exstat, Vita, seculo XI scripta, Hieronymiana apud Florentinium apographa non contracta die XV Octobris ac denique Elinandæa Sanctorum nostrorum Acta num. 16 fidem faciunt, Coloniæ Agrippinæ fuerunt occisi. Quod si autem Mauri, qui hodie in codice Epternacensi præfato signantur, iidem non sint cum Mauris, qui die XV Octobris in eodem codice annuntiantur, illi sane nec in hoc casu, spectatis pariter iis, quæ Petrus scribit, esse potuerunt Gereon, Cassius, Florentius, Victor eorumque Socii martyres. Hi enim, ut Petrus scribit, exstitere trecenti sexaginta; ut, si vere pro Mauris, qui in hesterno Epternacensis Hieronymiani codicis laterculo annuntiantur, essent habendi, consectarium fieret, ut hi quoque trecenti sexaginta existerent, utque proinde, cum Martyres alios, numero CCCXXX, qui in plerisque aliis Hieronymianis apographis etiam comparent, in laterculo præfato sibi habeant adjunctos, Martyres in hoc nonaginta supra sexcentos celebrarentur; cum autem tot Martyres, qui heri & hodie Coloniæ Agrippinæ, Bonnæ & Sanctis passi sint, in nullis prorsus aliis seu monumentis seu Hieronymianis codicibus memorati inveniantur, enimvero consequitur, ut, quamvis etiam a Mauris martyribus, qui XV mensis hujus die in Hieronymianis aliisque Fastis sacris signantur, diversi statuantur Mauri, in Epternacensi Hieronymiano apographo heri annuntiati, hi tamen, spectatis iis, quæ Petrus scribit, martyres nostri Gereon, Cassius, Florentius, Victor eorumque Socii esse haud queant.

[31] Adhæc si secus foret, seu si Martyres nostri pro Mauris, [contra Petrum de Natalibus probatur,] in hesterno codicis Epternacensis laterculo annuntiatis, possent haberi, consectarium foret, ut Cassius & Florentius, qui in hoc nominatim etiam ante Maurorum annuntiationem comparent, bis eodem die in Hieronymiano Epternacensi codice annuntientur; quod cum admitti haud possit, Martyres nostros pro Mauris, in codice isthoc heri annuntiatis, esse accipiendos, admitti pariter non potest; ne vero id quidem quantum ad aliquos, at non itidem quantum ad omnes Martyres nostros verum esse, quis forsan adhuc contendat ex eo, quod Mauri equidem heri in Hieronymiano Epternacensi codice signentur, Maurorum vocabulum per errorem in pridianam illius annuntiationem, quod secus habere tantisper dedi, irrepsisse, eique nomen Mallosi, Mallusii, Malosi aut denique (variis enim modis id scribitur) Maurosii substituendum probare modo aggredior. Omnia & singula tria, quæ supra laudavi, Hieronymiana apographa non contracta, Corbeiense nimirum, Lucense & vetustissimum Dacherianum, hodie non Maurorum, sed Mallusii, aut Marusi cum aliis CCCXXX, uti illorum, quas num. 23 huc transcripsi, annuntiationes inspectæ docebunt, commemorationem unanimi consensu instituunt.

[32] Istis porro Hieronymianis apographis non contractis duo alia jam supra etiam laudata, [Mauri exstitisse haud videntur,] Augustanum videlicet & Labbeanum, quæ apud Sollerium tom. 7 Junii exstant, Hieronymiana apographa contracta, Gellonenseque item, jam supra pariter adhuc laudatum, quod Dacherius tom. 2 Spicil. exhibet, Martyrologium ad amussim consonant. In hoc quippe hodie legitur: Mallosi cum aliis trecentis triginta; quod autem ad duo, quæ mox nominavi, Hieronymiana apographa contracta jam spectat, Augustanum habet: Malusii cum CCCXXX; Labbeanum vero: Malasi cum aliis trecentis triginta. Ita, quos jam allegavi, Hieronymiani codices: nec, quantavis facta indagine, invenire ullum quivi, in quo hodie Maurorum, ut heri, Martyribus nostris, prout jam dictum, loco non suo relatis, in Epternacensi fit, mentio instituatur. Quod cum ita sit, enimvero e codicum illorum consensu sat certum apparet, Maurorum vocabulum ex errore in hesternum codicis Epternacensis laterculum, aliunde etiam erroris suspectum, irrepsisse, hujusque adeo annuntiationi, num. 23 iterumque num. 29 huc transcriptæ, in qua id reperitur, sequentem hanc aut certe haud multum absimilem substituendam: Agrippinæ depositio sanctorum martyrum Maurosi & aliorum CCCXXX. Librarius scilicet, qui codicem Epternacensem e codice antiquiori transcripsit, inveniens in hoc characteribus, quos legere haud facile poterat, nomen Maurosii exaratum, Maurorum pro hoc vocabulum facili errore exararit. Jam vero, cum hæc ita habeant, nec Petro, ut Mauros faciat nostros Martyres, Epternacense, de quo jam satis superque disputatum, Hieronymianum apographum multum prodest, nec, ut apparet, facere etiam potest, ut vel aliquos ex his Mauros exstitisse, credamus.

[33] [Helinandus facit Thebæos, eique favet traditio;] Examinemus modo, an Thebæi pariter Sancti nostri haud exstiterint. Hosce omnes legionis Thebææ, de cujus martyrio apud nos XXII Septembris die cum Martyrologio Romano jam actum, milites fuisse, Helinandus in Actis edendis num. 10 & quinque seqq. luculentissime docet, eique, qui certe, utpote scriptor sec. XII haud antiquior, fidem indubitatam hic promereri non potest, ecclesiæ Coloniensis suffragatur traditio; etsi autem particularibus ecclesiarum traditionibus sat tuto semper fidi haud queat, eas tamen non contemnendas esse, sed plurimi faciendas, Benedictus XIV de Sanctis quibusdam Bononiensibus cap. 26 in S. Floriano num. XI monet. Et vero isthoc monitum rationi consonum autumo, ac proin traditiones hujusmodi statim atque dubium aliquod iis opponi potest, haud temere rejiciendas. Ac id quidem fieri tum præsertim non potest, cum earum initium haud nimium a tempore, quo res, circa quas versantur, gestæ asseruntur, noscitur remotum. Verum, anne hoc quantum ad SS. Gereonem ejusque Socios (de solis enim hisce Sanctis nostris agere primum lubet) locum hic obtinet? Ado in suo, quo illos hodie celebrat, elogio supra huc integro transcripto ita de iisdem loquitur: Quos ferunt Thebæos fuisse & cum legione illa beati Mauritii, inde jussu Maximiani imperatoris in Gallias transitum fecisse, atque circa Rheni littora .. pro vera pietate colla patienter gladiis subdidisse.

[34] [etsi autem hæc sec. IX antiquior sorte non sit,] Cum itaque is martyrologus, ut Sollerius noster in sua ad Usuardum Præfatione num. 151 docet, Martyrologium suum circa annum 858 concinnarit ac proin sec. IX vixerit, ex hisce ejus verbis, eodem isthoc seculo traditionem, quæ SS. Gereonem ejusque Socios facit Thebæos, locum obtinuisse, apparet, idque ipsum etiam eruitur ex Notkero, qui, quemadmodum e laudata Sollerii Præfatione num. 67 docemur, eodem, quo Ado, seculo IX floruit, hujusque vestigiis inhærens annuntiationem, qua S. Gereonem ejusque Socios in Martyrologio suo heri celebrat, sic claudit: Quos fertur de legione beati Mauritii (Thebæa nimirum) fuisse. Ast an traditio illa haud citius etiam, quam seculo IX initium accepit? Ut in rem hanc accuratiori, quo fieri id posset, modo inquirerem, non tantum, quæ partim jam laudavi, partim sparsim edita inveni, Hieronymiana omnia apographa, verum etiam Kalendaria monumentaque omnia, Adone seu seculo IX antiquiora, quæ de S. Gereone ejusque Seciis agere suspicabar, diligentissime discussi; ast hæc inter nullum inveni, quod vel S. Gereonem ejusque Socios appellet Thebæos, vel traditionis, de qua hïc nobis sermo, meminerit; ut, cum præterea Beda, & Florus, qui tamen apud nos ante tom. 2 Martii S. Gereonem ejusque trecentos octodecim Socios disertissime hodie in Bedæ Auctariis commemorat, id pariter haud faciant, dubitari non immerito queat, an traditio, quæ. & S. Gereonem & ejus omnes Socios exstitisse Thebæos, fert, diu ante Adonis ætatem seu seculum IX acceperit initium. Et vero de hoc Usuardus, qui Adonem præ oculis habuit, re etiam ipsa dubitasse videtur, utpote, traditione illa insuper habita, Gereonem ejusque Socios in Martyrologio suo hodie Thebæos haud appellans.

[35] Ast, etsi res ita habeat, traditio equidem, quæ, [multo tamen citius, quod hic recitata] si non simul & S. Gereonem & omnes ejus Socios, aliquot saltem ex his fecerit Thebæos, diu ante Adonis ætatem seu seculum IX viguisse videtur. Etenim Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 62 sic scribit: Est apud Agrippinensem urbem basilica, in qua dicuntur quinquaginta Viri ex illa legione sacra Thebæorum pro Christi nomine martyrium consummasse. Et quia admirabili opere ex musivo quodam modo deaurata resplendet, Sanctos Aureos ipsam basilicam incolæ vocitare voluerunt. Quodam autem tempore, Eberegisili episcopi, qui tunc hujus urbis erat antistes, capitis medietas validis doloribus quatiebatur; erat autem tunc temporis in villa, oppido proxima, quo dolore, ut diximus, valde attenuatus, misit diaconem suum ad Sanctorum basilicam. Et quia in ipsius templi medio puteus esse dicitur, in quo Sancti post martyrium pariter sunt conjecti, collectum exinde pulverem detulit sacerdoti. Verum, ubi exinde caput adtigit, extemplo dolor omnis exemtus est. Itaque, cum Gregorius Turonensis, ut Historiæ litterariæ Franciæ Scriptores tom. 3, pag. 372 & 375 docent, annis quinquaginta & uno natus, anno 595 excesserit e vivis, jam inde a seculo VI, uti ex his ejus verbis consequitur, obtinuit traditio, quæ prodebat, quinquaginta e sacra Thebæorum legione viros martyrium pro Christi nomine Coloniæ Agrippinæ consummasse. Ast quinam per hosce intelligendi? Maurine, qui XV mensis hujus die Hieronymianis aliisque Fastis sacris exstant inscripti, an S. Gereon ejusque Socii trecenti octodecim, qui hodie in horum plerisque celebrantur?

[36] Ado quinquaginta, qui a Gregorio laudantur, legionis Thebææ Viros interpretatus est Mauros Fastis Hieronymianis die XV Octobris insertos. [Gregorii Turonensis verba,] Horum enim, quod & ipse eodem XV Octobris die suppeditat, elogium sequentibus hisce verbis, e Gregorii mox huc transcripto textu partim acceptis, concipitur: In Galliis apud Coloniam Agrippinam sanctorum Maurorum de militibus sancti Gereonis. Qui ex legione sacra Thebæorum, cum essent numero quinquaginta, apud eamdem urbem martyrium consummantes, conditi sunt in basilica, quæ admirabili opere ex musivo quodammodo deaurata resplendet; unde & incolæ Sanctos aureos eos vocitare consueverunt Ita Ado, qui, quamvis quinquaginta, quos hïc memorat, legionis Thebææ milites S. Gereoni subdat, eos tamen a Sancti hujus Sociis trecentis octodecim apertissime vel ex eo, quod alio hosce, alio illos die celebret, distinguit. Verum eosdem quinquaginta legionis Thebææ Viros, a Gregorio laudatos, Helinandus, nullo omnino, quod Mauros eos exstitisse prodat, verbo adjecto, interpretatus est S. Gereonem ejusque trecentos octodecim Socios, aut certe fuisse hosce, quod de quinquaginta Viris suis Gregorius ait, in puteum post martyrium projectos, in Actis edendis num. 14 affirmat, deinde etiam num. 19 & seq. adjungens, fuisse a S. Helena supra eorum corpora magnificentissimam exstructam ecclesiam, quæ præ auri, quo emicabat, fulgore Ad Aureos Sanctos fuerit vocata.

[37] [de quorum interpretatione] Verum utra hic interpretatio amplectenda? Illane, qua de S. Gereone ejusque, qui Mauri haud exstiterint, Sociis, an contra altera, qua de Mauris, qui legionis Thebææ sub S. Gereone milites fuerint, Gregorius explanatur? Cum legionis Thebææ Viros, de quibus Historiæ Francorum parens loquitur, quinquagenario dumtaxat numero abs hoc definiri Ado conspiceret, simulque (adi supra huc transcriptum, quo S. Gereonem ejusque Socios hodie in Martyrologio suo exornat, elogium) multo plures, quam quinquaginta, S. Gereonem ejusque Socios exstitisse, admitteret, ita verosimillime est factum, ut posteriorem (mox recitatum, quo Mauros celebrat, elogium videsis) e duabus dictis Gregorii interpretationibus sit amplexus, quod, quamvis quidem hic historiographus quinquaginta, de quibus loquitur, legionis Thebææ Viros nuspiam appellet Mauros, hosce tamen vel in Hieronymianis, vel in aliis Fastis sacris determinato numero expressos haud inveniret, nec quidquam alicunde occurreret, quod, quo minus, quinquaginta legionis Thebææ Viri, a Gregorio laudati, Mauri exstitisse crederentur, impediret. Verum Mauri, quorum numerus nec in Hieronymianis codicibus, nec in ullis monumentis aliis, Adone antiquioribus, exprimitur, trecenti sexaginta fuisse, apud Surium IV Decembris die in S. Annonis Vita, supra adhuc laudata, lib. 2, num. 17 asseruntur; etsi autem hæc, quæ, quemadmodum Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 766 loquuntur, auctorem gravem habet monachum Sigebergensem anonymum, non citius quam duobus circiter post Adonem seculis elapsis fuerit conscripta, multo tamen citius traditio seu fama, quæ Mauros eodem numero definit, apud Colonienses (neque enim alioquin pro hoc illam S. Annonis biographus mox laudatus citaturus fuisse videtur) verosimillime obtinuit, certeque Elinandus vel ex ista, vel ex Annonianæ Vitæ scriptore Maurorum numerum, quem pariter ad trecentos sexaginta num 16 in Actis edendis auget, didicerit.

[38] [hic plura] Jam vero, cum res sic habeat, utquid per quinquaginta legionis Thebææ Viros Gregorium potius de Mauris, qui XV mensis hujus die, quam de S. Gereone ejusque Sociis, qui hodie in Fastis sacris memorantur, locutum arbitremur? Anne forsan, quod quinquaginta illos Viros in basilica, quam vocitarunt Sanctos Aureos, martyrium passos, prodat, idque de S. Gereone ejusque Sociis trecentis octodecim asseverari haud queat? Verum, cum basilica illa, per quam omni dubio procul Coloniensis S. Gereonis ecclesia intelligitur, nondum tunc, cum quinquaginta, de quibus hic loquimur, legionis Thebææ Viri passi sunt, esset exstructa, ibidem indubie horum palæstram Gregorius, anticipatione loquendive modo minus stricto usus, locarit, quod fortissimos Pugiles eo loco, quo ætate sua Gereonæa stabat basilica, necatos fuisse, audivisset, locumque illum pro solo spatio, quod intra ædificii istius muros erat contentum, acciperet. Ac ita quidem locus, quo sacra quæpiam ædes stat, potest accipi; verum cum, communi spectato vocabulorum usu, nihil etiam obstet, quo minus & pro spatio, quod intra ejus muros concluditur, & simul pro altero, quod hisce in circuitu adjacet, accipiatur, Gregorium priori modo locum, quo & ætate sua stabat S. Gereonis basilica, & Viros e legione Thebæa quinquaginta occisos fuisse, audierat, perperam accepisse, idcirco induco in animum, quod per quinquaginta istos Viros vel S. Gereon ejusque Socii trecenti octodecim vel SS. Mauri citra omnem controversiam intelligantur, ac tam hi quam illi, non intra ipsosmet ecclesiæ S. Gereonis parietes, sed dumtaxat, ut ab omnibus semper æstimatum fuit, in illius ædificii vicinia fuerint necati.

[39] Audi, qui Gelenius in Opere, quod de Coloniæ Agrippinæ Magnitudine inscripsit, [adducuntur in medium,] lib. 3, syntagm. 2, § 2 de S. Gereone ejusque Sociis trecentis octodecim ac de SS. Mauris loquatur. Passi sunt autem, inquit, inclyti Martyres, Coloniæ imposterum futuri præsides, circa eum locum, ubi Gereonæa basilica conspicitur, & extant etiamnum vestigia nominum, quæ ad cædem hanc intelligendam manu ducunt, siquidem ex una parte ecclesiæ, ortum versus, sita est curia SS. Maurorum dicta in vetustis diplomatibus, nunc S. Andreæ vinea, vulgo Morthoff dicta; ad Occasum vero extra urbem ædes sacra, & olim etiam monasterium ad Martyres, nunc Mæchteren, S. Gereonis præposito subjecta parochiola. Ita ille. Nec est, quod reponas, nullum inveniri monumentum litterarium sat antiquum, quod, ut Gelenius facit, SS. Mauros eo ipso spatio, quod intra basilicæ Gereonææ muros concluditur, haud fuisse occisos, memoriæ prodat; id ipsum enim etiam quantum ad S. Gereonem ejusque Socios trecentos octodecim obtinet locum. Quare, etsi etiam, quinquaginta, de quibus Gregorius loquitur, legiogionis Thebææ Viros fuisse intra mox dictum basilicæ Gereonææ spatium occisos, modo hic darem, hinc tamen, scriptorem illum per hosce de Mauris potius, quam de S. Gereone ejusque Sociis trecentis octodecim, intelligendum, inferri haud posset.

[40] Ast, cum hæc ita habeant, quid tandem hic statuamus? [non de Mauris, sed de S. Gereone] Cum certo equidem Gregorius, uti inter omnes convenit, per sua de quinquaginta legionis Thebææ Viris supra recitata verba vel de Mauris vel de S. Gereone ejusque Sociis trecentis octodecim loquatur, Ado, ut jam innui, hinc simul & ex eo, quod scriptorem illum de S. Gereone ejusque Sociis, utpote numero pluribus, quam quinquaginta, intelligi haud posse arbitraretur, necessario illum de Mauris, e quorum numero, utpote tunc nondum per quemquam determinato, nihil certi contra adduci posse cernebat, intelligendum esse, conclusit. Verum quid ni etiam Gregorius, si non universim de S. Gereone ejusque omnibus & singulis Sociis, de horum saltem parte queat intelligi? Quid si enim e S. Gereonis trecentis octodecim Sociis quinquaginta exstiterint legionis Thebææ milites? Quid si porro, ut hosce solos commemorarit S. Gregorius, summa Thebæorum celebritas effecerit, reliquique nihilominus, fama temporis lapsu, ut fieri solet, crescente, pro Thebæis etiam, quod eodem, quo hi die, eamdemque ob causam essent occisi, habiti omnes postea fuerint? Enimvero id, ut potest, re etiam ipsa esse factum, mihi sat verosimile apparet, primo quidem, quod ita facile intelligatur, qui fama seu traditio, quæ inter Martyres, Coloniæ Agrippinæ sub Maximiano coronatos, quinquaginta dumtaxat, Gregorio Turonensi vivente, numerabat legionis Thebææ milites, postea tamen, Adonis ætate, uti e supra huc transcripto, quo hic martyrologus S. Gereonem ejusque Socios hodie celebrat, elogio liquet, sese ad hosce omnes extenderit; deinde vero, ac maxime quidem, quod nequaquam, ut jam supra cum Tillemontio monui, verosimile appareat, Mauros exstitisse legionis Thebææ milites.

[41] [ejusque, contra ac Sollerio visum fuit,] Ast, inquies, Sollerius in sua in Usuardum ad XV mensis hujus diem Observatione sequentem ratiocinatur in modum: Hactenus Pugilum istorum (Maurorum Martyrum) numerum proditum non reperio. Utrum Thebæorum & Maurorum classes, quas Florentinius ex Elinando sive Helinando, seculi XIII scriptore, distinguit, satis subsistant, alterius est indaginis; uti &, an hi fuerint ex legione Thebæa, quod disertissime asserit Ado, & ex eo Usuardus ac Notkerus; an potius classis alia, ex Africæ oris Coloniam advecta, ut Grevenus & alii scriptores populares contendunt. Equidem de numero & gente nullam invenio antiquiorem atque adeo certiorem notitiam illa, quæ apud Gregorium Turonensem exstat lib. de Gloria Martyrum cap. 62, ex quo elogium suum (de Mauris) plane desumpsit Ado. Gregorius sane, uti ex ejus verbis, quæ supra huc e libro hujusque cap. hic cit. transcripsi, liquet, luculentissimam de Virorum, quos ibidem commemorat, numero notitiam præbet. Ast an pariter de gente? Si sic habeat, haud aliter certe, quam legioni Thebææ eos adscribendo, id facit, consectariumque proinde erit, ut natione seu gente Thebæi (neque enim eos exstitisse Mauros, quis inde concludat) secundum Gregorium exstiterint. Quod cum ita sit, iis sane, qui Mauros faciunt quinquaginta, quos hic scriptor laudat, legionis Thebææ Viros, nihil superest, quam ut horum gentem seu nationem per dicta, quæ supra huc ex Gregorio transtuli, verba non indicari, sustineant. Ast, si ita habeat, ut quid hæc de Mauris intelligenda, contendunt? Certe nihil continent, e quo Mauros exstitisse legionis Thebææ Viros, a Gregorio memoratos, concludas, nec uspiam etiam ita hosce vocat is scriptor.

[42] [Sociis intelgenda, ut apparet,] Iis quidem, qui de Mauris, quos XV mensis hujus die codices Hieronymiani celebrant, Gregorii textum, supra huc transcriptum, exponendum affirmant, assentirer lubens, si, hosce e legione Thebæa exstitisse, alicunde possem probare. Verum nihil prorsus, quo id faciam, occurrit. Nec ad rem facit, Hieronymianorum Mauros XV mensis hujus die ab Adone citra ullam controversiam commemorari; etsi enim hic, exstitisse illos e legione Thebæa, disertissime etiam asserat, id tamen dumtaxat facit, quod verba, quibus loco supra indicato de quinquaginta legionis Thebææ Viris Gregorius loquitur, non aliter quam de dictis Mauris intelligi posse existimarit, cumque id, ut modo ostendi, secus habeat, non est, cur hic Adone, huncque, re haud satis, ut apparet, discussa, secuto Notkero standum arbitremur; quod autem ad Usuardum spectat, is enimvero Hieronymianorum Mauros e legione Thebæa exstitisse, disertissime, ut Sollerius ait, non affirmat; ast contra, anne ex hac fuerint, haud parum sese dubitare prodit. Ea sedet sententia, quod ex Adoniana, quam ante oculos habuit, de iisdem Mauris annuntiatione num. 36 huc transcripta Maurorum vocabulum, substituto altero Martyrum vocabulo, sustulerit, idque verosimillime, ut consideranti patescet, haud aliam ob causam fecerit, quam quod, fuissentne, an non, e legione Thebæa Mauri, quos ab Adone celebrari videbat, dubitarit. At vero, inquies, Usuardus equidem, utpote quinquaginta a Gregorio memoratos legionis Thebææ Viros eodem, quo ab aliis memorantur Mauri, XV mensis hujus die recensens, eosdem etiam Mauros vel sic celebrat, vel, si res secus habeat, consectarium fit, ut celeberrimos hosce Martyres, utpote quos nec alio die in Mrl. suo recolat, nuspiam commemoret.

[43] Fateor, sic habet atque hinc etiam partim fit, [sint, obtinuisse quantum ad illorum aliquos videtur, hosque proinde re ipsa] ut, cum equidem, an Mauri exstiterint quinquaginta sæpissime jam memorati Viri, martyrologus ille, ut dixi, dubitarit, reque etiam ipsa hosce haud exstitisse Mauros, rationes aliæ supra adductæ suadeant, mihi omnino inducam in animum, primo quidem Usuardinæ ad XV mensis hujus diem annuntiationi, in qua Mauri haud nominantur, Hieronymianorum ejusdem diei annuntiantionem, Adone & Usuardo antiquiorem, in qua Mauri paucis hisce, prout in Epternacensi legitur, verbis, Coloniæ Agrippinæ natalis Maurorum, diserte laudantur, nec tamen, prout in annuntiatione Adoniana fit, cum quinquaginta, de quibus per verba supra huc transcripta Gregorius loquitur, legionis Thebææ Viris confunduntur, esse substituendam: deinde vero, hosce sub S. Gereone ejusque trecentis octodecim Sociis comprehendi, ac proin de horum parte verba illa interpretanda. Atque ita quidem, cum eadem verba, uti cuique hæc legenti patescet, e fama seu traditione in litteras miserit Gregorius, modo etiam consequitur, ut hæc, si non citius, saltem non serius, quam jam inde a sexto, quo hic scriptor floruit, seculo ac proin diu etiam ante Adonis ætatem obtinuerit locum. Quod cum ita sit, ac proin, aliquos seu, uti e jam dictis statues, quinquaginta e S. Gereonis Sociis legionis Thebææ exstitisse milites, a decem amplius seculis creditum jam fuerit, rem etiam vere ita habuisse, sat probabile apparet; quod autem ad reliquos ex ejusdem S. Gereonis Sociorum numero jam spectat, hi quoque omnes legionis Thebææ milites, spectata sola, quæ Adonis ætate viguit, ac abs hoc & Notkero in S. Gereonis ejusque Sociorum elogiis affertur, traditione seu fama, exstiterint.

[44] Verum hæc tum, ut jam supra innui, ultra veritatis limites temporis lapsu accreverat, [fuisse Thebæos, sat probabile apparet, nec omni etiam,] nec sibi vel Hieronymianos codices vel Usuardum aliosve ullos seu scriptores seu martyrologos habet faventes. Adhæc cum e Martyribus, Coloniæ Agrippinæ sub Maximiano passis, Gregorii Turonensis ætate seu seculo sexto quinquaginta dumtaxat, uti e jam dictis colligere fas est, crediti fuerint legionis Thebææ, nec, si e trecentis octodecim S. Gereonis Sociis, non quinquaginta tantummodo, sed omnes etiam reliqui e legione illa exstitissent, futurum id fuisse videatur, consectarium vel hinc fit, ut, e legione illa hosce exstitisse, credendum haud sit. Ast etsi res ita habeat, milites equidem fuisse, una omnium est opinio; ut, cum præterea spectasse ad legionem non unam queant, verosimillime una cum quinquaginta legionis Thebææ Viris, a Gregorio Turonensi memoratis, agmen, e diversarum legionum militibus conflatum, formarint. Ac Gereonem quidem, tam quinquaginta a Gregorio memoratis, quam Sociorum suorum reliquis præfuisse ducem, sat certum apparet; ast quanam hi postremi e legione seu turma exstiterint, edicendo non sum; quod cum ita sit, nec plura, quæ de iisdem nominatim hic dicam, occurrant, ad ceteros nostros Martyres, Cassium videlicet, Florentium, Victorem ac eorum Socios sermonem modo converto.

[45] [SS. Cassium, Florentium & Victorem cum Sociis suis exstitisse Thebæos,] Hosce omnes etiam exstitisse legionis Thebææ milites, Bonnensium & Sanctensium, imo & Coloniensium constans & immemorabilis, seu cujus ignoratur initium, fert traditio, in edendis etiam Sanctorum nostrorum Actis consignata. Ast quantum quidem & hisce & illi tribuendum? S. Mauritius ejusque Socii Thebæi, de quibus apud nos ad XXII Semptembris diem jam actum, Agauni idcirco, uti in sanctissimorum horum martyrum, quæ ibidem edidimus, Actis S. Eucherius testatur, fuerunt occisi, quod Maximiano imperatori, qui opera eorum ad persequendos Christianos uti volebat, obtemperare hac in re detrectarint. Quare, cum præter Thebæos potuerint esse etiam alii, qui Christo simul & imperio militarint, quique, cum idcirco, quod Maximiano, opera eorum pariter ad persequendos Christianos uti volenti, parere hac in re noluissent, fuissent occisi, posterioribus seculis pro Thebæis, quod eodem circiter tempore, eamdemque ob causam, ob quam hi, crederentur necati, cœperint haberi, enimvero ex eo, quod SS. Cassius, Florentius & Victor cum Sociis suis pro Thebæis ab Helinando in Actis, traditione suffragante, habeantur, exstitisse illos re etiam ipsa Thebæos, haud quaquam est certum.

[46] [probabilitate est destitutum.] Attamen, etsi sic habeat, rem omni probabilitate destitutam asseverare non ausim. Cum enim, ut S. Eucherius in laudatis Actis etiam docet, Maximianus, sparsis usquequaque militum turbis, Christianos vel ad necem vel ad supplicia rapuerit, factum facile esse potest, ut eumdem in finem agmen etiam, e legionis Thebææ militibus partim compositum, ad Rheni partes destinarit, ac horum quidem, qui ex illa erant, alii Bonnæ, alii Coloniæ Agrippinæ, ac alii denique Sanctis, quod allato ad sese post Mauritii cædem Maximiani de persequendis Christianis præcepto obtemperare nollent, fuerint occisi. Victorem quidem ejusque Socios Sanctenses, qui e legione Thebæa exstiterint, corruere, idcirco Hontheimius in suo Historiæ Trevirensis Prodromo pag. 105 affirmat, quod duo martyres, Victoris nomine distincti, quorum alter Solodori cum S. Urso, alter Agauni passus est, a S. Eucherio in Actis plus semel jam laudatis memorentur, nec tres, quibus idem Victoris nomen fuerit, in legione Thebæa exstitisse milites, verosimile appareat; verum Victor, Agauni passus, legionis Thebææ, ut ipsemet ait Eucherius, non fuit, nec video, cur facile factum esse haud queat, ut in legione, quæ 6600 aut pluribus adhuc militibus constabat, duo saltem exstiterint cognomines.

§ IV. Quot Socios S. Gereon, quot S. Victor, ac quot SS. Cassius & Florentius in martyrio sibi habuerint adjunctos.

[A vero Sociorum S. Gereonis numero haud multum, qui 318 numerat,] Hieronymiana apographa, quorum alia expresso, alia non expresso, ut jam supra docui, S. Gereonis nomine, Martyres Coloniæ Agrippinæ una cum hoc Sancto sub Maximiano passos memorant, in numero etiam, quo hosce circumscribunt, non parum dissentiunt; verum, etsi sic habeat huncque Lucense & Corbeiense apud Florentinium, vetustissimumque item apud Dacherium trecentorum septemdecim dumtaxat faciant, Gereoni tamen, quem tria isthæc Hieronymiana apographa non nominant, trecentos octodecim adjunxi; ita autem faciendum duxi, quod totidem ei Socii non tantum ab Helinando in Actis edendis & ab Augustano apud Sollerium Hieronymiano apographo, verum etiam a Floro, apud nos ante tom. 2 Martii edito, ab Adone, Usuardo aliisque seu scriptoribus seu martyrologis non paucis ac ab ipsismet eruditissimis, qui Martyrologium Romanum hodiernum reformarunt, Viris attribuantur. Iidem quidem S. Gereonis in martyrio Socii ad trecentos etiam & nonaginta duos in Epternacensi apud Florentinium, imo & ad quadringentos septemdecim in Richenoviensi apud Sollerium Hieronymiano apographo augentur; verum cum multo pauciores reliqua omnia, quæ Martyres, Coloniæ Agrippinæ sub Maximiano una cum S. Gereone passos, commemorant, Hieronymiana apographa notent, hisce potius, quam solis Epternacensi & Richenoviensi, quibus præterea Acta edenda moxque memorati martyrologi adversantur, est standum. Porro etsi quidem, dum S. Gereoni Socii adjunguntur trecenti octodecim, verus horum numerus fortassis haud attingatur, a vero tamen haud multum aberrari induco in animum.

[48] Ea sedet sententia, quod omnes, Epternacensi & Richenoviensi, [aberrare videtur; etsi autem S. Victorem, uti ex Hieronymianis apographis consequitur,] de quibus jam dictum, exceptis, Hieronymiani codices omnesque item alii Fasti sacri, qui Martyres Coloniæ Agrippinæ cum S. Gereone passos celebrant, non plures quam vel quindecim, vel septemdecim, vel octodecim vel denique, uti apud Notkerum legitur, decem & novem supra trecentos, sic parvo tantummodo inter omnes discrimine intercedente, adnumerent, nec in numero, quem assignant, omnes & singulos a vero longe aberrare, sit putandum. Ac ita quidem cum res habeat, non fuit sane, cur hic a Martyrologio Romano hodierno, quod pariter, ut jam innui, S. Gereoni Socios trecentos octodedecim attribuit, recederem; verum major de Sociorum, qui cum S. Victore sint passi, numero difficultas movetur. Fuisse Gereonem cognominatum Mallosum, Usuardus in Martyrologio suo hodie affirmat; contra vero Mallosum veluti Sanctum a Gereone distinctum hodie itidem in suo Ado proponit, eique Hieronymiana apographa non pauca, utut hodie, ut supra vidimus, in Martyrum & numero & nominibus haud parum confusa, suffragantur; cum autem, uti infra ostendam, hic Adoni, quem tamen vidit corrigereque adeo hoc loco Usuardus voluerit, assentiendum appareat, fueritque verosimillime, ut pariter infra ostendam, Mallosus cum S. Victore passus, consectarium evadit, primo quidem sequentem isthanc, quæ hodie in Corbeiensi apud Florentinium, alteroque apud Dacherium tom. 2 Spicil. vetustissimo Hieronymiano apographo legitur, annuntiationem, Et alibi… Victoris, Agrippinæ Mallusii cum aliis trecentis triginta Martyribus, vel hoc vel haud multum absimili modo, transposito S. Victoris nomine, verosimillime esse reddendam: Agrippinæ Victoris & Mallusii cum aliis trecentis triginta Martyribus; deinde vero, spectatis binis jam dictis, quibus & non pauca alia suffragantur, Hieronymianis apographis, Victori in martyrio Socios præter Mallosum trecentos triginta, quot etiam re ipsa duobus hisce Martyribus ab Adone Mosandri adnumerantur, fuisse adjunctos.

[49] [plures quam 17 Socios habuisse, e multis, quæ, ut Sanctensis] At vero, cum decem dumtaxat & septem Socios S. Victori Usuardus attribuat, sitne hic martyrologo isthoc, an Hieronymianis apographis standum, dispiciamus. Plures sane Socios quam septemdecim habuisse S. Victorem, antiquissima est Sanctensium traditio, hancque e reliquiarum fragmentis, penes hosce asservatis, confirmari, Molanus, anno 1573 Lovanii editus, in hodiernis suis in Usuardum Annotationibus non obscure insinuat. Reliquiarum scilicet nomine corpora, in Sanctensi S. Victoris ecclesia seculo XII ac XIII reperta, verosimillime intellexerit. Ast, utcumque habeat, plura certe, quam quindecim corpora fuisse re etiam ipsa ibidem tum inventa, Adolphus, dux Cliviæ, in Sanctensi, cujus supra notitiam dedi, Ms. memoriæ prodit. Ac primo quidem tria, unum nimirum XVI Aprilis die sub Coloniensi, qui ab anno 1167 usque ad annum 1191 sedit, archiepiscopo Philippo I, duo autem alia non nihil citius, fuisse in dicta S. Victoris æde sacra inventa, pag. 119 & seq. narrat, ac deinde, nonnullis primum, quæ modo huc transcribere, necesse non est, interpositis, pag. 123 ita prosequitur: Dominicæ Incarnationis anno millesimo ducentesimo octogesimo quarto, … cum Sanctensis ecclesiæ pars Orientalis, ob sui vetustatem ruinæ jam proxima, renovanda solotenus deponeretur, sub ipsius fundamenti vasta soliditate, ubi nec alia corpora consueverant nec poterant sepeliri, nobilis quidam SS. corporum thesaurus divina providentia repertus est tam copiose, quod infra spatium tam loci quam temporis arctum satis & breve fere decem & septem Martyrum corpora, certis intersigniis & evidentibus indiciis inventa, celebriter atque devote fuerunt in capsas translata; quorum capita, quæ integra poterant haberi, decenter ornata scrinio speciali reservantur.

[50] [Ms. hic relata verba produnt, Sanctis inventa fuerunt,] Unde veracem seniorum nostrorum comperimus esse relationem, qui solebant asserere, prout per posteros ad posteros audiebant famam currere, quod B. Helena, prima Xanctensis basilicæ fundatrix, sub fundamento, sicut supra patuit, eadem collocaverat; huic autem relationi & assertioni magnum fidei præstat argumentum, quod, transactis aliquot annis, cum in Occidentali parte sæpe dictæ basilicæ novum chori tertiumque construi deberet opus opportunum, mox ibidem, dum fundamentum foderetur & humus ejiceretur, plura corpora Sanctorum sunt inventa modo consimili. Itaque, cum tam in parte jam prænotata anteriori quam posteriori basilicæ tot Martyrum reperta sint corpora, nulli dubium, quin etiam locis intermediis reliquorum sanctorum Martyrum corpora in pace sepulta conquiescant, tempore, quo divinæ placuerit Providentiæ revelanda. Ita ille, plura sane quam quindecim corpora in Sanctensi ecclesia sec. XII ac seq. fuisse inventa, luculentissime prodens; verum unde hæc, vel Sociorum S. Victoris vel etiam Martyrum exstitisse, Sanctensibus certo innotuit? Generatim quidem ait, ex evidentibus, quibuscum reperta fuerunt, indiciis pro Martyrum corporibus agnita fuisse; ast, quæ qualiave illa exstiterint indicia, haud exponit; ut verosimillime dubitaturus non nemo sit, an fuerint hujusmodi, ut ex iis, Martyrum exstitisse, quæ fuerant reperta, corpora, potuerit haud immerito concludi.

[51] [corporibus haud valide, quod,] Re quidem vera exstitisse Martyrum, imo & Sociorum S. Victoris, haud difficulter inducerem in animum, si alicunde S. Helenam, quemadmodum jam supra sese narrasse Adolphus hic indicat, ecclesiam Sanctensem seculi IV initio exstruxisse, ac tum sub ejus fundamentis S. Victoris Sociorumque ejus corpora locasse, haberetur compertum; verum, anne id sancta illa Constantini Magni mater fecerit, est sane, uti infra ostendam, admodum dubium. Nec certum efficitur ex eo, quod corpora, de quibus mox huc transcripta verba, sub ecclesiæ fundamento, ubi, ut horum auctor dux Adolphus ait, nec alia corpora consueverant, nec poterant sepeliri, fuerint reperta. Etsi enim, postquam jam fuisset exstructa Sanctensis ecclesia, haud fuisse sub ejus fundamentis mortuorum corpora sepulta, crediturus quisque facile sit, quid ni tamen, cum Sanctense oppidum, ut jam supra docui infraque adhuc repetam, e Veterum ruinis emerserit, nec raro, ut apparet, pugnatum ad hæc fuerit, factum esse queat, ut occisorum prope munimentum istud corpora eo ipso loco, quo dein, tempore labente, ecclesiæ Sanctensis fundamenta jacta fuerunt, in terra, altius etiam, quam illa ipsa post, effossa, fuerint sepulta? Id certe ego haud perspicio, fitque vel hinc, ut, an corpora omnia, quæ vel ante vel post annum 1283 Sanctis fuisse reperta, Adolphus verbis, supra huc transcriptis, refert, Sociorum S. Victoris exstiterint, quam maxime dubitem. Nec ipsimet Sanctenses ea, quæ vel anno 1284 vel post fuerunt inventa, pro indubitatis Sociorum S. Victoris corporibus absque omni scrupulo habuisse videntur. Cur enim alioquin, cum vel unius, ut Colonienses apud Gelenium Fasti sacri docent, Martyris anonymi e S. Victoris Sociis memoriam XVI Aprilis die, quo Philippi I, Coloniensis archiepiscopi, temporibus inventum fuisse ejus corpus, Adolphus pariter loco supra cit. prodit, quotannis celebrent, pari honore plures etiam e S. Victoris Sociis, si quæ anno 1284 ac post fuerunt inventa corpora, illorum exstiterint, haud afficerent?

[52] [un hæc Martyrum exstiterint, sit dubium, probetur,] Gelenius mox laudatus post annuntiationem, qua anonymum, quem jam nunc memoravi, Martyrem XVI Aprilis die a Sanctensibus quotannis cultum, recenset, fuisse illum inventum in purpura & calceis, amputata summitate capitis, ex ecclesiæ Sanctensis Tabulis, haud diu, ut apparet, post rem gestam scriptis, affirmat, ac deinde sequentia isthæc verba abs illis haud dubie, qui has scripserunt, profecta, subjungit: Nos, qui floccellos sanguinis, cohærentes pilis, in monumento ejus (Martyris anonymi nimirum) vidimus, scripsimus hæc, ut vos credatis & per annorum revolutionem hoc die & assidue eum in veneratione habeatis. Nec conturbet, quod nomen ejus non habetur, cum Legenda Thebæorum vix duodecim Martyrum nomina contineat. Cum itaque e statu, in quo, quod hic memoratur, corpus sub Philippo I, Coloniensi archiepiscopo, fuit inventum, neutiquam Sanctenses, quin id Martyris esset, dubitarent, idcirco, uti ex hisce Tabularum Sanctensium verbis apparet, annuos illi, sub Martyris anonymi nomine, Sanctorum honores deferendos judicarint, nec tamen id quantum ad plures e S. Victoris Sociis, cum anno 1284 ac post non pauca fuissent sub ecclesiæ Sanctensis fundamentis corpora reperta, pariter fecerint, id enimvero illos, anne hæc Martyrum seu Sociorum S. Victoris essent, dubitasse, argumento est. Jam vero, cum sic habeat, possitque etiam, anne re ipsa Martyrum exstiterint, non immerito, uti ex omnibus jam dictis apparet, revocari in dubium, sane e corporibus, quæ anno 1284 ac post Sanctis magno numero fuere inventa, haud multum roboris acquirit traditio, quæ S. Victorem plures, quam quindecim, Socios in martyrio sibi habuisse adjunctos, prodit.

[53] [Hieronymianis tamen standum apparet.] Verum, etsi res ita habeat, haud tamen Usuardo, qui S. Victori non plures, quam decem & septem, Socios adjungit, sed Hieronymianis apographis, e quibus, horum numerum multo majorem exstitisse, consequitur, standum apparet. Ita opinor, quod hæc, quibus præterea antiquissima Sanctensium suffragatur traditio, Usuardo antiquiora sint, omniaque, quæ de Malloso, cum S. Victore martyrium passo, loquuntur, hisce haud pauciores, quam trecentos triginta, Socios unanimi consensu attribuant. Sollerius quidem, Usuardo Acta aliqua, Elinandæis antiquiora, quæ septem dumtaxat ac decem Socios S. Victori adnumerarint, præluxisse, in hodierna sua in Martyrologium Usuardinum Observatione suspicatur; verum quæ qualiave Acta illa exstitere? An Gregorio Turonensi seu seculo VI antiquiora? Id quidem confidenter affirmari, at non facile poterit probari. Sane nullum, quo id vel utcumque fiat, argumentum invenire quivi. Utut sit, Usuardus equidem, qui non plures, quam septemdecim, Socios S. Victori concedit, Mallosi etiam vocabulum, quod proprium nomen Ado statuit, in cognomentum vertit, Mallosum cognominatum fuisse S. Gereonem insinuans; cum sic autem hunc cum illo faciat eumdem ac a veritate idcirco, uti infra ex ipsomet Gregorio ostendam, verosimillime aberret, dubitari non immerito potest, an pariter, dum S. Victori septemdecim dumtaxat Socios adjungit, a vero horum numero haud deviet sive interim hunc e dictis, quæ, ut Sollerius suspicatur, ei præluxerint, Actis, sive e documentis aliis acceperit.

[54] [Nec abs his Browerus,] Nec refert, ab Adone, qui Mallosum & Victorem longiori commemoratione e Gregorio Turonensi lib. 1 de Gloria Mart. cap. 63 hodie celebrat, nullos hisce Socios tribui; cum sic enim is martyrologus Gregorii vestigiis inhærens, nec quot Mallosus & Victor Socios habuerint, exponat, certe non magis, quod proin & de Gregorio dicendum, Usuardo, qui septemdecim dumtaxat S. Victori Socios largitur, quam Hieronymianis, quæ longe plures numerant, apographis suffragatur. Etsi itaque Usuardum quidem a vero Sociorum S. Victoris numero certo devium asseverare non ausim, Hieronymianis tamen, ut jam dixi, apographis, quæ quantum ad hunc ab Usuardo, at non itidem ab Actis edendis, multum discrepant, potius standum, ob rationes omnes jam allegatas reor. Hinc porro & simul ex eo, quod nihilominus, S. Victorem una cum Malloso eodem tempore & loco passum esse, erroremque in numero, quo posterioris hujus Socios Hieronymiana apographa definiunt, non cubare, certum undequaque, ut apparet, non sit, Martyrologium Romanum hodiernum, quod S. Victorem & Socios martyres, non expresso horum numero, generatim dumtaxat hodie annuntiat, supra in titulo sum secutus. Ceterum, etsi quidem forsan pauciores, nequaquam tamen præter Mallosum plures quam trecentos triginta Socios, habuit S. Victor. Ita ex eo, quod plures ei nec in monumentis jam laudatis, nec alibi uspiam apud scriptores sive antiquos sive recentiores attribuantur, omnino concludendum apparet.

[55] Browerus quidem, Maximianum, dum in Alpibus, [contra ac apparet, dissentit; qui tamen cum in Sociorum,] moturus inde cum exercitu in Gallias, adhuc resisteret, quatuor e legione Thebæa cohortes eo præmisisse, harumque quartam duxisse Victorem, in Annal. Trev. lib. 3, num. 74 scribit; verum, etsi legio, ut Eucherius in S. Mauritii Actis supra laudatis num. 3 ait, milites 6600 numerarit, ac proin cohors, utpote decima, quemadmodum Pitiscus in suo Antiquit. Romanarum Lexico ad vocab. cohors docet, legionis pars, militibus circiter 660 constiterit, Browerus tamen in significatione, ad multo pauciores restricta, vocabulum istud loco cit. adhibuit; etsi enim cohortis, cum qua S. Victorem in Gallias missum scribit, milites omnes, non autem, uti e toto contextu liquet, horum tantummodo partem, pro fide occubuisse, memoriæ prodat, non plures tamen, quam trecentos triginta, quibus una cum S. Victore sors hæc obtigerit, num. 81 recenset. Verum, etsi quidem, dum hosce, uti e jam dictis consequitur, appellavit cohortem, fortassis haud prorsus inepte fuerit locutus, res tamen quantum ad SS. Cassii & Florentii Socios, e quibus pariter loco supra cit. facit cohortem, secus habet; hi enim, quorum numerum silet, pauciores certo fuerunt, quam ut nomine cohortis, quam apud Romanos numerasse etiam aliquando non plures quam trecentos aut quadringentos milites, vix invenias, potuerint venire. Res e jam nunc dicendis patescet.

[56] Edenda Sanctorum nostrorum Acta num. 13, [quos SS. Cassio & Florentio adscribit, numero erret,] nonnullaque Usuardina apud Sollerium Auctaria SS. Cassio & Florentio non plures, quam septem, quos non nominant, Socios adscribunt. Ast an Auctariis illis Actisque indubitanter hic standum? Usuardus definitum Sociorum SS. Cassii & Florentii numerum non assignat, sed dumtaxat ait: Sanctorum martyrum Cassii & Florentii cum aliis pluribus; cum autem, etsi etiam bini hi Sancti septem dumtaxat Socios re ipsa habuisse statuerentur, annuntiatio isthæc, ut consideranti patescet, veritati consona sit futura, Usuardus sane memoratis Auctariis Actisque haud quaquam hic adversatur. Verum, cum eadem annuntiatio, etsi etiam plures quam septem Socios Cassius & Florentius habuissent, veritati adhuc consona, ut consideranti pariter patescet, esset futura, enimvero Acta edenda, dictaque Auctaria a veritate, dum Socios tantummodo septem SS. Cassio & Florentio attribuunt, non aberrare, ex Usuardo haud habetur compertum; cum autem id nec aliunde innotescat, dubitari non immerito potest, an re etiam ipsa a vero horum numero haud aberrent. Ast, etsi sic habeat, error tamen, quem sic forte admittunt, facere, ut apparet, non potest, ut in assignando SS. Cassii & Florentii Sociorum numero multum hallucinari sint certo dicenda. Ita opinor, primo quidem, quod ipsemet supra adhuc laudatus Josephus Hartmannus, ecclesiæ Bonnensis decanus, qui, si in antiquis hujus, quæ scrutatus est, monumentis multo plures quam septem SS. Cassii & Florentii Socios reperisset, hosce certe omissurus haud fuisset, octo tamen dumtaxat in litterarum, cujus ante memini, excerpto recenseat, sicque a præfatis Auctariis Actisque vix dissonet; deinde vero, quod nulli prorsus inveniantur Fasti sacri, documenta alia seu antiqua seu recentia nulla, in quibus duorum illorum Sanctorum Socii vel novenario vel alio ullo superiori seu majori numero exprimantur, perperamque adeo ex his cohortem Browerus effecerit.

[57] [Mrl. Rom. in modo, quo illos annuntiat, hic sequi haud est visum.] Hodie quidem in Martyrologio Romano hodierno SS. Cassius & Florentius Bonnæ cum aliis plurimis annuntiantur; verum, etsi sic habeat, certeque plures quam septem aut octo Socios duobus illis Sanctis fuisse, annuntiatione illa indicetur, alia tamen, ut jam indicavi, haud inveniuntur monumenta seu antiqua seu recentiora, quæ vel numero, quo Socios illos exprimunt, vel alio loquendi modo, ut plures quam septem aut octo fuisse credantur, exposcant, hincque Usuardo hic potius, qui SS. Cassium & Florentium tantummodo cum pluribus aliis, quam laudato Mrl. Romano hodierno, quod eosdem duos Sanctos cum plurimis aliis annuntiat, adhærendum putavi. Nec futurum reor, ut studiosus lector id improbet. Quod si tamen secus fecerit, eum equidem hic, priusquam § huic finem imponam, observare velim, ex omnibus, tam hoc, quam proxime prægresso § jam dictis, utpote secundum quæ e Martyrum, quem Gereon Sociique ejus trecenti octodecim constituunt, numero quinquaginta dumtaxat exstiterint Thebæi, Victor que & Mallosus, si non multo pauciores, certo non plures, quam trecentos triginta, Cassio & Florentio septenos etiam octonosve dumtaxat aut non multo plures nactis, in martyrio habuerint Socios, haud parum modo, etsi etiam hi omnes statuerentur Thebæi, confirmari id, quod apud nos ad IV mensis hujus diem in Commentario, SS. Tyrsi, Bonifacii ac Sociorum Trevirensium martyrum Actis præmisso, num. 43 asseritur; videlicet non verendum, ne ingens Martyrum Thebæorum, quos Agauni passos, Eucherius perhibet, numerus nimia Martyrum, itidem Thebæorum, qui vel Treviris, vel Bonnæ, vel Coloniæ Agrippinæ, vel Sanctis vel alibi denique subierint martyrium, multitudine exhauriatur.

§ V. An Martyri anonymo non fuerit S. Gereonis nomen pro arbitrio impositum; an Mallosi cognomen hic habuerit, & an, si alter ab altero sit diversus, Mallosus eodem loco, quo Victor, martyrium subierit.

[S. Gereon, qui vere hoc nomine] In tribus Hieronymianis apographis non contractis, Lucensi videlicet & Corbeiensi apud Florentinium, vetustissimoque apud Dacherium Spicil. tom. 2, quæ heri Coloniæ Agrippinæ 317 Martyres annuntiant, S. Gereonem ejusque Socios, utut numero, quem hi cum illo in aliis Fastis sacris constituunt, imminuto, designari, una omnium est opinio; ast, cum Gereonis nomen in tribus dictis Hieronymianis apographis haud exprimatur, hisque omnes Fasti sacri, in quibus id hodie fit, antiquitate cedant, erit fortassis non nemo, qui suspicetur, nondum tunc, cum tria illa Hieronymiana apographa exarata fuere, innotuisse, qui Martyrum, quos hæc heri Coloniæ Agrippinæ annuntiant, antesignanus seu dux fuisset vocatus, factumque adeo post esse, ut ei Gereonis nomen pro arbitrio fuerit impositum. Atque hæc quidem suspicio augeri potest ex eo, quod, dum unum e præfatis tribus Hieronymianis apographis, Lucense nimirum seu Florentinii textus, Colonienses nostros Martyres heri celebrat, sequenti id modo faciat: In Gallia civitate Coloniæ. Agripini (imo Coloniæ Agrippinæ) natalis sanctorum CCCXVII. Martyrum, quorum nomina Deus scit. Verum, etsi quidem librarii, qui tria hic memorata Hieronymiana apographa scripserunt, exploratum forsan Gereonis nomen haud habuerint, id tamen universim tunc ignoratum non fuisse, vel ex eo liquet, quod equidem in Epternacensi, quo certe illa antiquiora non sunt, Hieronymiano apographo VIII mensis hujus die Gereonis nomen, ut jam supra docui, reperiatur.

[59] Adhæc, etsi quidem Martyribus, quorum nomina ignorabantur, [fuit vocatus, ab Usuardo] nomina pro arbitrio subinde fuerint imposita, id tamen tum fere dumtaxat, cum eorum, quæ hactenus latuerant, corpora reperirentur, aut quavis occasione alia obtinerentur reliquiæ, factum invenio; cum autem S. Gereonis corpus, quod a S. Norberto in Gereonæa ecclesia anno 1121 repertum fuisse, non pauci contendunt, certo equidem ante hunc, uti ex infra dicendis intelligetur, haud fuerit inventum, & tamen multo citius, qui tria apud Sollerium exstantia Hieronymiana apographa contracta, Richenoviense nimirum, Augustanum & Labbeanum, scripserunt, Florusque item ac Ado, Usuardus, Notkerus & Wandelbertus floruerint, consectarium fit, ut, cum nihilominus in omnibus, quos hi exararunt, Fastis sacris S. Gereonis nomen vel heri vel hodie legatur, eo verosimillime Coloniensium nostrorum Martyrum dux seu antesignanus non tunc tandem, cum jam dudum migrasset ad Superos, sed jam tum, cum inter mortales degeret, fuerit vocatus. Jam vero, cum hæc ita habeant, Gereonis nomen, non pro nomine, quod martyri anonymo fuerit pro arbitrio impositum, sed pro vero, quod is, in vivis existens, fuit sortitus, nomine habendum, apparet sane, si non prorsus certum, vero saltem admodum simile. Modo etiam, an Mallosi, quod in pluribus Hieronymianis aliisque Fastis sacris legitur, nomen pro proprio Martyris, a Gereone distincti, nomine, an contra pro hujus dumtaxat cognomento sit habendum, dispiciamus.

[60] [cum Malloso confunditur; ast hic ab illo, uti e verbis] Usuardus in supra huc transcripto S. Gereonis elogio, exstitisse hunc cognomento Mallosum, diserte tradit, sicque ex Gereone & Malloso unum eumdemque martyrem facit, seu hunc cum illo confundit; verum Ado alterum ab altero, uti ex elogio, quo supra ambos celebrat, palam est, luculentissime distinguit; posteriori autem huic martyrologo assentiendum, apparet ex iis, quæ Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 63 scribit. Verba omnia, quæ hic scriptor ibidem suppeditat, lectori ob oculos, quod quam maxime § hujus argumento elucidando subserviant, juverit hic posuisse. Sic in Ruinartii, quæ anno 1699 prodiit, editione habent: Ab hoc etiam sacerdote (Eberegisilo, Coloniensi archiepiscopo) sancti martyris Mallosi corpus repertum est hoc modo: Cum fama ferret, hunc apud Bertunense opidum martyrium consummasse, occultum erat hominibus illis, quo in loco quiesceret; erat tamen oratorium inibi, in quo nomen ejus invocabatur. Supradictus vero pontifex in honorem ejus basilicam ædificavit, ut scilicet cum aliquid revelationis de martyre acciperet, in ea beatos artus, Domino annuntiante, transferret. Denique in latere basilicæ, id est, in pariete, qui a parte erat oratorii, in absida collegit, præstolans Domini misericordiam, quid juberet de martyre revelari.

[61] [Gregorii Turonensis hic recitatis sequitur, est diversus,] Post hæc diaconus quidam Mettensis, per visum ductus, ubi martyr quiesceret, est edoctus. Post paucum autem tempus veniens ad episcopum & quasi certa signa, per quæ visum viderat, relegens, cum prius ibidem non fuisset, ait episcopo: Hic effode & invenies corpus Sancti, id est, in medio absidæ. At ille, cum fodisset quasi in septem pedes, attigit nares ejus odor immensi aromatis, & ait: Credo in Christo, quod ostendit mihi martyrem suum, quando me hæc suavitas circumdedit; & fodiens reperit sanctum corpus inlæsum, & emittens vocem magnam, Gloria in excelsis Deo secum omnem clerum pariter psallere fecit. Dicto quoque hymno, corpus sanctum in basilicam transtulit & cum laude debita sepelivit. Ferunt, ibidem & Victorem martyrem esse sepultum, sed non eum adhuc cognovimus revelatum. Mallosus itaque, uti ex his Gregorii verbis intelligitur, non apud Coloniam Agrippinam, sed apud Bertunense, abs illa, uti ex infra dicendis patescet, certissime diversum, opidum martyrii palmam est adeptus; cum autem S. Gereon, uti omnis retro antiquitas credidit, ac porro hodieque creditur, apud Coloniam Agrippinam consummarit martyrium, consectarium fit, ut secundum Gregorium a Gereone Mallosus indubie distinguatur.

[62] Nec hoc tantum e Gregorio docemur, verum etiam, [martyriumque, non, uti hic Gelenius] S. Victorem, ut fama scriptoris hujus ætate ferebat, eodem loco seu in eodem Bertunensi oppido, ubi Eberegisilus, Coloniensis archiepiscopus, Mallosi corpus reperit, jacuisse sepultum; cum autem sic habeat, verosimillimeque, imo indubie, Mallosus & Victor loco eodem, quo Gregorii Turonensis ætate jacuerunt humati, martyrium subierint, consectarium hinc ulterius jam fit, ut ambo, si vera sint, quæ Gregorius scribit, idem Bertunense oppidum pro palæstra fuerint adepti. Ut itaque & quæ & quo loco sita hæc fuerit & quam certo a Colonia Agrippina distinguatur, perspicuum ante omnia evadat, hic modo, quodnam sit Bertunense oppidum, a Gregorio Turonensi supra huc transcriptis verbis memoratum, examinemus. Gelenius in ecclesiæ Coloniensis sacris & piis Fastis ad 2 Maii diem annuntiatione utitur sequenti: Bonnæ in territorio Coloniensi translatio sanctorum Cassii, Florentii & Mallusii, martyrum Thebæorum, ex quibus S. Mallusium, uti habent exemplaria Gregorii Turonensis, monstrante quodam ecclesiæ Metensis diacono, divinitus per visum edocto, B. Euergislus vel Euergisilus elevavit & in basilicam, ejus memoriæ exstructam, transtulit, teste Gregorio Turonensi lib. 1 de Gloria Mart. cap. 63; apud quem mendose pro Bonnensi vel Veronensi (sic enim etiam antiqui appellarunt Bonnam) legitur Bertunense oppidum; sed ex toto contextu ibidem prodit se error scripturæ. Eosdem deinde Martyres anno 1166 Reinaldus archiepiscopus & Gerardus Bonnensis præpositus, cum venerabilis cleri devotione & multitudine populi elevarunt, invento sicco quidem, sed evidenti sanguino ipsorum, quem ante annos plusquam octingentos septuaginta pro Christo prosuderant.

[63] Ita ille, volens scilicet, Mallosum, a Gregorio Turonensi memoratum, [contendit, in Bonnensi,] in urbe Bonnensi subiisse martyrium, ac pro Bertunensi oppido, ubi id a Gregorio e fama locatur, Bonnense seu Veronense, errore seu mendo, quod in proxime huc transcripto scriptoris hujus textu cubet, correcto, esse legendum; verum, ut Mallosum, spectatis iis, quæ Gregorius scribit, non Bonnæ, sed Sanctis in Clivia pro fide occubuisse, probatum dem, necesse tantummodo est, ut & mendi seu erroris a Gelenio perperam insimulari Gregorii textum & Bertunense, quod in hoc memoratur, oppidum haud aliud esse quam Sanctense, ostendam. Id itaque lubet hic præstare. Scripturæ, qua in Gregorii textu exaratur Bertunense oppidum, sese error ex toto contextu prodit. Ita verbis mox recitatis Gelenius; verum hanc ejus assertionem a vero quam maxime esse alienam, certeque adeo Bertunensi oppido Bonnense seu Veronense in Gregorii textu haud substituendum, nemo non fatebitur, qui postremam hujus partem attente expenderit. In hac enim, Victorem eodem loco, quo Mallosus, ac proin in eodem, in quo hic, teste Gregorio, jacebat, Bertunensi oppido sepultum jacuisse, e fama asseritur; cum autem, Victorem Bonnæ seu Veronæ ad Rhenum sepultum jacuisse, nemo umquam aut crediderit aut dixerit, enimvero Bonnense seu Veronense oppidum pro Bertunensi in Gregorii textu, correcto, qui in hoc cubet, errore, haud legendum, ac proin Bonnæ seu Veronæ, spectatis iis, quæ Gregorius scribit, Mallosi martyrium locari haud posse, indubitatum apparet. At vero, inquies, Bonnæ equidem SS. Florentii, Cassii & Mallusii corpora anno 1166 Reinaldus, Coloniensis archiepiscopus, de sepulcris summa cum solennitate levavit. Fateor, sic habet; id enim non tantum Gelenius verbis supra huc transcriptis, verum etiam Galliæ Christianæ auctæ scriptores tom. 3, col. 679 ac alii e monumentis antiquioribus docent.

[64] [sed, ut, difficultate, quæ in contrarium facit, soluca.] Ast, etsi id ita sit, imo etsi etiam inter Martyres, quorum sacræ exuviæ usque ad annum 1583 Bonnæ, ut infra docebo, asservatæ fuerunt, Mallusius seu Mallosus a Joanne Hartmanno, ecclesiæ Bonnensis decano, in litterarum, quarum supra memini, excerpto penes nos exstanti recenseatur, hæc tamen facere non debent, ut Mallosus, a Gregorio Turonensi memoratus, martyrium Bonnæ subiisse credatur. Quid si enim Gregorii Mallusius a Mallusio, cujus corpus Bonnæ de terra levatum diuque asservatum fuisse asseritur, statuatur exstitisse diversus? Non erit sane, cur id cuiquam incredibile appareat. Cum enim plurimi, ut jam docui, Coloniæ Agrippinæ, Bonnæ & Sanctis pro fide sub Maximiano fuerint occisi, facile factum esse potest, ut in magno illo Martyrum numero duo exstiterint cognomines. Adhæc, cum Josephus Hartmannus, mox iterum laudatus, unum ex octo martyribus, quos cum SS. Cassio & Florentio Bonnæ passos, in præfato suo litterarum excerpto affirmat, Pii nomine etiam distinguat, nec præter Cassium & Florentium ullus e Martyribus, Bonnæ sub Maximiano passis, vel ab Usuardo vel aliis seu scriptoribus seu martyrologis antiquis, nomine, quo fuerit vocatus, expresso, memoretur, non immerito quis suspicabitur, e Martyribus, Bonnæ coronatis, exstitisse duos, quorum, cum ibi illorum corpora fuissent inventa nominaque haud noscerentur, unum Pii, alterum Mallusii nomine pro arbitrio donarint. Accedit, Gregorii Mallosum jam ante seculum VII, ut supra huc transcripta scriptoris hujus verba suadent, de terra fuisse levatum; id autem Malloso, cujus corpus Bonnæ diu asservatum fuisse memoratur, anno demum 1166, ut jam dictum, evenisse. Jam vero, cum hæc ita habeant, Mallosus certe seu Mallusius, qui a Gelenio aliisque Bonnæ signatur, efficere non potest, ut Mallosum, a Gregorio memoratum, Bonnæ occubuisse admittamus.

[65] [ratione non una,] Modo etiam, Bertunense oppidum, ubi Mallosus passus a Gregorio refertur, interpretandum Sanctense, ac proin Sanctis pro fide occubuisse eumdem Mallosum, monstremus. Ruinartius in Gregoriani, de quo hic nobis sermo, textus verba, quibus S. Victor eodem, quo Mallosus, loco quievisse memoratur, ita observat: Si verum sit, ut aliqui sentiunt, hunc Martyrem (S. Victorem nimirum) ex legione Thebæa fuisse, qui loco, ubi cum multis aliis passus est, Sanctos nomen dederit, ex quo vulgus Xantum, quod Cliviensis ditionis opidum est, efformaverit, Bertuni opidi situm invenimus. Nam Victor & Mallosus hic in eodem loco quievisse memorantur; & vetera quædam Martyrologia utrumque simul celebrant. Etsi itaque Bertunense oppidum, ubi Mallosus passus ac cum S. Victore quievisse a Gregorio e fama narratur, Ruinartius, uti a Gelenio fit, Bonnam interpretatus haud sit, opinionem tamen, quæ S. Victoris palæstram Sanctis collocat, ac proin & hoc oppidum pro Bertunensi per Gregorium memorato accipit, revocat in dubium. Verum S. Victorem subiisse Sanctis martyrium, Acta edenda num. 15 tradunt; hisce autem, quibus etiam constans non tantum Sanctensium, sed & Coloniensium & ipsorummet Bonnensium favet traditio, omnino hic standum vel ex eo videtur, quod Bertunense oppidum, in quo una cum Malloso quievisse Victor a Gregorio memoratur, certissime Bonnæ seu Veronæ, ut jam dictum, locari haud queat, aliusque præter oppidum Sanctense locus, quo idem oppidum cum aliqua veritatis specie locetur, assignari haud possit. Adhæc laudatus Ruinartius in uno e Colbertinis, quibus usus est, codicibus pro Bertunensi oppido, in quo S. Victor passus ac cum Malloso quievisse a Gregorio Turonensi memoratur, Bertinense legi, docet in adnotatione, scriptoris hujus verbis, proxime huc transcriptis, subjecta; Bertini autem seu Bertinensis oppidi nomine venisse olim, priusquam a S. Victore ejusque Sociis martyribus nomenclationem novam acciperet, Sanctense in Clivia oppidum seu Sanctos, verosimillimum apparet, nec facile, ni fallar, secus sentiet, qui, quæ jam nunc subdam, expenderit. Sanctense oppidum, de quo jam nonnulla Comment. hujus § 1, num. 2 & 5 seqq. protulimus, stare modo eo loco, quo olim Vetera castra seu, uti etiam simpliciter vocantur, Vetera steterunt, Cluverius Germaniæ antiq. lib. 2, cap. 18 aliique, qui in Geographiam antiquam Commentarios scripserunt, affirmant.

[66] Sunt quidem etiam, qui eo loco, quo olim Colonia Traiana stetit, [En medium] oppidum istud collocant; verum hi Coloniam isthanc Veteribus tam prope admovent, ut ex horum & illius ruinis emersisse idem Sanctense oppidum in animum inducant. Teschenmacherus, qui de antiquo variorum locorum situ in Cliviæ, quos contexuit annoque 1638 in lucem emisit, Annal. part. 1 tractat, ibidem pag. 20, ubi & duabus pagg. proxime seqq. nonnulla huc potissimum spectantia suppeditat, sic scribit: Vetera Coloniamque Traianam Surita eodem loco stetisse censet, vere quidem, quando Παχυλῶς id intelligitur; siquidem non usquequaque, sed fere eodem loco stetisse, utrobique rudera ostendunt. Vetera castra in monte, qui a Quinctilio Varo, ut quibusdam placet, Vorsseberg nunc dicitur, circumfusaque & in ripa Rheni planicie, ubi hodie pagus est Beerten, non procul ab oppido Santen ita fuisse, constans est & unanimis antiquorum sententia. Id loci etiam istius facies, omnino cum Taciti descriptione conveniens, innumera quoque eximiaque antiquitatis istic reperta monumenta satis probant; Dithmarus autem, qui laudatum Teschenmacheri Opus, Annotationibus a se illustratum, anno 1721 fecit recudi, primo ad vocem Vetera, a qua Teschenmacheri textus, modo huc transcriptus, inchoatur, ita observat: Ita simpliciter ea (Vetera scilicet) appellat Tacitus Annal. 1. c. 45, & Histor. IV. c. 18. alias Vetera castra apud eundem 1. c. c. 21. ex quo nempe alia castra ad Rhenum posita fuerunt. Vetera autem illa castra in vicinia oppidi Xanten, partim in colle Vorsseberg, partim in planitie, ubi pagus est Berten, posita fuisse, consentiunt Menso Altingius pag. 36. 37. Cellar. pag. 337. Cluver. lib. 2. cap. 18.

[67] [hic adducta,] Secundo altera ad vocabulum Beerten nota, qui pagus, in jam dato Teschenmacheri textu ita vocatus, appellationem hanc acceperit, exponit his verbis: Quod nomen (Beerten scilicet) a vocabulo Vetera efformatum creditur, Germanis primum dicta Veterhem, & mox per transpositionem literarum Verthem, unde postea Berthem sive Beerten. Sunt quoque arcis rudera extra portam Clivensem oppidi Xanten, quæ hodieque cum agris vicinis vocantur die alteburg, ubi non desunt, qui castra illa Vetera quærenda putant ob nominis (Alte-burg enim idem est, quod Vetus castrum) convenientiam; ac tertio denique in Veterum, quam, ut in textu, huc transcripto, Teschenmacherus ait, Tacitus suppeditat, descriptionem ita notat: “Pars,” inquit Tacitus, “castrorum in collem” (hodie Vorsseberg) “leniter assurgens, pars æquo” (ubi pagus Beerten) “adibatur.” Menso Alting. 1. c. Ad radicem memorati collis profunda quoque planities crebris eluvionibus plerumque fæda & lubrica conspicitur, quæ procul dubio est “palus” juxta “Vetera” apud Tacitum Histor. v. cap. 15. Ita ille, cum Teschenmachero aliisque loco eodem, quo olim stetere Vetera, situm esse pagum, oppido Sanctensi vicinum, qui Beerten seu Berten hodieque appellatur, affirmans. Ac id quidem mihi vero apparet simillimum, uti etiam pagi illius, ut Dithmarus addit, nomen a Veterum vocabulo, varie corrupto, luxato ac mutato, fuisse formatum.

[68] [probatur, in Sanctensi oppido] Ast, cum Vetera aut, si mavis, Castra Vetera non tantum, ut Teschenmacherus & Dithmarus verbis jam datis aiunt, montem seu collem, Vorsseberg dictum, vicinamque huic, in qua situs est dictus pagus, planitiem, verum etiam, ut Cluverius loco supra cit. & Cellarius Geographiæ antiquæ lib. 2, cap. 3, plurimis aliis consentientibus, docent, oppidum haud obscurum fuerint complexa, enimvero jam inde a Francis, qui seculo quinto Romanorum ditiones, Rheno transmisso, invaserant, Veterum nomen ita, ut ait Dithmarus, paulatim corruptum mutatumque ac tandem castra illa seu potius totum, quem hæc continebant, terræ tractum ac nominatim haud obscurum illud oppidum teutonica, qua utebantur, lingua Beerten seu Berten Gregorii Turonensis ætate, qui id propterea Latine appellarit Bertinum, fuisse vocatum, vero apparet simillimum; cum autem id ita sit, ac Vetera castra seu oppidum. quod horum nomine etiam venit, sit ipsummet, ut Cluverius loco cit. docet, Sanctense oppidum, Gregorium isthoc, quod forsan, cum bello aut alia calamitate fuisset destructum, situm antiquum aliquantulum modo mutarit, per Bertinense seu Bertunense, prope quod Mallosum passum ac cum S. Victore quievisse supra huc transcriptis verbis scribit, oppidum intelligere ac proin ejusdem Mallosi palæstram Sanctis locare, vero pariter apparet simillimum.

[69] [est passus,] Ac id quidem ut credam, propensior adhuc vel ex eo sum, quod præter Sanctense oppidum, quod ita demum post Gregorii Turonensis ætatem, antiquatis, quæ prius habuerat, Veterum ac Bertini seu Bertuni nominibus, horumque nihilominus posteriori pago vicino adhuc adhærente, a S. Victoris ejusque Sociorum ibidem cultu fuerit vocatum, assignari aliud, quod per Bertunense oppidum Gregorius intellexerit, cum aliqua veritatis specie, uti nominatim de Bonna e jam supra dictis liquet, haud queat. Verum an Gregorio, qui & Sanctis, ut modo ostendi, Mallosi palæstram verosimillime collocat, & hunc a Gereone distinguit, contra Usuardum, qui hunc cum illo confundit, seu cognominatum fuisse Mallosum, prodit, certo est standum? Gregorius, dum loco supra cit. de S. Malloso tractat, duo potissimum, quæ ad institutum nostrum facere hic queunt, memoriæ prodit; alterum est, Mallosum apud Bertunense opidum martyrium consummasse; alterum vero, fuisse ibidem sacrum ejus corpus ab Eberegisilo, Coloniensi episcopo, repertum ac de terra levatum Ac forsan quidem, quod Mallosus sub Maximiano martyrium sit passus, ac proin Gregorius duobus amplius seculis abs hoc eventu abfuerit, haud immerito, an hunc apud Bertunense opidum scriptor ille, qui præterea rem e fama dumtaxat refert, perperam haud collocet, revocari potest in dubium; verum, etsi sic habeat, id tamen fieri haud poterit, si apud idem oppidum Mallosi corpus (neque enim hoc alibi, quam ubi ille fuerat occisus, humatum fuisse, quis facile credat) fuisse ab Eberegisilo repertum ac de terra levatum, sit certum.

[70] Anne itaque Gregorius, qui, ut dictum, Mallosi corpus ab Eberegisilo inventum ac de terra levatum fuisse, [etsi autem hæc,] narrat, indubitatam sibi hac in re fidem adjungat, examinemus. Hanc sane illi a nemine denegandam, reor, si Eberegisilus, cui Mallosi inventionem adscribit, sub seculi VI finem vixerit, hæcque adeo ejus ætate sit facta; verum, etsi quidem episcopus, nomine Eberegisilus, ecclesiæ Coloniensi sub seculi VI finem, uti apud Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 625 videre licet, præfuerit, anne tamen de hoc, an contra de S. Evergislo, qui post S. Severinum Coloniensem cathedram occupavit, ac, ut certum apparet, ad annum usque 450 vitam haud produxit, Gregorius loco cit. loquatur, non immerito potest ambigi. Tillemontius tom. 4 Monum. Eccl. pag. 430, Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 625, Ruinartius in suis in Gregorium Notis ac nonnulli alii de Eberegisilo, qui sub sec. VI finem Coloniensem cathedram occupavit, Gregorium exponunt, ea, ni fallor, ratione partim ducti, quod hic scriptor Eberegisilum, Coloniensem episcopum, a quo Mallosi corpus inventum ac de terra levatum, tradit, eodem exaret modo, quo Eberegisilum, Coloniensem itidem episcopum, quem a Childeberto rege ad compescendas monasterii Pictavensis turbas, quod anno 590 evenit, missum fuisse, Hist. lib. 10, cap. 15 refert. Verum haud mediocris inter Evergisli & Eberegisili seu, ut etiam scribitur, Ebregisili, nomina intercedit similitudo atque affinitas hincque facile factum esse potest, ut Evergislum, qui ab aliis Evergistus & a Gelenio de Magnitudine Col. Agrip. pag. 39 Ebuergesell quoque appellatur, Gregorius Eberegisilum etiam seu Ebregisilum, nomine isthoc, utpote episcopi, qui ætate sua vixerat aut forte adhuc, cum ista de Malloso scriberet, vivebat, sibi existente familiariori, per errorem appellarit.

[71] Quid quod factum esse possit, ut librarii in Gregorii, [ob rationes,] quæ scribebant, exemplaribus Eberegisilum seu Ebregisilum pro Evergislo mendose exararint? Utut sit, Gregorium equidem de S. Evergislo, qui ante annum 450 Coloniensi ecclesiæ præfuit, loco cit. loqui, vero apparet similius. Ebregisilum enim, a quo Mallosi corpus inventum, ibidem scribit, capitis dolore, cum id pulvere, e Coloniensi basilica, quam ab incolis Sanctos Aureos vocitari ait, accepto, tetigisset, prodigiose fuisse sanatum, per verba, num. 35 huc transcripta, præmiserat; hoc autem miraculum, non Eberegisilo, qui ad compescendas monasterii Pictavensis turbas anno 590 missus fuit, sed S. Evergislo, qui ecclesiæ Coloniensi ante annum 450 præfuit, verosimiliter obvenit. Ita scilicet suadet Sancti hujus Vita, ad XXIV mensis hujus diem, quo Coloniæ Agrippinæ colitur, a Surio relata. In hac enim num. 4 sequentia isthæc de S. Evergislo leguntur verba: Postquam autem consenuit, immodico capitis dolore vexatus, more suo sacrata circuivit loca orandi studio; cumque ad beati Gereonis Sociorumque ejus templum, male valentium refrigerium, pervenisset, flexis genibus in Sanctorum memoriam, uti consueverat, versum illum dicere cœpit; “Exultabunt Sancti in gloria”, moxque cælitus responsum est: “Lætabuntur in cubilibus suis.” Unde intellexit, Spiritu Dei revelante, illo ipso die sanctos Martyres animas suas cælo reddidisse.

[72] [quæ hic] Ab eo ergo tempore usque in præsens eodem die quotannis, ipso agente, illorum celebratur solennitas. Accepit autem pulverem e Sanctorum templo, & sanctæ Crucis exprimens signum, eum male affecto capiti suo imposuit, sanusque recessit; etsi autem hæc narratio, qua S. Evergislus immodico capitis dolore in Coloniensi S. Gereonis ecclesia, Sanctorum Aureorum nomine olim distincta, prodigiose sanatus asseritur, a narratione, qua idem, ut apparet, miraculum Gregorius refert, non parum, ut consideranti patescet, in adjunctis differat, ambæ tamen quantum ad substantiam consonant, nec esse videtur, cur de duobus diversis miraculis agere putentur. Jam vero cum sic habeat, faciatque præterea discrimen, in earum adjunctis occurrens, ut S. Evergisli biographus, qui, si non citius, certo non serius, quam sec. XI, floruit, miraculum, quod S. Evergislo obvenisse narrat, non e Gregorio, perperam fortassis intellecto, sed aliunde accepisse sit censendus, sane re etiam ipsa S. Evergislo id obvenisse, ac proin de hoc, non autem de Eberegisilo, qui sub sec. VI finem floruit, Gregorium per verba, quibus ab Eberegisilo, capitis dolore prodigiose, ut narrarat, sanato, inventum fuisse Mallosi corpus, loco supra cit. refert, locutum fuisse, vero apparet admodum simile. Isthæc autem verisimilitudo adhuc augetur ex eo, quod Gregorius, miraculum, de quo hic nobis sermo, narraturus, de Eberegisilo, cui & id & Mallosi inventionem obtigisse scribit, sequentem loquatur in modum: Quodam autem tempore Eberegisili, qui TUNC HUJUS URBIS (Coloniensis) ANTISTES ERAT, capitis medietas validis doloribus quatiebatur; horum autem verborum loco, si non de S. Evergislo, qui ante annum 450 obiit, sed de Eberegisilo, qui sub seculi VI finem ecclesiæ Coloniensi præfuit ac proin Gregorii ætate floruit, imo etiam tum forsan adhuc, cum hic illa scriberet, in vivis erat superstes, sermonem facere voluisset, sequentia isthæc Quodam autem tempore Eberegisili episcopi, qui ÆTATE NOSTRA HUJUS COLONIENSIS URBIS FUIT ANTISTES, aut qui NUNC ADHUC HUJUS URBIS COLONIENSIS EST ANTISTES &c, adhibiturus fuisse videatur.

[73] Hæc omnia verosimillime considerarit Gelenius, [allegantur, certa non sint,] hincque miraculum, hic jam memoratum, quod Eberegisilo, Coloniensi episcopo, obvenisse, Gregorius prodit, ad S. Evergislum, qui integro circiter seculo ante Gregorii ætatem Coloniensi ecclesiæ præfuit, in Opere suo de Coloniæ Agrippinensis Magnitudine pag. 358 & seq. retulit; cum autem, uti ex omnibus jam dictis liquet, ita verosimiliter rectissime fecerit, ac secundum Gregorium idem Eberegisilus, cui miraculum illud obvenit, S. Mallosi corpus invenerit, consectarium fit, ut scriptor ille, dum inventionem hanc refert, de re, centum circiter annis ante ætatem suam gesta, loquatur, cumque proinde in hac fidem undequaque certam atque indubitatam sibi haud adjungat, consectarium ulterius fit, primo quidem ut, cum e dictis, si Mallosi corpus apud Bertunense oppidum fuisse inventum, certum non sit, in dubium adhuc, an idem Mallosus in oppido illo passus sit, revocari queat, certum pariter atque indubitatum, obtinuisse re ipsa illum ibidem palæstram, undequaque non sit; deinde vero, ut adhuc, an Mallosus & Gereon unus idemque non sit, possit ambigi, cum hunc ab illo distingui nec cognominatum fuisse Mallosum, ex eo potissimum noscatur, quod secundum Gregorium Mallosus apud Bertunense oppidum, non autem, ut Gereon Coloniæ Agrippinæ, martyrii palmam locumque quietis sit adeptus. Hinc porro & ex eo, quod Usuardus, cui bonæ notæ Acta, Elinandæis antiquiora præluxisse, Sollerius suspicatur, Mallosum cum Gereone confundat, est factum, ut Mrl. Romani hodierni secutus exemplum hic de Malloso, veluti de Sancto, qui indubie a S. Gereone distinguatur, tractare ausus non sim.

[74] Verum, etsi quidem, Mallosum & in oppido Sanctensi occubuisse & a Gereone distingui, [summa tamen verisimilitudine gaudent,] undequaque e jam dictis certum non sit, verosimillimum tamen id est. Etsi enim, Gereonem cognomento fuisse Mallosum, huncque proinde abs illo non esse diversum, Usuardus e prælucentibus sibi, quæ Elinandæis antiquiora erant, Actis verosimillime didicerit, nescitur tamen, quæ qualiave hæc exstiterint, dubitarique non immerito potest, an, qui illa contexuit, pluribus seculis a rebus, quas complectuntur, haud abfuerit; quamvis autem Gregorius, e quo potissimum, Mallosum, non Coloniæ Agrippinæ, sed Bertunensi in oppido ac proin, uti e supra dictis consequitur, Sanctis occisum ac deinde ab Ebregisilo inventum fuisse, habemus, longissimo etiam trium circiter seculorum spatio a tempore, quo Mallosus subiit martyrium, abfuerit; a tempore tamen, quo ejusdem Mallosi corpus ab Ebregisilo repertum narrat, multo minus fuit remotus, nec ullam de Malloso notitiam vel meliorem, vel antiquiorem illa, quam suppeditat, habemus: ut proinde Mallosum & Sanctis seu prope Bertunense oppidum subiisse martyrium, & a Gereone distingui, e Gregorio, si non prorsus certum, vero tamen sit admodum simile. Reponi quidem potest, monumentum litterarium nullum, quod basilicæ, S. Malloso in oppido Sanctensi exstructæ meminerit, inveniri, idque adeo per Bertunense oppidum, in quo Mallosum repertum basilicamque ei fuisse erectam, Gregorius verbis supra huc transcriptis refert, haud posse intelligi. Verum quid tum? Nullum pariter, quod basilicæ alibi, quam Sanctis, S. Malloso ædificatæ, meminerit, monumentum litterarium occurrit, nec tamen hinc quisquam concludat, nullam uspiam basilicam hujusmodi exstitisse. Ecclesiæ quidem, Gereoni, quem cognominatum fuisse Mallosum, Usuardus prodit, Coloniæ Agrippinæ exstructæ, non pauca monumenta litteraria meminere; ast ea per basilicam, in oppido Bertunensi, utpote quod nemo umquam interpretatus sit Coloniam Agrippinam, Malloso, ut Gregorius narrat, erectam, nequit intelligi.

[75] [uti etiam Mallosum & Victorem eodem loco & die subiisse martyrium.] Nec refert, ecclesiam, in qua S. Victor ejusque Socii Sanctis coluntur, ab eodem S. Victore, non autem a S. Malloso, nomenclationem sortiri, cum enim plurimæ, quæ nomen mutarint, ecclesiæ, ut vulgo etiam notum est, inveniantur, quid ni factum esse queat, ut Sanctensis ecclesia, utut primum a S. Malloso nomen nacta, postea tamen a S. Victore, cum hujus, quod fuerat inventum, corpus depositum in illa fuisset, cultusque cultu Mallosi celebrior evasisset, appellationem novam fuerit adepta? Maneat itaque, oppidum Sanctense per Bertunense, in quo Gregorius occisum basilicaque, sibi exstructa, honoratum fuisse Mallosum, scribit, verosimillime designari, huncque adeo Sanctis pro fide occubuisse. Hinc porro & ex eo, quod eodem, quo Mallosus, loco Gregorii Turonensis ætate, ut tum, teste hoc scriptore, ferebat fama, quieverit S. Victor, consectarium jam fit, ut verosimillime hic noster Martyr (neque enim eum alibi, quam ubi Gregorii ætate jacebat humatus, necatum fuisse, facile in animum quis inducat) in eodem pariter, in quo ex dictis Mallosus, Sanctensi oppido martyrii palmam sit adeptus. Ast, an id, ut eodem loco, ita etiam eodem die est factum? Præter Martyres, qui, ut Acta edenda monumentaque alia testantur, sub Maximiano Sanctis fuere occisi, nullus præterea ibidem pro fide sanguinem fudisse reperitur; quod cum ita sit, nec hosce diebus diversis Fasti sacri aliave monumenta consignent, consectarium modo ulterius fit, ut, quemadmodum eodem loco, ita etiam conjunctim eodem die, Mallosus & Victor verosimillime sint passi.

§ VI. Qua occasione & quando Sancti subierint martyrium; an S. Helena corpora eorum invenerit ecclesiasque super hæc Bonnæ, Coloniæ Agrippinæ & Sanctis exstruxerit.

[Sancti, qui expeditionis in Bagaudas] Helinandus, qui legionem Thebæam ad turbas, quæ in Galliis ortæ erant, compescendas ad sese accersierit Maximianus, in Actis edendis num. 8 exponit, ac deinde, nonnullis adhuc interpositis, num. 10 ita prosequitur: Maximianus augustus, coadunato exercitu, permixto tamen fidelium & infidelium cœtu, festinus Alpium juga transgrediens Galliæ appropinquabat, soloque adventu suo Amando & Æliano ducibus tumultus memorati perterritis, seditionis illius tempestatem pertinaciter excitatam facile sine sui exercitus damno sedabat. Comperto vero, quod Carausius quidam nobilis insidias contra Romani regni fines moliretur, qui tamen procurator constitutus erat provinciæ, quæ est juxta Oceanum, ubi Franci, jam secundo a sedibus suis expulsi, juxta Gallorum & Saxonum confinia consederunt, misit illuc per Rheni fluminis alveum partem sui exercitus, cujus militari virtute nefarius cassaretur inceptus. In quo itinere præcipuos belli Dominici duces Gereonem, Victorem, Cassium & Florentium felices turmæ Christianorum militum sequebantur.

[77] Quod si itaque Helinando, qui statim post hæc verba SS. Mauritii ejusque Sociorum ac deinde Sanctorum nostrorum martyrium narrat, [occasione martyrium subiisse,] standum hic sit, id expeditionis, in Bagaudas, qui, Amando & Æliano ducibus, arma in Romanum imperium arripuerant, paratæ, reque ipsa, mutato rerum statu, in Carausium mox susceptæ, occasione evenerit; verum, nec Bagaudæ solo adventantis Maximiani metu, ut verbis recitatis Helinandus innuit, domiti fuisse videntur, nec excitatos abs illis motus tam propere, quam indicat, Carausii rebellio excepit. Ita omnino statuendum apparet ex iis, quæ Eutropius lib. IX memoriæ prodit. Ibi enim primo de Diocletiano sic loquitur: Ita rerum Romanarum potitus, cum tumultum rusticani in Gallia concitassent, & factioni suæ Bagaudarum nomen imponerent, duces autem haberent Amandum & Ælianum, ad subigendos eos Maximianum Herculium cæsarem misit; qui levibus præliis agrestes domuit, & partem Galliæ reformavit; ac deinde hunc prosequitur in modum: Post hæc tempora etiam Carausius … cum suspicio esse cæpisset, consulto ab eo admitti barbaros, ut transeuntes cum præda exciperet, atque hac se occasione ditaret, a Maximiano jussus occidi, purpuram sumpsit & Britannias occupavit.

[78] Cum ergo, uti ex his Eutropii verbis concludendum apparet, [si ante, ut ait Helinandus, consuluerint Marcellinum Papam, haud queunt,] Maximiani in Bagaudas expeditionem non tantum non proxime Carausii rebellio exceperit, sed præterea hanc inter & illam unus alterve annus intercesserit medius, fieri sane non potest, ut expeditionis in Bagaudas paratæ moxque adversus Carausium, qui purpuram inopinato induerat, conversæ occasione martyrium Sancti nostri sint passi. Ast, quæres modo, anne id equidem, cum expeditio in Bagaudas susciperetur, haud evenit? Si, quod paulo ante verba, proxime hic recitata, Helinandus etiam scribit, re vera Sancti nostri, priusquam martyrio coronarentur, fecerint, res certe, cum bellum adversus Bagaudas moveretur, haud contigerit. Ibidem enim, B. Marcellinum, Romanum Pontificem, qui, ut ait, … navim sanctæ Ecclesiæ, in mediis tempestuosi mundi jactatam fluctibus, gubernabat, prius abs iis, quam cum Maximiano, cujus postea jussu pro fide necati fuerunt, adversus Bagaudas moverent, consultum fuisse, tradit; cum autem Marcellinus ante annum 296 S. Petri cathedram haud occuparit, enimvero, si hunc, cum jam, ut Helinandus innuit, esset Pontifex, consuluerint, fieri nequaquam potest, ut, bello adversus Bagaudas, utpote quod vel anno 285 vel certe, uti inter eruditos convenit, proxime sequenti a Maximiano fuerit confectum, exorto, martyrium sint passi.

[79] Verum, etsi sic habeat, hinc tamen moveri non debemus, ut certo Sanctos nostros belli illius occasione pro fide haud occubuisse, [eo tamen temporis spatio, quod MM. Agaunensibus necent attulit,] in animum inducamus. Ita opinor, tum quod id, quod de Marcellino, a Sanctis nostris consulto, Helinandus narrat, sit sane, utpote nullius, quod fide dignum sit, monumenti antiqui auctoritate subnixum, admodum incertum ac dubium, tum quod nihil etiam aliunde obstet, quo minus Sancti nostri tum, cum expeditionem in Bagaudas Maximianus susciperet, martyrium subiisse credantur. Ast, etsi etiam sic habeat, anne tamen re etiam ipsa id tunc evenerit, est admodum dubium, uti ex iis, quæ jam nunc de tempore, quo Sancti nostri passi sunt, sum dicturus, fas erit colligere. Universi legionis Thebææ milites, quos vel fuga vel absentia immani Martyrum Agaunensium seu SS. Mauritii ejusque Sociorum cædi fecerat superstites, verosimillime haud diu post hanc, uti apud nos ad IV Octobris diem in Commentario, Trevirensium MM. Actis præmisso, num. 92 probatur, e medio fuere sublati; cum autem id ita sit ac ex illo legionis Thebææ militum numero Sancti nostri, si non omnes, partim saltem, uti e jam supra dictis liquet, probabiliter exstiterint, consectarium fit, ut verosimillime & hi pariter haud diu post Martyrum Agaunensium cædem fuerint occisi. Hinc porro ulterius jam consequitur, ut, cum annus, quo Agaunenses subierint martyrium, sat exploratus haud habeatur, annum quoque, quo Sancti nostri passi sint, ignorari, sit necesse.

[80] [quodque ab anno 285 vel 286 ad 297 excurrit, verosimillime passi sunt;] Verum, etsi id ita sit, eo equidem temporis spatio, quod ab anno 286 aut etiam ab anno 285, si jam tum, ut Pagius in Criticis vult, bellum Bagaudicum fuerit confectum, usque ad annum 297 effluxit, occisos fuisse Agaunenses Martyres, verosimillimum efficiunt, quæ apud nos in Comment., proxime laudato, § VII disputantur; cum autem id ita habeat, nec quidquam, ut tempus, quo illi ac proin & Sancti nostri pro fide occubuerint, sat tuto propius definiatur, inveniam, hinc ego horum martyrium, quod præterea, id aliquot etiam annis post dictum temporis spatium haud accidisse, undequaque certum non sit, latiori tantummodo modo sub Diocletiano & Maximiano, quorum posterior, cum anno 284 aut sequenti cæsar fuisset creatus, ab anno deinde 286, e cæsare augustus factus, una cum priori ad annum usque 305 Romano imperio præfuit, signavi. Rationes quidem, quæ Martyres Agaunenses ac proin & Sanctos nostros supra memorato temporis spatio potius, quam post sub sec. IV initium martyrio fuisse affectos, suadent, contemnendæ neutiquam sunt; ast, etsi sic habeat, rem equidem certam haud efficiunt, cumque in Opere nostro, loco supra cit., dilucide ob oculos ponantur, eo ego, ne, si hic a me repetantur, actum agam, lectorem, eas videndi ac expendendi avidum, remitto, ac nonnulla modo etiam de die, quo Sancti nostri passi sint, adjungo. Ab Usuardo quidem, aliisque martyrologis non paucis ac ab ipsismet, qui Martyrologium Romanum hodiernum reformarunt, eruditissimis viris Sancti nostri una eademque hodierna die annuntiantur.

[81] Verum, etsi res sic habeat, eos tamen tunc omnes pro fide occubuisse, credere vix sinit locorum, quibus Victor ac Socii ejus, Cassiusque item & Florentius cum pluribus aliis passi sunt, haud parva invitem distantia, ut Helinandus in Actis edendis num. 23 recte observat. [etsi autem S. Gereon, qui verosimillime atio,] Eadem porro ratio facit, ut una eademque die hodierna tam S. Gereonem ejusque Socios, quam S. Victorem ejusque itidem Socios fuisse occisos, sit pariter creditu oppido difficile; etsi autem Hieronymiana apographa, ut supra docui, alio die Martyres, cum S. Gereone Coloniæ Agrippinæ passos, alio S. Victorem ac Mallusium cum Sociis 330 recte celebrent, hosce tamen & SS. Cassium ac Florentium una eademque hodierna die, non secus ac multi alii Fasti sacri, perperam, uti e jam dictis videtur, commemorant, nec, ut apparet, Martyrum Coloniensium annuntiationem Cassii & Florentii, qui Bonnæ passi sunt, annuntiationi, decima hisce, nona aut octava illis assignata Octobris die, recte præponunt. Cum enim, qui, ut Sanctos nostros occiderent, a Maximiano missi erant, secundo Rheno instituerint iter, fuisse abs illis prius, quos Coloniæ Agrippinæ, quam quos Bonnæ reperere, occisos, ecquis, quæso, qui Bonnæ, dum Rhenus descenditur, Coloniam Agrippinam subjici, considerarit, in animum facile inducat?

[82] Et vero S. Gereonem ejusque Socios, non IX, [quam S. Victor, die occubuerit, X Octobis, ut apparet,] sed verosimilius X Octobris die pro fide occubuisse, in animum induco. Rectene, an secus, e jam nunc dicendis patescet. S. Evergislus, supra laudatus Coloniensis archiepiscopus, capitis dolore in Coloniensi S. Gereonis ejusque Sociorum templo prodigiose sanatus, sanctos illos Martyres eo ipso die, quo id sibi accidit, olim subiisse martyrium, divinitus fuit edoctus hincque cultu annuo solenniter eosdem sanctos Martyres tum coli præcepit. Ita verbis, num. 71 & seq. huc transcriptis, docet nos S. Evergisli biographus, qui præterea ibidem addit, solennitatem illam quotannis usque ad ætatem suam fuisse eodem die repetitam. Verum quo tempore quove seculo hæc figenda? Haud citius, ni fallor, quam sec. IX jam labente. Etsi enim is scriptor certo non serius quam seculo XI, ac forsan etiam, ut jam supra insinuavi, aliquanto floruerit citius, fere tamen ubique de S. Evergisli gestis admodum jejune loquitur, nec ullum e miraculis, quæ magno numero a Sancto illo patrata affirmat, nominatim recenset, ut facere plerumque solent, qui tribus quatuorve seculis aut certe diutissime a rebus, quas narrant, abfuere. Jam vero cum hæc sic habeant, ac sec. IX Coloniæ Agrippinæ ad X Octobris diem S. Gereon ejusque Socii, utpote tum ibidem a Floro, Adone, Usuardo aliisque martyrologis antiquis, qui seculo isto floruere, annuntiati, cælitum honoribus quotannis fuerint affecti, enimvero, cum id præterea eo ipso die, quo eos ad cælum migrasse, S. Evergislo divina revelatione, ut dictum, innotuit, usque ad laudati biographi ætatem seu, uti e jam dictis sequitur, usque ad seculum IX Coloniæ Agrippinæ observatum semper quotannis fuerit, consectarium fit, ut illi Sancti nostri eadem decima Octobris die sanguinem pro fide effuderint.

[83] Verum, etsi sic habeat, rem tamen, quod S. Evergisli biographus, [sic passus, id tamen certum non est,] cui soli innititur, fidem sibi integram in rebus, quas de Sancto illo, ab ætate sua plurimum remoto, refert, haud quaquam, quemadmodum e jam dictis nemo non statuet, adjungat, nec revelationibus particularibus, utpote quibus subinde nonnihil humani immisceatur, sat tuto facta historica queant superstrui, pro certa atque indubitata haud reor habendam. Fuisse itaque S. Gereonem ejusque Socios die X Octobris occisos, verosimilius quidem, at non certum, ob biographi S. Evergisli auctoritatem apparet; cum autem dies, quo illi Sancti nostri pro fide occubuerint, ex Hieronymianis apographis, quod hæc tam in S. Gereone ejusque Sociis, quam in aliis Sanctis nostris annuntiandis sint admodum, ut dictum, confusa ac turbata, certo etiam determinari haud queat, eosque omnes, alii Fasti sacri non aliam, ut apparet, ob causam, quam quod in celeberrima, ubi coluntur, Coloniensium urbe hodie id fiat, una eademque hac die celebrent, hic pariter plura, ut vel Fastorum illorum vel Hieronymianorum apographorum ope diem, quo seu S. Gereon ejusque Socii, seu alii Sancti nostri passi sint, certius definiam, haud adduco, ac quo die S. Victor ejusque Socii, itemque quo die SS. Cassius & Florentius eorumque Socii pro fide occubuerint, in medio relinquens, ad alia modo progredior.

[84] [nec etiam, in Sanctorum nostrorum honorem Coloniæ Agrippinæ,] S. Gereonis ejusque Sociorum corpora in puteum fuisse post martyrium projecta, ac post super hæc ecclesiam, quæ ab auro, quo emicabat, Ad Sanctos aureos fuerit vocata, exstruxisse S. Helenam, Helinandus, cui etiam quantum ad ecclesiam, in S. Gereonis ejusque Sociorum honorem a Sancta illa exstructam, dux Adolphus in Ms. Sanctensi, sæpius jam laudato pag. 101 & seq., Cratepolius in Archiepiscopis Colon. pag. 4 itemque in suo Episcoporum totius orbis Catalogo pag. 135, Hermannus Fleyus in Circuli Westphalici Annalibus pag. 288 & seq., ac denique Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis pag 586 & seq. consentiunt, in Actis edendis num. 19 & seq. tradit. Id porro pariter testantur versus, in sacri istius ædificii frontispicio, aureis litteris, ut ait loco cit. Miræus, expressi, quorum duo priores sic sonant:

Regibus exemplum sacroque carismate plena
Condidit hoc templum sancti Gereonis Helena;

Gelenius autem de Coloniæ Agrippinensis magnitudine lib. 3, syntagmate 2, § 1 etiam adjungit, ædi isti sacræ ministros quoque, qui divinas laudes persolverent, fuisse a sancta illa Constantini Magni matre deputatos. Audi, qui ibidem de sacro isthoc ædificio loquatur. Huic, inquit, inter Colonienses ecclesias proxima est a metropolitana dignitas, origo vero etiam augusta & omnino regalis, utpote sub initia quarti sæculi a Christo nato, ab augusta Fl. Helena, Constantini Magni augusti matre, magno in divos Thebæos & Mauros milites affectu pietatis exstructa Opere regio ac raro, quippe præcelsæ in modum vastæ turris aut arcis & octogonæ, & quæ tanto, cum res Coloniæ integræ manerent, auri fulgore emicabat, ut musiva foris & intus elegantia AD AUREOS MARTYRES dici meruerit; quod nomen ante annos mille testatum a Gregorio Turon. lib. 1 Mirac. cap. 62 usque ad nostra tempora, splendore illo plurimum imminuto, tamen adhæret apud eruditos.

[85] [Bonnæ] Neque vero solum B. illa templorum fundatrix Helena muros, limina & tecta hujus loci constituit, sed etiam clerum collectum, ut reor, ex Orientalis disciplinæ viris, religione præstantibus, quorum munus erat a consuetudine hominum noctu ac interdiu secretos ac claustro communi clausos, Psalmis aliisque sacris modis Deum laudare, Scripturis sacris invigilare, & interiori hominis statui reformando ad Christi similitudinem sese dedere: id ut ita arbitrer, movet me cumprimis, quod constet in hac ecclesia ante S. Benedicti ætatem abbates præ fuisse, ex quorum successione est S. Maurinus, de quo in S. Panthaleonis basilicæ laudibus plura dicenda erunt. Ita ille; quod si porro, quæ præterea dux Adolphus, Cratepolius & Fleyus locis supra citt. memoriæ produnt, veritati consonent, S. Helena non tantum Coloniæ Agrippinæ S. Gereoni ejusque Sociis, verum etiam Bonnæ & Sanctis, hic quidem S. Victori ejusque Sociis, illic vero SS. Cassio & Florentio aliisque, qui cum hisce passi sunt, pluribus ecclesiam, defossis, quæ utrobique repererat, in sacris, quæ erigebat, ædificiis Martyrum corporibus, exstruxerit. Ac primo quidem dux Adolphus, ecclesiam per eam Bonnæ super SS. Cassii & Florentii aliorumque corpora fuisse exstructam, in Ms. Sanctensi pag. 101 luculentissime tradit.

[86] Verba, quibus id facit, hæc sunt: Deinde (S. Helena) versus Rheni fluvium descendens devenit ad Veronam civitatem, [& Sanctis supra illorum corpora ecclesiam] quæ nunc (supra hac de re dicta videsis) Bonna dicitur, ibique de præclara Martyrum Thebæorum legione Cassium, Florentium, Mallusium (de hoc adducta num. 64 consule) suosque commilitones, præfatos ante paucos annos repperit a Maximiani militibus trucidatos, & in rure tellureque non sacrata cognovit hos humatos, quos de suis sedibus effossos ac levatos decentissime commendavit sepulturæ, desuper ecclesia fabricata, sed a posteris postmodum propter crebrescentia Martyrum miracula spatiosius dilatata. Nec minus dilucide, fuisse quoque ab eadem Helena ecclesiam super S. Victoris ejusque Sociorum corpora Sanctis erectam, memoriæ prodit, in dicto Ms. pag. 102 & duabus seqq. sic scribens; Demum præmemorata regina (S. Helena nimirum) Deo atque suis Martyribus propter officia beneficiaque, reliquiis eorum præstita, plurimum placens & hominibus honorata, de Colonia descendit ad Troiæ Minoris, quæ Xanctis (num. 2 & quatuor seqq. videsis) appellata est, mœnia; quorum perscrutans & investigans abscondita repperit xenia margaritarum plurimarum, scilicet corpora Martyrum diversa inter palustria demersa seu recondita. Nam præclarorum Christi militum, primicerii videlicet Victoris invicti cum trecentis triginta commilitonibus illustribus supra memoratis de Thebæorum germine juxta dictam Troiam Minorem Germaniæ peremptorum corpora, locis humentibus ac palustribus injecta injecta velut oblivioni tradita per reginam mox inventa, reverenterque detecta sunt a requirentibus, atque per ostensionem seu significationem divinam, cunctis cernentibus & credentibus, agnita. Quæ quidem corpora devote collecta subtus fundamentum basilicæ, per eamdem reginam desuper exstructæ, pro decentibus reliquiis sunt reposita anno Domini trecentesimo septimo vel circiter, ita quod præfata Sanctorum corpora per paludes & humida prata fere viginti annos inhumata jacuerunt.

[87] Verum quoniam prænotata regina, beata scilicet Helena, [a S. Helena fuisse exstructam,] circa collectionem corporum Martyrum jam dictorum fuisset occupata, sed & de constructione basilicæ pro tantorum Christi Militum veneratione redderetur angustata non minime, ne divinus cultus impediretur ab illis, ordinato clero, fecit in una parte paludis festinato construi capellam, quatenus in eadem divinum celebraretur officium, quoadusque principalis ecclesia, solenniter inchoata, per eamdem devotam reginam perficeretur; & fuit dicta capella in modum crucis formata, & ut ad ipsam per duodecim vel circiter gradus ascenderetur ordinata; & hoc ideo quia situs loci dictæ capellæ reumaticus erat & aquaticus; propter quod inferius fieri jussit concavitatem quamdam subterraneumque conductum, magnis stratum lapidibus, ut aqua palustris, guttatim per terræ venas influens, per hunc meatum facilius efflueret & paulatim dilaberetur, ne pavimentum capellæ superius pedibus calcantium lubricum humidumque redderetur; de cujus capellæ mutatione seu transpositione postea dicetur. Hactenus Adolphus; quod autem ad Fleyum & Cratepolium jam spectat, prior ecclesiam Bonnæ in SS. Cassii & Florentii honorem a S. Helena exstructam, posterior fuisse etiam ecclesiæ canonicorum seu clericorum collegium abs illa adjunctum, prodit, amboque Sanctis fuisse ab eadem sancta Helena & ecclesiam in S. Victoris ejusque Sociorum honorem erectam & collegium seu canonicorum seu clericorum ei adjectum, docent.

[88] [pro certo,] Nec ab illis, quibus etiam dux Adolphus, utpote a S. Helena in Sanctensi, quam hæc exstruxerit, ecclesia clerum etiam ordinatum fuisse, mox huc transcriptis verbis insinuans, neutiquam adversatur, Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis dissentit. In hisce enim ad XVIII Augusti diem, quo S. Helena Martyrologio Romano inscribitur, de ea primo sic scribit: Sanctis in Clivia collegium canonicorum in honorem S. Victoris & aliorum CCCXXX Martyrum Thebææ legionis, eo loci pro Christo occisorum, instituit; ac deinde ad X Octobris diem, quo S. Victorem ejusque Socios Martyrologium Romanum celebrat, sequentia isthæc, narrato horum martyrio, verba subjungit: Quorum quidem Martyrum ossa S. Helena, Constantini Magni imp. mater, postea e paludibus collecta, in loculis condidit, & æde sacra collegioque canonicorum in Coloniæ Traianæ ruinis … (in quibus scilicet, ut Miræus putavit, Sanctense exstat oppidum) honoravit. Ast, an vere S. Helena Bonnæ, Sanctis & Coloniæ Agrippinæ ecclesias in Sanctorum nostrorum honorem erexerit, modo dispiciamus ac ab ecclesia Sanctensi ducamus initium. In Opere nostro de S. Helena ad XVIII, quo hæc in Martyrologio Romano hodierno recolitur, Augusti diem actum jam est, ibique, an Sanctis collegium canonicorum in S. Victoris Sociorumque ejus honorem instituerit, in Commentario prævio num. 96 revocatur in dubium. Ac primo quidem, cum S. Helena, ut Papebrochius die XXI Maii in Commentario historico de S. Constantino Magno pag. 29 ostendit, non nisi post annum 312 videre Gallias potuerit, consectarium fit, ut, si vere instituerit Sanctis canonicorum collegium, ecclesiamve exstruxerit, id certe, quod proin & de ecclesiis, quas Bonnæ & Coloniæ Agrippinæ ædificarit, dicendum, ante dictum annum 312 haud fecerit.

[89] [uti hic adducta] Verum, an re ipsa Sanctis in S. Victoris Sociorumque ejus honorem ecclesiam erexerit ac proin etiam, an collegium canonicorum ibidem instituerit, rectissime revocatur in dubium; imo vero in S. Victoris ejusque Sociorum honorem ecclesiam a S. Helena Sanctis haud fuisse exstructam, ex iis, quæ Gregorius Turon. lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 63 scribit, verosimillimum apparet. Fuisse enim ab Eberegisilo, qui sub sec. VI finem ecclesiæ Coloniensi præfuit, seu potius, ut supra num. 72 ostendi, a S. Evergislo, qui, seculo V media sui parte nondum elapso, eamdem ecclesiam rexit, basilicam S. Malloso in Bertunensi oppido erectam, scriptor ille (verba ejus num. 60 & seq. huc transcripta videsis) ibidem docet; cum autem antea, ut addit, oratorium dumtaxat, in quo S. Mallosi nomen invocabatur, in dicto oppido exstiterit; ac per id, ut supra monstravi, verosimillime haud aliud quam Sanctense debeat intelligi, consectarium fit, ut Sanctis, si Gregorio standum sit, ante seculum VI aut certe ante seculum V ecclesia seu basilica, quæ S. Malloso sacra esset, haud exstiterit. Hinc porro, cum ecclesia seu basilica, quæ Sanctis seculo V aut VI S. Malloso fuit exstructa, verosimillime, ut supra docui, alia non sit, quam ibidem exstans S. Victoris ecclesia, quæ post abs hoc, cum primum a S. Malloso habuisset nomen, appellationem fuerit sortita, ulterius jam consequitur, ut hæc seu Sanctensis S. Victoris ecclesia, utut sæpius, cum ruinam passa fuisset, modo reædificata, primo tamen ante seculum V aut VI exstructa haud fuerit, ac proin ut ejus structura S. Helenæ, utpote certo ante seculum IV medium vita functæ, haud possit adscribi.

[90] Erit quidem fortassis, qui reponat, certum equidem non videri, [suadent,] ecclesiam, quæ Sanctis sec. V aut VI S. Malloso fuit exstructa, aliam non esse quam ibidem exstantem S. Victoris ecclesiam, quæ post abs hoc Sancto, cum primum nuncupata a S. Malloso fuisset, nomenclationem acceperit; verum etsi id ita sit, imo etsi etiam certum foret contrarium, nec hinc tamen, Sanctensem S. Victoris ecclesiam a S. Helena ac proin ante seculum VI aut etiam V fuisse ædificatam, verosimile, spectatis iis, quæ Gregorius narrat, evaserit. Etsi enim hic scriptor, S. Victorem in Bertunensi seu, ut e supra dictis sequitur, Sanctensi oppido ætate sua jacuisse sepultum, e fama (adi iterum supra huc transcripta ejus verba) memoriæ prodat, ecclesiæ tamen, quæ tum ibidem a S. Victore fuerit vocata, haud meminit; quod tamen, cum vel oratorii, in quo S. Mallosi nomen invocabatur, mentionem faciat, omissurus haud fuisse videtur, si re etiam ipsa tum ibidem ecclesia, quæ a S. Victore nomen fuisset sortita, exstitisset. Et vero, cum Gregorius, ætate sua nondum, quo oppidi Bertunensis seu Sanctensis loco Victor jaceret, revelatum fuisse, adjungat, vel hinc contra, tum ibidem ecclesiam, quæ a S. Victore nuncuparetur, nondum exstitisse, ac proin Sanctensem S. Victoris ecclesiam a S. Helena ædificatam haud fuisse, verosimile evadit. Hinc porro etiam jam corruit, aut saltem admodum dubium redditur, quod de canonicorum collegio, ibidem per S. Helenam instituto, possessionibusque ac variis privilegiis, ædi isti sacræ, a Constantino Magno, qui anno 337 obiit, concessis, Miræus hodie in Fastis supra laudatis e Stephani Pighii, canonici Sanctensis, Hercule prodicio commemorat.

[91] Ad Coloniensem S. Gereonis ejusque Sociorum ecclesiam modo accedo. Verosimillime hanc jam inde a sec. VI exstitisse, [est habendum.] ex iis, quæ num. 71 & seq. disserui, consequitur, nec, quo minus jam inde etiam a sec. IV exstitisse credatur, quidquam obstat; verum, etsi id ita sit, hinc tamen, fuisse illam a S. Helena ædificatam, ministrisque ad Dei servitium deputatis instructam, haud recte intuleris. Neque vero id a sancta Constantini Magni matre factum, indubitanter quis credat, qui nulla prorsus sat antiqua, quibus res probetur, monumenta inveniri, considerarit. Atque hinc in jam supra laudato, qui S. Helenæ Actis præmittitur, Commentario num. 97 Pinius, proxime huc transcriptis, quæ pariter recitat, Gelenii verbis sequentia isthæc merito subjungit: Quæ omnia si ab eruditis credi velint Colonienses tamquam vera, non referri dumtaxat, sed probari debent. Ceterum cum sic, quæ de S. Gereonis ecclesia, per S. Helenam exstructa, clericisque in hac ad divinum servitium deputatis, Gelenius affirmat, idcirco dumtaxat, quod monumentis antiquis suffulta non sint, haud immerito revocentur in dubium, pro dubiis pariter quæcumque de Bonnensi ecclesia, per eamdem S. Helenam exstructa canonicorumque collegio, in hac instituto, seu a Cratepolio seu ab aliis narrantur, eamdem ob causam sunt habenda.

PASSIO,
Auctore Helinando, Ordinis Cisterciensis monacho.
Ex codice Musæi nostri signato PMS. 159, cum Ms. Audomarensi & editione Surii collato.

Gereon M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii CCCXVIII; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Victor M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Ejus Socii; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Cassius, M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Florentius M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii plures MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)

BHL Number: 3446
a

A. Helinando.

PROLOGUS.
Qua ratione de Martyribus, hic propositis, tractaturus sit auctor, exponit.

[Thebæt Martyres, qui hodie simul coluntur,] Thebæorum Martyrum sacratissimam legionem b hodierna die festivis attollere laudibus ammonemur, in qua preciosissima sanctæ illius sodalitatis pignora, Gereonem, Victorem, Cassium & Florentium, cum eorum Sociis veneramur. Neque enim secernuntur in gaudio retributionis, qui nullo modo dissenserant gloriosæ constantia passionis.

[2] [etsi haud codem die & loco, eodem tamen constantia sunt passi,] Nam quamvis non uno die c, nec eodem loco martyrii gloriam susciperent, tamen secundum Apostolum, erat illis unus Dominus, una fides, unum baptisma, unus Deus & pater omnium, qui est super omnes & per omnia Deus in secula benedictus d: cui simul omnes uno consilio, una devotione, felici perseverantia adhærebant, implentes actu Psalmistæ verba, dicentis. “Mihi autem adhærere Deo bonum est, ponere in Domino Deo spem meam e.” In qua constanter & unanimiter summam charitatem, quæ Deus est, corde credentes ad justitiam, ore autem confitentes ad salutem, hanc Apostolicam constantiam sedulo voluntate & moribus meditabantur: Quis nos separabit a charitate Christi? Tribulatio? an angustia? an persecutio? an fames? an nuditas? an periculum? an gladius f? Subsequentes etiam certam fiduciæ suæ causam: Sed in his omnibus, inquiunt, superamus propter eum, qui dilexit nos g.

[3] Nec moveat quenquam, quod in hac nostræ Thebaidis serie gesta beatorum Martyrum & sacrosancta pro fide Christi certamina plena ratione secundum morem historias texentium non persolvimus: [Horum Acta non plene,] cum id nobis sit hoc sermone propositum, ut nobiscum pariter ad spiritale gaudium corda provocemus auditorum: quatenus Supernorum accensi desiderio, plus appetant per charitatem ædificantem ad Martyrum societatem proficere, quam per scientiam inflantem ab æterni gaudii delectatione deficere.

[4] Sed quia mos est humani ingenii tarditari, ut ab exteriorum cognitione querat, [sed summatim dumtaxat se relaturum, auctor affirmat,] quod arcano cordis imprimatur, quasi aliter ad rationem, nisi per sensibilium & imaginabilium rerum ducatum, non possit assurgere, ut hoc sit, quod Apostolus dicit, Non prius, quod spiritale est, sed animale: deinde quod spiritale h. Moveamus & nos, secundum quod audivimus, quasi historiam, non quidem ex ordine singula complectentem, sed summatim quædam necessariora * chronographiæ more perstringentem de sanctissimis hujus legionis angelicæ tyronibus, Gereone videlicet, Victore, Cassio, Florentio & eorum Sociis, universo orbi terrarum merito venerandis, qui sua, ut ita dicam, mortis victoria, securitatis & pacis successus jucundissimos comparaverunt.

[5] Hos insignes Triumphatores mirabilis & provida omnipotentis Dei dispensatio post victoriosissimam beati Mauritii passionem, [nonnullaque de divina erga eos providentia præfatur.] adeo, quantum humanæ datur indagationi conjicere, spe gaudentes, in tribulatione patientes, mora, qua voluit, reservavit, ut, quo plus in lachrymis seminarent, eo jucundius fructum perennis lætitiæ meterent, &, quanto latius exempla suscepti pro Christi nomine laboris in confessione ipsius extenderent, tanto plures ad imitationem suæ constantiæ & magnanimitatis accenderent: cum tamen ipsi corda sursum habentes apostolico illo ferverent desiderio, quo dicit: Cupio dissolvi & esse cum Christo, multo enim melius est i. Nam in brevi post patratum eorum martyrium paucissimi in ea, qua passi sunt, provincia remanserunt, qui non hoc ipsum ardenter expeterent, quod in eis dudum obstinatis pectoribus exhorrerent, quasi arcta ipsa via prius non esset commeabilis, quæ tot fuisset præcedentium trita vestigiis.

ANNOTATA.

a Quis hic scriptor exstiterit, quandonam floruerit ac quam fidem mereatur, in Comment. prævio num. 14 & tribus seqq. exposui.

b De hac apud nos potissimum jam actum ad XXII Septembris diem, qua S. Mauritius ejusque Socii, Agauni martyrium passi, in Mrl. Rom. hodierno signantur.

c Adi Comment. præv. num. 81.

d Ad Ephes. cap. 4, ℣. 5 & 6.

e Psulm. 72, ℣. 28.

f Epist. ad Rom. 8, ℣. 35.

g Ibid. ℣. 37.

h 1 ad Corint. cap. 15, ℣. 46.

i Ita fere ad Philip. cap. 1, ℣. 23.

* Sur. necessaria

CAPUT I.
Sanctorum in fide constantia ac martyrium.

[Maximianus, qui una cum Diocletiano in Christianos] Igitur dum Incarnationis Dominicæ annus fere primus post ducentesimum & nonagesimum verteretur, Diocletianus imperator trigesimus tertius ab Octaviano Augusto primo, cujus imperii anno quadragesimo secundo singularis eadem nativitas per Mariam perpetuam virginem administrata est, Maximianum, cognomento Herculium, primo cæsarem, deinde consortem sibi totius regni fecit, & Augusti nomine & potentia secum pariter sublimavit a. Quorum sævitia tanta contra Christianos incanduit, ut ille in Oriente, iste in Occidente circunquaque ecclesias Dei vastarent, nemini de grege Domini parcerent, nomenque Christianum funditus exstirpare studerent. Sed divino nutu, quomodo tunc laboratum fuerit in semine, postea factum est manifestum in germine.

[7] [decimam persecutionem, ceteris immaniorem, excitavit,] Hæc enim persecutio, a Nerone decima, cæteris immanior & diuturnior fuisse perhibetur, ita ut usque ad decem annos, in incepta crudelitate permanens, extenderetur. Quam mox subsecuta est ruina vehemens & perpetua destructio idolorum, cum per totum orbem pax ecclesiis Dei reddita, ipsos etiam, quos dudum inimicos asperrimos pertulit, jugo fidei Catholicæ subdidit, in morem decimæ Ægyptiacæ plagæ, quæ, sicut primogenitorum omnium subita morte sævissima, ita & ultima, populum Domini non solum liberum abire permitti, verum etiam auctum pecunia, ut festinaret, vehementissime compelli fecit. Cujus rei gratia si quid post hanc Christianorum persecutionem exemplatum fuerit, in antiquis ecclesiarum ædificiis apud nos adhuc cernere licet.

[8] [Thebæos milites, orta in Galliis seditione, accersit.] Cum ergo in Galliis perniciosus tumultus contra Romanum imperium excrevisset b, Maximianus apud Italiam collecto exercitu, Thebæos milites, Mauricium, Gereonem, Victorem, aliosque ejusdem ordinis viros, jam Sacramentis veræ fidei & salutaris Baptismatis per Hierosolymitanum antistitem c initiatos, in auxilium accersivit. Qui protinus, ut erant militari virtute exercitati, præceptis imperatoriis obsequentes, singuli cum suis sequacibus armis bellicis instructi, consilio divino muniti, sese in eandem expeditionem unanimiter contulerunt. Deinde colloquium expetentes beati Marcellini Romani Pontificis, qui post beatum Petrum Apostolum vicesimus octavus, ante S. Sylvestrum, ejusdem Sedis præsulem, quartus, navim sanctæ Ecclesiæ in mediis tempestuosi mundi jactatam fluctibus gubernabat: ab eo quomodo sub armis Romanæ militiæ, Christianæ religionis conservanda esset innocentia, didicerunt d, ejusque doctrinæ perspicuam veritatem usque ad finem boni certaminis invicta fidei justitia servaverunt.

[9] O beatus & sacer ille conventus expeditorum in procinctu militum, qui bellum quidem extrinsecus per obedientiam, pacem intrinsecus per innocentiam cogitabant, [Hi, quamvis imperatori servire parati, Christo fidem servare voluerunt.] qui ad expugnandos Romanæ pacis inimicos arma ferebant, ad resistendum contra præmeditatas injurias, non ferri, sed fidei arma firmissima præparabant. Nam hanc suam Domino generaliter dicavere concordiam, ut contra hostes publicos edictis imperatoriis obedirent; contra susceptæ fidei religionem, imperatorem nullum agnoscerent, plusque vellent pro Christo vitam temporalem perdere, quam vitam æternam, Christum Deum negando, temporaliter vivere. Nimirum unctione sancti Spiritus edocti, recolebant verba Veritatis, quæ de suis discipulis ad Patrem loquitur, dicens: Hæc est autem vita æterna, ut cognoscant te solum verum Deum, & quem misisti Jesum Christum e. Optabant simul anhelanti desiderio citius in se perfectum iri orationem illam Domini, dicentis: Pater, volo, ut, ubi ego sum, ibi sit & minister meus.

[10] Deinde Maximianus Augustus f, coadunato exercitu, [hincque, cum jam Maximianus in Galliam] permixto tamen fidelium & infidelium cœtu, festinus Alpium juga transgrediens, Galliæ appropinquabat, soloque adventu suo Amando & Æliando ducibus tumultus memorati perterritis, seditionis illius tempestatem pertinaciter excitatam, facile sine sui exercitus dampno sedabat g. Comperto vero, quod Carausius quidam nobilis, insidias contra Romani fines imperii moliretur h, qui tamen procurator constitutus erat provinciæ, quæ est juxta Oceanum, ubi Franci, jam secundo a sedibus suis expulsi, juxta Gallorum & Saxonum confinia consederunt, misit illuc per Rheni fluminis alveum partem sui exercitus i, cujus militari virtute nefarius cassaretur inceptus.

[11] In quo itinere præcipuos belli Dominici duces, Gereonem, [Gereonem aliosque ex illis præmisisset,] Victorem, Cassium & Florentium felices turmæ Chistianorum militum sequebantur. Interea Maximianus, ferocissimus Christiani nominis persecutor, & tali tantoque agmine indignissimus ductor, statuto juxta radicem Alpium zeli idolo, in loco, quem dicunt Octodorum k, præcepit, ut omnis exercitus viritim festina celebritate concurreret, & a supplicatione diis, ut fatebatur, immortalibus agenda, communique lætitia se nemo, velut alterius sectator religionis, exciperet l. Jam vero Gereonium præcesserat agmen, & fidissimi comitatus societatem præsentia corporali reliquit *. Unde factum est, ut nuncium scelestissimi sacrilegii non audiret, seseque cum sanctissimis suis corporibus nostræ perpetuæ jucunditati servaret.

[12] Ventum est ad locum constituti flagitii, ubi, [reliqua primum, quæ cum Mauritio remanserat, eorumdem acies,] dum copiosus Romanæ virtutis exercitus quasi pro religione surdis & mutis idolis inclinaretur, S. Mauricius cum sua legione non adfuit, quia interim, ut commilitiones suos ad futura certamina roboraret, in locum spiritualis exercitii secessit. Quod dum rex avidus bonorum exitii, referente præcone, resciret, & persuasionibus callidis aciem divinam flectere non valeret, præcepit eam semel & iterum decimari m, & si adhuc, qui remanerent, mori quam cedere mallent, omnem illam beatissimam legionem, ubicunque fuisset dispersa, missis militibus, statuit trucidari, hoc sane lictorum laborem precio comparans, ut, quo quis plures occideret, eo amplioribus spoliis se ditatum fuisse gauderet.

[13] Hæc primum apud Agauni oppidum n, ubi maxima multitudo sancti resedit exercitus, [tum Cassius, Florentius aliique,] agebantur. Inde præcedentium secuti vestigia repererunt primarios milites Cassium & Florentium cum septem aliis similis constantiæ Viris, juxta Veronam civitatem o in ripa Rheni fluminis consedentes, aliosque cum eis quamplurimos, ejusdem agminis, sed non ejusdem intentionis p, satellites. Hos autem cum cognovissent de Orientali fuisse præsidio, sævientes contra eos, de professione fidei sciscitati sunt. Cumque illi nec voluntate cordis, nec sententia responsionis a superioribus discreparent, submissis capitibus, in eodem loco pro Christi nomine perempti sunt.

[14] [dein Gereon cum Sociis 318.] Mox ad beatum Gereonem ejusque Socios trecentos decem & octo, cum illo pariter fide veritatis armatos, persecutor nescio velocius, an fama pervenerit. Progressi tamen paululum ante subsequentes carnifices in campis Agrippinæ magnæ civitatis martyrii gloriam, sese invicem cohortantes, præstolati sunt. Quibus continuo supervenientes hii, qui missi erant a judice, nullam in eis defensionis causam vel a proposito deficiendi voluntatem, sed constantissimam nominis Christi invenerunt confessionem. Ibi beatus Gereon, dux & martyr egregius, cum illis Regis æterni vernaculis, edomitis omnibus, quæ ad hujus vitæ delectationem possent allicere, semetipsum spontaneus obtulit hostiam vivam Deo. Insani vero tortores, Sanctorum ibidem corpora cruentantes, per campi illius planitiem traxerunt & in puteum quendam magnum projecerunt q. Monstratur autem usque hodie in loco, ubi S. Gereon trucidatus est, sanguinis ipsius spectaculum r & ipse locus, Ad Martyres, ab incolis acceptum servat vocabulum s.

[15] [ac tandem Victor cum aliis 330 necantur.] Hæc itaque dum agerentur, cohors illa, quæ beatum Victorem comitabatur, ad locum, cui destinata erat, properans, pervenit ad oppidum Francorum, quod ex majorum suorum sedibus Troiam sive Xantum nuncupabant t, ibique cum duce suo castra in pratis virentibus posuit. Nec minus audaces illi cruentique milites affuerunt, & perempto illic fortissimo Christi milite Victore cum trecentis triginta Martyribus u, sancta eorum corpora in locis palustribus submerserunt.

[16] [eamdemque etiam sortem post Mauri subeunt.] Tandem optatis locupletati spoliis, cum exercitu reliquo, quia Carausius ille fugiens, sese in Britanniam transtulit, per viam, qua venerant, læti pro scelere regressi sunt. Eodem vero tempore de Mauritania, quæ est pars Africæ, finitimisque regionibus milites ab imperatore propter frequentes Gallorum tumultus evocati, in Galliam venerunt; quorum ibi simul trecenti sexaginta x pro fide catholica trucidati cum beato Gereone ejusque Sociis beatorum corporum quietem & venerationem perpetuam delegerunt.

ANNOTATA.

a Serius hic, quam patiatur veritas, Maximiani Herculii differuntur initia; neque enim anno demum 291, sed jam inde ab anno 285 cæsar, ac deinde anno 286 augustus fuit creatus. Adi ad utrumque hunc annum in Criticis Pagium.

b De tumultu, a Bagaudis, Æliano & Amando ducibus, in Galliis anno, ut plerisque placet, 286 excitato, sermonem hic fieri, ex iis, quæ num. 10 sequuntur, fit perspicuum. Ceterum de Bagaudis videsis Operis nostri tom. 6 Septembris pag. 346 & seq. in Annotatis ad lit. b.

c Hunc fuisse Zabdam, censent nonnulli; ast rectene, an secus, statues ex iis, quæ Operis nostri tom. proxime laudato pag. 347 in Annotat. ad lit. c, itemque tom. 2 Octobris in Comment., SS. Tyrsi, aliorumque MM. Trevirensium Actis præmisso, num. 108 sunt dicta.

d Si, ut infra biographus noster dilucide tradit, bello adversus Bagaudas, quod anno 285 aut certe non serius, quam anno 286 fuit confectum, in Galliis exorto, SS. Mauritius, Gereon, Cassius, Florentius, Victor eorumque Socii martyrium sint passi, nequit sane, quod hic de Marcellino, Romano Pontifice, abs illis consulto memorat, veritati esse consonum, cum hic ante annum 296 S. Petri cathedram haud occuparit. Comment. prævium num. 78 videsis.

e Joannis cap. 17, ℣. 3.

f Maximianus hic recte, si bellum adversus Bagaudas anno 286 fuerit confectum, vocatur Augustus, at non itidem, nisi forte per anticipationem, si jam inde ab anno 285 istud acciderit; neque enim tum augustus, sed cœsar dumtaxat erat Maximianus.

g Solo adventantis Maximiani timore domitos fuisse Ælianum & Amandum, hic indicare videtur noster biographus; ast id non sine præliis, utut levibus, factum, Eutropius in Breviario lib. IX docet.

h Carausii rebellionem non serius, quam cum Maximiani in Bagaudas seu Ælianum & Amandum expeditio jam staret parata, evenisse, hic indicatur, sed perperam, cum hæc illam, uti in Comment. prævio num. 77 ex Eutropio docui, uno alterove anno præcesserit.

i Fuisse sane a Maximiano, cum in Alpibus adhuc consisteret, aliquot militum ac proin & Thebæorum turmas in Galliam, ut terrarum tractum, Rheno vicinum, contra hostes tutarentur, præmissas, a vero neutiquam abhorret.

k Quo loco Octodorum, itemque Agaunum, S. Mauritii, eorumque, qui cum eo martyrium subierunt, palæstra, situm fuerit, apud nos tom. 6 Septembris in Comment., SS. Mauritii ejusque Sociorum Actis præv., num. 1 & 2 exponitur.

l S. Mauritium ejusque Socios ac dein etiam Sanctos nostros, quod huic Maximiani præcepto obtemperare nollent, fuisse occisos, narrationis, quæ hic sequitur, serie indicatur, idque ipsum etiam quantum ad Mauritium ejusque Socios, Agauni necatos, in interpolatis horum Actis, apud nos tom. 6 Septembris pag. 345, 346, 348 & 349 recusis, diserte asseritur; verum in antiquioribus, quæ eidem Operis nostri tomo pag. 342 & seq. exstant inserta, S. Mauritii Sociorumque Agaunensium MM. Actis a S. Eucherio, Lugdunensi episcopo, conscriptis, alia plane, ob quam hi martyrio fuerint affecti, num. 3 allegatur causa, videlicet quod, cum … sicut & ceteri militum, ad pertrahendam (duo apud Ruinartium codices habent dilaniandam) Christianorum multitudinem destinarentur, soli crudelitatis ministerium detrectare ausi sint, atque hujuscemodi præceptis se obtemperaturos, negarint.

m Decimationem apud Romanos in militum seditiosorum suppliciis usitatam fuisse, ex Polybio, Julio Capitolino, Livio ac aliis Baronius in suis in Mrl. Rom. hodiernum Notis ad XXII Septembris diem ostendit. Eum itaque consulat, qui de re isthac plura desiderat.

n Adi, quæ supra ad lit. k dicta sunt.

o Hic per Veronam, non Hollandiæ civitatem homonymam, haud procul Alcmaria olim sitam modoque excisam, sed Bonnam significari, in Commentario prævio num. 7 & 8 contra Miræum ostendi, ibidem etiam num. 10 adjectis, quæ isthanc Germaniæ civitatem Veronæ quoque nomine sec. XI venisse, evincunt; iis autem addi adhuc potest inscriptio, a Gelenio de Coloniæ Agrippinensis Magnitudine lib. 3, syntagmate XII, pag. 363 adducta; in hac enim, in qua Volcmarus, ab anno 966 ad annum usque 969 Coloniensium archiepiscopus, laudatur, Bonna etiam vocatur Verona; quod sane, si, ut apparet, inscriptio illa vel vivente adhuc Volcmaro vel haud diu post ejus obitum fuerit confecta, sec. etiam X Veronæ nomine Bonnam venisse, argumento erit.

p Hinc apparet, haud omnes, qui cum SS. Cassio & Florentio a Maximiano in Galliam fuerant præmissi, exstitisse Thebæos.

q Ita saltem Gregorii Turonensis ætate dequinquaginta, quos hic lib. 1 de Gloria Martyrum cap. 62 memorat, legionis Thebææ militibus credebatur, uti ibidem apud scriptorem illum licet videre.

r

Hic verosimiliter designatur columna, SS. Thebæorum ac Maurorum, ut aiunt, sanguine conspersa, de qua Gelenius de Magnitud. Coloniæ pag. 260 sic scribit: Tradunt præterea, columnam ex Theatro internecino SS. Thebæorum & Maurorum Martyrum superesse partem, eorumque sanguine conspersam, quæ in superiore parte laminam habet hac inscriptione visendam:

Adde fidem, fuit hic pridem fusus cruor idem,
      Ad lapidem si dem me male, punit idem.

Verum, si S. Gereon in Theatro habuerit palæstram, qua ratione verum esse potest, fuisse illum, ut narrationis Helinandææ series indicat, in campo aperto necatum?

s Adi in Commentario prævio num. 39 Gelenii verba.

t Ex iis, quæ in Comment. præv. num. 2 & quatuor seqq., ac deinde num. 63 & septem seqq.disputata sunt, consectarium fit, ut oppidum, de quo hic sermo instituitur, primo Vetera, dein Bertinum ac denique a S. Victore ejusque Sociis, ibidem passis ac cultis, Sancti seu Sanctum fuerit vocatum, postea interim id, cum posterioris hujus appellationis ratio haud sat haberetur comperta, nonnullis etiam ac nominatim hic Helinando, qui Troianam Francorum originem credebant, idemque oppidum a Troianis conditum, præpostero nimiæ antiquitatis amore abrepti volebant, Xanthum ac Troiam Minorem appellantibus.

u De horum itemque de Sociorum, quos tam S. Gereon, quam SS. Cassius & Florentius sibi habuerunt adjunctos, numero Comment. præv. § IV videsis.

x Apud Surium legitur quinquaginta; sed Ms. Audomarense, Petrus de Natalibus ac Mombritianum Passionis Sanctorum nostrorum compendium etiam habet sexaginta; cum autem id ita sit, ac 360 Mauri in S. Annonis Vita, in Comment. prævio plus semel laudata, etiam numerentur, codicis nostri lectione hic standum videtur.

* Sur. reliquerat

CAPUT II.
Ecclesia, in S. Gereonis Sociorumque ejus honorem exstructa miraculisque illustrata.

[Maximianus abdicat imperium,]Post hæc Maximianus Augustus reversus in Italiam, fuadente Diocletiano, ut cum ipso se transferret in ocium, licet invitus, purpuram simul imperiumque, sed non tyrannidis usum deposuit a, & vice sua Constantium virum mitissimum, Italiæ, Africæ & Galliis Augustum effe constituit; Galerio vero cæteræ provinciæ delegatæ sunt. Sed Constantius Galliis Hispniisque contentus, has magna mansuetudine gubernabat, & ecclesias Dei nullis molestiis infestabat b. Cumque ipse, adhuc, Maximiano vivente, in Britannia diem obiret, Constantino, filio suo, Christianæ religionis cultori præcipuo, provincias easdem regendas reliquit c.

[18] Qui, confortatus in imperio, dum regni Romani monarchiam per bella maxima obtinuisset d, [dumque id post Constantinus Magnus tenet,] beatissimæ Helenæ matri suæ, honorandi & sublimandi sanctorum Martyrum sepulturas jus & potestatem, ipse per omnem pene terram eodem studio occupatus, contradidit e. Cujus Deo dignæ matronæ in beati Gereonis monasterio f adhuc plurima servantur insignia, &, qualis ipsa fuerit, testantur ibidem apud ejus memoriam crebro repetita miracula.

[19] Fecit sane inter plurima spectabilia suæ devotionis opera, [S. Helenæ ejus mater magnificam S. Gereonis] super ejusdem sancti Martyris & Sociorum ejus corpora, ubi etiam supra memorati sancti g Martyres ad singulare mœrentium & infirmantium refrigerium pausant, insignem neminique prorsus vel sententia sermonis explicabilem, vel arte operis imitabilem structuræ mirificæ & sublimis ecclesiam h, quam ita metallorum fulgore & artificii varietate decoravit, muris etiam validis excelsisque firmavit, ut nihil supra per omnes illlas regiones vel fuisse vel futurum esse, celebri sermone feratur.

[20] Præter quod ligneam aliquam, vel quæ tam facile senio, [ecclesiam Coloniæ exstruit.] vel negligentiæ cedat, materiam habuisse negatur, cum marmoreæ soliditatis ibi tanta copia fuerit, ut opus totum columnarum illius generis firmitudine & pulchritudine fulciretur; aurei vero fulgoris in ea tantum emicuit, ut musiva foris & intus fulgens elegantia, nomen, Ad Aureos Sanctos, ab incolis sortiretur i. Quæ, quia per se summo rerum omnium Authori placere non potuit, ut adhuc amplius & dignius resplenderet, plurimis idoneis laudis divinæ præconibus & ministris sibi congruentibus adornata est k.

[21] Igitur sanctus Maternus, Trevirorum episcopus, Agrippinæ Coloniæ ecclesiam primus pastor dignis gubernaculis ordinavit l, [In hac S. E. vergislus prodigiose fuit sanatus, aliaque sæpe miracula,] cujus vitam multis claruisse virtutibus, gestorum ejus scripta commemorant. Hujus sedis antistes nobis cognitorum tertius, S. Severini confessoris Christi successor, nomine Euergisilus m, quadam die, dum capitis dolore nimium cruciatus, ad memoriam beatorum martyrum Gereonis & Sociorum ejus oratum accederet, & adhuc in sancti illius thesauri indicium fastigium nullum excelleret n, versiculum in laudem sanctorum dici solitum, Exultabunt Sancti in gloria, ingrediens ecclesiam, inchoavit: cui protinus ex illo venerabili sanctorum corporum aditu * responsum est: Lætabuntur in cubilibus suis. Quod cum pontifex stupefactus audiret, laudem Deo repente cum omnibus, qui aderant, conclamavit, & appropians, de loci illius pulvere capiti suo salutare remedium apposuit, &, consignato cum summa reverentia loco, recessit o.

[22] [Victore etiam, Cassio & Florentio similia patrantibus, sunt facta,] Talia quidem plurima veridica relatione commemorari possent, si promissi compendii studia non arcerent. Non enim exinde erant, vel ibi sunt rara virtutum opera, sed pene quotidiana, quorum multitudinem simul & magnitudinem ammiratur, quisquis ejusdem ecclesiæ cultori cuilibet religioso colloquitur. Nam quicunque fide non dormitante qualemlibet ibi medelam expostulat, ipsam illic sanitatem voti compos semper adesse non dubitat. Similia suorum meritorum indicia S. Victor, Cassius & Florentius cum suis commilitonibus crebro dare non desinunt, quæ nemo utique verbis, nedum scriptis, ad plenum exequitur. In locis tamen suis, ubi mirabiliter frequentantur, uberius etiam sermonibus & fidis testimoniis celebrantur, quanvis ea, quæ vulgantur per singulos actitari, recte debeant meritis omnium simul adscribi.

[23] [Ad horum & S. Gereonis annuam, quam una die ecclesia Coloniensis] Sancta vero Coloniensis ecclesia per suffragia sanctorum Martyrum, quorum corpora in suo gremio meruit fovenda suscipere, non desinit usque hodie fidem inviolatam excolere, quam a Materno, primo suo episcopo, se meminit suscepisse. Apud quam consuetudo celebris inolevit, ut beatos martyres, Gereonem, Victorem, Cassium & Florentium, eorumque Socios, trino martyrio coronatos, ternis locis venerabiliter conditos, una die, id est, sexto Idus Octobris, festivitate congrua veneretur, cum tamen dubium sit, utrum uno die, an duobus, eorum martyrium compleretur, quia Verona, supremus memorati martyrii locus, non minus viginti sex millibus ab elegantissima sancti Victoris basilica distans, aliter hoc uno die, nisi per festinum nimii furoris impetum, fieri posse, maxime propter moras in locis singulis necessarias, credere vetat p.

[24] [colit, festivitatem rite celebrandam auctor hortatur] Hujus itaque diei gaudia, fratres, ita modo celebremus annua, ut fiant nobis illorum intercessione continua; sic illorum gloriæ gratulemur, ut, quoscunque possumus, nobiscum pariter doctrinæ verbis & bonorum operum exemplis in charitate non ficta lucremur. Ut enim per quendam mundi hujus sapientem dictum est, amicos quoslibet eadem velle, & eadem nolle, ea demum firma amicitia est, & si nos sancti Martyres, patroni nostri, in ea voluntate, qua ipsi fuerunt, ad se clamantes & de se loquentes invenerint, profecto nos non ut alienos, sed ut proprios & domesticos respicere non dedignabuntur, causamque nostram sua dilectione, qua perpetuo flagrare non desinunt, suam arbitrabuntur. Ita fiet, ut & in præsenti seculo necessariis non destituamur auxiliis, & in futuro sempiternis eorum jungamur consortiis, ad laudem & gloram Domini nostri Jesu Christi, qui cum patre & Spiritu sancto Deus vivit & regnat in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Haud diu post Sanctorum nostrorum martyrium imperio & purpuræ nuncium remisisse Maximianum, hic indicari videtur; ast id verum esse non potest, si, ut supra tota narrationis serie pariter indicatur, Sancti nostri pro fide occubuerint, instante adversus Bagaudas bello. Id enim, ut supra docui, non serius quam anno 286, ac proin diu ante annum 305, quo Maximianus ac Diocletianus, uti modo inter eruditos convenit, imperio & purpuræ nuncium remisere, fuit confectum. Nec Maximianus, qui, quamvis post annum 286 sæpius e Galliis, post iteratas ibidem moras, in Italiam fuerit profectus, imperio ibidem, uti iterum hic indicatur, sed Nicomediæ in Bithynia nuncium remisit, tyrannidis adhuc usum, deposito imperio, retinuisse recte hic asseritur. Etsi enim S. Victoris Massiliensis, e quibus id utcumque probari posset, Acta, Massiliæ Sanctum hunc Maximiani jussu, cum hic illuc, quod anno 310 factum, vitæ simul & criminibusmodum positurus accessisset, pro fide fuisse necatum, memoriæ prodant, iis tamen hac in re haud standum, uti, quæ Cuperus in Commentario, Sancti illius Actis prævio, num. 24 adducit, satis ostendunt.

b Qua ratione hæc de Constantio intelligenda sint, in Opere nostro loco non uno, ac inprimis ad IV Octobris diem in Commentario, SS. Tyrsi & Sociorum MM. Actis prævio, num. 94 exponitur.

c Qui id, quod Pagius in Criticis anno 306 innectit, Constantio Chloro jam morbo, quo e vivis excessit, laborante, acciderit, Lactantius de Mortibus persecutorum cap. 24 narrat.

d Vocem hanc inter & proxime sequentem ponitur apud Surium: Legibus Christianæ Religionis per beatum Sylvestrum Papam initiatus; ex hisce autem verbis, quæ tamen, cum in codice nostro non legantur, Helinandi fortassis non sunt, Constantini Magni per Sylvestrum Papam baptisma admisisse auctor videtur; ast, an Constantinus baptismate vere fuerit a S. Sylvestro initiatus, docet cap. 2 historicus de sancto illo imperatore Commentarius, ad XXI, quo is innonnullis Fastis sacris memoratur, Maii diem Operi nostro insertus atque a Papebrochio contextus.

e De S. Helena ad XVIII, quo hæc Mrl. Rom. hodierno inscribitur, Augusti diem actum apud nos jam est; anne autem, quod hic de potestate sanctorum Martyrum corpora elevandi, quam huic sanctæ matri suæ Constantinus Magnus impertierit, ac ipsemet per omnem terrarum orbem exercuerit, narratur, veritati certo consonet, statues ex iis, quæ ibidem in Comment., Actis S. Helenæ prævio, itemque in historico, quem ad lit. præced. laudavi, de Constantino Magno Comment. disputata sunt.

f Collegiata S. Gereonis Coloniæ ecclesia, aut, si mavis, canonicorum, quod huic addictum est, collegium olim, ut Gelenius de Colon. Agrippinensis Magnitudine syntagm. 2, § I, ac Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 722 docent, exstitit monasterium, hincque haud dubie sic etiam hic vocatur; id autem a S. Helena conditum fuisse, minime probant, de quibus hic sermo fit, insignia, utpote quæ ibicempossint non citius, quam jam aliquot post S. Helenæ ætatem seculis elapsis, fuisse locata.

g Vocem hanc inter & proxime sequentem in Ms Audomarensi & apud Surium ponitur Mauri.

h An super S. Gereonis ejusque Sociorum corpora ecclesiam S. Helena vere exstruxerit, in Com. prævio § ultimo examinavi.

i De nomine, quo vocata fuerit Coloniensis S. Gereonis ecclesia seu basilica, Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Mart. cap. 62 sic scribit: Sanctos Aureos ipsam basilicam incolæ vocitare voluerunt.

k Id, quod hic refertur, nec a quo factum fuerit, adjungitur, a Gelenio per verba, in Com. prævio num. 85 relata, S. Helenæ attribuitur, sed sine ullo vade antiquo.

l De S. Materno, Trevirensi episcopo, ad diem, quo Mrl. Romano hodierno exstat insertus, XIV Septembris actum apud nos jam est, liquetque ex ibidem dictis, vera esse, quæ de illo hic memorat Helinandus.

m Inter S. Maternum & S. Severinum Coloniæ Agrippinæ sedit Euphratas; ut S. Evergislus, qui S. Severino in sedem Coloniensemproxime successit, non tertius, sed quartus fuerit hujus sedis antistes; ast hic illum cognitorum sibi tertium Helinandus fortassis vocat, quod Euphratas, veluti Arriana heresi infectus, de episcopatu, ut nonnulli volunt, fuerit dejectus. Adi Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3, col. 622 & seq. Porro Coloniensis, de quo hic agitur, antistes in Ms. nostro Audomarensi & a Surio, plerisque etiam aliis, quæ de illo loquuntur, monumentis litterariis consentientibus, vocatur Evergislus; verum cum hic in codice nostro appelletur Evergisilus, quid ni factum esse queat, ut etiam Eberegisilus, modico dumtaxat inter utrumque hoc nomen discrimine intercedente, a Gregorio Turonensi lib. 1 de Gloria Mart. cap. 62 fuerit nuncupatus? Adi num. 70 & seq. Comment. prævium.

n Ita, ni fallor, indicatur, tum nullum adhuc e terra prominens monumentum, quod, quo templi Gereonæi loco S. Gereon ejusque Socii jacerent sepulti, indicaret, in templo illo exstitisse.

o Hisce Helinandi de S. Evergislo hic narratisrespondent, quæ hujus biographus per verba, in Commnent. prævio num. 71 & seq. huc transcripta, commemorat; ita tamen, ut postremum e duobus miraculis, quæ ibidem dilucide refert, dumtaxat obscure ab Helinando proponatur. Ast, an vere omnia & singula, quæ ab Helinando & S. Evergisli biographo narrantur, adjuncta postremum istud miraculum comitata etiam fuere? Id, si laudato biographo & Helinando sit standum, S. Evergislo, Coloniæ Agrippinæ in S. Gereonis ecclesia existenti, evenerit; contra autem, si iis, quæ Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Mart. cap. 62 per vera, in Comment. prævio num. 35 relata, scribit, fides adhibenda sit, miraculum illud S. Evergislo, non Coloniæ Agrippinæ, sed in villa, civitati huic vicina, versanti, acciderit, nec pulvere, quem ipsemet, ut præfatus biographus ait, e Coloniensi S. Gereonis templo acceperit, sed quem inde acceptum diaconus ad illum attulerit, S. Evergislus capitis dolore prodigiose fuerit sanatus. Ast quid hic jam faciamus? Cum Gregorius, utpote seculi VI scriptor, Helinando ac S. Evergisli biographo, quorum posterior verosimillime non citius, quam sec. IX, prior sec. demum XIII floruit, multo sit antiquior, fueritque adeo a sec. V, quo verosimillime, uti supra in Comment. prævio num. 71 & seq. adducta suadent, miraculum istud evenit, multo minus, quam illi, remotus, enimvero Gregorio hic potius, quam duobus istis scriptoribus est standum. Hinc porro, cum primum e duobus, quæ, ut dictum, S. Evergisli biographus & Helinandus narrant, miraculis S. Evergislo certe, ut consideranti patebit, miraculis S. Evergislo certe, ut consideranti patebit, non alibi, quam in Coloniensi S. Gereonis templo obvenisse queat, consectarium jam fit, ut id non tunc, cum capitis dolore S. Evergislus prodigiose fuit sanatus, sed vel ante, vel post, contra ac Helinandus & laudatus biographus docent, evenerit. Id verosimillime observarit Gelenius. Ita scilicet apparet, quod in sua, quam De Coloniæ Agrippinensis Magnitudine inscripsit, lucubratione lib. 3, syntagm. 2, § I sic scribat: Ex horum (miraculorum, quibus illustrata fuit S. Gereonis ejusque Sociorum ecclesia) numero est illud, quod B. Evergislo episcopo obvenit …, qui cum acrbus capitis seu cephalalgiaæ doloribus conflictaretur, pulvere ad SS. hujus loci monumenta collecto eos sopivit, teste B. Gregorio Turonensi lib. 1 Mir. cap. 62. Et angelorum præsidium Evergislus ibidem alias agnovit, quando hæc limina adiens venerabundus versu psalmi 148 Sanctos salutans, “Exultabunt Sancti in gloria”, angelos audivit responsantes: “Lætabuntur in cubilibus suis.” Porro Fisenus in ecclesiæ Leodiensis Historia ad annum 450, num. 38, hunc Helinandi locum commentans, de S. Evergislo sic scribit: Sanctiora civitatis (Coloniensis) loca cum supplicabundus aliquando VI Id. Oct. lustraret, S. Gereonis ædem ingressus, beatos Martyres e genibus salutabat, recitato hoc versu: “Exultabunt Sancti in gloria:” statim vox hæc divinitus reddita est, ingenti multitudinis adstantis admiratione: “Lætabuntur in cubilibus suis;” simulque se divinitus edoceri sensit, ibi sanctorum Martyrum esse conditorium, unde vox prodire visa erat; & illum ipsum martyrii diem esse. Utrumque ad eam ætatem incognitum erat. Ita ille; verum quis determinatus esse queattempli Gereonæi locus, quo sanctorum Martyrum esse conditorium, S. Evergislus divinitus didicerit? Gregorii Turonensis ætate in ecclesiæ Gereonææ medio puteum aut, ut verosimilius apparet, putei saltem, in quem, ut tum fama ferebat, quinquaginta Martyres Thebæi post martyrium fuerant conjecti, partem adhuc exstitisse superstitem, e scriptoris illius verbis, in Comment. præv. num. 35 recitatis, docemur; verum ibi Sanctorum illorum quinquaginta corpora fuisse adhuc S. Evergisli ætate condita, vero reddit absimile primorum Christianorum erga Martyres veneratio, qua fuerit verosimillime, ne dicam indubie, factum, ut Thebæorum corpora, quæ in puteum fuerant conjecta, ex hoc haud diu post martyrium extraxerint, unaque cum aliis aliorum nostrorum Martyrum, cum S. Gereone occisorum, corporibus sepultura, ut decebat, honesta donarint. Ac id quidem in putei illius circuitu seu vicinia eo ipso loco, quo modo Gereonæum templum conspicitur, fuisse tum a Christianis factum, a vero etiam neutiquam abhorret; ast, etsi res ita habeat, omnia tamen illa corporaibidem haud separtim ac sparsim, sed uno eodemque loco aggesta ac veluti uno tumulo conclusa fuisse, nemo facile credet, qui considerarit, quæ de Martyrum corporibus, quorum unum S. Gereonis a plerisque fuit creditum, Coloniæ Agrippinæ in Gereonæa ecclesia a S. Norberto inventis, Rudolphus, Trudonopolitanus abbas, in Epistola, ad posthumæ Sanctorum nostrorum Gloriæ calcem huc transferenda, memoriæ prodit. Quod cum ita sit, quid per locum, qui veluti commune S. Gereonis ejusque Sociorum conditorium revelari, & a S. Evergislo summa cum reverentia consignari potuerit, hic Helinandus & Fisenus verbis supra huc transcriptis significatum velint, haud satis perspicio, certeque a S. Evergislo S. Gereonis corpus, contra ac posterior hic scriptor ibidem etiam in margine notat, haud fuisse inventum, vel ex eo liquet, quod id ante annum 1121, uti ex infra dicendis patescet, haud fuerint repertum.

p Adi num. 81 Comment. præv. Quod autem ad viginti sex millia seu milliaria, quibus hic Helinandus Veronæ seu e supra dictis Bonæ a S. Victoris ecclesia seu Sanctensi oppidodistantiam metitur, spectat, leucas Gallicas per millia, de quibus loquitur, verosimillime intelligit. Utut sit, de Germanicis equidem, cum Bonnam inter & Coloniam Agrippinam quatuor ad summum aut etiam dumtaxat tres leucæ Germanicæ communes, ac fere tantummodo duodecim postremam hanc civitatem inter & oppidum Sanctense intercedant, interpretandus non est.

* Sur. adyto

GLORIA POSTHUMA.

Gereon M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii CCCXVIII; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Victor M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Ejus Socii; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Cassius, M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Florentius M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii plures MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)

AUCTORE C. B.

§ I. Quandonam S. Victoris corpus fuerit inventum, qui is tum miraculis inclaruerit & quam insignem apud Sanctenses cultum fuerit adeptus.

[S. Victor, cujus sacræ reliquiæ,] De ecclesiastico Sanctorum nostrorum cultu, miraculis post obitum patratis, sacris reliquiis harumque seu inventionibus seu translationibus acturus, abs hujus argumenti rebus, quæ ad S. Victorem ejusque Socios spectant, duco initium, quod, quamvis quidem hæ omnes argumenti ejusdem rebus, quæ ad S. Gereonem ejusque Socios, Cassium que item & Florentium ac eorum Socios pertinent, anteriores tempore non sint, S. Victoris tamen prius, quam S. Gereonis Cassiique ac Florentii, sacræ reliquiæ, quæ præcipuam dissertationi, hic concinnandæ, materiem præbent, fuerint inventæ, uti infra dicenda aperient; etsi autem, uti pariter dicenda ostendent, prius etiam, quæ S. Gereonis a plurimis creditæ fuere, quam SS. Cassii & Florentii reliquiæ fuerint repertæ, prius tamen de dicti argumenti rebus, quæ ad hosce, quam de iis, quæ ad illum spectant, sum acturus, quod alioquin inter hic instituendum de Sociorum aliquot S. Gereonis ac ipsiusmet Sancti hujus, ut putatum a plurimis fuit, reliquiarum inventione sermonem, interque Rudolphi, Trudonopolitani abbatis, qua hæc recensetur, Epistolam, hic ad calcem, uti in Commentario prævio monui, subdendam, de rebus, ad SS. Cassium & Florentium eorumque Socios spectantibus, foret tractandum, sicque, quæ conjungi convenit continuaque quodammodo serie proponi, invicem sejungerentur. Rem ipsam modo, hisce præmissis, aggrediamur.

[2] Sacras S. Victoris reliquias verosimillime ante annum 595, [non quidem ante annum 595,] quo Gregorius Turonensis obiit, haud fuisse inventas, statuendum apparet e scriptoris hujus, quæ supra in Comment. prævio num. 61 recitavi, sequentibus istis de S. Victore verbis: Ferunt ibidem (nimirum in Bertunensi seu, ut in Commentario prævio docui, Sanctensi oppido) & Victorem martyrem esse sepultum, sed non eum adhuc cognovimus revelatum; hinc autem consequitur, ut Baldesanus, dum S. Victoris reliquias aliquanto dumtaxat post factam reliquiarum S. Mallosi, quam S. Evergislo, proximo S. Severini in cathedram Coloniensem successori, certo, ut supra docui, ante annum 450 vita functo, attribuit, inventionem repertas fuisse, in sacra Thebæorum Martyrum Historia pag. 159 & seq. refert, a veritate verosimillime aberret. Ast, etsi sic habeat, nec ullum probæ notæ monumentum, vel anno vel etiam dumtaxat seculo, quo sacra illa pignora fuerint reperta, determinando aptum, inveniam, id tamen ante seculum XI evenisse, suadent, quæ dux Adolphus in Sanctensis Ms., seu Opusculi sui parte quinta nos docet. In hac enim, in qua (adi num. 21 Comment. præv.) fidem sibi atque auctoritatem adjungit, pag. 117 & seq. de quadam ecclesiæ S. Victoris tabula loquens, sic scribit: Reverendissimus in Christo Pater dominus Bruno, Coloniensis archiepiscopus, beato Victori devotus, ipsam tabulam parare inaurareque primus incepit, sed morte præventus non perfecit; Folcmarus autem archiepiscopus, successor ipsius, Opus exequens ad finem usque perduxit.

[3] Altare quoque beati Victoris tunc longius non protendebatur, [sed tamen, uti ex Adolpho docemur, ante sec. XI,] quam ipsa capsa, quæ ad utrosque fines altaris aptata fuerat, sese extenderat; sed nobilis vir dominus Godefridus de Kuecke, Xanctensis ecclesiæ præpositus, prædictum fecit altare prolongari, circa capsam auream hinc & hinc sanctorum Martyrum capita ponens in loculis suis auro depictis. Insuper & fecit super tabulam auream atque super beatorum Martyrum capita, suis in loculis composita, quoddam receptaculum, in quo beati Victoris capsam reponi fecit & conservari; cum autem, ut Galliæ Christ. auctæ scriptores tom. 3, col. 648 & seq. docent, e duobus hic memoratis Coloniensibus episcopis alter quidem seu S. Bruno anno 965, alter vero seu Folcmarus, qui Brunoni proxime successit, anno 968 aut 969 diem extremum clauserit, ac eorum aut certe Folcmari tempore, uti e jam datis Adolphi verbis intelligitur, lipsanotheca S. Victoris seu capsa, in qua sacra Sancti hujus lipsana continebantur, in Sanctensi, quæ ab eo vocabatur, ecclesia exstiterit, ea sane jam tum ac proin ante seculum XI fuisse reperta, ex Adolpho habemus.

[4] Verum anne id aliquamdiu etiam ante Folcmari ætatem, imo & ante seculum X, haud evenit? Gregorius Turonensis, qui, quemadmodum in Comment. prævio vidimus, lib. 1 de Gloria Mart. cap. 63 de S. Malloso tractat, de sacro etiam, [verosimillimeque etiam, si non sec. VII aut seq. initio,] qui ei ætate sua fuerit delatus, cultu loquitur; cum autem de S. Victore ibidem etiam agat, nec tamen pariter cultus, qui ei ætate sua fuerit delatus, mentionem faciat, hinc Sanctum hunc nostrum cultu vel nullo vel saltem minus celebri, quam S. Mallosus gauderet, fuisse tum gavisum, verosimile apparet. Verum, etsi id ita sit, Victoris tamen cultum celebriorem etiam, quam S. Mallosi esset, jam inde a sec. VII aut seq. initio evasisse, vel ex eo apparet, quod Beda, qui, ut hodie receptissimum est, lucem sortitus anno 673 ad usque annum 735 vitam protraxit, in suo ante Operis nostri tom. 2 Martii Martyrologio solum hodie, omisso Malloso, memoret Victorem; cum autem tantæ, quam tum acquisierit S. Victoris cultus, celebritatis nulla verosimilior ratio, quam reliquiarum ejus, quæ vel sec. VII vel sequentis initio facta sit, inventio, assignari posse videatur, fuisse illas re etiam ipsa tum inventas, nemo non facile credet, qui non raro etiam Sanctos alios in pluribus ecclesiis tantummodo tunc primum, cum abs his illorum reliquiæ vel inventæ vel alicunde acquisitæ fuissent, cælitum honoribus fuisse affectos, considerarit. Miracula quidem, si quæ forsan S. Victor, priusquam corpus ejus inveniretur, patrarit, ad cultum, quo fuisset gavisus, cultu Mallosi reddendum celebriorem haud parum etiam potuissent conferre; verum miracula fuisse re etiam ipsa a S. Victore tum patrata, nuspiam inveni.

[5] [ante annum saltem 965 fuerunt inventæ, insignem plane Sanctis,] Utut interim res habeat, fuisse equidem S. Victoris corpus, quod certo, uti e jam dictis apparet, ante sec. XI fuit repertum, aliquamdiu etiam ante S. Brunonis, Coloniensis archiepiscopi, anno 965, ut dictum, vita functi, ætatem inventum, verosimillimum vel ex eo apparet, quod capsa, in qua, uti ex Adolpho jam docui, S. Victoris reliquiæ, Folcmaro, S. Brunonis successore, vivente, continebantur, haud tunc primum confecta fuisse videatur. Ast an tum saltem, cum S. Victoris corpus fuisset inventum, miracula hic Sanctus noster haud patravit? Nullum prorsus in Sanctensi Ms. dux Adolphus memoriæ prodit; etsi autem Helinandus, a patrandis miraculis nondum etiam tum, cum scriberet, destitisse S. Victorem, supra in Sanctorum nostrorum Actis num. 22 generatim insinuet, nullum tamen nominatim recenset. Verum, etsi ita hæc habeant, quin tamen S. Victor, corpore suo invento, vere inclaruerit miraculis, dubitare vix sinit cultus, quem deinde apud Sanctenses obtinuit, insignis celebritas. Hæc enim, de qua tamen Helinandus, utpote mirandi, quem & miracula comitata sint, plurimorum ad S. Victoris seu sepulcrum seu ædes sacras concursus mentionem tantummodo faciens, jejune dumtaxat loquitur, talis ac tanta fuit, ut Sanctensis ecclesia, quæ, cum primitus in S. Mallosi honorem, ut Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Mart. cap. 63 docet, fuisset exstructa, nomen etiam, ut apparet, a Sancto illo sortita hactenus, tum fuerat, a S. Victore deinceps fuerit vocata; imo ut etiam Mallosi, utut Sanctis, quemadmodum in Comment. prævio § V e Gregorio Turonensi docui, & passi & deinde etiam culti, memoria apud Sanctenses obscurata penitus fuerit, uti vel ex eo apparet, quod idem Mallosus, veluti apud hosce cultus, nec ab Adolpho duce, nec a scriptoribus aliis sec. X aut seq., quo certe, ut dictum, S. Victoris corpus jam fuerat inventum, posterioribus memoretur.

[6] Insignem porro cultus, quo S. Victor Sanctis, corpore suo reperto, [uti ex iterata ibi ecclesiæ in ejus honorem consecratione,] fuit potitus, celebritatem exstitisse, ex eo etiam apparet, quod, ut videtur, tum primum id oppidum, quod Gregorii Turonensis ætate (Comment. præv. § V videsis) Bertunum seu Bertinum nuncupatum adhuc fuerat, a S. Victore ejusque Sociis, ibidem per indigenas peregrinosque, ad horum sepulcra confluentes, cultu sacro affectis, nomenclationem novam, priori antiquata, acceperit. Verum, cum hæc omnia, quantumcumque etiam ad posthumam S. Victoris gloriam illustria videri queant, fere tamen generatim dumtaxat, eum Sanctis, corpore suo invento, insigni plane ac celebri cultu fuisse gavisum, ostendant, alia modo, quæ magis speciatim hunc probent, lubet adducere; quod ut præstare queam, dux Adolphus in quinta Opusculi sui parte supra plus semel jam laudata opportune hic succurrit. Ac primo quidem ibidem, Sanctensem S. Victoris ecclesiam anno millesimo octogesimo primo fuisse combustam, pag. 112 præfatus, eam deinde anno MLXXXIII, cum reædificata interea fuisset, in sanctissimæ Virginis Mariæ ac præsertim S. Victoris, a quo nuncupata jam dudum antea fuerat, honorem a Sigewino, Coloniensi archiepiscopo, consecratam fuisse, pag. 114 & seq. memoriæ prodit; post vero eamdem ecclesiam, cum denuo e ruina, quam incendio altero anno 1109 fuerat perpessa, fuisset erecta, Frederici, Coloniensis archiepiscopi, rogatu a S. Norberto, Magdeburgensium archiepiscopo, qui Sanctensis canonicus olim exstiterat, iterata vice in sanctissimæ Virginis Mariæ ac præcipue S. Victoris honorem fuisse anno 1128, Godefrido illius existente præposito, consecratam, etiam adjungit. Nec, quod de S. Victoris seu lipsanothecæ seu reliquiarum receptaculo jam supra ab Adolpho num. 3 huc transcriptis verbis refertur, quodque pariter insignem S. Victoris apud Sanctenses cultum probat, diu post annum 1128 seu ultimo dictam, quam S. Norberto Adolphus attribuit, ecclesiæ Sanctensis consecrationem, evenit.

[7] Godefridus enim, ecclesiæ Sanctensis præpositus, sub quo hæc ab Adolpho signatur, [e reliquiarum, de qua Adolphus] diversus, ut apparet, non est a Godefrido, ecclesiæ Sanctensis præposito, quo curante sumptusque suppeditante, receptaculum illud fuit confectum. Adhæc Adolphus in quinta Opusculi sui parte pag. 130 & binis seqq. sic scribit: In loco, in quo pro nunc (in Sanctensi S. Victoris ecclesia) altare S. Helenæ constructum est, scilicet ante chorum, fuit quondam ante novi pilaris fabricam altare parvum quoddam positum, quod supra se testudinem continebat sine celatura quatuor basibus subnixam; habuit & idem altare per circuitum quemdam parvum cancellum, de una base ad alteram tendentem: sub quo quidem altari dicebatur olim corpus B. Victoris positum fuisse atque per plurimos annos ibidem quievisse; sed & ab illo loco postea translatum fuisse dicitur, & in quodam sarcophago sub altari B. Mariæ Virginis prope fontem Baptismatis locatum; ubi jam dudum felici memoria requievit humatum. Et post hæc, dum corpus ejusdem B. Victoris in illud nobile capsellæ, in quo nunc pausat, receptaculum super summum altare, scilicet in choro Xanctensis ecclesiæ, locaretur, tunc, pluribus adstantibus & videntibus, quædam pars ossium minutorum vestimentorumque cum cineribus ejus, in signum perpetuum memorialis ejus, in prætacto remanserant sarcophago & ob illam causam locus ille sepulchrum B. Victoris usque in hodiernum nominatur…

[8] [per verba hic recitata tractat,] Igitur … B. Victoris corpus … ob cultum solennioris reverentiæ in laudem Dei Salvatoris nostri, quem peculiariter ac familiariter in nostro victorioso Victore patrono cum suis Sociis laudare debemus, in quadam capsa, prout decuit, gemmarum præcipuarum pretiosorumque lapidum varietatibus circumornata repositum est & undique clausum ad perpetuum decus ecclesiæ Xanctensis, cunctisque de prope & longe convenientibus populis pro devotione jucundum spectaculum, sicut a cernentibus usque hodie comprobatur, quanta veneratione dictæ capsellæ B. Victoris visitatur receptaculum; & in sarcophago supradicto ne permaneret inglorius, Varius illic reliquiarum de B. Victoris Sociis pigmentarii quasi pulveris additus est apparatus… Unde super hoc sarcophagum jam dictum versus tales scripti sunt pro posteris memoriales, B. Victorem concernentes:

Qui decus Ecclesiæ, qui laus, qui gloria villæ,
Quique pater patriæ, situs hac tumba jacet ille;

quibus prætactis versibus alii duo versus superadditi sunt alia manu propter ejusdem B. Victoris translationem. Tales scilicet:

Quæ translata quidem nec in ista parte reperta
Ossa ducis pridem comitum non servat operta.

[9] [elevatione, haud diu post annum 1128 facta,] Postquam itaque, de quo agimus, receptaculum, concludendis S. Victoris reliquiis destinatum, ad umbilicum fuerat adductum, hæ in illud, uti hic Adolphus docet, translatæ, altiorique loco locatæ, seu chori Sanctensis altari principi impositæ, de humiliori, quo fuerant servatæ, loco elevatæ fuerunt. Isthæc porro reliquiarum S. Victoris elevatio haud diu post annum 1128 seu post supra relatam, quam S. Norbertus tum fecit, ecclesiæ Sanctensis consecrationem accidisse videtur. Ita opinor, quod, ut apparet, diversa seu distincta non sit a corporis seu reliquiarum S. Victoris elevatione, ab Hermanno Fleyo seu Stangefolio in Circ. Westphalici Annal. part. 1, pag. 289 memorata, hancque inter annum 1127 & annum 1138, imo nec diu post annum 1128 accidisse, sit necesse, uti vel ex eo liquet, quod Lotharius II, sub quo a scriptore illo, ex antiquis, ni fallor, monumentis, locatur, anno 1125 imperator a Frederico I, Coloniensium archiepiscopo, coronatus vitam ultra annum 1137 haud protraxerit, ecclesiaque Sanctensis, qua in ruinis adhuc jacente, facta certe haud fuerit, anno demum 1128 ex incendio, quo iterum, ut supra docui, anno 1109 conflagrarat, steterit instaurata. Jam vero, cum hæc ita habeant, reliquiarumque, de quo hic agimus, receptaculum verosimillime haud diu, cum in id sacra S. Victoris lipsana translata, elevataque fuerunt, fuisset confectum, consectarium fit, ut illud venerationis erga S. Victorem Godefridi præpositi monumentum pariter haud diu post annum 1128 seu ecclesiæ Sanctensis consecrationem, a S. Norberto factam, ad umbilicum fuerit adductum.

[10] At vero, spectatis iis, quæ Adolphus verbis, [transtationibus hanc prægressis,] proxime jam datis, scribit, S. Victoris corpus seu sacra lipsana usque ad tempus, quo in receptaculum istud translata, ac in summo, quod a S. Victore nomen habet, ecclesiæ & chori Sanctensis altari locata fuerunt, sub altari B. Mariæ Virginis, prope baptisterium sito, cum eo primum e parvo quopiam ante chorum altari fuissent translata, fuerant servata; cum autem id ita sit, nec ista sacrorum illorum pignorum elevatio ante annum 1128, ut jam docui, contigerit, qui verum esse potest, jam inde a tempore Folemari seu (varie enim a variis id nomen exaratur) Volcmari, qui, ut supra docui, ab anno 965 ad annum usque 968 aut 969 moderatus est Coloniensem ecclesiam, in ecclesiæ, imo & chori Sanctensis, uti ex Adolphi verbis, num. 3 huc transcriptis aliisque hæc apud illum pag. 116 præcedentibus, intelligitur, altari, quod S. Victoris dicebatur, sacra hujus Sancti nostri lipsana seu capsam, hæc complectentem, exstitisse? Adolphus quidem nihil omnino, quod difficultati huic solvendæ aptum sit, suppeditat; verum quid ni factum esse queat, ut S. Victoris corpus, quod, ut supra ostendi, verosimillime ante S. Brunonis, Coloniensis anno 965 defuncti archiepiscopi, ætatem fuit inventum, tum statim capsæ inclusum, proximeque memorato, quod a S. Victore nominabatur, ecclesiæ & chori Sanctensis altari, priusquam transferretur alio, fuerit per aliquod tempus impositum? Nihil sane uspiam vel apud Adolphum, vel apud scriptores alios occurrit, quod, quo minus id adstruatur, impediat; cum autem id ita sit, ac, ne auctores secummetipsis committantur, debeant, si fieri possit, eorum dicta, in speciem pugnantia, componi, S. Victoris corpus, ut, quæ de hoc Adolphus per verba, num. 3 & 7 recitata aliaque, hisce a se præmissa, scribit, inter sese concilientur, fuisse etiam reipsa, priusquam transferretur alio, præfato ecclesiæ & chori Sanctensis altari per aliquod tempus impositum, apparet credendum; ut proinde, spectatis iis, quæ Adolphus scribit, quatuor S. Victoris translationes ante scriptoris hujus ætatem acciderint; quarum prima statim ab inventione sua ad proxime dictum, quod ab eo nuncupabatur, ecclesiæ & chori Sanctensis altare, secunda ac tertia ad duo alia, quorum Adolphus verbis, num. 7 datis, meminit, ejusdem ecclesiæ altaria, ac quarta denique supra memorato, in quo Adolphi ætate adhuc quiescebat, receptaculo inclusus, ad summum denuo, quod ei sacrum erat, ecclesiæ & chori Sanctensis altare haud diu post annum 1128 fuerit delatus.

[11] Ac prima quidem e quatuor hisce translationibus exstitisse videtur reliquis solemnior; [variisque, in quibus, ut Adolpus docet, S. Victoris reliquiæ] cum autem sic habeat, hæc, ni fallor, ea ipsa est S. Victoris translatio, quam ecclesia Sanctensis non modo olim, ut Adolphus in Ms. Sanctensi pag. 121 docet, die XXXI primum ac deinde, statuente, qui ecclesiæ Coloniensi ab anno 1275 ad annum usque 1297 aut 1298 præfuit, archiepiscopo Siffrido, die XXX Octobris celebravit, verum etiam hodieque XXIX mensis ejusdem die celebrat, ita festo, quo S. Victoris ejusque Sociorum natalem die X Octobris annuatim recolit, festum aliud, quod & ad dictum XXIX Octobris diem a Gelenio in sacris ecclesiæ Coloniensis Fastis recensetur, quotannis adjungens. Ad alia modo, quæ S. Victoris, postquam corpus ejus fuisset inventum, insignem apud Sanctenses cultum pariter probant, accedamus. Cum Sanctensi ecclesiæ novus chorus, Siffrido mox memorato Coloniensem gubernante ecclesiam, fuisset adjectus, novumque pariter in hoc altare princeps fuisset erectum, id simul & chorum B. Albertus Magnus, qui Siffridi vices hoc in casu gerebat ac ab anno 1263, Ratisponensi abdicato episcopatu, ad Coloniensem Dominicanorum conventum sese receperat, in plurium Sanctorum ac præsertim S. Victoris honorem consecravit. Ita Opusculi sui part. 5, pag. 16 & seq. docet dux Adolphus, qui postea varias etiam, quæ, quod in iis S. Victoris reliquiæ solemniori ritu ac cultu fuerint delatæ, a me pariter, priusquam § huic finem imponam, commemorandæ hic sunt, supplicationes recenset. Ac primo quidem id facturus pag. 134 sequentem scribit in modum: In libris ecclesiæ nostræ, scilicet Xanctensis, scriptum reperimus, quod anno Domini MCCCXV capsa B. Victoris aliæque variæ reliquiæ cum solenni processione deportatæ fuerunt usque ad monasterium monialium Cysterciensis Ordinis, dictum Furstenberge, id est, Mons principum, Xanctensi oppido contiguum.

[12] [solenni ritu delatæ fuerunt,] Ac deinde, nonnullis, quæ hic ad institutum nostrum haud faciunt, interpositis, pag. 135 & duabus seqq. ita prosequitur: Anno Domini MCCCLXXV Dominica secunda post Pentecosten capsa S. Victoris cum quampluribus ecclesiæ Xanctensis reliquiis solenniter fuit usque ad idem monasterium Montis principum, Furstenberge dictum, deportata. Tunc namque temporis fuerunt convocatæ plures parochiæ de archidiaconatu Xanctensi, & congregatæ cum crucibus & reliquiis ecclesiarum suarum; ita quod singulæ cum suis vexillis ordinate processionem Xanctensis ecclesiæ prosequebantur. Super qua convocatione scilicet & congregatione prædicta venerandus dominus, tunc præpositus Xanctensis, mandata misit & litteras ad sui archidiaconatus ecclesias, quatenus certo die, ad hoc constituto, comparerent cum crucibus suis atque reliquiis ad solennizationem B. Victoris, ejusque capsæ deportationem. Anno Domini MCCCC feria tertia post Pentecosten fuit eadem capsa B. Victoris cum aliis ecclesiæ Xanctensis reliquiis, ut supra, solenniter deportata. Anno MCCCCXXI prima die Junii, quæ fuerat Dominica tertia post Pentecosten, capsa B. Victoris, ejus reliquias conservans, cum quamplurimis aliis sacris reliquiis processionaliter deportata fuit magnis solennitatibus & catervis magnatum ac prælatorum cleri, innumerabilisque populi, a circumvicinis locis, nec non & a remotis partibus ad hujus processionis solennitates præclaras circumquaque convolantium atque devotis præcordiis omnipotentis Dei gratiam pacemque patriæ implorantium, per intercessionem invictissimi militis Christi Victoris, martyris sanctissimi atque piissimi protectoris hanc ipsam a Deo obtinere petitionem sperantium.

[13] [supplicationibus probatur, cultum fuit adeptus] Quam quidem capsam deauratam, lapidibus pretiosis miro tabulatu decoratam, illustris princeps, D. Adolphus, dux Clevensis & comes de Marcka, ecclesiæ Xanctentis defensor specialis & advocatus, adjuncto nobilium magnatumque cœtu, propriis humeris deportabant. In cujus proceslionis solennitate a plerisque locis evocati pastores ecclesiarum parochiales cum subditis archidiaconatus Xanctensis cum trecentis sexaginta crucibus & vexillis interfuerunt, & laudes Deo concinentes deportationem martyris Christi Victoris, beatissimi sui patroni & intercessoris assidui canticis & hymnis usque ad finem devote compleverunt. Ita hactenus dux Adolphus, qui, quamvis, uti supra in Comment. prævio docui, Ms. nostri Sanctensis seu Opusculi, quod verbis hisce absolvit, auctor sit, de sese tamen in tertia persona hic loquitur; cum autem in variis, quas commemorat, supplicationibus publicis S. Victoris reliquiæ fuerint sane, uti e scriptoris istius perquam illustris, qui hasce etiam in illarum una humeris suis sese portasse affirmat, modo huc transcriptis verbis intelligitur, solennitate quam maxima Sanctis seu in oppido Sanctensi circumlatæ, id enimvero non minus quam alia supra relata, fuisse ibidem cultu plane insigni S. Victorem post inventionem suam gavisum, argumento est.

§ II. Reliqua, quæ ad S. Victorem spectant, proponuntur, additis etiam, quæ de ejus Sociis, itemque de Cassii, Florentii ac aliorum, qui cum hisce passi sunt, plurium cultu, miraculis & reliquiis narrantur.

[Sanctensis, quæ S. Victoris reliquias continet, lipsanotheca] Nonnulla primum de S. Victoris, quæ Sanctis conspicitur, lipsanotheca, hujusque, quæ sub Lothario II imperatore ac Frederico I Coloniensium antistite facta est, elevatione in Annal. Circ. Westphalici part. 1, pag. 289 Stangefolius præfatus, mox paucis, qui, cum anno 1625, Christiano duce Brunswicensi ac Carolo Mansfeldio ecclesias, monasteria ac Sanctorum reliquias in regionibus, Rheno inferiori adjectis, exspoliantibus, lipsanotheca illa a decano & capitulo Sanctensi fuisset aperta, S. Victoris in ea occiput, aliquot cranii particulæ, mandibula, spina dorsi, nonnullæ costæ, ac duo denique oblonga ossa una cum multis minoribus fragmentis, sibi invicem, veluti cum Martyr adhuc viveret, cohærentibus, fuerint inventa, exponit, ac deinde subjungit, pretiosum hunc thesaurum, veluti antiquum veræ ac antiquæ Catholicæ religionis monumentum, sua adhuc ætate seu anno 1640, quo Opus, in quo hæc scribit, luce publica donavit, summa in veneratione Sanctis haberi. Nec dubito, quin id ipsum ibidem hodieque locum obtineat. Certe sub seculi proxime elapsi finem fuere adhuc S. Victoris reliquiæ honorifice Sanctis in theca ex argento deaurata servatæ. Ita omnino suadet epistola, anno 1695 ad decessores nostros Heiligenstadio a Knackrichio conscripta, in qua hic una cum pictore, antiquam ibidem SS. Aurei & Justini lipsanothecam contemplatus, notitiam, quam de isthac præbet, sequentibus hisce, quæ Operis nostri tom. 3 Junii, pag. 88 recitantur, terminat verbis: Quamvis lignea ea sit nec tantæ elegantiæ, judicabat idem pictor, infra centum ducatorum pretium non esse confectam; similis formæ esse Sanctensem in Clivia, quæ tota ex argento deaurata continet reliquias S. Victoris & Sociorum martyrum, oppidi & collegiatæ ibidem ecclesiæ patronorum: stat autem supra altare capite uno supra aram porrecta, quo modo alibi quoque aliæ collocatæ habentur, & fortassis ipsa olim etiam apud nos ita stetit.

[15] [fuit etiam Sociorum ejus reliquias complexa.] Porro, cum Sanctensis, de qua hic sermo fit, lipsanotheca, non tantum S. Victoris, sed & Sociorum ejus reliquias complexa fuisse dicatur, exstitisse eam puto ipsummet, quod supra memoravi, receptaculum, a Godefrido, ecclesiæ Sanctensis præposito, confectum, cui hic, uti ex Adolphi verbis, num. 3 huc transcriptis, apparet, non tantum S. Victoris reliquias, sed & aliorum sanctorum Martyrum capita, suis singula in loculis deauratis composita, inclusit. Reponi quidem potest, id a Godefrido haud diu post annum 1128, ut supra docui, factum fuisse, nec ullam apud Adolphum Sociorum S. Victoris, quorum reliquiæ jam tum fuissent inventæ, mentionem uspiam reperiri; etsi enim id ita sit, Adolphus tamen, quosdam e Martyribus, quorum capita Godefridum præfato, quod in ecclesiæ Sanctensis altari locavit, receptaculo inclusisse, narrat, S. Victoris exstitisse Socios, haud obscure prodit. Etenim post verba, num. 3 huc transcripta, paucaque dumtaxat adhuc alia, hisce adjecta, ita prosequitur: Est hic etiam considerandum, quod reliquiarum sanctarum capita, in altari præfato posita, suis sunt titulis assignata, videlicet caput illud, quod habet duo serta, de societate beati Victoris est, alterum vero, quod uno tantum decoratur serto, de SS. undecim millium Virginum est contubernio; cum autem sic habeat, consectarium fit, ut, quamvis re ipsa nuspiam Adolphus Sociorum S. Victoris reliquias vel ante vel circa annum 1128 fuisse inventas, diserte affirmet, id nihilominus, spectatis iis, quæ ipsemet Adolphus scribit, jam tum habuisse locum videatur. Et sane una etiam cum S. Victoris corpore, quod, ut supra docui, certo ante sec. XI, verosimillimeque etiam ante S. Brunonis, Coloniensis archiepiscopi, anno 965 vita functi, ætatem fuit inventum, aliquot pariter Sociorum ejus corpora fuisse reperta, neutiquam vero apparet absimile.

[16] [Attamen anne horum omnes cum aliis communicatæ reliquiæ] Nec futurum puto, ut quisquam, qui juxta S. Victoris corpus verosimiliter fuisse Sociorum ejus aliquot corpora sepulta, considerarit, contrarium arbitretur; cum autem sic habeat, plura hac de re non addo; ast, cum jam simul sermo hic iterum de inventis Sociorum S. Victoris reliquiis inciderit, nonnulla adhuc de hisce, ut, quod hic proposui, adimpleam, in medium modo adduco. Plura Sociorum S. Victoris corpora anno 1284 ac iterum haud diu post, imo & duo ante annum 1167 fuisse inventa, in Com. prævio num. 49 & seq. ex Adolpho docui; etsi autem simul, an ea omnia vere seu Martyrum seu Sociorum S. Victoris corpora exstiterint, ob rationes, quas ibidem num. 51 & seq. adduxi, dubitandum pronuntiarim, meam tamen hac de re opinionem, si solidæ, quæ id suadeant, rationes fuerint adductæ, lubentissime mutabo. Interim, quamdiu factum id haud fuerit, in dubium pariter, an Sociorum S. Victoris reliquiæ, quæ cum aliis communicatæ asseruntur, veræ ac genuinæ sint, dubitandum arbitrabor, nisi forsan vel martyris anonymi, de quo in Com. prævio num. 51 & seq. sermonem institui, vel aliorum S. Victoris Sociorum, quorum corpora cum ipsis sacris hujus lipsanis fuerint inventa, esse ostendantur. Rayssius in Hierogazophylacio Belgico, de Sanctorum, quæ in collegiata S. Amati ecclesia Duaci asservantur, reliquiis tractans, pag. 40 sic scribit: Anno Domini millesimo ducentesimo vigesimo quinto, Kalendis Aprilis, tempore Honorii Papæ, & Wilhelmi Remensis archiepiscopi, & Radulphi Atrebatensis episcopi, regnante Philippo rege Francorum, Fernando comite Flandrensi, reconditæ sunt hæ reliquiæ in hoc feretro a Roberto tunc præposito & capitulo sancti Amati Duacens. præsentibus multis clericis & laïcis; ac deinde reliquiarum, in particulari, quod hic memorat, dictæ Duacensis ecclesiæ feretro reconditarum, Catalogum texens, ita apposite ad institutum nostrum loquitur: De sancto Romano & de societate sancti Gereonis & sancti Victoris & sancti Cassii, sociorum beati Mauricii; hisce autem verbis, quod simul & de SS. Gereone & Cassio, martyribus ad Rhenum passis, sermo instituatur, S. Victor Sanctensis commemorari videtur.

[17] Quod cum ita sit, ac proin unius saltem ex hujus Sociis reliquias in collegiata S. Amati Duacensi ecclesia anno 1225 fuisse asservatas verbis iisdem indicetur, [genuinæ sint, est dubium; etsi autem Fastis sacris, qui SS. Cassii ac Sociorum] consectarium fit, ut istæ non corporum, quæ anno demum 1284 aut serius adhuc fuisse in Sanctensi ecclesia reperta, in Comment. prævio num. 49 & seq. vidimus, sed aliorum, quæ vel sub Philippo I, Coloniensium ab anno 1167 ad annum usque 1191 archiepiscopo, vel adhuc citius ac cum ipso forsan S. Victoris corpore fuerant inventa, fragmenta seu partes exstiterint, utque proinde, an veræ ac genuinæ sint vel unius vel plurium e S. Victoris Sociis reliquiæ, multo sane minus videatur dubitandum,, quam si pro corporum, anno 1284 aut serius inventorum, partibus deberent haberi. Porro sunt & aliæ præter jam memoratam ecclesiæ, quæ vel unius vel plurium e S. Victoris Sociis reliquias a sese possideri gloriantur; verum, cum vix quidquam, quo veras hasce ac genuinas esse definiam, occurrat, de iis hic etiam agere operæ pretium haud reor, ac de ipsismet S. Victoris, quæ cum aliis communicatæ fuerint, reliquiis hic a me, quod, hujusne, an alterius pleræque, quæ variis locis exstant, sint Victoris, Sanctorum nominis hujus multitudo ambiguum efficiat, non tractari, lectorem hic modo adhuc monuisse contentus, ad res, quæ ad SS. Cassium & Florentium eorumque Socios spectant, progredior. Ut a tempore, quo hi Sancti nostri fuerint inventi, ducam initium, apud Sollerium in Usuardino Coloniæ & Lubecæ anno 1490 excuso Martyrologio ad 2 Maii diem legitur: In Bunna super littus Rheni, territorio Coloniensi, translatio sanctorum Cassii, Florentii, Malusii & Sociorum. Quorum corpora cum jam septingentis & septuaginta tribus annis sub terra recondita quievissent, dominus Reynoldus, Coloniensis archiepiscopus, ea invenit, transtulit & ad capsas honorifice recollegit; huic autem Usuardi editioni Greveniana, anno 1521 Coloniæ Agrippinæ impressa, etiam consonat.

[18] Etenim ad eumdem Maii diem sic habet: In diocesi Coloniensi, opido Bonnensi, translatio sanctorum martyrum Cassii, Florentii, Mallusii & Sociorum ipsorum, quorum corpora, cum jam DCCLXXIII annis sub terra jacuissent, per dominum Reynoldum archiepiscopum inventa, [inventionem sub Reynaldo archiepiscopo collocant, nonnulla,] venerabiliter sunt levata. Quod si itaque duobus illis Fastis sacris, quibus etiam ad dictum Maii diem Martyrologium Germanicum, Canisii vulgo dictum, ad amussim consentit, standum hic sit, credendum erit primo quidem, SS. Cassii & Florentii aliorumque, qui cum ipsis passi sunt, corpora a Reynoldo seu, ut ab aliis scribitur, Reynaldo, Coloniensi archiepiscopo, fuisse & primum inventa, & simul translata seu de terra levata; deinde vero id, cum corpora illa septingentis septuaginta tribus annis sub terra jacuissent seu fuissent humata, accidisse. Verum, si res ita habeat, consectarium erit, ut, cum Reynoldus seu Reynaldus ab anno 1159 ad annum usque 1167 Coloniensem cathedram occuparit, SS. Cassii & Florentii Sociorumque martyrum pro fide cædes eo temporis spatio, quod ab anno 386 usque ad annum 394 excurrit, evenerit; id autem, cum omnes Sancti nostri, uti in Comment. prævio num. 80 ostendi, sub Diocletiano & Maximiano, qui ab anno 285 usque ad annum 305 Romano imperio præfuere, fuerint occisi, a vero certissime est alienum. Quod cum ita sit, necesse est, ut SS. Cassii & Florentii Sociorumque martyrum corpora vel citius, quam sub Reynaldo, Coloniensi archiepiscopo, fuerint inventa, vel ut, cum id accidit, diutius quam septingentis septuaginta tribus annis jacuissent humata. Si SS. Cassii & Florentii Sociorumque martyrum corpora sub Reynaldo, cum octingentis septuaginta tribus annis sub terra jam quievissent, dicantur inventa, consectarium dumtaxat erit, ut eo temporis spatio, quod ab anno 286 usque ad annum 294 excurrit, fuerint occisi.

[19] [quæ hic discutiuntur, adversari] Quod cum mox iterum memoratæ martyrii eorum epochæ minime repugnet, ac tum, cum eorumdem corpora a Reynaldo elevata fuerunt, evidentem ipsorum, quem ante annos plus quam octingentos septuaginta pro Christo profuderant, sanguinem fuisse inventum, Gelenius verbis, supra in Comment. præv. num. 62 recitatis, scribat, in tres supra memoratos Fastos sacros quantum ad numerum, quo annos, quibus SS. Cassii, Florentii ac Sociorum corpora, priusquam invenirentur, fuerint humata, definiunt, errorem irrepsisse, ac proin octingentis pro septingentis esse in Fastis illis legendum apparet. At vero, inquies, S. Cassii & Florentii corpora sub Reynaldo, non inventa, sed levata seu elevata fuisse, Gelenius loco cit. dumtaxat ait, idemque etiam faciunt tom. 3, col. 679 Galliæ Christ. auctæ scriptores. Fateor, sic habet; verum, cum & hi & Gelenius, haud fuisse illa tum inventa, diserte equidem haud scribant, nec quidquam etiam, e quo id sub Reynaldo non factum, merito concludas, suppeditent, tribus supra laudatis Fastis sacris, in quibus sacrorum illorum corporum inventio sub Reynaldo signatur, imo & luculentissime Coloniensi huic episcopo adscribitur, est standum, maxime cum nihil etiam aliunde occurrat, quod, ne ita censeamus, impediat. Fuisse quidem unius e SS. Cassii & Florentii Sociis, Mallusii videlicet, corpus ab Evergislo seu Evergisilo, Coloniensi, qui ante annum 450 obiit, episcopo, inventum ac de terra levatum, Gelenius etiam verbis, loco mox cit. adductis, memoriæ prodit; verum id dumtaxat facit, quod Mallusium, quem una cum SS. Cassio & Florentio a Reynaldo episcopo translatum fuisse, notat, cum Mallusio seu Malloso, quem a mox laudato Evergislo seu Evergisilo inventum ac de terra fuisse levatum, Gregorius Turonensis lib. 1 de Gloria Mart. cap. 63 scribit, existimarit eumdem; cum autem sic habeat, ac Gregorii Mallusius, quemadmodum quæ in Comment. prævio num. 63 & seq. disserui, suadent, indubie a Mallusio, SS. Cassii & Florentii socio, sit diversus, Gelenius facere non debet, ut, fuisse ante hosce posteriorem istum Mallusium, contra ac tres Fasti supra laudati statuunt, inventum, in animum inducamus.

[20] Nec morari etiam nos hic debet vel Florarium nostrum Ms., [videantur, eam tamen tunc accidisse, verosimile apparet,] vel Hermanni, Bonnensis præpositi, quod supra in Commentario prævio plus semel jam laudavi, litterarum ad Miræum excerptum; etsi enim in hoc, SS. Cassii ac Florentii aliorumque, qui cum ipsis passi sunt, corpora anno 1166, quo Reynaldus ecclesiæ Coloniensi præerat, a Gebhardo comite Siegensi & præposito Bonnensi iterum elevata & ad altiora translata fuisse, Hermannus affirmet, sicque illa ante annum 1166, imo & ante tempus, quo Reynaldus Coloniensem cathedram occupavit, translata ac proin & inventa fuisse, haud obscure insinuare videatur, nihil tamen, quod ei potius, quam tribus supra laudatis Fastis sacris, in quibus SS. Cassii & Florentii aliorumque, qui cum ipsis passi sunt, corpora sub Reynaldo, Coloniensi episcopo, primum inventa ac de terra levata fuisse, dilucide traditur, credendum esse, suadeat, in medium adducit; quod autem ad laudatum Florarium nostrum jam spectat, id quidem SS. Cassii & Florentii Sociorumque Martyrum translationem die 2 Maii, inventionem autem die XIII Septembris celebrat; verum, præterquam quod in nullis prorsus aliis Fastis sacris id fiat, consectarium inde non est, ut SS. Cassii & Florentii corpora jam diu, cum a Reynaldo, Coloniensi archiepiscopo, transferrentur, fuissent inventa. Fieri enim potest, ut sacra illa pignora, cum anno v. g. 1165 die XIII Septembris per Reynaldum fuissent inventa, per eumdem deinde anno proxime sequenti 2 Maii die fuerint translata ac de terra levata, hincque duorum istorum dierum posteriori quidem SS. Cassii & Florentii translatio, priori vero inventio in Florario nostro memoretur. Jam vero, cum hæc ita habeant, nihilque adeo, quod SS. Cassii & Florentii omniumque, qui cum ipsis passi sunt, corpora a Reynaldo primum haud fuisse inventa, suadere sit natum, sedulo omnibus jam discussis, occurrat, enimvero illa omnia sacra pignora reipsa a Reynoldo, ut tres supra laudati Fasti sacri tradunt, primum fuisse inventa ac per eumdem anno 1166, ut Gelenius affirmat, translata nec non de terra, in qua per annos amplius octingentos septuaginta jacuerant, levata, mihi sat verosimile apparet, etsi interim rem veluti certam ac indubitatam, quod antiqua, quæ ad id sufficiant, monumenta ad manum non sint, habendam, haud putem.

[21] Modo, quæ SS. Cassii & Florentii ac aliorum, quæ cum hisce martyrium subiere, [cultusque illorum eo, qui hic] inventionem sint secuta, dispiciamus. Non raro a SS. Cassio & Florentio eorumque commilitonibus patrari miracula, Helinandus in Actis, utut nullum ex his nominatim recensens, num. 22 affirmat; cum autem eos necdum etiam tunc, cum ageret in vivis, seu sec. XIII a patrandis hujusmodi signis destitisse, ibidem etiam sat clare innuat, vel hinc prodigiis eosdem si non ante, saltem post inventionem suam re ipsa inclaruisse, verosimile apparet. Nec dubitandum reor, quin tunc quoque apud Bonnenses incrementa illorum cultus acceperit. Certe, cum antea in Bonnensi ecclesia, nomini suo sacra, quæ insignis modo collegiata existit, sola decima Octobris die, ipsis, ut putabatur, natali, quotannis colerentur, deinceps etiam ibidem secunda Maii die, qua fuerant inventi, cæperunt, festo annuo in felicis hujus eventus memoriam instituto, celebrari. Ita ex Martyrologio, Coloniæ Agrippinæ & Lubecæ anno 1490 excuso, itemque ex Greveno, Canisio & Florario nostro Ms. intelligo. Nec refert, in hisce Fastis sacris tunc non SS. Cassii, Florentii ac Sociorum inventionem, sed translationem memorari; id enim verosimillime dumtaxat fit, quod, quo tempore corporum, quæ Sanctorum illorum credita fuere, inventio, eodem etiam fere acciderit translatio, hæcque idcirco cum illa confundatur. Luculenter quidem alteram ab altera Florarium nostrum Ms., utpote priorem XIII Septembris, posteriorem 2 Maii die commemorans, distinguit, hincque forsan, utramque eodem circiter tempore haud accidisse, non nemo concludet.

[22] [exponitur, modo] Verum Florario nostro haud multum fidimus; quod si autem, uti e binis ejus jam dictis annuntiationibus colligendum videtur, SS. Cassii & Florentii ac Sociorum martyrum translatio 2 Maii, inventio vero XIII Septembris die Bonnæ olim fuerit re ipsa celebrata, vel hinc, quod de illorum cultu, apud Bonnenses, postquam fuissent inventi, aucto, asserui, firmabitur, consectariumque dumtaxat erit, ut, cum Sancti illi hodieque festo annuo, quod translationis dicitur, apud Bonnenses 2 Maii die colantur, duo illa diversa, inventionis nempe ac translationis, festa, quibus primum, cum fuissent inventi, diebus supra dictis honorati quotannis fuerunt, postea in unum, solo ei translationis nomine imposito, fuerint conflata. Porro SS. Cassius & Florentius ac eorum Socii non tantum, cum eorum corpora fuissent reperta, festo annuo in felicis hujus eventus memoriam instituto, sed & pretiosis, quibus illorum aliquot fuere inclusa, lipsanothecis solemnibusque, in quibus hæ circumlatæ fuerunt, supplicationibus honorati fuerunt. Docet id in litterarum, quod jam supra sæpissime laudavi, excerpto Hartmannus, ecclesiæ Bonnensis decanus. Ibidem enim, postquam Bonnenses Martyres denario numero definiit, horumque tantummodo quatuor, ceteris relictis anonymis, Cassii & Florentii, Piique item ac Mallusii (de quorum duobus posterioribus Comment. præv. num. 62 videsis) nominibus distinxit, ita deinde, nonnullis dumtaxat adhuc, quæ hic ad institutum nostrum haud faciunt, interpositis, prosequitur: Quorum Martyrum tres e nominatis argenteis inauratis, admirando artificio factis, gemmisque plurimis exornatis tumbis, præfixis singulorum titulis, inclusi fuerunt; quæ quotannis in festo Inventionis (id in Fastis sacris supra laudatis vocatur translationis) eorumdem Martyrum, nimirum secundo Maii, in navi ecclesiæ exponi, & solemnissima processione circumferri solebant.

[23] [incrementa] Qui mos cum illis tumbis inviolatus duravit usque ad annum MDLXXXIII, quo Gebhardus Truchesius, infelix Coloniensis archiepiscopus, per fratrem suum Carolum ecclesiam vastavit, pretiosa tumbis abstraxit, in monetam cudit, & inclusa sacra ossa effudit. Quæ postea, uti reperta, fracta & divulsa, cum cineribus sine discrimine collecta fuerunt & in unam solummodo tumbam congesta. Ita ille, qui per tres e Martyribus, a se antea nominatis, de quorum reliquiis hic agit, verosimiliter non alios, quam Florentium duosque alios, quorum alterum Pium, alterum Mallusium nuncuparat, intelligit. Ita reor, quod post verba, quæ jam recitavi, mox de Cassio, qui e quatuor, quos tantummodo antea nominarat, Martyribus unus est, loquatur, ita de ejus ac sex aliorum, quos reliquerat anonymos, Martyrum reliquiis scribens: Ita etiam propter peculiarem venerationem caput S. Cassii dimidiæ statuæ argenteæ inclusum fuit. Qua eodem furore fracta, caput tamen remansit, & ante paucos annos simili argenteæ dimidiæ statuæ iterum inclusum fuit. Aliorum autem sex Martyrum (quos scilicet reliquerat anonymos) corpora in duobus erectis lapideis monumentis in ecclesia condita sunt; quæ tamen etiam hæreticorum furorem, qui putabant, thesauros latere, effugere non potuerunt: sed in hodiernum diem sacra illa ossa salva sunt, & ex illis serenissimus dux Bavariæ Maximilianus uno magno osse (sicut omnia, respectu modernorum humanorum corporum, ingentia & vasta corpora beatorum illorum Martyrum fuisse demonstrantur) donatus fuit. Talis itaque, qualem, quæ jam dixi, ac præsertim modo adducta Hartmanni verba commonstrant, exstitit cultus, SS. Cassio & Florentio eorumque Sociis post inventionem suam Bonnæ delatus; talis reliquiarum ipsorum, sec. XVII currente, seu eodem Hartmanno adhuc vivente, ibidem status.

[24] Verum, quod abs hoc supra de Cassii capite, Hermæ seu statuæ dimidiæ argenteæ tum iterum incluso, [deinde accepit.] asseritur, ita, ni fallor, debet intelligi, ut pars pro toto accipiatur. Etenim apud nos tom. 2 Octobris pag. 886, num. 39 Henricus, Coloniensis archiepiscopus, litteris, anno 1317 datis, testatur, sese devota instantia religiosi viri, fratris Francisci Bartholi de Assisio, Ordinis Minorum, inductum, eidem donasse sex capita, unum de legione Sanctorum Thebeorum martyrum, Gereonis, Cassii & Sotiorum ejusdem, & alia quinque capita de numero sanctarum undecim millium Virginum, Assisii deponenda. Cum itaque Minorita hic memoratus jam inde ab anno MCCCXVII S. Cassii capite aut certe hujus parte, Assisii deponenda, fuerit donatus, sane id totum Bonnæ sec. XVII haud amplius exstiterit, ac proin, dum illud tum ibidem Hermæ argenteo iterum fuisse inclusum, Hermannus verbis supra huc transcriptis ait, partem pro toto accepisse est censendus. Verum, etsi id ita sit, tum equidem capitis S. Cassii partem Hermæ argenteo Bonnenses inclusere, idque non minus, quam si totum honore isthoc affecissent, SS. Cassii, Florentii ac aliorum, cum ipsis passorum, cultum, qui statim ab horum inventione apud eosdem Bonnenses increverat, apud illos nondum sec. XVII remisisse, ast contra nova incrementa accepisse, argumento est. Nec dubitandum, quin præcipue etiam illius propagandi desiderio jam antea sit factum, ut Sanctorum illorum, quos ut præcipuos patronos suos venerantur, reliquias cum aliis seu personis seu ædibus sacris ac nominatim quidem, ut abs harum reliquis recensendis brevitatis causa abstineam, cum Heisterbacensi, ut Cæsarius, loci hujus monachus, lib. 8 Mirac. cap. 65 testatur, monasterio, cum Carolo IV imperatore, ac denique cum Pragensi metropolitana S. Viti ecclesia, uti ex Pessina in hujus Phosphoro pagg. 426, 467 & 519 intelligitur, communicarint.

§ III. Aliquot Martyrum corpora Coloniæ Agrippinæ anno 1121 inveniuntur; an unum ex his S. Gereonis exstiterit, & quænam, ad Sanctum hunc spectantia, eventum illum proxime sint secuta.

[Quatuor Martyrum corpora Coloniæ anno 1121 inveniuntur;] Cum S. Norbertus, jactis anno 1120 Ordinis Præmonstratensis fundamentis, Coloniam Agrippinam anno proxime seq. venisset, jamque impetratis ibidem aliquot Sanctorum reliquiis, unius etiam e legionis Thebææ militibus, prope urbem illam pro fide occisis, corpus sibi postulasset, fuisse tum ibidem XIII Octobris die seu potius nocte, hanc prægressa, quatuor diversa Martyrum corpora inventa horumque uni, ante tria alia reperto, mentum dumtaxat e capite superfuisse, docemur ex iis, quæ Rudolphus, abbas Trudonopolitanus, in Epistola, hic ad calcem edenda, numm. 1, 2, 3, 4, 5, 8 ac 10 memoriæ prodit. Nec est, cur a quoquam, cum is ipsemet rei gestæ interfuerit, revocentur in dubium. Verum, hic modo examinandum, an corpus, quod ante alia tria fuisse repertum seu quod mentum dumtaxat e capite habuisse residuum, Rudolphus ait, S. Gereonis, ut a nonnullis fuit putatum, certo exstiterit. In S. Norberti apud nos ad VI Junii diem Vita, haud diu, ut ibidem docuimus, post Sancti hujus mortem, ac proin, cum hæc anno 1134 evenerit, haud admodum etiam diu, postquam quatuor jam dicta Martyrum corpora Coloniæ Agrippinæ fuissent reperta, in litteras conjecta, sequentia isthæc, quibus haud dubie de corpore, primo e quatuor jam dictis corporibus invento, sermo fit, num. 49 leguntur verba: Cum a præposito & canonicis S. Gereonis sibi similiter (Norbertus) reliquias dari supplicaret, concessum est ei, ut, si quid in ecclesia eorum placeat ei, vellet, quæreret & acciperet. Gavisus est homo, & promissum, ut erat solitus, Deo per totam noctem orando commendabat attentius.

[26] [ast an quod primo ex his fuit inventum, S. Gereonis corpus, quod hactenus] Mane autem facto, in medio monasterio, ubi nullum alicujus sepulchri patebat vestigium, effodi præcepit: ubi corpus integrum absque cerebro repertum est, honorifice & cum omni diligentia collocatum. Quod cum canonici & plebs innumerabilis, quæ convenerat, cerneret, Ecce, inquiunt, noster dominus S. Gereon & nostrum venerabile patrocinium; quod a nobis & a prædecessoribus nostris per multos annos diligenter quæsitum est, &, peccatis nostris exigentibus, inveniri non potuit. Et exclamantes voce magna cum gaudio, immensas Deo gratias agebant, hominem Deo dignum efferentes, per quem talis & tantus thesaurus diuque desideratus merebatur inveniri. Et ne quis dubitet ipsum non esse, sciat pro certo, verum agnitionis ejus fuisse indicium, quod de morte & martyrio ejus legebatur, quod pars captis, & non totum caput esset abscissum. Hanc partem habebant, sed reliquum corpus, ubi esset, ignorabant. Quod si itaque fides integra S. Norberti biographo adjungenda hic sit, S. Gereonis corpus ad annum usque 1121, quo, cum unum e Thebæorum Martyrum, Coloniæ Agrippinæ quiescentium, corporibus sibi postulasset S. Norbertus, quatuor ibidem, uti e jam dictis Rudolphus, Trudonopolitanus abbas, docet, Martyrum corpora fuere inventa, penitus latuerit, unumque ex his, quod tum ante alia tria, eodem Rudolpho docente, fuit inventum, S. Gereonis certo exstiterit.

[27] Ac hujus quidem Sancti nostri corpus usque ad annum illum penitus latuisse, [latuerat, certo exstiterit, haud immerito ob rationes,] omnino certum atque indubitatum apparet, nec futurum puto, ut quisquam, qui nullum uspiam Gereonæi corporis (neque enim, quod Fisenus in ecclesiæ Leodiensis Historia lib. 2, num. 38 notat, nos hic, ut jam supra docui, debet morari) ante annum eumdem inventi indicium reperiri, considerarit, contrarium existimet. Verum sunt, ob quæ, an quod primo e quatuor dictis Martyrum corporibus fuit inventum, S. Gereonis vere exstiterit, haud prorsus, ut apparet, immerito queat revocari in dubium. Ac primo quidem ipsemet Rudolphus, qui hic certe, cum rei gestæ interfuerit, potiorem fidem, quam Vitæ Norbertinæ scriptor, meretur, fueritne illud, an non, S. Gereonis corpus, dubitasse videtur. Etenim in Epistola edenda num. 9 sequentia dumtaxat, quæ huc faciunt, de corpore, quod ante alia tria memorat inventum, suppeditat verba: Cum res tam gloriosa & desiderabilis audita fuisset a civibus & ostensa pluribus illorum, … tota civitas statim infremuit, clamantes, se malle mori, quam tanto thesauro, tanto patrono privari. Erant etiam inter eos, qui corpus inventum, ipsum esse sanctum Gereonem, dicebant, propter habitus venustatem & corporis formositatem. Ita tantummodo Rudolphus, nec, etsi post de corpore illo in Epistolæ, de qua hic, serie continuo loquatur, uspiam id S. Gereonis appellat, etsi interim, ut id faceret, subinde etiam exegisse instituti ejus ratio videatur.

[28] Fuisse quidem, de quo hic nobis sermo, corpus pro vero S. Gereonis corpore tum ab ecclesiæ Gereonææ canonicis, [quæ hic] tum a plebe universa habitum, Vitæ Norbertinæ scriptor per verba, supra huc transcripta, indicare videtur; verum, e Coloniensibus civibus quosdam dumtaxat, qui corpus inventum ipsum esse sanctum Gereonem, dicebant, exstitisse, Rudolphi abbatis, qui, ut dixi, hic potiorem, quam S. Norberti biographus, fidem meretur, proxime recitata verba luculentissime produnt. Nec indicium, quo hic, quod primum e quatuor dictis corporibus fuit inventum, pro S. Gereonis corpore habuisse Colonienses, supra huc transcriptis verbis tradit, fuit hujusmodi, ut hosce ab errandi periculo potuerit præstare immunes. Etsi enim, ut Rudolphus in Epistola edenda num. 5 docet, e Martyris, qui primo fuit repertus, capite mentum dumtaxat exstiterit residuum, isque adeo, capitis parte, quæ supra mentum exstat, amputata, verosimiliter fuisset occisus, exstitisse tamen, quod primo e quatuor dictis corporibus fuit inventum, S. Gereonis corpus, minime certum evadit ex eo, quod, ut verbis, proxime huc transcriptis, S. Norberti biographus indicat, quæpiam antiqua scriptoris hujus ætate seu Martyrum nostrorum aut saltem S. Gereonis Acta, seu qualiacumque monumenta alia exstiterint, in quibus, hunc Sanctum nostrum ita etiam fuisse occisum, legebatur.

[29] [in medium] Ea sedet sententia, quod, quo tempore, qua fide & a quo illa seu Acta seu monumenta scripta essent, exploratum haud habeatur, dubitarique adeo non immerito possit, an, quod de modo, quo S. Gereon fuerit occisus, memorarunt, veritati fuerit consonum. Gereonem quidem, capitis parte, qua, quod primo e quatuor dictis corporibus fuit repertum, carebat, amputata, fuisse occisum, Colonienses credidisse, illamque etiam penes sese, priusquam id reperiretur, habuisse, S. Norberti biographus proxime huc transcriptis verbis etiam indicat; verum quid certi queat hinc concludi? Iisdem verbis, sacrum, de quo hic agimus, corpus, pulsa jam nocte, mane fuisse inventum, etiam tradit, cumque sic certo, uti ex Rudolpho, qui rei interfuit eamque noctis tempore gestam, diserte scribit, nemo non statuet, a veritate aberret, dubitari haud prorsus immerito potest, an pariter, dum, quod dixi, de Coloniensibus insinuat, a vero haud deviet, maxime cum id neque Rudolphus, neque ullus scriptor alius vel utcumque insinuet. Nec, etsi secus foret, ac Gereonem, abscissa sibi, quæ, priusquam corpus illud Coloniæ reperiretur, penes Colonienses exstiterit, capitis parte, occubuisse, omnino haberetur compertum, recte hinc, S. Gereonis certo exstitisse idem corpus, concludas.

[30] [adducuntur, revocari potest in dubium,] Quid ni enim factum esse queat, ut unus alterve aut etiam plures S. Gereonis Socii fuerint, uti hic, capitis parte, quæ supra mentum exstat, sibi amputata, necati? Certe Martyrem anonymum, cujus supra in Comment. præv. num. 51 & seq. memini, fuisse etiam in purpura & calceis, amputata summitate capitis, apud Sanctenses inventum, Gelenius in ecclesiæ Coloniensis Fastis sacris ad XVI Aprilis diem affirmat; cum autem hæc ita habeant, sitque adeo, an aliqui pariter S. Gereonis Socii haud fuerint, summitate capitis seu parte, quæ supra mentum exstat, abscissa, necati, omnino incertum, dubium enimvero manere necesse est, uniusne ex his, an S. Gereonis exstiterit corpus, quod absque capitis summitate seu parte, quæ supra mentum exstat, Coloniæ Agrippinæ una cum tribus aliis anno 1121 fuit inventum. Hinc porro & ex aliis jam dictis consequitur, ut indicium, quo id pro S. Gereonis corpore a Coloniensibus agnitum fuisse, laudatus biographus scribit, nequaquam hosce, quod hic probandum erat, potuerit præstare ab errandi periculo immunes. Et vero an Colonienses, ut corpus, sine capitis summitate seu vertice in S. Gereonis ecclesia inventum, pro Sancti hujus corpore haberent, fuerint reipsa indicio illo inducti, mihi etiam dubium vel ex eo apparet, quod id nuspiam in Epistola edenda Rudolphus affirmet, etsi interim in hac num. 9 aliud, quo idem corpus a nonnullis fuerit S. Gereonis creditum, indicium assignet. Ac de hoc quidem sermonem adhuc infra instituam: ast, priusquam id faciam, aliud adhuc, quod ad institutum nostrum hic etiam facit, præmitto.

[31] Joannes le Paige Bibl. Præmonst. part. 1, [nec res vel e revelatione, utpote S. Norberto] quæ anno 1633 Parisiis prodiit, lib. 2, cap. 15 de S. Norberto, Coloniam Agrippinam, quo sibi ibidem compararet Sanctorum reliquias, profecto, sic scribit: Sequenti item nocte, quæ erat dæcima tertia Octobris anni 1121, cum in monasterio, sancto Gereoni martyri sacro, pernoctaret, orationique ardentius insisteret, divinitus ei revelatum fuit sancti Gereonis sepulchrum, prius ignotum. Itaque, exorta aurora, in illius ecclesiæ medio versus meridiem, ubi nullum sepulchri apparebat vestigium, fodi jussit, quo in loco corpus sancti Gereonis martyris, … quod eo usque latuerat, integrum intactumque, præter partem capitis, quæ in eadem ecclesia a multis retro sæculis (de re hac vide jam dicta) seorsim honorifice asservabatur, adhuc veste contectum militari repertum est. Quod si itaque scriptori huic sit credendum, S. Norbertus locum, quo S. Gereon jacebat sepultus, divina revelatione anno 1121 didicerit, corpusque adeo, quod tum in eo, terra effossa, repertum fuisse, ait, quodque certe a corpore, ante tria alia eodem anno, uti e jam dictis Rudolphus docet, Coloniæ Agrippinæ invento, haud fuerit diversum, S. Gereonis indubie exstiterit.

[32] Verum Rudolphus nullum omnino verbum, quo, [haud satis fundate, ut probatur, attributa,] S. Gereonis sepulcrum divina revelatione innotuisse S. Norberto, vel utcumque insinuet, in Epistola hic ad calcem edenda, suppeditat; quod autem ad S. Norberti biographum spectat, hic quidem, Rudolpho ætate haud multum inferior, de S. Norberto ait: In medio monasterio, ubi nullum alicujus sepulchri patebat vestigium, effodi præcepit: ubi corpus integrum absque cerebro repertum est, honorifice & cum omni diligentia collocatum; verum id, quod his verbis asserit, fieri quoque absque omni divina revelatione potuisse, nemo non videt. Nec quidquam etiam aliunde, quod rem revelatione gestam probet, occurrit. Trithemius quidem in Chronico Hirsaugiensi, quod anno 1514 absolvit, tom. 1, typis monasterii S. Galli anno 1690 in lucem emisso, pag. 378 de S. Norberto sic scribit: Servus Dei, nocte sequenti pernoctans in ecclesia S. Gereonis in eadem civitate Coloniensi, orationi suo more intentus, divina meruit consolatione recreari. Nam, mane facto, in medio ecclesiæ, ubi nullum penitus sepulturæ apparuit signum, terram jussit effodi, & corpus ejusdem martyris S. Gereonis, dempta capitis parte, integrum reperit, quod cum ingenti gaudio populi levans de terra particulam precibus obtinuit, quam Præmonstrato dedit; verum nec hisce verbis S. Norbertus locum, quo S. Gereon jacebat sepultus, divina revelatione didicisse aperte traditur; etsi autem iis, in corporis, de quo sermo fit, inventione divini aliquid supra naturæ cursum intervenisse, utcumque indicari videatur, hincque fortassis sit factum, ut &, S. Gereonis sepulchrum S. Norberto divinitus innotuisse, supra laudatus Bibliothecæ Præmonstratensis auctor, ut mox docui, scripserit, &, ejusdem S. Gereonis ac Sociorum corpora divino monitu detexisse S. Norbertum, Miræus, qui Trithemium etiam laudat, in Fastis Belgicis & Burgundicis pag. 587 exararit, Trithemius tamen sec. demum XV ac seq. initio, ut jam indicavi, floruit.

[33] [vel ex indicio, per Radulphum proposito, certa evadit;] Quod cum ita sit, ac proin tribus amplius seculis a corporis, de quo hic loquimur, inventione seu anno 1121 abfuerit, enimvero, etiamsi, S. Gereonis sepulcrum divinitus fuisse S. Norberto revelatum, disertissime etiam, quod tamen non facit, assereret, fidem sibi hac in re integram mereri sola sua auctoritate haud posset, hacque adeo Miræus & Bibliothecæ Præmonstratensis auctor moveri haud debuere, ut vel in corporis, de quo agimus, inventione supra naturam aliquid intervenisse, vel S. Gereonis sepulcrum Norberto divina revelatione innotuisse, inducerent in animum. Hinc porro jam consequitur, ut sane, an revelatio hujusmodi S. Norberto obtigerit, sit admodum dubium, utque proinde hac dubitatio altera, qua, an corpus, quod primo e quatuor supra dictis Coloniæ Agrippinæ fuit inventum, S. Gereonis exstiterit, non nemo forsan ob rationes supra adductas adhuc ambiget, minime auferatur. Verum, an nihil tandem, quo, S. Gereonis exstitisse corpus illud, certum efficiatur, potest adduci? Quosdam propter habitus venustatem & corporis formositatem, dixisse seu judicasse, corpus, quod primo e quatuor supra memoratis fuerat inventum, S. Gereonis esse, Rudolphus in Epistola edenda num. 9 affirmat; verum nihil omnino adjungit, quo illorum sibi probatum fuisse hac in re judicium, insinuet, nec facile futurum puto, ut id apud ullos æquos rerum æstimatores alios approbationem inveniat.

[34] [etsi autem etiam nec pro indubitata habeatur a Marteneo,] Certe illam habitus venustatem, corporisque formositatem, quas in corpore, ante alia tria invento, eluxisse, Rudolphus docet, pro indubitato, quo id S. Gereonis credi tuto potuerit, indicio haud habuit Marteneus. Ita opinor, quod, quamvis hic scriptor jam sæpe memoratam Rudolphi Epistolam in Veterum Scriptorum Collectione, a se vulgata, tom. VI, col. 1015 & quinque seqq. exhibeat, dubitarique adeo, an eam sedulo expenderit, haud queat, ipsemet nihilominus, an corpus, quod ante tria alia inventum in illa narratur, S. Gereonis exstiterit, ambigendum existimarit, uti vel e titulo, quem eidem Epistolæ præfixit, apparet. Etenim in hoc Martyrem, cujus corpus illud fuit, legionis Thebæorum Militem, nomine ejus non expresso, dumtaxat appellat, eumque haud dubie Gereonis nomine fuisset distincturus, si Sancti hujus exstitisse idem corpus, indubitanter credidisset. Ut, quod dico, palam fiat, verba, quibus titulus ille concipitur, huc transcribo. Sic habent: Acta translationis sancti unius Militis legionis Thebæorum, auctore Rodulfo, abbate S. Pantaleonis Coloniensis. Talis est, quem dixi, titulus; ut sane inventum, de quo nobis hic sermo, corpus pro S. Gereonis corpore Marteneus haud habuerit, aut saltem, an Sancti hujus esset, dubitarit.

[35] [Colonienses tamen jam dudum opinati videntur contrarium,] At contra Surius, seu habitus venustate corporisque formositate, quas Rudolphus memorat, seu supra exposito, quod S. Norberti biographus assignat, indicio, seu aliis denique rationibus impulsus, S. Gereonis esse idem corpus, indubitanter existimavit. Id scilicet suadet pariter titulus, Rudolphi Epistolæ, abs illo ad XXIV, qua hanc, quod tunc S. Gereonis translatio celebretur, in suo de Sanctis Opere exhibet, Novembris diem præfixus, hisque verbis conceptus: Inventio & translatio clarissimi martyris S. Gereonis, a Rudolpho, abbate sancti Trudonis, conscripta. Nec tantum is scriptor, qui, plurimis editis Sanctorum Actis clarus, Cartusiæ Coloniensis exstitit alumnus, sed & universi a multis retro seculis Colonienses ita opinati fuisse videntur. Certe omnes, nec numero paucæ, apud hosce ecclesiæ, quibuscum corporis illius partes seu particulæ communicatæ fuerunt, constanter hasce, veluti indubitatas S. Gereonis reliquias, veneratæ sunt, ac porro, uti e Gelenio de Colon. Agrippinensis Magnitudine colligere fas est, venerari hodieque pergunt. Quare, etsi quidem etiam, an sacræ istæ exuviæ S. Gereonis sint, in dubium, uti e jam dictis consequitur, revocari queat, neutiquam tamen, quod, eas S. Gereonis non esse, certum equidem non sit, Coloniensium hac in re fidem veluti certo falsam sugillare ausim, eamque adeo inviolatam relinquens, ad alia modo, quæ corporis, de quo jam abunde actum, inventionem proxime sunt secuta, orationem converto.

[36] Cum post noctem, qua, ut vidimus, quatuor Martyrum corpora fuerant inventa, [corporisque illius, quod elevatum maxima cum solennitate fuit,] jam dies esset exorta, resque ista populo innotuisset, ad Gereonæam ecclesiam undequaque concurritur, nonnullisque, quod primo e quatuor illis corporibus fuerat repertum, S. Gereonis esse, clamantibus, omnibusque, id S. Norberto haud dandum, contendentibus, a dignitate & ordine eminentioribus, quo tumultus compescatur, contentio seu lis, inde exorta, ad Fredericum archiepiscopum, qui tum ecclesiæ Coloniensi præerat, componenda remittitur, intereaque, dum hujus exspectatur adventus, sepulcrum, in quo sacrum illud pignus fuerat repertum, lapide obvoluto, clauditur, cumque iterum deinde, postquam memoratus antistes Coloniam Agrippinam advenerat, XXIV Novembris die fuisset apertum, sacræ exuviæ e sarcophago summa cum reverentia extrahuntur, cumque frustatim, ut fieri potuit, collectæ binisque hunc in finem paratis scriniis fuissent inclusæ, hæc ambo, multa interea archiepiscopo aliisque, quo Martyri exstruatur lipsanotheca seu feretrum, offerentibus, elevantur, solenni supplicatione circumferuntur, altari in media ecclesia imponuntur, totaque, qua hæc fiunt, solennitas Missa de sanctæ legionis Thebææ Martyribus, per Rodulphum abbatem, Epistolæ edendæ auctorem, verba etiam, dum illa durat, de iisdem sanctis Martyribus ad populum faciente archiepiscopo, cantata, tandem absolvitur. Qui hæc omnia gesta sint, Rudolphus in Epistola illa num. 9 & seqq. diffusius exponit, lectoremque idcirco, qui ampliorem eorumdem notitiam desiderat, ad illum remittens, modo, quæ tum fuerit sacrarum illarum reliquiarum seu corporis, ante tria alia, ut supra vidimus, inventi, pars cum S. Norberto communicata, examinare aggredior.

[37] S. Norberti biographus post verba, num. 25 & seq. huc transcripta, [pars quæpiam, quæ nec tam magna, quam a le Paige,] ita prosequitur: Susceptum est itaque corpus sanctum, ut digne debuit, & elevatum; parsque inde Viro Dei (S. Norberto nempe) data est: quod reliquum fuit, magnifice a clero & populo repositum est. Ita ille, qui, cum deinde, S. Norbertum, assumptis haud diu post, quas Coloniæ Agrippinæ acquisierat, sacris reliquiis, Floreffiam concessisse, indeque, jam instante Nativitatis Dominicæ festo, Præmonstratum festinasse, etiam narret, hinc quidem, haud diu post XXIV Novembris diem, qua corpus, ante tria alia XIII Octobris inventum, anno 1121 Coloniæ, ut vidimus, fuerat elevatum, fuisse hujus, quam in textu mox dato memorat, partem cum Sancto illo communicatam, recte intelligitur; verum, cum de parte illa generatim dumtaxat, nullo omnino, e quo vel utcumque distinctam ejus notitiam acquiras, verbo adjecto, loquatur, magnane, an parva exstiterit, evadit ambiguum. Si Trithemius recte scribat, pars illa, utpote quam dumtaxat particulæ nomine distinguat, haud admodum magna exstiterit; ast, si iis contra, quæ Bibliothecæ Præmonstratensis part. 1, lib. 2, cap. 15 supra laudatus le Paige scribit, adhibenda sit fides, secus erit censendum. Is enim scriptor, postquam corporis, de qua supra, inventionem per verba jam ante huc transcripta aliaque nonnulla hisce subjecta ibidem narravit, mox subjungit: Die postmodum XXIV Novembris sequentis, archiepiscopo præsente & infinita populi, cleri, monachorum & abbatum turba, … invicti Militis Christi (S. Gereonis videlicet) corpus cum ingenti totius cleri populique Coloniensis læticia & acclamatione de terra sublatum, major pars Viro sancto data, &, quod reliquum fuit, magnifice a clero & populo in theca repositum est.

[38] [nec tam parva, quam a Trithemio asseritur,] Verum, hicne Trithemio, an contra Bibliothecæ Præmonstratensis auctore est standum? Cum prior e duobus hisce scriptoribus loco supra cit. de S. Norberto scribat, Particulam (corporis S. Gereonis) precibus obtinuit, quam Præmonstrato dedit, is verosimiliter haud alias S. Gereonis reliquias, cum S. Norberto communicatas, quam quas hic Præmonstrati deposuit, cognorit, hincque, cum eas, quas ibidem ætate sua asservari audierat, exiguas esse, intellexisset, verosimiliter etiam particulæ tantummodo nomine distinxerit partem, quam sibi e corpore, Coloniæ Agrippinæ anno 1121 ante tria alia invento, S. Norbertus impetravit. At vero hic Sanctus, qui, quemadmodum post videbimus, jam quaspiam Coloniæ S. Gereonis reliquias, priusquam corpus illud ibidem inveniretur, acquisierat, non omnes, quas deinde ex hoc & ex aliis Sociorum S. Gereonis corporibus accepit, Præmonstrati, sed partim tantummodo ibidem, partim Floreffiæ deposuit. Miræus in Fastis Belg. & Burg. pag. 587 sic scribit: S. Gereonis ac Sociorum corpora in dicta basilica (a S. Gereone nuncupata) humi defossa jacuerunt usque ad annum Christi 1121, quo Norbertus, Ord. Præmonstratensis fundator, divino monitu ea detexit, utque per Fredericum I, archiepiscopum Coloniensem, de terra levarentur, effecit, ut Trithemius in Chronico Hirsaugiensi, & nos in Chronico Præmonstratensi explicuimus.

[39] [verosimiliter, uti hic adducta suadent,] Ejusdem S. Gereonis & aliorum Martyrum Thebæorum reliquias, a dicto archiepiscopo acceptas, Norbertus partim Floreffiæ in diœcesi Namurcensi, partim Præmonstrati in diœcesi Laudunensi deposuit; quæ hodieque reverenter utroque in loco asservantur. Ita ille. Et vero, ex acceptis Coloniæ reliquiis nominatim etiam eas, quæ S. Gereonis a pluribus creditæ fuerunt, a S. Norberto non tantum Præmonstrati, sed & Floreffiæ fuisse depositas, argumento est tum reliquiarum, quæ in monasterio Floreffiensi asservatæ olim fuere ac porro hodieque, ni fallor, asservantur, Catalogus, Hierogazophylacio Belgio a Rayssio insertus, tum etiam, quæ Operis nostri tom. 1 Junii pag. 835 legitur, Annotatio, Vitæ Norbertinæ verbis, quibus ibidem de reliquiarum theca, a S. Norberto Floreffiæ deposita, num. 49 sermo fit, subjecta. In dicto enim Catalogo a Rayssio duo recensentur S. Gereonis brachia, a S. Norberto, ut additur, anno 1121 una cum undecim millium Virginum quatuor capitibus Floreffiam allata; etsi autem, quam mox memoraravi, Annotatio hisce dumtaxat concipiatur verbis, Sunt ibidem (Floreffiæ nimirum) reliquiæ ex præscriptis Sanctis, & potissimum brachium S. Gereonis, thecæ auro obductæ decenter inclusum, sicque unius tantummodo, quod Floreffiæ existat, S. Gereonis brachii mentio ab Annotationis auctore instituatur, id tamen ne alioquin, quod omnino vetat ratio, auctores, qui sese inter conciliari facile queunt, collidantur, verosimiliter dumtaxat fit, quod duo a Rayssio memorata brachia seu duorum brachiorum ossa uni eidemque lipsanothecæ, auro obductæ, quæ unum tantummodo brachium refert, sint inclusa.

[40] Utut sit, consectarium equidem e jam dictis fit, [exstiterit, S. Norberto donata,] ut verosimiliter S. Norbertus nec partes seu reliquias omnes, quas e corpore, Coloniæ Agrippinæ ante tria alia invento, impetravit, Præmonstrati deposuerit, nec eas particulæ dumtaxat, quam is Sanctus ibidem locarit, appellatione Trithemius recte distinguat; quod autem ad Bibl. Præmonst. auctorem, qui contra, uti ex ejus supra recitatis verbis liquet, majorem corporis, Coloniæ Agrippinæ ante tria alia anno 1121 inventi, partem S. Norberto datam tum fuisse, docet, jam spectat, nec illi hac in re assentiendum apparet. Ita nimirum suadet tum hic omni exceptione major Rodulphi, omnem prorsus Martyris inventi carnem ossaque, exceptis tantummodo paucis de majoribus, in cinerem fuisse resoluta, in Epistola edenda num. 6 asseverantis idque ipsum num. 14 adhuc confirmantis, auctoritas, tum ingens ecclesiarum, quæ S. Gereonis seu Martyris, Coloniæ Agrippinæ ante tres alios anno 1121 inventi, reliquiis gloriantur, vel in sola Coloniensi urbe multitudo, haud modico aliarum etiam, quæ extra Coloniam sunt ac a sese quoque Martyris illius sacras possideri exuvias affirmant, ecclesiarum numero aucta; ut vel hinc, majorem Martyris ejusdem partem S. Norberto fuisse, statim atque hic fuerat inventus, concessam, sit sane creditu perquam difficile. Accedit, id absque vade antiquiori asseverari a solo laudato Bibliothecæ Præmonstratensis auctore, qui cum a re, quam gestam sic commemorat, quinque amplius seculis abfuerit, eam enimvero sua auctoritate certam haud efficit.

[41] Verum duo alia, quæ corporis, de quo jam actum, [alteraque, quæ Rudolphi abbatis intercessione fuerat obtenta,] inventionem secuta proxime sunt hicque adeo, priusquam § huic finem imponam, recenseri adhuc debent, vel omnino sunt certa vel saltem vero admodum similia; alterum est, apud Colonienses, ut XXIV Novembris dies, qua præfati Martyris seu, ut credebant, S. Gereonis translatio fuerat peracta, quotannis haberetur solemnis, fuisse institutum; alterum vero, Martyris ejusdem reliquiarum partem, Rudolpho abbate intercedente, obtentam, fuisse ad Trudonense in Hasbania monasterium transmissam. Ac primum quidem, quod hodieque, ut Colonienses apud Gelenium ad dictum Novembris diem Fasti sacri, Coloniensiaque, quæ penes nos exstant, Breviaria fidem faciunt, locum obtinet, eo ipso anno, qui dicti Martyris inventionem ac translationem supra memoratam proxime excepit, initium verosimillime accepisse, suadet antiqua ecclesiarum, qua, quos penes sese invenerant ac de terra levarant, Sanctorum translationes quotannis celebrare solenne habebant, consuetudo; quod autem ad secundum spectat, id certe ante annum 1124 evenit. Ac ex eo sane hæc liquet assertio, quod Rudolphus, cum Epistolam hic edendam, sub cujus finem Trudonopolitani, ad quos hanc dabat, monasterii monachos de dicti Martyris reliquiis, a sese ad illos missis, admonuit, conscriberet, adhuc prope Coloniam in S. Pantaleonis, ut ipsemet in eadem Epistola num. 18 indicat, abbatia versaretur, hacque, ut Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 3, col. 739 docent, anno 1123 relicta, ad Trudonopolitanam, recuperata, quam antea habuerat, hujus præfectura, sit reversus.

[42] [ad Trudonense monasterium anno 1122 aut 1123 fuit transmissa.] Ast quanto quidem ante annum 1124 temporis spatio res evenit? Cum certe ante anni 1121 diem XXIV Novembis, qua, ut vidimus, dicti Martyris reliquiæ de terra primum levatæ ac translatæ fuerunt, locum ea haud habuerit, Epistolaque edenda, qua de hisce Trudonopolim missis agitur, XVIII Kalendas Octobris seu XIV Septembris die data notetur, consectarium fit, ut, cum præterea certo ante annum 1124, uti e jam dictis constat, missæ eo fuerint sacræ, de quibus agimus, reliquiæ, id indubie illo temporis spatio, quod inter anni 1121 vigesimam quartam Novembris, & anni 1123 decimam quartam Septembris diem intercessit, contigerit, remque vel postremo hoc anno vel proxime prægresso potius, quam anno 1121 gestam, idcirco induco in animum, quod, priusquam fieret, nonnihil temporis post reliquiarum earumdem translationem, anno, ut dictum, 1121, vigesima quarta Novembris die factam, fuisse elapsum, in Epistola edenda num. 16 Rudolphus insinuet; qui cum ibidem, quales fuerint, quas Trudonopolim miserit, reliquiæ, etiam exponat, lectorem, id scire avidum, eo remitto, &, omnibus modo, quæ instituti mei ratio hic exigebat, peractis, § huic finem impono.

§ IV. Alia, quæ præterea ad S. Gereonis ejusque Sociorum, ac nominatim, qui hisce annumerantur, Theophili, Cratonis, Vitalis & Bertuliani cultum & reliquias spectant, proponuntur, ac, ubi id res exigit, examinantur.

[S. Gereonis, cujus & Sociorum aliquot sacræ in variis] Nullam fere in Belgio etiam hodierno illustriorem, quæ S. Gereonis ejusve Sociorum reliquiis decorata non sit, reperiri ecclesiam, Bucherius Belgii Romani lib. VII, cap. 5, num. XI affirmat. Nec plurimæ tantum Belgii tam antiqui, quam hodierni, quæ Colonia Agrippina haud admodum procul absunt, ecclesiæ honore illo ac prærogativa gaudent, verum etiam aliæ, in aliis regionibus sitæ longissimeque a civitate illa remotæ. Id ex hic dicendis, cum primum de reliquiis potissimum, quæ S. Gereonis creduntur ac in diversis tum Coloniensis, tum variarum Belgii seu hodierni seu antiqui civitatum ecclesiis honorifice servantur, tractaro, evadet perspicuum. A locis sacris, in ipsamet Coloniensi urbe aut in ejus vicinia sitis, quæ sacras S. Gereonis ejusve Sociorum exuvias possident, duco initium; ut autem nonnullorum saltem ex his (omnia enim & singula recensere nimis longum foret) enumerationem paucis expediam, collegiata ibidem S. Gereonis ecclesia ossa seu qualescumque corporis partes, quæ pro hujus Sancti nostri corpore habentur, caputque item aut hujus saltem ob infra dicenda partem, hermæ argenteo inclusam, abbatialis SS. Nicolai & Medardi in Brawiler ecclesia S. Gereonis brachium aut hujus saltem partem, brachio argenteo insertam, ecclesia S. Agnetis duorum S. Gereonis Sociorum capita, Sanctimonialium Ordinis Cisterciensis monasterium, quod B.M.V. Hortus vocatur, unius e S. Gereonis Sociis capitis partem, Sanctimonialium tertiæ Regulæ S. Francisci monasterium, cui nomen B.M. Virginis in Bethlehem inditum, quatuor capita ex societate militum S. Gereonis, ac denique Batavicum SS. Willibrordi & Bonifacii collegium quinque Sociorum S. Gereonis capita in sacro suo, ut vocatur, thesauro reverenter asservant.

[43] Ita videlicet de Coloniæ Agrippinensis Magnitudine pagg. 261, [non tantum, quæ, ut fertur,] 262, 388, 521, 543, 587, 616 & 617 docet Gelenius, Constantii præterea, quem legionis Thebææ martyrem facit, & sic, ut nonnulli putant, S. Gereonis Sociis annumerat, Coloniæ Agrippinæ apud Augustinianos, alteriusque item ex ejusdem Sancti nostri contubernio martyris, quem Theophilum nuncupat, in collegiata ibidem S. Georgii ecclesia reliquias asservari, in eodem Opere pag. 321 & 491 affirmans. Verum de priori e duobus hisce Martyribus, quem etiam in sacris ecclesiæ Colon. Fastis XXII Martii die, Prætermissis idcirco in Opere nostro tunc insertum, commemorat, censendum quid sit, ex iis, quæ ibidem tom. VI Septembris pag. 918, num. 99 & seq. dicta sunt hicque pro insertis haberi velim, haud inepte statueris; quod autem ad posteriorem, quem hodie in iisdem Fastis laudatus Gelenius recenset centurionem que etiam ac præcipuum e societate Gereonæa militem appellat, nihil omnino, in quo vel hujusmodi, quibus hunc Sanctum condecorat, titulos, vel ipsummet, quo eum vocat, Theophili nomen fundare queam, uspiam reperio, hincque, uti illos fictitios, sic hoc Martyri anonymo, cujus fuerant collegiatæ S. Georgii ecclesiæ reliquiæ datæ nomenque latebat, pro arbitrio fuisse impositum, opinor, etsi interim, quin hæ pro veris ac genuinis Martyris reliquiis sint habendæ, dubitandum haud rear.

[44] Porro, cum pariter, quin S. Gereon ejusque Socii in omnibus, [horum partim patrocinio obsidione aliquando] in quibus sacræ eorum exuviæ Coloniæ Agrippinæ reperiuntur, ecclesiis præcipue colantur, dubitandum haud sit, vel e sola harum jam memorata multitudine insignem plane, quo ibidem gaudent, cultum esse, fit perspicuum. Neque vero, quod & hunc augere potuerit, Coloniensibus, qui præterea eosdem Sanctos nostros singularium Patronorum loco habent, suum hi semper, si scriptoribus nonnullis fides adhibenda sit, auxilium, cum necessitas premeret, deesse sunt passi. Res e jam dicendis patescet. Coloniam Agrippinam, cum anno 1268 aut, ut alii volunt, 1269 arcta obsidione esset circumdata, periculo inde imminenti per apparitionem, qua S. Gereon ejusque Socii una cum SS. Mauris ac aliis civitatis illius sanctis Tutelaribus terruere hostes, fugamque, soluta obsidione, arripere compulere, prodigiose fuisse ereptam, Crombachius Ursulanæ Historiæ tom. 2, lib. 10, cap. 6 e Bredenbachio & Scultingio, in margine a sese citatis, memoriæ prodit. Ac Coloniam quidem alterutro e dictis annis obsessam aut saltem subitanea hostium irruptione, tempore nocturno facta, præsentissimo periculo fuisse expositam, duorum Chronicorum, quorum alterum Magnum Belgicum, alterum, a Meibomio tom. 1 Rerum Germanicarum editum, Marcanum vocatur, auctores, Trithemius in Annal. Hirsaugiens. tom. 2, pag. 15 & seqq., Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 694 aliique non pauci narrant; verum non omnes cælestis, qua periculum illud fuerit discussum, apparitionis meminere; cum autem id ita sit, habueritne, an non, ea locum, foret hic examinandum.

[45] [fuerit liberata, civitatis Coloniensis,] Ast cum eadem &, quæ secuta est, urbis Coloniensis liberatione narrata, sequentia isthæc verba, Exstat in mœnibus civitatis (Coloniensis nempe) in lapide excisa rei gestæ series; soletque senatus Coloniensis in hujus cælestis beneficii memoriam, & gratiarum actionem ipso SS. Maurorum festo XV Octob. decem prægrandes cereos basilicæ S. Gereonis dono transmittere, qui in crypta SS. Maurorum tunc XXIV horis lucere conspiciuntur, quod ea nocte, quæ festum Maurorum præcurrit, id credatur visum apparuisse, Crombachius loco cit. mox subjungat, expedire mihi videtur, ut de dicta apparitione, in qua SS. Mauri non minus, quam S. Gereon ejusque Socii partem habuerint, non hodie, sed XV, qua, ut is scriptor ait, illius quotannis memoria Coloniæ Agrippinæ recolitur, Octobris die, memoratis Mauris sacra, agatur. Quare eo, quod dixi, examinandum remitto, suspectumque interim a me prodigiosum illum eventum haberi, in antecessum declarans, varia modo, quibus in Belgio hodierno S. Gereonis ejusque Sociorum reliquiæ servantur, loca sacra recenseo.

[46] [sed & Belgii hodierni ecclesiis reliquiæ reperiuntur,] Hæc inter primo loco Regularium S. Augustini canonicorum Cameraci S. Autberti cœnobium, quod, quemadmodum Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 81 testatur, unius e S. Gereonis Sociis caput, Gemblacensisque in Brabantia abbatia, quæ præter unius e S. Gereonis Sociis capitis partem integrum fere etiam, ut ibidem idem Rayssius pag. 224 pariter testatur, alterius ex ejusdem S. Gereonis Sociis corpus possidet, hic mihi occurrunt. Hisce porro duobus locis sacris præter collegiatam S. Amati apud Duacenses ecclesiam, Parcensemque prope Lovanium abbatiam, quibus ambabus generatim dumtaxat Sociorum S. Gereonis reliquias, speciali harum notitia haud adjecta, laudatus Rayssius in Hierogazophylacio pagg. 41 & 403 adscribit, Floreffiense in comitatu Namurcensi cœnobium & Ultrajectina S. Joannis ecclesia accedunt. Ac illud quidem duo S. Gereonis brachia, ut jam supra ex eodem Rayssio vidimus, in Cimeliarcho suo asservat; quod autem ad proxime dictam ecclesiam spectat, hæc quidem, utpote ad eum, qui Operis nostri tom. 7 Septembris pag. 258, num. 56 exponitur, statum modo redacta, S. Gereonis aut Sociorum ejus reliquias certe haud possidet; verum idcirco hic a me memoratur, quod saltem harum parte decorata olim fuerit, ac tum etiam, uti ex ibidem in Opere nostro dictis & hodierno Usuardi apud Sollerium Matric-Cartus-Ultraject. Auctario intelligitur, S. Gereonem cultu seu festo annuo honorarit. Ad alia modo, extra Belgium hodiernum sita vel ad hoc saltem haud spectantia, quæ S. Gereonis ejusve Sociorum sacris exuviis pariter gloriantur, loca sacra accedo.

[47] Fisenus in ecclesiæ Leodiensis Floribus hodie sic scribit: [duo per has Socii Leodii sub Vitalis & Cratonis, quibus & tertius] Triumphalis est hic dies pluribus in nostra diœcesi locis in eorum Martyrum honorem, qui e legione Thebæorum cum S. Gereone duce suo religiosissime dimicantes, invicta fortitudine cadendo æternam triumphi gloriam consecuti sunt. Asservatur & in veneratione Leodii est ad S. Laurentii Craton, ipsius Gereonis frater & signifer, cum Vitale Commilitone. Alius eorum focius ad S. Jacobi colitur, Gemblacique alius, ambo anonymi. Multis præterea locis nobiles sacrarum reliquiarum portiones in honore sunt. De S. Vitale, qui in Fastis sacris antiquis passim nominari solet post S. Innocentium, in Opere nostro ad XXII Septembris diem pag. 907 paucis est actum; verum a Vitale isthoc Vitalis, a Fiseno verbis jam datis memoratus, certissime, utpote qui non S. Innocentii aliorumque cum hoc pro fide occisorum, sed S. Gereonis socius exstiterit, est diversus. Fiseno porro, qui, quem memorat, Vitalem, itemque Cratonem, S. Gereonis, ut ait, signiferum, in celeberrimo S. Laurentii apud Leodium Ordinis S. Benedicti cœnobio asservari, verbis jam datis prodit, Rayssius in Hierogazophylacio Belgico assentitur, utpote ibidem in sacrarum, quæ in cœnobio illo asservantur, exuviarum Catalogo corpus integrum sancti Cratonis martyris, fratris & signiferi sancti Gereonis, itemque corpus integrum sancti Vitalis, collegæ sanctorum Gereonis & Sociorum pag. 272 recensens.

[48] Verum, cum nec inscriptiones sepulcrales, nec ulla alia, [a Castellano additur, nominibus, pro arbitrio impositis, honorantur,] quæ e S. Gereonis Sociis duos, quorum alter Vitalis, alter Craton fuerit vocatus, exstitisse testentur, antiqua monumenta inveniantur, duobus anonymis S. Gereonis Sociis, cum horum corpora Coloniæ primum inventa aut post inde Leodium fuissent allata, nomina illa pro arbitrio, ut jam supra de Theophili nomine dixi, fuisse imposita, vehementissime suspicor, uti etiam fratris & vexilliferi titulos, quibus Craton afficitur, esse fictitios; neque enim etiam vel quales dixi inscriptiones, vel ulla alia documenta antiqua, in quibus hi fundentur, invenio; veterumque pariter testimoniorum defectu fit, ut S. Gereonis Socium, quem per suas reliquias Ponte-dominarum in Bria sub nomine S. Bertuliani honorari, Castellanus hodie in Additionibus & Correctionibus, quas Mrl. suo Universali adjecit, pag. 985 affirmat, fuisse re ipsa, cum viveret, hoc nomine appellatum, inducere haud queam in animum. Verum, etsi ita comparatus sim, haud tamen etiam, an Sociorum S. Gereonis reliquiæ, quarum e jam dictis hic martyrologus ac Fisenus meminere, veræ ac genuinæ sint, revocare velim in dubium, pluraque adeo hac de re non addens, institutum prosequor.

[49] [alterumque e brachiis, utut non integrum, in Bohemia,] S. Gereonis manus in reliquiarum Metropolitanæ Pragensis ecclesiæ conscriptione, anno 1368 facta, recensetur, ut videre licet apud Pessinam, qui hanc in ecclesiæ illius Phosphoro pag. 466 & aliquot seqq. suppeditat, ac deinde in SS. reliquiarum, quæ in eadem Pragensi ecclesia pie asservantur, Indice S. Gereonis brachium, anno 1358 Pragam allatum, magnumque item os de crure & costam etiam numerat; verum cum corporis, anno 1121 Coloniæ inventi ac pro S. Gereonis corpore a nonnullis habiti, cujus illæ Sancti hujus reliquiæ, apud Pessinam memoratæ, partes exstiterint, carnem simul & ossa, exceptis paucis de majoribus, in cinerem prorsus, cum id inveniretur, resoluta fuisse, Rudolphus in Epistola edenda num. 6 scribat, certumne sit, an non, quod de S. Gereonis costa ac manu, quæ in Pragensi ecclesia asserventur aut saltem olim asservatæ fuerint, lectori dijudicandum relinquo; quod autem ad S. Gereonis brachium, quod ibidem quoque ab anno 1358 asservetur, spectat, cum duo S. Gereonis brachia, quæ, ut supra vidimus, Floreffiam S. Norbertus attulit, ibidem adhuc seculo proxime elapso, uti ex Rayssii tunc edito, in quo veluti tum adhuc eo loci exstantia pag. 218 memorantur, Hierogazophylacio Belgico liquet, exstiterint, enimvero, quo Rayssii & Pessinæ Macedique item, qui & in Ulyssiponensi S. Rochi templo S. Gereonis brachium, militari more armatum, asservari, in Divis orbis Christiani Tutelaribus pag. 396 affirmat, dicta in speciem hic pugnantia, utcumque componantur, dicere oportet, aut ambo Floreffiensia S. Gereonis brachia, aut saltem horum unum, juxta ac bina alia, quorum alterum Pragæ in Bohemia, alterum Ulyssipone asservetur, integra haud esse, fuisseque adeo, quod brachii dumtaxat pars erat, communissimo errore brachium a tribus laudatis scriptoribus appellatum.

[50] [caputque item, aut hujus saltem quæpiam,] Idem porro de S. Gereonis capite etiam est dicendum. Id enim, quod Coloniæ Agrippinæ in S. Gereonis ecclesiæ thesauro asservari a Gelenio de Colon. Agrippinensis Magnit. pag. 262 asseritur ac Assisii deponendum fratri Francisco Bartholi Ordinis Minorum datum fuisse in Henrici, Coloniensis archiepiscopi, quas jam supra num. 24 laudavi, litteris memoratur, in conventu S. Hieronymi Vallis-belle-factæ, territorii Penichii in Lusitania, asservari, Cardoso in Hagiologio Lusitano ad 1 Maii diem affirmat. Verum, cum res ita habeat, quæri hic jam potest, quænam ac qualis sit capitis S. Gereonis pars, quæ in illo Lusitaniæ conventu asservatur. S. Norberti biographus, jam supra plus semel laudatus, verbis, quæ jam ante ex ejus de rebus, a S. Norberto gestis, lucubratione num. 25 & seq. huc transcripsi, sequentia isthæc de eodem Sancto præmittit: At ille, fratribus suis… indicto jejunio, hoc pretiosum donum (reliquiarum) Deo commendabat, quatenus venerabile patrocinium daret invenire. Nocte vero eadem virgo ex numero undecim millium Virginum, & nomen ipsius virginis, & locus, ubi jaceret, per visionem cuidam designatus est: & in crastinum, ex ordine visionis, corpus ibidem quæsitum, integrum repertum est. Quo cum hymnis & laudibus Dei & gratiarum actione suscepto, de reliquiis etiam aliarum virginum, aliorumque quorumdam Martyrum, videlicet Gereonis, Maurorum, duorum Ewaldorum, duo vascula, in modum feretri, ad efferendum ei impleta sunt.

[51] Cum itaque S. Gereonis reliquiis donatus fuisse S. Norbertus his verbis memoretur, [quæ qualis exstitisse queat,] idque, uti hæc cum sequentibus conferenti patescet, ante corporis, quod S. Gereonis æstimatum a nonnullis fuit, inventionem contigerit, enimvero, cum ante hanc Coloniæ Agrippinæ nullæ S. Gereonis reliquiæ, præter verticem seu capitis summitatem, ibidem, si idem S. Norberti biographus per verba, num. 26 recitata, recte scribat, prius etiam, quam corpus illud reperiretur, asservatam, notæ exstiterint, consectarium fit, ut vertex ille seu capitis summitas aut hujus saltem pars exstiterint S. Gereonis reliquiæ, quibus donatus fuisse S. Norbertus per verba, proxime recitata, a biographo suo traditur. Jam vero, cum id ita sit, ac S. Norbertus, qui, quas Coloniæ acceperat, S. Gereonis reliquias partim Præmonstrati, partim Floressiæ, ut supra vidimus, deposuit, duo dumtaxat, uti e supra dictis apparet, S. Gereonis brachia, quæ harum pars erant, in posteriori hoc monasterio locarit, consectarium etiam fit, ut præfatum, qui altera reliquiarum illarum pars erat, verticem seu capitis summitatem aut hujus saltem partem Præmonstrati posuerit. At vero, inquies modo, quorsum hæc? Anne ergo ea capitis S. Gereonis summitas exstitit Sancti hujus caput, quod in Lusitaniam fuerit transmissum? Etsi hoc, quod eo fuisse translatum, Cardoso, ut jam dixi, memoriæ prodit, fuerit ante, non secus ac illa, Præmonstrati, ut idem scriptor in Comment. infra adhuc laudando ait, depositum, corporis tamem, quod, ut dictum, capitis vertice mutilum, anno 1121 Coloniæ ante tria alia fuit inventum, exstitisse caput illud partem, etiam affirmat; ut proinde, si vera memoret, fieri non possit, ut dicta capitis summitas hujusve pars, utpote quæ e dictis fuerit præterea S. Norberto prius, quam corpus illud inveniretur, donata, exstiterit S. Gereonis caput, quod in Lusitaniam translatum, Cardoso scribit.

[52] Porro, cum res sic habeat, ac e dicto corpore, [exponitur, pars una cum aliis Sociorum S. Gereonis reliquiis in Lusitania,] quod anno 1121 Coloniæ fuit inventum, solum mentum, ut supra vidimus, fuerit residuum, consectarium fit, ut, si Cardoso standum sit, hoc ipsum mentum vel totum vel partim, quod proinde & S. Norberto Coloniæ fuerit concessum, exstiterit S. Gereonis caput, quod, cum abs illo Præmonstrati fuisset depositum, inde post, altera capitis parte, quam prius etiam, quam dictum corpus inveniretur, idem Sanctus, ut vidimus, impetrarat, ibidem verosimiliter adhuc servata, primo, ut ait Cardoso, in Germaniam, ac dein, cum ibidem in quodam diœcesis Salisburgensis sacello, ad quod fuerat delatum, multis annis servatum jam fuisset, in Portugalliam tandem a Ferdinando, Hungariæ rege, facta sibi ad id a Clemente VII, summo Pontifice, potestate, anno 1532 fuerit dono ad Catharinam reginam transmissum. Ceterum laudatus Cardoso, qui hæc scribit, fuisse quoque a Catharina regina S. Gereonis caput una cum multis Sociorum ejusdem Sancti reliquiis, a laudato Ferdinando rege pariter acceptis, in supra memorato S. Hieronymi Vallis-belle-factæ conventu 1 Maii die, qua propterea ibidem S. Gereonis ejusque Sociorum memoria quotannis recolitur, depositum, affirmat, mox etiam adjungens, Mariam, Emmanuëlis regis filiam, scrinio minus pretioso, in quo primo S. Gereonis caput seu potius jam dicta hujus pars asservabatur, thecam ex argento artificiosissime factam substituisse, ac per Martyris invicti, ad cujus venerandas reliquias, in sacello, ei sacro, depositas, ingens concursus fit, intercessionem a Deo quamplurima miracula in herniosorum potissimum favorem patrari. Atque hæc quidem, quæ jam dixi, fere omnia laudatus scriptor in Hagiologii sui supra cit. ad 1 Maii diem laterculo tradit; in Comment. vero, huic subnexo, unius etiam e S. Gereonis Sociis caput in Eborensi sanctissimæ Virginis Mariæ de Gratia monasterio servari, affirmat, cumque alia præterea de horum ac S. Gereonis in Lusitania reliquiis dicenda haud occurrant, modo in Hispaniam transeamus.

[53] [ac denique tibia in Hispania,] Ibi in regio Escorialensi S. Laurentii monasterio asservari ac in honore esse unam e S. Gereonis tibiis, uniusque itidem e S. Gereonis Sociis caput, docet me in supellectile nostra litteraria exstans e Ms. monasterii illius lipsanologio excerptum; qua autem ratione sacræ istæ ac aliorum nonnullorum Sanctorum exuviæ eo devenerint, intelligitur ex adjunctis Othonis Truchsesii, S. R. E. Cardinalis de Augusta, qui eas misit, authenticis id testantibus litteris. Hasce adeo, cum sic rem, lectori futuram non ingratam, præstiturum me putem, integras huc transcribo. Sequentibus hisce concipiuntur verbis: Otho Truchses de Waldburg, Miseratione divina episcopus Albanensis, S.R.E. Cardinalis de Augusta nuncupatus, universis & singulis, præsentes litteras conspecturis, visuris, lecturis pariter & audituris, salutem in Domino, & infrascriptorum cognoscere veritatem atque eisdem fidem indubiam adhibere. Quoniam justum est & rationi congruum, veritati testimonium perhibere, notum facimus & præsentibus attestamur, qualiter reverenda & illustris mater domina Justina, ex familia comitum de Lupfen, abbatissa insignis monasterii undecim millium Virginum civitatis Coloniensis, alias ad summam & instantem nostram requisitionem cum consensu religiosarum & illustrium dominarum capituli ejusdem monasterii misit ad nos Dilingam unum caput sanctum ex societate beatissimarum undecim millium Virginum, in dicta Coloniensi civitate martyrio coronatarum, atque reverendum caput S. Undelinæ, reginæ Siciliæ, quæ se eidem almæ undecim M. Virginum societati junxerat: quæ quidem capita sancta accepit ex aurea camera, ut vocant, seu sacrario dicti monasterii, ac illius ecclesiæ, quam B. Helena regina, Constantini Magni imperatoris mater, mirifico opere extruxit, ubi thesaurum sacratissimorum corporum & innumerabilium reliquiarum ejusdem sanctissimæ societatis magna cum veneratione asservantur.

[54] [eo una cum unius e S. Gereonis Sociis capite, aliisque] Misit quoque unam sanctam tibiam S. Gereonis, & unum sanctum os ex societate septem fratrum Machabæorum. Præterea etiam reverenda & illustris mater domina comitissa de Reychenstain, abbatissa venerabilis monasterii S. Cæciliæ ejusdem civitatis Coloniensis, misit unum sanctum caput ex societate S. Mauricii martyris, & unum sanctum caput ex societate S. Gereonis; quæ capita in dicto monasterio debite & congruenter servabantur. Suprascriptas autem reliquias, ex locis prædictis desumptas ac veras fuisse & esse, nobis suis dictis & scriptis indubiam fecerunt fidem atque affirmarunt venerabiles, magnifici & nobiles viri Gottifredus Gropperus junior, cathedralis ecclesiæ Colon. canonicus, & collegiatæ ecclesiæ S. Mariæ ad Gradus decanus: Gottifredus Gropperus senior, pater supradicti alterius Gottifredi J. U. doctor, & illustrissimi ducis Clivensis consiliarius; Jacobus Apocellus, J. U. doctor & serenissimi archiducis Ferdinandi consiliarius Œnipontanus, nec non Theodoricus Koch, supradicti monasterii S. Cæciliæ capellanus & confessarius. Deinde vero post mortem ultimi abbatis monasterii S. Benedicti in Lorch Augustanæ nostræ diœcesis, cum dux Wirtembergensis monasterium illud, ingravescente hæretica labe, occuparet & prosanaret, religiosi & devoti viri Erhardus Hanserus, Michaël Reichenbachius, Christianus Wolfartus, monachi sacerdotes & professi ejusdem abbatiæ, ad nos ex illo monasterio varias Sanctorum reliquias portaverunt, quas verbo & scripto asserverarunt a gloriosissimo felicis recordationis Romanorum rege, Frederico Secundo, donatas eidem monasterio, quod ipse a fundamentis extruxerat, & amplissimis redditibus dotaverat.

[55] Inter quas nobis attulerunt duo ossa colligata cum inscriptione SS. Philippi & Jacobi, [aliorum Sanctorum, ut litteræ hic adductæ fidem faciunt, reliquiis] & pariter unum os S. Bartholomæi App.; quas omnes nominatim & expresse suprascriptas sacras reliquias, ad nos, ut supra, transmissas & allatas, cum intelligeremus, Catholicum invictissimumque regem Philippum, dominum nostrum longe colendissimum, novum insigne regium templum in Hispania in loco, vulgo del Escurial vel aliter nuncupato, erigere ac ædificare, ejusque S. C. R. M. gratum jucundumque fore, ejusmodi sacras Sanctorum reliquias habere, quibus juxta suam mirificam pietatem ac religionem dictum ejus templum cohonestare ac insignire posset, pro summa nostra erga prædictam suam Majestatem observantia & devotione, ac gratificandi studio, venerabili & nobis dilecto Patri Aloysio de Mendosa ex Societate Jesu, de facultate & licentia per sanctissimum dominum nostrum Pium PP. V, vivæ vocis oraculo tam nobis quam ipsi Patri Aloysio super hoc impertita, tradidimus & consignavimus, ut eas ad Hispaniarum partes deferret, & eas portaret, ac nostro nomine suæ S. C. R. Majestati pro novo prædicto ipsius templo condecorando, ad Christi fidelium earum partium majoris devotionis excitationem & augmentum offerret, ac reverenter & pie præsentaret. Rogamus itaque & hortamur in Domino omnes Christi fideles earum partium, ad quas prælibatæ sanctissimæ reliquiæ perferentur, ut eas in loco congruo & decenti prædicti vel alterius insignis templi repositas, debito venerationis officio prosequantur, ut tantæ fidei proficientes exemplo, sanctissimarum Virginum martyrum, & Sanctorum prædictorum merita consequantur.

[56] In quorum omnium & singulorum fidem ac evidens testimonium præmissorum, [transmissa, reverenter asservatur, eique idcirco ibidem cultus,] præsentes litteras fieri, & per secretarium nostrum infrascriptum subscribi, sigillique nostri jussimus & fecimus appensione communiri. Datum Romæ in ædibus nostris sub anno a Nativitate Domini MDLXX, die vero primo mensis Januarii, Pontificatus sanctissimi in Christo Patris & D. N. D. Pii, divina Providentia Papæ V, anno IV. Otho Cardinalis Augustanus propria manu. Gaspar Lamechen, secretarius de mandato illustrissimi. Gebhardi Truchsesii, qui, cum anno 1577 electus fuisset Coloniensium archiepiscopus, ob plura deinde, quibus sese contaminarat, crimina exauctoratus, circa annum 1589, ut Gal. Christ. auct. Scriptores tom. 3, col. 712 docent, miserandum in modum periit, avunculus exstitit, qui litteris hisce subscribitur, S.R.E. Cardinalis Augustanus Otho Truchsesius; etsi autem tales istæ sint, ut, quas in iisdem vir hic laude undequaque nihilominus dignissimus memorat, S. Gereonis uniusque ex ejus Sociis reliquias fuisse reipsa ad Escoraliense S. Laurentii in Hispania monasterium delatas, nuspiam indicent, id tamen, ut jam supra monui, vere factum, imo & hasce ibidem anno 1722 honorificentissime adhuc fuisse asservatas, e Ms., quod num. 53 citavi, monasterii ejusdem lipsanologio intelligitur. Nec nisi ægerrime, quin ob easdem S. Gereon ejusque Socii cultu ecclesiastico ibidem afficiantur, dubitare sinit consuetudo, qua vix non semper fit, ut Sancti iis locis, quibus sacra eorum lipsana servantur, peculiari quodam modo honorentur.

[57] [quod & de aliis locis potest conjici, verosimiliter defertur.] Sic Laureti in Italia, prout litteræ, inde ad Papebrochium nostrum anno 1671 a Christophoro Grino, Societatis Jesu sacerdote, datæ, fidem faciunt, sec. proxime elapso S. Gereon, quod ibidem seu ipsiusmet hujus Sancti nostri, uti in iisdem litteris indicatur, seu potius, uti in nota, hisce præfixa, Papebrochius animadvertit, unius ex illius Sociis caput asservetur, sub ritu duplici colebatur ac forsan hodieque colitur. Hinc porro, cum & Calpurniani in eadem Italia, ut Carolus, Novariensis episcopus, in suo de Novariensi ecclesia Opusculo pag. 92 docet, unius pariter e S. Gereonis Sociis caput asservetur, cælitum quoque honores Sancto huic anonymo ac forsan etiam S. Gereoni ejusque Sociis ibidem juxta ac in omnibus aliis, in quibus vel unius ex his reperiuntur reliquiæ, locis sacris deferri, haud sane prorsus inepte conjeceris; etsi autem, sacras S. Gereonis exuvias in supra sæpissime jam laudato Sanctensi oppido pariter reperiri, compertum haud habeam, eum tamen etiam ibidem non secus ac Treviris, ubi quamvis etiam sacræ ejus exuviæ fortassis haud reperiantur, altare tamen, uti e Trevirensi ad 1 Octobris diem Martyrologio disco, nomini suo dedicatum habet, peculiari cultu gaudere, vero apparet simillimum. Ita scilicet mihi suadet, quod in oppido illo is Sanctus noster nomini suo sacrum aut hodieque habet, aut saltem, uti ex Adolphi ducis in sua jam supra sæpissime citata lucubratione pag. 132 & seq. narratis intelligitur, sec. quinto decimo labente, adhuc habuit, sacellum, jam supra ejusdem Adolphi ducis verbis, num. 87 in Comment. prævio huc transcriptis, memoratum, ac vel idcirco, quod ad ejusdem S. Gereonis Gloriam posthumam etiam faciat, iterum hic memorandum; etsi interim illud, quod, cum sæpius destructum eodemque semper loco fuisset reædificatum, altero tandem, ut Adolphus loco proxime cit. docet, sub sec. XIV finem fuit exstructum iterumque in S. Gereonis honorem anno MCCCCI consecratum, primitus fuisse, ut verbis in Comm. præv. num. 87 recitatis Adolphus etiam docet, a S. Helena, Constantini Magni matre, conditum, neminem facile, perpensis iis, quæ ibidem num. 89 & seq. disserui, crediturum, existimem.

RUDOLPHI, TRUDOnopolitani abbatis, epistola, qua corporum quatuor Coloniæ Agrippinæ inventio, uniusque etiam ex his, quod S. Gereonis a nonnullis fuit creditum, elevatio exponitur.
E Musei nostri Chronico Trudonensi Ms., cum Surii & Martenei editionibus collato.

Gereon M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii CCCXVIII; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Victor M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Ejus Socii; MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)
Cassius, M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Florentius M. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (S.)
Alii plures MM. Coloniæ Agrippinæ & in ejus vicinia (SS.)

BHL Number: 3447
a b * *

[Rudolphus, anno 1121 e Trudonensi, cui præerat, monasterio] Rudolphus Dei gratia id, quod est, omnibus sanctorum Martyrum memoriam pie amplectentibus, sanctorum Martyrum consortium. Anno ab Incarnatione Domini MCXXI, turbatis jam ante per aliquot annos ecclesia & regno sub imperatore Henrico, cujus pater Henricus Leodii obiit c, multi episcoporum & abbatum, & de omni ordine & gradu clerici & monachi, expulsi a sedibus suis, hac illacque ferebantur, propter communionem imperatoris, quam vitabant, quia excommunicaverat eum dominus Papa Calixtus II, secutus in eum sententias prædecessorum suorum Gelasii atque Paschalis d.

[2] Hac tempestate eademque de causa, eoque maxime, [expulsus, S. Pantaleonis prope Coloniam abbas creatur, dumque, eo præsente,] quia Frederici, Leodiensium episcopi, electioni e & consecrationi faveram, expulsus sum & ego de cœnobio beati Trudonis Idibus f Aprilis, quarta feria Dominicæ Resurrectionis, cum in eo indignus præsedissem g duodecim jam annos & duos menses, &, ut puto, dies quatuordecim h; susceptusque sum eodem anno misericorditer a domino archiepiscopo Coloniensi Frederico i, ejusdemque ecclesiæ studio & fratrum electione positus sum abbas in cœnobio beati Pantaleonis k extra muros civitatis octavo Idus Septembris, cum jam vacasset a quarto Calendas Januarii l.

[3] Nec multo post subsequentibus diebus, petente quodam Dei servo & prædicatore magno Norberto m unum de corporibus Martyrum Thebæorum, [brevi post quoddam e Thebæorum MM., quorum unum sibi postularat S. Norbertus,] qui jacent in monasterio sancti Gereonis, apertum est unius eorum sepulcrum in eodem monasterio juxta medium pilarium ad meridianam plagam, præsentibus tota nocte ad vigilias & ad fodiendum religiosis clericis, & monachis atque abbatibus, cum omni obsequio & reverentia atque devotione; inter quos & ego peccator mandatus affui.

[4] Elevato ergo superiori lapide de sarcophago, post octingentos & aliquot plures annos martyrii Thebæorum, [sepulcris in S. Gereonis aperitur, in eo corpus, militari chlamyde indutum, reperitur.] inventum est in eo corpus magnum, per scapulas amplum, per pectus & brachia torosum, indutum chlamyde militari coloris purpurei, quæ ampla utrinque vestis appendebat usque subter genua ejus quasi tribus digitis, genus pallæ non ignobilis. Super eam aliam habebat vestem breviorem, ignotam quidem nobis nomine, sed cognitam filo serico, & colore nobilioris purpuræ, subtus ad carnem nihilominus vestis serica, albi maxime coloris, sed tamen subrubea.

[5] [Id, quod, cum vestium superficies indissoluta mansisset, fere adhuc integrum,] Corpus totum intactum adhuc videbatur a mento, quod tantum de capite supererat n, usque ad pedes, indissoluta adhuc superficie vestium, caligarum atque calceorum. Nam, ut conjicere verius potuimus, sic casu pertransierat inter caput & mentum persecutoris gladius. Pars tantum illa, ubi ventris mollities fuerat, aliquantulum, modeste tamen, subsederat, quam vestis subsecuta, indissoluta permanserat o. Tali suppressione pectus & ossa femorum videbantur magis turgere. Supra pectus illius signum Dominicæ Crucis inventum est de aurifrigio factum, sicut considerari potuit, submicantibus adhuc in eo auri metalli scintillulis. Aurifrigii longitudo pene unius pedis extiterat, latitudo vix unius digiti p.

[6] [carne licet & minoribus ossibus in cinerem jam versis, apparebat,] A genu ejus usque ad pedes tibiæ ex directo & integro decenter compositæ, habentes adhuc caligas integras de palla, rotundis floribus ad modum oculorum caudæ pavonis circumquaque distinctas. In ipsis subtularibus * juncti sicut prima die & a talo sursum erecti pedes adhuc continebantur, & quantum ad superficiem vestis, nihil de toto corpore videri poterat, quod adhuc corruptum sive commotum unquam fuisset. Sub vestibus tamen, sicut postea exitus probavit, ipsa caro jam prorsus in cinerem resoluta fuerat cum ossibus, exceptis paucis de majoribus q, sed favillæ superextantis incommota integritas, carnis quoque integritatem oculis admirantium figurabat.

[7] [cespites sanguineos sese inter & sarcophagum habebat adjunctos,] O quam gloriosum erat, videre magnanimi Militis Christi venustam formam, magnificeque vestitam, & quasi viventis adhuc viribus plenam, cujus caput, si sub simili corporis incorruptione adesset, dormire eum corporis incorruptione adesset, dormire eum potius, quam mortuum, crederes. Ad caput ejus cespes erat gramineus, locatus a capite usque ad cingulum ab utraque parte laterum, inter corpus ejus & sarcophagum. Qui cespes, immo qui cespites (nam plures fuerant) sanguinei toti adhuc erant, sicut perfusi in terra fuerant fluente sanguine Martyris, quando percussus in terram cecidit.

[8] [idemque in trium aliorum MM. sarcophagis, tunc etiam apertis, fuit conspectum.] Sed & in aliorum trium Martyrum sarcophagis, hac occasione apertis, eadem Dei magnalia vidimus. Pili herbarum in ipsis cespitibus adhuc rigebant, sicci tamen, sed concreto sanguine integri & rubei tenebantur. Testes mihi sunt ipsi Martyres, quia propria, sed indigna manu tenui, oculis propriis aspexi & aliis videre porrexi, ipsi quoque domino episcopo assidenti, multumque præ gaudio & devotione lachrymanti. O quantum studium, quantus Christi amor, quanta devotio fidelium tunc temporis Christianorum, qui in tanta persecutione nec ipsos sanguineos cespites tollere neglexerunt!

[9] [Re vulgata, quidam corpus inventum, quod S. Gereonis credebant, S. Norberto haud dandum] Quid moror? Ista nocturnis horis acta sunt r, sub magno quidem religiosorum virorum & fletu & cantu. Mane facto, cum res tam gloriosa & desiderabilis audita fuisset a civibus, & ostensa pluribus illorum (nam apertum sarcophagum palla tantum tegebat) tota civitas statim infremuit, clamantes, se malle mori, quam tanto patrono privari. Erant etiam inter eos, qui corpus inventum ipsum esse sanctum Gereonem, dicebant, propter habitus venustatem & corporis formositatem s. Unde major & major fiebat tumultus in populo, contradicebaturque ab omnibus domino Norberto.

[10] Vix tandem sedatus est tumultus, præposito sanctæ Mariæ de Gradibus Theodorico pulpitum ascendente & populum mitigante, [clamitantes vix tandem, sepulcro in archiepiscopi adventum clauso, pacantur,] &, quod rei hujus consilium esset, differendum, promittente, usque ad præsentiam domini archiepiscopi. Tunc nihilominus ad satisfaciendum populo decretum est a majoribus, ut sepulcrum lapide superposito clauderetur, considerata prius diligenter integritate corporis a fidelibus, ne quid furto de eo tolleretur. Acta sunt hæc tertio Idus Octobris, anno supradicto Dominicæ Incarnationis. Interea nocte & die usque octavum Calendas Decembris cum magna devotione & multo lumine sepulcrum custodiebatur, die circunsedentibus cum psalmodia electis ad hoc ejusdem ecclesiæ aliquibus clericis, nocte vigilantibus nihilominus cum psalmodia quibusdam aliis, interdumque juvantibus eos fratribus de sanctis Apostolis.

[11] Igitur post aliquot ita interlapsos dies, octavo, [dumque post hunc illud denuo aperitur, a duobus abbatibus,] ut diximus, Calendas Decembris vocatus adfuit dominus archiepiscopus, abbates, præpositi & omnes congregationes civitatis, populus vero innumerabilis, magna reverentia magnisque laudibus secundo apertum est sepulcrum & integrum repræsentatum corpus sanctum; tamen ex magni lapidis confusione t caro, quæ sub vestibus in favillam versa erat, per plurima loca subsederat, sicut etiam in talibus solet contingere, infuso post tot tempora occultis corporibus novo aëre. Ponuntur duo abbates, induti vestibus albis & stolis, unus ad caput, alius ad pedes, quorum unus ego peccator ad caput ejus sedi, quamvis, ut superius dixi, de capite nihil præter mentum haberetur, sicut percussoris illud absentaverat gladius.

[12] Applicuerunt se etiam alii duo presbyteri clerici sancto levando corpori, [duobusque item aliis presbyteris Martyris vestes, frustatim collectæ,] nihilominus & ipsi induti vestibus albis & stolis. Qui, sacras manus pie apponentes, primo vestes collegerunt, non integras, quia vetustas non patiebatur, sed per grandes & minores partes, sicut poterant diligentius; circa scapulas vero & supra totum pectus, & usque ad cingulum multus inveniebatur sanguis superglobatus, sicut abscisso capite ex collo & venarum meatibus sparsim potuit emanare. Collectæ igitur sunt diligenter omnes ejus vestes, sed istæ diligentius, crasso sanguine, sed sicco, graves, & per se in scriniolo uno, decenter ad hoc parato, positæ reverenter.

[13] Cum quibus & balteus ejus militaris de nigro corio inventus & repositus est pene unius ulnæ longitudinis, [scriniolo una cum balteo ejus militari ac calceis includuntur,] adhuc integras habens partes. A sinistro latere juxta latus ejus & balteum inventus est globus serreus ad modum ovi, rubigine prope consumptus, quem capulum gladii ejus fuisse credimus, sed de gladio frustum nullum invenimus; diligentius tamen postea quidam attendentes, in ipsis partibus reliquiarum, quas inde exoraverant, particulas ferri mihi protestati sunt se invenisse. Subtulares *, magnis partibus integris, eodem scrinio reconditi sunt, caligæ prorsus in cinerem dissolutæ.

[14] At ubi, susceptis vestibus, ad carnem & ossa colligenda ventum est, [scrinioque alteri cinere ex carne & minoribus ossibus etiam incluso,] vix de ipsis ossibus, & hoc de magnis, aliquid solidum apparuit, quod prorsus in cinerem aut in parvas particulas vetustas redegit u. Mira res & valde gloriosa! Testor ipsos sanctos Martyres, testor & ipsam multitudinem religiosorum virorum, qui diutius hoc viderunt. Totus cinis carnis & ossium, quasi calx noviter fusa, cadebat * per totum sarcophagum. O quoties ibi cantatum cum multis lachrymis fuit, “& in sanguine Agni laverunt stolas suas!” O quoties ibi repetitum: “Laverunt stolas suas & candidas eas fecerunt in sanguine Agni!” Tandem collectus est cinis, & cespes simul sanguineus & ipse in pulverem, sed terrei atque subrubri coloris, propter sanguinem resolutus, susceptusque in munda palla & pretiosa, in alio scrinio majore reconditus est.

[15] [utrumque magna solennitate elevatur,] Tunc, elevatis utrisque scriniis, multa oblata sunt ad fabricandum feretrum sancto Martyri. Dominus archiepiscopus obtulit scutellam argenteam, deinde singuli quique, prout devotionem habebant. Acta est etiam processio magna die illa circa claustrum & circa monasterium, pulsantibus signis & cantantibus clericis & monachis laïcisque Teutonice in concrepationibus suis. Qua processione finita, &, sanctis reliquiis in loculis suis super altare in medio monasterii collocatis, Missa de ejusdem sanctæ legionis Martyribus incepta est, &, jubente domino archiepiscopo, a me peccatore cantata. Ante canonem vero, finito Euangelio, dominus archiepiscopus sermonem fecit ad populum de iis, quæ tunc præ oculis habebantur & manibus, & quæ ad salutem animarum pertinebant, de sanctis Thebæis Martyribus. Finita Missa, dimissus est populus cum lætitia magna.

[16] [aliquotque deinde, quas impetrarat, Martyris inventi reliquiarum partibus,] Ex hujus sancti Martyris reliquiis, cura & devotio fratris nostri Egeberti postea partes aliquas nostro interventu impetravit a Præposito ejusdem monasterii Hermanno, cujus studio & devotione revelatum corpus translatum fuit; reliquiæ autem hæ sunt: de veste illa subtiliori, quam ad carnem suam habuit indutam; de balteo ejusdem militari, qui circa lumbos ejus inventus est, nigri corii; de ferro, ut videbatur, ejus gladii, confuso cum sanguine, & cineribus vestium & corporis illius, ubi quasi in media vagina ferrum adhuc patenter sublucere videtur; de sanguine ejus concreto cum pulvere carnis & ossium ejus & vestium. Nam purus cinis carnis ossiumque ejus cum adhuc per se jaceret, similimus erat calcis novæ aut farinæ candidæ.

[17] [Rudolphus, qui quales hæ essent, diligenter hic exponit,] Postquam vero collectæ sunt partes vestium, quæ integræ colligi potuerunt, & ossa, quæ penitus resoluta non fuerant, cætera omnia in uno pulvere collecta sunt, hoc est, pulvis sanguinei cespitis, pulvis ossium, pulvis carnis, pulvis vestium; quæ omnia, simul confusa, album quoque prius illum confuderunt. Hæc ideo tam diligenter exprimimus, quia pulverem carnis & ossium, colorem calcis noviter fusæ habere diximus, ut, cum alius color in isto pulvere inventus fuerit, nemo tamen dubitet, quin de vera carne & ossibus ejus sit; immo simul quoque de sanguineis cespitibus atque de ejus simul vestibus. Has scilicet reliquias cum mihi frater Echebertus allatas repræsentasset, recognovi eas, sicut ante in sepulchro videram, & ex earum præsentium occasione ordinem inventionis, sicut hic legitur, aggressus sum fideliter describere, secundum quod vidi & manibus propriis, licet indignus, tractavi.

[18] Itaque prius eas vobis per eundem fratrem misi, transferendas in ecclesiam beatæ Mariæ in Dunc x, quatenus ex hoc nostro scripto & ex earum præsenti contemplatione nulli modo, vel in posterum dubium sit, quod ex corpore [Trudonopolim missis, ad Thebæorum festum colebrandum hortatur.] Martyris de sancta legione Thebæorum Martyrum sumptæ sint. Hortamur ergo & rogamus atque præcipimus, ut fratres nostri, qui morantur in Dunc, diem festum martyrii eorum in die S. Gereonis cum duodecim lectionibus ammodo agant, & diem adventus istarum ad eos reliquiarum. Hæc ego peccator Rudolphus, fratres mei & filii, qui estis in cœnobio sancti Trudonis in Hasbania, scripsi vobis de cœnobio sancti Pantaleonis juxta Coloniam y. Ceteras reliquias, quæ subnotatæ sunt, supradictus frater suo studio collegit. Earum ego aliam certitudinem non habeo, nisi quod a Dei ancilla, apud nos inclusa, & a fidelibus Christi eas accepit. De sanctis Virginibus, de sanctis Mauris, de pileo S. Thomæ Apostoli & ejus cingulo, de cera, ab igne Dominico liquefacta, de sancto Pancratio, de sepulcro Domini. Datum * XVIII. Calendas Octobris.

ANNOTATA.

a Hanc, qua Rudolphus a semetipso visa exponit, e S. Pantaleonis prope Coloniam, cui,cum ad hanc urbem anno 1121 secedere fuisset compulsus, fuerat præfectus, monasterio ad Trudonenses, quibus antea præfuerat postque iterum præfuit, monachos conscripsit. Ita ipsemet sub finem luculentissime prodit.

b Pro indubitato S. Gereonis corpore unum e quatuor Martyrum corporibus, hic memoratis, a sese haberi, Surius in titulo, quem subjectæ Rudolphi Epistolæ præfixit, haud obscure indicat; ast, an recte, statues ex iis, quæ in Gloria posthuma § 3 disserui.

c Prior e duobus hic memoratis Henricis imperatoribus fuit hujus nominis quintus, qui posteriori, patri suo, cum hic anno 1106 Leodii excessisset e vivis, in imperium successit, eique ad annum usque, quo mortuus est, 1125 præfuit. Adi ad utrumque jam dictum annum Pagium in Criticis.

d E duobus postremo hic memoratis Romanis Pontificibus posterior seu Paschalis II ab anno 1098 ad annum usque 1118, prior vero seu Gelasius II ab ultimo hoc anno usque ad annum 1120 Romanam S. Petri cathedram occupavit, ac ei deinde, qui duobus illis Pontificibushic præmittitur, suffectus Callistus seu, ut ab aliis scribitur, Calixtus II ad annum usque 1124 sedit.

e De Frederici, Leodiensis episcopi, electione in Chronico Trudonopolitano lib. XI fuse agit, qui Epistolam hic subjectam scripsit, abbas Rudolphus, huncque proinde aut, si lubeat, Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 866 & seq. consulat, qui, quæ ad dictam electionem spectant, scire expetit.

f Apud Surium pro Idibus perperam legitur Idus, uti vel ex eo liquet, quod dies, quæ designari per hanc vocem debet, per verba, quæ ei mox subduntur, cum quarta Feria post Resurrectionem Dominicam conjungatur, hæcque anno, ad quem hic narrata referuntur, 1121 in X Aprilis diem inciderit.

g Hanc vocem, quæ in Ms. nostro Trudonopolitano Chronico desideratur, ex Surio & Marteneo hic supplevi.

h Hinc collige, Rudolphum anno 1109 subJanuarii finem aut Februarii initium Trudonensi monasterio præpositum fuisse abbatem.

i Fuit hic ab anno 1099 usque ad annum 1131, ut Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 671 & seq. docent, ecclesiam Coloniensem moderatus.

k Qui id factum sit, ipsemet Rudolphus in Trudonopolitano, quod contexuit, Chronico lib. XI apud Dacherium tom. 7 Spicil. editionis anni 1666, pag. 488 exponit; qui autem monasterii hic memorati notitiam desiderat, eam apud Galliæ Christ: auctæ Scriptores tom. 3, col. 736 & seq. inveniet.

l In Ms. nostro Trudonopolitano Chronico habetur: Cum jam vacasset annis IV Kalendas Januarii; quæ lectio cum mendosa certissime sit, eam e Surio & Marteneo correxi.

m Hic, cum anno 1120 Ordinis Præmonstratensis fundamenta jecisset, anno proxime seq. Coloniam Agrippinam, quo ibidem novæ, quam Præmonstrati ædificare meditabatur, ecclesiæ exornandæ Sanctorum reliquias acquireret, sese contulit. Adi apud nos tom. 1 Junii S. Norberti Vitam, & in Bibl. Præmonst. part. 1,lib. 2, cap. 15 le Paige.

n Anne hinc & e capitis vertice seu parte, quæ, priusquam corpus hic memoratum inveniretur, Coloniæ Agrippinæ asservabatur ac S. Gereonis credebatur, fuisse hujus Sancti nostri corpus illud, absque errandi periculo possit concludi, judicari potest ex iis, quæ in Gloria posth. § 3 disputata sunt.

o Apud Marteneum novem hic proxime antecedentes voces omittuntur, hincque adhuc obscurior, quam, hisce retentis, sit, sensus efficitur.

p Lectorem, ut hunc de Crucis Dominicæ signo locum contra impios illius hostes notet, recte hic in Annotatione, ad marginem posita, admonet Surius.

q Hinc, si ossa, quibus, veluti S. Gereonis reliquiis, ecclesiæ nonnullæ gloriantur, minora dumtaxat sint, dubitari sane, an pro veris Sancti hujus nostri exuviis haberi queant, non immerito potest.

r Hinc liquet, a vero aberrare S. Norberti biographum, dum S. Gereonis corpus, mane facto seu aurora jam exorta, fuisse a S. Norberto inventum, in sua, qua res, abs hoc gestas,est complexus, lucubratione, Operis nostri tom. 1 Junii inserta, num. 49 memoriæ prodit.

s De hoc, ex quo, quod hic memoratur, corpus pro S. Gereonis corpore habuere nonnulli, indicio censendum quid putem, in Gloria posth. num. 33 indicavi.

t Apud Surium & Marteneum legitur concussione.

u Hic iterum, quod ad lit. q monui, studiosus lector observet.

x Ecclesiæ hujus in suo apud Dacherium tom. 7 Spicil. editionis anni 1666 Trudonensi Chronico pag. 465 & seq. mentionem facit Rudolphus.

y Reliqua, quæ hic modo sequuntur, omissa sunt apud Surium; ut hæc apud eum Epistola, nec die, qua scripta fit, notata, terminetur, licet interim, ut jam supra ad lit. a observavi, e S. Pantaleonis prope Coloniam monasterio ad Trudonensi missa luculentissime prodatur.

* ad XXIV Novembris.

* tom. VI Coll. Vet. Script. col. 1015.

* Sur. subtalaribus.

* Surius subtalares.

* Sur. & Mart candebat.

* Marteneus Data.

DE S. CLARO EP. CONF.
NAMNETÆ IN BRITANNIA ARMORICA

VEROSIMILITER SEC III AUT SEQ. INITIO.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Clarus Ep. Conf. Namnetæ in Britannia Armorica (S.)

AUCTORE C. B.

§ I. Ætas, translationes & cultus Nanneti & Andegavi.

Antiquæ apud Namnetas seu Nannetes in Britannia Minori seu Armorica urbis, quæ & Nennetum, [S. Clarus, qui, contra ac priori e duabus,] Nannetes, Namneta aut etiam Namnetes seu urbs Namnetica aut Nannetica vocatur, concisam in Opere nostro ad XXIV Maii diem, quo de sanctis fratribus martyribus Donatiano & Rogatiano ibidem passis cum Martyrologio Romano fuit agendum, notitiam jam dedimus. In urbe illa, quæ celeberrimum hodieque est emporium, S. Clarus ad hunc diem plane insigni, ut infra videbimus, cultu ecclesiastico quotannis potitur. Utinam modo, ut Clari nomen habet, ita quoque clara seu nota ac certa essent ejus gesta. Verum, præter ecclesiasticum, quo gaudet, cultum, præter locum, quem inter Nannetenses episcopos obtinet, reliquiarumque, quibus honoratus fuit, translationes, vix ac ne vix quidem quidquam de eo habetur sat exploratum. Id ex dicendis patescet. In Sanctorum Nannetensium Proprio, quod, cum primum e Caroli de Bourgneuf, Nannetensis episcopi, decreto fuisset editum, deinde Philippi Cospean, Nannetensis itidem episcopi, authoritate recognitum auctumque, typis alteris Nanneti anno 1623 prodiit, Officium de S. Claro, primo Nannetensi episcopo & confessore, proponitur; etsi autem duæ, quibus id præcipua, ad Sanctum nostrum spectantia, ob oculos ponit, lectiones, quarto & quinto loco recitandæ, fidem integram, quod e documentis sat antiquis haustæ haud noscantur, parere non possint, eas tamen, ut statim a Comment. hujus initio qualemcumque Sancti lectori ob oculos ponam, huc transcribo.

[2] Prima illarum seu quæ quartum inter novem obtinet locum, [quæ hic recitantur, Nannetensis Proprii] sic habet: Clarus, vir illustris & sanctæ indolis, doctrinis cælestibus eruditus, mundi oblectamentis derelictis, luxuriantes carnis respuens voluptates, toto mentis spiritu suspensus ad Deum vigore castitatis & pœnitentiæ se præcinxit. Hic sanctorum Apostolorum consortia consecutus, Spiritu sancto est repletus. Qui a Romano Pontifice ad Galliæ partes missus una cum diacono Deodato, ut verbum Domini prædicaret, suaque prædicatione in fide Catholica incredulos erudiret; secum deferens clavum, quo beati Petri Apostoli manus dextera confixa fuerat cruci, in Britanniam Minorem, Domino ducente, pervenit, urbisque Nanneticæ, divina inspirante gratia, primus pontifex est effectus; secunda autem sequentibus hisce verbis concipitur: Ibi Apostolorum Petri & Pauli nomine ædificavit basilicam, in qua prædictum clavum, quem secum detulerat, pro reliquiis tanti Apostoli collocavit. Qui miris virtutibus fulgens post prædicationes multas & opera laude dignissima quasi innumera, sexto Idus Octobris in Domino quievit. Ejus autem festus dies magna populi frequentia in capellæ ejus nomine dicatæ visitatione celebratur. Caput ipsius una cum annulo suo pastorali in basilica Apostolorum Petri & Pauli honestissime servatur. Ad cujus annuli contactum multis sanitates conferuntur ægrotis. Corpus vero ipsius, Andegavum translatum & in ecclesia sancti Albini collocatum, magnam habet venerationem. Quod si itaque priore e duabus hisce lectionibus standum hic sit, jam inde a primo æræ Christianæ seculo Euangelii lucem in Britanniam Minorem seu Armoricam S. Clarus, constituta Nannetibus episcopali sede, intulerit.

[3] [de eo Lectionibus adstrui,] Ita apparet, quod, quamvis quidem id diserte haud edicat, Clarum tamen, cum Domini nostri Jesu Christi Apostoli aut quidam saltem ex his, Petrum puta & Paulum, in vivis adhuc essent superstites, floruisse, insinuare videatur, utpote eum sanctorum Apostolorum consortia consecutum fuisse affirmans. Scio quidem, non tantum, qui I labente seculo, Euangelii semen quaquaversum sparsere, sed & nonnullos alios, qui post fidei propagandæ operam dederunt, sacros præcones Apostolorum nomine subinde distingui; ast vehementer fallor, ni hic, qui binas mox huc transcriptas lectiones contexuit, ipsosmet, qui primi exstitere Euangelii præcones, Domini nostri Jesu Apostolos voluerit designatos. Certe Albertus le Grand, de hisce intelligendum lectionum illarum auctorem, in Sanctorum Britanniæ Armoricæ Vitis existimasse videtur. Etsi enim ibidem ad I Octobris diem, quo qualemcumque S. Clari Vitam exhibet, hic supra a me laudatum Sanctorum Nannetensium Proprium ad calcem citet lectionesque adeo, ex hoc modo decerptas, præ oculis habuerit, Clarum tamen a Lino, qui proxime S. Petro successit, in Gallias missum fuisse, scribit. Adhæc inter Britanniæ Minoris scriptores, qui ante annum seculi proxime elapsi quinquagesimum floruere, nullum invenire quivi, qui S. Clari in Gallias missionem sec. I haud innectat; ut vel hinc verosimile evadat, lectionum, de quibus hic nobis sermo, auctorem per Apostolos, quorum consortia Clarum consecutum, ait, non alios, quam qui cum Domino nostro Jesu Christo vixere, voluisse intellectos.

[4] [Britonibusque a longissimo tempore æstimatum fuisse videtur,] Fuisse quidem a se S. Clari Acta, quæ Britonibus, Sanctum hunc a S. Lino seu jam inde a primo æræ Christianæ seculo in Gallias missum, contendentibus, neutiquam suffragentur, in Ms. ecclesiæ Trecorensis Legendario conspecta, Lobineau in Sanctorum Britanniæ Armoricæ Vitis ad I Octobris diem, quo de S. Claro agit, affirmat; verum, cum simul, in Actis illis etiam tradi, fuisse S. Clarum a Romano Pontifice, clavo ei, quo S. Petri manus dextera cruci fuerat affixa, tradito, in Britanniam Armoricam missum, adjungat, vehementer suspicor, in iisdem Actis, non secus ac in supra memorata Proprii Nannetensis lectione, sanctorum Apostolorum consortia S. Claro aut iisdem aut saltem similibus vocibus attributa, illaque proinde hac haud minus Britonum opinioni, quæ S. Clari missionem sec. I illigat, suffragari. Utut sit, Britones equidem jam a longissimo temporis spatio ita opinati fuisse videntur. Hinc ad 1 Junii diem, quo de S. Claro, ut episcopo martyre Lectoræ in Novempopulania culto, apud nos actum, Papebrochius noster, verosimilius videri, quod plurium hujus nominis Sanctorum atque ad diversa spectantium tempora, confusa in unum memoria fuerit, præfatus, mox sequentia isthæc, quæ, quod hic usui futura adhuc sint, huc transcribo, verba subjungit: Primo ergo existimo stari posse traditioni, quæ tenetur, quod ejus nominis (Clari nempe) aliquis, ac forte Romanus, ab Romano Pontifice missus sit in Aquitaniam, ad Christi fidem prædicandam, circa annum centesimum, qui, ut tunc sæpe fiebat, nulli certæ sedi ordinatus episcopus, variarum isthic ecclesiarum jecerit fundamenta: indeque transgressus ad Armoricos, Nannetibus sedem denique episcopalem fixerit, atque confessor mortuus sepulturam obtinuerit Raguiniaci in proximo juxta parochialem ecclesiam sacello infra terminos diœcesis Venetensis; ubi etiamnum monstratur & monumentum & caput, reliquo corpore Nannetes relato; colitur autem die X Octobris.

[5] Hæc Papebrochius. Nec desunt, qui, S. Clarum non tantum, [in Britanniam Armoricam verosimiliter III demum,] ut, quam memorat, ac jam diutissime apud Armoricos obtinuisse dixi, seu opinio seu traditio fert, jam inde a sec. I, sed & ab ipsomet S. Petro in Britanniam Minorem missum, affirmant. Quod dum dico, mox mihi occurrunt Argentræus & Saussayus, prior quidem in Britanniæ Minoris Historia pag. 50 versa, posterior vero in Martyrologii sui Gallicani Supplemento, in quo S. Clarum sequenti hodie celebrat elogio: Nannete in Armorica natalis sancti Clari, qui cum Dei Spiritu ad omne bonum ageretur, a sancto Petro episcopus ordinatus, eamque ad civitatem legatus, miraque aggressus pro Christi nomine, lumine, quod præferebat, Euangelicæ veritatis, hinc caliginem ethnicæ infidelitatis longe depulit. Civium illius urbis illuminavit mentes, Christianæ religionis normam iisdem tradidit & formam indidit, tandemque, exacto sibi demandato Apostolico munere, ad donativum pervenit strenuis agonistis propositum. Verum, an S. Clarus re etiam ipsa vel seculo primo, vel ab ipsomet S. Petro in Armoricam missus, ethnicos ibidem novo Euangelii lumine illustravit? S. Clarum tum demum, cum S. Gatianus, primus Turonensium episcopus, Turonas missus est, aut adhuc, si abs hoc ille missionem suam accepit, nonnihil serius in Britanniam Armoricam venisse, censent hodie eruditi critici non pauci; ut proinde, si hisce sit standum, S. Clarum haud sec. I, nedum ab ipsomet S. Petro, sed non citius, quam Decio imperante seu sec. III circiter medio, quo, quemadmodum Gregorius Turonensis, cui hic, maxime cum de re, ad ecclesiam Turonensem spectante, agatur, credendum apparet, lib, I Historiæ Francorum cap. 28, iterumque Hist. ejusdem lib. X, cap. 31 testatur, S. Gatianus a Pontifice Romano Turonas missus est, in Gallias seu Armoricam mitti contigerit.

[6] [uti hic adducta] Ac eorum quidem, qui tum demum S. Clarum, in Britanniam Armoricam sive a Romano Pontifice sive a S. Gatiano missum, regionis hujus incolas fidei lumine illustrasse, contendunt, verosimilior, quam eorum, qui id jam inde a sec. I factum volunt, vel idcirco apparet opinio, quod, quemadmodum modo plerique eruditi censent, vix in allas, quæ ab Italia, qualis est Britannia Minor, remotiores sunt, Galliarum regiones Euangelii lumen jam inde a primo æræ Christianæ seculo fuerit illatum. Adhæc de S. Similino seu Similiano, Namnetensi itidem in Gallia seu Britannia Armorica episcopo, ad XVI Junii diem actum apud nos jam est, isque, uti ex ibidem dictis apparet, seculo demum IV excessit e vivis; cum autem in omnibus, quos Argentræus in Britanniæ Minoris Hist., Sammarthani fratres in Gallia Christiana aliique exhibent, episcoporum Nannetensium catalogis S. Similianum inter & S. Clarum solus Ennius ponatur, enimvero, si, quemadmodum puto, in catalogis illis error eo loco haud cubet, nec serius quam primo æræ Christianæ seculo S. Clarus in Armoricam statuatur missus, consectarium erit, ut ducentorum propemodum annorum spatio, quod e jam dictis Similinum inter & Clarum intercesserit, unus dumtaxat Ennius, quod parum verosimile apparet, Nannetensem ecclesiam episcopi munere gubernarit. Reponi quidem potest, id factum, quod, quamvis quidem jam inde a sec. I jacta fuerint in Britannia Minori Christianæ fidei semina, successu tamen tam parum felici ibidem isthæc germinarint, ut episcopatus, qui Nannetibus fuerat a S. Claro institutus, statim ab hujus obitu, excisa radicitus fide, defecerit.

[7] [suadent, seculo fidem invexit,] Verum, præterquam quod id sine ullo teste antiquo adstruatur, S. Clari monumentum, ut Papebrochius verbis mox huc transcriptis, Lobineau in Britanniæ Minoris Hist. pag. 3, Albertus le Grand loco supra cit. pluresque adhuc alii docent, Raguiniaci in diœcesi Venetensi hodieque monstratur; cum autem, si statim a S. Clari obitu fides Christiana a Britannia longissimo temporis spatio exsularit, non nisi ægerrime factum esse queat, ut & dicti monumenti memoria & ipsummet monumentum illud (neque enim id servandi appositove signo notandi curam ethnicis fuisse, facile quis credat) ad nostram usque ætatem manserit superstes, fit vel hinc, ut, statim a S. Clari obitu fidem Christianam ab Armorica exsulasse, parum verosimile appareat, utque proinde is non sec. I, sed, quemadmodum supra laudati episcoporum Nannetensium catalogi, cum mortis S. Similini epocha comparati, exigere videntur, sec. III aut seq. initio, quo ei etiam Ennius ac haud ita dudum post, fide Christiana haud quaquam in Britannia penitus deleta, S. Similinus successit, vitam cum morte commutarit, cum in regione illa, quo, ut dictum, vel a Romano Pontifice vel a Gatiano, Turonensi episcopo, missus fuerat, jam aliquamdiu fidei Christianæ propagandæ operam navasset. Nullum quidem, e quo, quod Raguiniaci, ut dictum, hodieque monstratur, re etiam ipsa esse S. Clari monumentum, constet, profertur seu argumentum seu indicium; verum, etsi sic habeat, nihil equidem etiam, quod, monumentum illud certo S. Clari non esse, suadeat, invenio, cumque, S. Clarum non sec. I, sed III in Galliam seu Armoricam missum fuisse, ex aliis jam supra dictis sat verosimile appareat, plura, quo id probem, haud addens, ad alia, quæ ad Sanctum nostrum spectant, jam progredior. S. Clarus, cum Nannetas venisset sedemque episcopalem in civitate isthac jam fixisset, ecclesiam etiam ibidem sub SS. Apostolorum Petri & Pauli nomine ædificasse, clavumque, quo dextera S. Petri manus fuerat cruci affixa, in ea locasse, in posteriori e duabus supra huc transcriptis Proprii Nannetensis lectionibus asseritur.

[8] Ast, anne hæc, cum prorsus, quibusnam e monumentis sint hausta, [Raguiniaci non I, sed X Octobris obiisse] in obscuro, ut jam supra indicavi, sit, fuerint re ipsa a S. Claro facta, revocari potest in dubium. Nec, etsi clavus, quo dextera S. Petri manus fuerit cruci affixa, Nannetibus olim fuisset servatus aut hodieque servaretur, firmari inde possent. Quid ni enim factum esse queat, ut, quamvis clavus hujusmodi sec. demum quarto quintove aut adhuc serius Nannetas fuisset Roma allatus, Nannetenses tamen, temporis lapsu id obliti, rem ab ipsomet S. Claro gestam, facilius quam par esset, crediderint? Utut sit, Clarum equidem, cum jam in Nannetensi civitate & comitatu fidem Christianam stabiliisset, verosimiliter ulterius progressum, in civitatum vicinarum territorio obiisse apostoli munus, Lobineau in Britanniæ Minoris Sanctorum Vitis ad præfatum Octobris diem, quo de Sancto nostro agit, affirmat, mox etiam, e vivis illum 1 Octobris die Raguiniaci in diœcesi Venetensi dici sublatum, adjungens; verum id, non I, sed X Octobris die factum, a Britonibus & Andegavis dici, Stephanus Baluzius in Tutelensi sua Historia pag. 35 docet; illi autem hac in re credendum, vel ex eo apparet, quod ipsemet Albertus le Grand, etiamsi, quæ de S. Claro scribit, in suam, qua Britanniæ Armoricæ Sanctorum Vitas complexus est, lucubrationem ad I Octobris diem intulerit, haud quaquam tamen hac, sed X mensis hujus die Sancti nostri obitum consignet, idemque etiam in plus semel jam laudato Sanctorum Nannetensium Proprio per verba supra huc transcripta præstetur; ut, a quibusnam, quod Lobineau de emortuali Sancti die dici, affirmat, dicatur, penitus ignorem, utque etiam, an id vel a quoquam dicatur, ac proin, an is scriptor asserendo contrarium hallucinatus haud sit, quam maxime dubitem.

[9] Ast, etsi sic habeat, Raguiniaci equidem Sanctum nostrum mortuum dici, [dicitur, ac tum etiam Nanneti &, quo hinc anno 878 fuit translatus,] recte asseverat; id enim ibidem factum, Nannetensium fert traditio, uti etiam Sancti corpus, quod eo etiam loco sepulturam fuerat adeptum, Nannetas inde post fuisse translatum. Verum, anne id, ut idem scriptor etiam ait, non prius, quam cum jam aliquot a S. Clari obitu secula essent elapsa, evenerit, dubitari potest. Secus quidem utcumque, si Alberto le Grand, Sanctum nostrum Raguiniaci anno 96 obiisse, indeque demum anno 386 Nannetas fuisse translatum, in supra laudatis Sanctorum Britanniæ Minoris Vitis tradenti, certa atque indubitata adhiberi posset fides, statuendum existimarem; ast Sanctum non anno 96, sed sub sec. III finem aut sequentis initium obiisse, verosimilius e jam supra dictis apparet, estque præterea, an documentum, cujus auctoritate ac fide S. Clari ad Nannetenses translationem anno 386 laudatus Albertus innectit, probæ notæ exstiterit, omnino incertum; cum autem hæc ita habeant, pro incerto pariter, an hic scriptor, qui commenta narrationesque prorsus falsas amplecti sicque a veritate aberrare non raro deprehenditur, in tempore quoque, quo Sancti ad Nannetenses translatio contigerit, assignando haud erret, est habendum. Ast, etsi id incertum, certum equidem apparet, Sancti nostri corpus, Nortmannis sec. IX frequenter in Galliam Armoricamque irrumpentibus omniaque ibidem ac potissimum loca sacra ferro & igne vastantibus, Nannetibus Juliomagum seu Andegavum anno 878 fuisse translatum, ac ibidem in S. Albini abbatia depositum. Ita opinor, quod id non tantum asceterii hujus inquilini, sed & ipsimet, ut supra laudatus Stephanus Baluzius in sua Tutelensi Historia pag. 34 docet, Britanniæ Armoricæ scriptores affirment, quodque rem ita habere, utcumque suadeat cultus, qui Sancto tam Andegavi in dicto asceterio, quam Nannetibus defertur.

[10] [Andegavi ejus natalis colitur, posteriorique hoc loco altera etiam translatio,] Ac id quidem utrobique prima Octobris die quotannis fieri, Lobineau ibidem in Britanniæ Minoris Sanctorum Vitis ait; ast id, uti e jam dictis fas est colligere, verosimillime dumtaxat facit, quod, S. Clarum die illo mortuum credi, existimarit. Utut sit, Sanctum equidem non I, sed X Octobris die apud Nannetas quotannis coli, cultumque, quo tum ibidem afficitur, plane esse insignem, certum apparet tum e supra plus semel jam laudato, utpote quod ecclesiasticum de S. Claro Officium ad X Octobris diem sub duplici primæ classis ritu recitandum proponat, Sanctorum Nannetensium Proprio, tum etiam ex Kalendario, huic præfixo, utpote quod, qui verbis hisce, Festa in diœcesi Nannetensi ex præcepto Ecclesiæ ab omnibus observanda, in quibus servile opus facere non licet, concipitur, titulum præferat, ac deinde Sanctis, quorum festa, uti in hoc præscribitur, in diœcesi Nannetensi celebranda sunt, S. Clarum ad X Octobris diem accenseat; quod autem ad Andegavum seu S. Albini in hac civitate monasterium spectat, Sanctum quoque ibidem non I, sed X Octobris die cælitum honoribus affici, suadet penes nos exstans ipsiusmet monasterii illius Ms. Kalendarium, utpote quod ad posteriorem hunc diem S. Clari, Nannetensis episcopi, depositionem celebrandam præscribat. Porro festo, quo S. Albini monachi natalem S. Clari diem seu depositionem X Octobris die quotannis recolunt, festum aliud, quo hujus Sancti nostri simul & S. Albini reliquiarum translationem celebrant, XXV mensis ejusdem die adjungunt; ast, cum hæc a translatione, qua Nannetibus Andegavum Sanctus noster fuit delatus, distinguatur, juverit, quænam ea sit, exposuisse.

[11] [qua anno 1070 principi ibidem altari fuit impositus, XXV Octobris celebratur.] Henschenius ad I Martii diem in Commentario, Actis S. Albini, Andegavensis episcopi, prævio, num. 8 sic scribit: Aliam citata antea monasterii S. Albini Chronica ejus (S. Albini) translationem memorant factam anno MLXX, dum ecclesiæ Andegavensi præesset Eusebius episcopus, dicto monasterio Otbrannus abbas. Ita enim Chronica habent: “MLXX. Corpora sanctorum præsulum Albini & Clari cum aliis reliquiis translata sunt VIII Kal. Novembris.” Eam translationem ad illum diem Martyrologio Benedictino inscripsit Hugo Menardus, citato ad marginem Breviario monasterii S. Albini. Qui cum S. Albino translatus est Clarus præsul, Nannetensium forte primus antistes est & apostolus, cujus agi memoriam scribit Morlaix X Octobris. Nam licet plures in Martyrologiis Clari presbyteri & abbates referantur, episcopum tamen nominis illius legi neminem. Ita laudatus decessor noster, sese adhuc, an per Clarum episcopum, cujus & aliorum Sanctorum reliquias anno MLXX translatas fuisse, in monasterii S. Albini Chronicis refertur, Sanctus noster Nannetensis episcopus designetur, dubitasse insinuans; ast, cum hic, quod ille ignoravit, Nannetibus Andegavum anno 878, ut jam supra docui, fuerit translatus, enimvero esse non videtur, cur ea de re (neque enim Sancti nostri corpus, postquam Andegavum fuerat allatum, integrum deinde alio avectum, facile quis probet) modo adhuc ambigatur. Atque hæc nova translatio, qua, ut Lobineau memoriæ prodit, S. Clari reliquiæ ad majus abbatiæ S. Albini altare fuerunt delatæ, ea ipsa est, quam, ut Baluzius, Andegavensi etiam, quod penes nos exstat ac supra laudavi, Ms. S. Albini Kalendario, Benedictinoque, quod verbis mox datis Henschenius laudat, Martyrologio ei suffragantibus, in Tutelensi sua Historia pag. 35 testatur, Andegavenses S. Albini monachi die XXV Octobris quotannis celebrant; ut proinde Sanctus noster Andegavi pariter cultu haud vulgari quotannis afficiatur.

§ II. Quibusnam potissimum adhuc aliis locis Sanctus colatur, & an Tutelæ quoque id fiat.

[Locis hic memoratis Sanctus quoque colitur;] Non tantum S. Clarus Nanneti, ac e mox dictis Andegavi, verum etiam in supra plus semel jam memorato, ubi hodieque aliquot ejus servari reliquias parœcialemque dicatam ei esse ecclesiam, Lobineau affirmat, Raguiniacensi diœcesis Venetensis pago, alibique item in hac, Leonensique & Corisopitensi Minoris pariter Britanniæ diœcesibus ecclesiastico cultu afficitur. Ita vel idcirco autumo, quod sese partim ex harum Breviariis, quæ de S. Claro scribit, deprompsisse, Albertus le Grand ad Actorum S. Clari calcem adjungat, idque in Breviariis illis eum habere locum, cultuque adeo in ecclesiis, quarum hæc sunt, gaudere, argumento indubitato sit. Porro, etiamsi, ut Sanctus, qui in reliquis etiam Britanniæ Minoris diæcesibus ac nominatim, uti ex infra allegandis intelliges, in Briocensi verosimillime colitur, extra Britanniam quoque in Burdegalensi diœcesi coli credatur, par ratio haud impellat, re tamen ipsa ibidem etiam id fieri, mihi persuasum habeo, quod hodie, non expresso, quo colatur obieritve, loco, in Burdegalensi Usuardi apud Sollerium auctario memoretur; cum autem tot, quot jam dixi, locis ac peculiariter Nanneti, ubi etiam, uti e supra huc transcriptis Proprii Nannetensis lectionibus intelligitur, sacellum nomini suo sacrum habet, cultu ecclesiastico gaudeat, hinc, ut puto, est factum, ut, quamvis nec ullis, quæ Classica vocamus, Martyrologiis, nec ipsimet Romano hodierno sit insertus, hodie tamen non tantum a Ferrario in generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo, verum etiam in Martyrologio Parisiensi, itemque a Castellano in suo Universali Nanneti annuntietur. Ac a Ferrario quidem, ecclesia etiam, cujus S. Clarus exstiterit episcopus, non nominata, paucissimis hisce verbis id fit: Nannete S. Clari episcopi; Castellanus autem Sanctum, quem ab ecclesia Nannetensi ut primum episcopum coli, Martyrologium Parisiense tantummodo ait, primum Nannetensem episcopum diserte appellat, nec hic abs illo, qui sic a sese absque ulla dubitatione S. Clarum æstimari primum Nannetensem episcopum, indicat, dissentiendum apparet.

[13] [anne autem etiam Tutelæ, seu an ibi ejus reliquiæ,] At vero aliud restat modo hic indagandum. In inferiori Lemovicensi Galliæ provincia ad Curretiæ & Sollanæ confluentes civitas est nomine Tutela, in episcopatum, conversa in hujus cathedralem celebris S. Martini, quæ eo loci exstabat, abbatiæ ecclesia, a Joanne XXII Papa erecta; cum autem ibidem, uti ex iis, quæ apud nos ad 1 Junii diem in Historico de S. Claro, Lactoræ in Novempopulania episcopo martyre, Commentario § 2 dicta sunt, palam est, Sanctus aliquis, nomine Clarus, colatur, nec quis iste sit, satis haberi compertum, ex iis potissimum, quæ deinde in eodem Commentario num. 23 & seqq. allegantur, patescat, hic modo etiam examinandum, an cum illo Claro unus idemque Sanctus noster sit, ac proin, anne hic apud Tutelenses quoque cultu ecclesiastico haud gaudeat. Quam miro ac pene incredibili modo Sancti cujuspiam, nomine Clari, caput aliaque aliquot ossa Tutelenses acceperint, in præfato apud nos Commentario num. 9 ex Baluzio narratur; cum autem hi certe non alium, quam cujus exstitere sacræ hæ exuviæ, S. Clarum colant, dumtaxat, anne istæ Sancti nostri exstiterint, a nobis modo, ut, an hic a Tutelensibus quoque colatur, innotescat, debet examinari. Laudatus Baluzius, qui apud hosce sortitus est natales, anno seculi proxime elapsi sexto & quinquagesimo eruditam imprimis de SS. Claro, Laudo, Ulfardo & Baumado, quorum sacræ reliquiæ in cathedrali Tutelensi apud Lemovices ecclesia servantur, Dissertatiunculam vulgavit; tum autem opinionem, qua S. Clarus, cujus reliquiæ Tutelæ servantur, non alius esse, quam S. Clarus, Lactoræ martyrium passus, existimatur, fuit amplexus; verum postea, mutata sententia, easdem S. Clari reliquias non alterius, quam S. Clari, Nannetensis episcopi, esse, in Tutelensi sua Historia, anno 1717 edita, probare est conatus.

[14] [ut Baluzius, sententia, quam prius fuerat amplexus,] Audi, qui ibidem, sese SS. Laudi & Clari reliquias, Nortmannis in Galliam frequenter irrumpentibus, ex Normannia & Britannia Juliomagum primo ac deinde Tutelam fuisse translatas, ostensurum, præfatus, pag. 34 & seq. loquatur: Major est de Claro difficultas, tum quia nondum compertum est, quis cujasve fuerit, tum quia auctor Vitæ ejus, quæ exstat in vetustissimo Breviario ecclesiæ nostræ, eum Coloniam cum Sociis suis missum esse tradit a Pontifice Romano ad prædicandam Christi fidem. Atque ego sane, cum viderem, illam Clari Vitam reperiri apud nos & exstare in libro precum monasterii nostri, non dubitabam, quin ejus essent eæ reliquiæ, cujus Vitam majores nostri descripserant in libris suis. Nunc vero, cum videam, Britanniæ Armoricæ scriptores tradere sancti Clari, episcopi Nannetensis, reliquias fuisse translatas Juliomagum anno Christi DCCCLXXVIII. & depositas in monasterio sancti Albini, ex ea porro urbe ad nos pervenisse cum ossibus sancti Laudi, non levis sit conjectura, in eam opinionem non invitus inducor, quamvis aliter olim senserim, ut existimem, reliquias, quæ apud nos habentur, esse ex corpore sancti Clari, episcopi Nannetensis. Neque me movet, quod illum Britones & Andegavi mortuum esse aiunt die decima mensis Octobris, cum nostri festus dies celebretur die prima Junii. Nam fieri facile potuit, ut, qui Vitam ejus ignorabant, diem mortis ejus ex falsa traditione existimaverint incidisse in mensem Octobrem. Libri quippe nostri vetustissimi natale ejus constituunt in Kalendis Juniis, & translationem v. Kal. Junii.

[15] Ita laudatus Baluzius. Ac eum quidem opinionem, [absque ullo, forsan, uti hic] qua S. Clarum, cujus reliquiæ Tutelæ asservantur, pro S. Claro, Lactoræ & Albiæ culto, cujus Acta in antiquis Tutelensium libris exstabant, primum habuerat, deserendo errasse, haudquaquam est certum; etsi enim Claro Lactorensi Acta isthæc quadrent, hinc tamen, Sancti hujus esse, quæ Tutelæ servantur, S. Clari reliquias, consectarium non est, sed tantummodo, hasce Clari Lactorensis censuisse scriptorem, qui Acta illa contexuit; cum autem, hunc ita opinando non errasse, certum non sit, Baluzium, deserta, qua e jam dictis scriptorem illum fuerat secutus, opinione, errasse, certum pariter non est. Ast, an saltem S. Clarum, cujus Tutelæ reliquiæ servantur, pro S. Claro, primo Nannetensium episcopo, habendo haud erravit? Tutelenses S. Clarum, cujus ad eos fuerant delatæ reliquiæ, pro S. Claro, Nannetensi episcopo, qui confessor obiit, sub seculi IX finem ac seq. initium pariter habuisse, ab omni prorsus veri specie haud abhorret. Ita suadet Tutelensis charta, ad 1 Junii diem in Historico de S. Claro, Lactoræ episcopo martyre, Commentario num. 7 ab Henschenio adducta, ac, uti hic ibidem notavit, anno 895 conscripta; in hac enim S. Clarus, qui Tutelæ quiescit, seu cujus ibidem reliquiæ servantur, nuncupatur confessor; etsi autem in altera Tutelensi itidem charta, ibidem ab Henschenio pariter adducta, ac, quemadmodum notavit, anno 932 exarata, appelletur martyr, id forsan eo dumtaxat sensu fit, quo plures pontifices, qui, quamvis quidem sanguinem pro fide haud effuderint, martyres tamen, quod corde animoque parati ad id exstiterint, appellati inveniuntur.

[16] Sic ipsemet, prout supra plus semel laudatus Lobineau in Sanctorum Britanniæ Armoricæ Vitis pag. 6 docet, [adducta suadent,] S. Clarus, Nannetensium primus episcopus, etiamsi in pace quievisse a Britonibus credatur, in Litaniis tamen, ad Psalmorum pœnitentialium calcem in antiquo Briocensis in Britannia Minori ecclesiæ Breviario adjectis, martyribus accensetur, martyrisque etiam titulo in antiquo, quod de eo ad IV Novembris diem novem lectionum Officium complectitur, Leonensis in eadem Britannia Minori ecclesiæ Breviario condecoratur. Verum, etsi etiam secus foret, Tutelensesque non minus jam inde seculo IX ae seq., quam post, S. Clarum, cujus possident reliquias, pro vero martyre, imo & pro episcopo martyre, qui Lactoræ martyrium subierit, habuissent, hinc tamen concludi non posset, errasse Baluzium, dum Clarum, cujus reliquiæ Tutelæ servantur, pro S. Claro, Nannetensium episcopo, habuit. Ita autumo, quod ipsosmet, qui seculo IX ac seq. floruere, Tutelenses in assignando Claro, cujus essent, quæ apud ipsos servabantur, reliquiæ, facile errare potuisse, mihi suadeat, quæ apud nos ad 1 Junii diem in Historico de S. Claro Lactorensi Commentario num. 9 exstat e Baluzio deprompta de modo, quo, quæ Tutelæ servantur, allatæ eo fuerint S. Clari reliquiæ, narratiuncula. Quicumque enim, quæ in hac referuntur, considerarit, anne Tutelenses umquam, vel cujus hæ Clari essent, vel unde ad urbem suam fuissent allatæ, habuerint sat perspectum, haud immerito dubitabit; cum autem sic habeat, ac præter Clarum, qui Lactoræ passus sit, Clari alii, quorum reliquiæ Tutelam potuerint afferri, apud nos in mox dicto Commentario num. 23 & seqq. assignentur, facile enimvero factum esse potest, ut ipsimet, quos dixi, Tutelenses in assignando Claro, cujus possidebant reliquias, errarint, utque proinde, etsi etiam hunc pro Claro, qui Lactoræ passus sit, habuissent, inde tamen Baluzium, dum illum pro Claro Nannetensi accepit, indubie errasse, concludi haud posset.

[17] [errore mutata,] Ast, anne ergo scriptori illi hac in re certo assentiendum, seu, an S. Clarus, cujus Tutelæ asservantur reliquiæ, indubitanter pro S. Claro, Nannetensium primo episcopo, est habendus? Baluzius verbis supra huc transcriptis, sese, ut secus sentiat, non moveri, affirmat, ex eo, quod Clari Nannetensis obitum die X Octobris Britones ac Andegavi consignent, Tutelensesque Clari, cujus possident reliquias, die 1 Junii festum celebrent; ita autem, ut addit, animo comparatus est, quod, cum Clari Nannetensis Vitam Britones & Andegavi ignorarint, facile factum esse queat, ut emortualem ejus diem in mensem Octobrem incidisse, ex falsa traditione existimarint. Ast, utcumque Britones ac Andegavi in assignando mense & die, quo Clarus Nannetensis obierit, errasse statuantur, ex eo equidem, quod, quo Clarum suum Lactorenses, eodem etiam 1 Junii die Tutelenses Clarum, cujus possident reliquias, celebrent, ac porro, etsi quidem forsan ob mox dicta non jam inde a sec. IX aut seq., a longissimo tamen tempore celebrarint, consectarium, ni fallor, evadit, ut hunc illi pro Claro, qui Lactoræ passus sit, habendum tum putarint, modoque adhuc putent; quod cum sic habeat, dictisne Tutelensibus, an Baluzio sit standum, dispiciamus. S. Clari Nannetensis, non quidem corpus, sed, contra ac num. 4 recitatis Papebrochii verbis declaratur, caput Nanneti adhuc asservari, secunda e Proprii Nannetensis, cui hac in re potius credendum, supra huc transcriptis lectionibus suadet; cum autem id ita sit, caputque & aliquot ossa a Tutelensibus, uti apud nos ad 1 Junii diem Historicus plus semel jam laudatus de S. Claro Lactorensi Commentarius num. 9 fidem facit, dicantur sacræ, quæ Tutelæ asservantur, S. Clari reliquiæ, fieri sane non potest, ut hæ S. Clari Nannetensis sint, si hujus caput, quod Nanneti adhuc servari in Sanctorum Nannetensium Proprio asseritur, integrum caput sit.

[18] Verum, etsi quidem, an S. Clari Nannetensis caput, [existimavit,] si id una cum ejus corpore anno 878 Normannorum metu Nannetibus Andegavum fuerit delatum, inde post, cessantibus horum in Britanniam Armoricam irruptionibus, Nannetum fuerit reductum, revocare nolim in dubium, id tamen integrum ibidem haberi, probare haud queo; cum autem sic habeat, reliquum est, ut rationem præcipuam, qua impulsus Baluzius S. Clarum, cujus reliquiæ Tutelæ servantur, pro S. Claro Nannetensi, mutata etiam, quam primum fuerat secutus, sententia, censuit habendum, modo etiam discutiamus. In Opere nostro ad XXII Septembris diem de S. Laudo seu Lautone episcopo est actum, iisque, quæ ibidem in Historico de Sancto isthoc Comment. § 3 dicuntur, spectatis, nullatenus dubitandum apparet, quin sacrum quodpiam, quod alicujus S. Laudi erat aut credebatur, corpus Juliomagum primo seu Andegavum ac deinde Tutelam, sive integrum sive ex parte aliquando fuerit translatum; cum autem sic habeat ac, ut supra vidimus, S. Clari Nannetensis corpus Andegavum etiam, grassantibus per Britanniam Minorem Nortmannis, fuerit devectum, inde quoque illud fuisse Tutelam delatum, Baluzius, relicta, qua primum secus senserat, opinione, in animum induxit. Verum, etsi quidem ex eo, quod S. Laudi corpus, quod Andegavum fuerat allatum, Tutelam inde fuerit avectum, consectarium appareat, ut eo quoque ex eadem urbe S. Clari Nannetensis reliquiæ haud difficulter potuerint afferri, anne tamen id fuerit re etiam ipsa factum, non immerito dubitari posse videtur.

[19] Utcumque quidem, ut contrarium sentirem, possem adduci, [asserventur, est dubium,] si quo die Tutelam S. Laudi, eodem etiam S. Clari reliquiæ dicerentur delatæ; verum id diversis diebus factum, ipsemet ait Baluzius, utpote in Tutelensi sua Historia pag. 36 & seq. sic scribens: Cæterum Laudum & Clarum non uno eodemque die pervenisse Tutelam, hinc liquet, quod in vetustissimo Kalendario monasterii nostri “Exceptio sancti Laudi episcopi” notatur XI. Kal. Novembris, & “Translatio sancti Clari episcopi & martyris” v. Kal. Junii. Adhæc S. Clari, quæ Tutelæ asservantur, reliquiæ ibidem jam inde a sec. X, imo & IX, uti e binis, quas num. 15 laudavi, Tutelensibus chartis liquet, exstitere; cum autem S. Clari Nannetensis reliquiæ Andegavi anno 1070, uti ex nova harum, quam num. XI memoravi, translatione, ibidem tum facta, liquet, adhuc exstiterint, certeque S. Clari reliquiæ, quæ Tutelæ jam inde a sec. X & IX exstitere, eæ ipsæ sint, quæ ibidem hodieque servantur, enimvero, anne hæ Clari Nannetensis sint, non immerito potest revocari in dubium. Reponi quidem potest, factum esse posse, ut non omnes, quæ Nannetibus Andegavum anno 878 fuerant delatæ, S. Clari Nannetensis reliquiæ, sed quædam dumtaxat harum partes Andegavo Tutelam, partibus aliis in harum civitatum priori adhuc relictis, sec. IX adhuc labente, fuerint translatæ. Verum, etsi sic habeat, anne tamen id, quod nuspiam litteris invenitur mandatum, fuerit re ipsa factum, dubium atque incertum vel ex eo apparet, quod S. Clari reliquiæ, quæ Tutelæ servantur, eo æque facile e locis, apud nos tom. 1 Junii in S. Claro Lactorensi pag. 15 & 16 memoratis, quam Andegavo, potuerint afferri; cum autem id ita sit ac proin, an S. Clarus, cujus Tutelæ asservantur reliquiæ, S. Clarus Nannetensis sit, dubium adhuc, omnibus modo perpensis, maneat, dubium pariter adhuc manere necesse est, anne is apud Tutelenses, qui certe, ut dictum, non alium S. Clarum, quam cujus possident reliquias, die 1 Junii colunt, cultum ecclesiasticum obtineat.

[20] [simulque S. Clarum, cujus prope Genuam reliquiæ servantur,] Ceterum in Opere nostro ad IV Maii diem S. Clarus episcopus in territorio Genuensi, cujus corpus in ecclesia parochiali S. M. Vallis-regiæ, 10 m. p. Genua distantis, requiescit, recensetur inter Prætermissos; cum autem Ferrarius, qui eum, die illo a se annuntiatum, Arelatensem fuisse episcopum, tradi adnotarat, in indice deinde Nannetensem episcopum, IV Maii simul & X Octobris die ei adscripto, appellet, hinc decessores nostri, an ille S. Clarus, quem in Genuensis territorii ecclesia a se memorata, requiescere, Ferrarius affirmat, existat S. Clarus, Nannetensis episcopus, examinandum huc remisere, sperantes fore, ut certiora interim, quibus fieri id posset, monumenta alicunde acciperemus. Verum, etsi quidem, quod sperarant, nondum plane, delatis ad nos monumentis hujusmodi, licuerit nancisci, Clarum tamen, cujus reliquiæ in territorio Genuensi, Ferrario testante, reperiuntur, a S. Claro, Nannetensi episcopo, esse diversum, suadent duæ, quæ in Supellectile nostra litteraria exstant epistolæ, ad Papebrochium nostrum Genua a Joanne Stephano Flisco, Societatis Jesu sacerdote, sub sec. proxime elapsi finem conscriptæ.

[21] [non esse S. Clarum Nannetensem, vero apparet similius.] Ex hisce enim, in quibus, unde ad dictam territorii Genuensis ecclesiam allatæ fuerint, quæ in hac servantur, S. Clari reliquiæ, ignorari asseritur, Sanctum hunc pro S. Claro, Viennensi in Gallia S. Marcelli abbate, qui a Trithemio de Viris illustribus Ordinis S. Benedicti lib. 3, cap. 246 memoratur, passim a loci incolis haberi, intelligo. Neque vero id immerito fieri, ex iis, quæ jam nunc subdo, apparet. De isthoc sancto Viennensi in Gallia S. Marcelli abbate ad 1 Januarii diem, quo in pluribus Fastis sacris memoratur, in Opere nostro actum jam est; etsi autem nihil omnino, e quo sancti illius abbatis reliquias in territorii Genuensis ecclesia, a Ferrario memorata, asservari colligas, ibidem tum fuerit a Bollando productum, postea tamen, ut notatum invenio, monumenta authentica, e quibus, ejusdem S. Clari, Viennensis in Gallia abbatis, reliquias Taurinum translatas fuisse constat, ad decessores nostros fuerunt transmissa; quod cum sic habeat, facillimeque adeo factum esse queat, ut, quemadmodum Taurinum, ita etiam ad Genuense, quod inde haud admodum procul est remotum, territorium Sancti illius reliquiæ aliquot seu Taurino seu etiam Vienna (neque enim urbs hæc Genua procul admodum distat) fuerint translatæ, hinc sane S. Clarum, cujus in præfata territorii Genuensis ecclesia reliquiæ servantur, non esse S. Clarum, Nannetensem episcopum, sed S. Clarum, Viennensem S. Marcelli in Gallia abbatem, vero apparet similius.

DE SS. EULAMPIO, EULAMPIA ET SOCIIS MM. NICOMEDIÆ IN BITHYNIA

Sub initium seculi IV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Martyrum in Fastis sacris memoria, cultus, tempus martyrii, Acta edenda.

Eulampius M. Nicomediæ in Bithynia (S.)
Eulampia M. Nicomediæ in Bithynia (S.)
Eorum Socii MM. Nicomediæ in Bithynia (SS.)

AUCTORE I. H.

Nicomedia, antiquitus Astacus, hodie Nichor & Comidia, civitas Bithyniæ, [Sanctorum Martyrum] sævientibus in Christianos imperatoribus Diocletiano & Maximiano, ac deinde etiam Maximino, exercitæ in Christi Martyres crudelitatis theatrum fuit, plurimorum sanguine cruentatum. Atque inter illos, qui eo loci Christi fidem sanguine consignarunt, variis suppliciorum generibus illustre sibi nomen compararunt Eulampius ejusque soror Eulampia. Ambo hodie tum a Latinis martyrologis, tum a Græcis Menæorum aliorumque sacrorum Fastorum conditoribus annunciantur. Ac in eo quidem, quod Basilii imp. jussu Græce olim editum, hoc vero seculo Romanis typis excusum est, Græcorum Menologio, ad diem X Octobris ita memorantur: Ἄθλησις τῶν ἁγίων μαρτύρων Εὐλαμπίου καὶ Εὐλαμπίας: Certamen sanctorum martyrum Eulampii & Eulampiæ. Mox prolixior præclari utriusque martyrii adnectitur narratio, cujus non substantiæ modo, sed & adjunctis vix non omnibus impressa Græcorum Menæa, &, quod a Sirleto Latine redditum est, Menologium apprime consonant. En illam, prout in laudatis mox Menæis post præcipuum, quod eo die de Sanctis nostris celebrandum exhibent Officium, exprimitur.

[2] Οὗτοι οἱ ἅγιοι Μάρτυρες ὑπῆρχον ἐπί Μαξίμιανοῦ, ἐν Νικομηδείᾳ τῇ πόλει, ἡγεμονεὐοντος Μαξίμου, κατεκρύπτοντο δὲ πολλοὶ τῶν Χριστιανῶν ἐν τῷ ὄρει, ὄιτινες ἀπέστειλαν τὸν ἅγιον Εὐλάμπιον ἀγοράσαι ἄρτους ἐν τῇ πόλει· ὁ δὲ ἀπελθὼν, καὶ ἰδῶν γράμματα προτεθειμένα τῶν βασιλικῶν διατάξεων, καὶ τᾶυτα ἀναγινώσκων, ἐκρατήθη παρὰ τῶν εἰδωλολατρῶν. Καὶ ἐρωτηθεὶς παρὰ τοῦ βασιλέως, ὡμολόγησεν ἑαυτὸν Χριστιανὸν, καὶ εἰσελθὼν ἐν τῷ ναῷ τῶν εἰδώλων ὡς θύσων, ἐπέταξε τῷ Ἄρεῖ πεσεῖν, καὶ πεσὼν συνετρίβη. Τιμωρουμένου δὲ ἀυτοῦ, Εύλαμπία ἡ ἀδελφὴ ἀυτοῦ εἰς τὸ μέσον ἑλθοῦσα, ἐδυσώπει τὸν ἅγιον Εὐλάμπιον εὐξασθαι ὑπὲρ ἀυτὴς, καὶ συμμαρτυρῆσαι ἀυτῷ. Ἐμβληθέντων δὲ εἰς λέβητα καχλάζοντα, καὶ μηδὲν ἀδικηθέντων, ἐπίστευσαν ἄνδρες διακόσιοι, καὶ σὺν ἀυτοῖς ἀπεκεφαλίσθησαν. Quæ Latine redduntur: Erant hi Sancti in civitate Nicomediensi sub Maximiano, urbi præfecto Maximo; qua tempestate multi Christianorum sese in monte absconderant, qui sanctum Eulampium miserunt emptum panes in civitate. Hic autem abiens, literas publice propositas, quæ regia continebant edicta, conspexit; quas dum legit, ab idolatris comprehenditur. Et interrogatus ab imperatore, professus est, se esse Christianum; & ingressus idolorum fanum, quasi sacrificaturus, imperavit Marti, ut caderet; cecidit & contritus est. Dum autem torqueretur Eulampius, soror ejus Eulampia in medium progressa rogavit fratrem, uti pro se (Deum) deprecaretur, ac cum eo martyrium subiret. Cum vero, in bullientem lebetem conjecti, nihil inde læderentur, ducenti viri ad fidem conversi sunt & cum ipsis capite plexi.

[3] [cum apud Græcos.] In iisdem magnis Græcorum Menæis excusis præfato Sanctorum nostrorum elogio gemini versiculi, quibus utriusque mortem toleratumque ab eis pro Christi nomine martyrium paucis expressa videas, præmittuntur, subnexo statim altero hexametro, qui tum necis genus, quo ambo Sancti martyrium consummarint, tum etiam diem, quo id acciderit, aperte indicat. Priores duo, quos & Latinos facio, ita habent:

Καὶ προφθάσασα τὴν τομὴν Ἐυλαμπία
Ἐυλαμπίῳ τμηθέντι κοινωνεῖ στέφους.

Dissectionem etiam præveniens Eulampia
Dissecto cum Eulampio participat coronam.

Hexameter vero his terminis concipitur:

Ἐτμήθη δεκάτῃ Ἐυλάμπιος, ἔκθαν᾽ αδελφὴ.

Quem a Daniële Papebrochio inter Ephemerides Græco-moscas, Operis nostri tomo 1 Maii præfixas, in Octobri Græcorum metrico ad hunc diem pereleganter Latine redditum hic jungo:

Commoritur decima dissecto Eulampia Fratri. Porro in iisdem Ephemeridibus Græco-moscis ad decimum Figurati Moscorum Octobris diem Sanctos nostros laudatus hagiographus ita breviter annuntiatos notat: Eulampius, Eulampia martyres: ubi & advertit, S. Eulampium a Possevino perperam Eulatipium appellari; quem forte errorem Possevinus incurrerit ex eo, quod littera μ, minus recte exarata, τ & ι exhibere videretur. Denique in pervetusto Ms. Menologio Slawiano Russico, ut præfert titulus, in Museo nostro asservato, ad eumdem diem Octobris, quem mensem gens ista Pasdernik nominat, ita legitur: SS. MM. Eulampii & Eulampiæ. Atque hactenus dicta sacram Sanctorum nostrorum apud varias, a Latina diversas, gentes memoriam celebratam ostendunt.

[4] [cum apud Latinos] Nunc, ut & a Latinis, saltem posterioris ævi, martyrologis pugiles hosce non indictos præteriri, studiosus lector comperiat, oculos tantum in Romana Baronii, Galesinii, Molani & Labbei Gallicum Martyrologia ad dictum jam sæpius Octobris diem conjiciat, necesse est. Neque hos inter multum deprehenditur discriminis. Molanus, in margine Metaphrastem citans, verbis paucis, reliqui tres prolixiore cum martyrii narratione SS. Eulampium & Eulampiam annuntiant; horum autem secundus seu Galesinius discrepat a Baronio, tum quod, de tyranno, sub quo Athletæ nostri pro Christi nomine idecertasse perhibentur, nullam hoc mentionem faciente, ille istud sub Maximiano contigisse indicare videatur; tum quod idolorum simulacra, fusis ab Eulampio ad Christum precibus, prostrata contritaque, tacente de his Baronio, commemoret. Cetera, in quibus laudati mox auctores non conveniunt, ex collatis eorum locis lector, etiam non admodum perspicax, per sese facile perspiciet, ut adeo iis immorari diutius supervacaneum existimem. Juverit tamen tam Baronii quam Galesinii ad suum Martyrologium de Sanctis nostris annotationem allegasse. Prior loco cit. ad lit. e hanc habet: Græci etiam de his (Sanctis) agunt in Menologio. Horum Acta (de quibus infra) Metaphrastes prolixius est prosecutus, quæ habet Lipom. tom. 9, & Sur. tom. 5, passique referuntur in persecutione Diocletiani: posterior vero illam: SS. Eulampii & Eulampiæ martt., de quorum certamine præclaraque fidei testificatione Græci narrant pluribus.

[5] Allata hactenus Græcorum æque ac Latinorum monumenta sacra argumento sane sunt minime dubio, [memoria.] illustres nostros Pugiles magna jam dudum fuisse in Christi Ecclesia veneratione gavisos. Ac id quidem, etsi nec ex Magnis Græcorum Menæis, nec ex Menologiis nec denique ex aliis, quæ adduxi, testimoniis constaret, evidens tamen esset vel ex præcipuo Officio, quod de nostris Sanctis decimo Octobris die celebrandum S. Sabas proponit in Typico, abhinc annis mille ducentis a sanctissimo hoc archimandrita digesto; an vero vetustissimo huic ecclesiæ Græcæ Rituali legitimam ætatem verumque parentem adscribam, videri potest tum apud Leonem Allatium de libris ecclesiasticis Græcorum Dissert. 1, tum apud Wangnereckium in Prolegomenis, quæ Pietati Marianæ Græcorum præfixit. Porro, ut amplius de Sanctorum nostrorum cultu nobis constet, in Synaxario Constantinopolitano Ms., quod fuit Sirmondi, sequens, quod eorum elogio subnectitur, habemus Auctarium: Τελεῖται δὲ ἡ ἀυτῶν σὐναξις ἐν τῷ ἁγιώτατῳ ἀυτῶν μαρτυρείῳ τῷ ὀντὶ ἐν τῷ Αδδᾶ: Celebratur autem eorum festivitas (SS. nempe Eulampii & Eulampiæ, de quibus ibi sermo) in sanctissimo illorum martyrio, quod est in (fundo) Addæ Magistri, ubi Justinus II imperator Archangelo Michaëli templum condidit. De quo, si lubet, loco ulterius consule Anselmum Banduri, in Antiquitatibus Constantinopolitanis part. 3, pag. 46, nostrumque Stiltingum tom. 8 Sept. pag. 51. Habuerint ergo Sancti nostri in prædicto S. Michaëlis templo vel proprium sibi locum dedicatum, vel, ut vocant, confessionem, martyriumve. Harum autem vocum significationem vide apud Cangium in utroque mediæ & infimæ Latinitatis & Græcitatis Glossario. Modo ad tempus, quo passi sint, investigandum veniamus.

[6] Si Græcorum Menologii ac Magnorum Menæorum auctoribus, [In tempus] si Actis, quæ Majores nostri ex Bibliotheca Vaticana olim describenda curarunt, fides sit habenda, & addita a Baronio Martyrologio suo annotatio, ac desumpta ex Galesinii annuntiatione conjectura veritate nitantur, initio quidem seculi IV horum Martyrum Passionem affigendam, quis neget? Etenim cum Menæa, tum Basilianum ac Sirletianum Menologia, generosos hosce Christi Athletas sub Maximiano coronatos, apertissime pronuntiant. Menæorum verba habes superius num. 2: e posterioribus vero monumentis primum ita orditur: Εὐλάμπιος … καὶ Εὐλαμπία ἡ ἀυτοῦ ἀδελφὴ ὑπῆρχον ἐκ τῆς πόλεως Νικομηδείας ἐπὶ τῆς βασιλείας Μαξιμιανοῦ· Eulampius… & Eulampia ejus soror erant ex urbe Nicomedia sub imperio Maximiani: alterius autem hujusmodi est initium: Natalis sanctorum martyrum Eulampii & Eulampiæ, qui sub Maximiano imperatore apud Nicomediam, præsidente Maximo, pro Christianæ fidei confessione passi sunt. Neque ab his aut Baronius, qui citata supra ad Romanum Martyrologium annotatione ait: Passique referuntur in persecutione Diocletiani: aut Galesinius, hoc pacto Sanctos nostros commemorans: Nicomediæ sanctorum Eulampii & Eulampiæ sororis, martyrum: qui illius tyranni persecutionum tempestates, in dies vehementius excitatas, ut declinarent &c, videntur dissentire; cum, in persecutione Diocletiani suam quoque in Christianos feritatem exercuisse Maximianum, Baronio probe fuerit cognitum; & Galesinius per illum tyrannum non alium, quam Maximianum, cujus eodem Octobris die in annuntiatione SS. MM. Gereonis & aliorum 318 paulo ante mentionem fecerat, designare voluisse censendus sit.

[7] [martyrii] Dicta hactenus, generaliorem quidem passionis nostrorum Pugilum epocham a famosa illa decennali persecutione desumendam, manifeste declarant; at certo neque hinc, neque ex iis, quæ supra retulimus, nec aliunde, quod sciam, sine ullo erroris periculo propius definiri martyrii tempus potest. Rem penitus confecisset Tillemontius tom. 5 Monumentorum art. 43, si Actis, a Metaphrasticis diversis, & quorum ex Leone Allatio de Simeon. Script. citat initium, sat tuto fidem haberi posse constaret: ex his enim, correcto unico, Græcis, ut nostro in Opere indicatur sæpius, maxime communi sphalmate, quo pro Maximino Maximianum scribunt, Sanctorum nostrorum martyrium anno æræ Christianæ CCCXI esset illigandum. En ipsa laudati scriptoris loco citato verba, Latine reddita: Huc (ad Christi scilicet annum 311) forte etiam referendum est martyrium S. Eulampii & S. Eulampiæ sororis ejus, quoniam de his Leo Allatius citat Acta, quorum exordium habet, passos eos fuisse anno septimo imperii Maximiani. Tum ad hæc recte animadvertens, ita pergit: Non enim alio pacto tempus hoc sustineri posse videmus, quam MAXIMIANI nomen in MAXIMINI mutando, ut frequenter in Græcis necesse est. Denique ad paginæ calcem subjicit: Septimus annus Galerii (Maximiani) qui anno CCXCII creatus est cæsar, incidit in annum CCXCVIII, ante persecutionem: septimus vero, postquam anno CCCV (Kal. Maii) renunciatus est Augustus, incipit anno CCCXI, quo mortuus est mense Maio; festum autem S. Eulampii (& S. Eulampiæ) celebratur X Octobris die, quo passi creduntur, quique incidit in annum septimum, quo Maximinus cæsar fuerat creatus. At cum de illorum Actorum veritate subdubitare videatur, uti ex addita ab eo particula forte judicare pronum est, atque nos ipsi hac in re antiquum magis magisque legitimum his Actis monumentum expetamus, suffecerit, in quo saltem citati supra auctores conveniunt, ineunti seculo IV Sanctos nostros adscripsisse. Ad eorum Acta progrediamur.

[8] Gemina de SS. Eulampiis idiomate Græco Acta habemus in Ms. codice not. [& SS. Acta inquiritur.] ✠ MS. 193, quorum alia Majores nostri ex Bilbliothecæ Vaticanæ codice 797, alia ex Ms. Regis Franciæ Medicæo describenda curarunt. Posteriora hæc Metaphrastem auctorem habent, legique Latinitate donata possunt apud Surium ad X Octobris diem, tum etiam apud Lipomanum in Vitis Sanctorum tom. 6, pag. 324 versa. Tillemontius pro singulari, quo in citatum priore loco scriptorem ferebatur, affectu, nullius plane hæc valoris esse pronuntiat, nullam acris adeo censuræ eo loci rationem allegans. Priora, seu quæ e Vaticana Bibliotheca sunt desumpta, quod ea necdum edita sciam, hic non inutili opera cum versione Latina lectoris oculis subjicienda putavi. Auctoris nomen tempusque, quo scripserit, etsi me lateant, ac præterea quædam contineant, quæ non continuo passimque apud omnes fidem sunt inventura; absit tamen, ut nullius plane valoris ea esse hinc merito arbitrer. Contra, hæc & satis esse antiqua, & non Metaphrasti solum, sed & Menæorum, aut saltem, quæ his innectuntur, elogiorum, imo & Menologiorum conditoribus præluxisse, si quispiam contenderit, quo futurum sit modo, ut jure falsi arguatur, equidem non video. Etenim ita monumenta illa omnia cum his Actis conveniunt, ut ex iis pleraque videantur desumpta: nam in Menæis (idem esto de reliquis, Metaphraste excepto, judicium) solum omissa sunt, quæ illorum collectoribus minus visa sunt necessaria, qualia initio de gravitate persecutionis, ac deinde plurima dicta, Martyribus aut persecutoribus attributa, non ubique satis temporum personarumque adjunctis consentanea, leguntur. Nolim tamen, quis hæc ita a me prolata existimet, ut omnimodam hæc Acta fidem promereri, videar contendere. Enimvero quædam in illis asseruntur, quæ videntur omnino improbabilia, de quibus etiam lectorem in Annotatis monebo, ne aut id, quod haud dubie imperita cujusdam interpolatoris manu postmodum fuit adjectum, tamquam genuinum admittat, aut propter illud, quæcumque referuntur, velut spuria, omnique indigna fide rejiciat. De addita versione Latina, non est opus, ut operosius edisseram: eam plurimorum decessorum meorum more ita adornare conatus sum, ut non periodus tantum periodo, sed & verbum, quantum, salva Latini sermonis puritate, fieri potuit, verbo respondeat.

ACTA,
Auctore anonymo,
Ex Ms. Bibliothecæ Vaticanæ Codice signato 797, pag. 171, collata cum iis, quæ Lipomanus ex Metaphraste Latina fecit tom. VI a pag. 324 versa.
INTERPRETE I. H.

Eulampius M. Nicomediæ in Bithynia (S.)
Eulampia M. Nicomediæ in Bithynia (S.)
Eorum Socii MM. Nicomediæ in Bithynia (SS.)

A. Anonymo.

CAPUT I.
Capitur S. Eulampius, acriterque in tyrannum & idola invectus variis excruciatur suppliciis.

ἜΤους ἑβδόμου τῆς βασιλείας Μαξιμιανου, ἡγεμονεύοντος Μαξίμου, κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καιρὸν διωγμὸς ἐγένετο τῶν Χριστιανῶν· καὶ ἡ δυσσεβὴς μανία τῶν εἰδώλων ἐδημηγορεῖτο· καὶ ἡ εὐσεβὴς θρησκεία τῶν Χριστιανῶν ὡς ἐν ἀνθρώποις ἠλατοῦτο, καὶ τὸ ψεῦδος ἐβασίλευσεν, καὶ ἡ ἀλήθεια ὑπεκρύπτετο· καὶ ὁ διάβολος διὰ τῶν ὑπουργῶν αὐτοῦ ἐνεφανίζετο, σπουδάζων τὴν ἀγαθὴν τῆς εὐσεβείας διδασκαλίαν ἐπισκοτίσαι. Τότε διὰ τοῦ Μαξίμου κελεύει διατάγματα καταπεμφθῆναι κατὰ πᾶσαν ἐπαρχίαν, ὥστε προθέματα τεθῆναι ἐπὶ τῶν πυλῶν ἑκάστης πόλεως. Μαξίμου δὲ ἡγεμονεύοντος κατὰ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον τῆς Βιθυνῶν ἐπαρχίας ἐπὶ τῶν πυλῶν τῆς Νικομηδείασ τῆς πόλεως προθέματα περιέχοντα οὓτως· Μαξιμιανὸς βασιλεὺς τοῖς ἐνοικοῦσιν ἐν τῇ Νικομηδαίων μητροπόλει, μικροῖστε καὶ μεγάλοις, ἐλευθέροις καὶ ξένοις καὶ πολίταις παρεγνῶ τάδε· ἔδοξέν μοι ἃμα τῇ ἱερᾷ συγκλήτῳ κατὰ τὸν ὀφθέντα μοὶ χρησμὸν παρὰ τῶν ἀηττήτων θεῶν, ὥστε τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ τοῦ Ἄρεως πάντας τοὺς ὑπ᾽ έμοῦ βασιλευομένους θᾶττον ἀνιέναι ἐπὶ τὸν ναὸν τῆς μεγάλης θεὰς Δημήτρας, καὶ θυσίαις καὶ καπνίσμασιν ἐξιλεοῦσθαι τὴν θεὸν. Εἰ δὲ τίς καταφρονητὴς ὀφθείη τῶν θείων τούτων προσταγμάτων, καὶ μὴ βουληθείη θυσίαις θεραπεῦσαι τοὺς θεοὺς, τοῦτον βουλόμεθα προνοίᾳ καὶ κινδύνῳ τοῦ κατὰ τὸν τόπον ἡγεμόνος, καὶ τῆς ἐξυπηρετουμένης αὐτῷ τάξεως συναχθείσης ταῖς δεούσαις τιμωρίαις ὑποβάλεσθαι.

[2] Τῶν δὲ δυσσεβῶν τούτων προσταγμάτων ἐπὶ τῶν πυλῶν προτεθέντων, καὶ πάντων θεωρούντων, τῶντε εἰσιόντων, καὶ ἐξιόντων ἐν τῇ πόλει, οἱ μὲν ἐβυθίζοντο ἐπὶ γῆς ὑπὸ τοῦ διαβόλου ναυαγοῦντες, οἱ δὲ εὐλαβεῖς καὶ φοβούμενοι τὸν Θεὸν ἔφυγον ἐν ὄρεσι, καὶ σπηλαίοις ἀγρίοις, ἡγούμενοι τὰς πόλεις, ἔχοντες δὲ ἐν διανοίᾳ τοῦ οὐρανοδρόμου Ἡλία τὰς διδασκαλίας, ὃς ποτὲ ἀπὸ προσώπου Ἰεζάβελ καὶ ἦν ἠθισμένος ἐν τοῖς ὄρεσιν· οὓτω καὶ οἱ τὸν εὐσεβῆ λογισμὸν ἔχοντες τὴν τοιαύτην ἐπελέξαντο πολιτείαν. Φεύγοντες γὰρ τοῦ ἀθέου προστάγματος τὴν ἀπειλὴν· ἀπελθόντες ὁμοθυμαδὸν οἱ δοῦλοι τῆς εὐσεβείας ἐν ὄρει ἁγίῳ, εὑρόντες σπήλαιον ἀπεκρυψαν ἑαυτοὺς διὰ τοῦ φόβου. Ἐπικρατούσης δὲ τῆς παρανομίας, ἐγένετο χρόνος ἱκανὸς. Οἱ δὲ ἐν τῷ σπηλαίῳ ἐδεήθησαν τροφῆς, καὶ σκεψάμενοι, ἐξελέξαντο ἐκ τῶν ἀδελφῶν ἕνα νεώτερον, Εὐλάμπιον ὀνόματι, καὶ ἀπέστειλαν ἐν τῇ πόλει πρὸς τὸ ἀγορᾶσαι αὐτοῖς ἐπισιτισμὸν εἰς διατροφὴν.

[3] Ἐλθόντος δὲ αὐτοῦ πρὸ τῆς πόλεως θεωρεῖ τὸ διάταγμα πρὸ τῶν πυλῶν τῆς πόλεως προκείμενον, καὶ στὰς ὁ παῖς Εὐλάμπιος ἀνεγίνωσκε τοὺς στίχους. Ἦν δὲ ἡ ἡμέρα ἐκείνη τοῦ Ἄρεως, καὶ πάντες ἔτρεχον κατὰ τὸ ἔθος ἐν τῷ ἱερῷ ἐπὶ τὴν θυσίαν. Ἦσαν δὲ ἄνδρες τεταγμένοι ὑπὸ τοῦ ἡγεμόνος ἐπὶ τῆς πύλης τῆς πόλεως πρὸς τὸ περιεργάζεσται τοὺς εἰσιόντας, καὶ ἐξιόντας ἐν τῇ πόλει· καὶ οἰ ἄνδρες ἰδόντες ἀναγινώσκοντα, καὶ ἐπιλαβόμενον τῶν δυσσεβῶν προσταγμάτων, ἐξέστησαν, καὶ ἐξελθόντες ἔξω τῆς πόλεως, λέγουσι πρὸς αὐτὸν· τί ἵστασαι νεανίσκε, καὶ οὐ πορεύει ἐν τῷ ἱερῷ θεῶν, καὶ θύεις αὐτοῖς, ὃτι σήμερον θυσία ἐπιτελεῖται τοῖς θεοῖς; Ὁ δὲ παῖς ὡς ἅτε νέος ὤν ἐξουδένωσεν αὐτοὺς, καὶ κινήσας τοὺς πόδας ὤχετο σπουδαίως πρὸς τοὺς ἀδελφοὺς· οἱ δὲ ἄνδρες ἰδόντες ὃ ἐποίησεν ὁ νεανίσκος, καταλαβόντες ἐπελάβοντο αὐτοῦ, καὶ τύπτοντες διεξήταζον αὐτὸν λέγοντες· Πόθεν εἶ, καὶ ποῦ πορεύει, καὶ πόθεν ἧκας; καὶ διατὶ οὐκ ἀπεκρίθης ἡμῖν; ἀλλ᾽ ἐξουδενώσας ἡμᾶς ἐπορεύου, ἐμπαίζων πάντως ὂτι καὶ σὺ ἐκ τῶν Χριστιανῶν εἶ, καὶ εἰσέρχη κρυφίως ἐν τῇ πόλει, ἐξαπατῶν τοὺς προερχομένους τοῖς θεοῖς. Καὶ δήσαντες αὐτὸν εἰσήγαγον εἰς τὴν φρουρὰν, βουλόμενοι τῆ ἕωθεν προσαγαγεῖν τῷ ἡγεμόνι.

[4] Τῇ δὲ ἐξῆς προσήγαγον αὐτὸν τῷ ἡγεμόνι λέγοντες· Τοῦτον ηὓραμεν * τινὰ τῶν Χριστιανῶν ὄντα, καὶ καταγινώσκοντα τῶν βασιλικῶν προσταγμάτων· οὗτος γὰρ πολλοὺς διαστρέφει μὴ θύειν τοῖς θεοῖς. Τούτου χάριν ἠγάγομεν αὐτὸν πρὸς τὴν σὴν ἀρετὴν, ἵνα πρὸς τὸ παριστάμενον ὑμῖν τοῦτον ἀποσχέσθαι πείσητας * τῆς τοιαύτης μωρίας. Ὁ δὲ ἡγεμὼν εἶπεν αὐτοῖς· Ποῦ ἐστιν; εἰσαγάγετέ μοι αὐτὸν, ὃπως θεάσωμαι αὐτὸν, καὶ εἰσήχθη ἔμπροσθεν αὐτοῦ. Καὶ ἰδὼν ὁ ἡγεμὼν τὴν μορφὴν, καὶ τὴν ἀκμὴν τῆς νεότητος αὐτοῦ, ἔφη τοῖς συλλαβοῦσιν αὐτὸν στρατιῶταις· ἳνα τί προπετῶς δήσαντες, ἐνυβρίσατε τὸν νεανίαν; λύσατε ἀνόσιοι τὰ χειρόπεδα ἀπὸ τοῦ νέου· σπλαγχνίζομαι γὰρ ὁρῶν αὐτὸν ἀδαῆ ὡς ἐν ἐρήμῳ τραφέντα· ἀγάγετε οὖν αὐτὸν, καὶ στήσατε πλησίον μοῦ πρὸς τὸ μὴ θαμβεῖσθαι ὡς ἄγροικον καὶ ἄπειρον τῶν σαικρέτων, ἳνα μάθω ἐπιεικεστέρως τὴν πᾶσαν ἀλήθειαν, καὶ διόπερ παραδέδοται τῷ ἡμετέρῳ δικαστηρίῳ· οὐ δὲ γὰρ ὁ αὐτοκράτωρ προσέταξεν μοὶ ἠκεῖ * καὶ μάτην τοὺς ἀνθρώπους φονεύειν, μάλιστα τοὺ θύοντας τοῖς μεγάλοις θεοῖς.

[5] Καὶ παρελθὼν εἷς τῶν κουρσώρων, ὀνόματι Ἀπολλώνιος, λύσας τὰς χεῖρας τοῦ νεανίσκου, ἤγαγεν αὐτὸν πλησίον τοῦ ἡγεμόνος, Τότε ὁ ἡγεμὼν μετὰ πάσης κολακείας λέγει αὐτῷ· Νεανίσκε τί τὸ ὄνομά σου; ἀνάγγειλόν μοι. Δοῦλος εἶ, ἢ ἐλεύτερος; καὶ ἀποκριθεὶς ὁ νεανίσκος εἶπεν· Δοῦλος εἰμὶ τοῦ ἐν οὐρανοῖς δεσπότου· τὸ δὲ πρὸς ἀνθρώπους γένος ἐλεύθερος ἐπισήμων γονέων, ἐπικληθέν μοι ὄνομα Εὐλάμπιος καλοῦμαι. Ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἡγεμὼν λέγει· εἰπέ οὖν, Εὐλάμπιε, δια τί ἐλεύθερος τυγχάνων ὡς ἀγενής καὶ ἀσήμων γονέων οῦ πειθαρχεῖς τοῖς δόγμασι τῶν αὐτοτρατόρων, καὶ θύεις τοῖς θεοῖς; Ἀποκριθεὶς δὲ ὁ ἃγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Ποίοις θεοῖς ἔχω θῦσαι; Ὁ ἡγεμὼν λέγει· Τῷ Διΐ καὶ τῷ Ἀπόλλωνι, μάλιστα δὲ τῇ μεγάλῃ Δημήτρᾳ. Εὐλάμπιος εἶπεν· ὁ πιστεύων αὐτοῖς ἐμπίπτει εἰς ἀπώλειαν· Ζεὺς γάρ ἔστιν ἡ ἀρχὴ τῆς ἀπωλείας· Ἀπόλλὼν δέ ἐστι τῶν ψυχῶν ὄλεθρος. Δήμητρα δὲ ἡ δημηύσασα * τὰς ψυχὰς τῶν εἰς αὐτὴν ἐλπιζόντων. Μάξιμος δὲ ἡγεμὼν εἶπεν· Εὐλάμπιε, κακῶς ποιεῖς κακολογῶν τοὺς θεοὺς· φοβοῦμαι, μήπως ὀργισθέντες ἐξαναλώσωσίν σε. Ἀποκριθεὶς δὲ ἃγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Μὴ πλανῶ, ἡγεμὼν· οἳ γὰρ θεοὶ ὑμῶν δαιμόνια εἰσὶ, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων, ὃμοιοι αὐτῶν γένοιντο οἳ ποιοῦντες αὐτὰ, καὶ πάντες οἳ πεποιθότες ἐπ᾽ αὐτοῖς.

[6] Τότε ὀργισθεὶς ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· Εὐλάμπιε, ὡς ἐκ τοῦ σχήματος καὶ τῆς ὄψεως συνήρπασάς με· ἐνόμιζον γάρ σε ἄνθρωπον εἴναι, ὡς ἔφης, ἐλεύθερον, ἁπλώτητι πλανώμενον. Τούτου χάριν σπλαγχνισθεὶς ἐπὶ σὲ προσκαλεσάμενός σε πλησίον, παρήναισά σοι ὣστε φίλον εἶναι τοῦ αὐτοκράτορος, καὶ διάγειν σὺν ἡμὶν ἐν ἐλευθερίᾳ, οὐκ εἰδώς ὃτι μιαρὸς τοῖς τρόποις ὑπάρχεις, καὶ δεινῆς ψυχῆς κυριεύεις· οἱ γὰρ θεοὶ ὀργισθέντες τῇ ἀπονοίᾳ τῆς ἀφροσύνης σου, καὶ τῇ παρ᾽ αὐτοῦ εἰς αὐτοὺς μελλούσῃ γίνεσθαι θυσίᾳ, ἀνάξιόν σε δοκιμάσαντες, παρέδωκάν σοι ἐμοὶ τοῦ κακῶς ἀπολέσαι σε· διὸ καὶ τὸ νῦν πάλιν παραινῶ σοι φειδόμενός σοι· ἄπελθε ἐπὶ τῶν βωμῶν, καὶ θύσας ἰκέτευσον τοὺς οἰκτείρμονας θεοὺς, ἰλέους γενέσθαι τῶν παρὰ σοῦ εἰς αὐτοὺς τετολμημένων. Ὁ δὲ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· ἄφρων καὶ ἀνόητε, οὗτω πεπαρωμένην ἐκτίσω τὴν καρδίαν ὥστε μὴ νοεῖν; Θεοὶ εἰσὶν, εἰπέ μοι, οἱ μὴ ἔχοντες αἴσθησιν εἰς τὸ αἰσθάνεσθαι, μήτε ἀκοάς εις τὸ ἀκούειν, ἢ ὀφθαλμοὺς εἰς τὸ βλέπειν, μὴ πόδας εἰς τὸ περιπατεῖν; Οὗτοι οὖν ποταποὶ θεοὶ; Τότε ὀργισθεὶς ὁ ἡγεμὼν λέγει· ὁ ἐνυβρίσας τοὺς θεοὺς ἀφαιρείσθω τὴν ἐσθῆτα διὰ τὴν αὐτοῦ προπέτειαν, καὶ ἐκταθεὶς τυπτέσθω.

[7] Μαστιζομένου δὲ αὐτοῦ, καὶ μηδὲν ὃλως ἀποκρινομένου, ὁ ἡγεμὼν λέγει· Εὐλάμπιε, ἐπείσθης, πῶς αἰκίζουσιν οἱ θεοὶ; ἔγνως, ὁποἶα ἡ ὁργὴ τῶν θεῶν ὑπάρχει; παυσάμενος οὖν τῆς μωρίας ἐκείνης ὁμολόγει θυειν αὐτοῖς, καὶ σωθήση ἐκ τῶν βασάνων. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος λέγει· Μόλις ἔπεισάς μοι, ὅτι οἱ θεοί σου χείρων σου εἰσὶν, μᾶλλον δὲ ἑκουσίως ὃμοιος αὐτῶν ἐγένου· ἐτυφλώθησαν γὰρ οἱ ὀφθαλμοὶ τῆς διανοίας εἰς τὸ μὴ βλέπειν τίς ἐστὶν ὁ Θεὸς ὁ δημιουργήσας τὰ σύμπαντα. Τότε θυμοθεὶς ὁ ἡγεμὼν κελεύει διὰ τεσσάρων ὑπηρετῶν εὐτόνως λεπτοῖς βουνεύροις τύπτεσθαι αὐτὸν. Ὁ δὲ ἅγιος Εὐλάμπιος ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν εἶπεν· Δέομαί σου, δέσποτα οὐρανοῦ τὲ καὶ γῆς, ὁ τὴν πληγὴν τὴν ἀνίατον θεραπεύσας τοῦ Ἀδάμ, ὁ χορὸν ἁγίων ἀγγέλων συστησάμενος, καὶ δοξαζόμενος ὐπ᾽ αὐτῶν μετὰ φόβου καὶ τρόμου, σὲ ἐπικαλοῦμαι, Κύριε, τὸν σωτῆρα καὶ λυτρωτὴν, ῥύσαι με άπό τῆς ἐπινοίας τοῦ ἀσεβεστάτου Μαξίμου; ἄσυλόν με διατήρησον ἐν τῇ δόξῃ σου, καὶ ἀπόστρεψον ἀπ᾽ ἐμοῦ τὴν τῶν βασανιστηρίων τούτων κόλασιν. Ἐπὶ πολὺ δὲ βασανιζομένου τοῦ παιδὸς, οἱ μὲν βασανίζοντες ἠτόνησαν· ὁ δὲ βασανιζόμενος δοκιμότερος ἐγίνετο. Τότε λέγει ὁ ἡγεμὼν· Φείσασθε αὐτοῦ καὶ ἄφετε ἀναστῆναι. Ἀναστάς δὲ ὁ ἅγιος Μάρτυς καὶ πλησθεὶς πνεὐματος ἁγίου ἔφη· Τί μαίνει ὡς κύων μαχόμενος κατὰ Χριστοῦ; ἐπίγνωθι ὅτι παροργίζεις Θεὸν τὸν Ποιήσαντά σε· ἐγὼ μὲν γὰρ διὰ τὸν Θεὸν ταῦτα πάσχω, πιστεύων ῥυσθῆναι ἀπὸ τῆς πλάνης τοῦ διαβόλου· σὺ δὲ ὁ ταῦτα μοὶ ἐπάγων, αἰωνιως κολασθήση. Μάξιμος ὁ ἡγεμων εἶπεν· Μὰ τοὺς θεοὺς τοὺς ἀθανάτους τοιαύταις σε κολάσεσιν τιμωρήσομαι, ἵνα πᾶσιν ἀνθρώποις φανερὸν σὲ ποιήσω, ὅτι μὴ ὢν Χριστιανὸς κακοήθως ψευδηγορεῖς ἑαυτὸν ἀπατῶν.

[8] Ὁ δὲ ἅγιος Εὐλάμπιος ἀκούσας ταῦτα, καὶ ἡδύ γελάσας εἶπεν· Χαίρω, Μάξιμε, ἐπὶ τῇ ὑπὸ σοῦ λοιδωρίᾳ· ἐγὼ δὲ σπεῦδω ἐν ταύτῃ τὸ βραβεῖον τῆς ἀθλήσεως δέξασθαι. Ακούσας δὲ ταῦτα ὁ ἡγεμὼν, ὀργίσθη, καὶ κελεύει ἀναρτιθέντα αὐτὸν ἐπὶ τοῦ ξύλου ξέεσθαι. Ξεομένου δὲ αὐτοῦ δεινῶς, καὶ τῶν ἑστώτων θαυμαζόντων, φωνῇ μεγάλῃ ὁ Μάρτυς ἀνεβόησεν· Ὁ βασιλεύων εἰς τοὺς αἰῶνας Χριστέ ὁ Θεὸς, ἐπάκουσόν μου, καὶ δείξον τῷ κακόφρονι ἡγεμόνι, ὅτι ἀληθεῖς ὑπάρχουσιν αἱ ἐπαγγελίαι σου. Ἠτόνησαν δὲ οἱ δήμιοι τοῦ ξέειν αὐτὸν. Τότε κελεύει ὁ ἡγεμὼν κατενεχθῆναι αὐτὸν ἀπὸ τοῦ ξύλου καὶ δεθῆναι τὰς χεῖρας αὐτοῦ καὶ τοὺς πόδας ἀπὸ τῶν δακτύλων ἰμᾶσι λεπτοῖς, καὶ λέγει αὐτῷ, Θῦσον τοῖς θεοῖς. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Ἐγὼ δαίμοσι ἀκαθάρτοις οὐ θύω, ἀλλὰ τῷ Θεῷ μου λατρεύω Ἰησοῦ Χριστῷ, τῷ σταυρωθέντι διὰ τὴν ἐμὴν σωτηρίαν. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Κατάδηλον ἐποίησας τὴν σεαυτοῦ μώρίαν, Ἐσταυρωμένῳ προσέχων. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος· Τί γὰρ ἐστὶ τὸ ἐμποδίζον ἐπιγνῶναι ὑμᾶς τὸν ἐπὶ πάντων Θεὸν, καὶ τὸ νικοποιὸν αὐτοῦ σημεῖον; οὐδὲν ἕτερον, ἀλλ᾽ ἡ ἄπιστος ὑμῶν γνώμη· γέγραπται γὰρ Ἰουδαίοις μὲν σκάνδαλον, ἔθνεσιν δὲ μωρίαν τὸ τοῦ σταυροῦ ὄνομα γενονέναι. Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Ἔστιν οὖν Θεὸς ἐσταυρωμένος; Ὁ Ἅγιος εἶπεν· Εἰσὶν δὲ θεοὶ ἀναίσθητοι, καὶ ἀκίνητοι, κωφοὶ, καὶ τυφλοὶ, ξύλα, καὶ λίθοι, ἔργα χειρῶν; Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· Ἀνάβλεψον, Εὐλάμπιε, καὶ θέασαι πόλον, καὶ φωσφόρον ἥλιον, καὶ ἄστρων χωρείας, ἅτινα καταλιπεῖν θέλεις, καὶ ἀποθανεῖν. Ὁ Μάρτυς εἶπεν· Ταῦτα ὁρᾶς καὶ Θαυμάζεις, καὶ τὸν τούτων Δημιουργὸν καὶ δεσπότην οὐ κατανοεῖς· εἰ θέλεις οὖν ἐπιγνῶναι Θεὸν τὸν ποιήσαντα ταῦτα, πίστευσον εἰς Χριστὸν, καὶ ἐπιγνώσει καὶ ταῦτα ὀρθῶς· δι᾽ αύτοῦ γὰρ πάντα τὰ παρ᾽ ἡμῖν ὁρώμενα, καὶ μὴ ὁρώμενα γεγόνασιν.

[9] Μάξιμος ἡγεμὼν εἶπεν· Τίς οὖν ἐστὶν πάντων τούτων Θεὸς Ὁ Ἐσταυρωμένος; Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν. Σύ κακοῦργος ὢν, τὸ μὲν πάθος ἁκήκοας, καὶ τοῦτο ὁμολογεῖς ὡς ἀσθενείας σημεῖον, τὴν δὲ δύναμιν τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ οὐ κατανοεῖς· οὐ γὰρ θέλεις πιστεῦσαι αὐτῷ. Ὁ ἡγεμὼν λέγει· Πολλήν σου περίοδον λόγων ἀκήκοα· ἀλλὰ τοῦ λοιποῦ πεῖσαι καὶ θύσαι θέλησον τοῖς θεοῖς, Εὐλάμπιε, ἵνα μὴ μὲ ἀναγκάσης δειναῖς κολάσεσιν ἀναλῶσαι σε. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Πάντων τῶν κατὰ τὸν βιὸν μοῦ χρημάτων, καὶ κτημάτων, καὶ γένους, καὶ πατρίδος ἐξενώθην, ἵνα τὸν ἀληθινὸν καὶ οὐράνιον πλοῦτον κτήσωμαι, ὃν οὔτε σὺ, οὔτε ὁ αὐτοκράτωρ σου, οὔτε αἱ τοῦ κόσμου βασιλείαι ἀφελεῖν ἀπ᾽ ἐμοῦ δύναται. Εἰ οὖν δοκεῖ σοι βασανίζειν, βασάνιζε. Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· Καθαροῖς καὶ ἀμέμπτοις καὶ ἡμεῖς θύομεν θεοῖς, καὶ σὺ πῶς τολμᾶς εἴδωλα αὐτοὺς ἀποκαλεῖν; καὶ κελεύει ἐνεχθῆναι κράβατον σιδηροῦν, καὶ ἐπιτεθῆναι ἐπ᾽ αὐτὸν τὸν ἅγιον Εὐλάμπιον, καὶ ἐκπυροῦσθαι σφοδρῶς. Ἐκπυρουμένου δὲ τοῦ Ἁγίου ὑπὸ τῆς φλογὸς, διεῤῥήγνυτο τὸ σῶμα αὐτοῦ. Ἀναβλέψας δὲ εἰς τὸν οὐρανὸν, φωνῇ μεγάλῃ εἶπεν· Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ, ὁ ὁδηγὸς τῶν πεπλανημένων, ὁ λιμὴν τῶν χειμαζομένων, ὁ ἰατρὸς τῶν ἀσθενούντων, ἐπίβλεψον ἐπ᾽ ἐμὲ, καὶ ἀνάγαγε ἐκ τῆς θλίψεως ταύτης, καὶ κούφισον ἀπ᾽ ἐμοῦ τὸν πόνον τοῦ πυρὸς τούτου. Καὶ ἐκέλευσεν ὁ ἡγεμὼν ἀνεχθῆναι αὐτὸν τῶν βασάνων, καὶ ἤρξατο μετὰ κολακείας λέγειν αὐτῷ· Τέκνον Εὐλάμπιε, σπλαγχνίζομαι ἐπὶ τῷ κάλλει σου· ἀλλὰ διὰ τὸν φόβον τοῦ αὐτοκάτορος οὐ δύναμαι παριδεῖν τὸ πρόσταγμα. Χαριζόμενος οὖν κἀμοὶ, καὶ τῇ σεαυτοῦ ἡλικίᾳ προσελθὼν θῦσον τοῖς θεοῖς, καὶ ἔση φίλος τοῦ αὐτοκράτορος, καὶ πολλῶν ἄρξεις. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Τίνι ἔχω θῦσαι, ἤ ποίῳ θεῷ; Ὁ ἡγεμὼν εἶπεν, τῷ Διΐ, καὶ τῷ Ἀπόλλωνι, καὶ τῇ θεᾷ Δημήτρᾳ. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Ποῦ εἰσὶν οἱ θεοί σου, ἵνα ἴδω αὐτοὺς; Καὶ περιχαρὴς γενόμενος (ὁ ἡγεμὼν) εἶπεν· Τί καλὴ ἡ μακροθυμία. Τὸν νεανίαν ἀναλαβόντες τὸν άνάξιον τῶν θεῶν ἐν τῷ ἐξκουβιτωρίῳ, τὴν δέουσαν αὐτῷ τιμὴν ἀπονείματε, ὅπως τῇ ἔωθεν προσαχθεὶς, ὡς ἐφη, θύσῃ τοῖς θεοῖς.

[Editis in Christianos edictis,] Anno septimo imperii Maximiani a, præfecturam gerente Maximo b, ea tempestate in Christianos exarsit persecutio c; & impia idolorum insania invaluit, sanctaque Christianorum religio inter homines quasi deficiebat, regnabatque mendacium & veritas occultabatur: diabolus autem se per ministros suos manifestabat, dans operam, ut sacram pietatis doctrinam tenebris involveret. Tunc a Maximo per universam provinciam edicta divulgari, eaque singularum civitatum portis affigi jussit. Maximus ergo, qui eo tempore Bithyniæ provinciæ præerat, portis civitatis Nicomediensis edicta, ita habentia, affigenda curavit: “Maximianus d imperator metropolim Nicomediensium inhabitantibus, parvis & magnis, liberis & peregrinis civibusque hæc nota facit: mihi & sacro senatui juxta oraculum, a diis invincibilibus mihi manifestatum, visum est, ut omnes, qui nostro subsunt imperio, tertio Martis die ad magnæ deæ Cereris templum celeriter conveniant, deamque sacrificiis & incenso thure propitiam reddant. Si vero quis divina hæc edicta contemnere fuerit deprehensus, deosque sacrificiis venerari noluerit, hunc volumus istius loci præfecti, collectique, quod ei assistit, concilii cura & periculo convenientibus subjici suppliciis.”

[2] Hæc autem impia edicta portis affixa cum omnes civitatem ingredientes, [plurimi Nicomedia profugiunt, quos inter S. Eulampius,] aut illa exeuntes viderent, alii quidem, naufragium per diabolum passi, animo deficiebant e; alii vero pii & Deum timentes ad montes fugiebant, & speluncas agrestes civitatum loco habebant, animo versantes doctrinam Eliæ in cælum sublati, qui aliquando a facie Jezabelis fugit f, & montes incoluit: ita & qui pie sentiebant, ejusmodi vivendi normam elegerunt; fugiebant enim impii mandati minas. Cum jam cultores pietatis unanimiter in montem sanctum evasissent, invenerunt speluncam, in qua præ metu se absconderunt. Invalescente autem impietate, multo tempore ibi delitescebant. Cum ergo, qui in spelunca erant, indigerent alimento, & deliberassent, e fratribus quemdam juvenem, nomine Eulampium, elegerunt eumque dimiserunt g in civitatem, ut ipsis cibaria in victum coëmeret.

[3] Hic cum appropinquasset civitati, vidit edictum, portis civitatis affixum, [qui, cum in urbem reversus ea contemneret, capitur] & consistens puer Eulampius perlegit, quæ in illo continebantur. Erat autem dies Martis, & omnes de more ad templum convolabant, ut sacrificarent. Verum quidam viri a præfecto ad portas civitatis erant constituti, qui intrantes & ex urbe egredientes diligenter observarent: atque hi conspicientes legentem & edicta impia corripientem, obstupescebant, atque ex urbe egressi dicunt ei: Quid stas, adolescens, neque te ad deorum templum confers iisque sacrificas, quoniam hodie diis sacrificatur? Puer vero, quoniam junior erat, contempsit illos, & gressum inde movens, illico recurrit ad fratres; at cum vidissent viri illi, quæ fecisset juvenis, insecuti comprehenderunt eum, & inter verbera examinabant eum dicentes: Unde es tu, quo vadis & unde venisti? quare non respondisti nobis, sed contemnens nos recessisti, omnino nos ludibrio habens, quia & tu Christianus es, & clanculum civitatem ingrederis, ut ad deos accedentes seducas. Tum ligatum eum abripuerunt ad carcerem, volentes eum sequenti mane præfecto sistere.

[4] Postero ergo die duxerunt illum ad præsidem, dicentes: [& tyranno sistitur, a quo] Hunc comperimus unum ex Christianis esse & imperatorii mandati contemptorem: hic enim multos avertit a deorum sacri ficiis. Hac de causa deduximus eum ad potestatem tuam, ut illum ad vos perductum ad ejusmodi insaniam deserendam inducatis. Tum vero dixit illis præfectus: Ubi est? ducite eum ad me, ut videam illum: statimque coram adductus est. Præfectus autem, aspiciens ejus formam & vigorem juventutis, militibus, qui eum comprehenderant, dixit: Ut quid juvenem temere ligantes injuria affecistis? solvite, impii, adolescentis vincula: miseret me enim, dum illum, velut in solitudine educatum, rerum omnium ignarum conspicio: adducite ergo eum, &, ne tamquam homo rusticus & secretorum imperitus stupore percellatur, prope me statuite, ut omnem convenientius discam veritatem, & quam ob rem nostro traditus sit judicio: neque enim me jussit imperator temere & sine consilio interficere homines, potissimum eos, qui diis magnis sacrificant.

[5] [frustra ad sacrificandum diis excitatus] Tum accedens cursorum h aliquis, nomine Apollonius, cum Adolescentis manus solvisset, eum proxime ad præsidem deduxit. Tunc præses multa cum adulatione dixit illi: Adolescens, quod tibi nomen? indica mihi. Servus es, an liber? & respondens juvenis dixit: Servus sum Domini, qui in cælis est: secundum homines vero sum genere liber ex claris oriundus parentibus, & nomen mihi datum est Eulampius. Respondens autem præfectus, cedo igitur, inquit, Eulampi, cur tu, ingenuus cum sis, velut ignobilis & obscurorum parentum filius, imperatorum mandatis non obtemperes, diisque sacrifices? Respondens sanctus Eulampius dixit: Et quibus ego diis sacrificem? Jovi, reponit præfectus, & Apollini, maxime vero magnæ Cereri. Eulampius dixit: Qui credit in illos, ruit in perditionem: etenim Jupiter interitus principium est; Apollo autem animarum exitium; ac Ceres perdit animas in se sperantium. Maximus præfectus dixit: Male agis, Eulampi, maledicendo diis: vereor, ne forte ad iram provocati te perdant penitus. Sanctus autem Eulampius respondens dixit: Noli errare, o præses: vestri namque dii dæmonia sunt, opera manuum hominum, similes illis fiant, qui faciunt ea, & omnes, qui confidunt in eis i.

[6] [vestibus exui.] Tunc iratus præfectus dixit: Eulampi, forma tua vultuque me quasi abripuisti: existimabam enim, te, ut aiebas, hominem esse liberum, simplicitate deceptum. Hac de causa ego tui misertus propius te accedere jubens, hortatus te fui, ut imperatoris amicus fieres, & nobiscum in libertate degeres, nescius, quod pollutis esses moribus, & atrocem animum possideres: dii enim in contumaciam dementiæ tuæ succensi, teque indignum reputantes, qui ipsis sacrificares, tradiderunt te mihi, ut te male perderem: quapropter te nunc adhortor iterum, parcens tibi: accede ad aras, & sacrificans venerare deos misericordes, ut propitii fiant audaciæ a te in illos admissæ. Verum sanctus Eulampius dixit: Demens & insensate, itane cor dissolutum geram, ut neque potestatem habeam recte cogitandi? cedo, diine sunt, qui nec sensum habent, ut sentiant; nec aures, ut audiant; nec oculos, ut videant; nec pedes, ut ambulent? Hi tandem quales sunt? Tunc præfectus excandescens dixit: Calumniator deorum exuatur vestibus ob proterviam suam, & extensus percutiatur.

[7] [flagellis cædi] Cum vero flagellis cæderetur, nihilque omnino responderet, dixit præfectus: Eulampi, persuasumne tibi est, qui dii puniant? nostin', qualis sit deorum ira? ab illa ergo desistens insania sponde, te iis sacrificaturum, & tormentis liberaberis. Sanctus Eulampius dixit: Ægre persuaseris mihi, quia dii tui sunt manuum tuarum; valde autem ipsis similis sponte factus es: excæcati enim sunt mentis tuæ oculi, ne videas, quis sit Deus universorum conditor. Tunc iratus præfectus jubet eum a quatuor ministris tenuibus boum nervis acriter cædi. At sanctus Eulampius in cælum suspiciens dixit: Oro te, Domine cæli & terræ, qui immedicabile Adami vulnus curasti, qui sanctorum Angelorum chorum in unum congregasti, qui glorificaris ab eis cum metu & tremore, te, Domine, Salvatorem & Redemptorem invoco; eripe me ex cogitationibus impiissimi Maximi, intemeratum me conserva ad gloriam tuam, & averte a me horum tormentorum cruciatum. Cum autem diu excruciatus esset Adolescens, tortores quidem deficiebant; qui vero torquebatur, apparebat illustrior. Tunc præfectus dixit; Parcite ei & sinite eum assurgere. Ubi vero sanctus Martyr surrexerat, plenus Spiritu Sancto ait: Quid canis instar furis, Christum impugnans? agnosce, quod ad iram provoces Deum Creatorem tuum: etenim hæc quidem pro Deo patior, confidens, me liberatum iri errore diabolico; tu vero, qui hæc mihi infers, in æternum punieris. Maximus præfectus dixit: Per deos immortales, talibus ego te tormentis afficiam, ut hominibus singulis te sim manifestaturus, quod, cum Christianus non sis, maligne mentiaris, te ipse decipiens.

[8] His auditis, S. Eulampius, suaviter subridens, dixit: [& aliis] Gaudeo, Maxime, de tuis in me convitiis: ego autem per hæc certaminis bravium recipere festino. Quæ cum audisset præfectus, ira succensus est, jussitque eum in equuleo suspensum radi. Cum vero scalperetur crudeliter & adstantes obstupescerent, Martyr voce magna clamavit: Qui regnas in secula, Christe Deus, exaudi me, & impio præfecto ostende, veras esse promissiones tuas. Lictores autem ipsum scalpendo fatigabantur. Tum jussit eum præfectus a ligno deponi, & manuum pedumque digitos tenuibus ligari funibus k, dixitque ei: Sacrifica diis. Sanctus Eulampius dixit: Impuris dæmonibus non sacrifico, sed colo Deum meum Jesum Christum, pro salute mea crucifixum. Maximus præfectus dixit: Manifestam facis insaniam tuam, dum Crucifixo adhæres. Et quid, reponit sanctus Eulampius, impedimento vobis est, quo minus omnium Deum & triumphale ejus signum agnoscatis? haud aliud, quam mens vestra incredula: scriptum est enim, crucis nomen Judæis quidem scandalum, gentibus autem factum esse stultitiam. Maximus præfectus inquit: Estne ergo Deus crucifixus? Reposuit Sanctus: Diine sunt, qui sensu carent & motu, surdi & cæci, ligna & lapides, opera manuum? Respondit præfes: Suspice, Eulampi, & intuere polum, solemque lumen dissundentem, & astrorum cursum, quæ amittere cupis, & occumbere. Hæc, inquit Martyr, vides & miraris, & eorum Factorem Dominumque non intelligis; si igitur Deum, qui hæc condidit, vis cognoscere, crede in Christum, & ea recte percipies: per hunc enim omnia visibilia nobis & invisibilia facta sunt.

[9] Maximus præfectus dixit: Quis ergo horum omnium Deus est? [cruciatibus torqueri jubetur.] Crucifixus? Sanctus Eulampius respondit: Tu, improbus cum sis, passionem quidem audivisti, eamque velut infirmitatis indicium admittis; sed virtutem resurrectionis ejus non intelligis: non enim vis ipsi credere. Præfectus dixit: Multas ego sermonum tuorum ambages audivi: cæterum autem, Eulampi, obedire velis & diis sacrificare, ne me cogas atrocibus te perdere suppliciis. Sanctus Eulampius dixit: Quibuscumque mihi ad vitam utilibus, & possessionibus, & genere; & patria sum orbatus, ut veras cælestesque possiderem divitias, quas neque tu, neque imperator tuus, neque mundi regna mihi possint eripere. Si ergo torquere me cupias, torque. Præfectus dixit: Puris & irreprehensibilibus diis nos ipsi sacrificamus, & quomodo tu eos audes idola appellare? jussitque afferri lectum ferreum, atque huic imponi sanctum Eulampium, & crudeliter exuri. Cum autem flamma adurebatur Sanctus, corpus ejus dissolvebatur. Tum vero cælum suspiciens, elata voce dixit: Domine Jesu Christe, dux errantium, naufragantium portus, curator infirmorum, respice in me, & ex hac me tribulatione erue, & aufer a me istius ignis dolorem. Et jussit præfectus eum suppliciis eximi, cæpitque ei cum adulatione dicere: Fili mi, Eulampi, tuæ me pulchritudinis miseret; verum ob metum imperatoris haud possum contraire edicto. Gratificans igitur & mihi, & ætati tuæ, accedens sacrifica diis, imperatorisque eris amicus ac multa consequere. Sanctus Eulampius dixit: Cuinam ego sacrificem vel quali Deo? Jovi, inquit præfectus, Apollini & deæ Cereri. Ubi, respondet Sanctus, dii tui sunt, ut videam eos? Tum (præfectus) repletus gaudio inquit: Quam bona est longanimitas! Adolescentem, diis inhonoratum, in excubitorium suscipientes, debitum ei honorem reddite, ut mane adductus, diis, ut dixit, sacrificet.

ANNOTATA.

a Sub hoc quidem imperatore Martyres nostros pro Christo decertasse, martyrologi, Græcos Menæorum ac Menologiorum auctores secuti, cum hoc anonymo communiter asserunt; ast præclarum eorum certamen verisimilius sub Maximino contigisse, non improbabiliter (Comment. præv. videsis) potest statui.

b Eamdem vocem ἡγεμονεύοντος, quam Raderus hic urbi præfecto, Sirletus præsidente vertit, Menæa adhibent; ut adeo civitatis dumtaxat Nicomediensis, non totius Bithyniæ præfectura huic præsidi, qui eodem ubique Maximi compellatur nomine, tribuenda videatur. At vero, quæ paulo inferius his in Actis de Maximo, edicta per provinciam divulgare jusso, totique præsidente Bithyniæ referuntur, opinionem hanc videntur evertere: verum lapsum hic auctorem fuisse, pronum est conjicere, cum Bithynia post Maximi, non hujus, sed qui cum Balbino imperavit, tempora consularis sit facta, in eoque statu, ut inquit Pancirolus in Notit. Dignit cap. 127, usque ad Justinianum permanserit, & a solis consularibus viris, qualis hic Maximus nullibi reperitur, regi soleret.

c Non quod ea, quam Diocletianus & Galerius anno probabilius 303 movere in Christianos cœperant, ubique jam plane intermisisset, postquam prior jam ab anno 305 imperium abdicarat, posterior vero anno 311 mense Maio excesserat e vivis; sed quod excogitatis novi generis suppliciis, edictisque publicis multo decessoribus suis crudelius in Christi asseclas, qui per decumbentis Galerii mandatum tantisper respirare incipiebant, Maximinus desæviret.

d Vide superius dicta ad lit. a.

e Ita hanc phrasim vertendam duxi ob ea, quæ præcedunt ac proxime sequuntur.

f Lib. 3 Reg. 19 ℣. 3.

g Hæc comprehensionis S. Eulampii occasio tum in Menæis, tum in utroque, Basiliano nempe & Sirletiano, Menologio constanter asserta, apud Metaphrastem spontaneo Sancti in civitatem regressui adscribitur: Relicta pariter, inquit apud Lipom. laudatus auctor, solitudine, descendit (S. Eulampius) ad habitandum in civitate. Quæ quomodo cum præcedentibus, ubi Martyr, relicta urbe, quod divinum Christi nomen tam impudenter irrideri ac subsannari videre non posset, amplexus solitudinem dicitur, cohæreant, nemo sane, cum, Sancto nostro in urbem Nicomediensem redeunte, divini nominis irrisio etiam amplius illic invaluisset, facile percipiet, nisi id singulari forsan Dei instinctui, aut vix aliquid effecturo sancti Adolescentis zelo tribuendum censeatur.

h Varia istius vocis significatio in utroque Cangii Glossario videri potest: hic autem per illam apparitorem designari, ex adjunctis existimo.

i Familiaris hæc plurimis Martyribus de idolorum vanitate ad tyrannos responsio ex PS. 113 & 134 desumitur; quem utrumque psalmum, de unius veri Dei existentia, ac insana falsorum numinum multitudine tractantem, Christiani forte, præsertim persecutionum tempore, tam frequenter inter sese concinere consueverant, ut hunc omnes, etiam juniores, alte adeo memoriæ impressum gererent, ut inde ad objecta quælibet aptissima responsa extemplo depromerent.

k Hoc & præcedens supplicium in Actis Metaphrasticis hunc in modum descriptum reperitur: Tyrannus … ligno appendens indomitam statuam consumebat carnes lacerationibus; & ad medullas & ossa usque subibat dolor, & principales partes corporis attingebat … Deinde cernens, se esse superatum, … tenuibus … loris pedum & manuum adstrictos digitos jubet violenter circuntrahi, quod ei intolerandum reddebat cruciatum. Nam cum confringerentur articuli & violenta extensione quodammodo striderent, contigit Athletam prope morte affici, quod compages omnium membrorum corporis a sua sede & ordine dimoverentur.

* ηὑράμεθα

* πείσητε

* l. εἰκῆ

* an δημεὐσασα?

CAPUT II.
Contrito Eulampii precibus simulacro, Fratri se jungit Eulampia, atque ambo cum plurimis aliis martyrium consummant.

ἜΦθασεν δὲ καὶ ἡ τρίτη ἡμέρα τοῦ Ἀῤῥεως, ὅτε ἔδει θύειν τοῖς θεοῖς· καὶ ἐκέλευσεν ὁ ἡγεμὼν κήρυκας κατὰ πᾶσαν τὴν περίχωρον καὶ τὴν πόλιν διελθεῖν, λέγοντας οὕτως· Ὁ Εὐλάμπιος, ὁ ποτέ τοῦ Ἐσταυρωμένου, νῦν δὲ φίλος τῶν θεῶν ἀνέρχεται ἐπὶ τὸν βωμὸν θῦσαι, καὶ θεραπεῦσαι οὕς κατὰ ἄγνοιαν πλανώμενος παρώργιζεν θεοὺς. Πάντες οὖν ὁμοθυμαδὸν συνελθόντες συνεορτάσωμεν τῷ νέω. Συνελθόντος οὖν ὄχλου πολλοῦ τῆς τε πόλεως καὶ πάσης τῆς περιχώρου ἐν τῷ ναῷ, κελεύει ὁ ἡγεμὼν καλεῖσθαι τὸν τοῦ Θεοῦ δοῦλον Εὐλάμπιον· εἰσελθόντος δὲ αὐτοῦ, ὁ ἡγεμὼν εἶπεν· Χαίροις, Εὐλάμπιε, ἴδε οἱ θεοὶ τὴν οἰκουμένην συντηροῦντες, ἴδε τὴν δύναμιν αὐτῶν καὶ ἰσχὺν. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Τούτοις ἔχω θῦσαι; ὁ ἡγεμὼν λέγει· Καὶ νῦν σοφίζῃ με, Εὐλάμπιε; γίνωσκε οὖν, ὅτι οἱ θεοὶ βδελύσσονται τοὺς ἀλώκοτα φθεγγομένους. Ὁ δὲ Μάρτυς τοῦ Χριστοῦ προσελθὼν τῷ ἀγάλματι ἔφη· Σοὶ λέγω, λίθινε θεέ, θέλεις φαγεῖν; θέλεις πἳεῖν; θέλεις ἐνδύσασθαι; χρείζεις θυσιῶν; καὶ λέγει τῷ ἡγεμόνι· Ἴδε, οἱ θεοί σου ἀργοὶ ἵστανται, καὶ οὐ καθέζονται, καθέζονται καὶ οὐκ ἀνίστανται· κιθαριζόντων καὶ ὀρχουμένων οὐδαμῶς ἀκούουσιν· τὸ στόμα ἀνέωγε, καὶ οὺ λαλοῦσι· οἱ ὀφθαλμοὶ αὐτῶν οὐχ ὁρῶσιν· κράζωμεν, καὶ οὐκ ἀκούουσιν· θύομεν, καὶ οὐκ ὀσφραίνονται τῆς κνίσης· χεῖρας ἔχουσι, καὶ οὐκ ἐπιλαμβάνονται τῶν θυσιῶν. Κελεύεις, καταβάλλω ἕνα ἐξ αὐτῶν, καὶ οὐκ ἀντιτείνει, οὐκ ἀντιποιεῖται, οὐκ ὀργίζεται, οὐ καλεῖ τὸν αὐτοκράτορα πρὸς βοήθειαν, οὐ τὸν ἡγεμόνα· ἐὰν δὲ καὶ καλέσῃ τίς, θεὸς ἢ δαίμων, οὐ τιμὴν ταῦτα ἡγεῖται, οὐκ ἀτιμίαν. Ἴδε οὖν ἡγεμὼν, τὰ σεβάσματα ὑμῶν ὁποῖα ἐστὶν.

[11] Μάξιμος ἡγεμὼν λέγει· Πολυλογεῖς, Εὐλάμπιε, ἐξέστησας δὲ ἡμᾶς ἐν τούτοις· οὐκ ἄγροικος ἦς, καὶ τῶν θηρίων συνόμιλος· πῶς ἐγένου φιλοσοφικῆς μετέχων ἐπιστήμης; Ὁ ἁγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Οὐ μέμφομαί σε· ἐσκοτισμένος γὰρ ὤν ὑπὸ τοῦ διαβόλου, ἀγνοεῖς ποῖαν σοφίαν δίδωσι τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτὸν Θεὸς. Ὁ δὲ ἡγεμὼν ὀργισθεὶς λέγει· Τολμηρώδης, καὶ ὑβριστικὴ σοφία παρὰ τῷ Θεῷ σου ἐστὶν. Ὁ ἅγιος Μάρτυς εἶπεν· μὴ γένοιτο, ἀλλ᾽ ἵν᾽ εἴδῃς, πῶς ὁ Θεός μου καὶ παροργίζεται, καὶ μακροθυμεῖ, ἀνάσχου καὶ ἴδε. Τότε ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ παῖς ἀνατείνας τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς τὸν οὐρανὸν εἶπεν· Κύριε, ὁ Θεός μου, ὁ δεξάμενος τὴν θυσίαν τοῦ Ἀβραάμ, δέξαι κἀμοῦ τὴν δέησιν, καὶ ἐπιφάνηθι μοι ἐν τῇ ὣρᾳ ταύτῃ τοῦ ἀγῶνος, καὶ μὴ ἐγκαταλίπης μὲ, δέσποτα Κύριε, ἀλλὰ δὸς δόξαν τῶ ὀνόματί σου, οὐ διὰ τὸν ἡγεμόνα μόνον, ἀλλὰ καὶ διὰ τοὺς περιεστῶτας ὄχλους· σὺ γὰρ ἐπίβλεψον * ἐπὶ πάντας τοὺς ἐλπίζοντας ἐπὶ σοὶ. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, λέγει τῷ ξοάνῳ· Σοὶ λέγω τῷ κοφῷ καὶ ἀλάλῳ, δεῦρο ταχὺ ἐπί τῆς γῆς. Καὶ εἰπόντος τοῦ ἁγίου Εὐλάμπιου ταῦτα, εὐθέως ἐῤῥάγη τὸ ἄγαλμα τοῦ διὸς, καὶ ἐγένετο ὡσεὶ κονιορτὸς, καὶ τινες τῶν παρεστώτων ἀνέκραξαν μεγάλῃ τῇ φωνῇ· Μέγας ὁ Θεὸς Εὐλαμπίου, ὁ ποιήσας τοιαῦτα σημεῖα δι᾽ αὐτοῦ.

[12] Καὶ ἐξπηδήσασα ἐξ αὐτῶν κόρη τίς περιεπλάκει * τῷ τραχήλῳ τοῦ ἁγίου Εὐλαμπίου ἐπὶ πάντων λέγουσα· Ἀδελφέ μου, μνήσθητι, ὃτι μία μήτηρ ἔτεκεν ἡμᾶς, καὶ τὸν αὐτὸν ἐθηλάσαμεν μασθὸν τῆς πίστεως· μία πόλις ἡμῖν· ἕν γένος· συνταφῶμεν ἀλλήλοις· μία κάμψει * γὴ τοὺς ἀμφοτέρους· μέγας γὰρ ὁ Θεὸς, ὃν σὺ ἐξελέξω, καὶ μεγάλη ἡ δύναμις αὐτοῦ· Ἀδελφέ μου, μὴ μὲ ἀποβάλης ἐκ τῆς χάριτος τοῦ Χριστοῦ σου, ὅπως καταξιωθῶ κἀγὼ δουλεῦσαι Θεῷ, ῷ σὺ πεπίστευκας· δεήθητι οὖν ὑπέρ ἐμοῦ, ὅτι φοβοῦμαι τὰς βασάνους, ὅπως ὑπομείνω καὶ καταξιωθῶ μετὰ σοῦ τελειωθῆναι, καὶ λαβεῖν τὸν στέφανον. Τότε σκυθρωπάσας ὁ ἡγεμὼν, δεδοικώς τὸν περιεστῶτα ὄχλον, κελεύει τὸν συσχεθῆναι μετὰ τῆς παρθένου, καὶ ἀπενεχθῆναι ἐν τῇ εἰρκτῇ, καὶ σιδηρωθῆναι αὐτοὺς κατὰ παντὸς τοῦ σώματος· μανία γὰρ καὶ φόβος συνέσχεν αὐτὸν διὰ τὴν τοῦ ἀγάλματος ἀπώλειαν· λέγει δὲ τῷ συνκαθέδρῳ αὐτοῦ· δεῦρο σκεψώμεθα πῶς τάχειον ἀναλώσωμεν αὐτοὺς πρὸ τοῦ ἀναστατῶσαι πᾶσαν τὴν πόλιν καταλιπεῖν τοὺς θεοὺς. Τῇ δὲ τρίτῃ ἡμέρᾳ καθίσας ἐπὶ τῷ βήματι ὁ ἡγεμὼν κελεύει εἰσαχθῆναι τὴν Παρθένον.

[13] Εἰσαχθείσης δὲ αὐτῆς ὁ ἡγεμὼν λέγει· Λεγέτω ἡ προεστῶσα τὸ ὄνομα καὶ τὴν τύχην· Ἡ Παρθένος Λέγει· Ἐλευθέρα εἰμὶ, καὶ Εὐλαμπία λέγομαι, δούλη δὲ Χριστοῦ γενέσθαι εὔχομαι. Μάξιμος λέγει· Μὴ ἑτέρῳ ὀνόματι κέκλησαι, καὶ διὰ τὸν φόβον οὐχ ὁμολογεῖς; σεμνὴν γάρ σε, καὶ εὐπρόσωπον ὁρῶ· τί δέ σοι ἔδοξεν ἐπεισελθεῖν ταῖς θυσίαις, καὶ ἀνάστατον ποιῆσαι τὸν λαὸν; εἰς τὸ καλλος τοῦ ἀνοσίου ἐτέρφθης; ἤ καὶ σὲ ἔπεισεν φαρμακεύσας ἄνθρωπον σέβειν σταυρωμένον; τοσοῦτον ἐπύρωσέν σε, ὅτι καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ περιεβάλου; Εὐλαμπία ἠ μάρτυς λέγει. Ὅσον ἐν βροτοῖς ἀμφοτέρους μία φύσις ἔτεκεν, οὕτως ἐλπίζω, ὅτι καὶ ἑνὶ Θεῷ ζῶντι ἀμφότεροι δουλεύσωμεν· ἐξεπύρωσεν γάρ μου τὴν καρδίαν τὰ λόγια τοῦ μόνου ζῶντος Θεοῦ· ἕτοιμος οὖν εἰμὶ πρὸς πᾶσαν τιμωρίαν· ὃ οὖν βούλει, πράττε· ἐγὼ γὰρ ἐλπίζω διὰ τῆς δεήσεως τοῦ ἀδελφοῦ μου Εὐλαμπίου καταξιωθῆναι τῷ Χριστῷ προσκυνῆσαι. Τότε ὁργισθεὶς ὁ ἡγεμὼν λέγει· Ἐξαλαπίζοντες αὐτὴν λέγετε, μὴ οὕτως ἀναιδῶς λάλη τῷ ἡγεμόνι· ῥαπιζομένης δὲ αὐτῆς, κελεύει εἰσαχθῆναι καὶ τὸν ἅγιον Εὐλάμπιον· Λέγει, ἴδε ὁ μάγος καὶ ἐπίβουλος τῶν θεῶν, καὶ κελεύει πυρωθῆναι λέβητα καὶ εμβληθῆναι αὐτὸν ἐν αὐτῷ. Οἱ δὲ ὑπηρέται τοῦ διαβόλου τὸ προσταχθὲν ἐτελείουν. Ὁ δὲ ἅγιος Μάρτυς εἰσελθὼν ἐν τῷ λέβητι, ἐδόξαζεν τὸν Θεὸν λέγων· Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεός μου, ὁ δοξαζόμενος ὑπὸ ἁγγέλων καὶ χερουβίμ, καὶ σεραφίμ· ὁ ποιήσας ἑνὶ λόγῳ τὰ πάντα, ῥῦσαι με ἀπὸ τοῦ μιαροῦ τούτου καὶ ἀντιπάλου τυράννου, ὅπως νικήσας τὴν ἀσθενῆ αὐτοῦ δύναμιν, καταλογισθῶ μετὰ τῶν εὐαρεστησάντων τῇ δόξῃ σου. Τότε ὁ ἡγεμὼν ἐπιβλέψας ἐπἱ τὴν παρθένον Εὐλαμπίαν, λέγει αὐτῇ· Σπλαγχνίζομαι ἐπὶ σὲ, ἄχουσόν μου ὡς πατρὸς σου, καὶ θύσον τοῖς θεοῖς, ἵνα μὴ τιμωρίαις ἀναλώσω τὸ κάλλος σου· ὁρᾶς γὰρ τὸν λέβητα πὥς ἐκέκαυται· τί οὖν βούλει; θύεις, ἢ ὑποβαλῶ σε τῇ τιμωρίᾳ;

[14] Ἡ δὲ Ἁγία ἀκούσασα τῶν ῥημάτων τοῦ ἡγεμόνος ἐδειλίασεν, καὶ ἀναστενάξασα ἔφη. Ἀδελφέ μου Εὐλάμπιε, πῶς μου ἐπελάθου; βοήθει μοι, ὅτι ἀγωνιᾶ μου ἡ καρδία μου ὁρῶσα τὰς τιμωρίας. Ἰδοὺ οὖν ἐγὼ ἐλπίζω, δεομένου σου, σωθῆναι. Ταῦτα εἰπούσης αὐτῆς, ὁ ἡγεμὼν ἔκθαμβος γενόμενος ἔφη· Εὐλαμπία, κενολογίαις τισὶ, καὶ ἀπάταις πεποιθέναι ἐδιδάκθης· ποῦ ἐστιν ὁ Θεὸς, ὁ σώζων; ποῦ ἐστιν Εὐλάμπιος ὁ βοηθών σοι; γνῶθι ὅτι προτον ἑαυτῷ βοηθῆσαι οὐκ ἠδυνήθη, ἀλλὰ κακῶς ἀπώλετο· θέλησον οὖν θύσαι τοῖς θεοῖς, μὴ καὶ σὺ τῇ αὐτῇ βασάνῳ τὴν ψυχὴν παραδῷς. Τότε ἀνανεύσας ἐκ τοῦ λέβητος ὁ ἅγιος Εύλάμπιος ἔφη· Ἀδελφή μου Εὐλαμπία, μὴ πτωηθῇς τὸν τύραννον, μὴ δὲ ἀπατῶ τοῖς ἀνοσίοις λόγοις αὐτοῦ, οὐδέν εἰσιν αἱ βάσανοι αὐτοῦ· ποιήσασα οὖν καὶ σὺ τὴν ἐν Χριστῷ σφραγίδα, δεῦρο ἐνταῦθα, καὶ ἐπίγνωθι ποῖος ἐστὶν ταχὺς εἰς τὸ σώζειν ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν. Ἡ δὲ ἁγία Εὑλαμπία μόνον ἤκουσεν τῆς φωνῆς τοῦ ἁγίου μάρτυρος Εὐλαμπίου, ποιήσασα τὴν ἐν Χριστῷ σφραγίδα, γενναίως ἔῤῥιψεν ἑαυτὴν εἰς τὸν λέβητα. Τότε ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος πλησθεὶς πνεύματος ἁγίου ἤρξατο προσεύχεσθαι καὶ λέγειν· Κύριε ὁ Θεὸς, ὁ παντοκράτωρ, ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς, τήρησόν σου τὸ ποίμνιον ἄσυλον, ἀπέλασον τὸν λύκον τὸν διαρπάζοντα τὰ πρόβατά σου, σὲ ἐπικαλοῦμαι τὸν εὔσπλαγχνον Θεὸν, εἰσάγαγε ἡμᾶς εἰς τὴν βασιλείαν σου, ἄνοιξον ἡμῖν τὴν θύραν τῆς εύσπλαγχνίας σου, ὅτι σοῦ ἐστὶν ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας, καὶ ἀπεκρίνατο αὐτῷ ἡ ἁγία Εὐλαμπία τὸ ἀμὴν. Τελεσάντων δὲ αὐτῶν τὴν εὐχὴν, ἐγένετο ὁ λέβης ὁ κοχλάζων ὡσεὶ κρύσταλλος. Τότε θαρσοποιηθεῖσα ἐν τῷ λέβητι ἡ ἁγία Εὐλαμπία λέγει τῷ ἡγεμόνι· Ἁναίσθητε τύραννε, οὐδὲν εἰσὶν αἱ βάσανοί σου, εἰ ἔχεις καὶ ἑτέρας τιμωρίας, προσάγαγε ἡμῖν.

[15] Καὶ δὴ πολλοὶ τῶν παρεστώτων ἰδόντες τὴν Παρθένον οὕτω γενναίως διαλεγομένην, ἐπίστευσαν εἰς Θεὸν, ὁμοφώνως λέγοντες· Μέγας ὁ Θεὸς τῶν Χριστιανῶν, καὶ ἡμεῖς Χριστιανοὶ ἐσμὲν, καὶ ἕτοιμοι πρὸς τὸ τιμωρεῖσθαι· ὁ οὖν βούλει ἡμῖν *. Τότε ὁ ἠγεμὼν θυμωθεὶς κελεύει τὸ πλῆθος ἐκεῖνο ἅπαν ἀποκεφαλισθῆναι. Λέγουσι τῷ ἁγίῳ Εὐλαμπίῳ· Δεήθητι ὑπέρ ἡμῶν, ἵνα δέξηται ὁ Θεὸς τὴν μετάνοιαν ἡμῶν. Ὁ δὲ ἅγιος Μάρτυς λαβὼν ὕδωρ ἐκ τοῦ λέβητος ἐπιραντίσας αὐτοὺς τῷ ὕδατι, ἐβάπτισεν αὐτοὺς εἰπὼν, φωτίσει Κύριος τὰς καρδίας ὑμῶν τῷ ἁγίῳ αὐτοῦ πνεύματι, καὶ εὐθέως ἀπενεχθέντες ἁπεκεφαλίσθησαν. Καὶ ἐκέλευσεν ὁ ἡγεμὼν ἐκβληθῆναι ἐκ τοῦ λέβητος τὸν ἅγιον Εὐλάμπιον, καὶ τὴν ἁγίαν παρθένον Εὐλαμπίαν, καὶ λέγει αὐτοῖς· οὔπω ἐπείσθητε θῦσαι τοῖς θεοῖς; Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἰπεν, ὄντως οὐ συλήσεις ἡμᾶς, ἀναιδέστατε κύων· ἱκανὸς γάρ ἐστιν ὁ Θεὸς ἡμῶν ἐξελέσθαι ἡμᾶς ἐκ τῶν χειρῶν σου, καὶ πάσης τῆς κακονοίας σου. Καὶ ὁ ἡγεμὼν κελεύει ὀγκίνοις σιδηροῖς ἐξοφθαλμισθῆναι τὸν ἅγιον Εὐλαμπιον. Ὁ δὲ ἅγιος Μάρτυς δεχόμενος τὰς πυνὰς * προσηύχετο λέγων· Κύριε ὁ Θεός μου, φώτισόν μου τοὺς τῆς διανοίας ὀφθαλμοὺς, μήποτε ὑπνώσω εἰς θάνατον. Λέγει δὲ πρὸς τὴν Παρθένον ὁ ἡγεμὼν· Ἰδοὺ τὸν μάγον τὸν κατὰ τῆς ψυχῆς σου πῶς ἐτύφλωσα, καὶ ἐκώλυσα τοῦ βλέπειν, καὶ ἐπὶ πολὺ μαγεύειν σε. Λοιπὸν οὖν δεῦρο κᾀννυν ἐπάκουσόν μου, καὶ θῦσον τοῖς θεοῖς· εὐγενὴς γὰρ τυγχάνουσα, καὶ ἐν γνώσει σεμνὴ καθεστηκυῖα, συγγνώθητί μοι ὅτι παρύβρισά σε· σὲ γὰρ οἱ μέγιστοι θεοὶ ἐξευμενισάμενοι, σῶαν καὶ ἀκεραίαν διαφυλάττουσι πρὸς θυσίαν ἑαυτῶν ἀναμένοντές σε· σέβω οὖν ἐν πᾶσιν, καὶ τιμῶ σου τὸ γένος· καὶ ὡς σοφὴν παρακαλῶ σε, θῦσον τῷ μεγάλῳ θεῷ Ἀπόλλωνι.

[16] Ἡ δὲ Ἁγία λέγει· Ὦ τῆς κακίστης βουλῆς! οἱ γὰρ λόγοι σου ἀψινθίου πικρότεροι εἰσὶν, καὶ αἱ παραινέσεις σου ὡς παγίδες κεκρυμμέναι· μὴ οὖν ὑπολάβης ὅτι ἡ δολία σου παραίνεσις ὑποσκελίσαι δυνήσηται τὸν λογισμόν μου· ἡ γὰρ τοῦ Κυρίου μου χάρις ἐνεδυνάμωσέν με πρὸς τὸ νικῆσαι τὰς μιαράς σου ἐπινοίας. Τότε ὁ ἡγεμὼν ἐκέλευσεν διὰ τροχίσκων ἐπὶ κόντου κρεμασθῆναι αὐτὴν ἀπὸ τῶν τριχῶν τῆς κεφαλῆς, καὶ ξεωμένην ἀποθανεῖν. Ἡ δὲ κρεμασθεῖσα εἶπεν· δόξα σοι ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὅτι ἔδειξας τῇ δούλῃ σου τὰ ἐλέη σου, καὶ κατῄσχυνας τὸν ἐχθρὸν ἡγεμόνα· οὐ γὰρ ἔχει ἴδια βασανιστήρια, ἀλλὰ τὸ περισσεύον τοῦ σώματός μου, καὶ εἰς κόσμον καὶ περιβολὴν παρὰ σοὺ χαρισθέν μοι εἰς δόξαν σὴν, αὐτὸ δι᾽ ἑαυτοῦ ἐχρήσατο ὁ ἡγεμὼν εἰς μαρτυρίαν μου. Ξεομένης δὲ αὐτῆς, καὶ μὴ αἰσθανομένης, ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν πρὸς τὴν Ἁγίαν· Ἀνδρίζου, Νύμφη Χριστοῦ, ἀνέωγεν γάρ σοι τὴν εἴσοδον ὁ Νυμφὼν, καὶ ὁ στέφανός σου ἕτοιμος. Καὶ κελεύει ὁ ἡγεμὼν παγῆναι πάλους καὶ ἐκταθῆναι τὸν ἅγιον Εὐλάμπιον, ὑποστρωθῆναι δὲ λίθους ὀξεῖς ὑπὸ τὰς πλευρᾶς αὐτοῦ, καὶ ἄνωθεν εὐτόνως βασανίζεσθαι αὐτὸν. Τῶν δὲ ὑπηρετῶν ἀτονισάντων, ἐκέλευσεν ὁ ἡγεμὼν κατενεχθῆναι τὴν ἁγίαν Παρθένον ἀπὸ τοῦ ὁργάνου, καὶ τὴν ὄψιν αὐτῆς συνθλασθῆναι. Οἱ δὲ ὑπηρέται τὸ προσταχθὲν ἐπετέλουν, ἡ δὲ ἁγία Εὐλαμπία προσηύχετο λέγουσα· Τὸ φῶς τὸ ἀληθινὸν Χριστὲ ὁ Θεὸς, ὁ διὰ τῆς σῆς ἀγαθότητος ὑποστηρίζων τοὺς λογισμοὺς τῆς δούλης σου, στήριζον πρὸς ὑπομονὴν τῶν ἐπαγομένων μοι βασάνων, καὶ ρῦσαι με ἐκ τοῦ στόματος τοῦ τυράννου. Τότε ὁ ἡγεμὼν ἐξασθενήσας κελεύει ἀναληφθῆναι αὐτοὺς ἐν τῷ δεσμοτηρίῳ καὶ ἐκκαῆναι κάμινον ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας· ἐξεπυρώθη δὲ ἡ κάμινος σφόδρα, ὥστε μὴ δύνασθαί τινα τῇ φλογί αὐτῆς ἐνατενίζειν. Τῇ οὖν τετάρτῃ ἡμέρᾳ κελεύει ὁ ἡγεμὼν εἰσαχθῆναι τοὺς Ἁγίους, καὶ λέγει αὐτοῖς· Ἴδε, Εὐλάμπιε, τυφλὸς ὑπάρχεις, καὶ οὐ δύνη θεάσασθαι τὴν φλόγα τοῦ πυρὸς, τὴν ἔχουσάν σε ἀπολέσαι διὰ τὰς ψυχὰς τῶν ἀθλίων τῶν διὰ σου ἀπολεσθέντων, καὶ διὰ τὴν τοῦ αὐτοκράτορος ὕβριν. Σὺ δὲ, Γυναικάριον, εἰπέ μόνον, ὅτι μεγάλη ἡ Δήμητρα, καὶ ἀπολύω σε. Ὁ ἅγιος Εὐλάμπιος εἶπεν· Κακόφρων καὶ ἀπηνὴ, αἰσχήνθητι * Θεὸν τὸν Δημιουργὸν πάντων, τὸν ἔχοντα ἐξουσίαν ἀπωλέσαι σε σὺν πᾶσι τοῖς εἰδώλοις σου.

[17] Ἀκούσας δὲ ταῦτα ὁ ἡγεμὼν ἐκέλευσεν βληθῆναι αὐτὸν εἰς τὴν κάμινον. Ἐυθύμως δὲ ἡ ἁγία Εὐλαμπία καὶ αὐτὴ προέδραμεν· καὶ ἐμβληθέντων αὐτῶν, ἄγγελος Κυρίου καταβὰς ἐξ οὐρανοῦ ἀπεδίωξεν τὴν φλόγα, ὡς νομίζειν πάντας ἐκεῖσαι ὄντας, ὅτι παραχρῆμα ἀπώλοντο· τὰ γὰρ ἔξω τῆς καμίνου σφοδρῷ πυρὶ κατεφλέγετο. Οἱ δὲ Ἅγιοι ὡς ἐν παραδείσῳ περιεπάτουν ἐν μέσῳ τῆς καμίνου, εὐλογοῦντες καὶ δοξάζοντες τὸν Θεὸν. Ἰδὼν δὲ αὐτοὺς ὁ ἡγεμὼν ἐξέστη, καὶ ἁπεφῄνατο κατ᾽ αὐτῶν λέγων· Εὐλάμπιον τὸν πολλαῖς μαγείαις κατεσκευασμένον, τὸν τῶν θεῶν ἐπίβουλον, καὶ τῷ αὐτοκράτορι μὴ πειθόμενον, κελεύομεν τὴν διὰ ξίφους κεφαλὴν ὑποστῆναι τιμωρίαν· Εὐλαμπίαν δὲ τὴν ἄσεμνον, καὶ πλάνην παρθένον συμμέτοχον οὖσαν τῷ μάγῳ, προκρίνουσα * τὸν θάνατον τῆς ζωῆς, κελεύομεν κατὰ τὸν θεσμὸν τοῦ αὐτοκράτορος καὶ αὐτῆς ἀποτμηθῆναι τὴν κεφαλὴν. Οἱ δὲ ὑπηρέται παραλαβόντες αὐτοὺς ἀπήγαγον ἐπὶ τὸν τόπον, ὁποῦ ἦν ἔθος ἀποτέμνεσθαι τοὺς καταδίκους. Ὄχλος δὲ πολὺς ἠκολούθη αὐτοῖς. Ἡ οὖν ἁγία μάρτυς Εὐλαμπία ἤρξατο εὐλογεῖν τὸν Θεὸν καὶ λέγειν· Δόξα τῷ πανυψίστῳ Θεῷ, τῷ ἐκ τῆς πλάνης ἐλευθερώσαντί με, καὶ νῦν δέξαι τὸ πνεῦμα μου μετ᾽ εἰρήνης ἐν χαρᾷ ἀνεκλαλήτῳ. Καὶ εἰποῦσα ταῦτα, κλίνασα τὰ γόνατα ἐπὶ τὴν γῆν ἐτελειώθη. Τότε ἰδών ὁ σπεκουλάτωρ, ὅτι ἀπέθανεν, φόβῳ συνεχόμενος διὰ τὴν ἀπειλὴν τοῦ ἡγεμόνος, τὸ σκήνωμα αὐτῆς ἀπεκεφάλισεν. Καὶ ἀκούσας ὁ ἅγιος τοῦ Θεοῦ παῖς Εὐλάμπιος τὴν τῆς Ἀδελφῆς αὐτοῦ τελείωσιν, θρύλλος γὰρ ἐκ τῶν περιεστώτων γέγονεν, ἀναβλέψας εἰς τὸν οὐρανὸν προσηύξατο λέγων· Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν ὁ δοὺς τὴν ὑπομονὴν τῇ δοῦλῃ σου Εὐλαμπίᾳ, ἐπίβλεψον καὶ ἐπ᾽ ἐμὲ τὸν ἁμαρτωλὸν, καὶ δέξαι τὴν ψυχήν μου, καὶ ἀνάπαυσον αὐτὴν μετὰ πάντων τῶν εὐαρεστησάντων σοι, καὶ τελειωθέτων ἐν τῷ ὀνόματί σου, ὅτι σὺ εἶ εὐλογημένος εἰς τοὺς αἰῶνας ἀμὴν. Καὶ ταῦτα εἰπὼν, κλίνας τὸ γόνυ, ἐδέξατο τὴν διὰ ξίφους σφαγὴν κατὰ τοῦ τραχήλου, καὶ εὐθέως ἀπέδωκεν τὸ πνεῦμα τῷ Κυρίῳ, ῷ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τὸν αἰώνων. Ἀμὴν.

[Eulampius, irrisis diis,] Aderat jam tertia Martis dies, qua diis sacrificari oportebat; præcepitque præses, ut præcones adjacentem omnem regionem & civitatem obirent, ita edicentes: Eulampius, nuper Crucifixi, nunc vero deorum amicus, accedit ad aras, ut sacrificet, deosque, quos ignorantia deceptus ad iram provocarat, veneretur. Omnes igitur unanimiter convenientes festivitatem una cum Adolescente celebremus. Congregata ergo magna cum e civitate, tum ex circumjectis locis multitudine, jussit præses Eulampium, Dei famulum, advocari: qui cum venisset, dixit ei præfectus: Lætare, Eulampi, ecce dii conservatores universi; vide robur eorum atque potentiam. Sanctus Eulampius dixit: Iisne a me sacrificandum? Mene, ait præses, nunc decipies, Eulampi? agnosce ergo, quod dii execrentur eos, qui absurda effutiunt. Verum Christi Martyr ad simulacrum accedens dixit: Tibi loquor, deus lapidee, vin' comedere? vin' bibere? vin' vestibus indui? an indiges sacrificiis? Tum præfecto, ecce, inquit, dii tui stant otiosi, & non sedent; sedent, & non assurgunt; citharizantes & tripudiantes nullatenus audiunt: os ipsis apertum est, nec loquuntur; oculis suis non vident: clamamus & non percipiunt; sacrificamus, & nidorem non olfaciunt; manus habent, nec suscipiunt hostias. Si jubes, aliquem ex iis dejiciam, nec se opponet, aut resistet, aut irascetur, neque vel imperatorem, vel præfectum vocabit in auxilium: si quis autem eis dixerit, deus vel dæmon, nec honori, nec dedecori hæc ducent. Vide ergo, o præses, qualia sint numina vestra a.

[11] Maximus præfectus dixit: Multa loqueris, Eulampi, [uniusque etiam simulacro suis ad Deum precibus comminuto,] atque per hæc stupore nos perculisti: nonne agrestis eras, & cum bestiis conversabaris? quomodo philosophicæ doctrinæ factus es particeps? Respondit sanctus Eulampius Te ego non reprehendo; cum enim excæcatus sis a diabolo, ignoras, qualem Deus sapientiam tribuat diligentibus se. Præfectus autem iratus dixit: Audax & injuriosa Dei tui est sapientia. Absit, inquit sanctus Martyr, sed ut scias, quomodo Deus meus ad iram provocetur & patienter ferat, suffer & vide. Tunc sanctus Dei Puer sublevans in cælum oculos dixit: Domine, Deus meus, qui suscepisti sacrificium Abrahæ, suscipe & meam deprecationem, & manifesta te mihi hoc certaminis tempore, nec derelinquas me, Domine, sed da gloriam Nomini tuo, non propter præfectum tantum, sed & propter adstantium multitudinem: tu enim respicis omnes sperantes in te. Hæc elocutus, dixit simulacro: Surdo tibi & muto dico, illico in terram prolabere. Et hæc proferente sancto Eulampio, statim Jovis b statua diffracta, & instar pulveris facta est; & quidam adstantium magna voce exclamarunt: Magnus Deus Eulampii, qui propter eum talia signa patravit.

[12] [und cum sorore Eulampia, ad eum tunc accedente, in carcerem truditur.] Et ex illis exsiliens c quædam Puella amplexa est collum sancti Eulampii coram omnibus dicens: Memento, Frater mi, quod eadem nos mater pepererit, & eadem fidei ubera suxerimus; una nobis civitas, unum est genus; sepeliamur una, eadem nos ambos terra condet; magnus enim Deus, quem tu elegisti, & magna potestas illius; Frater mi, ne me prives Christi tui gratia, ut & ego digna reperiar, quæ serviam Deo, cui tu credidisti; pro me igitur deprecare, quia vereor supplicia, ut patienter ea feram, & digna reputer, quæ tecum certamen conficiam, & coronam adipiscar. Tum præfectus toto vultu iram manifestans, adstantem multitudinem veritus, jussit eum cum Virgine comprehendi & in carcerem abripi, eosque per totum corpus ferreis vinculis gravari: furor enim timorque eum corripuerant propter simulacri destructionem: dixit autem assessori suo: age, ineamus consilium, quomodo statim illos simus perdituri, priusquam totam civitatem ad deos deserendos commoveant. Tertio vero die præfectus pro tribunali sedens, jussit Virginem ad se adduci.

[13] [Eulampia ex hoc educta alapis cœditur, Eulampioque in bullientem lebetem conjecta,] Ea autem deducta, dixit præfectus: Dicito, quæ adstas, nomen & conditionem tuam. Reposuit Virgo: Libera sum & vocor Eulampia; precor autem, ut Christi fiam famula. Maximus dixit: Nonne aliud tibi nomen, & præ timore illud non confiteris? honestam enim te & decoram video: verum cur tibi visum est ad sacrificia accedere & excitare populum? pulchritudine impii delectata es? an & tibi persuasit, usus veneficiis, hominem colere crucifixum? adeone te incendit, ut & nomen ejus indueris? Martyr Eulampia dixit: Sicut nos ambo una nativitas inter mortales edidit, ita spero, futurum, ut & ambo uni Deo viventi famulemur; accenderunt enim cor meum solius Dei vivi eloquia: parata igitur sum ad omnia tormenta: fac ergo, quod vis; futurum enim, spero, ut per preces fratris mei Eulampii digna habear, ut venerer Christum. Tunc iratus præfectus dixit: Alapis d eam cædentes dicite, ne tam impudenter præsidem alloquatur. Dum autem illa in facie percuteretur, jussit & sanctum Eulampium arcessi, dixitque: Ecce veneficum & deorum adversarium; præcepitque, ut succenderetur lebes & Sanctus in eum projiceretur. Ministri autem diaboli mandatum exequebantur: at sanctus Martyr, lebetem ingressus, glorificabat Deum, dicens: Benedictus es, Domine Deus, quem laudant angeli, & cherubim & seraphim: qui uno verbo universa creasti, libera me ab hoc insano & infenso tyranno, ut, superata infirma ejus potentia, annumerer iis, qui gloriæ tuæ placent. Tunc præfectus virginem Eulampiam intuens, dixit illi: Miseret me tui; audi me ut patrem tuum, & sacrifica diis, ne pulchritudinem tuam suppliciis perdam: vides enim, ut succensus sit lebes; quid ergo placet? sacrificas, an te tormento subjiciam?

[14] [sese etiam in hunc illa, a Fratre roborata, conjicit, indeque ambo] At Sancta, auditis præfecti verbis, extimuit e, & ingemiscens dixit: Frater mi Eulampi, quomodo oblitus es mei? adjuva me, quia, visis tormentis, cor meum angustiis premitur. Ecce ergo confido, salvandam me precibus tuis. Hæc illa dicente, præses pavore perculsus dixit: Eulampia, vanis quibusdam verbis fraudibusque confidere didicisti: ubi est Deus, qui te servet? ubi Eulampius, qui succurrat tibi? scito, quod sibi ipse prius nequiverit subvenire, sed male sit perditus: velis igitur sacrificare diis, ne & eidem supplicio animam tuam tradas. Mox sanctus Eulampius e lebete emergens dixit: Soror mea Eulampia, ne formidaveris tyrannum, neve impiis ejus verbis decipiaris; nihil sunt tormenta ejus; muniens ergo te Christi signaculo, huc ad me accede & cognosce, quam promptus sit ad servandum Christianorum Deus. At sancta Eulampia, ut audierat sancti martyris Eulampii vocem, formato Christi signo, se ipsa generose in lebetem conjecit f. Tunc sanctus Eulampius, plenus Spiritu Sancto, orare & dicere exorsus est: Domine Deus omnipotens, Pastor bone, illæsum conserva gregem tuum, abige lupum oves tuas rapientem, te invoco Deum misericordem, introduc nos in regnum tuum, aperi nobis januam misericordiæ tuæ, quia tua est gloria in secula; & respondit ipsi sancta Eulampia, Amen. Finitis vero eorum precibus, factus est lebes bulliens instar glaciei g. Tunc concepta fiducia in lebete sancta Eulampia præfecto dixit: Insensate tyranne, nihil sunt tormenta tua; si alios habes cruciatus, his nos affice.

[15] Ac tum adstantium plurimi videntes Virginem, tam intrepide locutam, [post multorum adstantium, qui idcirco necantur, conversionem extracti] crediderunt h in Deum, unanimiter exclamantes: Magnus est Christianorum Deus, & nos Christiani sumus, paratique ad cruciatus; quod igitur de nobis vis fieri, (fac i.) Tunc iratus præses jussit universam hanc multitudinem capite plecti. Hi vero sancto Eulampio dixerunt: Deprecare pro nobis, ut recipiat Deus pœnitentiam nostram At sanctus Martyr, accepta ex lebete aqua aspergens, illos baptizavit k dicens: Illuminabit Deus corda vestra Spiritu suo sancto; ac statim abducti capite truncati sunt. Tum jussit præfectus sanctum Eulampium & sanctam virginem Eulampiam e lebete extrahi dixitque illis: Nondumne vultis diis sacrificare? Profecto, inquit sanctus Eulampius, præda tua non erimus, canis impudentissime: potens enim est Deus noster, qui nos e manibus tuis & ex omni tua malevolentia eripiat. Mox jussit præses ferreis uncinis oculos erui sancto Eulampio. Verum sanctus Martyr, suscipiens tormentum, orabat dicens: Domine, Deus meus, illumina mentis meæ oculos, ne quando obdormiam in mortem. Præfectus autem ad sanctam Virginem dixit: Ecce animæ tuæ magum, quomodo eum excæcarim, impedierimque, ne videat, aut ultra te veneficiis circumveniat. Tandem ergo veni, & nunc mihi obtempera diisque sacrifica; nobilis enim cum sis & insigni scientia prædita, ignosce mihi, quod injuria l te affecerim: te namque dii maximi, redditi propitii, salvam & integram conservant, exspectantes te ad sacrificia sua. Veneror ergo in omnibus & honoro genus tuum, & ut sapientem te adhortor; magno deo Apollini sacrifica.

[16] Ad hæc respondit Sancta: O consilium pessimum! [aliis atque aliis tormentis afficiuntur, ac tandem,] sermones enim tui sunt absinthio amariores, & adhortationes tuæ velut laquei absconditi; ne igitur existimes, fraudulentam tuam adulationem potuisse animum meum labefactare; nam Domini mei gratia confortavit me, ut vincerem insanas inventiones tuas. Tunc eam præfectus e capillis capitis per trochleas m ad palum suspendi, rasamque interfici jussit. Illa vero ita suspensa, Gloria tibi, inquit, omnipotens Deus, quod famulæ tuæ ostenderis clementiam tuam, & inimicum præsidem confuderis: non enim tormenta suum consecuta sunt effectum; sed quod de corpore meo superest, & a te mihi in ornatum vestitumque ad gloriam tuam fuit concessum, eo per se usus est præfectus ad martyrium meum. Dum autem ea raderetur, nec sentiret, sanctus Eulampius ita allocutus est Sanctam: Confortare, Sponsa Christi; Sponsus enim tuus ingressum tibi aperuit, & corona tibi est parata. Mox præfectus defigi palos jubet, ac super eos sanctum Eulampium extendi; tum lapides acutos lateribus ejus substerni, eumque superne crudeliter cruciari. Fatigatis autem ministris, præcepit præses, ut sanctam Virginem ab instrumento auferrent, ac faciem illius cæderent. Dum autem ministri mandatum exequebantur, ita orabat sancta Eulampia: Christe Deus, Lux vera, qui bonitate tua famulæ tuæ cogitationes confirmas, robur mihi adde, ut, quæ inferuntur mihi, patienter feram supplicia, & eripe me ex ore tyranni. Tunc defatigatus præses jussit eos in carcerem detrudi & per tres dies totidemque noctes caminum succendi: adeo autem accensus est caminus, ut nemo posset in flammam oculos intendere. Quarta ergo die Sanctos adduci, præfectus jubet, dicitque illis: Ecce, Eulampi, cæcus es, adeoque flammam ignis nequis intueri, quæ te consumet propter miserorum n istorum animas, quos tu perdidisti, & ob injuriam imperatori illatam. Tu vero, Muliercula, dic modo, magnam esse Cererem, & absolvo te. Sanctus Eulampius dixit: Stulte & crudelis, reverere Deum omnium Creatorem, qui potestatem habet perdendi te cum omnibus idolis tuis.

[17] His auditis, [lata in eos capitis sententia, Eulampia orans, Eulampius gladio percussus exspirat.] jussit eum præses in caminum conjici o. Protinus autem & sancta Eulampia accurrit, & cum ambo essent injecti, angelus Domini descendens de cælo avertit flammam, ita ut, qui aderant, putarent, se statim perditum iri; quæ enim extra caminum erant, vehementi igne comburebantur. At Sancti in medio camini, tamquam in paradiso, deambulabant, benedicentes & glorificantes Deum. Videns autem illos præfectus obstupuit, sententiamque in eos tulit dicens: Eulampio multis magicis artibus infecto, deorum contemptori & imperatori obtemperare nolenti, jubemus gladio caput abscindi: Eulampiam vero, impudentem & fraudulentam virginem, isti comparticipem venefico, quæ mortem vitæ præfert, jubemus pariter secundum imperatoris statuta capite plecti. Ministri autem comprehendentes illos abduxerunt ad locum, ubi damnati solebant morte mulctari. Eos autem magna sequebatur turba. Ergo sancta martyr Eulampia cœpit Deum laudare & dicere: Gloria sit altissimo Deo, qui me a superstitione liberaravit, & nunc cum pace suscipe spiritum meum in gaudium inenarrabile. Quæ cum dixisset, flexis humi genibus, exspiravit. Tunc videns speculator p, eam obiisse, timore correptus ob minas præfecti, cadaveri illius caput amputavit. At sanctus Dei famulus Eulampius, audita Sororis suæ morte (murmur enim inter circumstantes ortum erat) suspiciens q in cælum orabat dicens: Domine Deus noster, qui famulæ tuæ Eualampiæ perseverantiam concessisti, respice & in me peccatorem, & suscipe animam meam, eamque fac requiescere cum omnibus, qui placuerunt tibi, & vitam consummarunt in nomine tuo, quia tu es benedictus in secula amen. Et his dictis, humi flectens, ictum gladii collo excepit, statimque spiritum tradidit Domino, cui gloria & potestas nunc & semper, & in secula seculorum. Amen.

ANNOTATA.

a Prolixior hæc, & in simulacra dicteriis referta coram multitudine, quæ diis sacrificatura accurrerat, Martyris oratio, tum sedatum tyranni responsum, atque circumstantium ad hæc audita tranquillitas exiguam, imo nullam, apud eruditos fidem inventura videntur, neque ea alibi, quam in critici parum auctoris cerebro procusa existimo.

b Confracta S. Eulampii precibus statua in his dumtaxat Actis & una, & Jovis fuisse memoratur, aliud de ea referentibus aliis. Ac Menæa quidem, uti & Sirleti Menologium, Martis illud simulacrum fuisse asserunt: in eo vero, quod Basilii jussu editum est, Menologio æque, ac in Galesinii Romano Mrl. plures idolorum, tacito eorum nomine, statuæ ad Martyris preces collapsæ, contritæque dicuntur: auctor autem Actorum, quæ apud Surium & Lipomanum ex Metaphraste desumpta exstant, unam insignem imaginem, ad dextram positam … humi dejectam, & in pulverem comminutam, scribit. Ego, ut, quod sentio, declarem, protritam effigiem Martis fuisse, arbitror. Id mihi potissime persuadet designatus his in Actis semel atque iterum Martis dies, quo Nicomediensibus ad fanum properandum, diisque sacrificandum erat.

c Ex his aliisque, statim subnexes, generosam Martyris nostri Sororem in ipso fano in collum Fratris irruisse, seque Christianam professam, intelligi datur, refragantibus aliis monumentis, quæ illud, dum in loco omnibus conspicuo S. Eulampius torquebatur, contigisse affirmant, quod & mihi similius vero apparet, cum tyranni, ob prostratum simulacrum in furorem acti, iracundia sanctum Martyrem illico ad supplicia jussisse abripi, neque, quod subditur, prolixo satis Virginis cum Fratre colloquio moras indulgere potuisse videatur.

d Vocem hanc Græcam ἐξαλαπίζοντες, studiose quæsitam, nullibi reperire potui; arbitror autem, a voce Latina alapa formatum fuisse ἐξαλαπίζειν alapis cœdere: ex adjunctis enim manifestum fit, judicem præcepisse, ut alapis percuteretur Sancta; qua pœna Romani judices compescere solebant reos, quos nimis in loquendo liberos experiebantur. Metaphrastes apud Lipomanum habet: His (lege hæc, ut apud Surium notatur in margine) Martyr lingua libera aperte dicens adversus tyrannum, colaphos genis crudeliter impactos accepit, & fuit ejus vultus vehementer contusus.

e Timor hic, in tenerrimæ Virginis animo ad acerbissimi conspectum tormenti exortus, officere nihil ejus potest sanctitati, cum naturæ potius imbecillitati, quam liberæ voluntati sit adscribendus, atque non in aliis modo Sanctis (ut ex illorum Actis colligere est) sed vel in ipso Martyrum capite, Christo Domino, pavor quidam ac tristitia ad propositos cruciatus locum habuisse legantur. Vide Matth. XXVI, ℣. 37, Mar. XIV, ℣. 33.

f Neque hinc Actorum auctoritatem imminutam censeas, nisi similia multa plurimorum Christi pugilum facta fabulis placeat annumerare; quod nisi sinceriorum etiam Actorum ignaris aut nimis studiose ad humanæ rationis tribunal pleraque Sanctorum gesta revocantibus, placere omnino non potest. Consule interim, ne hic longior sim, quæ habet Ruinartius in Actis sinceris SS. Perpetuæ & Dionysiæ, paginis mihi 102 & 160.

g Quot de Sanctis nostris egerunt scriptores, stupendum hujusmodi miraculum, quo statim spectatorum plurimi (ducenti scilicet, ut habent Menæa, Menologium Sirletianum, atque illud, quod Cardinalis Annibal Albanus edidit) ad Christum conversi dicuntur, communi consensu admiserunt. Unde autem Baronius hauserit, ollam fuisse ferventi oleo, non lebetem bullienti aqua repletum, in quem Martyres fuerint conjecti, haud compertum habeo: viderat sane, ut ex ejusad hunc locum annotatione liquet, quæ de Sanctis hisce apud Lipomanum Acta exstant; at, cum in iis Martyres in aquam bullientem immissi dicantur, aut monumentum aliud, in quo pro aqua oleum legebatur, eminentissimus scriptor fuerit secutus, aut suopte id ingenio confinxerit, necesse est. Jam vero ad prodigiosam bullientis aquæ immutationem quod spectat, cum non sine multiplici sit exemplo, illud operosius discutere nihil attinet. Legi tamen inter plurima potest, quod Operis nostri tom. 6 Septemb. pag. 159, num. 14 in vertustis S. Susannæ Actis de plumbo liquefacto, atque in os Sanctæ, nihil inde passæ, infuso refertur.

h Jam ante viderant illam intrepide cum tyranno loquentem, neque hinc ab idolorum cultu recesserant: potius ergo conversionis eorum occasio afferretur, quod Sanctos ambos sine ulla corporis læsione aquæ bullienti immersos conspexissent.

i Hanc vocem ex incuria, nescio cujus, in Græco omissam, adjiciendam duxi, ne periodus imperfecta remaneret.

k Acta pervolvens cum in hoc incidissem, multum, fateor, illorum mihi decrescebat auctoritas, dubiusque hærebam, num ob id præsertim, fabulæ sane, quam veritati magis consentaneum, iis edendis supersederem. Quæ enim, inquiebam, tanta in jamjam eluendis fuso pro Christo sanguine Baptismi necessitas? Quæ hæc illuminabit &c. Sacramenti istius formula? quo tandem pacto Martyr, ligatis post tergum (ut Gallonius de SS. Mart. Cruciat. fig. 23 in lebetem conjectum exhibet) manibus, viros ducentos, procul etiam a se remotos, aqua aspersisset? At cum primum sæpius in aliis frequentatum comperissem, alterumque per errorem, baptizanti Martyri adscriptum, commode dici posse viderem; laborandum unice erat, ut reperiretur modus, quo probabiliter Sanctus salutari eos fonte abluisset: qui nodus ita tandem solvendus est visus. Hic quidem ducenti hi Christi Athletæ statim abducti & capite truncati feruntur, at in Menæis, utroque Menologio, ac in Baronii & Galesinii Martyrologiis memorantur una cum Sanctis nostris obtruncatione capitis martyrium consummasse. Jam vero SS. Eulampius & Eulampia, tyranni jussu e lebete extracti, aliaque iterum supplicia perpessi, in carcerem sunt detrusi, in eoque integro triduo detenti. Fuerint ergo laudati ducenti Martyres, postquam se in Christum credere exclamassent, statim abducti, non ad necem, sed carcerem, ut superius allata confirmant, ibidemque cum S. Eulampio conversati; atque hinc maxima de eorum baptismate, si locum habere debeat, difficultas disparebit.

l Nisi hæc ficte a tyranno prolata censeantur, nimium hic mitis in Christi Martyrem exhibetur, cum, quæ ad ulciscendum deorum suorum contemptum Virgini intulerat mala, jure (quæ ejusmodi hominum cæcitas erat) intulisse se arbitrari debuisset, non injuriam appelare.

m Erat hoc supplicium, ut dicit Lipomanus, gravissimum, atque fere ita inferebatur: collectis in unum in superiori capitis parte capillis funis innectebatur, quo per trochleam immisso in sublime attollebatur martyr, cujus plerumque pedibus magni ponderis lapis, quo membrorum compages crudelissime luxarentur, appendebatur. Prolixius hæc apud Gallonium jam cit. diducta invenies.

n Ita scilicet homo idolorum cultui addictissimus ducentos, de quibus supra, Christi Martyres, ad fidem conversos, multo ipse miserior, appellabat.

o Solum hic & in Metaphrasticis, ubi tamen nihil de addito statim advolantis e cælo angeli prodigio legitur, cruciatum hunc narratum invenio, reliquis omnibus, illico post bullientis aquæ tormentum Martyres nostros gladio interfectos, attestantibus. An vero auctor miracula multiplicandi prurigine angelum e cælo deduxerit, edicere non ausim, certus, Dei erga Athletas suos plurima hujusmodi exstitisse favoris specimina, quæ cum SS. litterarum testimoniis, tum probatis plurium Sanctorum Actis possent confirmari.

p Etiam Græce σπεκουλάτωρ hic pro carnifice sumitur; quam significationem ei convenire, vide in Glossariis Cangii.

q Certe non corporeis, sed animæ oculis seu cogitatione; quoniam jam ante oculis corporeis captus fuerat. Melius profecto id exprimi potuisset.

* ἐπιβλέπεις

* an περιεπλάγη?

* an θάψει?

* supple πράττε.

* an ποινάς?

* l. αἰσχύνθητι.

* l. προκρίνουσαν.

DE S. BASSIANO CONFESSORE CONSTANTINOPOLI

PROBABILITER INTER ANNUM CDLIII ET CDLVIII.

SYLLOGE.
Vitæ institutum, discipuli hosque inter S. Matrona Pergensis id amplexi, ætas, memoria in Fastis sacris, cultus ecclesiasticus.

Bassianus Conf. Constantinopoli (S.)

AUCTORE C. B.

Etiamsi S. Bassianus seu, ut ab aliis etiam vocatur, Basianus e sacris seu ecclesiasticis, in quibus memoratur, Græcorum libris in Mrl. Romanum hodiernum, [Sanctus, qui a Castellano memoratur, elogiisque,] ut non paucis aliis Sanctis factum, illatus haud sit, eum tamen hodie in Martyrologio suo Universali Castellanus recenset. Neque vero hic martyrologus idcirco est carpendus. Etsi enim impressa Græcorum Menæa ac Sirletianum Menologium, e quibus, ni fallor, Bassianum acceperit, subinde etiam Sanctis, uti apud nos tom. 1 Augusti in Patriarchis Constantinopolitanis, tom. 3 Septembris pag. 744 in Prætermissis, alibique item ac nominatim etiam ejusdem mensis Septembris tom. 6, pag. 661 videre fas est, indignos cultuve saltem destitutos accenseant, id tamen hic locum quantum ad hunc Sanctum nostrum, uti ex allegandis patescet, haud obtinet. Castellani itaque inhærens vestigiis de S. Bassiano, veluti de Sancto, in Opere nostro hic tracto, utque id præstem, præcipua primum, quibus a Græcis ornatur, elogia huc transcribo, hisque deinde nonnulla, quibus, quæ ad Sancti seu gesta seu ætatem cultumve spectent, discutiantur, dubiaque ac obseura dilucidentur, subjungo. Ab elogio, quod magna Græcorum Menæa excusa suppeditant, versiculisque huic de more præmissis duco initium. Hi, quibus ad Sancti nomen βασιανὸς, quasi e substantivo βάσις, Latine gradus, adverbioque ἄνω, Latine sursum, compositum, simulque ad hoc & ad aliud significationis oppositæ adverbium κάτω, Latine deorsum, alluditur, Græcis hisce verbis expressi,

Ὁ Βασιανός τὸν κάτω λιπών βιὸν,
Χαίρων πρὸς ἀυτὴν τὴν ἄνω χωρεῖ βάσιν,

Latine sic redduntur:

Basianus, dum, quæ deorsum est, linguit vitam,
Lætus ad illum ipsum, qui fursum est, ascendit gradum.

[2] [e Menais,] Ita scilicet, Sanctum, relicta terra, ad cælum migrasse, hic indicatur; quod autem ad elogium spectat, id, quod prolixum non est, quodque Græcis hisce verbis concipitur, Οὗτος ὁ ὃσιος πατὴρ ἡμὼν Βασιανὸς ὑπῆρχεν ἐξ ἀνατολῶν τῆς Σύρων χώρας. Ἐπὶ δὲ τῆς βασιλείας Μαρκιανοῦ τοῦ εὐσεβεστάτου ἦλθεν ἐν Κωνσταντινουπόλει καὶ τοσοῦτον διέλαμψεν ἀρεταῖς καὶ θάυμασιν, ὡς καὶ ναὸν κτίσαι ἐπ᾽ ὀνόματι ἀυτοῦ τὸν βασιλέα, ὃς καὶ μέχρι τῆς σήμερον ἐστὶν. Επληθύνθη δὲ ὁ ἀριθμὸς τῶν μαθητῶν ἀυτοῦ ὡς εἰς τριακοσίους. Ἐξ ὧν ῆν καὶ ἡ ἁγία Ματρώνα. Ὅυτω δὲ βιώσας καὶ πολλοὺς τῷ Θεῷ προσαγαγὼν καὶ νόσους θεραπεύσας, καὶ θαυμάτων ἀπείρων ἀυτουργὸς γεγονὼς ἐν βαθυτάτῳ γήρα πρὸς Κυριὸν ἐξεδήμησεν, Latinum efficitur hunc in modum: Hic sanctus Pater noster ex Orientali Syrorum regione est ortus; Constantinopolim autem, religiosissimo imperatore Marciano imperii habenas moderante, venit, itaque virtutibus & miraculis effulsit, ut etiam templum, quod hodieque conspicitur, sub ejus nomine imperator exstruxerit. Porro discipulorum ejus numerus, e quibus exstitit & sancta Matrona, circiter ad trecentos excrevit; cum autem ætatem sic exegisset, & multos ad Deum adduxisset & morbos curasset & infinita miracula edidisset, in summa senectute ad Dominum migravit. Tale est, quod Menæa simulque etiam in Martyrologio suo Græco-barbaro Maximus Margunius, Menæis presse inhærere solitus, exhibent, S. Bassiani elogium; id autem cum elogio, quod in Menologio Sirletiano continetur, ad amussim adeo consonat, ut, si quis, quæ in Menæis de Sancto nostro narrantur, noscat, is simul etiam, quæ de eo referuntur in Sirletiano, habeat perspecta, utque proinde elogium, in hoc contentum, modo huc transcripto Menæorum elogio, quo amplior rerum, ad S. Bassianum spectantium, notitia præbeatur, adjungendum non sit.

[3] Verum de duobus aliis Sancti nostri hic adhuc transcribendis elogiis, [Menologio Basiliano] quorum alterum Menologium, Basilianum vulgo dictum, alterum Ms., cujus ecgraphun habemus, Constantinopolitanum Sirmondi Synaxarium suppeditat, paulo aliter est loquendum. Id cuique, qui hæc cum elogio, e Menæis dato, contulerit, evadet perspicuum. Primum seu quod in Menologio Basiliano, studio & opera Cardinalis Annibalis Albani Græce & Latine typis Urbinatibus anno 1727 vulgato, exstat, Latine ibidem sic habet: Sanctus pater noster Baslianus, ex Orientali Syrorum regione oriundus, Marciano pio imperatore, Constantinopolim profectus, ob virtutem suam imperatori statim innotuit, qui non modo eum tamquam patrem colebat, sed & ædes illius nomine, quæ ad hunc usque diem exstant, ædificavit. Fuit enim ad docendum appositissimus, ut multis persuaderet, relicto seculo, monasticam vitam agere: in quorum numero fuit sancta Matrona: crevitque discipulorum ejus numerus usque ad trecentos. Adhæc multa miracula patravit. Præterea si quis in gravissimum aliquod peccatum lapsus esset, & idcirco de sua salute desperaret, Vir sanctus, pari cum eo dolore suscepto, non prius conatu desistebat, quam lapsum, e diaboli manibus ereptum, per pœnitentiam ad Deum clementissimum adduceret. Insuper prophetiæ dono illustris, cum futura prædiceret, multis profuit. Exacta per hunc modum vita, confectus senio migravit ad Dominum, & a discipulis suis in ædibus, quæ ejus nomen præferunt, sepultus est. Elogium isthoc cum elogio, e Menæis supra huc transcripto, modo confer, videbisque pauciora in hoc, quam in illo, de S. Bassiano asseverari.

[4] Ad elogium, in Synaxario Sirmondiano contentum, [& Synaxario Sirmondiano] progredior. Id paulo adhuc diffusius, quam jam datum, quod præterea, uti infra notabo, sub finem sat accurate loqui haud videtur, e Menologio Basiliano elogium, res ad Sanctum nostrum spectantes exponit. Verba Græca, e quibus componitur, sequentia hæc sunt: Μνημὴ τοῦ ὁσίου πατρὸς ἠμῶν Βασιανοῦ, ὃς ἐγένετο ἐπὶ Μαρκιανοῦ τοῦ εὐσεβεστάτου· ὤρμητο δὲ ἐκ τῶν τῆς ἀνατολῆς μερῶν ἐξ ἀπαλῶν ὀνύχων καὶ ἔως γήρως τῇ τῶν καλῶν ἐργασίᾳ ἐνδιατρίψας καὶ πολλοὺς τόπους διαμείψας καὶ πλείστοις ὠφέλεια καὶ σωτηριώδης ὁδὸς γεγονὼς καὶ τὴν βασιλίδα τῶν πόλεων καταλαβὼν μοναστήριον ἐν τάυτη ἐδείματο, Σεβῆρον τινα ἔχων συνεφαπτόμενον ἀυτῷ εἰς τὸ ἔργον καὶ Ιοάννην ὑπατικὸν. Ἐν τάυτῃ τῇ μονῇ καὶ ἡ τιμία Ματρώνα ἀνδρεῖον σχῆμα περιβαλλομένη εἰσηλθεῖν ἐθάρσησε καὶ μετὰ πολλῶν ἡμερῶν παραδρομὴν τῷ Μακαρίῳ ἐγνώσθη. Τούτου τὴν ἔνθεαν πολίτειαν οὐ μόνον ἄρχοντες κατεπλάγησαν, ἀλλὰ καὶ βασιλεῖς ὑπερεθάυμαζον ἀρχόμενοι πρὸς ἀυτὸν καὶ ὠφελείας τυγχάνοντες· ἐπληθύνθη δὲ καὶ ὁ ἀριθμὸς τῶν μαθητῶν ἀυτοῦ μέχρι τῶν τριακοσίων. Ἀυτὸς οὖν εἰς βαθὺ γῆρας ἐλάσας καὶ πλήρης ἡμερῶν γεγονὼς ἐν εἰρηνῃ τὸ πνεῦμα ἀυτοῦ τῷ Θεῷ παρέθετο, μυρία θάυματα κατεργασάμενος ζῶντε καὶ μετὰ θάνατον, οἷς ἐκπληττόμενος ὁ βασιλεὺς ναὸν ἐπ᾽ ὀνόματι ἀυτοῦ ἀνήγειρε πλησίον τῆς ἁγίας Ἄννης ἐν τῷ Δευτέρω, ἔνθα καὶ ἡ σύναξις ἀυτοῦ ἐπιτελεῖται Ita hactenus Græcus Synaxarii Sirmondiani textus.

[5] [huc transcriptis, a Græcis ornatur,] En modo, quam hic subdo, interpretationem ejus Latinam. Sic habet: Commemoratio sancti patris nostri Basiani, qui sub religiosissimo Marciano floruit; fuerat autem a teneris unguiculis ex Orientis partibus profectus, cumque usque ad senectutem in virtutum exercitio operam posuisset ac locum sæpius mutasset, plurimisque utilis ac via ad salutem factus ad urbium etiam reginam (Constantinopolim scilicet) venisset, monasterium ibidem, adjutores in opere Severum quemdam ac Joannem, virum consularem, nactus, exstruxit. Id venerabilis Matrona, virili habitu induta, ingredi etiam est ausa, ac post multorum dierum decursum Sancto nota est facta. Divinam hujus vivendi rationem non solum viri principes suspexere, verum etiam imperatores, cum ad eum accessissent opemque fuissent experti, admirati sunt. Porro discipulorum ejus numerus ad trecentos etiam excrevit. Is igitur, cum ad summam senectutem pervenisset plenusque dierum esset effectus, Deo in pace spiritum tradidit, infinitis in vita & post mortem patratis miraculis, quibus perculsus imperator sub nomine ejus templum prope S. Annæ in Deutero, ubi & festivitas ejus celebratur, erexit. Tale est postremum e tribus præcipuis, quæ huc visum est transcribere, Sancti nostri elogiis. Nonnulla modo, quæ in hisce occurrunt, examinemus, ac porro, ut fieri poterit, dilucidemus.

[6] [Constantinopolim veniens, monasterium ibidem] S. Bassianus non tantum ex Orientis partibus, unde eum oriundum omnia jam data elogia affirmant, Constantinopolim venisse, sed & ibi monasterium exstruxisse, in Constantinopolitano Sirmondi Synaxario proxime huc transcriptis verbis asseritur; verum, cum monasterium ibidem per S. Bassianum fuisse exstructum, nec Menæa excusa, nec Basilianum & Sirletianum Menologia memoriæ uspiam prodant, hicne Synaxario laudato est standum? S. Matrona, quæ S. Bassiani discipulis in jam memoratis ecclesiasticis Græcorum libris annumeratur, in Menologio Basiliano VIII Novembris die & in Menæis excusis itemque in Menologio Sirletiano IX ejusdem mensis memoratur; in breviori autem hujus Vita, quæ penes nos, e codice Ms. nescio quo, a decessoribus nostris deprompta, exstat, sequentia isthæc leguntur sub finem verba: Ὁ δὲ ὅσιος Βασιανὸς τὴν τοῦ σχήματος διατύπωσιν ἐν τῇ ἐρήμῳ θεόθεν δεξάμενος, ἐλθὼν ἐν Κωνσταντινουπόλει δύο μοναστήρια συνεστήσατο, τὸ μὲν γὰρ ἕν, ὅπερ καὶ ἐπώνυμον ἀυτοῦ ἐστίν· τὸ δὲ ἕτερον τῆς ὁσίας Ματρῶνας, κρατοῦντα τὸν ἀυτὸν τύπον, τὸν παρὰ τοῦ ὁσίου νενομοθετημένον. Sanctus autem Basianus, habitus forma in eremo divinitus accepta, Constantinopolim veniens, duo monasteria exstruxit, unum quidem, quod ab eo nomen habet, alterum autem sanctæ Matronæ, quæ eamdem regulam, a Sancto præscriptam, observant. Brevioris quidem, in qua, non unum tantummodo, sed duo monasteria a S. Bassiano Constantinopoli fuisse exstructa, disertissime sane his verbis asseritur, Vitæ illius & auctor & ætas omnino in obscuro sunt; dubitarique adeo non immerito potest, an non tunc demum, cum jam aliquot post S. Bassiani obitum secula essent elapsa, in litteras fuerit conjecta.

[7] Verum, etsi id ita sit ac proin lucubratio illa, [a Severo quodam ac Joanne, viro consulari, adjutus] quæ præterea idcirco, quod, quemadmodum jam innui, codex etiam, e quo fuerit accepta, ignoretur, minori in pretio est habenda, fidem indubitatam in iis, quæ de S. Bassiano memoriæ prodit, haud mereatur, vel ex eo tamen, quod decessores nostri illam e qualicumque sibi prælucente exemplari excerpserint, idque, si eam nihili prorsus fecissent, facturi haud fuisse videantur, haud omnino contemnendam, in animum non immerito induxeris; cum autem sic habeat, per verba supra huc transcripta, quibus, Constantinopoli duo monasteria a S. Bassiano fuisse ædificata, affirmat, qualecumque pondus Synaxario Sirmondiano, unum ibidem a Bassiano monasterium, Severo quodam ac Joanne viro consulari juvantibus, fuisse exstructum, per verba, supra pariter huc transcripta, asseveranti, adjungit. Adhæc inter eos, qui Constantinopolitano anni DXVIII concilio subscripti inveniuntur, Martyrius, μονῆς τοῦ ὁσίου Βασιανοῦ archimandrita, comparet, monasteriique ejusdem Theophanes, ut Cangius in Constantinopoli Christ. lib. IV, pag. 120 docet, loco non uno mentionem instituit. Reponi quidem potest, monasterium, de quo hic nobis sermo, S. Bassiani nomine potuisse distingui, non quod ab ipsomet hoc Sancto, sed quod in hujus, ad Superos felici e vivis excessu jam translati, honorem fuisset exstructum; verum, etsi id ita sit, re tamen vera illud, quod ab ipsomet S. Bassiano esset exstructum, fuisse Sancti hujus nomine distinctum, vel ex eo apparet, quod hoc ipso nomine, vivente adhuc Bassiano, fuerit vocatum, ut fidem faciunt duo S. Matronæ, supra adhuc memoratæ, elogia, quorum alterum in Menologio Basiliano ad VIII, alterum ad IX Novembris diem in Menæis occurrit.

[8] Jam vero, cum hæc ita habeant, nec quidquam, [ante annum 453, non tamen, ut apparet,] quod non fuisse a S. Bassiano monasterium Constantinopoli ædificatum vel utcumque suadeat, alicunde adducatur, id abs eo, suppetias Severo quodam ac Joanne viro consulari ferentibus, fuisse re ipsa factum, Synaxario Sirmondiano asserenti apparet absque ullo etiam scrupulo assentiendum. Verum quandonam id a Sancto factum? In codice nostro Græco ✠ MS. 194 continetur prolixior S. Matronæ Pergensis, mox iterum memoratæ, Vita, a Simeone Metaphraste conscripta. In hac autem, quæ apud Lipomanum & Surium e sermone Græco in Latinum versa ad VIII Novembris diem exstat, narratur, qui S. Matrona, quæ, cum jam prolem marito suo peperisset, clanculum abs illo (licitene, an secus, ad VIII vel IX, quo utroque, ut jam dictum, Sanctæ illius memoria recolitur, Novembris diem, si tum de ea fuerit tractandum, examinabitur) ex ardenti soli Deo serviendi desiderio discesserat, Constantinopoli aliquamdiu in S. Bassiani monasterio sub virili habitu fuerit versata, Emesam deinde, eodem Sancto, sexum ejus divinitus edocto, curante, secesserit, ac tum, cum ibidem illa sacris Virginibus, in quarum monasterium fuerat admissa, fuisset jam præfecta, S. Joannis Baptistæ caput prope civitatem illam fuerit inventum; cum autem de secunda sacri hujus pignoris inventione sermo ibidem instituatur, hæcque, uti apud nos tom. IV Junii, ubi de sancto illo Domini nostri Jesu Christi Præcursore actum, pag. 722 & seqq. ostenditur, anno 453 contigerit, consectarium fit, ut S. Bassianus Constantinopoli monasterium, utpote in quo, priusquam jam dicta capitis S. Joannis secunda inventio eveniret, S. Matrona, teste Metaphraste, fuisset versata, ante annum 453 exstruxerit.

[9] [ante annum 450, ac proin] Atque ita quidem annum, ante quem S. Bassianus monasterium Constantinopoli exstruxerit, habemus; nunc etiam in annum, ante quem id Sanctus haud fecerit, inquiramus. Nihil quidem, e quo hunc determines, subministrat supra huc transcriptum e Synaxario Sirmondiano S. Bassiani elogium; verum id una cum Menologio Sirletiano præstant duo alia supra pariter huc transcripta Sancti nostri elogia. In his enim, quorum alterum in Menæis excusis, alterum in Menologio Basiliano recensetur, S. Bassianus Constantinopolim, imperii habenas Marciano tenente, venisse asseritur; cum autem Marcianus, uti inter eruditos convenit, ante annum 450 imperio præesse haud inceperit, nec sane Bassianus, priusquam Constantinopolim veniret, monasterium ibi ædificarit, consectarium fit, ut id ille ante dictum annum 450 haud fecerit. At vero, inquiet fortassis nonnemo, S. Matrona, postquam a S. Bassiano monasterium Constantinopoli fuisset exstructum, ibidem e jam dictis aliquamdiu in hoc fuit versata, Emesam deinde in sacrarum Virginum monasterium secessit, jamque, cum sacrum S. Joannis Baptistæ caput prope civitatem illam anno 453 fuit inventum, parthenoni isti, uti in Vita ejus Metaphrastes etiam docet, fuerat præfecta; cum autem hæc omnia, si dictum monasterium ante annum 450 a Bassiano haud fuerit exstructum, intra trium fere dumtaxat annorum spatium, ut consideranti patescet, debeant fuisse facta, ac intra tam breve tempus fuisse reipsa facta, creditu appareat admodum difficile, dubitari idcirco posse videtur, an ante annum 450 sacrum illud asceterium a Bassiano haud fuerit exstructum.

[10] [vel hoc ipso anno vel haud multo serius ædificat, vitam in eo,] Fateor, sic habet; verum, cum equidem ista omnia absolute, utut difficulter, potuerint intra tres etiam dumtaxat annos fuisse peracta, Menæis duobusque Menologiis, Sirletiano scilicet & Basiliano, unanimi consensu id, e quo ante annum 450 Constantinopoli monasterium a Bassiano haud fuisse exstructum, consequitur, asseverantibus, assentiendum apparet, cumque tamen, ut jam supra docui, monasterium Constantinopoli Sanctus ante annum 453 ædificarit, consectarium e modo disputatis fit, ut id verosimiliter vel anno 450 vel haud multo serius fecerit. Porro S. Bassianus, qui, quemadmodum ejus elogium, e Synaxario Sirmondiano supra huc transcriptum, prodit, non prius, quam cum virtuti operam diutissime dedisset, ac jam, non paucis cum copioso animarum lucro regionibus peragratis, senex esset effectus, Constantinopolim venerat, ibidem deinceps in monasterio, a se exstructo, sanctissime usque ad summam senectutem vivere perrexit. Verum quodnam vitæ institutum fuit secutus? Monachum illum exstitisse, indubitatum vel ex eo apparet, quod ætatem in monasterio exegerit, quod hujus inquilinos sub disciplina sua habuerit quodque hi in supra laudata, quæ Metaphrastem habet auctorem, S. Matronæ Pergensis Vita loco non uno monachi diserte appellentur. Ast illum Acæmetam hodie nuncupat in Martyrologio suo Universali Castellanus; quod qua ratione impulsus faciat, omnino ignoro.

[11] Acæmetæ quidem seu monachi Ἀκοίμητοι, ita a Græcis dicti, [dubium, an ad Acæmetarum, ut Castellanus æstimasse videtur,] quod in eorum monasteriis divinum Officium noctu diuque sine ullo cessationis intervallo, monachis idcirco tres in cœtus, qui sibi hunc in finem succedebant, divisis, celebraretur, Constantinopoli eodem quinto, quo S. Bassianus floruit, æræ Christianæ seculo, ut in Opere nostro, tom. 1 Januarii pag. 1018, & duabus seqq. invenies, fuere instituti; verum horum vivendi rationem amplexum esse S. Bassianum aut in monasterium a se conditum introduxisse, nuspiam litteris reperio mandatum. Nec, ut Castellano hic assentiar, moveri queo ex eo, quod, nisi Acæmeta credatur S. Bassianus, vitæ institutum, quod fuerit professus, assignari haud queat. Etsi enim res ita habeat, non pauca tamen Constantinopoli & alibi, priusquam acæmetæ instituerentur, monasteria exstitere hæcque certe in vitæ quæ servabant, institutis ab Acæmetis discrepuere; cum autem sic habeat, quid ni unum ex his Acæmetarum instituto præferre ac porro amplecti Bassianus potuerit? Quid ni etiam factum esse queat, ut institutum novum & sibi & monachis suis servandum præscripserit? Sane vitæ normam, sibi a S. Bassiano præscriptam, observasse duo, quæ hic Constantinopoli exstruxerit, monasteria in breviori, quam supra adhuc laudavi, S. Matronæ Vita per verba, num. 6 jam recitata, asseruntur; etsi autem hæc forsan de regula, quam, primum ab alio traditam, Bassianus dumtaxat adoptarit, queant intelligi, Acæmetarumque institutum e Constantinopolitano horum monasterio fuerit etiam temporis lapsu, uti ex Theophane, Cedreno & Nicephoro Callisti (Operis nostri tom. 1 Januarii a pag. 1018 videsis) intelligitur, in alia tum intra, tum extra urbem Constantinopolitanam monasteria invectum, nihil tamen omnino impellit, ut vel pro verosimili habeam, Bassianum illud fuisse amplexum seu in monasterium, Constantinopoli a se conditum, induxisse.

[12] Etsi itaque professione monachum exstitisse S. Bassianum, [institutum, sanctissime agit, discipulisque trecentis ac hos inter S. Matrona,] omnino, ut jam supra docui, sit certum, anne tamen, quæ Acæmetarum fuit, vitæ rationem fuerit amplexus, est admodum, uti e jam nunc dictis apparet, incertum ac dubium. Verum qualiscumque tandem, cui Sanctus sese addixit, vitæ ratio exstiterit, sanctissime equidem, ut jam dixi, in monasterio, a se exstructo, vixit, nec paucos ibidem, qui illam fuere amplexi, discipulos fuit adeptus. Hosce numero exstitisse trecentos, Menologium Basilianum & Constantinopolitanum Sirmondi Synaxarium in supra huc transcriptis Sancti nostri elogiis affirmant; etsi autem Menæa non trecentos, sed tantummodo fere trecentos S. Bassiani discipulos numerent, unanimi tamen consensu tam hæc, quam jam dicta Sirmondiani Synaxarii & Menologii Basiliani elogia S. Matronam discipulis S. Bassiani accensent. Verum quæ qualisve hæc fuit? S. Bassiani elogio, quod in Menologio Sirletiano exstat, sequens hæc in margine apponitur nota: In apographo Ms. erat adscriptum: “Hæc Matrona fuit Macedoniana”. Verum, quiscumque sit, qui ita Matronam, S. Bassiani discipulam, secta exstitisse Macedonianam, indicavit, id verosimillime fecerit, quod, cum translationi, qua S. Joannis Baptistæ caput, prope Emesam anno 453 inventum, in civitatem hanc fuit delatum, interfuisse Matronam, S. Bassiani discipulam, legisset, hanc cum Matrona, quæ, cum idem S. Joannis Baptistæ caput sub Valente e Cilicia in Bithyniam indeque post sub Theodosio Constantinopolim transferretur, sacrum illud pignus, tamquam ministra & custos, comitata fuisse apud nos tomo 4 Junii pag. 713 & binis seqq. ex Sozomeno refertur, ac, uti ex ibidem allegatis liquet, secta Macedoniana exstitit, existimarit eamdem.

[13] [de qua, cum altera homonyma perperam confusa,] Verum posteriorem hanc Matronam a Matrona, S. Bassiani discipula, esse diversam, vel ex eo fit perspicuum, quod, cum ultimo hic memorata capitis S. Joannis Baptistæ e Bithynia Constantinopolim sub Theodosio translatio anno 390, uti apud nos loco proxime cit. videre licet, contigerit, necessario Matrona, quæ tum sacri illius pignoris custos fuit, anno dein 453 labente, quo, ut supra vidimus, idem Præcursoris Domini caput prope Emesam fuit inventum, octogenaria debeat, si tum adhuc in vivis fuit superstes, exstitisse major; Matrona autem, S. Bassiani discipula, quæ translationi, qua id, cum ibi fuisset inventum, in civitatem Emesenam fuit delatum, interfuit, tum adhuc exstiterit juvenis, uti intelligitur ex eo, quod se jam dictis ante translationem illam in S. Bassiani monasterio, quod, ut docui, ante annum 450 haud fuit exstructum, vitam monasticam, virili habitu assumpto, fuerit amplexa, ac tum, ut Metaphrastes in ejus Vita etiam tradit, non plures quam viginti quinque ætatis annos numerarit. Adhæc Matrona, quæ sub Valente ac Theodosio caput S. Joannis custodiisse perhibetur, Cosilai prope Chalcedonem, virginitate perpetuo servata, diem extremum clausit; Matrona autem, S. Bassiani discipula, Constantinopoli, relicto, e quo prolem pepererat, marito, vitæ cursum absolvit. Ast sive ob jam dictam, sive ob aliam quamcumque causam sit factum, ut verba supra relata, quibus Macedoniana exstitisse Matrona, S. Bassiani discipula, asseritur, Ms. Menologii Sirletiani apographo fuerint adscripta, Macedonianam equidem illam exstitisse, haudquaquam queo mihi habere persuasum.

[14] [hic nonnulla, ad Bassianum partim etiam spectantia] Ita animo comparatus sum, quod nihil omnino, e quo vel utcumque Macedonianæ sectæ evadat suspecta, invenire uspiam, re quamvis diligentissime discussa, potuerim. Neque vero, Macedoniana si fuisset, sese, cum primum mundo nuntium remiserat, vitæ monasticæ præceptis imbuendam Bassiano, viro imprimis Catholico, Constantinopoli, ut jam vidimus, tradidisset; ne autem, postquam hinc a Bassiano Emesam, ut pariter vidimus, fuisset profecta, Macedonianam factam, suspicemur, obstat post secutus mulieris, pro Sancta a Græcis cultæ, Constantinopolim, peragratis regionibus variis, ad eumdem S. Bassianum regressus, aliaque, quæ, maximi etiam tunc fuisse abs illa Sanctum hunc factum, argumento sunt, in supra laudata illius Vita a Simeone Metaphraste narrata. Hæc idcirco simulque, quod non minus, quam quæ Matronæ Emesam Constantinopoli discessum præcessere, ad S. Bassianum partim spectent, compendio, cui mox reliqua, de Sancto nostro dicenda, subjungam, hic exhibeo. Cum Matrona, S. Bassiani discipula, quæ, quemadmodum supra docui, anno 453 capitis S. Joannis Baptistæ in civitatem Emesenam translationi interfuit, unguento inde accepto cæcum illuminasset, Domitianus ejus maritus, rei hujus, quaquaversum citissime vulgatæ, fama excitus, novaque inde uxoris, quam ubique requirebat, inveniendæ spe concepta impulsus Emesam venit; ast illa, hominem adesse subodorata, mox, quo incidendi in manus ejus periculum evadat, Hierosolymam primum, tum in montem Sina, ac dein Berythum, ubi & aliquas discipulas sibi adjungit, profecta, Constantinopolim tandem Bassiani conveniendi desiderio capta divinitusque ad id in somnis excitata revertitur.

[15] Eo appulsa Marcellum diaconum, quo suadente, a Bassiano Emesam ad virginum monasterium missa antea fuerat, [atque ex Matronæ per Metaphrastem Vita] accersit, reditusque causam abs illo rogata, sese dumtaxat, ut arduum longi itineris laborem, senectute ac mulierum imbecillitate despecta, susciperet, vehementi quodam eos, a quibus primam spiritualis vitæ institutionem acceperat, ac maxime Bassianum conveniendi desiderio fuisse adductam, respondet, ac dein, quæ sibi post suum ex urbe Constantinopolitana discessum contigerint, exponit; Marcellus autem, statim singulis Bassiano narratis, abs hoc, ut quietum aliquod & a tumultu alienum non procul a monasterio habitaculum, ad quod facilis sibi esset accessus, Matronæ quamprimum præstituat, jubetur, cumque id ille, Magistri præcepto mox obtemperans, fecisset, Matrona in apta, quam paraverat, domo quamprimum locatur. Quem in locum (ipsiusmet Metaphrastæ apud Lipomanum verba sunt) cum magnus venisset Bassianus, eamque esset allocutus, & dixisset, quæ opportebat, quin etiam ab ea didicisset de iis, quæ ei obtigerant, & eam impertiisset iis, quibus indigebat, eam rogavit, an sibi opus esset aliquo alio; cum ea autem dixisset, alias sorores esse Berythi & eas velle ad ipsam venire & una degere, hoc episcopo Beryti statim litteris significat, &, quas nominatim quærebat Matrona, jussit ad eam quamprimum mittere. Eæ ergo emissæ & cohabitantes cum Matrona ei summam exhibebant obedientiam.

[16] Verum Matrona, quæ eximiis, quibus effulgebat, [in compendium contracta,] virtutibus notior indies ac non paucis primariæ nobilitatis feminis gratior reddebatur, haud ita dudum post monasterium, fundo aliisque operi necessariis, sibi a Patricii Sporacii uxore, quæ ei sanitatis sibi restitutæ beneficium referebat acceptum, subministratis, ædificat, ac una cum sororibus, quæ Beryto ad eam venerant, in novas illas ædes, prioribus, in quas, jubente Bassiano, introducta primum fuerat, relictis, migrat, easdemque deinceps, ex Athanasiæ, prædivitis feminæ, quæ disciplinæ ejus sese commiserat, facultatibus sibi oblatis ac Bassiani consilio acceptis, non parum auctas, ad mortem usque, quam centesimo vitæ suæ anno obiit, perpetuo occupat. Tale est eorum, quæ de Matrona, Constantinopolim ad Bassianum reversa, a Metaphraste narrantur, compendium. Ac id quidem, maximi etiam tunc a Matrona factum fuisse S. Bassianum, luculentissime sane prodit; cum autem tunc etiam, uti in eodem compendio ac proin & in Vita, per Metaphrastem scripta, traditur, Matronæ curam Bassianus gesserit, ædesque, in quibus & tum aliquamdiu cum sororibus, Beryto per Bassianum ad se evocatis, fuit morata, per Marcellum ei jusserit parari, hinc factum reor, ut, quamvis verosimiliter ipsamet Matrona, uti e jam dictis a Metaphraste traditur, Constantinopolitanum, quod ab ea nomen habuit, monasterium exstruxerit, id tamen a Bassiano exstructum, in breviori Matronæ Vita, per verba, num. 6 huc transcripta, asseratur; verum, etsi hinc monumentum isthoc litterarium erroris forsan in Conditore monasterii S. Matronæ assignando insimulari haud immerito queat, fuisse tamen in hoc eamdem, quæ in S. Bassiani monasterio, vitæ rationem observatam, verosimiliter recte affirmat.

[17] [proferuntur, sibi adjunctis, inter annum 458] Ea sedet sententia, quod, cum S. Bassianus, quamdiu post S. Matronæ ad se reditum in vivis adhuc mansit superstes, præfatum, quod hæc Constantinopoli tum condidit, monasterium consiliis suis ac curis maxima ex parte, ut apparet, rexerit, is haud facile permissurus fuisse videatur, ut alia in hoc, quam quæ a monachis suis servabatur, ac ab ipsamet Matrona, cum apud hosce, priusquam Emesam secederet, sub virili habitu latebat, aliquamdiu fuerat servata, vivendi ratio observaretur. Res quidem minime est certa; sed cum nihil, quo certa reddatur, occurrat, ad reliqua modo, quæ in supra huc transcripta S. Bassiani elogia observanda sunt, progredior, ac primo, quamdiu hic, postquam Constantinopolim Matrona esset reversa, in vivis adhuc manserit superstes, seu potius, quandonam circiter, trecentis sibi jam adjunctis, ut supra docui, discipulis, e mortali hac vita ad immortalem migrarit, indago. S. Bassiano templum, uti mox infra e Synaxario Sirmondiano, Menæis excusis, Sirletianoque ac Basiliano Menologiis ostendam, ab imperatore Marciano fuit exstructum; cum autem sic habeat, enimvero hinc, cum certe S. Bassiano, in vivis adhuc existenti, templum Marcianus, qui, uti ex eruditorum consensu jam dixi, anno 457 obiit, haud exstruxerit, fuisse ante annum 458 e vivis sublatum Sanctum nostrum, non inepte concluditur.

[18] [& annum 453 e vivis excedit,] Reponi quidem potest, S. Matronam, spectatis iis, quæ ex ejus per Metaphrastem Vita supra retulimus, e civitate Berytensi, postquam Emesæ capitis S. Joannis translationi anno 453 adhuc juvenis interfuerat, Constantinopolim, Bassiano adhuc vivente, reversam, exstitisse jam tum senem, idque, ut consideranti patescet, verum esse non posse, si S. Bassianus ante annum 458 vita sit functus. Ast etsi sic habeat, atque adeo obitus S. Bassiani epocha, tam mature signata, cum iis, quæ in S. Matronæ Vita Metaphrastes scribit, nequeat componi, potius tamen supra laudatis ecclesiasticis Græcorum libris, unanimi consensu id, e quo, Bassianum ante dictum annum 458 vere obiisse, consequitur, asseverantibus, quam solo Metaphraste, S. Matronæ verba, quibus hæc, dum Constantinopolim, vivente adhuc Bassiano, reversa, reditus sui causam (num. 14 videsis) Marcello exponit, sese exstitisse jam tum senem, prodit, affingente, standum apparet, maxime cum hic scriptor non secus ac Menologii Basiliani auctor, qui, S. Bassiano templum a Marciano fuisse erectum, disertissime, ut mox docebo, affirmat, quatuor amplius seculis a S. Matronæ ætate abfuerit, nec omnia, quæ in S. Matronæ Vita scribit, e notitiis, undequaque probatis ac certis (Operis nostri tom. 4 Junii pag. 721, num. 131 videsis) deprompserit. Porro cum hæc sic habeant ac S. Bassianus, qui, Constantinopolim revertente S. Matrona, nondum e jam dictis obierat, in vivis certe, dum hæc antea capitis S. Joannis Baptistæ translationi, anno 453 factæ, interesset, exstiterit adhuc superstes, annum hunc inter & annum 458 ad Superos illum migrasse, sat probabile redditum ex omnibus modo allegatis autumans, de iis, quæ Sancti obitum secuta narrantur, nunc pauca subjungo.

[19] S. Bassianum, cum Constantinopolim, Marciano imperatore, [temploque, per Marcianum imperatorem, uti ex iis,] venisset, ita virtutibus & miraculis, ut etiam templum, quod hodieque conspicitur, sub ejus nomine imperator exstruxerit, effulsisse, num. 2 huc transcriptum e Magnis Græcorum Menæis excusis elogium ac proin & Sirletianum, quod, ut dixi, Menæis ad amussim consonat, Menologium affirmat; etsi autem nec hoc, nec illa, quis imperator sub S. Bassiani nomine templum exstruxerit, diserte ac expresse notent, rem tamen, cum verbis, affirmationem illam proxime prægressis, de solo, qui, uti inter eruditos convenit, anno 457 obiit, Marciano imperatore loquantur, fuisse abs hoc factam, videntur indicare. Nec aliter de Synaxario Sirmondiano, quod, postquam, S. Bassianum sub Marciano imperatore floruisse, sub initium asseruit, nonnullis deinde interpositis, fuisse Sancto, infinitis in Vita & post mortem miraculis claro, templum ab imperatore exstructum, sub finem, non expresso ibidem hujus nomine, memoriæ prodit, pronuntiandum apparet. Ita autumo, non tantum, quod tam in dicto Synaxario quam in Menæis & Menologio Sirletiano, imperatoris haud alterius, quam Marciani, nomen legatur, verum etiam, ac præcipue quidem, quod Sancti nostri elogium, e Menologio Basiliano num. 3 huc transcriptum, initio habeat, Bassianus, … Marciano pio imperatore, Constantinopolim profectus, ob virtutem suam imperatori statim innotuit, qui non modo eum tamquam patrem colebat, sed & ædes illius nomine, quæ ad hunc usque diem exstant, ædificavit, hisque verbis, utpote quibus imperator, a Marciano diversus, designari haud queat, fuisse abs hoc ædem, seu potius, ut Græce est, τὸν ναὸν ἐπὶ τῷ ὀνόματι ἀυτοῦ, id est, templum sub nomine ejus, Bassiani nempe, exstructum, apertissime significetur, nec sit, cur hic a Menologio Basiliano vel Menæa cum Sirletiano, vel Synaxarium Sirmondianum dissonare merito existimetur.

[20] Fuisse quidem in duodecima urbis Constantinopolitanæ regione, [quæ hic adducuntur, apparet,] nomine Deutero seu secundo, πλησίον τῆς ἀγίας Ἄννης, prope S. Annæ, id est, prope ædem, S. Annæ sacram, quam, ut Procopius, author synchronus, lib. 1 de Ædificiis cap. 3 docet, Justinianus, haud citius quam seculo sexto imperator, exstruxit, S. Bassiani templum ab imperatore ædificatum, elogii, e Synaxario Sirmondiano num. 4 huc transcripti, auctor sub finem affirmat. Verum quid si anticipatione, ut loquuntur, usus id faciat, non quod prope illam ipsam sacram S. Annæ ædem, jam tum, cum illud ædificaretur, exstantem, sed quod prope locum, quo hæc postea fuit exstructa ac ætate sua exstabat, S. Bassiani templum imperator ædificarit? Sane, cum ita, ut apparet, non absurde queat, ita etiam debet is auctor exponi, quod alioquin cum Menologii Basiliani auctore, qui, S. Bassiano fuisse a Marciano templum erectum, luculentissime, ut jam docui, tradit, pugnare foret dicendus, quodque auctores, qui invicem in speciem adversantur, inter sese non collidendi, sed, si fieri possit, conciliandi sint. Nec refert, S. Bassianum, cum senio confectus migrasset ad Dominum, a discipulis suis in ædibus, quæ ejus nomen præferunt, seu potius, ut Græce est, ἐν τῷ δηλωθέντι ἀυτοῦ ναῷ, id est, in præfato suo templo, sepultum fuisse, a Menologio Basiliano affirmari.

[21] [exstructo, in quo] Etsi enim ita hujus auctor, S. Bassianum in illo ipso templo, quod sub hujus Sancti nostri nomine a Marciano erectum, antea narrarat, humatum insinuet, sicque illud S. Bassiano, in vivis adhuc existenti, fuisse a Marciano, quod certo est falsum, exstructum, videatur indicare, haud ita tamen est intelligendus, sed, sufficienti, ut nonnumquam alias, accuratione in scribendo haud adhibita, S. Bassianum in templo, quod sub ejus nomine Marcianus ædificasset, sepultum scripsisse est censendus, non quod Sanctus in hoc ipso templo, jam prius sibi, quam moreretur, erecto, sed quod eo loco, quo id postea Marcianus exstruxit, terræ fuerit mandatus, aut etiam, quod, cum primum loco alio fuisset depositus, postea inde ad dictum templum, cum id, quod, ut arbitror, ad monasterium, a Bassiano antea conditum, fuerit adjectum, ad umbilicum jam fuisset adductum, fuerit translatus. At vero, inquiet adhuc fortassis non nemo, si Constantinopoli templum, quod a S. Bassiano nomen habuit, vere a Marciano, anno, ut dictum, 457 e vivis sublato, fuerit exstructum, consectarium erit, ut Sanctus, utpote qui post annum 453, uti e supra dictis colligitur, in vivis adhuc exstiterit superstes, jam inde a secundo aut tertio post mortem anno ædem nomini suo sacram fuerit adeptus. Fateor, sic habet; sed quid tum? Id quidem ævi nostri, at non seculi V, quo S. Bassianus floruit, moribus spectatis, incredibile apparet. Tunc enim ac diu adhuc post, cum monachi seu alterius cujuscumque status homines, qui sancte vixisse credebantur, in vita & post mortem patrarant miracula, statim eis honores, Sanctis deferri soliti, discussionibus multis prævie haud adhibitis, nec juris, quæ postea sapientissime introductæ fuerunt, formulis præmissis, deferebantur.

[22] [& cultum annuum obtinuit, honoratur.] Imo vero seculis, ab ætate nostra haud adeo remotis, cum jam dudum usus Servos Dei non prius, quam cum diligentissime juxta ac rigidissime eorum causæ fuissent discussæ, solenni ritu in Sanctorum Album referendi fuisset inductus, subinde etiam est factum, ut, qui multis in vita ac statim post mortem inclaruerant miraculis, honorem illum, vix uno alterove post obitum elapso anno, fuerint adepti. Sic, ut hic unum saltem e multis, quæ afferri possent, rei hujus exemplis lectori ob oculos ponam, S. Petrus martyr, cum anno 1252 ab impio sicario fuisset occisus, anno proxime sequenti multis miraculis illustris sanctorum Martyrum numero ab Innocentio IV, summo Pontifice, fuit adscriptus. Cum itaque hæc sic habeant, ac S. Baslianus, ut ejus e Synaxario Sirmondiano num. 4 huc transcriptum elogium in fine testatur, infinita & post mortem & in vita, sancte acta, patrarit miracula, enimvero, fuisse ille ædem sacram, cum uno dumtaxat alterove anno excessisset e vivis, a Marciano erectam, incredibile nemini debet videri. Nec tantum Sanctus, cum breve tantummodo, postquam vitam hanc mortalem cum immortali commutarat, temporis spatium esset elapsum, æde sacra sibi exstructa, verum etiam festo, quod celebratum in hac annuatim fuerit, honoratus fuisse videtur. Certe annuam ejus festivitatem fuisse saltem ibidem aliquando celebratam, fidem facit supra relatum, quo in Synaxario Sirmondiano ornatur, elogium, quod statim atque S. Bassiano templum in Deutero fuisse exstructum, sub finem narravit, σύναξιν ejus seu festivitatem ibidem celebrari, subjungit.

DE S. CERBONIO EP. CONF. VERONÆ IN ITALIA

FORTE SUB SEC. V FINEM

SYLLOGE.
Memoria in Fastis sacris, cultus ecclesiasticus, tempus sedis.

Cerbonius Episc. Confes. Veronæ in Italia (S.)

AUCTORE C. B.

Duos hoc die Martyrologium Romanum hodiernum annuntiat Cerbonios, [Sanctus, qui a tempore immemorabili Veronæ colitur,] alterum Populoniensem in Hetruria, alterum Veronensem in Venetorum in Italia dominio episcopum. De priori, quod verosimilius altero sit minus antiquus, mox post acturi, de posteriori nunc agimus. Unus hic est e triginta sex antiquissimæ juxta ac notissimæ civitatis Veronensis præsulibus, quos hæc veluti Sanctos veneratur. Nullus quidem ex his præter S. Zenonem, Operi nostro ad XII Aprilis diem jam insertum, Usuardi Fastis sacris, quibus solis olim Romana Ecclesia utebatur, invenitur adscriptus; verum, etsi id ita sit, fuerunt tamen illi omnes triginta sex episcopi, ut illustrissimus Augustinus Valerius, Veronensis & ipse episcopus, in antiquis ecclesiæ suæ Monumentis, apud Venetos anno 1576 in lucem emissis, fol. I & seqq. ex Veteri Martyrologio ac seculi XV scriptoribus probat, cultu publico a tempore immemorabili gavisi; hinc autem, ni fallar, potissimum est factum, ut ex iisdem sanctis triginta sex Episcopis, cum jam horum plures Martyrologio suo, Venetiis itidem biennio dumtaxat post ibidem edita, quæ mox memoravi, ecclesiæ Veronensis monumenta vulgato, Galesinius inscripsisset, omnino viginti tres ac nominatim S. Cerbonius, qui etiam Cerbonus vocatus invenitur, in Mrl. Rom. hodiernum fuerint deinde illati.

[2] Certe hic sanctus Veronensis Episcopus, qui a Martyrologio Romano, [eodemque, quo Fastis sacris inscribitur,] Antverpiæ anno 1586 Christophori Plantini typis excuso, adhuc exsulat, in eodem deinde Mrl., quod auctum & emendatum Antverpiæ pariter apud Joannem Moretum 1591 prodiit, paucis hisce verbis Veronæ item Cerbonii episcopi hodie annuntiatus comparet; ut vel hinc S. Cerbonium, Veronensem episcopum, certe ante annum 1580 Mrl. Romano non fuisse inscriptum, haud temere credi queat, utque proinde huic illum recenter fuisse adjectum, Castellanus in Nota, ad Martyrologii sui Universalis, in quo S. Cerbonium hodie memorat, marginem apposita, recte observet. Verum an recte pariter, non fuisse ab iis, qui S. Cerbonium in Mrl. Rom. hodiernum intulere, in emortualem ejus diem inquisitum, ibidem adjungit? Id equidem asseverare non ausim; ast, utcumque res habeat, Galesinius jam antea eodem, quo Mrl. Rom., X Octobris die S. Cerbonium in Mrl. suo commemorarat sequentem in modum: Veronæ item sancti Cerbonii episcopi, qui propagandæ disciplinæ Euangelicæ studiosus, sapientiæ laude clarus, Veronensi ecclesia religiose administrata, magna cum testificatione sanctitatis quievit in Domino. Adhæc non tantum Ferrarius, qui in suo Sanctorum Italiæ Catalogo Cerbonium recenset, ad X Octobris diem pariter id facit, verum etiam, ad Superos hoc ipso die illum migrasse, Augustinus Valerius diserte affirmat, huncque deinde in Veronensibus episcopis tom. 5 Italiæ sacræ secutus est Ughellus.

[3] [X, ut apparet Octobris die obiit,] Locus, quo, quod dixi, Augustinus Valerius affirmat, fol. 38 apud eum occurrit in S. Cerbonii elogio seu, uti abs illo vocatur, Historia, sequentibus hisce verbis concepta: Cerbonius, Veronæ episcopus, vir fuit Euangelicæ disciplinæ propagandæ incredibili studio inflammatus & mirabiliter extirpandis hæresibus deditus: cum sapientia eloquentiam ita conjunxit, ut magnam apud universum Veronensem populum prudentiæ & sanctitatis famam suo tempore fuerit consecutus. Senio confectus obiit sexto idus Octobris, id est, X mensis hujus die, magnum suarum virtutum desiderium relinquens. Sepultus fuit in basilica sancti Proculi. Ita scriptor, postremo laudatus; cum autem antiquum, ex ecclesiæ cathedralis Veronensis membranis Martyrologium, in quo triginta sex sanctorum Veronensium Episcoporum nomina repererit descripta, Operis sui initio laudet, ex eo verosimiliter, quod in Mrl. illo Cerbonii nomen ad X Octobris diem invenerit descriptum, die isthoc obiisse Sanctum, in jam dato ejus elogio seu Historia affirmarit. Utut sit, S. Cerbonius die X Octobris obiisse in vetusta quoque S. Proculi prope Veronam ecclesiæ tabella apud Onuphrium Panvinium lib. 4 Antiquit. Veronensium cap. 3 asseritur; cum autem sic habeat, nec monumentum ullum, quod alio die Sancti obitum consignet, reperiatur, tum re etiam ipsa vitam hanc mortalem cum immortali eum commutasse, ex omnibus modo allegatis sat probabile apparet. Proximum est, ut nunc in annum seu potius (hunc enim utcumque vel conjectando etiam in spississimis, quibus undequaque res, ad antiquos Veronenses episcopos spectantes, involutæ sunt, tenebris assequi quis queat?) in seculum, quo S. Cerbonius seu obierit seu sedem episcopalem Veronensem occuparit, inquiramus, aut saltem nec id certo assignari posse, ostendamus.

[4] Ferrarius, qui, quemadmodum jam indicavi, in suo, [sedem Veronensem non sec. VIII seu, ut Ferrarius tradit,] quo Italiæ Sanctos complectitur, Catalogo S. Cerbonium hodie signat, ibidem simul suppeditat modo hic recitandum, quo illum exornat, elogium, ex elogio, quod supra ex Augustino Valerio transcripsi, magnam partem desumptum hisque verbis conceptum: Cerbonius episcopus Veronensis XXXIV S. Annoni, cum eloquentia, doctrina & vitæ probitate præstaret, subrogatus est. Is Euangelicæ disciplinæ propagandæ cupidissimus, sedulam in ea re operam navavit, extirpandisque hæresibus maxime intentus fuit. Cum itaque & doctrina & vitæ innocentis exemplo ecclesiam suam expurgasset, pluraque sanctitatis reliquisset indicia, ad laborum præmium 6 Idus Octobris evolavit, in æde S. Proculi tumulatus. Quod si itaque Ferrario standum hic sit, consectarium erit, ut S. Cerbonius, utpote quem hic scriptor S. Annoni, circa annum 780, ut in Opere nostro ad XXIII Maii diem, quo de hoc sancto Veronensi Episcopo actum, ex Ughello in Episcopis Veronensibus & Onuphrio Panvinio in Antiquit. Veronensibus lib. 5, cap. 15 docuimus, e vivis sublato, in sedem Veronensem successisse, verbis jam datis prodat, certo hanc haud citius quam cum jam octavum æræ Christianæ seculum multum esset provectum ac proin septimum penitus esset elapsum, occuparit.

[5] Verum in Veronensium, quem Ughellus tom. 5 Italiæ sacræ, [post S. Annonem,] per Coletum auctæ, a col. 678 exhibet, episcoporum elencho col. 696 proxime ante S. Simplicium, qui, ut ibidem asseritur, circa annum 490 floruit, ponitur S. Cerbonius; etsi autem elenchus ille a vero tempore & ordine, quo, qui ante S. Annonem, a Ferrario memoratum, sedem Veronensem occuparunt, episcopi vixerint ac invicem successerint, plus semel aberret, ac ubique fere monumentorum antiquorum fide destituatur, in episcopis tamen, qui S. Annoni successere, plenior est ac magis probatus, quam ut probabile fiat, locum hosce inter proxime etiam post S. Annonem S. Cerbonio, contra ac in dicto elencho fit, posse concedi. Petronium quidem, qui in hoc proxime ante S. Cerbonium ab Ughello locatur, seculo etiam IX ac proin post S. Annonem floruisse, Hieronymus Dalla Corte in Historia Veronensi part. 1, lib. 4, pag. 197 & seq. tradit; ast, quin hic a vero (Operis nostri tom. 2 Septembris pag. 677 in sancto illo Veronensi Episcopo videsis) is scriptor longe aberret, dubitandum haud videtur. At vero, inquies, cum S. Cerbonius, uti e jam dictis sat probabile, ne dicam certum, apparet, ante S. Annonem, imo & ante annum 720, quo, ut Ughellus docet, Paternus, proximus Annonis decessor, jam erat Veronensis episcopus, sedem Veronensem occuparit, quo tempore quove seculo ad hanc fuit evectus?

[6] [sed, uti ex antiquo documento hie adducto] Rhythmicam quamdam, quæ a Mabillonio primum inter Analecta vetera tom. 1, pag. 371 & seqq. vulgata, post etiam inter scriptores Rerum Italicarum tom. 2, part. 2, col. 1095 fuit recusa, Veronæ descriptionem auctor anonymus, regnante Pippino, Caroli M. filio, elucubravit; de hoc autem sec. VIII documento, in quo SS. Euprepius, Dimidrianus, Simplicius, Proculus, Saturninus, Lucilius, Gricinus & Zenon exstitisse octo primi ecclesiæ Veronensis episcopi, hancque eo, quo hic recensentur, ordine gubernasse traduntur, nobilissimus Scipio Maffeius tom. 5 Italiæ sacræ auctæ ad Nicolaum Coletum col. 672, Ughellum aliosque, qui antiquorum Veronensium episcoporum elenchos consarcinarunt, monumento nullo niti, nec habere, ubi pedem figant, præfatus, sic scribit: Mihi ergo nec vetustius nec sincerius documentum usque in hanc diem reperienti piaculum videretur ab anonymi traditione recedere; præcipue cum & secundus testis adsit, qui annis plus quam ducentis hujus argumenti scriptores ceteros antecessit; nempe Joannes, ecclesiæ Veronensis diaconus, qui in imperiali, quam exaravit, Historia nunc deperdita primos octo Veronensium præsules iisdem nominibus ac eodem prorsus ordine recitabat, ut ex Panvinio Antiquitatum Veronensium lib. 4, cap. 3 discimus, qui eam chronicam legerat.

[7] [probatur, post S. Zenonem] Ita laudatus Maffeius, qui, postquam deinde, S. Proculum & S. Lucilium, quorum alter quartus, alter sextus ecclesiæ Veronensis episcopus exstitisse in dicta Veronæ descriptione asseritur, sec. IV sedisse probavit, mox etiam duos Zenones perperam a Baronio statui ac S. Zenonem, qui octo primorum Veronensium episcoporum ultimus in eadem Veronæ descriptione recensetur, præfato etiam sec. IV, sed ad finem jam vergente, floruisse ostendit; cum autem sic habeat ac eruditissimo Maffeio, qui a descriptione illa seu ab octo primorum, quæ huic intexitur, episcoporum Veronensium serie, per scriptorem anonymum tradita, recedere piaculum existimavit, hic standum appareat, consectarium fit, ut S. Cerbonius, utpote qui in serie illa seu inter octo primos Veronensis ecclesiæ episcopos locum haud habeat ac proin post horum ultimum Zenonem, sub sec. IV finem vita functum, sedisse sit dicendus, non nisi post sec. IV aut certe non diu ante sec. V floruerit. Ast num re etiam vera Sanctus vel finito propemodum sec. IV, vel sec. V jam currente vixit? Augustinus Valerius Veronensis episcopus, supra plus semel jam laudatus, in dictis ecclesiæ suæ Monumentis ante folium primum exhibet expansum episcoporum Veronensium Catalogum; in hoc autem proxime post S. Zenonem, qui, ut dictum, sub seculi IV finem floruit Veronensiumque octavus exstitit episcopus, signatur Cerbonius; ut hic, si Catalogo illo standum sit, vel sec. IV jam exeunte, vel V dumtaxat ineunte Veronensem cathedram occuparit.

[8] Verum, præterquam quod is in ipsismet [verosimiliterque vel V vel VI vel VII sec. occupavit] octo primis ecclesiæ Veronensis episcopis cum supra laudata Veronæ descriptione seu cum illorum, quam hæc complectitur, serie aliisque propemodum omnibus eorumdem catalogis pugnet, ex iis, quæ apud nos de S. Zenone ad XII Aprilis diem, quo hic colitur, & apud Ughellum tom. 5 Italiæ sacræ auctæ col. 693 in Syagrio proferuntur, fuisse hunc, non autem S. Cerbonium, proximum S. Zenonis in sedem Veronensem successorem, verosimilius apparet. Adhæc tempus, quo S. Cerbonius ac plerique alii Veronenses episcopi, ab Ughello inter S. Zenonem & Paternum seu seculum IV inter & VIII notati, in vivis exstiterint ac quinam ex illis invicem successerint, e fidei probatæ documentis, uti ipsemet Ughellus col. 692 in S. Probo post Panvinium fatetur, haud constat. Itaque, etsi quidem, vel V, vel VI, vel VII sec. sedisse S. Cerbonium, ob jam supra dicta verosimile autumem, anne tamen id haud diu admodum post S. Zenonis obitum seu sec. IV exeunte, currenteve V, an contra altero e binis seqq. secc. habuerit locum, pro certo asseverare non ausim. Ast, etsi sic habeat, Cerbonium tamen sub sec. V finem obiisse, supra in margine, adjecto dubitantium vocabulo forte, indicavi, quod ab Ughello proxime ante S. Simplicium, quem circa annum 490 floruisse, ait, signetur, quodque, ubi is scriptor erroris, uti hic fit, convinci haud potest, Veronensium episcoporum, quem contexuit, ordini potius, quam scriptoribus aliis, adhærere voluerim, secus sine hæsitatione facturus, si lux clarior, qua sedis mortisve S. Cerbonii epocha certius ac propius determinari queat, aliquando affulserit.

[9] [tumulumque in Veronensi S. Proculi ecclesia nactus asseritur.] Ceterum Augustinus Valerius, mox iterum laudatus, qui, S. Cerbonium Veronæ in S. Proculi ecclesia esse sepultum, in ejus elogio, supra huc transcripto, tradit, in præfato suo Opere pag. 3 versa affert duas Veronensis S. Proculi ecclesiæ inscriptiones, alteram e tabula lapidea, alteram e tabula vetusta membranacea acceptas, in quibus, servari seu quiescere ibidem sacra S. Cerbonii ac aliorum aliquot Sanctorum corpora asseritur. Eo pro ambabus, quarum etiam prior apud Onuphrium Panvinium lib. 4 Antiq. Veronensium cap. 3 videri potest, brevitatis causa studiosum lectorem remitto, qui etiam, quod de S. Cerbonii aliorumque Sanctorum corporibus Veronæ in S. Proculi ecclesia quiescentibus seu servatis in duabus dictis inscriptionibus traditur, ab eodem Augustino Valerio in reliquiarum, Veronæ asservatarum, indice, quem hic scriptor in dicto suo Opere etiam suppeditat, pag. 86 confirmatum aut, si mavis, denuo affirmatum inveniet. Alia, quæ de S. Cerbonio hic disseram, nuspiam occurrunt, nec est, cur id mirum cuipiam appareat, cum plurimorum, qui ante annum 760 floruerunt, episcoporum Veronensium gesta obscurissima esse & incerta, nimiaque jam vetustate ac majorum fatali ignavia, tenebris vetustatis oppressa, Onuphrius Panvinius, Ughello aliisque passim Italiæ scriptoribus ab eo haud dissentientibus, lib. 4 Antiq. Veronensium conqueratur.

DE S. CERBONIO EP. CONF. IN ILVA HETRURIÆ IN MARI THYRRENO INSULA,

VEROSIMILIUS ANNO DLXXV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Cerbonius Episc. Conf. in Ilva, Hetruriæ in mari Thyrreno insula (S.)

AUCTORE C. B.

§ I. Sancti memoria in Fastis sacris, cultus in Italia, itemque, quo aliquot inde translatæ fuerunt ejus reliquiæ, in Galliis & apud aliquot canonicos Regulares.

Præsules tres, Regulus videlicet, Felix & Cerbonius, qui ex Africa exsules sanctitate in Tuscia seu Hetruria claruere, [Sanctus, qui in insula Ilva potius, quam Populonii annuntiandus videtur,] in Fastis sacris non paucis memorantur. De duobus prioribus ad I Septembris diem, quo coluntur, jam egimus. De tertio, quod hodie Mlr. Romano inscribatur, tractaturi modo sumus. Etsi hic hodie in Lucensi & Antverpiensi apud Florentinium Hieronymianis majoribus apographis haud memoretur, in Corbeiensi tamen apud eumdem Florentinium majori itidem Hieronymiano apographo recensetur hoc modo: Natalis S. Cerbonii in Populonio. Isti porro Corbeiensi accedunt Florentinum ac alia nonnulla Usuardina (neque enim ab ipsomet Usuardo Sanctus celebratur) apud Sollerium auctaria, Florarium nostrum Ms., Viola Sanctorum anno 1508 excusa, Bellinus, Galesinius, Maurolycus, ac denique præter alios martyrologos recentiores non paucos in Catalogo Sanctorum Italiæ Ferrarius. Ac Sanctus quidem ab omnibus jam memoratis seu Fastis sacris seu Fastorum sacrorum auctoribus vel Populonii vel absque loci, cui attribuatur, designatione annuntiatur. Verum Castellanus, qui Mrl. Romanum secutus Populonii pariter Cerbonium in Mrl. suo Universali signarat, in hujus deinde Supplemento potiori jure cum in insula Ilva annuntiandum pag. 714 observat; neque vero immerito; etsi enim Cerbonius Populonii exstiterit episcopus, non tamen ibidem, sed in Ilva, Hetruriæ in mari Thyrreno insula, mortalem hanc vitam cum immortali commutavit, uti ex ejus Actis ac Gregorio Magno Dialogorum lib. 3, cap. XI constat.

[2] [elogioque huc transcripto a Ferrario ornatur,] Porro etsi omnia & singula, quibus Sanctus in Fastis sacris seu jam laudatis, seu aliis celebratur, elogia huc transcribere operæ pretium non putem, id tamen, quod Ferrarius ex Gregorio Magno & eccl. Canonic. Reg. Officio suppeditat, hic lectori, ut statim a Comment. hujus initio qualemcumque Sancti habeat notitiam, ob oculos pono. Sequentibus his verbis id concipitur: Cerbonius S. Reguli discipulus cum eo & aliis ex Africa in Hetruriam venit, ac cum illum jussu Totilæ (Gothorum regis) decollatum una cum Felice diacono (imo episcopo) sepelisset, Populoniam reversus, episcopus ejus creatur. Qui cum aliquot hospitio exceptos apud se, ne a Gothis interficerentur, abscondisset, Totila jubente, Merulis loco ab Urbe septem M. P. distante ferocissimo urso devorandus objicitur: qui e cavea eductus, ubi citato cursu ad sanctum Virum pervenisset, præter morem, cum fame premeretur, demisso capite, pedes cœpit illius lambere non sine omnium & regis ipsius admiratione, qui eum statim reveritus dimisit. Cum autem postea advenientes Longobardi omnia sibi obvia vastarent, Cerbonius cum suis in Ilvam insulam evadens, cum ægritudine captus, sibi migrandum esse intelligeret, clericis suis præcepit, ut corpus suum Populoniam in sepulchro, quod jam sibi vivens paraverat tumulandum deferrent: quibus se, quod Longobardi regionem occupassent, excusantibus, respondit, non esse, quod sibi timerent, si, cito corpore delato & sepulto, statim recederent. Cum itaque obiisset VI Idus Octobris, clericis jussa exequentibus, cum copiosus imber toto illo maris spatio, quod inter insulam & Populoniam est, descenderet, ne gutta quidem navim, in qua sacrum corpus ferebatur, attigit. Eo sepulto, statimque juxta S. Episcopi præceptum abeuntibus, illico Gommarus, Longobardorum dux sævissimus, urbem invasit.

[3] Ilvæ insulæ, in qua S. Cerbonius, cum in eam, [e Populoniensi, in qua fuit sepultus,] grassantibus per Italiam Longobardis, migrasset, obiisse a Ferrario hic asseritur, reque etiam ipsa, ut jam dixi, obiit, Baudrandus in Dictionario suo Geographico sequentem, quam hic partim transcribo, præbet notitiam: Ilva, insula Italiæ Ptolomæo, Melæ & Plinio, qui addit, eam a Græcis Æthaliam vocari, nunc l' Elba Italis, l'Isle d'Elbe Gallis, estque in mari Tyrrheno contra Plumbinum urbem Hetruriæ, a qua distat decem milliaribus tantum, ferro abundat, & ejus circuitus est quadraginta milliarium Italicorum, ut ego pluries vidi, suntque tantum in ea quinque parochiæ, ultra Argoum-portum & Portum-longum arces. Ita de insula, in qua S. Cerbonius obiit, laudatus Baudrandus; quod autem ad Populonium seu Populoniam, ubi idem Sanctus noster terræ, uti a Ferrario recte etiam narratur, ex voluntate sua fuit mandatus, jam spectat, civitatis hujus, quam S. Cerbonius, dum viveret, episcopali munere gubernavit, ad 1 Septembris diem in historico-critico de S. Regulo Commentario num. 3 e Baudrando etiam, per quem tribus dumtaxat a Plumbino, Hetruriæ ex adverso Ilvæ insulæ, uti ex hujus mox data notitia docemur, civitate, milliaribus locatur, notitiam jam dedimus, mox addentes, suspicari nos, a vero aberrare eumdem geographum, dum Populonii, quam ibidem refert, eversionem eo tempore, quo Bernardus, Caroli Magni nepos, rex Italiæ anno 813 inauguratus annoque 817 e vivis sublatus, in Italia regnavit, accidisse affirmat.

[4] Suspicioni ansam dederunt Annales, Eginhardi nomine citari soliti, [civitate, per Græcos] qui ad annum 809 apud Chesnium tom. 2, pag. 255 sic habent: In Tuscia Populonium, civitas magna*, a Græcis, qui Ὁροβιῶται (id est, montium incolæ) vocantur, deprædata est. Orlendius quidem, Populonium a Niceta patritio Constantinopolieano, imperatoris Orientis duce, Italiæ regnum moderante Bernardo, Caroli Magni nepote, ac proin eo temporis spatio, quod ab anno 813 usque ad annum 817 excurrit, excisum fuisse, in Orbe sacro & profano part. 2, lib. 3, cap. 43, num. 6 sub finem, scriptoribus aliis ac nominatim Blondo & Leandro Alberto pro se allegatis, pariter affirmat, postea etiam, id a sese ibidem demonstratum, confidentissime num. 8 pronuntians. Verum, cum nec a Blondo, nec a Leandro Alberto, nec ab ullis scriptoribus aliis, qui, Populoniam a Græcis tum fuisse excisam, scribunt, testimonium seu documentum antiquum, e quo res constet, adducatur in medium, qui hanc sola illorum, qui recentiores omnes sunt, auctoritate ac fide suffultam pro demonstrata habere Orlendius potuerit, haud satis perspicio. Crediderit verosimiliter, absque unius saltem seu documenti seu scriptoris antiquioris auctoritate haud fuisse assertam. Utut sit, Populoniam equidem sub Bernardo, Italiæ rege, seu eo temporis spatio, quod ab anno 813 usque ad annum 817 excurrit, a Græcis fuisse excisam, verosimile haud apparet. Tunc enim hosce inter & Francos, qui Papulonium, Longobardis ereptum, Pontifici Romano tradiderant, idque sine bello everti haud sivissent, bellum haud exarsit.

[5] [sub sec IX initium,] Fuit quidem eo tempore inter utramque gentem illam lis quædam de limitibus in Dalmatia exorta; verum tota illa controversa, uti apud Pagium in Criticis ad annum 817, num. IX & seq. videre licet, pacifice ex mutuo partium consensu sine ulla sanguinis effusione aut bello fuit composita; contra autem cum anno 809, quo, qui tum floruit, Annalium supra dictorum auctor, deprædatum fuisse a Græcis Populonium, memoriæ prodit, Francos inter & Græcos, uti idem Pagius in Criticis ad annum illum num. 9 docet, exarserit, enimvero tum, non autem, Bernardo rege Italiam moderante, Populonii excidium evenisse, dictumque adeo qui civitatem illam a Græcis deprædatam tum fuisse, dumtaxat scribit, auctorem hic, ut nonnumquam fieri solet, minus aliquid, quam significatum voluerit, asseruisse, pro admodum verosimili habeo. Nec tantum ante annum 813 seu Bernardi, regnare in Italia exorsi, epocham, verum etiam diu ante annum 809, quo e dictis Populonii excidium verosimillime evenit, figendum id erit, si iis, quæ Ughellus tom. 3 Italiæ sacræ auctæ col. 703 scribit, sit standum. Ibi enim sic habet: Post S. Cerbonii excessum (anno 575, ut infra videbimus, verosimilius innectendum) Longobardi Populoniæ intulerunt excidium, ut refert idem M. Gregorius lib. 1, epist., oportuitque vacuam diu illam fuisse ecclesiam, cum nec ibi ullus esset sacerdos, qui ibidem, ut supra vidimus, divinum cultum promoveret.

[6] [non autem sub seculi VI finem per Longobardos,] Ast, inquit in Orbe sac. & prof. part. 2, lib. 3, cap. 43, num. 8 Orlendius supra laudatus, falsum est, excisam tum fuisse a Longobardis Populoniam, neque id ex laudata Gregorii Magni epistola colligi poterat; sed solum ejus incolas, præsertim sacerdotes catholicos, ita male habitos a Longobardis, ut inde aufugerint, neque ullus esset eorum, qui curam gregis gesserit. Propterea sanctus Pontifex Balbino episcopo Russellano mandavit, ut Populoniensem ecclesiam, ea tempestate pastore viduatam & sacerdotibus destitutam inviseret ordinaretque presbyteros aliosque sacros ministros, qui sacra Christianæ Religionis iisdem populis administrarent. Ita ille, qui deinde, verba, quibus Gregorii Magni epistola, ab Ughello laudata, constat, transcribit, nihilque ex hisce, quod & Ordinis S. Benedicti e Congregatione S. Mauri monachi, qui Parisiis anno 1705 S. Gregorii Magni Opera & Vitam tomis quatuor edidere, sese existimasse, in suis in Epistolam illam tom. 2, col. 500 & seq. Notis haud obscure produnt, pro Populonii excidio Longobardis attribuendo ac statim post S. Cerbonii excessum seu sub sec. VI finem statuendo posse elici, rectissime concludit.

[7] At vero, inquiet fortassis non nemo, quorsum hæc de tempore, [excisa, Massam translatus,] quo Populonium fuerit eversum? S. Cerbonii corpus in cathedrali Massana ecclesia sub majori altari in arca marmorea requiescere, Ughellus tom. 3 Italiæ sacræ auctæ col. 702 affirmat; cum id autem, uti passim putatur, e civitate Populoniensi, cum hæc fuit excisa, ad Massanam una cum sede episcopali fuerit translatum, enimvero, ut, quo tempore civitas illa fuerit eversa, noscatur, non parum ad institutum nostrum hic facere nemo non videt. Quare, cum luctuosus ille eventus, nec statim post S. Cerbonii excessum seu sub sec. VI finem, nec vel stante adhuc in Italia Longobardorum regno, vel etiam, ut Coletus, qui Ughelli Italiam sacram auxit, ibidem tom. 3, col. 703 absque ullo vade antiquo tradit, anno 800, sed, uti e jam dictis verosimillimum apparet, anno 809 evenerit, consectarium fit, ut tum quoque vel certe haud diu admodum post sacrum S. Cerbonii corpus Populonio, ubi id primum in sepulcro, quod Sanctus, dum adhuc esset in vivis, sibimetipsi, Gregorio Magno teste, jusserat parari, fuerat humatum, ad civitatem Massanam fuerit translatum.

[8] Nec dubitandum apparet, quin a tempore, quo id factum, [cultu ibi aliisque Italiæ locis,] S. Cerbonius ibidem in cathedrali ecclesia, quæ, ut Ughellus tom. 3 Italiæ sacræ auctæ col. 702 docet, sub S. Cerbonii patrocinio existens, sacras ejus exuvias sub altari majori, ut jam dictum, asservat, satisque, utut structuræ antiquæ, ampla est & pulchra, insigni fuerit cultu ecclesiastico gavisus atque etiam gaudere hodieque pergat. Hic porro ad alias etiam ecclesias sese extendit. Florentinius, apud quem, ut jam docui, in Corbeiensi Hieronymiano apographo S. Cerbonius hodie annuntiatur, ita deinde in notis suis scribit: Addit M. Corbeiense ad calcem hujus laterculi memoriam S. Cerbonii, episcopi Populoniensis, qui in nostro & Antverpiensi desideratur; quamvis in ecclesia, majori scilicet Lucensi, cujus usui fuerunt libri nostri, S. Cerbonii memoria celebris sit, & prope urbem Lucam ecclesia S. Cerbonio dicata existat, penes quam dudum sacrarum virginum parthenopeum fuit, nunc reformatorum S. Francisci asceterium perdurat. Sanctus itaque non modo Massæ, verum etiam, uti ex hisce Florentinii verbis nemo non concludet, Lucæ & in ejus vicinia cultu ecclesiastico afficitur, idque aliis etiam Italiæ, ac potissimum Etruriæ locis fieri, mihi sat verosimile facit insignis Viri sanctitas, ab ipsomet Gregorio Magno, ut infra ex ipsismet hujus verbis videre licebit, celebrata.

[9] Neque intra Italiæ fines, ubi etiam Officio ecclesiastico a Regularibus Congregationis S. Salvatoris canonicis S. Cerbonius quotannis colitur, ecclesiasticus ejus cultus sese continuit. Id e jam nunc dicendis patescet. Molanus in suo Usuardi Martyrologio, Lovanii anno 1568 typis excuso, [uti etiam in Parisiensi S. Mariæ, quo aliquoe ejus reliquia] characteribus aliis, quam quibus Sanctos, ab ipsomet Usuardo memoratos, celebrare solet, Cerbonium hodie sic annuntiat: Sancti Cerbonii, episcopi & confessoris; ac dein ad XVII mensis hujus diem speciei ejusdem characteribus ita memorat; Sancti Cerbonii, Populoniensis episcopi, cujus reliquias attulit frater Robertus Pisanus; Castellanus autem, cum postremam hanc Sancti nostri annuntiationem, quam Molanus ad X Octobris diem, verbis hisce cujus reliquias &c omissis, suppeditat, ac deinde, vocibus iisdem additis, ad XVII mensis ejusdem diem repetit, vidisset, in adjecto ad Martyrologium suum Universale Supplemento pag. 714 monet, ut ad S. Cerbonii, quam ibidem suppeditarat, annuntiationem sequentia hæc in margine adscribantur verba: Cujus aliquot reliquiæ ex Italia allatæ fuerunt per Robertum Pisanum, Parisiis S. Mariæ canonicum, qui illas ecclesiæ huic dono dedit, ubi festum ejus celebratur proximo post S. Dionysii Octavam die, quo illud in prima sua Usuardi editione Molanus ex antiqui ecclesiæ illius Martyrologii extracto seu exemplari, vocabulo NOBIS, quod ibidem post vocem ATTULIT legitur, vocemque NOSTER, in NR contractam, quæ ibidem exstat ac quam legere non poterat, omisso, repetiit; quod fecit, ut ab iis, qui Martyrologii illius archetypum haud viderunt, canonicus ille pro monacho acciperetur.

[10] [fuerunt allatæ,] Ita laudatus martyrologus, qui, quamvis quo seculo quove anno, quod maxime cuperem, sacræ aliquot, ut memorat, Sancti nostri exuviæ ad Parisiensem S. Mariæ ecclesiam fuerint allatæ, haud addat, solius tamen prioris seu, quæ anno 1568 Lovanii prodiit, Usuardi per Molanum editionis, in qua illud abs hoc martyrologo postridie Octavæ S. Dionysii seu XVII Octobris die assertum seu repetitum sit, recte meminit. In posterioribus enim annorum 1573 & 1583 Usuardi per Molanum editionibus S. Cerbonius ad solam X Octobris diem, nulla omnino ejus ad XVII facta mentione, sequentibus hisce annuntiatur verbis: Sancti Cerbonii, episcopi & confessoris Populoniensis, cujus reliquias attulit ad Gallias frater Robertus Pisanus. Porro ex iis, qui, seu hac seu altera a Castellano memorata Molani annuntiatione decepti, Robertum Pisanum, ecclesiæ S. Mariæ Parisiis canonicum, pro monacho, ut Castellanus verbis jam nunc recitatis ait, accepere, exstitisse etiam videtur Adrianus Bailletus. Dici enim, cum Populonium fuisset excisum, fuisse inde S. Cerbonii corpus ablatum ac in Gallias, curante Religioso, nomine Roberto Pisano, portatum, tom. 3 Vitarum in Octobri col. 154 ad Vitæ S. Cerbonii calcem affirmat. Nec tantum Parisiensem illum canonicum pro religioso seu monacho, verum etiam S. Cerbonii reliquias, quarum dumtaxat partem in Gallias fuisse delatam, Molanus, utpote antiquum, in quo id tantummodo, uti e proxime recitatis Castellani verbis apparet, tradebatur, Mrl. indubie secutus, significare intenderit, pro integro Sancti corpore e dicta Molani annuntiatione male intellecta perperam accepisse videtur.

[11] Ubi enim, in Galliam Sancti corpus translatum dici, loco mox citato asseruit, partem hujus in Parisiensi S. Mariæ ecclesia existere contendi, statim adjungit, in eo etiam, ut apparet, carpendus, quod ita, etsi etiam Parisiense anni, [ecclesia afficitur; quod & in variis Galliarum diœcesibus] ni fallar, 1703 aut certe, quo laudatum tertium Vitarum tomum edidit, anni 1704 Kalendarium Spirituale, in quo utroque, S. Cerbonii reliquias Parisiis in S. Mariæ thesauro sacro asservari, ad XVII Octobris diem diserte notatur, in margine citet, pro dubio tamen, anne id sit verum, a sese haberi innuat. Verum, etsi sic habeat, recte equidem, S. Cerbonii reliquias, quæ Parisiis, utut verosimillime haud eo, contra ac a nonnullis dici innuit, Populonio allatæ, haberi putantur, particularis cultus, quo ibidem Sanctus quotannis gaudet, fundamentum esse, affirmat. Certe S. Cerbonium, qui, quemadmodum Castellanus verbis supra huc transcriptis docet, in Parisiensi S. Mariæ ecclesia postridie Octavæ S. Dionysii seu XVII, quæ hanc proxime excipit, Octobris die quotannis colitur, tum etiam in diœcesi Parisiensi cultu annuo affici, fidem facit Parisiense, quod ad manum habeo, quodque eo die Officium de S. Cerbonio ritu simplici recitandum proponit, Breviarium. Porro, S. Cerbonium in aliis etiam Galliæ diœcesibus ad eamdem XVII Octobris diem quotannis coli, laudatus Bailletus loco cit. etiam affirmat. Ac id quidem, quod hic, pluribus diversarum ecclesiarum Breviariis adductis, probare haud vacat, ibidem juxta ac in diœcesi Parisiensi non X, quo S. Cerbonius supra adductis Fastis sacris inscribitur ac, uti infra docebo, obiit, sed XVII Octobris die verosimillime idcirco fit, quod tum reliquiæ ejus, a supra memorato Roberto Pisano, Parisiensi S. Mariæ ecclesiæ donatæ, solenni in hanc ritu olim fuerint illatæ. Ita autumare me facit Florarium nostrum Ms., in quo ad XVII Octobris diem signatur Translatio … S. Cerbonii episcopi & confessoris in Galliam.

[12] Utut sit, Sanctum equidem in Galliis cultu haud modico gaudere, [& apud aliquot canonicos Regulares fit,] e modo hic adductis satis superque liquet; ast, cum sic habeat, ac, ut supra vidimus, Sanctus quoque in Italia a Regularibus Congregationis S. Salvatoris canonicis quotannis colatur, sciscitabitur modo fortassis non nemo, an honore isthoc pariter a Regularibus Congregationis Gallicanæ canonicis afficiatur. Editiones tres diversæ, quibus anno 1648, 1666 & 1758 Sanctorum Proprium, ad canonicorum Regularium Congregationis Gallicanæ usum, Parisiis prodiit, ad manum mihi sunt; in illis autem omnibus S. Cerbonius nuspiam nominatur, nedum, ut Officio ecclesiastico vel ad X Octobris vel ad alium quamcumque anni diem colatur, præscribitur. Anne forsan S. Cerbonium Ordini suo haud adscribendum, Regulares Congregationis Gallicanæ canonici arbitrantur? Verum Sanctus, qui, ut dictum, a Regularibus Congregationis S. Salvatoris in Italia canonicis ad X Octobris diem quotannis colitur, diserte in horum, quod ad manum mihi est, Proprio canonicus Regularis vocatur, idemque etiam in Regularium Congregationis Windesheimensis canonicorum, quod mihi pariter ad manum est, Proprio fit ad XII Octobris diem, quo abs hisce, diem X & XI S. Joanne Bridlingtoniensi primaque S. Augustini translatione occupantibus, S. Cerbonius colitur. Nescio, an, ut Regulares posterioris hujus Congregationis canonici Ordini suo S. Cerbonium adscriberent, Regularium Congregationis S. Salvatoris, qui id e jam dictis faciunt, canonicorum exemplo fuerint impulsi.

[13] [etsi interim Sanctus extisse] Certe in canonicorum Regularium Congregationis Windesheimensis, quod penes nos exstat, Breviario pergameno, sec. XV aut aliquanto adhuc citius conscripto, nuspiam locum habet Cerbonius; verum, utcumque habeat, Regularibus equidem Congregationis Windesheimensis canonicis duarum adhuc aliarum Congregationum, Lateranensis videlicet & S. Crucis Conimbricensis, Regulares canonici, utpote non magis, quam qui Congregationis Gallicanæ sunt, in suis mihi prælucentibus anni 1635 & anni 1648 Sanctorum Propriis S. Cerbonium memorantes, haud suffragantur. Nec, ut apparet, Constantinus Ghinius, utut ipsemet Regularis Congregationis S. Salvatoris canonicus, multum iisdem favet. Etsi enim hic in suis Sanctorum Canonicorum Natalibus S. Cerbonium hodie signet, eum tamen nec Canonicum Regularem appellat, nec quidquam, quo, canonicum Regularem exstitisse, vel utcumque insinuet, in sat prolixo, quo Sanctum exornat, elogio in medium adducit, ubi tamen S. Joannem, Bridlingtoniensem in Anglia canonicum Regularem, quem hodie quoque cum pluribus aliis Fastis sacris celebrat, nosque hic etiam sumus daturi, Canonici Regularis nomenclatione diserte distinguit.

[14] [canonicus Regularis haud videatur.] Et vero nihil uspiam invenio, quod adstipuletur iis, qui Canonici Regularis titulum S. Cerbonio attribuunt, reque etiam ipsa Sanctum haud exstitisse canonicum Regularem, haud difficulter quisque fatebitur, qui, quæ Corbimanus Khamm in Hierarchiæ Augustanæ part. 3 Prodromo de primæva Canonicorum Regularium origine scribit, attente expenderit. Aliquamdiu quidem Sanctus, cum jam S. Regulus, cum quo & S. Felice in Italiam venerat, a Totila, Gothorum rege, fuisset occisus, Populonii, quo tum secesserat, Domino die ac nocte sine querela in ecclesia beatæ Mariæ semper Virginis sub Florentio episcopo ejusdem civitatis Populonii, qui illo tempore præerat, serviisse in sua, de qua § seq. sermonem instituemus, Vita apud Ughellum tom. 3 Italiæ sacræ, a Coleto auctæ, col. 705 narratur; verum, etsi quidem, Cerbonium sub episcopo Florentio aut, si velis, sub præsulis hujus moderamine ac disciplina vitam aliquamdiu exegisse, ita indicetur, nihil tamen omnino, e quo id vel religionis emissis votis vel quapiam, unde Canonicus Regularis dici queat, regula servata, fecisse illum colligas, adjungitur. Nec Cerbonium, quod equidem illum vel Regulam hujusmodi servasse, vel tria Religionis vota nuncupasse, probari haud queat, canonicis Regularibus recte accenseas, etsi etiam sit, cur in Africa, priusquam ibi crearetur episcopus, sub S. Reguli moderamine ac disciplina aliquamdiu vixisse credatur. Sed hæc, ut meam de Canonici Regularis titulo, qui S. Cerbonio tribuitur, sententiam utcumque aperirem, jam dixisse contentus, ad ea, quæ § seq. dicere constitui, jam progredior.

[Annotata]

* al. maritima

§ II. E Sancti, quæ exstant, Vitis, quænam edenda; quæ certa in hac sunt, ab aliis haud paris fidei secernuntur, nonnullaque, in S. Regulo jam discussa, compendio exhibentur.

[E duabus, quarum juxta ac alterius Orlendius hic meminit,] Varia jam prodiisse, plurimum adulterata & corrupta, S. Cerbonii seu (Cerbo enim etiam & Cerbonus vocari Sanctus invenitur) Cerbonis Acta, Orlendius in Orbe sacro & profano part. 2, lib. 3, cap. 43, num. 7 præfatus, ita deinde prosequitur: Ejus (S. Cerbonii nimirum) Vita adhuc inedita exstat in Bibliotheca Vaticana cod. 6453, quam citat Floravantes Martinellus fol. 99 sui libri, cui titulus est: ROMA EX ETHNICA SACRA. Hanc quoque asservari in tabulario Metropolis (Senensis) prodit Ubertus Benevolentius; immo vult, meliorem esse illa, quæ in bibliotheca Vaticana reperitur, cum ista ex Senensi descripta esse videatur. Aliam pariter citat Baronius in Notis ad Martyrologium Romanum die X mensis Octobris, eamque præfatus Benevolentius cum neutris concordare existimat; ipse vero aliam vulgavit, excerptam ex tabulario ecclesiæ metropolitanæ Senensis, fol. 12. signat. num. 108, quam Ughelli continuator nuper edidit in Additionibus ad tom. 3 Italiæ sacræ in Populon. & Massens. Episcopis. Ambæ Sancti nostri Vitæ, quarum præter tertiam, a Baronio memoratam, Orlendius hic meminit, in Musei nostri supellectile litteraria etiam servantur. Ac prior quidem, seu quæ nondum typis integra fuit vulgata, ex eodem, in quo illam exstare, idem Orlendius hic ait, codice Vaticano 6453, posterior vero seu quæ tomo 3 Italiæ sacræ auctæ a col. 703 exstat inserta, e Ms. Membranaceo eminentissimi Cardinalis Barberini Legendario F. 284 notatur accepta.

[16] Tam in hac, quam in illa, eadem fere, si rem ipsam spectes, [Sancti Vitis prior, hactenus inedita, apud nos etiam exstat.] narrantur. Nec scio, an quidquam notatu admodum dignum, quod pariter in duabus hisce lucubrationibus non legatur, Sancti nostri Vita, a Baronio memorata, suppeditet. Hanc quidem cum neutra ex aliis jam dictis, quarum etiam meminit, Sancti nostri Vitis concordare, Benevolentius, ut verbis mox datis docet Orlendius, existimavit; verum ei hac in re absque scrupulo assentiri haud queo, quod, cum lucubratio illa, ipsomet, in cujus Bibliotheca exstabat, testante Baronio, a vocibus Vir venerabilis &c inchoaretur, ac fere etiam abs hisce undecimum, quod a nonnullis etiam S. Cerbonii Vita vocatur, Gregorii Magni Dialog. lib. 3 caput inchoetur, dubitandum appareat, an in illa pariter non legantur fere omnia, quæ in hoc, nihil omnino, quod in duabus dictis Sancti nostri Vitis non narretur, complectente, referri inveniuntur. Utut sit, cum Vitam equidem, a Baronio memoratam, videre hactenus haud licuerit, pluribus de hac missis, de solis duabus aliis Sancti nostri Vitis, quarum, ut dixi, alteram typis jam vulgatam, alteram Ms. habemus, sermonem modo instituamus, ac in ambarum, ab auctoribus anonymis scriptarum, ætatem ac fidem inquiramus. Priorem, quam Nicolaus Coletus Italiæ sacræ auctæ a col. 703 inseruit, fuisse ante Caroli Magni tempora scriptam, Ubertus Benevolentius, uti ipsemet Italiæ sacræ auctæ loco mox cit. prodit, existimavit.

[17] [Hæc aliaque jam edita, quæ, quamvis forte sec. X haud antiquiores, in nonnullis tamen] Ast, an hæc a veritate haud deviet opinio, Limpenus in suo apud nos ad 1 Septembris diem historico-critico de S. Regulo Comment. num. 20 dubitavit; neque vero immerito; in tota enim lucubratione illa nihilomnino occurrit, e quo, non fuisse aliquamdiu etiam post annum 814, Carolo Magno emortualem, exaratam, indubitanter possit concludi. Nec scio, an falsitatis posset convinci, qui eam sec. X haud antiquiorem pronuntiaret. Et vero is, a quo fuit conscripta, haud parum sese a S. Cerbonii ætate fuisse remotum, ipsemet prodit, initio sic scribens: Beatus … Cerbonius, sicut prisci Catholici Viri tradiderunt, ex Africa regione oriundus fuit. Verum, etsi sic habeat ac proin Vita illa, quod & de altera hactenus inedita (neque enim ullum, quod hanc illa antiquiorem probet, argumentum adducas) est dicendum, non prius etiam, quam cum jam X æræ Christ. seculum esset in cursu, in litteras fuerit conjecta, ambæ tamen non pauca, quæ vel fidem indubitatam merentur, vel saltem rejicienda, tamquam certo falsa, non sunt, complectuntur. Ac non minus quidem, quæ de miraculo, quo S. Cerbonius, immani urso Totilæ Gothorum regis jussu objectus, evasit illæsus, quam quæ de Sancti in Ilva, maris Thyrreni insula, quo sese, Longobardis per Italiam longe lateque grassantibus, receperat, e vivis excessu, facta in conditorio, quod sibi Populonii pararat, sepultura, miraculoque hanc comitato memoriæ produnt, fidem sane indubitatam merentur.

[18] [fidem indubitatam merentur, nec a veri specie] Omnia enim & singula e Gregorii Magni, qui eodem, quo S. Cerbonius, sec. VI floruit, eaque partim e Venantio Lunensi episcopo, viro utique fide dignissimo, partim e testibus oculatis audierat, sunt deprompta; quod autem ad reliqua, quæ in iisdem Vitis narrantur, jam spectat, illa harum auctores partim ex antiquioribus S. Reguli Actis, partim ex traditione (neque enim illos quidquam e proprio suo ingenio finxisse, suspicandum reor) accepisse videntur. Ita autumo, quod, dum biographorum illorum alter, qui Vitam jam editam contexuit, de regione, e qua Cerbonius oriundus sit, loquitur, tradidisse hanc priscos Catholicos viros, supra huc transcriptis verbis affirmet, quodque deinde, dum de S. Reguli martyrio & sepultura sermonem instituit, sequentem id faciat in modum: Illo namque in tempore Totila rex perfidus crudeli examinatione cum satellitibus suis Gothis Italiam devastabat; beatum vero Regulum, sicut in Digestis suis legitur, capitali extraxit * sententia. Cerbonius vero & Felix sanctissimi episcopi cadaver sui magistri & archiepiscopi mirifice sepelierunt. Etiamsi, an Sancti nostri, in qua hæc leguntur, Vita ante Caroli Magni ætatem scripta sit, Limpenus, ut jam insinuavi, dubitarit, vetusta tamen esse, quæ hic vocantur Digesta, S. Reguli Acta, ac ex hisce, quæ de sancto istnoc Martyre in Sancti nostri, de qua hic loquimur, Vita alteraque in lucem nondum edita narrantur, haud dubie esse accepta, loco supra cit. sibi habuit persuasum.

[19] Nec vero apparet absimile, ea pariter, quæ seu de sacrarum litterarum doctrina, per S. Regulum S. Cerbonio tradita hujusque deinde cum illo ex Africa discessu, [in nonnullis aliis recedunt, nonnulla etiam,] seu de aliis, quæ cum rebus, ad S. Regulum spectantibus, sunt connexa, in ambabus jam dictis Sancti nostri Vitis vel in harum altera narrantur, ex antiquioribus S. Reguli Actis seu, uti e dictis vocantur, Digestis esse deprompta; cum autem sic habeat, esse enimvero non videtur, cur veri speciem putentur excedere. Ast quid censendum de iis, quæ non ex illis Actis, sed e sola traditione videntur profecta? Haud unum idemque de hisce omnibus ferendum est judicium. Quæ de S. Cerbonii, cum jam Totilæ jussu S. Regulus fuisset occisus, Populonium secessu, de ejusdem apud Florentium, civitatis hujus episcopum, commoratione ac ad cathedram Populoniensem, hoc defuncto, promotione memoriæ in una aut altera e duabus Sancti nostri Vitis produntur, sunt hujusmodi, ut fidem non excedant facileque ex antiqua ipsiusmet Populoniensis ecclesiæ traditione ad posteros promanare potuerint; cum autem sic habeat, nec quidquam, ob quod non credantur, aliunde occurrat, ea ego non tantum non veluti certo falsa rejicienda, verum etiam, si non ut certo vera, saltem ut vero admodum similia reor admittenda: ast, quæ deinde de S. Cerbonio, apud Vigilium summum Pontificem accusato, adjunctisque eventum hunc proxime prægressis ac secutis, in iisdem duabus Sancti nostri Vitis referuntur, prodigiosa adeo sunt ac creditu difficilia, ut non nisi ægerrime apud eruditos, qui vel utcumque critices minus etiam severæ artem norunt, fidem indubitatam rear inventura.

[20] Neque vero hanc ullo modo mereri mihi videntur; [quæ fidem exsuperant, complectuntur.] etsi enim miracula vel eo solo nomine, quod miracula sint, rejicienda ac pro figmentis habenda, neutiquam putem, rationi tamen consonum reor, ut miracula, vel ex eo, quod miracula sint, indubitanter haud credantur, nisi testimoniis, quæ ad assensum a cordato ac prudenti viro extorquendum sufficiant, sint suffulta; creditu autem perquam difficilia, imo prope incredibilia, quæ, ut jam insinuavi, Sancti nostri apud Vigilium Papam accusationem proxime prægressa ac deinde secuta in ambabus S. Cerbonii Vitis narrantur, e pluribus constant miraculis, quæ nec in Gregorii Magni Papæ, qui tamen alia ad S. Cerbonium spectantia miracula commemorat, nec in ullius alterius scriptoris antiqui testimonio, sed in sola traditione, eaque, ut certum apparet, dumtaxat populari, a vero aberrare sæpissime solita, sunt fundata. Quare, etsi quidem, S. Cerbonium, uti in ejus Vitis traditur, fuisse apud Vigilium Papam accusatum, Romamque idcirco accersitum sese apud hunc noxa omni vacuum monstrasse, haud difficulter Vitarum illarum fide inducam in animum, prodigia tamen aliaque, quæ eventum illum comitata in iisdem Vitis narrantur, facileque a sola fingendi licentia queunt esse profecta, fide vel utcumque firma credere haud possum; quam merito autem ita animo comparatus sim, studiosas lector vel e solo brevi illorum, quod subdo, compendio intelliget.

[21] S. Cerbonius, episcopus jam factus, cum vitæ sanctitate Domino summopere placeret, [Hæc lectori ob oculos hic paucis ponuntur,] angelos, laudes Deo canentes, ante auroram frequenter audit. Hinc rem Domino facturum se gratam ratus, primo diluculo diebus Dominicis singulis, quibus potissimum cælestis cantus auribus ejus solebat insonare, Missam cantu celebrare cœpit; cum autem, hac finita, sese una cum omnibus ecclesiæ suæ sacerdotibus cibo ac potu reficeret, itaque, qui, orto jam sole, e locis vicinis ad cathedralem ecclesiam, quo Sacro, vel per episcopum suum vel per presbyterum alium celebrando interessent, diebus Dominicis confluebant, nullum tunc ibidem, qui Sacris operaretur, sacerdotem invenirent jejunum, abs illis, idcirco succensentibus, S. Cerbonius violati seu neglecti officii apud Vigilium, summum Pontificem, insimulatur, Romam, quo abs hoc per nuntios arcessitur, sese confert, eoque, non uno in via patrato miraculo, appulsus, Pontifici sese una cum anserum, quos, doni loco huic offerendos, sequi sese jusserat, multitudine sistit, causamque, ob quam, Romam accitus esset, sciscitatus ac edoctus, a Vigilio, cum hic ipsemet, suis apud Deum precibus id agente Sancto, summo diluculo angelos, laudes Deo canentes, audivisset, ad diœcesim suam honorifice dimittitur. Tale est eorum, quæ in ambabus Sancti nostri Vitis vix ac ne vix quidem credibilia apparent, compendium; e modo autem, quo in hisce proponuntur, adhuc minus credibilia evadunt, ut quisque facile intelliget, qui easdem ambas Vitas vel perfunctorie dumtaxat iis, quibus illa continentur, locis evolverit.

[22] [rationeque, ob quam vita hactenus inedita edatur, adducta,] Diffuse omnia tam in illarum altera, tom. 3 Italiæ sacræ auctæ, ut jam dixi, inserta, quam in altera, hactenus inedita, quam, in capita & numeros pro more nostro distinctam, edituri modo sumus, num. 7 & duodecim seqq. explanantur. Nec multum, ut jam insinuavi, in aliis, quæ vel dubio procul vera sunt vel certe fidem minime superant, de Sancto nostro narrandis binæ illæ lucubrationes, si res ipsa seu sola substantia spectetur, invicem dissonant. Verum, etsi sic habeat, eam tamen, quæ in lucem hactenus haud prodiit, præstare altera, quæ jam lucem aspexit, mihi idcirco apparet, quod secus atque in hac fit, vel omnia vel saltem pleraque, quæ de Sancto narrat, eo ipso, quo gesta sunt, ordine proponat; quod quam veritati sit consonum, quisque facile deprehendet, qui hunc cum tempore, quo, ut § proxime seq. ostensurus sum, S. Cerbonius ad Populoniensem cathedram fuit promotus, quo deinde Romam ad Vigilium Papam accessit, quo ab urso prodigiose evasit illæsus ac quo denique vitam hanc mortalem cum immortali commutavit, contulerit. Cum itaque S. Cerbonii Vitæ, quæ jam typorum beneficio prodiit, utcumque etiam præferenda videatur altera hactenus inedita, non illam ad Commentarii hujus calcem recudere, sed hanc etiam, adjectis, ubi id congruum arbitrabor, Annotationibus, publici juris facere est visum, tum ut fidem, a Papebrocho tom. 3 Maii in S. Florentio episcopo num. 5 datam, liberem, tum ut lector, ita ambarum lucubrationum illarum habiturus copiam, alteram cum altera conferre, suumque hoc modo aptius queat de utraque ferre judicium.

[23] [quæstionibus aliquot per responsa, e Comment. de S. Regulo compendio hic data, satisfit.] Ceterum, ut, quæ mihi § præsenti præstitui, expedirem, modo adhuc quæstiones quædam, quibus Sancti Vitæ, ad crisim jam vocatæ, vel materiem vel occasionem præbent, forent hic discutiendæ; ac primo quidem, cum Arianorum persecutio, ut edenda Sancti nostri Vita num. 2 docet, Cerbonium ex Africa exsulare coëgerit, in tempus, quo id factum sit, inquirerem; deinde vero, an Sanctus, cum in Africa adhuc commoraretur, exstiterit episcopus, & an, quod ad gregem suum, cum ecclesiæ Africanæ reddita pax fuisset, non redierit, in culpæ suspicionem queat adduci, examinarem; verum cum S. Cerbonius ex Africa in Italiam exsul una cum S. Regulo migrarit, tres illæ quæstiones ad 1 Septembris diem, quo de posteriori hoc Sancto egimus, discussæ jam fuerunt; ac ad primam quidem, S. Regulum ac proin & S. Cerbonium vel ipsomet, qui in annum Christi 523 incidit, emortuali Trasamundi, Wandalorum in Africa regis, anno, vel uno alterove e proxime præcedentibus in exsilium abiisse, ob rationes, ibidem in Comment. Historico-critico num. 34 & quatuor seqq. allegatas, est responsum; quod autem ad duas reliquas spectat, S. Cerbonii Vitæ, quæ, fuisse hunc, priusquam ex Africa fugeret, creatum episcopum, memoriæ prodit, esse assentiendum, Sanctumque non secus, ac S. Regulum nullius prorsus noxæ ex eo, quod, Africanæ ecclesiæ reddita pace, ad gregem suum haud redierit, exstitisse reum, dilucide, quæ in eodem Commentario num. 40 & quinque seqq. in medium adducuntur, ostendunt, cumque necesse non sit, ut iis, quæ ibidem dicta sunt, hic quidquam addatur, lectorem, eadem expendendi avidum, eo remitto, & ad quæstiones alias, § sequenti discutiendas, me accingo.

[Annotata]

* extinxit

§ III. Cuinam vitæ rationi Sanctus in Italia se addixerit; quo tempore cathedram Populoniensem ascenderit, quo fuerit Urso a Totila objectus & quo denique e vita migrarit.

[Sanctus, qui in Italiam appulsus vitam eremiticam una cum S. Regulo] Anne Sanctus noster uti fugæ ex Africa, ita etiam solitariæ in Italia vitæ socium S. Regulo sese adjunxerit, dubitandi ansam præbet Sancti nostri Vita, Commentario huic subdenda. Dum enim de Regulo, una cum SS. Cerbonio & Felice episcopis in Italiam jam appulso, num. 3 loquitur, sequentia isthæc adhibet verba: Sed dum (S. Regulus) Romuleos contingeret fines, sequestratus a Sociis cœpit heremiticam vitam ducere & a Felice famulatum habere; cum ita autem S. Regulus a Sociis suis sese sejunxisse ac vitam eremiticam ducere cœpisse tradatur, nec ulla S. Cerbonii, veluti qui tunc ei adhæserit, mentio instituatur, esse enimvero videtur, cur a non nemine, an tum Sanctus vitæ solitariæ socium S. Regulo sese adjunxerit, revocari queat in dubium. Verum in altera Sancti nostri Vita apud Ughellum Italiæ sacræ auctæ col. 704 de S. Regulo binisque ejus sociis SS. Cerbonio & Felice, in Italiam jam appulsis, sequentia leguntur verba: Venientes autem in Romuleis finibus congruum locum sibi vendicaverunt, quatenus optimo omnipotenti Deo sequestratis omnibus eremiticam duxerunt * vitam; sic autem, vitæ solitariæ in Italia Socios sese S. Regulo adjunxisse SS. Cerbonium & Felicem, indicatur, nec quo minus id abs his re etiam ipsa factum existimetur, impedire debet Sancti Vita, Commentario huic subjicienda.

[25] [annis circiter 19 ibidem duxit,] Etsi enim, dum de solitaria S. Reguli vita agit, vixisse hunc ab omnibus sejunctum, tradat, sicque a solitariæ, quam S. Regulo attribuit, vitæ societate S. Cerbonium, cujus ibidem non meminit, excludere videatur, ita tamen ejus auctor potest, ac proin, ut cum Vita altera, quæ, tam SS. Cerbonium & Felicem, quam S. Regulum, vitam eremiticam duxisse, docet, in concordiam adducatur, etiam debet censeri locutus, non quod solus S. Regulus vitæ solitariæ sese addixerit, sed quod eremus, in qua id fecit, ab eremis, in quas secessere SS. Cerbonius & Felix, aliquanto intervallo abfuerit. Maneat itaque tam SS. Felicem & Cerbonium, quam S. Regulum, vitam eremiticam duxisse. Porro cum hanc, statim atque ex Africa exsules, quod e supra dictis haud diu ante annum 523, Trasamundo Wandalorum regi emortualem, evenit, in Italiam essent appulsi, susceperint constanterque usque ad S. Reguli martyrium, anno 542, uti in Historico-critico, quo res, ad Sanctum hunc spectantes, in Opere nostro ad I Septembris diem elucidantur, Commentario num. 46 & seq. probatur, probabilius innectendum, tenuerint, consectarium fit, ut Sanctus una cum SS. Regulo, & Felice novemdecim circiter annis in solitudine vixerit; quid autem post S. Reguli, quem ipse & S. Felix terræ mandarunt, martyrium egerit, vita edenda num. 4 exponit sequentibus his verbis: Post mortem vero antistitis sui (S. Reguli nempe) cœpit beatus Cerbonius omnes populos docere in eisdem partibus commorantes, monens eos, ut in orationibus & vigiliis & jejuniis & helemosinis consisterent, quemadmodum ipse beatus pontifex (S. Regulus) assuetus erat agere. Baptizabat vero populum, qui adhuc gentili errore detinebatur, convertens eos ad fidem rectam & ad unitatem sanctæ fidei Catholicæ & ut Christum Dei Filium adorarent.

[26] [Populoniensisque episcopus anno circiter 544 creatus] Verum multum abest, ut Sanctus tantum in his, quæ hic narrantur, quantum antea in vita eremitica, temporis spatium posuerit; Sanctus enim, cum jam illa post S. Reguli martyrium, probabilius, ut mox monui, anno 542 innectendum, gessisset, Populonium, ut Vita edenda refert, sese contulit, ibidemque aliquamdiu apud Florentium, civitatis illius episcopum, commoratus, in hujus defuncti locum fuit suffectus; id autem ante annum 546 evenit, uti e jam nunc dicendis intelliges. Cerbonius, cum ad cathedram Populoniensem jam fuisset promotus, Romam, ut supra vidimus, ad Vigilium Papam, a quo arcessitus fuerat, sese contulit, ibidemque summo isti Pontifici fuit locutus; cum autem sic habeat ac Vigilius Papa anno 546, uti apud Pagium in Criticis videre licet, Romæ haud exstiterit, ac tum ex Italia a Justiniano imperatore arcessitus Constantinopolim sese contulerit, nec amplius Romæ ante mortem, quam anno 555, cum in Italiam tandem Constantinopoli rediret, in Sicilia obiit, exstiterit, consectarium fit, ut S. Cerbonius, utpote Romæ, cum jam esset Populoniensis episcopus, Vigilio Papæ e jam dictis locutus, ad cathedram illam ante annum 546 fuerit promotus. Porro cum ea, quæ Sanctus, priusquam post S. Reguli martyrium secutamque id S. Florentii mortem Populoniensium crearetur episcopus, gessisse, in Vita edenda narratur, verosimiliter duorum saltem fere, uti quisque, qui, quæ jam dixi, expenderit, facile agnoscet, annorum spatium occuparint, Cerbonium anno circiter 544 Populoniensem ecclesiam episcopi munere gubernandam suscepisse, verosimile apparet. Nec, uti e jam nunc de Vigilio dictis nemo non colliget, diu admodum post factum esse potest, ut Sanctus ad summum Pontificem Romam sese arcessitus contulerit, ibidemque ei fuerit locutus.

[27] Ast cum iis, quæ Vigilium inter & Cerbonium gesta, [ab urso immani, cui, ut ipsismet Gregorii Magni verbis hic refertur,] Vita edenda narrat, mox insigne, quo Sanctus, Totilæ jussu urso immani objectus, abs hoc evasit illæsus, prodigium subjungat, anne id pariter haud diu post annum 544 evenit? Ita mihi in animum duco, rationemque, cur ita opiner, mox reddam; ast, priusquam id faciam, lubet factum, Sancto nostro honorificum admodum, quod & a Gregorio Magno Dialog. lib. 3, cap. XI & in Vita edenda num. 20 & binis seqq. refertur, ipsismet sancti hujus Pontificis verbis lectori hic ob oculos ponere. Sic isthæc habent: Vir quoque vitæ venerabilis Cerbonius, Populonii episcopus, magnam diebus nostris sanctitatis suæ probationem dedit. Nam, cum hospitalitatis studio valde esset intentus, die quadam transeuntes milites hospitio suscepit, quos Gothis supervenientibus abscondit, eorumque vitam ab illorum nequitia abscondendo servavit. Quod dum Gothorum regi perfido Totilæ nuntiatum fuisset, crudelitatis immanissimæ vesania, succensus, hunc ad locum, qui ab octavo hujus urbis milliario Merulis dicitur, ubi tunc ipse cum exercitu sedebat, jussit deduci eumque in spectaculo populi ursis ad devorandum projici. Cumque idem rex perfidus in ipso quoque spectaculo consedisset, ad inspiciendam mortem Episcopi, magna populi turba confluxit. Dimissus itaque ursus ex cavea est; qui accensus & concitus Episcopum petiit; sed subito suæ feritatis oblitus, deflexa cervice submissoque humiliter capite, lambere Episcopi pedes cœpit; ut patenter omnibus daretur intelligi, quia erga illum Virum Dei & ferina corda essent hominum & quasi humana bestiarum. Tunc populus, qui ad spectaculum venerat mortis, magno clamore versus est in admirationem venerationis. Tunc ad ejus reverentiam colendam rex ipse permotus est; quippe cum quo superno judicio actum erat, ut, qui Deum sequi prius in custodienda vita Episcopi noluit, saltem ad mansuetudinem bestiam sequeretur.

[28] Ita hactenus Gregorius, mox etiam ex hisce, [Totilæ jussu fuerat objectus, verosimilius anno 546] qui rei hic narratæ præsentes adfuere, eamque sese cum omni illic populo vidisse, testantur, nonnullos adhuc ætate sua exstitisse superstites, adjungens; cum autem rem eamdem seu prodigium, quod modo huc transcriptis verbis memoriæ prodit, eo loco, qui ab octavo hujus urbis milliario Merulis dicitur, ubi tunc ipse (Totilas) cum exercitu sedebat, evenisse scribat, ita modum, ut tempus, quo illud acciderit, determinari queat, suppeditat. Etenim per vocem hujus, quæ hic in Gregorii verbis legitur, urbem Romanam, ubi hic sanctus Pontifex Dialogos suos elucubravit, designari, Benedictini e Congregatione S. Mauri monachi, qui Parisiis anno 1705 Opera illius & Vitam tomis quatuor edidere, tom. 4, pag. 201 existimant. His porro deinde, quod, cum prodigium illud post S. Reguli martyrium seu, uti e supra dictis facile colliges, post annum 542 evenerit, nec post hunc umquam Totilas, spectatiis iis, quæ Procopius de bello Gothico tradit, octo dumtaxat Populonio milliariis castrametatus fuisse videatur, urbs hæc per præfatam vocem hujus designari in Gregorii verbis haud queat, Limpenus ad 1 Septembris diem in S. Felice episcopo num. 5 est assensus; cum id autem, ut mihi equidem apparet, haud immerito fecerit, ac Totilas, qui Romam anno 546, uti inter eruditos convenit, obsidione cinxit, haud procul abs urbe illa tunc abfuerit, enimvero etiam tunc, quod de S. Cerbonio, ursi immanis morsibus, Totila jubente, objecto hisque prodigiose sine ulla læsione erepto, Gregorius narrat, evenisse, verosimilius cum supra laudatis Congregationis S. Mauri monachis opinor.

[29] [evasit illæsus, diem extremum in insula Ilva, e qua tamen, miraculo etiam,] Audi, qui opportune ad institutum nostrum scriptores isti loco proxime cit. loquantur. Gregorius, inquiunt, referens miraculum in S. Cerbonio, Populonii episcopo, factum, tempore quo Totila Gothorum rex Merulis octavo ab urbe Roma milliario castrametabatur, id suis diebus contigisse, observat. Totila, qui regnare cœpit anno 541, Romam bis obsidione cinxit & expugnavit, annis videlicet 546 & 549. Prior obsidio in annum integrum protracta, quo tempore Totila non longe ab Urbe distabat. Unde vero propius videtur tunc id accidisse, quod narrat (supra scilicet huc jam transcriptis verbis) Gregorius. Ita illi. Porro cum Sanctus noster prodigio, quod recte e jam dictis cum anno 546 conjungunt, ab urso, cui, jubente Totila, devorandus fuerat objectus, evaserit illæsus, reliquum est, ut, quæ deinde in vivis adhuc superstes egerit ac quo tempore e vita hac mortali ad immortalem migrarit, modo adhuc dispiciamus. Cerbonium, populo sibi subjecto salutis monita dedisse, mira ciborum abstinentia, piis operibus, morumque suavitate ac modestia enituisse, itaque ad decrepitam ætatem pervenisse, Vita edenda, narrato, in cujus epocham jam inquisivimus, prodigio, num. 23 tradit, mox etiam adjungens, tunc eum, cum Longobardi Italiam occupassent, in insulam Ilvam sese recepisse, ibidemque obiisse, ac sua ex voluntate Populonii, miraculo etiam, cum eo inde corpus ejus transferretur, in via patrato, in sepulcro, quod ibidem, dum adhuc viveret, sibi pararat, depositum fuisse.

[30] [uti hic ipsismet etiam Gregorii Magni verbis narratur, in via patrato, Populonii tumulandus, fuit elatus,] Narrat etiam hæc eadem supra dicto Dialogorum lib. 3, cap. XI Gregorius Magnus; quare, ut omnia & singula, quæ sanctus Pontifex de Cerbonio tradit, ipsismet hujus verbis lectori exhibeam, lubet etiam hisce illa, priusquam in tempus, quo gesta sint, inquiram, proponere. De quo etiam Viro (Cerbonio nempe) aliud quoque (ita proxime post verba, quibus miraculum supra relatum exponit, pergit Gregorius) miraculum, Venantio Lunensi episcopo narrante, cognovi. In ea namque Populonii ecclesia, cui præerat, sepulcrum sibi præparavit, sed cum Longobardorum gens in Italiam veniens cuncta vastasset, ad Ilvam insulam recessit. Qui ingruente ægritudine ad mortem veniens, clericis suis sibique obsequentibus præcepit, dicens: In sepulcro meo, quod mihi præparavi Populonii, me ponite. Cui illi cum dicerent: Corpus tuum illuc qualiter reducere possumus, qui a Longobardis teneri loca eadem & ubique eos illic discurrere scimus? Ipse respondit: Reducite me securi, nolite metuere, sed festine sepelire me curate: mox autem, ut sepultum fuerit corpus meum, ex eodem loco sub omni festinatione recedite. Defuncti igitur corpus imposuerunt navi, cumque Populonium tenderent, collecto in nubibus aëre immensa nimis pluvia erupit. Sed ut patesceret omnibus, cujus Viri corpus navis illa portaret, per illud maris spatium, quod ab Ilva insula usque Populonium duodecim millibus distat, circa utraque navis latera procellosa valde pluvia descendit, & in navim eamdem una pluviæ gutta non cecidit. Pervenerunt itaque ad locum clerici & sepulturæ tradiderunt corpus Sacerdotis sui. Cujus præcepta servantes ad navem sub festinatione reversi sunt. Quam mox ut intrare potuerant, in eumdem locum, ubi Vir Domini sepultus fuerat, Longobardorum dux crudelissimus Gummarith advenit. Ex cujus adventu Virum Dei habuisse spiritum prophetiæ claruit, qui ministros suos a sepulturæ suæ loco sub festinatione discedere præcepit.

[31] Longobardos, cum in Italiam anno 568 irrupissent, [sub ducum, qui post Clephum Longobardis præfuere, primordia, non anno 573,] post Alboïni & Clephi regum suorum interitum sub triginta amplius ducibus per annos decem exstitisse, tuncque primo eorumdem ducum progressu quam maxime Italiam esse deprædatos, Paulus Diaconus de Gestis Longobardorum lib. 2, cap. 32 docet; id autem cum Baronius haberet perspectum, simulque, crudelissimum Longobardorum ducem, nomine Gummarith, cujus ad locum, quo S. Cerbonius fuerat sepultus, adventum haud multum fuisse prægressam hujus mortem, Gregorius verbis jam nunc recit. prodit, e dictorum triginta amplius ducum numero exstitisse, persuasum sibi haberet, illam idcirco ad horum primordia retulit, in Annalibus suis ad annum 573 sic scribens: Dispersis creatis ducibus per diversas Italiæ regiones, cum eorum crudelitatis fama percurreret, frequentes erant fidelium latebræ atque fugæ… Inter alios autem una cum suis clericis magnus ille confessor Cerbonius, episcopus Populonii, qui Gothorum tempore sese ipsis objecit intrepide, modo exundante vehementiori Longobardorum sævitia in Ilvam insulam Tyrrheni maris se contulit, ubi &, Deo juvante, vitæ præsentis finem accepit… Moritur igitur … primordiis ducum Longobardorum incursionis sanctissimus hic Episcopus. Ita eruditissimus scriptor laudatus. Ac recte quidem, ut mihi ob jam dicta apparet, Sancti nostri mortem ad ducum, quos sibi post regum suorum Alboïni & Clephi necem Longobardi præfecere, primordia refert; ast hæc seu decennii, quo Longobardos sub ducibus post Clephi necem fuisse, Paulus Diaconus loco proxime cit. scribit, initium haud recte anno Christi 573 pariter innectit.

[32] Id enim dumtaxat facit, quod ab anno 568, [sed, quemadmodum ex hic adductis] usque ad Aprilem, cujus secunda die, ut Paulus Diaconus de Gestis Longobardorum lib. 2, cap. 7 docet, Pannoniam Longobardi reliquere, provecto, horum in Italia regni, quod annos tres & sex menses tenuisse Alboïnum, idem Paulus Diaconus libri ejusdem cap. 28 scribit, initium repetat, hincque Clephum, post quem, anno uno & sex mensibus, uti iterum ex eodem Paulo intelligitur, ab Alboïni, cui successerat, nece interfectum, sub ducibus Longobarai fuere, anno 573 interiisse, existimet. Verum ab anno 568, ad Aprilem provecto, seu a Longobardorum, qui tum accidit, in Italiam ingressu non repetendum horum in Italia regni initium, e jam nunc dicendis patescet. Ticinensis per Longobardos sub Alboïno obsidio sub anni 569 finem aut sequentis initium, uti e Paulo Diacono de Gestis Longobardorum lib. 2, cap. 25 & seq. nemo non concludet, fuit incepta; cum autem obsidio illa, uti idem Paulus ibidem testatur, ultra tres annos durarit, consectarium fit, ut Alboïnus, qui, quemadmodum ex Paulo etiam intelligitur, aliquot adhuc post eamdem obsidionem mensibus in vivis mansit superstes, ante annum 573, ultra Aprilem jam provectum, haud fuerit necatus, utque proinde, si ab anno 568, ad Aprilem provecto, seu a Longobardorum, qui tum accidit, in Italiam ingressu repetendum sit horum in Italia regni initium, id Alboïnus, non tantum annis tribus mensibusque sex, ut Paulus Diaconus loco supra cit. diserte docet, sed quinquennio amplius tenuerit.

[33] [probatur, anno 575 innectenda,] Observarunt id Sigonius lib. 1 de Regno Italiæ, & Bacchinius, dum anno 1708 Agnelli Pontificale, a Muratorio deinde Rerum Italicarum Scriptorum tom. 2 recusum, vulgavit, in Prævia, quam dicto Pontificali inseruit, ad Petri Senioris Ravennatis episcopi Vitam Dissertatione, hincque, ne a Paulo, quo hic standum, recedere cogerentur, Longobardorum in Italiam ingressus epocham a regni, per illos in eadem Italia inchoati, epocha distinxere. Ac prior quidem hanc a Mediolano per Longobardos subacto, posterior vero, quod eodem fere recidit, a Ticinensis obsidionis, sub anni 569 finem aut sequentis initium, ut dixi, inchoatæ, initio recte repetit. Jam vero, cum res ita habeat, ac anni tres mensesque sex, quos Alboïnum in Italia regnasse, Paulus Diaconus loco supra cit. scribit, ab anni 569 fine aut sequentis initio computati ad Julium circiter anni 573, auctique mensibus octodecim, post quos Clephum, Alboïni successorem, occisum fuisse, Paulus Diaconus de Gestis Longobardorum lib. 2, cap. 31 tradit, ad finem anni 574 deducant, consectarium fit, ut decennii, quo post cædem Clephi sub ducibus Longobardos exstitisse, idem Paulus ibidem cap. 32 affirmat, initium seu annus primus anno Christi non 573, sed 575 debeat innecti; cum autem sub ducum illorum primordia seu sub decennii, quo dominati sunt, initium Sancti nostri obitus, ut jam supra docui, contigerit, consectarium ulterius fit, ut is similiter non anno 573, sed anno 575 illigari verosimilius debeat.

[34] [uno e posterioribus octo anni hujus] Ac mihi quidem præterea uni ex octo posterioribus, non autem uni e quatuor prioribus anni hujus mensibus illigandus videtur, quod, quemadmodum Gregorius Magnus supra huc transcriptis verbis docet, Sanctus in insulam Ilvam, ubi obiit, non secesserit, nisi cum Longobardorum gens cuncta in Italia jam vastasset, idque certo tum, cum jam quatuor priores anni 575 menses essent elapsi, obtinuerit locum, ut jam nunc ostendam. Paulus Diaconus de Gestis Longobardorum lib. 2, cap. 32 sic scribit: Per hos, de quibus hic jam egimus, Longobardorum duces septimo anno ab adventu Albuuïn & totius gentis, spoliatis ecclesiis, sacerdotibus interfectis, civitatibus subrutis, populisque, qui more segetum excreverant, extinctis, exceptis his regionibus, quas Albuuin ceperat, Italia ex maxima parte capta & a Longobardis subjugata est. Ita Longobardorum historicus; nec ab eo Gregorius Turonensis Historiæ Francorum lib. 4, cap. 41, al. 35, dissentit; sic enim ibi habet: Alboïnus… Longobardorum rex… Italiam cum omni illa Longobardorum gente petiit… Quam regionem ingressi, maxime per septem annos pervagantes, spoliatis ecclesiis, sacerdotibus interfectis, in suam redigunt potestatem; Ita autem tam quæ sex primis post Longobardorum in Italiam ingressum annis ab Alboïno & Clepho, quam quæ deinde septimo post eumdem ingressum anno a ducibus, sub quibus e jam dictis Longobardi tum fuerunt, gesta sunt, Gregorius hic perstringit; ut eum inter & Paulum Diaconum, qui, Italiam septimo post Longobardorum in hanc ingressum anno misere per supra memoratos horum duces vastatam fuisse, proxime huc transcriptis verbis docet, quam optime conveniat.

[35] Quapropter, cum sic habeat, ac sub Aprilem anni 575, [mensibus, Octobri nempe, obiit, cum forsan ante in insula Ilva, quo sese] quo e jam dictis dominari cœpere duces illi, septimus a Longobardorum in Italiam ingressu annus compleatur, consectarium fit, ut, quod de Italia per eosdem duces subjugata ac vastata Paulus Diaconus & Gregorius Turonensis produnt, quatuor prioribus dicti anni 575 mensibus fuerit peractum, utque proinde post hos Sancti nostri in insulam Ilvam secessus, huncque deinde secutus obitus contigerit. Quod si iis, quæ Pagius in Criticis ad annum 571, num. 2 scribit, standum foret, Italiæ per Longobardorum duces vastatio non septimo post horum in regionem illam ingressum anno, seu, ut jam docui, prioribus quatuor anni 575 mensibus, sed duobus circiter annis serius foret signanda; verum Saxius in suis in Sigonium de Italiæ regno, Mediolani anno 1732 recusum, Notis col. 15 & seq. dilucide & solide Pagium ea in re refellit. Quod cum ita sit, ac proin Italiæ vastatio, post quam, ut dixi, Sanctus in insulam Ilvam sese recepit, indubie prioribus quatuor anni 575 mensibus evenerit, non est, cur opinio, qua post hos Sancti in dictam insulam secessum mortemque hunc secutam statuo, a vero putetur aliena; contra autem veram esse, seu Sancti mortem, anno 575, ut docui illigandam, post quatuor illos menses seu uno e posterioribus octo anni istius mensibus contigisse, probatur etiam ex edita Sancti Vita, in qua cum hic X Octobris die obiisse disertissime sub finem dicatur, re etiam ipsa id tum accidisse apparet credendum.

[36] Ceterum Sylvanus Razzius Operi suo, quo Sanctorum Tusciæ Vitas, [receperat, vitam solitariam aliquot jam mensibus duxisset.] idiomate Italico a se conscriptas, sub sec. XVI finem vulgavit, Gregorii Magni Dialog. libri 3 undecimum, quod totum de S. Cerbonio est, caput, Italice a se redditum, ac jam supra sæpius laudatum, ad X Octobris diem inseruit; reperiri autem in insula Ilva montem, S. Cerbonii nomine distinctum, in Annotatione, quam capiti isti subjecit, affirmat, hincque Sanctum, cum in insulam illam, grassantibus per Italiam Longobardis, sese recepisset, solitariam in monte illo vitam aliquamdiu duxisse, absque errore credi posse, opinatur. Neque vero hic ei multum refragari velim; etsi enim, id a Sancto factum, nullo omnino queat antiquitatis testimonio probari, Razzio tamen Vita Sancti edita utcumque suffragatur, utpote sub finem sic habens: Beatus Cerbonius … ad insulam, quæ Elba vocatur, … recessit, ibique cum suis clericis latebram fovebat; cum autem sic habeat, ac Sanctus e jam dictis X Octobris die obierit, a veritate indubie devium pronuntiare non ausim, qui dixerit factum esse, ut is, cum post anni 575 Aprilem, quo circiter septimus a Longobardorum in Italiam ingressu annus fuit completus, in insulam Ilvam, Italia pene tota per Longobardos jam occupata, vicinisque etiam Populonio locis vastatis, secessisset, vitam ibidem solitariam, cui admodum, uti e supra dictis pronum est colligere, erat addictus, per aliquot menses duxerit, ac tum demum, cum id fecisset, jam decrepitæ ætatis senex ad Superos migrarit præfato X Octobris die, quo etiam, ut initio docui, in Fastis sacris memoratur, ac nominatim in Mrl. Romano hodierno per hæc, quæ etiam, priusquam Comment. huic finem imponam, huc transcribo, sequentia verba: Populonii in Tuscia S. Cerbonii, episcopi & confessoris, qui, ut sanctus Gregorius refert, in vita & morte miraculis claruit.

[Annotata]

* ducerent

VITA,
Auctore anonymo,
Ex Bibliothecæ Vaticanæ Ms. 6453, cum Vita altera, quæ jam prodiit, collata.

Cerbonius Episc. Conf. in Ilva, Hetruriæ in mari Thyrreno insula (S.)

BHL Number: 1729
a

A. Anonymo.

CAPUT I.
Sanctus traditur S. Regulo erudiendus, ordinatur episcopus, ex Africa in Italiam secedit, Populonii apud S. Florentium episcopum moratur, Populoniensisque factus episcopus apud Pontificem accusatur.

[Dominante in Africa Ariana hæresi, S. Cerbonius cum S. Regulo,] Tempore, quo Ariana hærefis in toto mundo pullularet, maximeque apud gentem Guandalorum, quæ Africanam gentem devastabat, quæ eandem quasi pro divinitate excolebat, erat beatus Regulus archiepiscopus b in eadem regione, qui, gratia Sancti Spiritus afflatus, prædicare ceperat populum, ut ab heresi se sequestraret, & Christi * Dei Filium, qui est verus Deus, totis nisibus coleret: sed, dum prædicatio ejus casso labore deficeret, cepit ipse sanctus Regulus anxie dolere, quoniam gens illa cotidie famulos Christi laniabant. Illis vero diebus veniens pater beati Cerbonii, cum videret ipsum Dei sacerdotem miraculis coruscantem, & sanam doctrinam, quæ de Domino Jesu Christo erat, omnibus prædicantem, commendavit eum beato Regulo, ut eum doceret Christi doctrinam, quatenus divini cultus sacras Litteras disceret.

[2] Tunc beatus Regulus docuit beatum Cerbonium [a quo litteris fuerat imbutus episcopusque ordinatus,] bonium omnes sacras Scripturas, & effectus est ejus discipulus c. Sed dum cerneret beatus Regulus insaniam pravitatis hereticæ, relicta sede, qua sacerdotes alios beabat, ascitis sibi beato Cerbonio & Felice duobus episcopis, quos ipse sacraverat d, pelagi tramitem, celoce sibi injuncta, cum tribus presbyteris & duobus diaconibus aliisque sociis commeantibus e, marinis fluctibus iter arripuit f. Sed dum alta pelagi peragrarent, marinus fragor est perturbatus, & valida tempestas contra eos surrexit & omnes in perturbationes dejecit, solummodo beatum Regulum nil perterruit, quia erat fisus de pietate Domini sui.

[3] Depræcatus est namque Dominum, cui pure deserviebat, [inde in Italiam venit, Reguloque ibidem jussu Totilæ occiso,] cui cuncta obediunt, ut intra procellas ejus navis fieret gubernator. Cujus omnipotens Deus statim præces audivit, mare vero pacificum extitit, & suos Servos quietos abire præcepit g. Sed dum Romuleos contingeret fines, sequestratus a Sociis cœpit heremiticam vitam ducere h & a Felice famulatum habere; qui dum hæc perageret & multa in eodem loco [Col. 097B] signa faceret, a quibusdam relatum est Totile perfido regi, qui misit suos executores, & præcepit, ut ad eum pergeret, &, si contemneret, capitalem subiret sententiam. Cujus mox dicti verba compleverunt i. Sed beatus Cerbonius & Felix ejus corpusculum sepulturæ tradiderunt k.

[4] Post mortem vero antistitis sui cœpit beatus Cerbonius omnes populos docere in eisdem partibus commorantes, [Populonium se confert,] monens eos, ut in orationibus & vigiliis & jejuniis & helemosinis consisterent, quemadmodum ipse beatus pontifex affuetus erat agere. Baptizabat vero populum, qui adhuc gentili errore detinebatur, convertens eos ad fidem rectam & ad unitatem sanctæ fidei Catholicæ, & ut Christum Dei Filium adorarent. His ita gestis, pervenit beatus Cerbonius in Populoniensem civitatem, in qua erat ecclesia beatæ Dei Genitricis Mariæ, ubi erat venerabilis Florentius episcopus ejus civitatis l, orans Dominum die ac nocte cum omni devotione.

[5] Venerabilis autem Florentius episcopus, ut vidit beatum Cerbonium, [apud Florentium episcopum aliquamdiu commoratur,] gavisus est gaudio magno, & suscepit eum cum omni amore & honore, commorantes insimul usque dum viveret episcopus, servientes Domino cum omni alacritate & simplicitate cordis; & omnis populus gaudio repletus est, quia jam audierant de illo magna multaque mirabilia. Contigit autem in illis diebus, ut beatus Florentius dormitionem acciperet in Domino, cujus animam beatus Cerbonius ab angelis usque ad cælum vidit deferri. Congregati vero sunt cives & clerici Populoniensis civitatis in unum dicentes: Tu eris noster pastor, quia scimus a Domino te huc directum, ut regas populum nostrum.

[6] Beatus vero Cerbonius hæc audiens dicebat, non se esse dignum huic operi mancipari; [in hujus desuncti locum invitus sufficitur,] sacerdotes vero una cum omni populo cœperunt clamare ac dicere: Cognoscimus te, Pater sancte, Domino dignum esse & Spiritu Sancto repletum, & scientiam prudentissimam habere, & pro hac causa valde nobis necessarius es, ut sis plebis nostræ rector & doctor & exortator * apud Dominum. Beatus vero Cerbonius cœpit se excusare proclamans, se esse indignum. Populus vero una cum clero una voce dixerunt: Si tu nolueris nos miseros sub tua protectione habere & nolueris noster pastor esse, requirat Deus animas nostras de manu tua. Cum vero beatus Cerbonius hæc audisset, statim accepit cathedram episcopalem, & ibi multo tempore populum gubernavit usque ad diem mortis suæ m.

[7] [Populoniensium offensionem incurrit,] Tantam namque illi Deus gratiam, dum adhuc viveret, concessit, ut ab hora, qua angeli Missam canebant, ipse mereretur suis auribus audire: hora vero, qua hæc agebantur, prima hora Dominici diei erat n: ex hac autem consuetudine accepta beatus Cerbonius semper Dominico die in episcopio suo prima aurora diei Missam super altare sancte Dei Genitricis Mariæ canebat, & clericis, qui cum eo erant, caritatem in amorem sanctæ Dei Genitricis facere præcipiebat. Populus vero, qui in villis habitabat, ad ecclesiam illam sic maturius venire nequibat. Cumque jam sol ortus esset, populus ex villis confleubat, ut Missas & benedictionem acciperet; sed minime poterant, quia beatus Cerbonius cum aliis sacerdotibus cibo jam refecti erant o. Quod cum populus hæc audiret, [Col. 097E] indignatus valde dicebat: Quid est hoc, quod noster Gubernator agit, qui Missam prima aurora diei canit, & tam ipse, quam & sacerdotes sui panem & vinum pro caritate sumunt?

[8] [abs hisce apud Vigilium Papam accusatur,] Murmur ita populi inter se excitantes, omnes unanimiter ad accusandum beatum Cerbonium ad Papam Vigilium perrexerunt p. Sabato vero die ad vesperum, ut mos erat, ipse apostolicus ad ecclesiam beati Petri Apostoli venerat. Ibi itaque Populoniensis populus, qui parochiani erant beati Cerbonii, prostraverunt se ad pedes domini Apostolici dicentes: Miserere nostri, beate & sanctissime pater, quia Episcopus, quem nos habemus, non nobis Christianitatem observat secundum suum ministerium; quoniam die Dominico primo diluculo Missam canit, & ipse & sacerdotes sui omnes quasi pro caritate cibum sumunt. Quando autem nos, qui longe consistimus, jam sole orto ad ipsam matrem ecclesiam venimus, nullus e sacerdotibus nobis Missas canit.

[9] [& ab hoc Romam, quo sese expurget,] Papa vero Vigilius hoc audiens repletus est furore magno super beatum Cerbonium, misitque confestim legatos suos ad illum dicens: [Col. 097F] Ite & dicite Cerbonio episcopo Populoniensi ex auctoritate beati Petri Apostoli principis Apostolorum, & sanctorum Canonum, & mea, ut cum summa festinatione huc ante me veniat, ut inquiram, si verum est, que * filii illius ecclesiæ dicunt, an non; quia, si ita est, magnam heresim q mittit in populo. Legati vero cum summa festinatione ad eum pergunt, &, sicut Papa Vigilius illis præceperat, nuntiaverunt. Erat autem dies Sabati, quando nuntii ad eum pervenerunt.

[10] [per legatos arcessitur.] Beatus ergo Cerbonius cum magno amore ipsos legatos recepit & dixit: Hodie nos præparemus, ut crastino die in servitio domini Papæ, sicut præcepit, eamus: erat namque Dominicus dies, quando iter arripere debebant. Tunc matutino tempore surgens ipse & sacerdotes sui ad laudes Deo canendas, dixit diacono suo: Frater, exi & vide, si adhuc juxta consuetudinem nostram tempus est Missas canere: ille vero foras exiens & intuens reversus est dicens: Domine sancte, aurora * est juxta vestram consuetudinem Missas canendi. [Col. 098A] Beatus vero Cerbonius præparavit se Missas canere super altare beatæ Mariæ & benedictionem pro caritate r cum omnibus clericis suis, sicut erat usus, accepit. Tunc dixit beatus Cerbonius ad legatos illos: Fratres in amore Dei & beatæ Genitricis Mariæ Virginis refectionem facite nobiscum, sicut & nos facimus. Illi respondentes dixerunt: Non sumus nos heretici s, neque mandatum Domini transgredi volumus, sicut tu facis, qui in die Dominico primo diluculo Missam canis, & quasi pro caritate panem & potum accipis.

ANNOTATA.

a Exstat hæc tom 3. Italiæ Sacræ auctoæ col. 703 & sex seqq. Adi Commentarium prævium § 2.

b Ad 1 Septembris diem, quo S. Regulus martyr Mrl. Romano hodierno exstat insertus, historico-criticum de sancto isthoc Africano Episcopo Comment. texuimus; in hoc autem, qua ratione ei Archiepiscopi titulus, quem nemo ex præsulibus Africanæ ecclesiæ umquam gessit, [Col. 098B] hic ei attribuatur aut queat attribui, num. 39 & seq. exponitur.

c Quæ de S. Cerbonio, in S. Reguli disciplinam dato & per hunc instructo, hic narrantur, in Vita edita, præmisso, qui nihil, quod non cuilibet alteri martyri conveniat, complectitur, Prologo, paucisque tantummodo adhuc, quibus S. Cerbonium ex Africa oriundum docemur, adjectis verbis, sequentem redduntur in modum: Ab ipso … pueritiæ suæ tempore parentes ejus (Cerbonii nimirum) beato Regulo archiepiscopo eum commendaverunt, ut ab ipso sacris doctrinis imbueretur. Beatus igitur Regulus cum omni alacritate eum suscipiens totius veritatem Christianæ Religionis mirifice illum instruxit.

d Episcopi pariter titulo hic memoratum, de quo etiam ad 1 Septembris diem jam egimus, S. Felicem Vita edita distinguit; ast tam hunc, quam S. Cerbonium a S. Regulo fuisse ordinatum, non adjungit.

e Ex horum numero exstitisse SS. Justum [Col. 098C] & Clementem, de quibus ad V Junii, itemque S. Octavianum, de quo ad 2 Septembris diem jam egimus, nonnulli contendunt; verum historico-criticum, quem ad lit. b laudavi, de S. Regulo Comment. num. 45 videsis. Vita edita S. Cerbonii S. Regulo non alios, quam Cerbonium & Felicem, Socios adjungit.

f Quandonam probabilius id factum, in mox iterum laudato de S. Regulo Comment. historico-critico num. 34 & quatuor seqq. ostenditur.

g Vita edita, S. Regulum mansisse in tempestate imperterritum, non dicit, nec quod de solo eodem S. Regulo Dominum deprecato hic refertur, Sancto isti magis, quam SS. Cerbonio & Felici, attribuit. En, quæ huc spectant, ejus verba: Subito surrexit contra eos sæva tempestas usque adeo, ut in perturbatione baratri omnes pervenirent. Tunc beatus Regulus una cum beato Cerbonio & Felice Dominum deprecati sunt Conditorem, ut eorum navis inter tremulas undas fieret gubernator, & suos servos exules ab illo aquarum impetu liberare dignaretur. Quorum voces omnipotens Deus subito piis precibus exaudivit; sicque mare pacificum exstitit, ut a ventorum classibus minime perturbaretur.

h [Col. 098D] Solum S. Regulum, postquam una cum SS. Cerbonio & Felice in Italiam esset appulsus, eremiticam ibidem vitam duxisse, videtur hic indicari; verum qui hic vitæ Sancti nostri locus cum jam antea edita ejus Vita, in qua tam SS. Cerbonius & Felix, quam S. Regulus, id ibidem tum fecisse traduntur, in concordiam queat adduci, in Comment. præv. num. 24 & seq. exposui.

i Id anno 542 probabilius contigisse, apud nos in historico-critico de S. Regulo Comment. plus semel jam laudato num. 46 & binis seqq. probatur.

k In Vita jam edita legitur: Cerbonius vero & Felix, sanctissimi episcopi, cadaver sui magistri & archiepiscopi MIRIFICE sepelierunt, itaque forsan alluditur ad miracula, quæ S. Reguli mortem ac sepulturam comitata fuisse in Sancti hujus Historia, apud nos Historico-critico de eodem Sancto Commentario, longioribus digressionibus interpolationibusque resectis, inserta, narrantur; verum quam parvam fidem miracula illa mereantur, ex iis, quæ in Comment. isto num. 18 & seq. allegantur, intelliges.

l [Col. 098E] Cum Florentius hic memoratus, de quo inter Sanctos ad XV Maii diem actum apud nos jam est, Populoniensi ecclesiæ, uti ex hoc Vitæ Sancti nostri loco constat, ante S. Cerbonium præfuerit, liquet sane ab Ughello tom. 3 Italiæ Sacræ in Massæ-Populoniæ episcopis perperam asseverari, nullum omnino, qui in Populoniæ Massæque sede floruerit, ante S. Cerbonem occurrere; verum, cum id scriptor ille litteris mandabat, e Sancti nostri Vitis, quarum alteram hic damus, alteram Coletus Italiæ Sacræ Ughelli adjunxit, neutra adhuc e tenebris in lucem fuerat prolata.

m Cum Sanctus, uti in Comment. præv. monstravi, verosimilius anno 575, postquam jam ab anno circiter 544 ecclesiæ Populoniensi præfuisset episcopus, ad Superos migrarit, hanc sane multo tempore, uti hic traditur, gubernarit.

n Vita jam edita hic pro Missam habet ruinam; ast Vitæ ejusdem exemplar, quod penes nos exstat, quodque ut in Comment. præv. num. 15 jam monui, e Ms. membranaceo eminentissimi Cardinalis Barberini Legendario F. [Col. 098F] 284 notatur acceptum, etiam habet Missam, cumque verbis, quibus, a S. Cerbonio angelos, Missam canentes, fuisse auditos, ait, mox jungat, in initio diei auroræ die Dominico in excelsis has laudes attentius semper audiebat, haud dubie preces, quæ, dum incruentum Missæ Sacrificium Domino offertur, recitari in Dei honorem ac laudem solent, per Missam hic & in Vita, quam edimus, & in dicto exemplari intelliguntur. Ast, etsi id ita sit, mihi tamen verosimile haud apparet, a Sancto angelos, preces hujusmodi, Dei laudibus repletas, quales sunt v. g. hymni Gloria in excelsis Deo, alterque, qui triumphalis & a voce ἅγιος Latine Sanctus, ter in eo repetita trisagius etiam non inepte vocatur, canentes, diebus Dominicis singulis sub auroram fuisse auditos. Scio quidem, Sanctos nonnullos ac nominatim (Operis nostri tom. 8 Septembris in S. Michële & omnibus Angelis num. 522 videsis) S. Nicolaum Tolentinatem cantu angelico subinde recreatos fuisse, a scriptoribus, fide etiam dignissimis, referri; verum, id frequentissimi S. Cerbonio accidisse, sola fide scriptoris, [Col. 099A] qui rem, ducentis amplius annis ab ætate sua remotam, e vulgi tantummodo traditione scribit, moxque etiam miracula miraculis absque ullo vade antiquo accumulat, in animum quis vel utcumque firmiter inducat?

o Ita cum Christi fidelibus, curæ suæ commissis, egisse S. Cerbonium, creditu est oppido difficile. Eum quidem a nimia senectutis debilitate excusare Vita edita videtur; verum, cum Sanctus ad annum usque 575, ut in Comment. prævio num. 33 docui, vitam protraxerit, eaque, quæ hic narrantur, verosimilius, uti, quæ in eodem Comment. num. 26 dixi, suadent, anno circiter 545 egerit, tum multo quinquagenario major, nisi eum ad nonaginta amplius annorum ætatem pervenisse adstruxeris, exstitisse haud potest. Utut sit, ut quid, cum ipse Missam ante auroram celebrabat, e sacerdotibus suis nullum, qui Sacris serius operaretur, reliquisset jejunum, omnesque ad caritatem, id est, ad communem, quæ in mutuæ charitatis indicium sumi olim a fidelibus solebat, refectionem coëgisset?

p Populonienses und omnes Romam, quo [Col. 099B] apud Vigilium Papam accusarent S. Cerbonium, properasse, ab omni veri specie abhorret.

q Vocabulo isthoc intelligi hic videtur, non opinio Ecclesiæ doctrinæ, sed praxis Ecclesiæ praxi, qua Missam ante auroram solisque ortum (Labbeum tom. 1 Concil. col. 560 & quatuor seqq. videsis) celebrare nefas erat, contraria.

r Id est, pastum in mutuæ charitatis testificationem.

s Ita etiam, improprie loquendo, subinde vocantur, qui, quamvis quidem errorem cum pertinacia, ut hæretici faciunt, haud tueantur, horum tamen instar Ecclesiæ præcepta consuetudinesve infringunt.

* l. Christum

* an exorator?

* l. quod

* an hora

CAPUT II.
Sanctus Romam cum legatis proficiscitur, in via patrat miracula, Pontifici se sistit ac satisfacit, Populonium redit, prodigiose ab urso evadit illæsus, in insulam Ilvam secedit, ibidemque mortuus Populonium ad tumulum effertur.

[Col. 099C]

[Cerbonius, Romam tendens, in via Papæ legatis,] Tunc arripientes iter, ut Romam pergerent, cum pervenissent trans fluvium Cornium, ubi vocatur Salinolas a, cœpit magna sitis illos legatos detinere & dicebant ad beatum Cerbonium: Pater sancte, magnam sitim habemus, indica nobis aquam, ut bibere valeamus. Respondit beatus Cerbonius: Credite mihi, fratres, quia in isto loco aquam minime scimus præter istud mare. Illi autem pergentes usque ad dimidium milliarium, sitis magna eos prægravabat, ita ut nullus eorum staret super pedes [Col. 099D] suos b & dicebant ad beatum Cerbonium: Pater sancte, adjuva nos, quia præsentialiter expiramus.

[12] [præsiti fere exspirantibus prodigiose succurrit,] Beatus Præsul dixit ad illos: Fratres, quare non me audistis, ut propter amorem Dei caritatem nobiscum faceretis, & noluistis accipere cibum & potum? Rogo ergo Dominum meum pro vobis, aliud nescio, quod faciam. Dum beatus Cerbonius pro eis oraret, videns duas cervas ante se præeuntes, dicebat illis: Præcipio vobis in nomine Domini mei Jesu Christi, ut non sit vobis licentia eundi, donec me expectetis, & statim steterunt. Tunc apprehendit vasculum suum & perrexit ad illas & lacte plenum vasculum mulsit ex illis, &, cum hoc fecisset, absolvit eas dicens: Licentiam habeatis Domini mei Jesu Christi pergendi ubicumque vultis c. Reversus est autem ad illos legatos, qui secum erant, & invenit eos tamquam mortuos jacentes præ nimia anxietate sitis, & dedit eis lac bibere, & refocillati sunt [Col. 099E] & restituti sanitati.

[13] [raram in Deo monstrat fiduciam, tres viros,] Deinde simul pergentes itinere, quo cœperant, transactisque duobus diebus, dixit diaconus suus beato Cerbonio: Domine pater, tu ad dominum Papam Romanum pergis: quod munus illi offerre habes pro benedictione de ecclesia nostra? Timeo, si ad illum vacuus veneris, ne furor illius plus, quam modo est, super te exardescat. Beatus autem Cerbonius dixit: Noli mihi multum molestus esse, Deus meus, in quem spero, dabit mihi, quod ad ipsum Papam pro benedictione conferam. Inde antequam Romam pervenirent, tres viri febrium vexationem habentes beato Cerbonio obviam venerunt & benedictionem petierunt.

[14] [febri laborantes, Dei auxilio pro eis implorato, sanat,] Beatus autem Cerbonius signaculum sanctæ Crucis super eos faciens prostravit se in oratione dicens: Domine Jesu Christe, qui es trinus & unus, suppliciter ego indignus rogo misericordiam tuam, ut istos infirmos ab infirmitate eorum liberare digneris, quia tu es Deus omnipotens Salvator & Creator, qui peccata dimittis & omnibus infirmitatibus medelam tuæ misericordiæ concedis; & statim sani facti sunt d. Videntes autem illi legati, qui ab Apostolico fuerant missi, mirabilia, quæ per eum Dominus fecit, extimuerunt valde & inter se dicebant: si iste Episcopus Vir Dei electus non [Col. 099F] fuisset, non potuisset tanta miracula facere.

[15] [Romam appulsus, Pontifici, a quo honorifice suscipitur.] Pervenerunt autem ad vallem & descenderunt de monte, qui nuncupatur Gaudii, & venerunt in Pratum Neronis e, ubi ipsi legati licentiam acceperunt a beato Cerbonio, ut ejus adventum domino Papæ notum facerent. Cumque præfati legati ad Dominum Papam reversi fuissent, cœperunt ei narrare mirabilia, quæ beatus Cerbonius in itinere fecerat. Timor vero magnus apprehendit summum Pontificem, statimque convocans ordinavit omnem clerum suum, qui cum illo erat, cum planetis & dalmaticis & incenso, & cum Letaniis & Psalmodiis venit ei obviam ad gradus beati Petri Apostoli.

[16] [cum multitudine anserum, doni loco ei offerenda, se sistit,] Beatus autem Cerbonius dum per Pratum Neronis iter carperet, vidit aves copiosas & multas, quæ vocitantur Anferes, juxta morem suum congregatas, & fecit signaculum Crucis contra eas dicens: Non habeatis licentiam Domini mei Jesu Christi, ut volitetis in aliquem locum, donec veniatis mecum in præsentia domini Papæ. Illæ vero hæc audientes venerunt prope eum, & ille cum suo baculo eas duxit usque ad gradus beati Petri Apostoli, ubi dominus Papa obviam venit, dixitque ei beatus Cerbonius: Ecce, Pater, munera parva, quæ vobis de ecclesia nostra adduximus. At vero Papa magnas ei gratias egit. Tunc beatus Cerbonius contra ipsas aves signaculum sanctæ Crucis fecit & absolvit eas dicens: Ex jussione Domini mei Jesu Christi vobis præcipio, ut volitetis, ubicumque volueritis. Tunc cœperunt ipsæ volitare in aëre & abierunt f.

[17] Tunc Vigilius Papa, hoc miraculo viso, amplius territus mirari cœpit, [causamque, ob quam arcessitus esset, edoctus,] & benigne pacificeque rogabat sanctum Virum, ut cum illo introiret in ecclesia beati Petri Apostoli. Cum autem ingressus fuisset beatus Cerbonius, perrexerunt ad sepulcrum sancti Petri & oravit, & post orationem interrogavit beatus Cerbonius summum Pontificem dicens: Cur me, sancte Pater, venire præcepisti? Indica mihi. Respondens Papa Vigilius dixit: Parochiani de ecclesia tua venerunt ad me proclamando dicentes, quod tu omni die Dominico summo diluculo Missam canis, & statim pro benedictione & caritate panem & potum accipis g; cum autem ipsi ad matrem ecclesiam jam sole orto veniunt, abstinentem ibi presbyterum non inveniunt, qui eis Missas canere poslit. Mirum ita mihi est, cur ita agis, quod nullus alius agere videretur.

[18] Respondens beatus Cerbonius dixit: Domine Pater, [eidem Pontifici, impetrato a Deo in ejus favorem] potens est Deus ostendere miracula sua, cui voluerit; sed tamen ego, in quantum præveleo, vobis do consilium. Hodie Sabbathum est; exortor *; vos, ut in hac nocte firmiter oremus & non negligamus Dominum deprecari: forsitan antequam a vobis segreger, scire permittet, qualiter ego agam talia. In ipsa igitur nocte orationibus vacare non cessaverunt, usque dum tempus matutinum advenit. Tunc beatus Cerbonius ad dominum Papam dixit: Surge, Pater, & eamus, quia hora matutini jam imminet. Cumque matutinæ Laudes fuissent finitæ, beatus Cerbonius dixit diacono suo: Vade & prospice eminus, si advenit hora nostra, ut mos est, Missam canendi. Reversus est dicens: Pater sancte, hora est, quia jam aurora venit.

[19] Tunc beatus Cerbonius vocavit domnum Apostolicum ad se & apprehendit dexteram manum ejus, [miraculo, satisfacit, Populoniumque rediens] & pedem suum dexterum similiter super suum poni fecit, quasi ad signum sanctæ Crucis eum tenere debuisset, & dixit ei: Pater, aspice in cælum. Tunc ipsi pariter ambo audientes Angelos in cælum canere Missam h, dicentes: Gloria in excelsis Deo. Beatus itaque Papa dixit ad beatum Cerbonium: Vere scio, quia Spiritus Sancti gratia in te habitat, quia Dominus revelavit tibi secreta sua; ego autem, dum advixero, in ecclesia beati Petri Apostolorum principis, ubi custos sum, te imitabor & secundum tuum exemplum faciam & successores multi post, qui hanc doctrinam retinebunt. Beatus vero Cerbonius, licentia accepta ab Apostolico, rediit Populoniam i.

[20] Ab illo ergo die quoties ad illum Vir sanctus veniebat, [sanctis operibus præcipueque hospitalitate effulget,] de sua sede Papa se elevabat & veniebat contra eum, quod & fecit cunctis diebus vitæ ejus, & post eorum obitum omnes decessores * ejus, qui apostolico ordine functi sunt, ipsum exemplum detinent usque hodiernum diem: nam consuetudo Apostolici Ecclesiæ Romanæ non est, ut propter regem vel alium pontificem se levet, sed tantum Populoniensis ecclesiæ episcopo assurgit k. Vir autem Domini Cerbonius miræ sanctitatis extitit, de quo beatus Papa Gregorius in Dialogo suo l testimonium protulit dicens, quia cum idem Vir sanctus hospitalitatis studio valde esset intentus, quadam die transeuntes milites hospitio suscepit, quos Gothis supervenientibus abscondit, eorumque vitam abscondendo servavit ab illorum nequitia m.

[21] [divinitus ab urso, cui a Totila, hac offenso,] Quod dum Gothorum regi perfido Totilæ nuntiatum fuisset, crudelitatis immanissime vesania succensus, hunc ad locum, qui octavo hujus urbis miliario Merolis n dicitur, ubi tunc ipse cum exercitu sedebat, deduci, eumque in spectaculo populi urso ad devorandum projici *: cumque idem rex perfidus in ipso quoque spectaculo consedisset ad aspiciendam mortem Episcopi, magna turba confluxit. Tunc Episcopus deductus est in medio, atque ad ejus mortem immanissimus ursus exquisitus, qui, dum humana membra crudeliter carperet, sævi regis animum satiaret.

[22] [devorandus fuerat objectus, evadit illæsus,] Dimissus itaque ursus ex cavea est, & concitus Episcopum petiit; sed subito suæ feritatis oblitus deflexa cervice submissoque humiliter capite, cœpit lambere pedes Episcopi, ut patenter omnibus daretur intelligi, quia erga illum Virum Dei ferina corda essent hominum & quasi humana bestiarum. Tunc populus, qui ad spectaculum mortis venerat, magno clamore versus est in admirationem venerationis. Tunc ad ejus reverentiam colendam rex ipse permotus est; quippe cum quo superno judicio actum fuerat, ut, qui Deum sequi prius in custodienda vita Episcopi noluit, saltem ad mansuetudinem bestiam sequeretur o. Cujus rei testes sunt, qui tunc præsentes adhuc nonnulli supersunt, eamque cum omni illic populo se vidisse testantur.

[23] [decrepitæque jam ætatis, in insula Ilva, quo ob Longobardos secesserat,] Sanctus igitur Cerbonius, in fide recta persistens, omni populo monita prædicabat salutis: erat namque miræ abstinentiæ, piis operibus pollens, suavis & modestus tam clero, quam populo, usque ad decrepitam ætatem pertingens p. Sed cum gens Longobardorum totos Italiæ fines præoccuparet, ad insulam Hylbam perfugit, ibique usque ad diem obitus sui permansit q. In ea autem Populonii ecclesia, cui præerat, dum adhuc viveret, sepulcrum sibi præparavit, qui irruente ægritudine ad mortem veniens, clericis suis sibique obsequentibus præcepit dicens: In sepulcro meo, quod mihi Populonii paravi, ibi me ponite.

[24] [vita functus, Populonium, decorante in via funus miraculo, defertur,] Qui respondentibus * dixerunt: Cum illic scimus discurrere Longobardos & tenere eadem loca r, quomodo te ducemus illic *? Ipse vero respondit: Reducite me securi & nolite metuere, sed festine me sepelire curate: mox autem, ut sepultum fuerit corpus meum, ex loco eodem cum omni festinatione discedite. Defuncti igitur corpus imposuerunt navi; cumque Populonium tenderent, collecto in nubibus aëre immensa pluvia erupit. Sed, ut cunctis patesceret, cujus Viri corpus navis illa portaret, per illud maris spatium, quod ab Hylba insula usque ad Populoniam duodecim milibus distat, circa utraque navis latera procellosa valde pluvia descendit, & in navi eadem una pluviæ gutta non cecidit.

[25] Pervenientes itaque ad locum clerici sepulturæ tradunt corpus Sacerdotis sui, [ibidemque, statim post superveniente Longobardorum duce Gummarith, sepelitur.] cujus præcepta servantes, ad navem cum omni festinatione reversi sunt quam mox ut intrare potuerunt, in eodem loco, ubi Vir Domini sepultus fuerat, Longobardorum dux crudelissimus Gumarith advenit s, ex cujus adventu Virum Dei habuisse spiritum prophetiæ claruit, qui ministros suos a sepulturæ suæ loco sub festinatione discedere præcepit t. Hoc illi concessit divina Pietas, qui, dum viveret custos & rector eorum fuit, & post obitum ab inimicorum jaculis protegendo servavit. Glorificemus ergo Dominum, qui mirabilis est in Sanctis suis, hic & in æternum. Amen.

ANNOTATA.

a Vita edita melius, ut apparet, legit: Cum autem pervenisset ultra fluvium Corneam ad locum, qui dicitur Salinela; verum nec fluvium, qui Cornius aut Cornea, nec locum, qui Salinela aut Salinolas vocetur, apud geographos invenio. Apud Ortelium in Tusciæ Antiquæ typo prope Populonium notatur Vetulonius lacus,parvusque, qui in hunc se exonerat, fluvius. Hic, qui nullo nomine ab Ortelio distinguitur, Populonioque Romam properantibus occurrit, fuerit forsan olim Cornius aut Cornea vocatus; quod autem spectat ad locum, qui fuerit Salinela aut Salinolas appellatus, hunc haud procul a mari situm fuisse, suadet hic subjectum, quod legatis Pontificiis, aquam sibi indicari postulantibus, dedisse Sanctus memoratur, responsum.

b Vita edita habet: Sic æstuabant siti, ut nullus super equos tenere se posset.

c Rarum enimvero, si modo hic memorentur vera, miraculum!

d Etiamsi pro vero admitteretur, quod hic narratur, miraculum, dubitari tamen adhuc posset, an Sanctus oratione, quæ hic ei tribuitur, Dominum sit precatus.

e Nec montem, qui a gaudio, nec pratum, quod a Nerone nomen habeat, prope Romam uspiam invenio.

f Anserum, qui e S. Cerbonii præcepto secuti eum ad Pontificem, mendacio etiam, ut apparet, quo illos a se Populonio adductosSanctus dixerit, insulse admixto, hic narrantur, miraculum usque adeo nonnullis placuit, ut id in non pauca Usuardina apud Sollerium Auctaria exstet illatum; verum hinc nihil prorsus ad fidem ejus accedit.

g Adi, quæ cap. præcedenti subjeci, Annotata ad litt. o & r.

h In Vita edita habetur: Cumque ipse & Papa præfatus in cælum aspicerent, audierunt ambo voces Angelorum canentes: Gloria in excelsis Deo; ex hoc autem Vitæ, quam edimus, loco, per Missam id, quod supra dixi, hic intelligi, confirmatur.

i De iis, quæ huc usque a num. 7 memoriæ produntur, censendum quid sit, in Comment. præv. § 2 exposui. Nimirum, quod nonnumquam usuvenit, ut, quæ vere gesta sunt, adjunctis fictitiis ornentur, id quoque verosimiliter hic factum, induco in animum. Fuerit scilicet rei, nescio cujus, S. Cerbonius apud Pontificem insimulatus, hincque deinde, quo omni etiam noxæ suspicione liberaretur Sanctus, miracula aliaque, quæ hic narrantur, parum admodum credibilia temporis lapsu fuerintex infida vulgi fama, incrementa eundo semper acquirente verisque falsa addente, in S. Cerbonii honorem ineptissime juxta ac imprudentissime conficta nec minori imprudentia adoptata ab iis, qui ambas ejus Vitas contexuere.

k Hæc scriptorem, rerum haud satis peritum nimioque in sedem Populoniensem affectu abreptum, videntur arguere.

l Imo Dialogorum lib. 3, cap. XI.

m Milites, quos S. Cerbonius hospitio excepit, exstitisse Romanos, Bailletus hodie in Sanctorum Vitis recte, ni fallar, opinatur.

n Locum, Merolis vel Merulis vocatum, ad quem deduci Sanctus a Totila est jussus, nec prope Romam, nec in territorio Populoniensi a geographis notatum invenio. Is tamen Roma haud procul abfuisse videtur. Comment. præv. num. 28 & seq. videsis.

o Hoc miraculum S. Cerbonii ad cathedram Populoniensem promotioni secutæque hanc apud Vigilium Papam accusationi in Vita jam edita præmittitur; verum rectene, an secus, statue ex iis, quæ in Comment. præv. num. 26& tribus seqq. disserui. Porro si miraculum illud re forsan vera anno 546, cui verosimilius, ut ibidem docui, debet innecti, haud evenit, certo equidem locum ante annum 553 habuerit, cum Totila, qui prodigioso isti eventui occasionem dedit præsensque fuit, anno 552, ut Pagius in Criticis recte docet, fuerit necatus.

p Cum Sanctus, qui, quemadmodum apud nos ad I Septembris diem in Historio-critico de S. Regulo Comment. § IV ostenditur, haud diu ante annum 523 ex Africa in Italiam exsul migravit ac jam tum consecratus fuerat episcopus, anno demum 575, uti in Comment. præv. num. 33 docui, excesserit e vivis, eum sane ad decrepitam, uti hic in Vita, quam edimus, altera etiam Vita, quæ jam prodiit, assentiente, declaratur, ætatem pertigisse, est necesse.

q Vita edita habet: Cum sæva tempestas Longobardorum Italiam devastaret nullisque parceret credentibus… Videns beatus Cerbonius tantum scelus pullulari ad insulam, quæ Elba vocatur, propter crudelitatem Longobardorum gentis recessit ibique cum suis clericis latebram fovebat. Quod si itaque, quæ Vita illa suppeditat, spectentur, Sanctus noster, non cum jam vastata fuisset, sed cum vastaretur a Longobardis Italia, in insulam Ilvam sese recepit; verum Vita, quam edimus, id a Sancto, non amplius vastantibus, sed jam occupantibus Italiam Longobardis, factum esse, hic prodit, eique luculentissime suffragatur, quo hic standum, Gregorius Magnus utpote verbis, in Comment. præv. num. 30 transcriptis, de S. Cerbonio sic scribens: Cum Longobardorum gens in Italiam veniens cuncta vastasset, ad Ilvam insulam recessit; hinc autem simulque ex eo, quod illa Italiæ per Longobardos vastatio prioribus quatuor anni 575 mensibus, ut in Comment. præv. num. 34 & seq. ostendi, obtinuerit locum, Sanctum uno e posterioribus octo anni ejusdem mensibus obiisse, ibidem conclusi.

r Populonium nempe, hujusque, in qua sepulcrum sibi Sanctus pararat, regionem.

s Cum Longobardi, priusquam S. Cerbonius moreretur, civitatem Populoniensem, uti e supra relato, quod illi, sepeliri in hac volenti, dedisse Populonienses clerici memorantur, responso intelligitur, jam occupassent, nec tamen hisce, dum Sancti corpus Populonii sepeliere, quidpiam molestiæ intulerint, oportet vel ut tum inde ad tempus recessissent, vel ut & per locum, in quem, statim atque sepultus esset Sanctus, dux Gummarith ingressus hic asseritur, ea ipsa, in qua id factum erat, Populoniensis urbis regio intelligatur, & iidem Longobardi, dum Sancti corpus Populoniumnavi fuit advectum, excubias ad portum haud egerint. Ceterum de miraculis, postremo hic relatis, Comment. præv. num. 27 & tribus seqq. videsis.

t Vita edita, quod, quam hic damus, non facit, emortualem etiam S. Cerbonii diem diserte sub finem assignat his verbis: Migravit beatus Cerbonius ex hac vita ad Dominum VI Idus Octobris.

* l. exhortor

* successores

* supple jussit

* l. respondentes

* illuc

DE S. PAULINO, ARCHIEPISC. EBORACENSI CONFESSORE IN ANGLIA,

ANNO DCXLIV.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Paulinus Archiepisc. Eboracensis Conf. in Anglia (S.)

AUCTORE J. B. F.

§ I. Notitia diœcesis, cui Sanctus præfuit: memoria illius in variis Martyrologiis: antiquus cultus: corporis translatio: gesta præsertim ex Beda tradenda.

Eboracum, vulgo York, Angliæ secunda metropolis, [Sanctus, qui Eboraci, secunda Angliæ metropoli,] sedet in sui nominis, cujus caput est, comitatu. Hic seu ager Eboracensis, Anglis York-Shire, qui totius Angliæ (verba sunt Camdeni in illius Descriptione) provincia est longe maxima, temperatæ censetur ubertatis. Si hic saxosa vel arenosa sit sterilitas, illic lætissima arvorum fæcunditas, si hic sylvis sit nuda, illic densissimis nemoribus obumbrata, ita provide temperante natura, ut ipsa regio etiam sua varietate gratior & lætior videatur. In dicta hujus provinciæ, de qua plura apud laudatum Camdenum curiosus lector videre poterit, civitate primaria S. Paulinus, postquam a S. Justo, Cantuariensis ecclesiæ archiepiscopo, fuisset consecratus episcopus, sedem suam locavit, pro cathedrali adeptus ecclesiam, S. Petro Apostolo dedicatam, cujus primordia & incrementa in Monastici Anglicani vol. 3, pag. 128 refert Will. Dugdale sequentibus his verbis: Anno vero secundo post adventum Paulini, rex Edwinus de rege West-Saxonum gloriosa potitus victoria Guichelmo, (sicut legitur plenius in Historia Anglorum) insistente Paulino, baptizatus est in domo lignea, quam ob hanc erexerat causam, anno regni sui XI, qui est annus Incarnationis DCXXVII; adventus vero Anglorum in Britanniam annus CLXXX. In quo postmodum loco, de cemento & lapide, per quadrum ædificata, doctori suo Paulino sedem episcopatus donavit.

[2] Baptizatus est igitur rex Edwinus primus omnium regum Northanhymbrorum die sancto Paschæ & multi cum eo in ecclesia S. Petri Eboraci, [sedem suam habuit, a martyrologis, tam classicis,] quam ipse de ligno pro sede episcopatus construxerat: mox tamen majorem incœpit lapideam, quam sanctus Oswaldus rex postea perfecit. Paulini, primi Eboracensis ecclesiæ archiepiscopi, celebris est memoria passim in omnibus Martyrologiis, post ejus obitum editis. Venerabilis Beda, in Martyrologio genuino: Et in Britannia, Paulini episcopi Eboraci; quæ totidem verba inde mutuatus est Rabanus. Usuardus Sanctum sic commemorat: In Britannia, sancti Paulini episcopi & confessoris. Elogium Adonis a Notkero contractum habet: In Britannia sancti Paulini episcopi Eboraci, qui ordinatus episcopus a beato Justo, qui a sancto Augustino, quem beatus Gregorius ad prædicandum Anglorum genti direxerat, consecratus episcopus fuerat, gentem Nordanhumbrorum, hoc est, eam nationem Anglorum, quæ ad Aquilonem Umbri fluminis habitabat, cum rege suo Eduino, Verbum fidei prædicando convertit. Et clarus vita & miraculis VI Idus Octobris in pace quievit. Accedit nostrum Ms. Florarium Sanctorum, anno 1486 exaratum, in quo annus Sancti emortualis recte additur his verbis: In Britannia Majori S. Paulini episcopi Eboracensis … & clarus vita & doctrina ac miraculis in pace quievit anno Salutis DCXLIIII.

[3] [quam recentioribus præsertimque a Bucelino] In Mrl. quoque Rom. hoc die sequens legitur annuntiatio: Eboraci in Anglia, sancti Paulini episcopi, discipuli beati Gregorii Papæ, qui cum aliis ad prædicandum Euangelium illuc ab eo missus, Edwinum regem, ejusque populum ad fidem Christi convertit. Consonat Molanus in suis Auctariis Usuardinis. Illum pariter memorat Joannes Wilsonius in suo Martyrologio Anglicano, editionis anni 1640 ad præcitatum diem cum elogio Anglico, quod hic Latine subjicio: Roffæ in Cantia depositio S. Paulini episcopi & confessoris, qui cum S. Augustino & Sociis Angliam ingressus convertit regnum Nordanhumbrorum, una cum Edwino istius provinciæ rege, atque ita factus est eorum apostolus. Primus Eboracensis archiepiscopus creatus erat; sed post Edwini regis mortem inde expulsus rediit in Cantiam, ibique provinciam Roffensem in cultu divino dirigebat: ubi in magna vitæ sanctitate tandem in Domino requievit circa annum Christi DCXLIV. Ejus corpus magna cum solennitate sepultum est Roffæ in ecclesia cathedrali S. Andreæ, ibique cum debita veneratione servatum. Wilsonio addo Benedictinos, qui eundem sanctum Archiepiscopum Ordini suo adscripserunt, martyrologos Wionium, Menardum & Bucelinum, quorum primus in Ligno Vitæ lib. 3, & secundus in Martyrologio sic habent: Eboraci in Britannia, sancti Paulini episcopi, discipuli beati Gregorii Papæ, qui cum aliis ad prædicandum Euangelium illuc ab eo missus, Eduinum regem Nordamhumbrorum, ejusque populum ad fidem Christi convertit.

[4] Tertius, nempe Gabriel Bucelinus, in Menologio Paulinum pluribus celebrat verbis, [insigni elogio huc transcripto celebratur.] quæ subdo: Eboraci in Anglia S. Paulini ep., discipuli B. Gregorii Papæ, qui cum aliis ad prædicandum Euangelium illuc ab eo missus, Eduvinum regem ejusque populum ad fidem Christi convertit. Paulinus, alter sui sæculi Paulus, verbo & exemplo potens, e celebri S. Andreæ in urbe Romana cænobio, ad labores apostolicos in Angliam missus, maximis sane meritis ea regna demeruit, & primus ipse Eboracensium archiepiscopus, longe spectatissimam cathedram, admirabili vitæ sanctitate fundavit & initiavit. Præter autem Edwinum regem ejusque filios principes Osfridum & Eadfridum, ex Quenburge filia Cearli Merciorum regis genitos; Edilhinum non multo post & Buscfream, ac Ediltridim, Edilburge regina natos; sed & Issi postea filium Osfridi, procerumque plurimos Christo lucratus, innumeram insuper populi multitudinem ad fluvios Gleni & Sualva, irremisso labore regnum Dei & pœnitentiam prædicans, in provinciis amplissimis Berniciorum & Deirorum baptizavit. Neque his solum amplis terminis, tanti Apostoli zelus, labor & meritum se continuit; sed & ad Orientales usque Anglos sese exporrexit, quorum regem Carpualdum, Edwino maxime rege connitente, ingenti similiter merito, ad Ecclesiæ gremium adduxit: insuper ad externos etiam Anglos fidei lumen protulit, Lindisinæque provinciæ, quæ prima est ad Meridianam Humbri fluminis ripam pertingens usque ad mare, Verbum Dei prædicavit, ubi cum alios, tum Bleitam Lincolniæ præfectum ejusque familiam Christi fide imbuit, in qua civitate ecclesiam perinsignem exstruxit & dedicavit, quæ licet postea injuria temporum collapsa, plurimis tamen inter ipsas ruinas miraculis illustrata est, multis ibidem optatæ sanitatis beneficia prodigiose accipientibus. Instituit item Lindisfarnensem episcopatum celeberrimum, ejusque cathedram primo egregiæ sanctitatis Pontifice Honorio insignivit. Cæso Edwino rege, Paulinus in Cantiam profugit, qua in provincia, Roffensi episcopo Romano in itinere aquis merso subrogatus, de illo quoque loco optime meruit, ibique tandem animam Deo, corpus terræ commendavit anno Christi 644, sepultus in templo S. Andreæ ibidem ab Ethelberto rege exstructo, multis deinceps prodigiis gloriosus, cujus sacrum corpus, multo post S. Lanfrancus noster elevans, multo honorificentius condidit.

[5] Hæc Bucelinus, quorum aliqua certa sunt ex S. Beda, [Cultus ejus probatur ex solennitate] alia dubia vel ex verisimilibus conjecturis tantum dicta. Insigni elogio S. Paulinum etiam celebrat Maihewus in Trophæis Benedictus Angliæ tom. 2; ut enimvero hagiologorum, qui Paulinum, Eboracensem primo ac dein Roffensem episcopum, Fastis Sacris a sese adornatis inscripsere, haud parvus sit numerus; etsi autem ex omnibus & singulis, qui id fecere, antiquus Sancti cultus inferri haud queat, hunc tamen speciatim probat Historia translationis ipsius relata in Vita Gundulfi, episcopi Roffensis, quam a monacho Roffensi & Gundulfo coætaneo compositam, Henricus Whartonus in Angliæ Sacræ parte 2, pag. 273 publici juris fecit. Translationem illam non sine solennitate & prodigio peractam ex laudato auctore lectori hic legendam propono.

[6] [facta circa annum 1080, quando illius reliquiæ in novam ecclesiam] Defuncto Ernosto, Roffensis ecclesiæ episcopo, ordinatur vir vere dignissimus episcopatu Gundulfus a Lanfranco, Dorobernensi episcopo, in ecclesia Dorobernensi duodecimo Kalendas Aprilis anno ab Incarnatione Domini millesimo septuagesimo septimo, undecimo vero adventus Normannorum in Angliam sub comite Guillelmo rege postmodum Anglorum nobilissimo. Consecratus autem ex more propriam tendit invisere sedem; tripudiantibus turbis Roffensem ingreditur urbem, pontificali sede intronizatus inducitur, præsul omni veneratione ex eo habetur. Redduntur & ei denique possessiones quædam Roffensis ecclesiæ, quas præsulantibus antecessoribus suis Lanfrancus in sua tenuerat ditione. Ea vero conditione redduntur, ut in ecclesia Roffensi, sicut jam præsul uterque deliberaverat, monachi ponantur… Tempore ergo brevi elapso, ecclesia nova, veteri destructa, incipitur; officinarum ambitus convenienter disponuntur; opus omne intra paucos annos, Lanfranco pecunias subministrante multas, perficitur… Habito cum sapientibus consilio, idem venerabilis pater (Gundulfas) collecto monachorum & clericorum conventu necnon & copiosa multitudine plebis, cum magna solennitate accessit ad sepulchrum sanctissimi confessoris Paulini, qui in veteri ecclesia reconditus fuerat, & thesaurum sanctarum reliquiarum ejus in novam transferri & in loco ad hoc præparato reponi fecit.

[7] [Roffensem non sine prodigio translatæ fuere;] Interim fuit ibi quædam matrona mentis & corporis infirmitate gravi detenta, quæ promissione facta, quod nunquam ulterius crimen quoddam, quo turpiter premebatur, iteraret, si sanitatem recipere posset, meritis B. Paulini sospitati reddita est; sed pactum promissum minime servavit. Nam ut rediit corporis sanitas, subsecuta est citius in vita illius iterati criminis perversitas. Tempore denique sequenti pro necessitatibus quibusdam, quibus vir suus impeditus fuerat, cum oblatione sua opem auxilii quæsitura Sanctum Dei adiit. Sed illa, quam interius conscientia turpis fœdabat, vi quadam divinæ indignationis quasi flatu vehementi repulsa, cum spreto munere multum verecunda domum rediit; & non multo post languore gravi percussa infæliciter diem expectabat extremum. Sed pius Dominus, qui nullum spernit, nullum a misericordia sua excludit, inspiravit ei gratiam suam; &, advocato ad se venerabili Gundulfo episcopo per humilem confessionem reatus sui turpitudinem pandit, perseverantiam emendationis integram in vita sua ex magna cordis contritione promittit. Quid plura? In hac pollicitatione a pio pontifice ovis morbida recipitur; antidotum salubris pœnitentiæ adhibetur, & sic demum perfecta sanitate recepta, cum oblatione sua sancto Dei Paulino humiliter se præsentavit, mentisque novitate ad munditiam vitæ mutata, non est cum munere a Sancto repulsa; sed gaudio sospitatis manente, ad domum suam alacriter remeavit, gratias referens Deo & pontifici Gundulfo, per cujus consilium a tanto periculo liberata fuit.

[8] Joannes Capgravius in Catalogo Sanctorum Angliæ pag. 265, [quæ translatio quotannis celebrata dicitur.] ubi hujus translationis mentionem facit, hanc solennitatem, non a Gundulfo, cui a monacho anonymo verbis jam datis adscribitur, sed a Lanfranco, Dorobernensis sive, ut nunc loquimur, Cantuariensis ecclesiæ tunc temporis archiepiscopo, fuisse peractam, hoc modo refert: Elapso autem multo tempore, Gundulpho ibidem (in ecclesia Roffensi) pontificante, Lanfrancus archiepiscopus veterem ecclesiam beati Andreæ (diœcesis Roffensis cathedralem) funditus destruxit novamque basilicam reedificavit, ossa sancti Paulini de terra levavit & in scrinio honorifice collocavit. Verum monacho anonymo, qui & Capgravio est antiquior, & Godwinum, Landavensem episcopum, de Præsulibus Angliæ sibi assentientem habet, est standum. Nec, etsi secus foret, id nobis hic officeret, cum equidem, Paulini ossa, occupante sedem Roffensem Gundulfo, fuisse translata, Capgravium inter & monachum anonymum conveniat. Hanc porro Sancti translationem in ecclesia Roffensi X Januarii annuo festo celebrari soluisse, discimus ex Harpsfeldii Anglicana Historia, in qua is scriptor Seculo 7, cap. XI his verbis Sancti elogium absolvit: Post multos annos ab obitu translatum est corpus ejus in locum honorificentiorem, ob crebra per eum edita miracula. Quæ translatio facta est quarto Iduum Januarii. Quo die in ecclesia Roffensi annua ejus memoria stata solennitate celebratur. Atque ita de cultu S. Paulini antiquo dubitandum sane non est; etsi autem, a quo tempore is cœperit, pro certo edicere nequeam, videtur tamen venerabili Beda, qui anno 735 obiit, haud recentior esse, cum Paulini nomen in illius Martyrologio tam metrico apud Dacherium tom. 10 Spicilegii, quam altero, quod ante Operis nostri tomum 2 Martii editum est, reperiatur.

[9] Præclara Sancti gesta, quæ illum plurimum commendant, [Magnis a variis ac nominatim a Beda, e quo excerpta ejus Acta damus, laudibus effertur.] venerabilis Beda in Historia Ecclesiastica gentis Anglorum posteritati tradidit. Florentius Branovius Wigorniensis monachus, Wilielmus Malmesburiensis, itemque Henricus Huntindoniensis S. Paulini meminerunt. Joannes Capgravius, qui anno 1464 adhuc erat in vivis, in Legenda Sanctorum Angliæ Vitam S. Paulini partim ex Beda, partim aliunde adornavit, de miris illius virtutibus, quas integro fere seculo Capgravio antiquior Matthæus Westmonasteriensis in Floribus Historiarum commemorarat, nonnulla adjungens, quæ eamdem cum Historia Bedæ non mereri fidem, nemo non judicabit. Longum esset omnes, qui de Sancto tractarunt, recentiores enumerare. Hos inter eminent Polydorus Virgilius, Nicolaus Harpsfeldius, Baronius in Annalibus tomo 8, Eduardus Maihewus in Trophæis Sanctorum Congregationis Anglicanæ Ordinis S. Benedicti, & Aloysius Lipomanus episcopus Veronensis, qui Sanctum, excerptis ex Beda ejus virtutibus, insigni elogio adornarunt. Ac id quidem seu potius Sancti Acta, quæ Laurentius Surius ex venerabili Beda descripta suæ collectioni de Actis Sanctorum hoc die inseruit, huic Commentario subjiciam; alia vero, quæ scriptores alii de illo memorant, in Comment. hujus decursu, ubi id res poposcerit, laudabo.

§ II. S. Paulini vita privata: missio in Britanniam & vita apostolica sub S. Augustino: Sancti per S. Justum ordinatio: gens Nordanhymbrorum cum suo rege, prædicante Paulino, baptizatur.

[Sanctus fuit monachus,] Venerabilis Beda lib. 1, cap. 29 refert, S. Gregorium I Papam anno 601 S. Augustino, Anglorum apostolo, plures cooperatores ac verbi ministros cum S. Laurentio misisse, quos S. Augustinus, postquam Ædilberctum Cantuariorum regem cum multis illius subditis jam converterat, in tam uberi messe operarios a laudato Pontifice Romano petierat. Inter illos vero Viros apostolicos præcipue fuerunt, ut loquitur ibidem Beda, Mellitus, Justus, Paulinus, Rufinianus &c, quos omnes Monachos nominat idem sanctus Pontifex in sua Epistola commendatitia, Incarnati Verbi anno 601 ad Mennam Tolosanum & alios complures per Galliam episcopos directa: Quia igitur Redemptoris nostri gratia cooperante, tanta de Anglorum gente ad Christianæ fidei gratiam multitudo convertitur, ut reverendissimus communis frater & coëpiscopus noster Augustinus eos, qui secuti sunt ad hoc opus exequendum, per diversa loca asserat non posse sufficere, aliquantos ad eum monachos cum dilectissimis & communibus filiis Laurentio presbytero & Mellito abbate prævidimus transmittendos.

[11] [& a S. Gregorio Papa in Britaniam] Ex hisce jam S. Gregorii verbis, S. Paulinum professione monachum fuisse manifestum fit; at quam regulam in monasticæ vitæ exercitio fuerit secutus, & in quo cœnobio vixerit, nos omnino latet. Gabriël Bucelinus in Menologio refert, illum fuisse monachum cœnobii S. Andreæ in urbe Romana ac S. Gregorii Papæ discipulum (de qua re silent antiquiores) ac proinde eumdem professione monachum fuisse sub regula, quam S. Gregrorius secutus est, sive S. Equitii, ut censuit Cardinalis Baronius, sive S. Benedicti, ut alii credunt; qua de re consuli possunt Commentarius prævius ad ejusdem sancti Pontificis Vitam in Opere nostro ad diem XII Martii datam, & alter Commentarius ad Acta S. Augustini Cantuariensis die XXVI Maii num. 2. Mabillonius interim Sæculo 2 Benedictino Paulinum inter Prætermissos tantummodo reposuit sine asterisco, qui, ut ibidem præmisit, designat eos, qui germani Benedictini esse videntur. Utut sit, fuit equidem S. Paulinus unus e monachis Romanis, quos S. Gregorius I Papa S. Augustino ad Anglorum in Britannia gentem ab idololatria ad verum Dei cultum adducendam, felici sane successu, adjutores dedit. Porro geminam apostolicorum virorum manum ad hanc sacram expeditionem, quam ante aditum pontificatum ipsemet aggredi ardentissime concupierat, in Britanniam misit.

[12] Primo scilicet illuc destinavit anno 596 servum Dei Augustinum & alios plures cum eo monachos, [missus anno 601,] timentes Dominum, prædicare Verbum Dei genti Anglorum; ut loquitur Beda lib. 1, cap. 23 addens, S. Augustinum iisdem monachis abbatem a S. Gregorio I Papa tunc præpositum fuisse, ordinandum episcopum, si ab Anglis reciperetur. Ubi vero Augustinus Cantuariorum regem Ædilberctum cum multis ei subjectis ad Christianam fidem jam adduxerat; majorem in tam uberi messe operariorum numerum a laudato Romano Pontifice petiit, isque reparatæ Salutis anno 601 ad illum plures cooperatores ac verbi ministros direxit, referente eodem venerabili Beda lib. 1, cap. 29. Ex hac secunda operariorum classe, quæ anno 601 in Angliam appulit, fuisse Paulinum, disertis verbis exprimit sanctus historicus Anglorum lib. 1, cap. 29: Præterea idem Papa Gregorius Augustino episcopo (quia suggesserat ei multam quidem sibi esse messem, sed operarios paucos) misit cum præfatis legatariis plures cooperatores ac Verbi ministros, in quibus primi & præcipui erant Mellitus, Justus, Paulinus, Rufinianus &c.

[13] De gestis illius ante episcopatum, quæ a nullo tradita legi, [vivendi rationem hic expositam] conjicere licet ex iis; quæ venerabilis Beda in Historia ecclesiastica gentis Anglorum cap. 26 de S. Augustino & Sociis, in Britanniam appulsis & ab Ædilbercto rege humaniter acceptis posteritati tradidit. At ubi, inquit, datam sibi mansionem intraverunt, cœperunt apostolicam primitivæ ecclesiæ vitam imitari; orationibus videlicet assiduis, vigiliis ac jejuniis serviendo, Verbum vitæ, quibus poterant, prædicando, cuncta hujus mundi, velut aliena, spernendo, ea tantum, quæ victui necessaria videbantur, ab eis, quos docebant, accipiendo, secundum quæ docebant, ipsi per omnia vivendo, & paratum ad patiendum adversa quæque, vel etiam ad moriendum pro ea, quam prædicabant, veritate animum habendo. Quid mora? Crediderunt nonnulli & baptizabantur, mirantes simplicitatem innocentis vitæ, ac dulcedinem doctrinæ eorum cælestis… At, ubi ipse etiam (Ædilberctus rex) inter alios delectatus vita mundissima Sanctorum, & promissis eorum suavissimis, quæ vera esse, miraculorum quoque multorum ostensione firmaverant, credens baptizatus est, cœpere plures ad audiendum Verbum confluere, ac relicto gentilitatis ritu, unitati se sanctæ Christi Ecclesiæ credendo sociare.

[14] Hæc si non omnia, magna tamen ex parte etiam ad S. Paulinum pertinent, [observavit, & Euangelium Anglis annuntiavit.] licet hic non cum primo manipulo, de quo hic sanctus historicus Anglorum mentionem facit, sed cum secundo in Britanniam advenerit. Certe nullus dubito, quin S. Paulinus & ejus Socii, cum primum in Britanniam appulerunt, B. Augustini Anglorum apostoli vestigiis inhærentes ejusdem laudatam vivendi rationem fuerint amplexi. Ex venerabili Beda constat, Sanctum nostrum ab Incarnati Verbi anno 601, quo tempore ad Anglos appulit, divini Verbi prædicationi & Anglorum conversioni in Cantio vicinisque provinciis strenue & viriliter insudasse usque ad seculi VII annum 25, quo a S. Justo archiepiscopo Cantuariensi ordinatus, profectus est Eboracum ad Edwinum, Nordanhymbrorum regem, cum Edilburga, Ethelberti regis filia, quam in conjugem petierat Edwinus.

[15] [Ordinatus a S. Justo episcopus] S. Paulini a S. Justo archiepiscopo Cantuariensi, cujus gesta illustrabuntur ad diem X Novembris, ordinationem & discessum ad Edwinum Nordanhymbrorum regem venerabilis Beda lib. 2, cap. 9 hoc modo recenset: Huic autem genti (Nordanhymbroum) occasio fuit percipiendæ fidei, quod præfatus rex ejus (Edwinus) cognatione junctus est regibus Cantuariorum, accepta in conjugem Edelburga, filia Edelberthi regis, quæ alio nomine Tate vocabatur. Hujus consortium cum ipse, missis procis a fratre ejus Eadbaldo, qui tunc regno Cantuariorum præerat, peteret, responsum est, non esse licitum, Christianam virginem pagano in conjugium dari, ne fides & sacramenta cælestis Regis consortio profanarentur regis, qui veri Dei cultus esset prorsus ignarus. Quæ dum Eduino verba nuntii referrent, promisit se nihil omnibus modis contrarium Christianæ fidei, quam virgo colebat, esse facturum: quin potius permissurum, ut fidem cultumque suæ religionis cum omnibus, qui secum venissent, viris sive sæminis, sacerdotibus seu ministris more Christiano servaret. Neque abnegavit se etiam eandem subiturum esse religionem, si tamen examinata a prudentibus sanctior ac Deo dignior posset inveniri. Itaque promittitur virgo, atque Eduino mittitur, &, juxta quod dispositum fuerat, ordinatur episcopus vir Deo dilectus Paulinus, qui cum illa veniret, eamque & comites ejus, ne paganorum possent societate pollui, quotidiana exhortatione & sacramentorum cælestium celebratione confirmaret. Ordinatus est autem Paulinus episcopus a Justo archiepiscopo sub die duodecima Kalendarum Augustrarum, anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo vigesimo quinto.

[16] [filiam regis Edwini] Tum subdit Venerabilis: Cumque in provinciam (Nordanhymbrorum) venisset (Paulinus) laboravit multum, ut eos, qui secum venerant, ne a fide discederent, Domino adjuvante, contineret, & aliquos (si forte posset) de paganis ad fidei gratiam prædicando converteret. Sed, sicut Apostolus ait, quamvis multo tempore illo laborante in Verbo, Deus sæculi hujus excæcavit mentes infidelium, ne eis fulgeret illuminatio gloriæ Christi. Paulo lætior sancto Episcopo fuit annus sequens seu 626, quo rex Edwinus permisit filiam suam, ex Edelburga sibi recens natam, cum duodecim e familia sua baptizari, quod eodem capite refert Beda: Cumque idem rex (Edwinus) præsente Paulino episcopo, gratias ageret diis suis pro nata sibi filia (cui nomen Eanfled) contra Episcopus gratias cœpit agere Domino Christo, regique adstruere, quod ipse precibus suis apud illum obtinuerit, ut regina sospes & absque dolore gravi sobolem procrearet. Cujus verbis delectatus rex promisit se, abrenuntiatis idolis, Christo serviturum, si vitam sibi & victoriam donaret pugnanti adversus regem (Occidentalium Saxonum, nomine Cuichelmum) a quo homicida ille, qui eum vulneraverat, missus est, & in pignus promissionis implendæ, eandem filiam suam, Christo consecrandam, Paulino episcopo adsignavit: quæ baptizata est die sancto Pentecostes prima de gente Nordhumbrorum cum duodecim aliis de familia ejus.

[17] Debellato vero Cuichelmo Occidentalium Saxonum rege, [etsi ipsum regem sacro fonte abluit.] Edwinus victor domum rediens, idolis sacrificare, prout S. Paulino spoponderat, desinit, & a venerabili Episcopo rationem fidei ediscere incipit; tandem anno reparatæ Salutis 627 die XII Aprilis ipse rex & regni proceres sacro fonte abluuntur, ut legitur cap. 14: Igitur accepit rex Eduinus cum cunctis gentis suæ nobilibus ac plebe perplurima fidem & lavacrum sanctæ regenerationis, anno regni sui undecimo, qui est annus Dominicæ Incarnationis sexcentesimus vicesimus septimus, ab adventu vero Anglorum in Britanniam annus circiter centesimus octogesimus. Baptizatus est autem Eboraci die sancto Paschæ pridie Iduum Aprilium in ecclesia S. Petri Apostoli, quam ibidem ipse de ligno, cum catechizaretur atque ad percipiendum baptisma imbueretur, citato opere construxit. In qua etiam civitate ipsi doctori atque antistiti suo Paulino sedem episcopatus donavit. Mox autem, ut baptisma consecutus est, curavit, docente eodem Paulino, majorem & augustiorem ipso in loco de lapide fabricare basilicam, in cujus medio ipsum, quod prius fecerat, oratorium includeretur.

§ III. Sancti cura fidei propagandæ: S. Honorii per Sanctum ordinatio: pallium & facultas ipsi ab Honorio I Papa concessa: orta persecutione fugit in Cantium, fitque episcopus Roffensis: mors & sepultura.

[Sanctus Christum, rege Edwino ad fidem jam converso,] Rege Edwino, favente Deo, ad Christum jam converso, S. Paulino non defuisse quotidianam occasionem apostolicum zelum suum exercendi, ipsumque regem Edwinum, fervore fidei accensum, ut paganos ab idolis ad verum Christi cultum adduceret, strenue allaborasse. Sanctus Anglorum historicus lib. 2, cap. 15 sic refert: Tantam autem (ut fertur) devotionem Eduinus erga cultum veritatis habuit, ut etiam regi Orientalium Anglorum Carpualdo, filio regis Ædualdi, persuaderet, relictis idolorum superstitionibus, fidem & sacramenta Christi cum sua provincia suscipere Sanctum vero nostrum propagandæ fidei indefessum incubuisse, luculenter probant hæc venerabilis Bedæ verba: Tantus autem fertur tunc fuisse fervor fidei ac desiderium lavacri salutaris genti Nordhumbrorum, ut quodam tempore Paulinus veniens cum rege & regina in regiam villam, quæ vocatur Adregin, triginta sex diebus ibidem cum eis catechizandi & baptizandi officio deditus moraretur: quibus diebus cunctis a mane usque ad vesperam nil aliud ageret, quam confluentem eo de cunctis viculis ac locis plebem Christi Verbo Salutis instruere, atque instructam in fluvio Gleni, qui proximus erat, lavacro remissionis abluere.

[19] [in urbe Lindocolina etiam prædicat, in Cantuariensis archiepiscopi defuncti locum,] Non solum in provincia Eboracensi, verum etiam in Lincolnea inanium deorum cultores ad Christi Domini & Dei veri cultum traducere conatus est; in cujus comitatus civitate primaria Lindocolina Bleccam, dictæ urbis præfectum, a falsorum numinum cultu cum tota sua familia revocatum, baptismo lustravit. Quo peracto, Sanctus Lindocolinæ egregii operis ecclesiam exstruxit, & S. Honorium (de quo in nostro Opere ad diem XXX Septembris actum est) in defuncti S. Justi Cantuariensis archiepiscopi locum consecravit. Quod venerabilis Beda his verbis refert: Prædicabat autem Paulinus Verbum etiam provinciæ Lindisi, quæ est prima ad meridianam Humbri fluminis ripam, pertingens usque ad mare: præfectumque Lindocolinæ civitatis, cui nomen erat Blecca, primum cum domo sua convertit ad Dominum, in qua videlicet civitate & ecclesiam operis egregii de lapide fecit, cujus tecto vel longa incuria vel hostili manu dejecto, parietes hactenus stare videntur: & omnibus annis aliqua miracula sanitatum in eodem loco solent ad utilitatem eorum, qui fideliter credunt, ostendi. In qua ecclesia Paulinus, transeunte ad Christum Justo, Honorium pro eo consecravit episcopum.

[20] [impetrata ad id a Pontifice Romano facultate, Honorium ordinat] Pro hac S. Honorii in Cantuariensis ecclesiæ antistitem consecratione petitum Honorii Papæ consensum, impetratumque fuisse, sufficienter colligitur ex ejusdem Romani Pontificis litteris statim recitandis, in quibus utrique Angliæ metropolitano, Honorio scilicet & Paulino concessit, ut altero ex hac vita migrante, alter, qui superesset, posset alium in defuncti locum sine alia a Romano Pontifice petita venia consecrare. Causam vero sequentem addidit: Quod quidem tam pro vestræ caritatis affectu, quam pro tantarum provinciarum spatiis, quæ inter nos & vos esse noscuntur, sumus invitati concedere, ut in omnibus devotioni vestræ nostrum concursum & juxta vestra desideria præberemus &c. Pro hoc consensu Romanæ Sedis impetrando S. Honorius, quique illum ordinavit S. Paulinus ad Honorium I summum Pontificem litteras dedere, quibus suas etiam addiderunt duo Christiani Anglorum reges, Eadbaldus Cantuariorum & Edwinus Nordanhymbrorum. Regum episcoporumque litteras huc usque non reperi, verum Honorii Papæ responsum, quod sic sonat, Beda lib. 2, cap. 17 recensuit.

[21] [pallioque una cum hoc, uti litteræ hic adductæ docent, donatur.] Domino excellentissimo atque præcellentissimo filio Eduino, regi Anglorum, Honorius episcopus, servus servorum Dei, salutem. Ita christianitatis vestræ integritas circa Conditoris sui cultum fidei est ardore succensa, ut longe lateque resplendeat, & in omni mundo adnunciata, vestri operis multipliciter referat fructum… Ea vero, quæ pro vestris sacerdotibus ordinanda sperastis, hæc pro fidei vestræ sinceritate, quæ nobis multimoda relatione per præsentium portitores laudabiliter insinuata est, gratuito animo adtribuere illis sine ulla dilatione prævidimus, & duo pallia utrorumque metropolitanorum, id est, Honorio & Paulino, direximus, ut, dum quis eorum de hoc sæculo ad Auctorem suum fuerit accersitus, in loco ipsius alter episcopum ex hac nostra auctoritate debeat subrogare. Quod quidem tam pro vestræ caritatis affectu, quam pro tantarum provinciarum spatiis, quæ inter nos & vos esse noscuntur, sumus invitati concedere, ut in omnibus devotioni vestræ nostrum concursum & juxta vestra desideria præberemus. Incolumem excellentiam vestram Gratia superna custodiat.

[22] Licet hæc epistola, ad Edwinum regem, cum hujus, [Hæ scriptæ fuerunt anno 634,] anno ex infra allegandis Bedæ verbis 633 occisi, mors nondum esset Romæ nunciata, directa, omni temporis nota careat, tamen ex subscriptione, litteris ejusdem Pontificis, S. Honorio missis, adjecta, clare discimus tempus supra dictæ epistolæ Honorii Papæ ad regem Edwinum; ambæ enim eodem tempore scriptæ & in Britanniam missæ fuerunt, ut utramque conferenti satis liquet; memorata autem subscriptio, prout scilicet (Pagium in Criticis ad annum 633, num. 20 & duobus seqq. videsis) a Chiffletio recte restituta in nova, quæ anno 1681 prodiit, Ecclesiasticæ gentis Anglorum per Bedam Historiæ editione exhibetur, ibidem lib. 2, cap. 18 sic habet: Datæ die tertio Iduum Juniarum, imperantibus dominis nostris piissimis augustis, Heraclio anno vicesimo quarto, post consulatum ejusdem anno vicesimo tertio; atque Constantino filio ipsius anno vicesimo tertio & consulatus ejus anno tertio; sed & Heraclio felicissimo cæsare item filio ejus anno tertio, Indictione septima, id est, anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo quarto. Proinde epistola ad regem Edwinum ab Honorio Pontifice Romano directa fuit eodem anno (nempe 634) quo ejusdem summi Pontificis litteræ ad S. Honorium Contuariensis ecclesiæ archiepiscopum missæ fuerunt.

[23] Ast, cum id factum, jam maxime rerum facies in Anglia erat mutata. [cum jam, cæso in pugna Edwino vege] Dum enim rex Edwinus ex composito cum S. Paulino omnes nervos intenderet, ut totius sui regni incolas ad Christi fidem adduceret, prospereque, quæ tum ad religionis propagationem, tum ad regni felicitatem conducunt, apud Anglos fluerent, maximam Anglicana ecclesia anno 633 in Edwini regis nece passa erat jacturam, resque in ea admodum perturbatæ fuerant, ita ut S. Paulinus coäctus fuisset sedem Eboracensem deserere & in Cantium fugere. Tristem historiam Beda lib. 2, cap. 20 hoc modo narrat: At vero Eduinus, cum decem & septem annis genti Anglorum simul & Brittonum gloriosissime præesset, e quibus sex etiam ipse, ut diximus, Christi regno militavit, rebellavit adversus eum Cedualla, rex Brittonum, auxilium præbente illi Penda, viro strenuissimo de regio genere Merciorum, qui & ipse eo tempore gentis ejusdem regno annis viginti & duobus varia sorte præfuit. Et conserto gravi prælio in campo, qui vocatus Hethfelth, occisus est Eduinus die quarta Iduum Octobris anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo tricesimo tertio, cum esset annorum quadraginta & octo, ejusque totus vel interemptus vel dispersus est exercitus &c.

[24] Quo tempore maxima est facta strages in Ecclesia vel gente Nordanhymbrorum; [ortaque persecutione, Paulinus in Cantium fugisset,] maxime quod unus ex ducibus, a quibus acta est, paganus; alter, quia barbarus erat, pagano sævior. Siquidem Penda cum omni Merciorum gente idolis deditus & Christiani erat nominis ignarus. At vero Cedualla, quamvis nomen & professionem haberet Christiani, adeo tamen erat animo ac moribus barbarus, ut ne sexui quidem muliebri vel innocuæ parvulorum parceret ætati, quin universos atrocitate ferina morti per tormenta contraderet, multo tempore totas eorum provincias debacchando pervagatus, ac totum genus Anglorum Britanniæ finibus erasurum se esse deliberans. Sic nec religioni Christianæ, quæ apud eos exorta erat, aliquid impendebat honoris… Turbatis itaque rebus Nordanhymbrorum hujus articulo cladis, cum nihil alicubi præsidii, nisi in fuga esse videretur, Paulinus, assumpta secum Edelberge regina, quam pridem adduxerat, rediit in Cantiam navigio, atque ab Honorio archiepiscopo & rege Eatbaldo (Edelberga fratre) honorifice susceptus est.

[25] [ubi haud diu post ecclesiæ Roffensi præfectus] Modo, quid Paulino, in Cantium jam profugo, acciderit, videamus. Sanctus, amissa sede sua Eboracensi, Cantuariæ haud diu admodum fuerat versatus, quando S. Honorius ecclesiæ Cantuariensis archiepiscopus illum ecclesiæ Roffensis episcopatui, tunc temporis morte Romani episcopi vacanti, præfecit. Roffa vernacule Rochester nunc dicta, quamque Beda a primario quondam illius, qui dicebatur Rhof, Rhofescestre cognominatam fuisse, scribit, civitas est provinciæ Cantiæ, Cantuariam inter & Londinum sita, cui S. Augustinus Anglorum apostolus S. Justum, qui postea metropolitanæ sedi Cantuariensi præfuit, olim primum dedit episcopum. Sed venerabilem Bedam prosequentem audiamus. Quo in tempore Rhofensis ecclesia pastorem minime habebat, eo quod Romanus, præsul illius, ad Honorium Papam a Justo archiepiscopo (Cantuariensi) legatarius missus, absorptus fuerat fluctibus Italici maris: ac per hoc curam illius præfatus Paulinus invitatione Honorii antistitis & Eadbaldi regis suscepit ac tenuit, usquedum & ipse suo tempore ad cælestia regna cum gloriosi fructu laboris ascendit.

[26] [moritur eodem anno 634 & sepelitur Roffæ in ecclesia S. Andreæ.] Cum, Beda aliisque antiquis silentibus, de ejusdem Sancti gestis plura non habeam, restat, ut mortem ex Beda subjungam: Anno ab Incarnatione sexcentesimo quadragesimo quarto reverendissimus pater Paulinus quondam quidem Eboracensis, sed tunc temporis episcopus Rhofensis civitatis, transiit ad Dominum, sexto Iduum Octobris die: qui decem & novem annos & menses duos & viginti unum dies episcopatum tenuit; sepultusque est in secretario beati apostoli Andreæ, quod rex Edilbertus a fundamentis in Rhofi civitate construxit. In cujus locum Honorius archiepiscopus (Cantuariensis) ordinavit Ithamar, oriundum quidem de gente Cantuariorum, sed vita & eruditione antecessoribus suis æquandum. Jacuit ibidem corpus S. Paulini usque ad annum reparatæ Salutis circiter 1080, quo a Gundulpho Roffensi episcopo in novam ecclesiam solemniter translatum fuisse, annotavi § 1. In qua ecclesia mansit usque ad Angliæ a Catholica religione defectionem, ex quo tempore quid de sanctis his pignoribus actum sit, mihi prorsus incompertum est.

ACTA,
Auctore venerabili Beda,
Ex Trimestri quarto Laurentii Surii.

Paulinus Archiepisc. Eboracensis Conf. in Anglia (S.)

BHL Number: 0000

A. vener. Beda.

CAPUT I.
Sanctus, gentis Nordan-Humbrorum ordinatus episcopus, Christi fidem prædicat & Edwini filiam baptizat: Edwinum, qui se Christi legem amplexurum olim spoponderat, promissa persolvere jubet.

[Gentis Nordan-Humbrorum] Gens Nordan-Humbrorum, hoc est, ea natio Anglorum, quæ ad Aquilonarem Humbri fluminis plagam habitabat, cum rege suo Eduino verbum fidei, prædicante Paulino (beati Gregorii discipulo a) primum accepit. Cum videlicet regi in auspicium suscipiendæ fidei & regni cœlestis, potestas etiam terreni creverat imperii, ita ut (quod nemo Anglorum ante eum fecit) omnes Britanniæ fines, qua vel ipsorum, vel Britonum provinciæ habitabantur, sub ditione acceperit. Quin & Mevanias b insulas, sicut & supra docuimus, imperio subjugavit Anglorum. Quarum prior, quæ ad Austrum est, & situ amplior & frugum proventu atque ubertate felicior, nongentorum sexaginta milliarium c mensuram juxta æstimationem Anglorum: secunda trecentarum & ultra spatium tenet.

[2] Huic autem genti occasio fuit percipiendæ fidei, [Sanctus episcopus ordinatus] quod præfatus rex ejus, cognatione junctus est regi Cantuariorum, accepta in conjugem Edelburga d, filia Edelberti e regis, quæ alio nomine Tate vocabatur. Hujus consortium cum primo ipse missis procis a fratre ejus Eadbaldo f, qui tunc regno Cantuariorum præerat, peteret: responsum est, non esse licitum, Christianam virginem pagano in conjugium dari, ne fides & sacramenta cælestis Regis consortio prophanarentur regis, qui veri cultus esset prorsus ignarus. Quæ dum Eduino verba nuntii referrent, promisit, se nihil omnimodis contrarium Christianæ fidei, quam virgo colebat, esse facturum: quin potius permissurum, ut fidem cultumque suæ religionis cum omnibus, qui secum venissent, viris sive fæminis, sacerdotibus seu ministris, more Christiano servaret. Neque abnegavit, se etiam eandem subiturum esse religionem, si tamen examinata a prudentibus, sanctior ac Deo dignior posset inveniri. Itaque promittitur atque Eduino mittitur, &, juxta quod dispositum fuerat, ordinatur episcopus vir Deo dilectus Paulinus, qui cum illa veniret, eamque & comites ejus, ne paganorum possent societate pollui, quotidiana exhortatione & sacramentorum cælestium celebratione confirmaret.

[3] [Christi fidem anno 621 prædicat,] Ordinatus est autem Paulinus episcopus a Justo g archiepiscopo sub die duodecimo Calendarum Augusti anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo vigesimo quinto. Et sic cum præfata virgine ad regem Eduinum, quasi comes copulæ carnalis advenit. Sed ipse potius toto animo intendens, ut gentem, quam adibat, ad agnitionem veritatis advocans, juxta vocem Apostoli h, Uni viro virginem castam exhiberet Christo: cumque in provinciam venisset, laboravit multum, ut & eos, qui secum venerant, ne a fide deficerent, Domino adjuvante, contineret, & aliquos, si forte posset, de paganis ad fidei gratiam prædicando converteret. Sed sicut Apostolus ait i, quamvis multo tempore, illo laborante in Verbo, Deus seculi hujus excæcavit mentes infidelium, ne eis fulgeret illuminatio Euangelii gloriæ Christi.

[4] [annoque sequenti, cum a sicario rex Edwinnus fere fuisset occisus,] Anno autem sequenti venit in provinciam quidam sicarius, vocabulo Eumer, missus a rege Occidentalium Saxonum, nomine Cuichelmo, sperans, se regem Eduinum regno simul & vita privaturum, qui habebat sicam bicipitem toxicatam, ut, si ferri vulnus minus ad mortem regis sufficeret, peste juvaretur veneni. Pervenit autem ad regem primo die Paschæ juxta amnem Doroventionem k, ubi tunc erat villa regalis. Intravitque quasi nuntium domini sui referens, & cum simulatam legationem ore adstuto volveret, exurrexit repente & evaginata sub veste sica, impetum fecit in regem. Quod cum videret Lilla, minister regis amicissimus, non habens scutum ad manum, quo regem a nece defenderet, mox interposuit corpus suum ante ictum pungentis. Sed tanta vi hostis ferrum infixit, ut per corpus militis occisi etiam regem vulneraret. Qui cum mox gladiis impeteretur, in ipso tumultu etiam alium de militibus, cui nomen erat Fordheri, sica nefanda peremit.

[5] [filiam ejus baptizat,] Eadem autem nocte sacrosancta Dominicæ Paschæ pepererat regina filiam regi, cui nomen Eanfled: cumque idem rex, præsente Paulino episcopo, gratias ageret diis suis pro nata sibi filia, econtra Episcopus gratias cœpit agere Domino, regique adstruere, quod ipse precibus suis apud illum obtinuerit, ut regina sospes & absque dolore gravi sobolem procrearet. Cujus verbis delectatus rex, promisit, se, abrenuntiatis idolis, Christo serviturum, si vitam sibi & victoriam donaret pugnanti adversus regem, a quo homicida ille, qui eum vulneraverat, missus fuerat: & in pignus promissionis implendæ, eandem filiam suam Christo consecrandam Paulino episcopo assignavit, quæ baptizata est in die sancto Pentecostes, prima de gente Nordan-Humbrorum cum duodecim aliis de familia ejus. Quo tempore curatus a vulnere sibi pridem inflicto rex, collecto exercitu, venit adversus regem Occidentalium Saxonum, ac, bello inito, universos, quos in necem suam conspirasse didicerat, aut occidit, aut in deditionem recepit. Sicque victor in patriam reversus, non statim & inconsulte sacramenta fidei Christianæ percipere voluit, quamvis nec idolis ultra servivit, ex quo se Christo serviturum esse promiserat. Verum primo diligentius ex eo tempore & ab ipso venerabili viro Paulino rationem fidei ediscere, & cum suis primatibus, quos sapientiores noverat, curavit conferre, quid de his agendum arbitrarentur. Sed & ipse, cum esset vir natura sagacissimus, sæpe diu solus residens, ore quidem tacito, sed in intimis cordis multa secum colloquens, quid sibi esset faciendum, quæ religio servanda, tractabat.

[6] Quo tempore exhortatorias ad fidem litteras a Pontifice Sedis Apostolicæ Bonifacio accepit Eduinus l. [Edwinum que, ut votum,] Sed oraculum cæleste, quod Eduino quondam exulanti apud Redualdum regem Anglorum * pietas divina revelare dignata est, non minimum ad suscipienda vel intelligenda doctrinæ monita salutaris, sensum juvit illius. Cum ergo videret Paulinus, difficulter posse sublimitatem animi regalis ad humilitatem viæ salutaris, & suscipiendum mysterium vivificæ Crucis inclinari, ac pro salute illius & simul & gentis, cui præerat, & verbo exhortationis apud homines, & apud divinam pietatem verbo deprecationis ageret: tandem, ut verosimile videtur, didicit in spiritu, quod vel quale esset oraculum, regi quondam cælitus ostensum. Nec exinde distulit, quin continuo regem admoneret, explere votum, quod in oraculo sibi exhibito se facturum promiserat, si temporis illius ærumnis exemptus, ad regni fastigia perveniret. Erat autem oraculum hujusmodi.

[7] Cum, persequente illum Edelfrido m, qui ante eum regnavit, [quod olim vitæ periculo expositus] per diversa occultus loca vel multo annorum tempore profugus vagaretur, tandem venit ad regem Redualdum, obsecrans, ut vitam suam a tanti persecutoris insidiis tutando servaret. Qui, libenter eum suscipiens, promisit, se, quæ petebat, esse facturum. At postquam Edelfredus in hac eum provincia apparuisse & apud regem illius familiariter cum sociis habitare cognovit, misit nuncios, qui Redualdo pecuniam multam pro nece ejus offerrent; neque aliquid profecit. Misit secundo, misit tertio & copiosiora argenti dona offerens, & bellum illi, si contemneretur, indicens. Qui vel minis fractus vel corruptus muneribus, cessit deprecanti, & sive occidere se Eduinum, seu legatariis tradere promisit. Quod ubi fidelissimus quidam amicus illius animadvertit, intravit cubiculum, quo dormire disponebat, (erat autem prima hora noctis) & evocatum foras, quid erga eum agere rex promisisset, edocuit, & insuper adjecit: Si ergo vis, hac ipsa hora educam te de hac provincia, & in ea loca te introducam, ubi nunquam te vel Redualdus vel Edelfridus invenire valeant. Qui ait: Gratias quidem ago benevolentiæ tuæ, non tamen hoc facere possum, quod suggeris, ut pactum, quod cum tanto rege inii, ipse primus irritum faciam, cum ille mihi nihil mali fecerit, nihil adhuc inimicitiarum intulerit, quin potius, si moriturus sum, ille me magis, quam ignobilior quisquam morti tradat; quo enim nunc fugiam, qui per omnes Britanniæ provincias, tot annorum temporumque curriculis vagabundus, hostium vitabam insidias?

[8] Abeunte igitur amico, remansit Eduinus solus foris, [in visione sibi oblata emiserat] residensque mœstus ante palatium multis cœpit cogitationum æstibus affici, quid ageret, quove pedem verteret, nescius. Cumque diu tacitis mentis angoribus, & cæco carperetur igne, vidit subito intempestæ noctis silentio appropinquantem sibi hominem vultus habitusque incogniti: quem videns ut ignotum & inopinatum non parum expavit. At ille accedens, salutavit eum, & interrogavit, quare illa hora, cæteris quiescentibus & alto sopore pressis, solus ipse mœstus in lapide pervigil sederet. At ille vicissim sciscitabatur, quid ad eum pertineret, utrum ipse intus an foris noctem transigeret. Qui respondens ait: Ne me æstimes tuæ mœstitiæ & insomniorum & forinsecæ ac solitariæ sessionis causam nescire. Scio enim certissime, qui es, & quare mœres, & quare ventura tibi in proximo mala formidas. Sed dicito mihi, quid mercedis dare velles ei, qui his te mœroribus absolvat, & Redualdo suadeat, ut nec ipse tibi aliquid mali faciat, nec tuis te hostibus perimendum tradat? Qui cum se omnia, quæ posset, huic tali pro mercede beneficii daturum esse responderet, adjecit: Quod si etiam te regem futurum, extinctis hostibus, in veritate promittat, ita ut non solum omnes progenitores tuos, sed & omnes, qui ante reges in gente Anglorum fuerunt, potestate transcendas? At Eduinus, constantior interrogando factus, non dubitabat promittere, quin ei, qui tanta sibi beneficia donaret, dignis ipse gratiarum actionibus responderet. Tum ille tertio: Si autem, inquit, is, qui tibi tanta aliaque dona veraciter adventura prædixerit, etiam consilium tibi tuæ salutis ac vitæ melius atque utilius, quam aliquis de tuis parentibus aut cognatis unquam audivit, ostendere poterit, num ei obtemperare & monita ejus salutaria suscipere consentis? Nec distulit Eduinus, quin continuo polliceretur, se in omnibus secuturum doctrinam illius, qui se tot ac tantis calamitatibus ereptum ad regni apicem proveheret. Quo accepto responso, confestim is, qui loquebatur cum eo, imposuit dexteram suam capiti ejus dicens: Cum ergo tibi signum hoc advenerit, memento hujus temporis ac loquelæ nostræ, & ea, quæ promittis, tunc adimplere ne differas. Et his dictis, ut fertur, repente disparuit, ut intelligeret, non hominem esse, qui sibi apparuisset, sed spiritum. Et cum regius juvenis solus adhuc ibidem sederet, gavisus quidem de collata sibi pia ac benigna consolatione, sed multum sollicitus, ac mente sedula cogitans, quis esset ille, vel unde veniret, qui hæc sibi loqueretur.

[9] [solvereque differebat,] Venit autem præfatus amicus illius, lætoque vultu salutans eum: Surge, inquit, intra: & sopitis ac relictis curarum anxietatibus, quieti membra simul & animum compone: quia mutatum est cor regis, nec tibi aliquid mali manere, sed fidem potius pollicitam servare disponit. Postquam enim cogitationem suam, de qua tibi ante dixi, reginæ in secreto revelavit, revocavit eum ab illa intentione, admonens, quia nulla ratione conveniat tanto regi, amicum suum optimum in necessitate positum, auro vendere, neque fidem suam, quæ omnibus ornamentis preciosior est, amore pecuniæ perdere. Quid plura? Fecit rex, ut dictum est, nec solum exulem nunciis hostilibus non tradidit, sed etiam eum, ut in regnum perveniret, adjuvit. Nam mox redeuntibus domum nunciis, exercitum ad debellandum Edelfridum collegit copiosum: eumque sibi occurrentem cum exercitu multum impari, (non enim dederat illi spatium, quo totum suum congregaret, atque adunaret exercitum) occidit in finibus gentis Merciorum n, ad Orientalem plagam amnis, qui vocatur Idle o. In quo certamine & filius Redualdi, vocabulo Regenheri, occisus est. Ac sic Eduinus juxta oraculum, quod acceperat, non tantum regis sibi infesti insidias vitavit, verum etiam eidem perempto in regni gloriam successit.

[10] Cum ergo, prædicante Paulino verbum Dei, [sine mora adimpleat, gravissimis verbis impellit.] rex credere differret, & per aliquod tempus, ut diximus, horis competentibus solitarius sederet, & quid agendum sibi esset, quæve religio sequenda, sedulus secum ipse scrutari consuesset, ingrediens ad eum quodam die Vir Dei, imposuit dexteram capiti ejus, &, an hoc signum cognosceret, requisivit. Qui, cum tremens ad pedes ejus procidere vellet, levavit eum, & quasi familiari voce affatus: Ecce, inquit, hostium manus, quos timuisti, Domino donante, evasisti. Ecce regnum, quod desiderasti, ipso largiente, percepisti. Memento, ut tertium, quod promisisti, facere non differas, suscipiendo fidem ejus & præcepta servando, qui te a temporalibus adversis eripuit & temporalis regni honore sublimavit. Et si deinceps voluntati ejus, quam per me tibi prædicat, obsecundare volueris, etiam a perpetuis malorum tormentis te liberans, æterni secum regni in cælis faciet esse participem.

ANNOTATA.

a Hæc verba, quæ frustra apud Bedam quæsieris, sunt Laurentii Surii.

b Hæ insulæ, ut habet Beda lib. 2, cap. 5, sitæ sunt inter Hiberniam & Britanniam.

c Legendum, ut Beda habet, familiarum; hic autem, ut sæpe alias, per vocabulum familia significatur terræ portio, familiæ uni alendæ sufficiens. Adi in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario Cangium.

d De Edelburgæ seu melius Ethelburgæ cultu, quæ post mortem S. Edwini regis (is die XII Octobris colitur) conjugis sui vidua in monasterio Lyming in Cantio, non procul a mari & portu Dubrensi sito, ubi sancte mortua & sepulta est, religiosum habitum induit, de hujus cultu, inquam, argumenta, quibus stabiliri possit, sat solida non reperiuntur, ut videre est in Operis nostri tom. 3 Septembris pag. 208.

e De S. Edelberto seu potius Ethelberto, Cantianorum & Anglo-Saxonum rege, actumest in Opere nostro ad XXIV Februarii diem, quo ab Ecclesia colitur.

f De Eadbaldo, filio S. Ethelberti regis, agit Beda lib. 2, cap. 6.

g S. Justus, Cantuariensis seu Doroverniensis ecclesiæ quartus archiepiscopus, X Novembris colitur.

h Epist. 2 ad Corinthios cap. XI, ℣ 2.

i Epist. 2 ad Corinthios cap. 4, ℣. 4.

k Doroventio seu Dorventio, Anglis Derwent, fluvius est in parte regionis Eboracensis Orientali, qui, ut dicit Cambdenus, imbribus auctus, & quasi irritatus, vicinis partibus superinfunditur & in Ousam prosilit, sicque fremens in Humbrum æstuarium aquas invehit suas.

l Idem Pontifex, ut Beda Hist. Gentis Anglorum lib. 2, cap. XI docet, ad Ethelburgam, Edwini regis conjugem, alias etiam litteras misit, quibus eam, ut maritum suum ad fidem adducere conaretur, est hortatus.

m Edelfridus seu, ut volunt alii, Ethelfredus nonus Nordhumbrorum regnum tenuit.

n Merciæ regnum vulgo Middelengle, id est, media Anglia, olim complectebatur, ut refert Cambdenus, illam Angliæ partem, ubi nunc sunt sequentes provinciæ: Glocestria, Wigornia, Herefordia, Warewicus, Oxenfordia, Cestria, Salopia & Staffordia.

o Hujus nominis fluvium huc usque in Mappis geographicis reperire non potui; unde, hic male nominatum esse hoc flumen, existimo.

* adde Orientalium

CAPUT II.
Edwinus rex baptizatus templum, in quo plures sacro fonte a Paulino lustrantur, exstruit: Sanctus, Carpualdo rege ad fidem converso, Christum Lincolniensibus prædicat. Sancti effigies.

[Edwinus cum suis consilium] Quibus auditis, rex, suscipere quidem se fidem, quam docebat, & velle & debere, respondebat; verum adhuc cum amicis, principibus & consiliariis suis sese de hoc collaturum esse dicebat, ut, si & illi eadem cum eo sentire vellent, omnes pariter in fonte vitæ Christo consecrarentur. Et, annuente Paulino, fecit, ut dixerat. Habito enim cum sapientibus consilio, sciscitabatur ab omnibus, qualis sibi doctrina hæc eatenus inaudita & novus divinitatis, qui prædicabatur, cultus videretur. Cui primus pontificum ipsius Coifi continuo respondit: Tu, vide, rex, quale sit hoc, quod nobis prædicatur: ego tibi verissime, quod certum didici, profiteor, quia nihil omnino virtutis habet, nihil utilitatis religio illa, quam hucusque tenuimus. Nullus enim tuorum studiosius quam ego culturæ deorum nostrorum se subdidit, & nihilominus multi sunt, qui ampliora a te beneficia, quam ego, & majores accipiunt dignitates, magisque prosperantur in omnibus, quæ agenda vel acquirenda disponunt. Si autem dii aliquid valerent, me potius juvare vellent, qui illis impensius servire curavi. Unde restat, ut, si ea, quæ nunc nobis nova prædicantur, meliora & fortiora, habita examinatione, perspexeris, absque ullo cunctamine suscipere illa festinemus. Cujus suasioni verbisque prudentibus alius optimatum tribuens assensum, continuo subdidit.

[12] [de suscipienda fide inis,] Talis, inquiens, mihi videtur, rex, vita hominum præsens in terris, ad comparationem ejus, quod nobis incertum est, temporis, quale cum te residente ad cœnam cum ducibus ac ministris tuis tempore brumali, accenso quidem foco in medio, & calido cœnaculo, furentibus autem foris per omnia turbinibus hyemalium pluviarum vel nivium, adveniens unus passerum, domum citissime pervolaverit: qui cum per unum ostium ingrediens, mox per aliud exierit, ipso quidem tempore, quo intus est, hyemis tempestate non tangitur: sed tamen parvissimo serenitatis momento excurso a, mox de hyeme in hyemem regrediens, tuis oculis elabitur. Ita hæc vita hominum ad modicum apparet: quid autem sequatur, quidve præcesserit, prorsus ignoramus. Unde si haæc nova doctrina certius aliquid attulit, merito sequenda esse videtur. His fimilia & cæteri majores natu ac regis consiliarii divinitus admoniti, prosequebantur.

[13] Adjecit autem Coifi, quia vellet ipsum Paulinum diligentius audire de Deo, [hacque suscepta,] quem prædicabat, verbum facientem. Quod cum, jubente rege, faceret, exclamavit, auditis ejus sermonibus, dicens; Jam olim intellexeram, nihil esse, quod colebamus: quia videlicet quanto studiosius in eo cultu veritatem quærebam, tanto minus inveniebam. Nunc autem aperte profiteor, quia in hac prædicatione veritas datur, quæ nobis vitæ, salutis ac beatitudinis æternæ dona valet tribuere. Unde suggero, rex, ut templa & altaria, quæ sine fructu utilitatis sacravimus, ocyus anathemati & igni tradamus. Quid plura? Præbuit palam assensum evangelizandi beato Paulino rex, &, abrenunciata idololatria, fidem se Christi suscipere, confessus est.

[14] Cumque a præfato Pontifice sacrorum suorum quæreret, [idolisque destructis,] quis aras & fana idolorum cum septis, quibus erant circumdata, primus prophanare deberet, ille respondit: Ego. Quis enim ea, quæ per stultitiam colui, ad exemplum omnium aptius, quam ipse per sapientiam mihi a Deo vero donatam destruam? Statimque, abjecta superstitione vanitatis, rogavit sibi regem arma dare & equum emissarium, quem ascendens, ad idola destruenda veniret. Non enim licuerat Pontificem sacrorum vel arma ferre, vel in equo sedere. Accinctus ergo gladio accepit lanceam in manu, & ascendens emissarium regis, pergebat ad idola. Quod adspiciens vulgus, existimabat eum insanire. Nec distulit ille mox, ut appropiabat ad fanum, profanare illud, injecta in eo lancea, quam tenebat, multumque gavisus de agnitione veri Dei cultus, jussit sociis destruere ac succendere fanum cum omnibus septis suis. Ostenditur autem locus ille quondam idolorum, non longe ab Eboraco, ad Orientem ultra amnem Dorventionem, & vocatur hodie Gotmundin Gahan: ubi pontifex ille, inspirante Deo vero, polluit ac destruxit eas, quas ipse sacraverat, aras.

[15] Igitur accepit rex Eduinus cum cunctis gentis suæ nobilibus ac plebe perplurima fidem & lavacrum sanctæ regenerationis, [a S. Paulino baptizatur,] anno regni sui undecimo, qui est annus Dominicæ Incarnationis sexcentesimus vigesimus septimus, ab adventu vero Anglorum in Britanniam anno circiter centesimo octogesimo. Baptizatus est autem Eboraci die sancto Paschæ, pridie Iduum Aprilis, in ecclesia sancti Petri Apostoli, quam idem ipse de ligno, cum catechizaretur atque ad percipiendum Baptisma imbueretur, citato opere construxit. In qua etiam civitate ipsi doctori atque antistiti Paulino sedem episcopatus donavit.

[16] Mox autem, ut Baptisma consecutus est, curavit, [templum statim post exstruit,] docente eodem Paulino, majorem ipso in loco & augustiorem de lapide fabricare basilicam, in cujus medio ipsum, quod prius fecerat, oratorium includeretur. Præparatis ergo fundamentis in gyro prioris oratorii, per quadrum cœpit ædificare basilicam. Sed priusquam altitudo parietis esset consummata, rex ipse impia nece occisus, opus idem successori suo Oswaldo perficiendum reliquit.

[17] [plurimosque interea S. Paulino] Paulinus ergo ex eo tempore sex annis continuis, id est, usque ad finem imperii regis illius, Verbum Dei, annuente ac favente ipso, in ea provincia prædicabat; credebantque & baptizabantur, quotquot erant præordinati ad vitam æternam b. In quibus erant Osfridus c & Eadfridus, filii regis Eduini, qui ambo ei exuli nati sunt de Quenburga, filia Cearli regis Merciorum. Baptizati sunt tempore sequenti & alii liberi ejus de Edelburga regina progeniti Edilhim & Ediltridis filia, & alter filius Buscfrea; quorum primi, albati adhuc, rapti sunt de hac vita & Eboraci in ecclesia sepulti. Baptizatus est & Issi filius Osfridi, necnon & alii nobiles & egregii viri non pauci.

[18] [aquis sacris lustrante,] Tantus autem fertur tunc fuisse fervor fidei ac desiderium lavacri salutaris genti Nordhumbrorum, ut quodam tempore Paulinus veniens cum rege & regina in regiam villam, quæ vocatur Adregin d, triginta sex diebus ibidem cum eis catechizandi & baptizandi officio deditus, moraretur: quibus diebus cunctis a mane usque ad vesperam nil aliud ageret, quam confluentem eo de cunctis viculis ac locis plebem Christi verbo salutis instruere, atque instructam in fluvio Gleni e, qui proximus erat, lavacro remissionis abluere. Hæc villa tempore sequentium regum deserta & alia pro illa est facta in loco, qui vocatur Melmin f. Hæc quidem in provincia Berniciorum g: sed & in provincia Deirorum h, ubi sæpius manere cum rege solebat, baptizabat in fluvio Sualva i, qui vicum k juxta Cataractam præterfluit. Nondum enim oratoria vel baptisteria in ipso exordio nascentis ibi ecclesiæ poterant ædificari. Attamen in Campo-Dono l, ubi tunc etiam villa regia erat, fecit basilicam, quam postmodum pagani, a quibus Eduinus rex occisus est, cum eadem villa succenderunt. Pro qua reges posteriores fecere sibi villam in regione, quæ vocatur Loidis m. Evasit autem ignem altare, quia lapideum erat, & servatur adhuc in monasterio reverendissimi abbatis & presbyteri Trunwulsi, quod est in sylva Elmete n.

[19] [conversionem ad fidem Carpualdo etiam, Anglorum Orientalium regi, persuadet:] Tantam autem devotionem Eduinus erga cultum veritatis habuit, ut etiam regi Orientalium Anglorum Carpualdo, filio Redualdi, persuaderet, relictis idolorum superstitionibus, fidem & Sacramenta Christi cum sua provincia suscipere. Et quidem pater ejus Reduald jam dudum in Cantio sacramentis fidei Christianæ imbutus est, sed frustra. Nam rediens domum ab uxore sua & quibusdam perversis doctoribus seductus est, atque a synceritate fidei depravatus, habuit posteriora pejora prioribus: ita ut in morem antiquorum Samaritanorum & Christo servire videretur & diis, quibus antea serviebat, atque in eodem fano & altare haberet ad sacrificium Christi & arulam ad victimas dæmoniorum. Quod videlicet fanum rex ejusdem provinciæ Aldulf (qui nostra ætate fuit) usque ad suum tempus perdurasse & se in pueritia vidisse testatur.

[20] [hos, illo occiso, Felix episcopus ad Christum adduxit,] Erat autem præfatus rex Redual natu nobilis, quamlibet actu ignobilis, filius Tytili, cujus pater fuit Vuffa, a quo reges Anglorum Orientalium Vuffingas appellant *. Verum Carpuald non multo post, quam fidem accepit, tempore occisus est a viro gentili, nomine Richberto, & exinde tribus annis provincia in errore versata est, donec accepit regnum ejusdem frater Carpualdi Sibertus, vir per omnia doctissimus atque Christianissimus. Qui, vivente adhuc fratre, cum exularet in Gallia, fidei sacramentis imbutus est. Quorum participem mox, ubi regnare cœpit, totam suam provinciam facere curavit. Cujus studiis gloriosissime favit Felix o episcopus, qui de Burgundiorum partibus, ubi ortus & ordinatus erat, cum venisset ad Honorium archiepiscopum, eique indicasset desiderium suum, misit eum ad prædicandum verbum vitæ præfatæ nationi Anglorum. Nec vota ipsius in cassum cecidere: quin potius fructum in ea multiplicem credentium populorum pius agri spiritalis cultor invenit. Siquidem totam illam provinciam juxta sui nominis sacramentum, a longa iniquitate atque infelicitate liberatam, ad fidem & opera justitiæ ac perpetuæ felicitatis dona perduxit. Accepitque sedem episcopatus in civitate Dummock p, &, cum decem & septem annis eidem provinciæ pontificali regimine præfuisset, ibidem in pace vitam finivit.

[21] Prædicabat autem Paulinus verbum etiam provinciæ Lindisi, [Lincolniensibusqus etiam prædicavit Paulinus;] quæ est prima ad Meridianam Humbri fluminis ripam, pertingens usque ad mare, præfectumque Lindocolinæ civitatis, cui nomen erat Blecca, primum cum domo sua convertit ad Dominum. In qua videlicet civitate & ecclesiam operis egregii de lapide fecit, cujus tecto vel longa incuria vel hostili manu dejecto, parietes hactenus stare videntur, & omnibus annis aliqua miracula sanitatum in eodem loco solent ad utilitatem eorum, qui fideliter quærunt, ostendi. In qua ecclesia Paulinus, transeunte ad Christum Justo, Honorium pro eo consecravit episcopum, ut in sequentibus suo loco dicemus.

[22] De hujus fide provinciæ narravit mihi presbyter & abbas quidam, [qui quali fuerit effigie, hic explicatur.] vir veracissimus de monasterio Peartan q, vocabulo Deda, retulisse sibi quendam seniorum, baptizatum se fuisse die media a Paulino episcopo, præsente rege Eduino, & multam populi turbam in fluvio Trehenta juxta civitatem, quæ lingua Anglorum Trovulfinga Cestir. voca ur. Qui etiam effigiem ejusdem Paulini referre est* solitus, quod esset longæ staturæ, paululum incurvus, nigro capillo, facie macilenta, naso adunco, pertenui, venerabilis simul & terribilis adspectu. Habuit autem secum in ministerio & Jacobum Diaconum, virum utique industrium ac nobilem in Christo & in ecclesia, qui ad nostra usque tempora permansit.

ANNOTATA.

a Venerabilis Beda habet: Sed tamen minimo spatio serenitatis ad momentum excurso.

b Act. Apostolorum cap. 13, ℣. 48.

c Osfridus, filius Edwini regis, cum patre suo in gravi prælio in campo, qui vocatur Hatfelde, a Cedwallo rege Brittonum, adjuvante eum Penda, rege Merciorum, occisus est, ut videri potest in Chronicis Joannis Bromton.

d Adregin seu, ut vult Cambdenus, Ad-Grebin villa olim regia, qui locus hodie Yeverin nominatur.

e Gleni fluviolus in Baronia Wollo ver, qui vallem, quam intermeat, Glendal denominat.

f Hic locus, ut dicit Cambdenus, postea Melfeld vocatus est.

g Provincia Berniciorum pars fuit Nordhumbriæ, ubi nunc est comitatus Nordhumbriæ, & pars Meridionalis Scotiæ usque ad Edimburgum.

h Deira, seu provincia Deirorum, pars fuit regni Nordhumbriæ, teste Cambdeno, quæ ab Humbro fluvio ad Tesam fluvium sese extendebat, locumque occupabat, ubi nunc Eboracensis, Lancastriensis & Vestmaria provinciæ existunt. Hæ duæ regiones, nempe Deira & Bernicia, licet olim suos reges habuerint, tamen temporis decursu in unum regnum coaluerunt.

i Sualva seu melius Swala fluvius in agro Eboracensi, qui, ut habet Cambdenus, a celeritate illud nomen sortitus est.

k De illo vico juxta Catarractam his verbis loquitur Cambdenus: Tribus mill. pass. infra Richmondiam (oppidulum ducali titulo insignitum) Swala vetustam illam urbem præterfluit, quam Ptolemæus & Antoninus Caturactonium & Catarracton dicunt, Beda autem Catarracton, & alibi vicum juxta Catarractam, unde a Catarractis nomen illud inditum existimo, cum Catarracta juxta sit, sed propius Richmondia… Urbem olim celeberrimam fuisse, ex Ptolemæo colligitur… Hodie vero, ut inquit ille, magnum nil nisi nomen habet. Viculus enim est pertenuis, Cataricke & Catarrick-bridge dictus.

l Cambodunum (perperam Campo-dunum scribi, vult Cambdenus) oppidum in agro Eboracensi ad amnem Calderum, Anglis Caldery, primis Saxonum temporibus celebre.

m Leedes, Saxonice Loydis, dicit Cambdenus, oppidum lanificio opulentum, ubi Oswius Northumbrius Pendam Mercium fudit, quodque villa regia factum fuit, cum Cambodunum hostili igne succensum jacuit.

n Elmet; de hac regione seu sylva hæc habet Cambdenus: Regiuncula circumvicina (Leedes) vetusto nomine Elmet appellata fuit… In hac calx viva passim effoditur, & in Occiduam hinc regionem, quæ frigidior est, ad agros lætificandos divenditur. Hanc regiunculam Edwinus anno Christi DCXX sui juris fecit.

o De hoc Sancto actum est in Opere nostro ad diem VIII Martii.

p Urbs Dumwïch, quam Beda more Saxonico Dummock appellat, est maritima provinciæSuffolciæ.

q Peartan in hoc nobili cœnobio rex Oswaldus sepultus est, quod monasterium, ut scribit Petrus Blesensis, Danorum vesania quondam concrematum devotus comes Lincolniæ Gilbertus de Gaunt restauravit, ipsique multas possessiones assignavit.

* lege appellantur

* lege esset

CAPUT III.
Felix regimen Edwini, cui Honorius Papa literas, & S. Paulino pallium mittit. Moritur Edwinus, &, orta persecutione, Sanctus fugit in Cantium, ibique, postquam ecclesiam Roffensem rexisset, moritur.

[Felix Edwini regimen.] Tanta autem eo tempore pax in Britannia, quoquoversum imperium regis Eduini pervenerat, fuisse perhibetur, ut (sicut usque hodie in proverbio dicitur) etiamsi mulier una cum recens nato parvulo vellet totam perambulare insulam a mari ad mare, nullo se lædente, valeret. Tantum quoque rex idem utilitati suæ gentis consuluit, ut plerisque in locis, ubi fontes lucidos juxta publicos viarum transitus conspexit, ibi ob refrigerium viantium, erectis stipitibus æreos caucos a suspendi juberet: neque hos quisquam, nisi ad usum necessarium, contingere præ magnitudine vel timoris ejus auderet, vel amoris vellet. Tantum vero excellentiæ in regno habuit, ut non solum in pugna ante illum vexilla gestarentur, sed & tempore pacis equitantem inter civitates, sive villas, aut provincias suas cum ministris, semper antecedere signifer consuevisset: nec non & incedente illo ubilibet per plateas, illud genus vexilli, quod Romani Tufam, Angli vero appellant Thuuf, ante eum ferre solebat.

[24] Quo tempore præsulatum Sedis Apostolicæ Honorius, [Honorius Papa S. Paulino] Bonifacii successor, habebat: qui, ubi gentem Nord-Humbrorum cum suo rege ad fidem confessionemque Christi, Paulino evangelizante, conversam esse didicit, misit eidem Paulino pallium, misit & regi Eduino literas exhortatorias, paterna illum charitate accendens, ut in fide veritatis, quam acceperat, persistere semper ac proficere curaret. Quarum videlicet literarum iste est ordo: “Domino excellentissimo atque præcellentissimo filio Eduino, regi Anglorum, Honorius episcopus, servus servorum Dei, salutem. Ita Christianitatis vestræ integritas circa Conditoris sui cultum, fidei est ardore succensa, ut longe lateque resplendeat, & in omni mundo annunciata, vestri operis multipliciter referat fructum. Sic enim vos reges esse cognoscitis, dum Regem & Creatorem vestrum orthodoxa prædicatione edocti, Deum venerando colitis, eique, quod humana valet conditio, mentis vestræ synceram devotionem exolvitis. Quid Deo nostro aliud offerre valebimus, nisi ut in bonis actibus persistentes, ipsumque Authorem humani generis confitentes, eum colere, eique vota nostra reddere festinemus? Et ideo, excellentissime fili, paterna vos charitate, qua convenit, exhortamur, ut hoc, quod vos divina misericordia ad suam gratiam vocare dignata est, solicita intentione & assiduis orationibus servare omnimodo festinetis: ut, qui vos in præsenti seculo ex omni errore absolutos ad agnitionem sui nominis est dignatus perducere, & cælestis patriæ vobis præparet mansionem.

[25] [palliunt mittit.] Prædicatoris igitur vestri, domini mei Apostolicæ memoriæ Gregorii lectione frequenter occupati, præ oculis affectum doctrinæ ipsius, quem pro vestris animabus libenter exercuit, habetote: quatenus ejus oratio & regnum vestrum populumque augeat, & vos omnipotenti Deo irreprehensibiles repræsentet. Ea vero, quæ a nobis pro vestris sacerdotibus ordinanda sperastis, hæc pro fidei vestræ synceritate, quæ nobis multimoda relatione per præsentium portitores laudabiliter insinuata est, gratuito animo attribuere illis sine ulla dilatione providimus, & duo pallia utrisque metropolitanis, id est, Honorio & Paulino, direximus, ut, dum quis eorum de hoc seculo ad Authorem suum fuerit accersitus, in loco ipsius alterum episcopum ex hac nostra auctoritate debeat subrogare. Quod quidem tam pro vestræ charitatis affectu, quam pro tantarum provinciarum spatiis, quæ inter nos & vos esse noscuntur, sumus invitati concedere, ut in omnibus devotioni vestræ nostrum concursum & justa vestra desideria præberemus. Incolumem excellentiam vestram gratia superna custodiat.”

[26] [Defuncto Edwino &] Cum autem Eduinus decem & septem annis genti Anglorum simul & Britonum gloriosissime præesset, e quibus etiam sex ipse, ut diximus, Christi regno militavit, rebellavit adversus eum Carduella* rex Britonum, auxilium præbente illi Penda, viro strenuissimo, de regio genere Merciorum, qui & ipse ex eo tempore gentis ejusdem regno annis viginti duobus varia sorte præfuit. Et conserto gravi prælio in campo, qui vocatur Hethfelth, occisus est Eduinus die quarto Iduum Octobris anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo trigesimo tertio, cum esset annorum quadraginta octo, ejusque totus vel interemptus vel dispersus est exercitus. In quo etiam bello ante illum unus filius ejus Osfrid, juvenis bellicosus, cecidit, alter Edfrid, necessitate cogente, ad Pendam regem transfugit, & ab eo postmodum, regnante Oswaldo, contra fidem jurisjurandi peremptus est.

[27] [orta persecutione,] Quo tempore maxima est facta strages in ecclesia vel gente Nort-Humbrorum, maxime, quod unus ex ducibus (a quibus acta est) paganus; alter, quia barbarus erat, pagano sævior. Siquidem Penda cum omni Merciorum gente idolis deditus, & Christiani erat nominis ignarus. At vero Carduella, quamvis nomen & professionem haberet Christiani, adeo tamen erat animo ac moribus barbarus, ut nec sexui quidem muliebri vel innocuæ parvulorum parceret ætati, quin universos atrocitate ferina morti per tormenta contraderet, multo tempore totas eorum provincias debacchando pervagatus, ac totum genus Anglorum. Britanniæ finibus erasurum se esse deliberans. Sed nec religioni Christianæ, quæ apud eos exorta erat, aliquid impendebat honoris: quippe cum usque hodie moris sit Britonum fidem religionemque Anglorum pro nihilo habere, neque in aliquo eis magis communicare, quam paganis. Allatum est autem caput Eduini regis Eboracum, & illatum postea ecclesiæ beati Petri Apostoli, quam ipse cœpit, sed successor ejus Oswald perfecit, ut supra docuimus. Positum est autem in porticu sancti Papæ Gregorii, a cujus ipse discipulis b verbum vitæ susceperat.

[28] Turbatis itaque rebus Nord-Humbrorum hujus articulo cladis, [Sanctus in Cantium fugit,] cum nihil alicubi præsidii nisi in fuga videretur, Paulinus, assumpta secum Edelburga regina, quam pridem adduxerat, rediit Cantium navigio, atque ab Honorio archiepiscopo & rege Edulbaldo * multum honorifice susceptus est. Venit autem illuc duce Baasso, milite regis Eduini fortissimo, habens secum Heanfredam filiam & Vulcfream filium Eduini, necnon & Iffi, filium Osfridi, filii ejus: quos postea mater metu Edboldi & Oswaldi regum misit in Galliam nutriendos regi Decberto *: ibique ambo in infantia defuncti, & juxta honorem vel regiis pueris, vel innocentibus Christi congruum, in ecclesia sepulti sunt. Attulit quoque secum vasa preciosa Eduini regis perplura, in quibus & crucem magnam auream, & calicem aureum, consecratum ad ministerium altaris: quæ hactenus in ecclesia Cantii conservata monstrantur.

[29] Quo tempore Rhofensis c ecclesia pastorem minime habebat, [fit episcopus Roffæ,] eo quod Romanus d, præsul illius, ad Honorium Papam a Justo archiepiscopo legatarius missus, absorptus fuerat fluctibus Italici maris, ac per hoc curam illius præfatus Paulinus invitatione Honorii antistitis & Eadbaldi regis suscepit, ac tenuit usque dum & ipse suo tempore ad cælestia regna cum gloriosi fructu laboris ascendit. In qua ecclesia moriens, pallium quoque, quod a Romano Papa acceperat, reliquit. Reliquerat autem in ecclesia sua Eboraci Jacobum diaconum, virum utique ecclesiasticum & sanctum, qui multo ex hinc tempore in ecclesia manens, magnas antiquo hosti prædas docendo & baptizando eripuit. Cujus nomine vicus, in quo maxime solebat habitare, Juxta Cataractam usque hodie cognominatur. Qui, quoniam cantandi in ecclesia erat peritissimus, recuperata postmodum pace in provincia & crescente numero fidelium, etiam magister ecclesiasticæ cantionis juxta morem Romanorum seu Cantuariorum multis cœpit existere. Et ipse senex, & plenus dierum, juxta Scripturas, patrum viam secutus est.

[30] [ibique obit.] Anno autem ab Incarnatione Domini sexcentesimo quadragesimo quarto reverendissimus pater Paulinus, quondam quidem Eboracensis, sed tunc episcopus Rhofensis civitatis, transiit ad Dominum sexto Iduum Octobris die, qui decem & novem annos, & viginti unum dies episcopatum tenuit, sepultusque est in secretario beati Apostoli Andreæ, quod rex Edilbertus a fundamentis in eadem Rhofi civitate construxit. In cujus locum Honorius archiepiscopus ordinavit Ithamar e, oriundum quidem de gente Cantuariorum, sed vita & eruditione antecessoribus suis æquandum.

ANNOTATA.

a Illa vox, ut notat Cangius in Glossario, pateram seu vas ad aquam hauriendam significat.

b Hic Beda S. Paulinum S. Gregorii pontificis discipulum vocat.

c Roffa, vulgo Rochester, urbs est Angliæ meridionalis in Cantio, & episcopalis sub archiepiscopo Cantuariensi, estque media inter Cantuariam & Londinum.

d Romanus, de quo hic loquitur Beda, secundus fuit Roffensis ecclesiæ præsul.

e De S. Ithamaro vide quæ in nostro Opere ad X Junii excusa sunt.

* lege Cedualla

* Eadbaldo

* lege Dagoberto

DE S. TECLECHILDE SEU TELECHILDE VIRGINE, PRIMA ABBATISSA JOTRENSI IN GALLIA,

VEROSIMILLIME SEC. VII PROVECTO.

SYLLOGE.
Sanctæ cultus, memoria in Fastis Sacris recentioribus, notitia qualiscumque & ætas ex inscriptione sepulcrali & S. Bertilæ Actis.

Teclechildis seu Telechildis V., prima abbatissa Jotrensis in Gallia (S.)

AUCTORE C. B.

Jotrum, Gallice Jouarre, antiquum est Galliæ in Bria seu, uti in mediæ ætatis Actis vocatur, [In Jotrensi, cujus hic dætur notitia, monasterio] Briegio pago, quatuor in Ortum a civitate Meldensi leucis sacrarum Virginum asceterium, haud procul a Matronæ & Minoris-Mucræ confluentibus supercilio montis impositum exiguoque, cui originem dedit, oppido homonymo adjectum. Percelebri huic diœcesis Meldensis parthenoni, quod, quemadmodum e vetustis fideque dignis, quas Sæc. 2 Benedictino Mabillonius exhibet, S. Columbani & S. Agili Vitis docemur, intra Jorani (ita hæ ibidem loquuntur) saltus arva nobilissimus vir, nomine Ado, S. Audoëni, Rothomagensis archiepiscopi, germanus frater, præscripta asceticam illic vitam ducturis S. Columbani Regula, exstruxit amplissimeque dotavit, singulari Dei favore fuit concessum, ut duæ priores, quæ moderatæ illud sunt, abbatissæ, Agilberta videlicet & Teclechildis seu Telechildis aut etiam (varie enim a variis hujus Sanctæ nostræ nomen exprimitur) Theodiechildis, Theodechildis, Theodolechildis vel denique Teutehildis, Teudlechildis seu potius Theodlecheldis, eximia prorsus vitæ ac morum sanctitate exstiterint illustres. De harum prima seu Agilberta, quæ Theodechildi, vita functæ, in cœnobii Jotrensis regimen proxime successit, ad XI Augusti diem, quod quotannis ibidem tunc colatur, in Opere nostro jam egimus; de secunda vero (quæ, quamvis ex Pagii in Criticis ad annum 680, num. 20 & Plessæi num. 6 hic memorandis de sepulcrali ejus inscriptione dictis Theodlecheldis, genuina appellatione servata, videatur vocanda, hic tamen etiam a me modis aliis, jam nunc assignatis, indiscriminatim, ut a scriptoribus aliis passim fit, nuncupatur) ad præsentem hic diem, quod tum in dicto quoque cœnobio, imo & in aliis etiam abs hoc diversis dioccesis Meldensis locis cultu ecclesiastico annuatim afficiatur, sumus acturi.

[2] Ac Sanctam quidem hodie in Jotrensi monasterio coli, [juxta ac in aliis diœcesis Meldensis locis S. Teclechildis colitur,] Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 15, num. 4 disertissime affirmat, eique suffragantur Bucelinus & Menardus, utpote ambo, prior nempe post elogium, quo in Menologio suo Benedictino S. Theodechildem hodie exornat, posterior vero in hodiernis suis in Martyrologium itidem Benedictinum Observationibus, monasterii Jotrensis Sanctorum Proprium citantes, & vel sic S. Telechildem ibidem coli indicantes; quod autem ad diœcesis Meldensis loca, a monasterio Jotrensi distincta, spectat, in horum saltem nonnullis annuo etiam cultu Telechildem hodie gaudere, suadet Meldense penes nos exstans Breviarium, anno 1640 ex illustrissimi Meldensis episcopi Dominici Seguieri mandato in lucem emissum, ac ab universis diœcesis Meldensis ecclesiis, monasteriis, collegiis Ordinibusque adhibendum, quod, quamvis quidem ecclesiasticum de S. Theutechilde Officium hodie haud proponat, commemorationem tamen de ea faciendam præscribit. Adhæc proprium, quod ecclesiæ Meldensis Historiæ, a se contextæ annoque 1731 vulgatæ, Plessæus præfixit, diœcesis Meldensis Kalendarium hodie S. Telechildis nomen sibi habet inscriptum. Atque ita quidem de cultu, quo quotannis hodie in diœcesi Meldensi ac nominatim in Jotrensi, quod in hac situm est, monasterio Sancta afficitur, satis superque constat: ast an nuspiam extra diœocesim illam honore isthoc etiam potitur? Mabillonius in Annalibus Benedictinis lib. 15, num. 4 sub finem sic scribit: In veteri Kalendario, quod videtur fuisse parthenonis sanctæ Mariæ Suessionensis, ante annos quingentos manu exarato, modo Bibliothecæ Longipontis, notatur VI. Idus Octobris memoria Thelechildis virginis; hinc autem simulque ex eo, quod, quemadmodum etiam idem Mabillonius lib. proxime cit. num. 3 docet, Ætheria, Suessionensis hic memorati parthenonis prima abbatissa, ad hoc e Jotrensi, ubi verosimiliter sub S. Theodlecheldis disciplina aliquamdiu erat versata, asceterio fuerit adscita, suspicari subit, fuisse olim saltem Sanctam cælitum honoribus in eodem etiam Suessionensi parthenone aliquando affectam.

[3] Porro e cultu, quem, si non ibidem, in Jotrensi certe ac aliis diœcesis Meldensis locis nacta est, [variisque Fastis sacris recentioribus inscripta, anno 1627 e monumento,] ortum reor, ut, quamvis nec ab Usuardo nec ab ullis aliis martyrologis classicis memoretur, ab iis tamen, qui Usuardum post transcripsere, adjecta ad hunc fuerit. Utut sit, in Usuardino equidem ecclesiæ Tornacensis codice, verosimiliter inter annos 1219 & 1252, uti in sua ad Usuardum Præfatione num. 215 Sollerius ostendit, exarato, hodie S. Teclechildis, prout ex Usuardi, quæ apud hunc ibi exstant, Auctariis liquet, annuntiatur, eamque, vel e dicto Tornacensi vel ex aliis forte adhuc antiquioribus Usuardi auctis codicibus acceptam, in suas ad hunc Additiones hodie etiam intulit Molanus; hujus autem exemplo vel notitiis aliunde acquisitis moti deinde etiam alii nonnulli recentiores hagiologi, Ferrarius nempe in Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo, Saussayus in Gallicano, Castellanus in Universali suo Martyrologio, ac denique etiam in Benedictinis a se adornatis Fastis sacris Wionus, Dorgainus, Menardus & Bucelinus, qui, cum S. Telechildis vitam ad S. Columbani institutum exegerit, hoc verosimillime a S. Benedicti Regula, Cointio interim ac decessoribus nostris aliter hac de re sentientibus, haud differre, existimarint. Nec tantum, ut Sancta in Hagiologiis jam dictis recenseretur, verum etiam, ut tandem de terra levaretur, ecclesiasticus, quo gaudere noscebatur, cultus fortassis effecerit. Ast, utcumque res hæc habeat, fuere equidem sacræ ejus exuviæ e loco humiliori ad sublimiorem translatæ. Id e jam nunc dicendis patescet.

[4] [in quo contineri ejus reliquias, apposita inscriptio prodebat, fuit translata.] Jotri præter abbatialem parthenonis basilicam, quæ patronam sibi vindicat B. Virginem Mariam, adhuc aliæ, ut Plessæus in ecclesiæ Meldensis Hist. lib. 1, num. 54 ac post eum Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 8, col. 1708 docent, perantiquæ seu ecclesiæ seu sacræ ædiculæ existunt, quarum altera, S. Petro dedicata, jam dudum totius oppidi parochialis est facta, altera, S. Pauli primi eremitæ nomine distincta, juxta abbatiæ muros sub terra in parochiæ cœmeterio est sita. E subterraneo isthoc loco sacro seu crypta, quæ & cryptam alteram, S. Ebregisili Meldensis episcopi, in hac, ut creditur, sepulti, appellatione insignitam, sibi habet adjunctam, anno 1627, tertia decima Octobris die, sacræ S. Theodlecheldis, ut putabatur, reliquiæ, e tumulo seu monumento, supra terram columnis marmoreis levato, in quo ibidem usque ad tempus illud jacuerant, extractæ, a Philippo Cospeano, tunc Namnetensi, postea Lexoviensi episcopo, coram Maria Medicæ, Ludovici XIII Galliarum regis matre, in majorem parthenonis Jotrensis basilicam, ut Plessæus & scriptores mox laudati affirmant, fuerunt translatæ, ac, ut Mabillonius Sæc. 2 Bened. pag. 488 & in Annalibus lib. 15, num. 4 addit, argenteæ thecæ inclusæ; re autem etiam vera S. Telechildis exstitisse sacras illas exuvias, ex eo fit perspicuum, quod, diversis aliis, qui, eodem Mabillonio una cum auctoribus proxime citatis teste, in dicto subterraneo loco e terra pariter prominentes cernuntur, tumulis seu monumentis nullum omnino, e quo, cujus reliquiæ seu membra in horum singulis contineantur, colligas, indicium præferentibus, monumentum tamen, e quo S. Theodechildis, ut putabatur, reliquiæ fuerunt extractæ, sepulcrali sibi incisa, quæ hasce reipsa S. Teclechildis esse, inscriptione antiqua, uncialibus litteris, ut Mabillonius loco proxime cit. testatur, exarata, sit munitum.

[5] Hanc, quæ, quod alia adhuc, ad Sanctam spectantia hicque infra memoranda, [Ex hac porro, duobus hic modis diversis,] nos doceat, lectori ob oculos in antecessum hic poni meretur, Mabillonius aliter in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti, aliter in Annalibus suis Benedictinis exhibet. In Actis, adjuncta etiam, quam hic mox in paginæ ora subdo, marginali nota, tom. 2, pag. 488 habet:

Hoc membra post ultima teguntur fata sepulchro Beatæ
Theodiechieldis intemeratæ virginis genere nobilis.
Meritis fulgens, strenua moribus, flagravit in dogmate fame.
      Cenubii hujus mater sacratas Deo virgines,
      Sumentes oleum cum lampadibus, prudentes invitat
      Spon … ias so … turri rex PM. H. Æ.. * demum
      Exultat paradisi adepta triumphos;

in Annalibus vero tom. 1, pag. 456:

Hoc membra post ultima teguntur fata sepulcro
Beatæ Theodlecheldis intemeratæ virginis,
Genere nobilis. Meretis fulgens, strenua moribus,
Flagravit in dogmate almo.
      Cenubii hujus mater sacratas Deo virgines,
      Sumentes oleum cum lampadibus, prudentes
      … filias occurri rex. P. M. hæc demum exuit atra…

[6] Plessæus, supra adhuc laudatus Historiæ ecclesiæ Meldensis scriptor, [quorum neutrum accuratum Plessæus, inspecto archetypo, invenit,] cum circa duos hosce, quibus sepulcralis S. Thelechildis inscriptio a Mabillonio proponitur, modos dubius hæreret, sese, quo hanc suis ipsemet oculis examinaret, ad Jotrense, ut Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 8, col. 1709 tradunt, monasterium contulit, ibique omnibus sedulo discussis, dictam inscriptionem, nec integram prout in Actis, nec integram prout in Annalibus Benedictinis a Mabillonio describitur, accuratam, uti ex præfatæ, quam scripsit, Hist. pag. 665 intelliges, deprehendit. Ast, anne etiam omni ubique accuratione destitutam invenit? Prior, inquit loco jam nunc cit., inscriptionis pars, prout in Benedictinis Mabillonii Annalibus exstat, est exacta, si excipias ultimum ejus vocabulum almo, cui, quod in Actis exstat, vocabulum famæ, per litteram Æ, prout distincte in autographo legitur, debet substitui; quod autem ad secundam partem (a vocabulo scilicet Cenubii inceptam) spectat, hæc multo melius prout in Actis, quam prout in Annalibus exhibetur, refert autographum.

[7] Sed (ipsamet sunt Plessæi, quæ Latine reddo, [aliumque una cum nonnullis] Gallicana verba) notandum est primo, inscriptionem integram duabus tabulis lapideis, pedum fere quinque ac dimidii longitudinem æquantibus, quarum quæque tres scripturæ lineas complectitur, esse incisam; secundo, lapidum illorum secundum, qui secundam inscriptionis partem continet, ac Septemtrioni obversus dextro tumuli lateri est applicitus, fuisse serra in longitudine, ita ut tredecim aut quatuordecim pollices ei desint, desectum, adeoque præterea lineam ultimam loci uligine detritam, ut characteres vix internoscantur. Majorem illius partem scalpri cuspide instaurare seculo præterito voluere; at, præterquam quod, qui id attentarunt, litterarum formam imitandi artem haud calluerint, divinare eos etiam voluisse, sicque omnia deturpasse, palam, est. Divinabo & ego vice mea, cum nulla amplius aliter agendi ratio supersit; sed archetypum, ne vitietur, relinquam intactum. En, qui tres secundi illius lapidis legam lineas:

Cenubii hujus mater sacratas Deo virgines sumen-
tes oleum cum lampadibus prudentes invitat Spon-
so filias occurrere x … exultat paradisi in gloria.

[8] [ad hunc confirmandum conducentibus] Character Italicus hic exhibet, quæ integra nobis ex inscriptione restant; Romanus, quæ mihi videntur substitui posse iis, quæ ex illa desiderantur. Jam monui, lapidi non nisi tredecim aut quatuordecim pollices in longitudine esse avulsos. Spatium isthoc nimis est angustum, ut inscriptionis Actorum voces PARADISI ADEPTA TRIUMPHOS capiat; iis substitui PARADISI IN GLORIA; quæ verba eumdem sensum efficiunt reliquumque lineæ omnino implere queunt. Difficultas igitur quantum ad duas tresve voces, quas non expressi, tantummodo superest. Qui seculo elapso inscriptionem (hanc supra ex Mabillonii Sanctorum Actis & Annal. Benedictinis num. 5 huc transcriptam videsis) instaurarunt, litteram X cum duabus postremis vocis præcedentis litteris junxerunt; ut legerint TURRI REX; quod sensum, rationi consonum, efficere non potest. Constructio omnino exigit OCCURRERE voxque REX nominativus est superfluus. Antiqui hujus epitaphii litteræ optime sunt sculptæ; sed nostras ad amussim haud referunt. Lineæ transversæ, quæ litteras E, F & L formant, sunt admodum breves; ut, nisi quis animum sedulo advertat, periculum sit, ne quamque harum omnium litterarum pro I accipiat.

[9] [suaque de emortuali Sanctæ die conjectura proponit,] Atque id accidit in verbo OCCURRERE; primam hujus litteram E pro littera I accepere legeruntque OCCURRI. Deinde, cum sequeretur X, litteram hanc cum duabus postremis litteris verbi OCCURRERE junxere, feceruntque vocem REX. Ita hactenus Plessæus, qui, hisce ad modum alium, quo sepulcralem Sanctæ inscriptionem reddendam putat, confirmandum adductis, simul etiam, ut mox innuit, suspicatus est, spatium, quod in ultima e tribus ex ipso proxime hic datis inscriptionis illius lineis inter litteram X & vocem exultat relictum est vocibus vacuum, tribus prioribus vocabuli Kalendas litteris & voce Maii esse implendum; ut significetur, S. Telechildem X Kal. Maii seu XXII Aprilis die excessisse e vivis. Verum, etsi quidem dictæ inscriptionis, prout hæc in Actis & Annalibus Benedictinis a Mabillonio exhibetur, litteris P & M tres priores litteras vocabuli Kalendas esse substituendas, sat probabile Plessæus ibidem efficiat, nihil tamen adjungit, quo tuto credas, deceptum eum non fuisse in opinione, qua, in inscriptionis archetypo legi etiam vocem Maii, existimavit; cum autem sic habeat, est sane, an XXII Aprilis die, uti e dicta suspicione sua Plessæus conjecit, diem extremum Telechildis clauserit, incertum, etsi interim ex eo, quod hæc hodie colatur, conjectura illa etiam haud sit (neque enim iisdem semper, quibus obierunt, diebus Sancti coluntur) pro certo falsa habenda. His præmissis, modo progredior ad alia, quæ, nullis prorsus monumentis aliis antiquis, quæ de Sancta ex instituto tractent gestaque ejus singillatim exponant, exstantibus, e jam data sepulcrali ejusdem inscriptione, ut supra insinuavi, docemur.

[10] Hæc itaque & quidem tam duobus modis diversis, [Mabillonio exhibita, dilucide etiam, Telechildem genere nobilem, etsi interim,] quibus supra a Mabillonio exhibetur, quam alio, quem Plessæus proponit, accepta, S. Telechildem fuisse illustri loco natam, nos docet, uti etiam virtutum suarum merito ac splendore cælorum gloria potitam filias suas invitare, ut exemplum, quod præbuit, sequantur ac porro sese gerant, ut prudentes Euangelii virgines, quæ cælestem Sponsum cum lampadibus ardentibus, id est, cum corde, amoris illius igne incenso, exspectabant; etsi autem hoc postremum omnino aperte seu expressis, ut aiunt, terminis haud edicat, Telechildem tamen exstitisse genere nobilem, disertissime tradit. Ast, cum nihilominus generatim dumtaxat id faciat, scriptores quidam, id pariter tantummodo ita facere haud contenti, nonnullos etiam, qui sanguine cum Sancta fuerint conjuncti, nominatim recensent. Volunt scilicet, Bettonem seu Belfridum, & Abolinum seu Abobinum, quorum prior S. Telechildem & Agilbertum, Parisiensem episcopum, posterior secundam monasterii Jotrensis abbatissam S. Aguilbertam & Ebrigisilum, Meldensem episcopum, genuerit, exstitisse fratres germanos Baldamque & Modam habuisse sorores. Hanc porro genealogiam, quæ si vera sit, S. Telechildis fuerit Agilberti, Parisiensis episcopi, soror sanguineque sane cum Balda & Moda itemque cum Aguilberta hujusque fratre Ebregisilo Meldensi episcopo quam proxime conjuncta, a pluribus adoptari auctoribus, Plessæus in sua Meldensis ecclesiæ Historia pag. 663 affirmat.

[11] Ast simul, semetipsum in hujus decursu illam secutum, [an, quos aiunt, consanguineos habuerit, sit dubium, exstitisse ac Jotro præ fuisse liquet;] fassus, mox verbis Gallicis, quæ Latina facio, subjungit: Optandum interim foret, ut ea aliquos adhuc alios, quibus tutius fides adhiberi posset, testes haberet; hinc autem reor, auctores, a quibus dictam genealogiam adoptari ait, haud esse admodum antiquos proferrique abs hisce tantummodo monumenta, quorum ætas haud sat prope, ut fidem ea in re certam faciant, ad S. Telechildis ætatem accedit. Menardus quidem, qui auctorum illorum unus est reque etiam ipsa genealogiam istam in suis in Martyrologium Benedictinum Observationibus pagg. 300, 345 & 415 amplectitur, pro sese monasterii Jotrensis monumenta laudat: verum, cujus ætatis, quæ singulis hisce tribus locis Vetera etiam appellat, monumenta illa sint, non edicit, dubitarique non immerito potest, an & ista & antiquior, ut vocatur, monasterii Jotrensis traditio, in qua eamdem genealogiam etiam fundari, Plessæus loco proxime cit. ait, trium amplius aut quatuor seculorum antiquitatem sibi adjungant. Quapropter, an quos aiunt, qui genealogiam istam amplectuntur, consanguineos habuerit S. Theodechildis, dubitari pariter non immerito potest. Verum, etsi sic habeat, Sanctam equidem exstitisse genere nobilem, e sepulcrali ejus jam sæpissime memorata, quam Mabillonius quidem veterrimis ac pene detritis characteribus exaratam, Plessæus vero haud diu etiam post Telechildis obitum positam affirmat, inscriptione omnino est certum. Nec illud tantum ex hac, verum etiam Jotrensis cœnobii matrem seu abbatissam exstitisse Theodechildem, habetur compertum. Etenim pronomen demonstrativum hujus, quo vocabulum cenubii in eadem inscriptione, Sanctæ monumento incisa, afficitur, indubie Jotrense, ad quod crypta, id complectens, spectabat, cœnobium designat.

[12] [hoc autem postremum, quod verosimillime inter annum 630 & 635,] Porro, etsi nihil prorsus, e quo, S. Teclechildem etiam primam, quæ Jotrense monasterium abbatissæ munere rexerit, exstitisse concludas, in antiquissimo illo documento inveniatur, rem tamen ita habere, e Sanctorum, in quo, ut Menardus in suis in Martyrologium Benedictinum Observationibus pag. 345 testatur, Theodechildis fuisse prima Jotrensis abbatissa asseritur, abbatiæ Jotrensis Proprio, ex antiqua abbatiæ ejusdem traditione, ex Jotrensium abbatissarum, quas inter Theodechildis ordine prima semper comparet, catalogis ac denique ex unanimi scriptorum omnium, qui de re illa tractarunt, consensu reor etiam indubitatum. Ast quandonam Sanctam, quam verosimiliter ex vicino Eboriacensi parthenone, nunc S. Faræ dicto, ad Jotrensis regimen fuisse assumptam, Mabillonius & Galliæ Christianæ auctæ Scriptores arbitrantur, muneri isti fuisse admotam ac quamdiu deinde id gessisse, statuamus? Cœnobium Jotrense ante annum circiter 643 jam fuisse exstructum, vel ex eo palam fit, quod Jonas monachus, S. Columbani Vitam circa annum istum, ut Mabillonius Sæc. 2 Benedictino pag. 487 ait, litteris commendans, illius asceterii mentionem instituat; id autem aliquot etiam annis citius conditum fuisse, apparet vix non certum, remque, qui de ea agunt, scriptores unanimi consensu omnes, ac inprimis Mabillonius, Cointius & Plessæus, circa annum vel 631 vel 634 consignant; ut, si monasterium Jotrense, statim atque fuerat exstructum, inhabitari a sanctimonialibus cœperit, id verosimillime S. Theodechildis, quæ e dictis primum tenet inter abbatissas Jotrenses locum, ab intercepto inter annum 630 & 635 temporis spatio moderari inceperit.

[13] [uti hic adducta,] Verum in S. Agili abbatis, circa annum 650 defuncti, Vita, ab auctore suppare conscripta atque apud nos ad XXX, quo Sanctus ille colitur, Augusti diem vulgata, de Adone monasterii Jotrensis fundatore sequentia isthæc num. 19 leguntur verba: Ado …, non solum seipsum propriis voluntatibus ac copiis abdicavit, verum etiam in proprio solo intra Joram saltus, ope fratris venerabilis Audoëni super amnem Maternam, monasterium ædificavit, cui Jotrum nomen imposuit, atque ex rebus propriis fœcundissime ditavit: in quo etiam monastice secundum B. Columbani instituta una cum caterva præclaræ religionis maxima superno Regi militavit; cum autem, uti ex hoc auctoris laudati textu nemo non colliget, in monasterio Jotrensi ipsemet hujus fundator Ado religiosa vota nuncuparit, illudque adeo monachis ab initio videatur fuisse addictum, hinc simul & ex eo, quod S. Bertila seu Bertilia, quæ cœnobii Kalensis, haud diu admodum post Jotrense, uti ex infra dicendis patescet, a Batilde regina fundati, curam prima suscepit, aliquamdiu, priusquam id faceret, inter Jotrenses moniales, ut Vita ejus, ab auctore anonymo fere æquali conscripta ac a Mabillonio Sæc. III Benedictino inserta, fidem facit, sub Teutechilde abbatissa vitam duxerit, Cointius in ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 634, num. 12 concludit, in Jotrensi monasterio, quod initio virorum, non puellarum, fuerit, brevi interjecto temporis spatio, hasce illis fuisse substitutas.

[14] At Mabillonius, qui pariter & ab initio monachos in monasterio Jotrensi exstitisse, [suadent, obtinere inceperit locum, etiam docemur e S. Bertiliæ Vita,] & nihilominus S. Bertiliam, quæ monasterii Kalensis, haud diu post Jotrense a Bathilde fundati, prima abbatissa fuit creata, e monasterio Jotrensi fuisse assumptam, Sæc. 2 Benedictino pag. 487 ex ejusdem S. Bertiliæ Vita mox laudata statuit, statim simul, verosimile non esse, tam cito e monasterio Jotro monachos, ut puellis, Deo sacris, locum facerent, fuisse ejectos, affirmat, ac deinde subjungit: Dicendum proinde apud Jotrum, sicut in aliis parthenonibus passim, duos fuisse conventus, tantisper disparatos, sanctimonialium unum, alterum monachorum, a quibus illæ regerentur. Sic in parthenonibus S. Romarici in monte Habendensi, S. Salabergæ in Monte-Clavato, S. Gertrudis apud Niviallam, S. Bathildis apud Kalam, & aliis binam congregationem, virorum ac puellarum, observavimus. Ita laudatus scriptor; huic autem non tantum Pagius in Criticis ad annum 705, num. 20, Plessæus in ecclesiæ Meldensis Historia pag. 664, Galliæ Christianæ auctæ Scriptores tom. 8, col. 1708 aliique utplurimum eruditi hodie assentiuntur, verum etiam seculo VII, quo monasterium Jotrense fuit exstructum, mos vere, uti exempla a Mabillonio allegata, aliaque passim obvia ostendunt, obtinuit, ut, cum nova fundarentur monasteria, duplicia isthæc ædificarentur, quorum primarium mulierum, secundarium esset, qui Sacra hisce ministrarent, virorum; quæ cum sic habeant, ad hunc modum pariter, ut censuit Mabillonius, Jotrense cœnobium fuisse reipsa ædificatum, illudque proinde, quod e jam dictis verosimillime circa annum vel 631 vel 634 fuit exstructum, S. Theodlecheldem inter annum 630 & 635 moderari incepisse, vero sane, ut jam supra indicavi, apparet simillimum. Modo etiam, quamdiu deinde Sancta, quod susceperat, sacri illius asceterii regimen tenuerit, aut, si mavis quamdiu adhuc post id susceptum in vivis manserit superstes, dispiciamus. Etsi Sanctam exstitisse abbatissam Jotrensem, e supra relato ejus epitaphio haud constaret, id tamen ex antiqua, quam supra memoravi, S. Bertiliæ Vita haberetur compertum. In hac enim, S. Bertilia ad monasterium puellarum, quod vocatur Jotrus, fuisse perducta & domnæ Teutlehildæ abbatissæ commendata, disertissime, uti apud Mabillonium Sæc III Benedictino part. 1, pag. 21 videre licet, asseritur.

[15] [e cujus præterea, quæ] Nec id tantum seu S. Theodlecheldem monasterii Jotrensis regimen gessisse, verum etiam hoc illam usque ad tempus, quo monasterium Kalense a S. Bathilde jam fuerat exstructum, ac ad umbilicum, ita ut inhabitari posset, adductum, adhuc tenuisse, e vetusto illo monumento docemur. Verba omnia, quibus id ibidem fit, vel idcirco, quod qualemcumque etiam Sanctæ nostræ notitiam suppeditent, huc transcribo. Postquam itaque, qui Vitam illam contexuit, S. Bertiliam aliquamdiu in monasterio Jotrensi sub S. Theodlechelde fuisse versatam, memoriæ prodidit, ita deinde apud Mabillonium loco proxime cit. pag. 23 prosequitur: His … temporibus post discessum domni Chlodovei regis religiosa & optima conjunx ipsius domna Baltechildis regina cum parvulo filio rege Chlotario inreprehensibiliter regnum gubernabat Francorum, & ab omnibus pontificibus vel proceribus cunctoque populo regni sui, ejus meritis compellentibus, miro diligebatur affectu. Erat enim religiosa & Domino multum devota, ecclesiarum pauperumque curam gerens. Cum magno igitur vigore animi viriliter gubernabat palatium. Cum pontificibus autem & primatibus populi sui consilium accepit, ut regali villa, quæ dicitur Kala, monasterium construeret puellarum, quatenus, cum ad legitimam ætatem præfatus filius suus Chlotarius pervenisset & regnum sibi commissum per semetipsum gerere potuisset, tunc ipsa, relicta cura regali, sub Religionis ordine in supradictum ingrederetur monasterium. Eo vero quod omnes ipsa miro diligebat affectu & diligebatur a cunctis, complacuit consilium universis ac consensum ei omnes præbuerunt.

[16] [hic recitantur, verbis,] At illa, ut erat prudens & sapiens, sub omni celeritate monasterium ibidem construere præcepit, & futura prævidens, necessariam ancillis Dei substantiam delegavit. Jamque, præparato diligenter cœnobio, animo revolvere cœpit, quam meritis & honestate seu moribus puellarum reperiret dignam, de qua fidens gregem sacrarum virginum ibi adunatum sub norma sanctæ Religionis ei committeret. Cumque de multis multa audiret, istius sanctæ puellæ Bertilæ, felici fama percurrente, pervenit per relationem fidelium notitia usque ad aures regales domnæ Baltechildis gloriosæ & Christianissimæ reginæ, quæ gravisa est de ejus sanctitatis exemplo; & ilico accepto consilio decrevit, ut hanc super sanctas feminas, quas pro Christi amore & S. Mariæ reverentia in cœnobio supranominato congregaverat, matrem constitueret; quod, Domino dispensante, postea perfecit. Magna siquidem cum devotione & humilitate domnam Teutehildem poposcit abbatissam, ut ex suo monasterio aliquas famulas Dei sibi destinaret, quæ suum regere deberent cœnobium. At illa percunctata diu sanctam supplicationem reginæ denegare non potuit, sed sponte gloriosæ domnæ ad petitionem satisfecit; præfatamque domnam Bertilam cum quibusdam sanctis puellis spiritali matri domnæ Balthechildi cum summa diligentia & honore debito, ut decebat, per magnum sacerdotem domnum Genesium ad Kalæ supradictum cœnobium perducere præcepit; utque omnis illa congregatio velut matri spiritali ei commendaretur, prædictæ domnæ reginæ præsentialiter suggessit, fisa de ejus religione & pudica conversatione.

[17] Quas illa gloriosa Balthechildis regina velut munus cœleste cum magno honore suscepit, [S. Telechildem üsque ad monasterii Calensis structuram, a Bathilde] &, sicut ei mandatum a domna Teutlehilde fuerat, onus regiminis super omne cœnobium ei imposuit, atque abbatissam esse præcepit. Ita S. Bertiliæ biographus; cum autem, uti ex hoc ejus textu discimus, S. Baltechildis seu, ut ab aliis vocatur, Bathildis regina ad Calense, quod exstruxerat, cœnobium sanctimoniales aliquot e parthenone Jotrensi mitti a Theodlechilde hujus abbatissa postularit, inde enimvero hanc, quæ, quemadmodum ex eodem textu etiam docemur, Bathildis voluntati obtemperans, eo una cum aliis aliquot sacris virginibus S. Bertiliam, religiosæ coloniæ præficiendam, e Jotrensi suo monasterio misit, sacrum isthoc asceterium tum adhuc, cum Calense jam esset a S. Bathilde exstructum, ac ad umbilicum, ita ut inhabitari posset, adductum, abbatissæ munere gubernasse, aptissime colligitur. Verum, ut annus quoque, circa quem id Sancta nostra adhuc fecerit, innotescat, modo etiam in tempus, quo circiter Calense cœnobium a S. Bathilde ædificari inceptum absolutumque fuerit, inquiramus. Yepezius in Chronico suo Benedict. tom. 2, pag. 410 & 412, anno 662, Mabillonius Sæc. 3 Benedict. part. 1, pag. 25, anno 656 & in Annal. Benedict. tom. 1, pag. 444, anno 657 monasterii Calensis structuram seu factam a S. Bathilde fundationem innectit. Ast utrumque hunc scriptorem Plessæus in ecclesiæ Meldensis Historia tom. 1, pag. 699 & seq. idcirco carpit, dictumque monasterium ante annum 656 a sancta illa regina conditum fuisse, contendit; idcirco autem id facit, quod, spectatis iis, quæ Beda Hist, Gentis Anglorum lib. 4, cap. 23 scribit, Hereswita, Aldulfi Orientalium Anglorum regis mater, anno 647 vitam monasticam in Calensi Franciæ monasterio egerit, idque proinde anno illo jam steterit. At monasterium, quod jam inde anno 647 steterit, a Bathilde conditum fuisse, credere non permittit vitæ conditio, qua tum sancta hæc regina, utpote quæ Clodoveo II regi nondum nupta Erchinoaldo majori — domus adhuc serviret, exstitisse in Vita sua, ab auctore æquali conscripta atque apud nos tom. 2 Januarii edita, perhibetur.

[18] Et vero S. Bathildem ante Clodovei II mariti sui mortem, [anno demum, uti hic, Bedam inter & S. Bertilia biographum concordia servata, probatur,] quæ, ut Pagius in Criticis dilucide probat, anno 656 evenit, exstruere Calense cœnobium haud incepisse, S. Bertiliæ biographus num. 15 & seq. huc jam transcriptis verbis luculentissime, uti hæc expendenti patescet, prodit; cum autem scriptore illo, utpote qui Sanctæ huic fuerit fere æqualis, resque, quas in sua de hac lucubratione, fide ubique integerrime servata, recenset, habuerit probissime perspectas, standum hic sit, necesse est, ut vel supra laudatus, e quo jam stetisse anno 647 Kalense monasterium, consequitur, gentis Anglorum historicus errasse dicatur, vel modus, qui hunc cum illo in concordiam adducat, inveniatur. Vidit id haud dubie Mabillonius, hincque tom. 1 Annal. Benedict. pag. 444, fuisse in Cala villa regia a S. Chrotilde, quæ anno circiter 546 obiit, sacrarum virginum cœnobium exstructum, prœfatus, mox simul, fuisse deinde hujus loco, eversis vetustis ædificiis, a S. Bathilde novum monasterium, idque amplissimum, erectum, subjungit, ita scilicet exponens, qui in villa regia Kala puellarum monasterium exstruxisse S. Bathildis a S. Bertiliæ biographo, veritate salva, dicatur, & tamen ibidem jam antea, prout ex Beda secundum jam dicta consequitur, sacrarum virginum cœnobium exstiterit. Neque vero absque gravi causa S. Bertiliæ biographum ita interpretatus est Mabillonius. Etenim in S. Bathildis Vita, apud nos ad XXVI Januarii diem secundo loco edita & tamen ab antiquo etiam auctore in litteras missa, num. 21 sequentia isthæc de S. Clothilde, Clodovei I regis conjuge, occurrunt verba: Cœnobium, in honore sancti Georgii, sacrarum virginum in Cala prima construxit. Quod postea, quia ambitus ecclesiolæ strictior erat ad capiendum plurimum gregem sanctimonialium, a sæpe memorata domina Bathilde eversum est & basilica prægrandi spatio amplitudinis constructa.

[19] [660 circiter absolutam, Jotrense cœnobium rexisse ac proin vixisse, colligitur,] Verum Pagius, qui demum post Clodovei II mortem seu annum 656 monasterium in regali villa Cala a Bathilde condi fuisse inceptum, recte in Criticis ad annum 705, num. 18 & seqq. putat, simul etiam, sanctæ hujus reginæ Vitæ verbis, quæ jam nunc recitavi, insuper habitis, cœnobium ibidem antea a S. Clothilde exstructum non fuisse, Bedamque, qui, Hereswitam, anno, uti ex verbis ejus consequitur, 647, in monasterio Calensi exstitisse monacham, prodit, errore abreptum, monasterium Calense pro aliquo alio Galliarum sumpsisse, contendit. Ac id quidem merito a se fieri ut probet, varia argumenta adducit; ast, cum hæc negativa fere dumtaxat sint aut certe hujusmodi, ut enervari haud difficulter queant, severiorem Pagii, qua Beda juxta ac antiquus Vitæ S. Bathildis scriptor erroris absque sat solita, ut mihi equidem apparet, ratione arguuntur, censuram rejiciendam Mabilloniique, qua Beda & S. Bertiliæ biogragraphus, in speciem pugnantes, in concordiam adducuntur, interpretationem amplectendam, unusquisque, ni fallor, qui, quæ jam dixi, attente expenderit, facile agnoscet; cum autem secundum hanc, etsi etiam, spectatis iis, quæ Beda loco supra cit. scribit, Hereswita Calæ in sacrarum virginum cœnobio vitam monasticam anno 647 ac verosimiliter aliquot adhuc annis citius duxerit, monasterium tamen ibidem, contra ac Plessæus vult, a S. Bathilde condi ante annum 656 haud fuerit inceptum, consectarium fit, ut verosimillime id demum anno circiter 660 ad umbilicum, ita ut inhabitari posset, fuerit adductum, utque proinde S. Theodlechildis, utpote quæ certe eo pariter tum demum, cum id factum esset, sacras aliquot virgines una cum S. Bertilia, uti in hujus Vita supra huc transcriptis verbis narratur, e Jotrensi suo monasterio miserit, id verosimillime adhuc usque ad annum circiter 660 rexerit, atque adeo in vivis fuerit superstes.

[20] [etsi interim, an non aliquanto adhuc diutius vixerit, sit incertum.] Jam vero cum sic habeat ac Sancta nostra, ut supra vidimus, ab eo circiter temporis spatio, quod inter annum 630 & 635 intercessit, sacrum istud asceterium abbatissæ munere gubernarit, consectarium fit, ut hoc verosimilime annis ut minimum quinque supra viginti gesserit. Ast, an post hosce expletos seu post annum circiter 660 Theodlechildis Jotro aliquamdiu adhuc haud præfuit ac proin & in vivis mansit superstes? Mabillonius in Annalibus Benedictinis ad annum 660, pag. 456 ait: Non diu post hunc annum supervixit Teudlechildis seu Theodlecheldis, prima Jotri abbatissa; verum nihil omnino, quo hanc assertionem suam probet, adjungit. Castellanus interim in Martyrologio suo Universali, Plessæus in ecclesiæ Meldensis Historia, aliique ac inprimis, qui Martyrologium Parisiense, anno 1727 excusum, adornarunt, Mabillonium hic secuti, S. Theodechildis obitum anno circiter 660 consignant; verum, quo circiter isthæc anno, nullis omnino, e quibus hunc vel utcumque determines, monumentis antiquis exstantibus, ex hac vita migrarit, omnino etiam est incertum. Neque vero illum, qui, Sanctam anno 670 exstitisse adhuc in vivis superstitem, assereret, a veritate certo devium pronuntiare ausim; cum autem sic habeat ac verosimillime equidem ante annum 660, uti e supra dictis facile colliges, haud obierit, hinc, ut quid minus incerti notarem, supra in margine id, non anno circiter 660, sed verosimillime sec. VII provecto accidisse, tantummodo indicavi. Ceterum ne quid, ad Sanctæ, quæ absconditam adeo in Deo Vitam, ut posteris solo nomine nota evaserit, duxisse Galliæ Christ. auctæ tom. 8, col. 1709 asseritur, seu commendationem seu laudem utcumque conducens, silentio præteream, lectori hic adhuc, quæ tom. 1 Annal Benedict pag. 456 Mabillonius suppeditat, ob oculos pono. Ibidem itaque hic scriptor sic habet: Quantum religio in Jotro parthenone sub Teudechildis regimine floruerit, id argumento est, quod Ætheria (Cointium in Francorum Annal. ad annum 674, num. 9, itemque Mabillonium laudatum Annal. tom. mox cit. pag. 455 & 482 videsis) ex eo assumpta sit ad informandum novum cœnobium beatæ Mariæ apud Suessionas; & quod indidem paullo ante Balthildis regina piissima sacras virgines cum Bertilana seu Bertila abbatissa (adi, quæ supra ex hujus Vita recitavi, verba) accersivit ad Calense monasterium in sanctiori disciplina instituendum.

[Annotatum]

* s. post metam hujus ævi.

DE S. TANCHA VIRG. MART. IN DIOECESI TRICASSINA IN CAMPANIA GALLIÆ

SECULO INCERTO.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctæ in Martyrologiis memoria: ejus cultus: reliquiæ: tempus martyrii incertum & Passio edenda.

Tancha V. M. in diœcesi Tricassina in Campania Galliæ (S.)

AUCTORE J. B. F.

Diœcesim Tricassinam vitæ sanctitate & pretiosa in conspectu Domini morte, [Sancta, quam memorant martyrologi,] quam pro tuenda castitate heroico subiit animo, illustriorem reddidit S. Tancha, cujus hodie Acta exhibemus. Hæc Puella virtutum suarum claritudine Deo & hominibus amabilis, antiquis martyrologis incognita & præterita, hodie primum in Usuardi Lubeco-Coloniensi apud Sollerium Auctario recensetur hoc modo: Trecas sancti (sanctæ) Anchæ virginis & martyris. Verba hæc descripsit Grevenus & ex hoc deinde, qui tamen melius scribit Tanchæ, Molanus, Maurolycus, Ferrarius in Catalogo Sanctorum, qui in Mrl. Rom. non sunt, & Canisius in Mrl. Germanico; his accedit Mrl. Parisiense, in quo legitur: Prope Ramerudem in agro Trecensi sanctæ Tanchæ, quæ pro tuenda virginitate gloriosam mortem oppetiit; & Martyrologium Universale a Castellano Gallice editum, cujus verba Latine reddita sic sonant: In Lustria, prope Ramerudem, diœcesis Trecensis oppidum, in Campania Galliæ, sanctæ Tanchæ virginis & martyris, in diœcesi Andegavensi honoratæ. His martyrologis citatis adde Trecensis ecclesiæ, monasteriorum Cellensis ac sancti Lupi Martyrologia. Arturus a Monasterio in suo Gynæceo sequentem de S. Tancha mentionem facit: In territorio Archiacensi juxta oppidum Ramerudense, diœcesis Trecensis, sanctæ Tanchæ virginis & martyris, quæ ex illustri nata prosapia & puritate mentis & integritate corporis Christo Sponso fidem servavit necnon sanguine suo purpuravit.

[2] [colitur in diversis diœcesis] Diversæ diœcesis Trecensis ecclesiæ Sanctam nostram cælitum honoribus celebrant, aliæ ritu, ut vocant, semiduplici, aliæ cultu solenniori & cum Octava, quales sunt ecclesiæ parœciæ de Lustria, quæ sesquileuca ab oppido Ramerudensi distat, & parthenonis B. Mariæ in urbe Tricassina, ubi sacrum ejus caput, argentea theca inclusum, asservatur. Disco id ex Annotationibus, quas Nicolaus Des-Guerrois in Opere, cui titulus, Sanctitas Christianæ diœcesis ac civitatis Trecensis, ad calcem Vitæ Sanctæ nostræ adjecit; illas hac interpretatione Latina donavi: Trecis monasterium sanctæ Mariæ ad Moniales, Ordinis S. Benedicti, pretiosum S. Tanchæ caput possidet, theca argentea inclusum; in quo monasterio quotannis decima Octobris die solenniter colitur; idem etiam fit X Octobris & Dominica proxime sequente in templo parœciæ de Lustria, ad quod vicini & longe dissiti populi venerationis ergo concurrunt.

[3] [Tricassinæ ecclesiis,] Cætera loca, in quibus S. Tancha speciali veneratione afficitur, enumerat Arturus a Monasterio in Annotationibus, quas suo Gynæceo ad diem XVII Aprilis, qui dies translationis est S. Tanchæ, inseruit. En ejus verba: Ingenti veneratione colitur (S. Tancha) multis in locis diœcesis Trecensis, pagis, villis, oppidis; nempe in parœciis de Lustria, Arcyacensi, de Insulis, Ramerudensi &c, ac in urbe Trecensi: ubi caput ejus ejus, Theca argentea inclusum, asservatur apud abbatiam Dominæ nostræ ad Nonnas Ordinis Benedictini, habeturque magna in reverentia: fit de ea Officium solenne. Laudatus Des-Guerrois in jam citato Opere pag. 154 refert, in territorio parœciæ de Lustria duas ædiculas existere, in quibus Sancta nostra cultu, ecclesiarum patronis deferri solito, honoratur; unam nempe sat bene constructam, in qua dies ipsi Sanctæ festi ritu solenniori, non sine magna ad eam undequaque concurrentium multitudine celebrantur; alteram pervetustam a victoribus Anglis, regnante Carolo VI, in Sanctæ honorem erectam. In priori vero ædicula, quæ de Bouchetto vocatur, Sancta sepulta fuit, ipsiusque sepulchri, in nominato sacello asservati, pulvere, ut refert laudatus Des-Guerrois, fluxu sanguinis laborantes sanantur.

[4] Atque hinc, qualis quantaque in his ecclesiis veneratio Sanctæ nostræ deferatur, [& in diœcesi Andegavensi.] abunde innotescit. Verum non in diœcesi Tricassina tantum, sed & in diœcesi Andegavensi cœlitum honores duarum lectionum recitatione S. Tanchæ exhibentur, quas ex ejusdem diœcesis Breviario depromptas lectori legendas hic propono. Lectio prima: Tancha virgo, patre nata est Antiochensi viro probo & justo: qui fidei causa patria cedere coactus, in Campaniæ finibus haud procul Remiruco oppido habitavit. Ea ingenio prædita miti atque mansueto, naturæ lenitatem singulari morum suavitate & humilitate ornavit. Cumque se ab infantia Deo consecrasset, ei soli placere studuit, animo semper cælestia cogitans & terrena despectui habens. Castitatis autem quanto amore teneretur, ipse rei eventus comprobavit. Lectio secunda: Nam cum jussu patris Arceium, visendi cujusdam paterni cognati causa, qui eam de sacro fonte susceperat, in equo proficisceretur: servus, qui eam ducebat, primum verbis de stupro interpellare cœpit, deinde intentato gladio, ni suæ libidini morem gereret, mortem minitari. Cui Tancha: Melius est, inquit, mihi mori, quam incidere in manus peccatoris. Tum vero ille Virginem de equo excutiens, cum injectis manibus vim inferre conatus esset: fortiter obsistenti os genasque impacto ensis capulo graviter percussit, adeo ut magna vis sanguinis ex ore & naribus proflueret; & mox cæsa cervice caput amputavit, sexto Idus Octobris. De ea & illud post mortem memorabile traditur, caput utraque manu sustentasse, & haud secus ac si viveret incedentem, a Baniæ monte, ubi interfecta est, per stadii spatium, usque ad Lustri vallem detulisse, ubi corpus longo post tempore divinæ revelationis indicio repertum, multis editis miraculis Virginis sanctitatem declaravit.

[5] Atque hæc de Sanctæ cultu dicta sufficiant. De sacris ejus reliquiis pauca jam dicemus. [Ejus reliquiæ, excepto capite, hodie non reperiuntur.] Pretiosum Sanctæ nostræ caput Trecis in parthenone S. Mariæ asservari, superius animadvertimus: præterea sacrum ejus corpus in sacello prope ecclesiam de Lustria sepultum fuisse tradunt, qui Sanctæ meminere, scriptores. At, in qua dictæ diœcesis ecclesia hæc sacra pignora nunc existant, prorsus ignotum esse, aperte fatetur D. Des-Guerrois, probantque Acta, quæ D. Joannes, LXXVII episcopus Trecensis, incolis parœciarum de Insulis & de Lustria, de reliquiis ejusdem Sanctæ acriter disceptantibus, silentium impositurus, anno Incarnati Verbi 1441 confici jussit. Hæc Acta seu Instrumenta publica D. Camuzatus in Promptuario ecclesiæ Tricassinæ refert, quorum totam seriem lectori proponere, necesse non duco; ne longior sim, quæ huc maxime pertinent, verba transcribo: In nomine Domini amen. Universis præsentes literas inspecturis, Joannes, miseratione divina Trecensis episcopus, salutem in Domino. Cum nuper … districte prohibemus supradictis parrochianis & incolis de Insulis & de dicto Rameruco, quod a modo affirmare non præsumant, quod apud se vel eorum ecclesiam sit corpus supradictæ B. Tanchæ, ne hoc prætextu de cætero retrahant, aut quovis modo scienter impediant euntes peregrinationis causa aut ire volentes ad supra dictam ecclesiam de Lustria, vel ad capellam de Bouchetto juxta dictam Lustriam, in qua fuit sepultum & inhumatum corpus gloriosum supra dictæ Sanctæ… Sane licet in Legenda sæpe dictæ Sanctæ, tam apud ecclesiam de Lustria, quam alibi inventa, bene caveatur supra dictum corpus fuisse a dicta capella de Bouchetto levatum & exhumatum, & miraculose apud dictam ecclesiam de Lustria repositum & incapsatum, quia tamen his temporibus nihil aut modicum illic de supra dicto corpore invenitur, nos similiter prohibemus parrochianis & incolis illius villæ de Lustria, ne de cætero veraciter audeant asserere, quod apud suam præfatam ecclesiam sit prænominatæ S. Virginis corpus gloriosum, nisi forsan imposterum & illic reperiretur & episcopali vel alia sufficiente auctoritate hoc ipsum decerneretur. Illas vero reliquias nec postea inventas fuisse claris verbis indicat laudatus Des-Guerrois in sæpe citati Operis Annotatis ad Vitam ejusdem Sanctæ.

[6] [Tempus martyrii incertum.] Tempus, quo Sancta gloriosissimo pro tuenda castitate martyrio consummata fuerit, huc usque pro certo definiri non potest. Ipsius parentes Antiochiam, civitatem Syriæ percelebrem, metu persecutionum deseruisse ac in diœcesis Tricassinæ territorio Ramerudensi habitasse, narrant Sanctæ Acta; at quo seculo contigerit ea transmigratio, nulla docet temporum nota, nec eadem auctorum, qui Sanctæ Acta posteritati commendare allaborarunt, est opinio. Lahierus in SS. Virginum Menologio adventum illum circa reparatæ Salutis annum 300 figit, quo tempore Romani Antiochenos tyrannice, ut refert, vexarent. Alii vero sec. VI, capta scilicet a Cosrhoe civitate Antiochia, illos e Syria in Campaniam fugisse volunt. Denique Des-Guerrois in Notis ad Vitam S. Tanchæ dicit, Sanctæ parentes Antiochia seculi septimi anno trigesimo septimo discessisse, dum Sarraceni, tota Syria jam devastata, Antiochenos crudeliter persequerentur; cujus opinionis fuisse videtur Castellanus, qui in Martyrologio Gallico in margine ad diem X Octobris emortuale Sanctæ nostræ tempus sec. VII adscripsit. At nulli ex his tribus in medium adductis opinionibus, quæ totidem sunt conjecturæ, sat tuto licet adhærere; cum auctores, qui tempus ipsius in cælis natale, monumentorum defectu incognitum, conjectando hic determinare volunt, fidem indubiam, utpote a S. Tanchæ ætate nimium remoti, nullo modo mereantur.

[7] [Passio edenda.] Quod ad Acta S. Tanchæ pertinet, quæ sub sequenti titulo: Passio S. Tanchæ virg. & mart. vel Legenda S. Tanchæ, preli beneficio posteritati transmiserunt D. Des-Guerrios, P. Lahierus, Arturus a Monasterio, P. Simon Martinus in Sanctis Deserti Reliquiis, & Renatus Benedictus, illa in omnibus fere conveniunt cum Passione hic edenda, quæ ex Ms. Legendario Pruviniensi deprompta in supellectili nostra litteraria asservatur. Illis Actis, sicut & Passioni Commentario subjiciendæ, licet ex vetustis Legendariis descripta videantur, tamen non indubitatam in omnibus fidem adhibendam esse autumo, cum nulla nota chronologica sint præmunita, ex qua ætas Sanctæ vel tempus, quo Acta exarata fuerunt, erui possit; præterea omnia, quæ in illis referuntur, ex synchronis supparibusve scriptoribus hausta esse, nullo ex capite constat. De horum vero Actorum vetustate multa dicere nequeo: nam vetusta quidem credo, si ad ætatem nostram respicere velimus: sed verisimiliter longo tempore post mortem Sanctæ fuerunt concinnata. Hinc non aliam iis auctoritatem tribuere possumus, quam quod ex his Actis seu Passione innotescat, qualis de S. Tancha in diœcesi Tricassina olim fuerit & adhuc forte perseveret traditio.

PASSIO S. TANCHÆ VIRGINIS ET MARTYRIS,
Auctore anonymo,
Ex Ms. Legend. Pruviniensi.

Tancha V. M. in diœcesi Tricassina in Campania Galliæ (S.)

BHL Number: 7979

A. Anonymo.

PROLOGUS.

Regnante Domino nostro Jesu Christo sine termino, quin etiam ab ipsius Incarnati Verbi mysterio, sed a Passionis suæ vel gloriosæ Resurrectionis Ascensionisque triumpho, Sanctorum ubique terrarum in tantum præclara studuit confessio, ut plures omnis generis sexus & ætatis perpetuæ gloriæ coronam consequerentur martyrio, dum cæli civibus in excelsis gaudium ex ovibus compertis, & felix esset ante Dominum exultatio. Gloriosa quoque virgo Tancha, tempore Christianorum nova martyr effecta, velut hesperus aut lucifer in æthereis syderibus diebus floridis veris mundo rutilans emicuit a. Cujus originem quia paginæ hujus series incertam produxit, veteres relatores scriptor onerat de fide, ne Christum offendat, quem metuit: nisi quia charitas omnia, quæ pia sunt, sperat & credit, famam Virginis, venustis * ortæ natalibus b, auditoribus absolvit. Unde etiam sæpe contingit, quod rei eventus tam nobiles quam mediocres, tam majores quam minores profugos & vagos elicit a propriis terminis, ut exules secretius disponant vitam & consilium, tempus & modum suæ conditionis. Sed hi felices, qui pro Christo pro copiis inopiam, pro mollitie duritiem amplexi cupiunt exiliari, ut a carnalibus & cognatis amicis remoti, liberius ad munera Domini valeant expediri. Quique per Euangelium Dominum sequuti patrem & matrem, uxorem & filios & possessiones deserentes & seipsos sibi abnegantes in sublimitate duodecim Apostolorum consessuri & cum Filio Dei orbem terræ in æquitate judicaturi tam perfecti, tanto honore, tanta dignitate sunt a Rege cæli honorandi.

ANNOTATA.

a Eadem fere habet laudatus Des-Guerrois in libro, cui titulus: Sanctitas Christiana ecclesiæ Tricassinæ.

b Saussayus & alii Sanctæ biographi dicunt Virginem nobilibus ortam natalibus.

* l. vetustis.

CAPUT UNICUM.
Sanctæ in juventute pietas & castitas, pro qua tuenda crudeliter occiditur.

[Sanctæ a teneris annis] Itaque quidam clarissimi generis Christicolæ ab Antiochia profecti versus Occidentem cum uxoribus & liberis & facultatibus advecti in Franciam, alii in territorio Remirurense a, alii vero in Arceyensi b advenæ quiescentes, voluerunt esse coloni. Pater autem S. Tanchæ non procul a præfato oppido, scilicet Remirys, tribus milliaribus inferius ab ortu solis mansurus tabernaculum fixit, more sanctorum Patriarcharum, videlicet Abraham, Isaac & Jacob, domum regens & erudiens familiam in timore sancto juxta præceptum Domini. B. Tancha ad mansuetudinem columbæ, sicut lilium inter spinas, cor contritum & humile semper habebat inter seculares, ubi inerat: dum longe aliena mens abesset ab his, quos præsentes cernebat. Nam a primis annorum rudimentis Christo Domino suam consecraverat infantiam, & Virguncula pulchræ ac sanctæ indolis per mores & actus despecto sæculo crescebat de virtute in virtutem, malens vitam suam soli soli Deo secretam esse, quam humanis laudibus & auris popularibus agitatam, per infamiam aut favorem seu in contrarium agitationem.

[3] [in Deum pietas &] Et quia felix Adolescencia * per omnia nequibat propter custodiam parentum & frequentiam familiæ complere, quæ gestabat in sancta devotione, tanto fortius flagrabat in sui Creatoris amore. Hinc etiam ab illis gentilibus dictum est: quoque magis tegitur, tectus magis æstuat ignis: & major exiguo regnabat in corpore virtus, & bonitas nutritur in teneræ ætatis debilitate, & virtus perficitur in infirmitate. Et sicut virgula fumi ex aromatibus myrrhæ & thuris & universi pulveris pigmentarii per desertum in altum ascendit; sic B. virgo Tancha a concupiscentiis mortificata, & fervore Spiritus accensa, atque universis virtutum floribus, odoribusque decorata inter ordinatum desertorum morum populum devotionem mentis in sublime ad aures * Domini dirigebat, cujus intentio tota versabatur in cælo, dicens cum Apostolo: Nostra conversatio in cælis est. Si quidem de vita ejus secreta, Domino teste, sileam; credo, quia magis calamus scribentis quam pia gesta defuissent.

[4] [invicta castitas,] Ergo ad illud tempus vertamus eloquium, quo virginalis Athleta contra diabolum dimicandi statuit articulum. Ventum erat ad id c, ut rapta foret, ne malitia mutaret sensum ejus aut ne fictio deciperet intellectum ejus, placita enim erat Deo anima ejus in vita immaculata: propterea properavit eam educere de medio iniquitatum, ut consummata in brevi expleret tempora multa d. Et quia in vita sua tot & tanta & talia gessit, & quod inter cætera summo studio beatæ favit castitati, in exitu ejus Dominus declaravit. Tunc cognatus e patris S. Tanchæ virginis apud oppidum Arceyense manens, per dies solemnes ad convivium ipsum patremfamilias invitavit, ut biduo vel triduo simul jucundarentur in Domino. Cui jam venienti dixit ille Arceyensis: Ubinam est filiola mea Tancha (erat enim, ut ita dicam, compater ipsius, qui sacram Infantem de sancto fonte susceperat) & adjecit: Nunquid non adduxisti eam tecum? Qui respondens ait: Nequaquam; nam res nostras custodit & familiam disponit. Et ecce unus e famulis domus Arceyensis equo parato profert se propter Puellam iturum, &, jubentibus illis, profectus est.

[5] Cumque venisset ad illam, & mandata patris nuntiasset, [pro qua tuenda fortiter cum] Virgo Domini multum ac diu dubitans expavit: sed præterire timens obedientiam patris, infesto juveni se tandem dubia credidit & profecti sunt. Et cum jam prope essent ad locum, qui dicitur Mons Banaiæ, serpens antiquus induit funestum comitem & Puellam pavidam cœpit affari de libidine. At illa suspirans respondit: Nequaquam potest fieri, ut mihi miscearis; & videns illum diabolico occupatum veneno cœpit circumspicere, si quis arans aut viator aut pastor visus procul appareret; sed nullum prorsus hominem vidit, quem sibi adjutorem clamans invocaret, & cum humanum sibi videret deesse auxilium, cœpit subnixis precibus implorare auxilium Domini, & discussam mentem convertit ad Dominum dicens: Respiciens eram ad auxilium hominum, & non erat auxiliator; circumspexi, & non fuit, qui auxilium præstaret; quæsivi, & non fuit, qui adjuvaret. Dominus Deus sit auxiliator meus, ne sim confusa. Libera, Domine, corpus meum & animam meam a persequente & corruptore diabolo, & mittere digneris S. Spiritum tuum de superna sede Majestatis tuæ, qui defendat & custodiat pudorem meum ab isto pravo insectatore, ut non prævaleat adversum me malitia ejus, inviolataque valeam tibi occurrere, & digneris me inter beatorum spirituum consortium & virgineos choros computare.

[6] Adhuc Sanctam orare interrupit vesanus ille obstruens, [libidinoso homine pugnat,] & quid, inquit, tamdiu murmuras? aut voluntati meæ obtemperes, aut gladius meus pertransibit carnes tuas. Respondit B. Tancha: Melius est mihi mori, quam incidere in manus peccatoris. Tunc excussit eam de equo, ipseque descendit insanus & manus injiciens voluit incestus f inferre vim sanctæ Virgini, quæ repellens illum a se, fulta virtute Spiritus Sancti, constanter stabat fortis. Tanta enim virtute circumdedit eam virtus Spiritus Sancti, ut Virgo Domini immobilis non posset ab hoste prosterni. Fit certamen & luctantur ambo in campo; sed non sicut nudos in palæstra illudere solet unctio, appetit incestus virgineum violare pudorem, sed virgineum decus obstat, & defendit sancta virgo suam devotam castitatem. Veritas orta de terra descendit stans in præsentia, quæ fuit cælestis, de cælo prospexit justitia; Virgo certat & resistit, & oppugnat in stadio spectantibus angelis, considerante Domino. Tandem pessimus hostis cernens se nihil proficere, incendium libidinis vertit in iram furoris, & os & genas sanctæ Virginis cœpit gladii capulo percutere, rivusque sanguinis manans ex naribus & ore non cessat discurrere; tunc vibrato gladio cervicem Virginis perculit, & statim raptus a diabolo nusquam comparuit.

[7] [a quo occiditur.] Beata vero Tancha sub ictu percussoris immobilis super pedes stans erecta non corruit, & cæsum caput tenens, susceptum propriis manibus g, loco, ubi decollata fuerat, iens uno stadio usque ad vallem Lustri deportavit angelo ducente, ibique secus arborem spinæ nobile depositum corporis & capitis collocavit h. O quam venerandus est ager & sacer ille locus, ubi pro fide Christi martyrii rosei decoris effusus est sanguis innoxius. Tua sit, Christe, hinc gratia, tua laus, tua virtus & magnalia, qui vere gloriosus & mirabilis & potens es per omnia, qui Sanctos tuos de hoste generis humani sic triumphantes glorificas, ut etiam in sexu fæmineo declarare digneris tantam virtutem atque victoriam & insuper tam magna mirabilia. Beatam Tancham jacentem super humum in solitudine, non alii quam angeli levaverunt de viridi cespite, & quanto caruit humano solatio, tanto melius fuit procurato divino. Ad celebres ejus exequias angelorum convenit frequentia, & per centies centena millia millium Sanctorum corpus virginale cælestis circumfulsit curia; non aliæ scito manus quam angelicæ terram patefecerunt & foveam præparaverunt: non alii quam angeli & beatorum spiritus corpusculum subtus collocaverunt & sepelierunt. Et quia indignum est, ut pes peccatorum præsumat calcare corpora Sanctorum, Christus ab excelsis servavit corpus in imis: cum igitur jacet in terris, Deus curat illam ab astris, ne sulcaret arans super ejus funera glebam, ne rabidi volucris aquilæ vel vulturis ungues, ne lupus atque canis membra violarent jacentis; exanimes artus non liquit cælica virtus, declarans terris virtutem virginitatis, monstravit populis, quantæ fuit bonitatis: nam circa tumulum sacrum posuit munimina, contra naturam producere faciens terram Idibus Octobris tot urticas, vepres, tribulos & indagine spinas circa & super tumulum Virginis, ut illam spissam indaginem etiam tenuissimum reptile vix posset pertransire.

ANNOTATA.

a Remirurum seu Ramerudes oppidulum est diœcesis Trecensis in Campania Galiiæ situm ad Albam fluvium.

b Artiaca vel Arciaca, Gallice Arci sur Aube, ab aliquibus etiam Arcia vocata, oppidulum est ad Albam fluvium in agro Tricassino.

c Videsis libri Sapientiæ caput 4, ℣. II.

d Lib. Sap. cap. 4, ℣. 13.

e Saussayus in Mrl. Gallicano ad diem X Octobris dicit, illum cognatum fuisse Archiensis castri dynastam.

f Vocabulo incestus hic male utitur auctor pro denotando stupro.

g Crebræ sunt in Actis Sanctorum gestationes capitis amputati; sed plerasque omnino suspectas esse, in hoc Opere nostro sæpe indicatum reperies, velut passim perperam assertas ex imaginibus sanctorum martyrum caput in manibus suis, ad significandum eorum mortis genus, portantium, quod hic denuo observatum volo.

h Saussayus in Martyrologio Gallicano adcalcem Vitæ S. Tanchæ hæc habet: Repertum denique corpus, cruore roseo purpuratum, pater S. Tanchæ desolatus collegit, sepelivitque multis cum lachrymis in Lustriæ vici parœciali ædicula.

* an Adolescentula?

* lege nares

DE S. NUNCIO CONFESSORE IN COMITATU NAMURCENSI.

FORTE SEC. VII.

Notitia de cultu & reliquiis.

Nuncius Conf. in comitatu Namurcensi (S.)

AUCTORE C. B.

Hasteriense Ordinis S. Benedicti cœnobium, quod, sec. IX aut X, [Sanctus, qui Hasteriæ fuit sepultus,] ut apparet, fundatum, aliquamdiu Mettenses, teste apud Dacherium Valciodorensi Chronico, S. Glodesindis moniales tenuere, quodque, hisce inde amotis, ad presbyteros seculares ac post ad monachos translatum, eidem deinceps, cui Valciodorense uno dumtaxat milliari inde distans monasterium, abbati paruit, in comitatu Namurcensi æquali fere intervallo Dionantum inter & Caroli-Montem, diœcesis Leodiensis oppida, ad dexteram Mosæ ripam est situm. In sacri illius asceterii, quod, priusquam sanctimonialibus traderetur, fuisse a clericis occupatum, supposititia, quam infra memorabo, asceterii ejusdem fundationis charta prodit, ecclesia aut Hasteriæ S. Nuncius sepulturam est nactus. Ita scilicet fert loci constans traditio ac porro in Sanctorum Belgii Indiculo Molanus, itemque in Sanctorum etiam Belgii Natalibus idem Molanus seu potius (illi enim, cum hic ab anno 1583 jam obiisset, anno demum 1595 prodiere in lucem) e Molani Schedis (Miræum in Cod. Donat. piarum pag. 84 in fine videsis) Petrus Louwius non obscure prodit, utpote hodie ibidem e Pauli Thononi, Supprioris Hasteriensis, quod inter dictas Molani Schedas repererit, rescripto Sanctum Hasteriæ sic annuntians: In basilica Hasteriensi beatæ Genitricis Dei depositio sancti Nuncii confessoris. Fuit, ut fertur, filius cujusdam regis, sed vitæ æternæ desiderio porcos pavit & in Hasteria depositionem accepit.

[2] Verum Sancti corpus, quod Hasteriæ sepultum, pluribus jam seculis, [indeque diu post Walciodorum translatus] uti quisque ex infra dicendis facile colliget, ibidem fuerat servatum, inde demum post cladem, monasterio Hasteriensi a Calvinistis anno 1568 illatam, Valciodorum fuisse delatum, ibidemque anno, quo hæc scribebat, 1595 fuisse asservatum, Molanus aut, si mavis, Petrus Louwius hodie in S. Nuncii elogio seu potius ulteriori, quam Sancti mox datæ annuntiationi subjungit, notitia dilucide nos docet. Miræus quidem in Fastis Belgicis & Burgundicis, qui, quamvis annum, quo prodierint, haud præferant, verosimillime tamen anno 1622, quo eorum dedicatio & approbatio signantur, editi fuere, hodie sic scribit: Corpus … S. Nuntii etiamnum Hasteriæ quiescit; ast, etsi sic is scriptor Molano hic utcumque adversari videatur, Molano tamen seu Petro Louwio Gazetus in ecclesiastica Belgii Historia pag. 311 suffragatur, uti etiam in ecclesiæ Leodiensis Floribus, anno 1647 excusis, ad hunc diem Fisenus, & in comitatus Namurcensis, quæ anno 1754 prodiit, Historia pag. 88 Joannes Baptista de Marne, quorum penultimus quidem tum, cum bellorum atrocitate hæreticorumque impietate dirutum pene fuisset Hasteriense cœnobium, ultimus vero anno 1568, quo, ut ait, pleræque, quæ Hasteriæ servabantur, sacræ reliquiæ a Calvinistis, irruptione in regionem facta, profenatæ ac exustæ fuerunt, S. Nuncii corpus Hasteriæ Walciodorum fuisse advectum, affirmat.

[3] [ibidem hodieque servatur,] Adhæc, quæ Molanus in Sancti nostri notitia supra laudata memorat, ea omnia ac proin & quod de S. Nuncii corpore, post cladem, monasterio Hasteriensi a Calvinistis anno 1568 illatam, Walciodorum Hasteria translato, scribit, e supra memorati, ut ipsemet titulo notitiæ eidem præfixo prodit, Thononi rescripto seu litteris hausit; cum hæ autem, uti e jam dictis pronum est colligere, ad Molanum, qui anno 1583 obiit, a Thonono fuerint conscriptæ, hicque indubie, utpote qui, quemadmodum inde consequitur, ipsomet cladis, monasterio Hasteriensi a Calvinists anno 1568 illatæ, tempore exstiterit in vivis, verosimillime quam optime, quod de S. Nuncii corpore, Hasteria post hanc Walciodorum translato, ad Molanum scripsit, habuerit perspectum, consectarium fit, ut hic, litteris illud in præfata notitia commendans, potiorem sibi, quam Miræus, fidem adjungat, ac porro adjungeret, etsi etiam hic scriptor, quod tamen non facit, diserte assereret, S. Nuncii corpus Hasteria numquam Walciodorum fuisse avectum. At vero, cum Miræus anno 1622, quo verosimillime, ut dixi, laudatos Fastos vulgavit, Hasteriæ adhuc quievisse S. Nuncii corpus, dumtaxat insinuet, erit fortassis, qui id, postquam anno 1568 Walciodorum Hasteria fuisset avectum, ad posterius hoc monasterium fuisse ante annum 1622 reductum, opinetur. Certe id, cum Molanum & Miræum, quorum prior anno 1595 Walciodori, posterior vero anno 1622 Hasteriæ S. Nuncii corpus asservatum fuisse, prodit, legissem, suspicatus ego, quo utrumque hunc scriptorem in concordiam adducerem, initio sum; verum, visis iis, quæ Castellanus, Marneus & Rayssius tradunt, suspicionem illam deposui ac Miræum a veritate devium existimavi. Cum enim Rayssius in Belgico, quod anno 1628 vulgavit, Hierogazophylacio pag. 225 & 542, Castellanus in Martyrologio suo Universali, anno 1709 excuso, ac denique Marneus in Comitatus Namurcensis, quæ anno 1754 prodiit, Historia pag. 88, Walciodori asservari seu quiescere S. Nuncii corpus, affirmet, id ibidem, anno etiam 1622 fuisse servatum ac porro hodieque servari nec umquam inde Hasteriam fuisse reductum, apparet indubitatum.

[4] Verum, etsi sic habeat, Sanctus equidem tam in posteriori hoc monasterio, [duobus illis ac aliis diœcesis Namurcensis] quam Walciodori colitur. Ac id quidem Molanus, Hasteriæ summo, Walciodori vero duodecim Lectionum Officio quotannis sexto Nonarum (in Indiculo Sanctorum Belgii, anno 1583 excuso, rectius habet sexto Iduum) Octobris fieri, in supra memorata Sancti nostri notitia affirmat, mox etiam addens: Quo die quidquam operis fecisse in Hasteriensi banno piaculum esse solet, sua magnitudine inauditum. At nunc refrixit illa charitas, licet adhuc multum ab incolis & vicinis celebretur, sicut & nominis ipsius frequens in Baptismate impositio testatur; cum autem hæc omnia, uti e supra dictis nemo non colliget, Molanus e Thononi rescripto seu litteris didicerit, hicque certe, quo cultu Sanctus Hasteriæ & Walciodori gauderet, probe exploratum habuerit, enimvero, quin Sanctus ita, ut Molanus ait, Hasteriæ & Walciodori vere colatur cultusve olim saltem fuerit, dubitandum non est. Nec tantum in duobus illis diœcesis Namurcensis monasteriis, verum etiam aliis hujus locis cultu ecclesiastico Sanctus gaudet. Namurci colitur pia memoria beati Nuntii confessoris, ait ad hunc diem in Martyrologio suo Gallicano Saussayus, eique assentitur Miræus, utpote, Namurci ab ecclesiæ cathedralis canonicis hodie Sanctum coli, in Fastis Belgicis & Burgundicis affirmans.

[5] Adhæc in Sanctorum diœcesis Namurcensis, quod mihi ad manum est, [locis hodie colitur,] Proprio ecclesiasticum de communi confessoris non pontificis Officium in S. Nuncii honorem recitandum hodie præscribitur, hincque Nuncium Namurci vere in cathedrali ecclesia, imo & in tota diœcesi Namurcensi, ac nominatim etiam in Gemblacensi hujus cœnobio, ubi pars cranii illius, prout Rayssius in Hierogazophylacio Belgico pag. 225 docet, religiose asservatur, cælitum honoribus affici, in animum induco; anne autem extra diœcesim istam in Duacena collegiata S. Petri ecclesia, ubi, eodem Rayssio pag. 409 teste, in lipsanotheca argentea pars capitis S. Nuncii una cum aliis aliquot sacris reliquiis servatur, pariter id fiat, edicendo non sum. Neque vero id ad institutum nostrum necessario requiritur; Sanctum enim in diœcesi Namurcensi coli, omnino e jam dictis, quod nobis hic sufficit, est certum. Ast, etsi sic habeat, ac eum diutissime Hasteriæ cultum fuisse proxime recitata Molani verba reddant etiam indubitatum, diu tamen Sanctus extra comitatum Namurcensem tam parum fuit notus, ut nec nomen ejus in ullis Usuardinis Molano antiquioribus Auctariis, nedum in Mrll. classicis, reperiatur.

[6] Novit id haud dubie Molanus, cumque nihilominus, Nuncium Hasteriæ ac alibi in diœcesi Namurcensi coli didicisset, hinc in posterioribus, quæ anno 1573 & anno 1583 prodiere in lucem, [sacrisque aliquot Fastis recentioribus inscriptus, a Fiseno] Martyrologii sui Usuardini editionibus Sanctum hodie signavit his verbis: In Hasteria sancti Nuncii confessoris; Molanum autem, qui, quemadmodum supra vidimus, in Sanctorum etiam Belgii Natalibus S. Nuncium hodie celebrat, secuti deinde sunt Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis, Ferrarius in Generali Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo, Saussayus in Martyrologio Gallicano ac in Martyrologio suo Universali Castellanus; verum hi omnes fere paucissimis dumtaxat verbis Sanctum commemorant. Nec est, cur id mirum cuiquam appareat. Etenim, quæ de S. Nuncii vita & miraculis, atque id genus alia, addenda forent, ea, ut Molanus verbis suis, num. 4 huc transcriptis, e Thononi Rescripto mox subjungit, vetustate temporum & bellorum injuriis interiisse putantur, cum Hasteriæ essent sanctimoniales, pluraque periisse, est verisimile, ipsis Mettim migrantibus & sua monimenta secum asportantibus. Cum autem sic habeat, verosimillime vix quidquam sat exploratum, quo Sanctum celebrarent, laudati martyrologi repererint. Fisenus quidem, qui Sanctum pariter in ecclesiæ Leodiensis Floribus hodie recenset, qualicumque id elogio, paulo etiam pluribus verbis concepto, facit; verum, quæ his refert, vel e Sancti, quam e Molano partim jam dedi, notitia sunt deprompta vel certe apparent hujusmodi, ut fidem indubitatam minime mereantur.

[7] [etiam ornatur elogio huc transcripto,] Illud totum, additis deinde, quibus palam fiat, quam sint nonnulla, quæ complectitur, incerta ac dubia, huc transcribo. Sic habet: Illustri gente natus (S. Nuncius scilicet) clero adscribi voluit, qui Hasteriam olim inhabitabat. Insignem ibi sanctitate vitam ducens, subulcum egisse fertur, ut eo sublimiorem inter Superos gloriæ attingeret apicem, quo se inter homines abjecisset ad viliora. Quæ de vita & miraculis, atque id genus alia, addenda forent, ea vetustate temporum & bellorum injuriis interiisse putantur, cum Hasteriam tenerent virgines, quæ clero successerant; pluraque periisse verisimile est, iisdem Metas migrantibus & familiæ commentarios secum asportantibus; quando scilicet Hasteria Walciodoro juncta a monachis incoli cœpit. Quo tempore transierit ad æternam felicitatem Nuncius, nobis minime compertum est; hoc tamen certum, quod ante annum sexcentesimum quinquagesimum sextum, quo scilicet, dimisso clero, Hasteria virginibus concessa est. Diem natalem tanta religione coluerunt majores, ut profano opere violasse censerent piaculum, ipsa magnitudine prope inauditum. Sacrum ejus corpus tot sæculorum lapsu Hasteriæ servatum est, donec, bellorum atrocitate impietateque hæreticorum diruto ferme cœnobio, Walciodorum avectum est.

[8] [in quo ante annum 656 obiisse asseritur;] Sancto nostro, quem Molanus verbis, num. 1 huc transcriptis, filium regis facit, generatim dumtaxat generis nobilitatem Fisenus & hic & in Hist. Leodiensi pag. 108, ubi etiam de eo loquitur, attribuit; verum nec sic potiorem, quam Molanus, fidem meretur. Molanus quidem, infida dumtaxat, quod ait, vulgi fama niti, additis vocabulis ut fertur, declarat; ast nihil omnino, quod fama popularive traditione præstet, pro se habet Fisenus. Nullum enim antiquum probæ notæ seu scriptorem seu monumentum, in quo vel generis, quam Sancto generatim attribuit, nobilitas sit fundata, allegat, aut allegare etiam potuit. Quare est æque, an Sanctus genere nobilis, quam an filius regis exstiterit, incertum ac dubium. Nec certum etiam est, ante annum 656 S. Nuncium excessisse e vivis. Contrarium quidem Fisenus in elogio jam dato indubitanter pronuntiat. Verum id dumtaxat facit, quod, anno illo in monasterio Hasteriensi sanctimoniales clericis, qui id ante occupassent, fuisse substitutas hosque inter, priusquam id fieret, vitam egisse ac porro terminasse Sanctum nostrum, existimarit. Ac primum quidem seu anno 656 aut adhuc citius sanctimoniales clericis in monasterio Hasteriensi fuisse substitutas, foret dicendum, si genuina esset, quæ apud Miræum in Diplomatum Collect. & apud Grammaium in comitatus Namurcensis Antiquitatibus exstat, sacri illius asceterii fundationis charta, anno 656 signata.

[9] Verum hanc, quæ, quo data notatur, anno 656 aut adhuc citius in Hasteriensi cœnobio sanctimoniales, [etsi autem id minime sit certum,] amotis, qui id ante occupassent, clericis, fuisse jam statutas, luculentissime prodit, supposititiam esse ac proin rei huic adstruendæ ineptam, Marneus supra laudatus in historico-criticis, quas ad Historiæ suæ Namurcensis calcem adjecit, Dissertationibus pag. 101 & tribus seqq. evidentissime probat; cum autem sic habeat, nec ullum documentum aliud, quod, clericis sanctimoniales in monasterio Hasteriensi anno 656 aut adhuc citius fuisse substitutas, suadere sit natum, inveniatur, enimvero, anne id fuerit re ipsa factum, dubium esse necesse est. Adhæc, etsi secus foret, adhuc tamen, an Sanctus inter clericos illos vitam umquam egerit, esset omnino, nullo pariter, quo id doceamur, exstante documento antiquo, incertum. Jam vero, cum res ita habeat ac Fisenus ex eo tantum, quod & anno 656 in monasterio Hasteriensi sanctimoniales clericis fuisse substitutas & hosce inter, priusquam id fieret, vitam egisse ac terminasse S. Nuncium, existimarit, fuisse hunc ante eumdem annum 656 e vivis sublatum, affirmet, consectarium e jam dictis fit, ut sane, id jam tum accidisse, certum etiam non sit.

[10] Et vero, an Sanctus, quem præterea præ animi demissione subulci obiisse officium, [Sanctusque forsan etiam usque ad sec. X vitam protraxerit,] Molanus & post eum Fisenus absque ullo etiam vade antiquo scribunt, usque ad seculi VII finem vitam haud protraxerit, non immerito, eum nihil omnino, quo mortis ejus epocha vel utcumque determinetur, occurrat, revocari potest in dubium; imo vero illum, qui, Nuncium etiam ante sec. X haud floruisse, assereret, a veritate certo devium pronuntiare non ausim. Galliæ Christ. auctæ Scriptores tom. 3, col. 570 compendio, quæ Chronicon Valciodorense apud Dacherium tom. 7 Spicil. pag. 530 & seq. refert, exhibent hunc in modum; Ceterum temporibus Forannani (hic, de quo ad XXX Aprilis diem in Opere nostro jam egimus, seculo X ex Hibernia, sede Armachana, quam ibidem occupabat, relicta, in Belgium cum duodecim sociis appulsus, monasterio Walciodorensi abbas fuit præfectus) an. 968 vel 969 unitur Valciodoro, sub potestate tamen Mettensis ecclesiæ, Hasteria, Cella vicina, ab Othone imperatore precibus Eilberti comitis ac Theoderici Mettensis episcopi ejus consanguinei, ad quem pertinebat, sicque factum est, Benedicto VII probante, ut sanctimonialibus, quæ ibi hactenus cum decana sub jugo & obedientia S. Glodesindis abbatissæ ex dono Adalberonis, episcopi Mettensis, perseverabant, ad S. Glodesindis monasterium regressis, Forannanus quatuor ibidem constituerit sacerdotes, seculares nimirum, qui divina Officia illic sub moderamine Valciodorensis abbatis celebrarent.

[11] [ejus tamen obitum ad sec. VII dubitanter retuli.] Quid si ergo S. Nuncius S. Forannanum, monasterio Walciodorensi jam præpositum, in Belgium ex Hibernia fuerit secutus, unusque e quatuor, quos hic Hasteriæ, Walciodoro jam unitæ, monachis in locum illum dumtaxat post, uti iterum apud Dacherium tom. 7 Spicil. pag. 546 Chronicon Walciodorense testatur, a Theodorico Walciodorensi abbate sub sec. XI initium inductis, constituit, sacerdotibus secularibus exstiterit? Hoc, quod Rayssio, cum S. Nuncium in Hierogazophylacio Belgico pag. 409 appellet Presbyterum Hibernum, fortassis haud displicuit, nonnemini forsan etiam videbitur haud omni prorsus veri specie destitutum; verum, etsi ita sit reque etiam ipsa forsan Sanctus seculo demum X, uti inde consequeretur, exstiterit in vivis, supra tamen, quod id equidem sic habere, nullo queat probari documento antiquo, seculo VII, adhibita, quæ dubitantium esse solet, vocula forte, obiisse Sanctum, in margine indicavi, ita præterea faciendum ratus, tum quod a nemine ejus obitum ad aliud seculum repererim referri, tum quod Sancti, quorum ætas omnino est incerta, haud inepte putentur fortassis spectare ad seculum, quod a Sanctorum, qui tum virtutum suarum splendore Belgium illustrarunt, multitudine Sanctum Belgii seculum solet appellari.

DE S. VENANTIO EREMITA, PRO MARTYRE CULTO, IN ARTESIA BELGII PROVINCIA

SEC. VIII PROVECTO.

COMMENTARIUS HISTORICUS.

Venantius Eremita, pro Martyre cultus, in Artesia Belgii provincia (S.)

AUCTORE C. B.

§ I. Cultus antiquus, memoria in Fastis sacris recentioribus, Vita haud edenda, natales e S. Amelberga perperam asserti, proximaque cum aliis aliquot Sanctis consanguinitas aut dubia, aut certo falsa.

In Artesia, Belgii provincia, Ariam inter & Maurontivillam Legiæ seu Lisæ fluento Armenteriam versus adjacet S. Venantii fanum aut, [Sanctus, cujus hic antiquus] si mavis, Venantiopolis, Gallice S. Venant. Hoc in oppido S. Venantius eremita, qui loco nomen fecit, ac, quamvis in Hannonia ex infra dicendis natus, primam etiam, ut volunt, eremitica sibi ibidem exstructa casa sacraque huic post per S. Itisbergam substituta in ejus occisi honorem ædicula, originem dedit, a tempore immemorabili quotannis, ut Martyr, ad præsentem diem, nomini suo sacrum, colitur, idemque etiam in Yberghana seu Ysberghana parœcia & Ariensi ecclesia, haud procul inde remotis, fit. Omni retro memoria, inquit tom. 2 de Morinis pag. 904 Malbrancus, ecclesia S. Venantii, Ysbergana & Ariensis festam diem coluerunt S. Venantii Hannoniensis. Ac Sanctus quidem, quo modo in nominis sui oppido ac in Ysberghana seu Iberghana parœcia, eodem fere etiam in Ariensi ecclesia videtur hodie semper usque ad annum 1622 fuisse honoratus. Ita arbitror, quod, illum tam Ariæ, quam Venantiopoli solenni festo hodie coli, Gazetus & Molanus, prior quidem in ecclesiastica, quæ anno 1614 prodiit, Belgii Historia, posterior vero in Sanctorum Belgii Indiculo & Natalibus, ante annum 1596 excusis, affirment, hisque adhuc Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis, sub annum 1622 vulgatis, suffragetur, utpote ibidem hodie de Sancto nostro sic scribens: Diem festum sibi sacrum habet in sui nominis opidulo & in vicina Ariensi canonicorum basilica.

[2] Verum post annum 1622 in cultum, quo Ariæ hactenus fuerat gavisus, [una cum mutatione, sec. elapso] mutatio quæpiam videtur fuisse invecta. Etenim laudatus Malbrancus, qui, cum diu Ariæ, teste apud nos ad XXI Maii diem in S. Itisberga num. 1 Henschenio, fuerit versatus, probe haud dubie, de re hac quid esset, habuerit perspectum, Operis sui de Morinis secundo, qui anno 1647 lucem aspexit, tomo, cap. 15 nonnulla de cultu, a quibusdam, apud quos S. Venantius Ariensis seu Hannoniensis solitarius vixit, Venantio alteri, apud Biturigas nato ac S. Martini apud Turonas abbati, deferri XI Octobris die solito, sub initium præfatus, ita deinde verosimilem etiam dictæ mutationis rationem reddens prosequitur: Reor igitur, canonicos Arienses jam olim Venantios duos duobus continuis diebus coluisse, & quidem Bituricensem ratione reliquiarum; cum autem Officium S. Venantii Officio S. Ysbergæ XXI Maii permisceretur & pene includeretur, solummodo in Octobri Bituricensis cultum remansisse; alioquin præcipua veneratione Ariensem ipsi prosequuntur Arienses. At vero, Venantium nostrum, qui seculo, quod præteriit, jam provecto in nominis sui oppido Iberganaque parœcia ecclesiastico, uti e notitiis, tunc scriptis penesque nos exstantibus, intelligo, novem lectionum Officio hodie colebatur, collecta tum adhuc in Ariensi etiam ecclesia, utut Venantium abbatem novem lectionum Officio postridie celebrante, cultum fuisse, in Notitia altera, eodem circiter, quo Malbranci supra laudati secundus de Morinis tomus prodiit, anno 1647 exarata, diserte asseritur.

[3] [Ariæ in eum invecta, cultus,] Id ego, ipsamet, quæ mihi ad manum est, Notitia isthac inspecta, non sine admiratione quapiam observavi. Ea enim assertio omnino pugnare videtur cum Malbranco, utpote qui, Venantii Biturigensis cultum, cultu interim, quo Venantius noster in ecclesia Ariensi gavisus olim tempore Octobris fuerat, suppresso, ibidem solummodo adhuc, cum verba proxime recitata scriberet, in Octobri remansisse, non obscure, ut apparet, per hæc insinuet. Ast quid hic faciamus? Ut cum dicta Notitia Malbrancus in concordiam adducatur, dicendum apparet, ita eum esse locutum, non quod canonici Arienses ne collectam quidem seu orationem in Sancti nostri honorem hodie tum recitarent, sed quod nec diem hunc, veluti Venantio præcipue sacrum, nec ipsummet Sanctum nostrum novem lectionum Officio tum adhuc, uti antea fecerant, in Octobri celebrarent. Utut sit, mutationem equidem in cultum, quo Venantius in Ariensi ecclesia fuerat gavisus, seculo proxime elapso seu post annum, ut dixi, 1622 fuisse invectam, Sanctumque nihilominus tam in Isbergana parœcia, quam in nominis sui oppido hodie quotannis novem lectionum Officio cultum tum adhuc fuisse, apparet ex omnibus jam dictis certum. Nec dubitandum reor, quin eodem hodieque honore in duobus illis posterioribus locis quotannis ad hunc diem afficiatur.

[4] Porro etsi Venantius, qui a Martyrologio Romano hodierno abest, [memoria in Fastis sacris recentioribus] in Usuardo etiam aliisque Fastis sacris antiquioribus haud reperiatur, Molanus tamen, ecclesiastico, quo gaudebat gavisusque e dictis diutissime fuerat, cultu verosimillime impulsus, illum tam suis ad Usuardum Additionibus, quam Sanctorum Belgii Indiculo & Natalibus hodie inseruit; Molanum autem secuti deinde sunt Ferrarius in Generali suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo, Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis, Saussayus in Gallicano, Willotus in Belgico, Castellanus in Universali ac denique in Germanico, in quo interim mendose in Gallia juxta Ariam fluvium (neque enim Aria est Gallicæ Belgicæ fluvius, (neque enim Aria est Gallicæ Belgicæ fluvius, sed oppidum) Venantius coli asseritur, Martyrologio Wallasserus. Ac hi quidem omnes S. Venantio in Fastis sacris a se adornatis locum pro instituto suo recte dederunt; ast, cum martyrologi monastici Wion, Dorgainus & Menardus recensere Ordinis S. Benedicti Sanctos propositum sibi dumtaxat habuerint, qua de causa nihilominus hi S. Venantium, quem Ordini Benedictino adscribendum nihil suadet, in sacros, quos contexuere, Fastos pariter intulerint, haud perspicio. Bucelinus in suo, quod tamen Benedictini Ordinis Sanctis celebrandis adornavit, Menologio Sanctum nostrum haud signat ejusque Mabillonius nec in Sanctorum Benedictorum Actis, nec in Benedictinis Annalibus mentionem ullam instituit. Inter Prætermissos quidem, quos Sæc. 3 Benedict, part. 2 exhibet, S. Venantium eremitam ex Molano ad X Octobris recenset, sed, nulla omnino, qua eum exstitisse Benedictinum, indicet, nota apposita, id facit. Atque hæc de Sancti cultu consignataque in Fastis sacris recentioribus memoria jam satis.

[5] Ad Acta progrediamur. Quæpiam apud nos exstat S. Venantii Vita, [gestorumque e Vita haud edenda partim depromptum] ex Ms. pagi S. Itisbergæ Lectionario, uti in capite notatur, deprompta ac plures in lectiones distributa. Verum, cum S. Venantius seculo VIII, uti ex infra dicendis patescet, vixisse credatur, duobusque seculis proxime sequentibus non pauca rerum gestarum, Normannis in Belgium irrumpentibus omniaque vastantibus, monumenta antiqua perierint, enimvero timendum valde est, ne illa Sancti nostri Vita, quam ante sec. IX & X ferocissimasque adeo gentis illius grassationes exaratam nemo dixerit, non e vetustis fideque dignis documentis, sed e superstite dumtaxat post has rudis vulgi traditione in litteras primum, ut plures aliæ Sanctorum Belgii ac Galliarum Legendæ, fuerit conjecta. Quare, quod de S. Itisbergæ Vita, e laudato Lectionario pariter deprompta, Henschenius noster ad XXI Maii diem pronuntiavit, id quoque, quod & alia infra dicenda suadent, de dicta Sancti nostri Vita hic pronuntiare haud vereor, videlicet hujus scriptorem, quisquis fuerit, antiquitatum satis imperitum ex vulgi rumore, quæ scripsit, videri collegisse, nec, quæ obtrusit, satis apparere digna, ut huic Operi inserantur. Ast, etsi sic habeat editurusque adeo Vitam illam haud sim, lectori tamen, ut unico veluti intuitu, quæ potissimum de Sancto litteris mandata inveniuntur, conspiciat, suumque ita aptius queat de infra dicendis ferre judicium, hic compendio, si non omnia & singula, quæ qualiscumque ista S. Venantii Legenda complectitur, præcipua saltem, quæ partim in hac, partim alibi de Sancto memorantur, juverit exhibuisse. Rem ipsam aggredior. Venantius in Honnonia e nobilibus parentibus, qui regionis hujus comitem propinquitate attingebant, natus, militiam adhuc juvenis sequitur; ast hasta in ludicro certamine sauciatus seculi deserendi propositum concipit, vulnereque, quod in tibia acceperat, vix sanato, e patria in Artesiam vili dumtaxat panno indutus clam consanguineis & amicis omnibus migrat.

[6] [compendium proponitur,] Eo porro appulsus in lucum, qui Latine Vastus saltus, vernacule Waslau seu Wastelau appellabatur ac ab Aria ad Broylum protendebatur, eremiticam vitam ibidem ducturus, secedit, domunculam seu casam e cæduis lignis sibi molitur, pœnitentiæ piisque exercitiis totum se dedit, in cæcam, quam de visu amisso solatur, aniculam, recrudescenti tibiæ suæ vulneri postmodum subinde medicatam, incidit, frequenter in vicino Ariensi palatio commoranti Pipino regi, qui deinde ab eo liberos suos ac nominatim Itisbergam filiam sacris præceptionibus erudiri vult, notus fit, hanc, quæ sub sancti Viri disciplina præcipue proficiebat, ad castitatem perpetuam vovendam hortatu suo inducit, nubereque idcirco, ut parentes volebant, cum Portugalliæ rege seu, ut Malbrancus lib. 5 de Morinis cap. 21 interpretatur, cum Anglicæ-Walliæ principe, a quo, in Artesiam appulso, in conjugem expetebatur, omnino detrectanti precibus suis febrim & strumas, certum ad declinandas nuptias præsidium, a Deo impetrat, cumque ita iste seu princeps seu rex speratis nuptiis excidisset, Venantius vel ab ejus hinc iratis comitibus, quid id, agente potissimum Sancto, factum causabantur, vel a latrone, qui pecuniam sese apud illum reperturum, sperabat, occiditur, in Legiam præterfluentem projicitur, a piscatoribus, piscem capere Itisbergæ, quæ Sanctum necatum seque e primi in fluvio isto capiendi piscis esu sanandam divinitus didicerat, diu incassum connixis, cum anguilla sibi adhærente invenitur, cumque abs illis haud cognosceretur, mox tamen, postquam Itisberga, hac manducata Sanctique intercessione implorata, sanitatem pristinam recuperasset, e vulneris in tibia olim accepti cicatrice a superveniente, quæ supra memorata est, cæca anicula agnoscitur, cumque & huic, statimatque corpus ejus tetigerat, visum restituisset, in sarcophago lapideo, capite ejus, quod a reliquo corpore fuerat resectum, ad pectus inter manus locato, componitur, honorificentissimeque, curante Itisberga, sepelitur.

[7] [S. Amelbergæ filius, fraterque SS. Ableberti, Reynildis & Gudilæ,] Tale est, quod hic lectoris oculis subjiciendum duxi, præcipuarum, quæ de S. Venantio memorantur, rerum compendium. Nunc quoque, quid de earum plerisque ac aliis cum hisce connexis, quæ de Sancto narrantur, censeam, adjungo. A nobilibus parentibus, sororibusque & fratribus, qui ei attribuuntur, duco initium. Exstat etiam apud nos quæpiam Vitæ S. Itisbergæ relatio, Gallice a Joanne Offanio, pastore ecclesiæ S. Itisbergæ anno 1629 typis Audomaropolitanis vulgata ac ab Henschenio in suo de Sancta illa Commentario historico ad XXI Maii diem jam memorata; in hac autem seu potius in qualicumque, quæ ei a pag. 30 usque ad pag. 55 intexitur, Sancti nostri Vita nominetenus, quod in compendio mox dato aut, si mavis, in supra laudato, e quo, quidquid in hoc de Sancti natalibus dicitur, est depromptum, ecclesiæ S. Itisbergæ lectionario non fit, S. Venantii parentes exprimuntur. Ac pater quidem, adscripto etiam ei Lotharingiæ ducis titulo, Theodoricus, mater vero S. Amelberga nuncupatur, Sanctusque præterea S. Ableberti seu Emeberti, Cameracensis episcopi, itemque SS. Pharaïldis, Ermelendis, Reynildis & Gudilæ exstitisse frater asseritur. Verum præterquam quod Lotharingiæ nomen ante annum DCCCLXIX, ut Bollandus in suo de B. Pipino Comment. ad XXI Februarii diem probat, notum haud fuerit ac proin Theodoricus, qui, si S. Venantii, verosimillime ante annum DCCLXVIII vita e dicendis functi, pater exstiterit, diu ante dictum annum DCCCLXIX floruisse debet, dux Lotharingiæ haud sat recte vocetur, Venan ii is nec pater, nec S. Amelberga, quod tamen in Sanctorum Belgii Indiculo Molanus, & ad X Octobris diem Wionus in Ligno Vitæ, Ferrarius in Generali Sanctorum, qui in Mrl. Romano non sunt, Catalogo ac denique Gazetus in ecclesiastica Belgii Hist. pag. 283 etiam affirmant, exstitit mater. Theodoricus enim vel fuit vel non fuit binominis. Si non fuit binominis, quis, quæso, eum e S. Amelberga, quæ, quemadmodum Ægidius Wauldeus in S. Ursmaro & aliis septem Lobiensibus Sanctis pag. 291 ostendit, semel dumtaxat nec cum alio, quam cum Witgero, matrimonio fuit cojuncta, genuisse S. Venantium aliosque ab Offanio memoratos liberos, in animum inducat?

[8] Quod si autem fuerit binominis nomineque altero Witgerus vocatus, [itemque S. Ermelendis perperam asseritur,] qui fieri potest, ut S. Amelberga, quæ, quemadmodum apud nos ad X Julii diem in prævio de sancta isthac vidua Comment. § 2 probatur, tres dumtaxat, Ermelende & Pharaïlde exclusis, Witgero liberos, S. Ablebertum videlicet, Cameracensem episcopum duasque hujus sorores S. Reynildem & S. Gudilam peperit, mater etiam S. Venantii exstiterit? Adhæc (Opus nostrum Comm. proxime cit., num. 13 videsis) S. Gudila, quæ proles S. Amelbergæ natu minima & postrema fuit, anno circiter 650 est nata. Quare necesse erit, ut S. Venantius, si S. Amelbergæ exstiterit filius, ante hunc annum sit natus, utque proinde tunc, cum Pipinus, in regem a Francis electus, a S. Bonifacio, Moguntinensi archiepiscopo, quod, ut Pagius in Criticis monstrat, anno 752 factum, fuit inunctus, centenario major exstiterit: cum autem, ut constans fert traditio ac passim ab omnibus creditur, Venantius, Pipino jam regnante, vitam eremiticam sit amplexus, idque illum, cum adhuc juvenis esset aut certe cum ad ætatem admodum provectam nondum pervenisset, fecisse, indubitatum appareat, consectarium fit, ut verosimillime, ne dicam indubie, non citius, quam cum non pauci etiam post annum 650 elapsi essent anni, fuerit natus, utque proinde S. Amelbergæ filius perperam asseratur a Molano, Wiono, Offanio, Ferrario & Gazeto, quorum priorem hic idcirco in Sanctorum Belgii Natalibus Petrus Lowius, horum editor, optime correxit. At vero, inquies, etsi quidem S. Venantius sat certo, uti e jam dictis apparet, nec S. Amelbergæ filius, nec SS. Ableberti, Reynildis & Gudilæ exstiterit frater, anne saltem SS. Ermelendem & Pharaïldem sorores haud habuit? Cum S. Ermelendis, uti in Opere nostro Comm. proxime cit., num. 16 videre licet, haud serius certe quam anno 598 excesserit e vivis, ecquis, obsecro, Venantium, qui demum, regnante Pipino, seu sesqui amplius seculo post Ermelendis obitum eremitam adhuc juvenis aut certe haud admodum senex agere incepit, habuisse hanc sororem, vel utcumque probabile affirmet?

[9] [estque etiam, an S. Pharaïldem sororem] Quod autem ad S. Pharaïldem spectat, sanctæ hujus virginis fratrem perhiberi S. Venantium, non expressis parentum, quos ambo habuerint, nominibus, prima etiam e lectionibus, in quas, ut supra dixi, in Ms. pagi S. Itisbergæ Lectionario divisa est Sancti nostri Vita, affirmat, obtrudens præterea pro S. Venantii fratre S. martyrem. Verum, qui SS. Pharaïldis & Gangulphi fratrem appellant S. Venantium, id verosimillime dumtaxat faciunt, quod S. Amelbergam non tantum cum Witgero, sed & cum Theodorico, Lotharingiæ, ut aiunt, duce, qui a Witgero fuerit distinctus, nuptam fuisse, hocque ex matrimonio Gangulphum martyrem, Venantium martyrem & S. Pharaïldem prodisse, existiment. Ita arbitrari me facit Molanus, qui ad X Julii diem in Sanctorum Belgii Natalibus sic scribit: Sunt, qui eam (S. Amelbergam) asserant bis fuisse maritatam, ex posteriori conjuge Witgero suscepisse tres jam dictas proles sanctas, Emebertum videlicet seu Ablebertum, Reynildem & Gudilam: ex posteriori vero marito (Theodorico nimirum, uti a nonnullis vocatur) similiter tres, Gengulphum martyrem, Venantium martyrem & sanctam Pharaïldem. Ast, præterquam quod hujus conjugii, ut Molanus mox subjungit, nullum appareat vestigium in Historiis Gengulphi, Venantii & Amelbergæ, S. Amelbergam semel dumtaxat nec cum alio, quam cum Witgero, nuptam fuisse, jam supra ex Ægidio Wauldeo edocui. Ast, dices forsan, Theodoricus, si non ex S. Amelberga, ex alia equidem conjuge SS. Gengulphum, Venantium & Pharaïldem progenuit.

[10] [& S. Gangulphum habuerit fratrem, incertum ac dubium.] Sane apud nos ad IV Januarii diem in S. Pharaïldis Actis, patrem huic fuisse Theodoricum, intra fines Lotharingiæ & Galliæ imperantem, cui natorum etiam gemina fuerit soboles, diserte traditur; verum ibi duorum illorum natorum seu filiorum nomina haud exprimuntur; cum autem sic habeat, nec ullus hactenus ac ne ipse quidem Operis nostri conditor Bollandus ad IV Januarii diem, ubi ex instituto de S. Pharaïlde egit, certam sanctæ hujus virginis ætatem determinare potuerit, enimvero anne Pharaïldis sesquiseculo aut eo etiam amplius ab ætate S. Venantii haud abfuerit, ac proin anne hic illam habere potuerit, nedum reipsa habuerit sororem, est dubium. Nec S. Gengulphum, de quo ad XI Maii diem in Opere nostro jam actum, exstitisse Sancti nostri fratrem, magis est certum. Eodem quidem, quo Venantius, seculo VIII, uti ibidem videre licet, Gengulphus floruit; verum hic, uti etiam ibidem invenies, parentibus Burgundionibus, ille vero Hannoniensibus est natus; ut sane Bollandus noster ad XV Januarii diem in S. Emeberto num. XI merito dixerit: Fuerintne Venantius & Gengulphus germani, non liquet.

§ II. An Sanctus e comitibus Hannoniæ oriundus, quæ de eo videantur tuto credi posse, quo circiter tempore obierit, & quo loco fuerit sepultus.

[An Hugo, Hannoniæ comitis frater, S. Venantii, ut vult Malbrancus,] Malbrancus, qui de S. Venantio non pauca, sed quorum pleraque auctorum sat veterum auctoritate cuperem subnixa, lib. 5 de Morinis memoriæ prodit, ibidem quidem cap. 15 Offanii, quæ S. Amelbergæ prolibus SS. Venantium & Gengulphum annumerat, opinionem, a nobis § proxime prægresso jam rejectam, pariter rejicit; verum simul, Sancti majores exstitisse Hannoniæ comites, patremque cum ipsomet Pipino, S. Itisbergæ parente, sanguine fuisse conjuctum, cum eodem Offanio generatim asseruisse non contentus, nominatim etiam, quibusnam ex Hannoniæ comitibus oriundus sit Sanctus, exponit; id autem faciens, Walterum & Hugonem fratres, quorum prior Hannoniæ comitatum, a patre Alberico anno 694 vita functo in se transcriptum, possederit, posterior vero Cameracesii comes exstiterit, Hervæi Metensium comitis sorores sibi matrimonio nexuisse, affirmat. Atque hoc quidem (rectene, an secus, hic non examino) Vinchantius in Hannoniæ Annalibus, a se contextis, pag. 119 & seq., Wasseburgio, Rosierio & Guiseo in margine citatis, etiam tradit; ast ab Hugone, Cameracesii comite, contractis cum altera Hervæi comitis sorore nuptiis, genitum ex hac fuisse S. Venantium, non adjungit, ut tamen præterea loco proxime cit. Malbrancus, nullo omnino pro se allegato teste antiquo, luculentissime facit. Generatim quidem Monumenta quæpiam citat, verum, præterquam quod quæ qualiave hæc sint, non edicat, Venantium ab Hannoniensibus genitum in illis dumtaxat, quod rem neutiquam conficit, asseverari, ipsemet prodit. Nec, etsi monumentis illis qualemcumque etiam, quam, ut supra docui, Ms. pagi S. Itisbergæ Lectionarium complectitur, Sancti nostri Vitam, jam supra plus semel memoratam, adjunxeris, quidquam inde pro Malbranco elicias. Quamvis enim Vita illa, aut, si mavis, dictum Itisbergense Lectionarium, Henonensium comitem sanguinis prosapia attigisse S. Venantium, diserte tradat, haud tamen, quo Venantius consanguinitatis gradu, nedum, an tam propinquo, ut Albericum supra memoratum habuerit avum, attigerit Hannoniæ comitem, edicit.

[12] Adhæc, etsi secus foret ac Sanctum exstitisse Walteri, Henonensium seu Hainonensium comitis, nepotem, luculentissime etiam assereret, [exstiterit pater, uti etiam,] haud id tamen ac proin nec abs hujus fratre Hugone, Cameracesii comite, genitum fuisse Sanctum nostrum, certum inde efficeretur. Præterquam enim quod Vita illa, utpote exiguo dumtaxat, uti supra num. 5 allegata suadent, in pretio habenda, rei isti stabiliendæ omnino sit inepta, Hannoniæ comites, quorum alter ab altero ac nominatim ab Alberico Walterus, Venantii patruus, provinciam hanc hæreditario jure accipre potuerit, jam inde a sec. VII & VIII, ut innuit, haud exstitere. Nonnulla quidem, quæ contrarium suadere utcumque sint nata, Malbrancus lib. 5 de Morinis pag. 901 adducit; verum nobilissimus baro Le Roy in suis in Genealogicam comitum Hannoniæ per Balduinum Avennensem Historiam Notationibus pag. 7 in Molanum, quod S. Vincentium Madelgarium, qui sec. VII senescente floruit, Operique nostro ad XIV Julii diem, quo colitur, jam exstat insertus, comitem Hannoniæ appellet, ita observat: Fallitur & ipse & alii ipso recentiores multi, quod S. Vincentium comitem Hannoniæ appellent. Fuit quidem comes, & in ea regione vixit, quæ Hannonia dicitur, porro suberat Franciæ regibus; & non erant tunc illi comitum ac ducum tituli & præfecturæ patrimoniales atque hereditariæ. Ita ille, & recte quidem; si quis autem de re adhuc dubitat, adeat ad dictam XIV Julii diem Sollerii nostri de S. Vincentio Madelgario Comment. num. 6, adeat, si lubet, & ad vocabula Comes & Comites in mediæ & infimæ Latinitatis Glossario Cangium, videbitque, ex iis, quæ hic ibidem adducit, seculo IX demum factum esse, ut, cum, imminuta regum potestate, comitum crevisset auctoritas, dignitates suas hi ac præfecturas, a quibus antea pro principis arbitrio amoveri poterant, ad filios aliosve hæredes transtulerint.

[13] [an hic Pipini, patris S. Itisbergæ, fuerit consanguineus, omnino est dubium;] Verum, etsi etiam, jam inde a seculo VII & VIII comites, qui Hannoniam hæreditario jure possederint, exstitisse, tantisper dederimus, quid hinc, quæso, Malbrancus conficiat? Ita quidem, Venantium consanguinitate cum hæreditario Hannoniæ comite potuisse esse conjunctum, obtenturus est, fuisse autem reipsa conjunctum, ac a Cameracesii comite Hugone, qui Alberici, hæreditarii Hannoniæ comitis, filius exstiterit, esse prognatum, nondum certe, monumentis antiquis, quæ alterutrum testentur, omnino deficientibus, evicerit. Porro alterum, quod adhuc, ut Venantium saltem a Cameracesii comite oriundum probet, Malbrancus affert, ac ab insignibus, Sancti nostri signo adpingi solitis aquilamque complectentibus, repetit, argumentum operose hic confutari haud meretur. Hujusmodi enim, uti ipsemet fatetur, insignia Cameracesio non prius, quam cum Cameracum a Francis, quod diu post Sancti nostri ætatem factum, ad imperium transiit, fuere attributa, multoque adhuc serius Venantii signo adpingi fuere incepta; cum autem sic habeat, insignia illa, Venantium quidem forte ab iis, a quibus signo ejus fuere adpicta, creditum fuisse, non autem re ipsa exstitisse a Cameracesii comite oriundum, argumento sunt. Itaque, etsi quidem, quin vere genere nobilis exstiterit Venantius, dubitandum non appareat, fueritne tamen ex Hannoniæ comitibus oriundus, maximeque an ab Hugone, Cameracesii comite ac Alberici, comitis Hannoniæ, filio, sit progenitus, manet omnino, modo perpensis omnibus, incertum ac dubium, uti etiam, an S. Venantii pater cum Pipino, S. Itisbergæ patre, consanguinitate (neque enim ullum pariter, cui hæc superstruatur, monumentum sat antiquum invenitur) fuerit conjunctus, etsi interim id etiam e jam dictis velit Malbrancus.

[14] Nec minus, si non potius indubie falsa ac fictitia, [etsi autem fabulis etiam, quæ de necis Sancto illatæ] incerta sunt, quæ de causa & auctoribus necis, S. Venantio illatæ, a Malbranco lib. 5 de Morinis, cap. 22 narrantur. Venantius vel a latrone, qui pecuniam sese apud illum reperturum, sperabat, vel a principis seu regis, qui speratis S. Itisbergæ nuptiis exciderat, comitibus, qui id, agente potissimum Sancto, factum arbitrabantur hincque ei irascebantur, occisus fuisse in præcipuarum, quæ de Sancto nostro narrantur, rerum compendio, supra num. 5 & 6 ob oculos posito, asseritur. Atque hæc quidem assertio, quæ disjunctiva est alteraque sui parte, uti infra videbimus, veritati consona videtur, Offanio supra laudato haud prorsus, ut apparet, displicuit. Verum Malbrancus, dum Sanctum, postquam hortatu suo Itisbergam ad castitatem perpetuam vovendam induxisset, occisum ac in Lisam projectum fuisse indeque haud dudum post extractum Itisbergæ ægrotanti sanitatem pristinam cæcæque aniculæ visum prodigiose restituisse, lib. 5 de Morinis refert, hanc Vitæ Sancti nostri partem tot adjunctis, tot parergis, tot episodiis, eo fere, ut apparet, dumtaxat ex fine, ut omnia & singula, quæ scribit, inter sese quam aptissime connectantur ac porro componantur, studiose inventis nec ulla scriptoris vel documenti sat antiqui auctoritate suffultis, exornat, ut enimvero, quæ ibidem in litteras misit, poëmatis potius, stylo soluto conscripti, quam narrationis haud fictæ speciem videantur præferre; ita autem liberaliori, quam parsit, calamo utens, assertionis disjunctivæ mox adductæ partes duas, quarum altera, a principis, qui speratis Itisbergæ nuptiis exciderat, comitibus, altera, a latrone, qui pecuniam sese apud Sanctum reperturum, putabat, Venantium fuisse occisum, fert, conjungit sicque, ut non nemini forsan videbitur, in concordiam adducit.

[15] Itaque e Walliæ principis, qui Aldrici Anglorum regis filius fuerit, [causa & auctoribus a Malbranco asseruntur, accensenda] ac speratis Itisbergæ nuptiis exciderat, comitibus duos, Venantio id adscribentes eique idcirco succensentes, prædoni sese, qui, thesauros apud Venantium latere asseverabat, junxisse, collatis cum eo consiliis, ad eremiticum Sancti tugurium, ut eum occiderent, perrexisse, cumque ad id pervenissent, vel prædonem vel asseclam Britannum, intorto in Sancti collum gladio, necem ei intulisse, lib. cit. de Morinis cap. 22, nulla omnino, qua sese vel utcumque de rei veritate dubitare insinuet, vocula adhibita, affirmat. Verum, etsi quidem S. Itisbergam exstitisse Pipini regis filiam, cum Cointio in ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 766, num. 22 haud negem, Henschenioque, qui id ad XXI Maii diem in Historico suo de Sancta illa Commentario num. 3 negandum haud putavit, adhæream, eam tamen, quam a Gisela seu Gisla, Pipini itidem regis filia, a Leone Constantini Copronymi filio nec non ab Adalgiso Desiderii Longobardorum regis filio in matrimonium postulata, cum Henschenio loco proxime cit. reor diversam, in conjugem vel a Portugalliæ rege vel, ut Malbrancus ait, ab Anglicæ-Walliæ principe, ex Anglia in Artesiam appulso, sub annum 766 fuisse expetitam, commentitium existimo. Ea sedet sententia, tum quod, ut Henschenius in Hist. de S. Itisberga Comm. num. 6 ait, tunc nullus Portugalliæ, sub crudelissima Maurorum servitute Lusitania ingemiscente, rex exstiterit nec alibi nuptiarum illarum expetitarum mentio inveniatur, tum quod, ut Cointius in ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 766, num. 23 scribit, Aldricus, qui ab anno Christi 760 ad annum 794 apud Anglos in Cantio regnavit, prolem masculam seu filium, qui Itisbergam sibi in uxorem expetiisse queat, haud habuerit, nec nisi multo serius primogenitus regis Anglorum filius appellari princeps Walliæ inceperit.

[16] [videantur, nec argumentum, quod e Malbranco hic proponitur,] Jam vero, cum S. Itisbergam in conjugem a Walliæ principe fuisse expetitam, sit sane, uti e jam dictis liquet, commentitium ac falsum, fuisse ei ad declinandas principis hujus nuptias febrim ac strumas precibus apud Deum a S. Venantio accersitas, commentitium pariter esse, necesse est, uti etiam Sanctum a duobus principis ejusdem, qui cum latrone conspirarant, comitibus, quod eum Itisbergæ castitatem suasisse, suisque artibus, ut speratis nuptiis princeps excidisset, effecisse, maligna cujusdam e Pipini aulicis, ut Malbrancus addit, suggestione autumarent, fuisse occisum. At vero Malbrancus verbis, quibus ob hanc causam a duobus principis Walliæ comitibus, latrone sibi adjuncto, necatum fuisse S. Venantium, lib. 5 de Morinis cap. proxime cit. vult, mox subjungit: Non me latet, alios necem hanc tribus prædonibus (unius dumtaxat mentionem Molanus aliique passim faciunt) thesaurorum aviditate correptis simpliciter tribuere; sed cum omni jam ævo martyrii cultus Venantio tribuatur & brevi post fractam illam nuptiarum pactionem cædes ipsa sit patrata, merito priorem hujusmodi simul sententiam (jam mox scilicet relatam) amplectamur. Duplex enim ejus necis causa nobis comperienda est; quæ autem martyrem dederit, nullam reor præsentiorem aut veriorem adferri posse, quandoquidem aulicis notum esset, Ghyslam (imo Itisbergam) totam pendere a Venantio. Ita ille, Venantium scilicet non tantum ob thesauros, qui reperiri apud illum putabantur, sed & ob Itisbergam, ad castitatis votum inductam consilioque & ope ad evitandas principis Walliæ nuptias adjutam, occisum fuisse, idcirco contendens, quod omni jam ævo Venantius colatur ut Martyr, idque futurum non fuisset, si vel ab uno vel a pluribus prædonibus e sola, qua pecuniæ, apud eum, ut putabant, latenti, inhiabant, aviditate fuisset occisus.

[17] [contrarium evincat,] Verum qualecumque hoc argumentum sit, eo sane Malbrancus, locum habuisse causam, ob quam a duobus principis Walliæ comitibus, latrone sibi adjuncto, occisum fuisse S. Venantium, affirmat, neutiquam evincit, cum eam indubie falsam esse ac commentitiam, dilucide, quæ jam mox in medium adduxi, commonstrent. Adhæc, etsi quidem, ut mors ex divinæ fidei actusve a divina lege præcepti vel consulti odio inferatur, ad stricti nominis martyrium, ut Benedictus XIV summus Pontifex de Servorum Dei Beatificatione &c pluribus probat, omnino requiratur, quid ni tamen S. Venantius, utut dumtaxat e communi ac noto latronum, qui mactant, ut rapiant, studio occisus, a longissimo jam tempore pro Martyre haberi & coli potuerit ea ratione, qua S. Geroldus, Operi nostro ad VII Octobris diem jam insertus, aliique aliquot Sancti, nefarie trucidati miraculisque post necem illustres, pro Martyribus olim habiti ac culti fuere? Id sane ego haud perspicio. Attamen, cum sic equidem Sanctus noster stricti nominis Martyr dici haud queat, hinc eum, non simpliciter ut Martyrem, sed dumtaxat ut pro Martyre cultum, Operi nostro inseri, in Commentarii hujus fronte indicavi. Castellanus, fueritne, an non, ex causa, ad veri nominis martyrium requisita, S. Venantius occisus, dubitasse videtur, hincque, ut apparet, eum, utpote quem sequentibus tantummodo verbis Prope Ariam in Artesia S. Venantius eremita, a malevolis occisus, hodie annuntiet, nec Martyris titulo condecorat, nec a latronibus seu pluribus seu uno, sed, generaliori adhibito vobulo, a malevolis necatum, affirmat. Scilicet tam Malbrancum, qui Sanctum e causa, ad veri nominis martyrium requisita, quam Molanum, qui e sola prædæ spe interemptum notat, inspexerit, cumque, utri horum scriptorum adhærendum foret, definiendo non esset, rem, adhibita, quam jam nunc ob oculos posui, annuntiatione, in medio reliquerit.

[18] At vero hic, nisi forsan, quod de Sancto, per latronem, [de Sancto tamen, quæ hic proponuntur, tuto, ut apparet, credi queunt,] quod hunc ob crimina redarguisset, occiso, in quodam penes nos exstante Antiphonarii ecclesiæ S. Venantii excerpto indicari videtur, præplaceat, Molano adhærendum esse, non autem Malbranco, suadent, quæ jam supra in medium adduxi; cum autem sic habeat ac jam, ut statueram, nonnulla, ad Sanctum spectantia, quæ fidem minime merentur, attulerim, ad alia modo, quæ, ut apparet, sat tuto seu absque certo errandi periculo credi queunt, sermonem converto. Etsi Sanctus, ut supra docui, nec ex S. Amelberga sit natus, nec verosimillime Hugonem, Hannoniæ comitis fratrem, nactus fuerit parentem, eum tamen nobili genere in Hannonia oriundum tuto credi posse, idcirco induco in animum, quod unanimi fere consensu omnes, qui de Venantio tractant, ei vel parentes genere admodum nobiles, vel generatim saltem, constanti etiam, cujus nescitur initium, Ariensium juxta ac Venantianopolitanorum traditione suffragante, nobilis appellationem adjungant. Porro Sanctum, cum ludicro in certamine fuisset sauciatus, mundo valere jusso, in Artesiam in vastum saltum, de quo plura apud Malbrancum de Morinis lib. 5, cap. 14 sub finem videri queunt, secessisse, vitam eremiticam ibidem duxisse, S. Itisbergam sacris præceptionibus imbuisse, honorificeque, hac curante, postquam e Lisa fluvio, in quem post necem, sibi illatam, fuerat conjectus, a piscatoribus extractus, sanitatem ei ægrotanti anuique cæcæ, subinde sibi antea gratificatæ, visum restituisset, sepultum fuisse, sat tuto etiam credi posse, haud difficulter mihi persuasum habeo, uti etiam, hæc omnia, Pipino jam regnante, evenisse. Ita animo comparatus sum tum ob scriptorum, qui de Sancto tractant, unanimem fere hac in re consensum, tum ob constantem, quæ huic accedit ac tam apud Venantiopolitanos quam apud Itisbergenses & Arienses viget, traditionem.

[19] Ast, cum sic habeat, quandonam ergo [hincque sec. VIII provecto obiisse statuitur,] Sancti in eremum secessus, quandonam obitus statuendus? Malbrancus hunc anno 766, illum vero anno 762 in Chronologia, tomo 2 de Morinis a se præfixa, innectit; ut, si ei assentiendum hic sit, Sanctus noster annis dumtaxat quatuor in eremo fuerit moratus. Verum, cum Pipinus ab anno 752 usque ad annum 768 regnarit, nec annos, quibus Venantius, principe illo regnante, in eremum secesserit, ac deinde obierit, traditio mox laudata scriptoresque Malbranco antiquiores determinent, non immerito, anne id recte hic scriptor fecerit, dubitari posse videtur. Pro anno quidem, cui Sancti discessum in eremum illigat, Ariensium monumenta citat; verum, cujus ætatis hæc sint, non edicit, ambigique potest, an non aliquot post Sancti ætatem Normannorumque in Belgium irruptiones seculis e rudis dumtaxat vulgi rumore seu populari, quæ apud Arienses vigebat, traditione fuerint conscripta; cum autem sic habeat, eaque, quæ Henschenius in S. Itisberga num. 4 allegat, non nisi summa cum cautela Ariensium traditiones admittendas, ostendant, enimvero, an Venantii in eremum discessus haud aliquanto vel ante vel post annum 762, cui illum Malbrancus innectit, contigerit, pro incerto apparet habendum. Nec tantum non minus, sed contra magis etiam, an Sancti obitum cum anno 766 Malbrancus recte componat, videtur incertum. Pro hoc enim ne quidem vel monumentum vel auctorem ullum allegat; cum autem sic habeat ac Sancti obitum cum illo Christi anno pro mero suo arbitrio conjunxisse videatur, hinc ego, Venantium, Pipino regnante, seu inter annum 752 & annum 768 obiisse, in animum ob jam dicta inducens, simul autem, anne id aliquanto vel ante vel post annum 766 haud evenerit, haud parum dubitans, supra in margine, eum non hoc determinato anno, sed seculo VIII provecto, ut ita errandi periculo certius abessem, ad Superos migrasse, indicavi.

[20] [corpori suo, non Venantiopoli, ut æstimasse videtur Molanus,] Porro, ut rerum gestarum ordinem sequamur, proximum nunc est, ut jam de Sancti morte temporeque, quo hæc contigerit, locuti, de sepultura ejus sermonem modo instituamus. Ac Sanctum quidem, curante funus S. Itisberga, sepultum fuisse, tuto, ut jam supra docui, credi potest, reque etiam ipsa ab omnibus passim creditur; verum de loco, quo fuerit depositus modoque adhuc quiescat, aliis quidem, in oppido, quod a S. Venantio nuncupatur, aliis vero, in monte seu pago, qui primum ab æde, S. Petro ibidem sacra, Petro-Bergæ ac deinde a S. Itisberga, ibidem humata, Itisbergæ nomen accepit, sepultum fuisse ac porro adhuc quiescere Sanctum, contendentibus, disceptatur. Corpus sanctum, inquit hodie de S. Venantii corpore in Sanctorum Belgii Natalibus Molanus, intra oratorium in sarcophago lapideo est positum & in hunc usque diem honorifice quiescit in oppidulo, quod de ejus nomine Sancti Venantii dicitur. Verum Locrius in suis Belgii Annalibus ad annum 768 Molano hic adversatur his verbis: Quod beati Venantii corpus quiescere dicit Molanus in oppidulo cognomini, licet hactenus pie creditum sit, tamen eo ipso anno, quo hæc scribimus, nempe MDCVIII, ejus inventio in ipso S. Itisbergæ templo & pago, qui abs Ariensi urbe passibus circiter quingentis abjunctus est, cum ingenti omnium stupore contigit, atque de illa reverendissimus D. Jacobus Blasæus, Audomaropolitanus episcopus, diligenter, ut par erat, inquisivit. Ita paucis hic scriptor; verum Malbrancus tom. 2 de Morinis, anno 1647 ac proin diu post annum, quo ista Locrius scribebat, in lucem emisso, lib. 5, cap. 24 multo copiosius de re illa facit sermonem.

[21] Ac primo quidem sarcophagum lapideum, in quo corpus, [sed Petrobergæ, uti ex iis,] quod S. Venantii creditum a multis fuit, anno 1608 in S. Itisbergæ ecclesia inventum fuisse, post narrat, sequenti modo describit: Sarcophagus … confectus e gemino lapide, qui potissimus in hisce oris habetur, marquisio: scilicet in tumuli pedetentim sese imminuentis morem aptati & complanati; quo vero uterque lapis corpus caperet clauderetque, intus justa profunditate excavatur, non secus ac proplasticum instrumentum, æs aut argentum fusile in statuæ figuram effingens; in collum autem ipsa excavatio desinebat, nilque excipiendo capiti excisum, quod nempe ad pectus manus inter relictum est, prout e plagis suis piscatores eduxisse creduntur; ac deinde, pompa funebri, qua Sanctus ad tumulum fuerit delatus, non e veterum scriptorum testimonio, sed e meris hicque proinde non memorandis conjecturis descripta, paucisque adhuc, quibus Sanctum, non Venantiopoli, sed Petro-Bergæ seu Itisbergæ sepultum a sese putari, innuit, interjectis verbis, sarcophagi supra memorati, quo suam hanc opinionem confirmet, inventionem, Itisbergæ factam, nonnullaque, quæ comitata ac secuta hanc sunt, adjuncta ita exponit: Anno MDCVIII, XIII Augusti, cum S. Ysbergæ, uti jam visitur, mausolæum & ara ex intercolumniis in posterius sacrarium Jacobi Blasæi, tum Audomarensis episcopi, interventu transferretur, effodientibus paruit sarcophaghus lapideus ea, quam supra diximus, figura; apertusque dedit totius corporis ossa integerrima, quæ aliquot postmodum annis ex episcopi mandato in decentiorem capsam cum domino Paulo Pruvost, D. Virginis Ariensi pastore & decano, transferenda attentius discutiens ingentem Viri molem sum demiratus: namque os tibiæ componens cum crure ejusdem decani, qui procerum & vastum corpus est, genuflexionem excedere videbatur.

[22] Indigenæ, dum ea inventio contigit, ex ipsius loci & inventi corporis genio argumenta sua promebant, [quæ hic adducuntur, apparet,] traditione insuper firmata. Siquidem pone, altare inter & columnam superius lapidea S. Ysbergæ sandapila sustentabatur; inferius sub pavimento, altera S. Venantii, ut aiebant, tegebatur: cumque jam omni retro memoria advenæ & peregrini ex more aram ipsam tertio obirent, communiter asserebant, sese inter SS. Ysbergæ & Venantii corpora pertransisse: alterum quodammodo fortius suggerebant; quandoquidem reperta sandapila non ultra collum ullam daret excavationem, satis id innuebat ejus esse corpus, quod liquet capite fuisse minutum: nihil tamen ab eo, Blasæo scilicet, Audomarensi episcopo, neque a tribus insecutis episcopis, Paulo Boudot nimirum, Petro Paunet & Christophoro Morlet, præfinitum, eo quod illius inventionis tempore fortiter insurrexerint Venantiani, pro aris & focis pugnantes, jacere Venantium in sacrario, adsito sui cœmeterii septis, illic ab advenis apprime olim cultum fuisse, quibus lipsana nonnulla exosculanda præberentur: subesse cryptam parvulam, ubi fuerit sepultus: quæ tamen necdum aperta aliquam fidem fecit. Interim ossa illa apud Ysberganos ligneus loculus in hypogæo ad id, ubi prius delituerant, structo, adservat cum lapidea, quam descripsi, sandapila: neque ita clausum illud, quin orificio adaptato cuncta pateant venerabundum oculum inclinantibus.

[23] [sepulturam adeptus.] Ita hactenus Malbrancus; licet autem, cujusnam Sancti exstiterint ossa, quæ sarcophago, anno 1608 in S. Itisbergæ ecclesia, ut verbis jam datis refert, reperto, erant inclusa, haud aperte edicat, ea tamen S. Venantii a sese existimari, non obscure prodit, utpote ex repertorum, quam memorat, ossium magnitudine, Venantium corpore ingentem exstitisse, disertis, quæ in margine ponit, verbis observans. Neque vero in eam sententiam, quam Cointius in Ecclesiasticis Francorum Annalibus ad annum 766, num. 24 etiam amplectitur, immerito ivisse est censendus, uti quisque facile agnoscet, qui, quæ verbis, num. proxime prægresso sub initium recitatis, asseruntur, attente expenderit. Jam vero, cum Sancti ossa fuerint e jam dictis in S. Itisbergæ ecclesia anno 1608 servata, nec eo illa Venantiopoli, cum in hoc nominis sui oppido fuisset primum S. Venantius sepultus, translata fuisse, verosimile appareat, consectarium fit, ut non ibi, sed in Itisbergana parœcia seu in S. Itisbergæ ecclesia sepulturam fuerit adeptus. Et vero Sanctum fuisse reipsa in posteriori hoc loco sepultum, ex iis, quæ jam nunc subdo, etiam apparet. Eremiticæ S. Venantii casæ S. Itisberga, ut traditio, ab omnibus passim admissa, fert, sacram ædiculam in ejus occisi honorem, substituit hincque factum, ut locus in oppidum sensim accreverit; cum autem sic habeat, nec ullus adhuc, cum Venantius fuit occisus, locus sacer, quo hic sepeliri potuerit, Venantiopoli exstitisse videatur, sepultum ibi eum tum fuisse, in animum quis facile inducat? Molanus quidem oratorii, quod Venantiopoli jam tum, cum Sanctus occideretur, exstiterit, mentionem facit, simulque, Sanctum ibidem fuisse sepultum, affirmat. Verum oratorii vel sacræ ædiculæ, quæ jam tum Venantiopoli exstiterit, nuspiam alibi vel mentionem vel vestigium invenio.

DE S. PAULINO EP. CONF. CAPUÆ IN REGNO NEAPOLITANO

CIRCA MEDIUM SEC. IX.

SYLLOGE.
Cultus, lectiones propriæ, tempus vitæ.

Paulinus Episc. Conf. Capuæ in regno Neapolitano (S.)

AUCTORE J. B. F.

Capua, notissima Campaniæ Felicis in regno Neapolitano urbs ad Vulturnum fluvium, [Sancti memoria in Fastis sacris:] pluribus describitur apud Ughellum tom. 6 Italiæ Sacræ a col. 291 editionis secundæ, & tam de Antiqua, quam de Nova Capua variæ subministrantur notitiæ, ex variis scriptoribus collectæ, quæ ibidem a curioso lectore inspici possunt. Urbs hæc S. Paulinum suum quondam antistitem veneratur hodierno die, quo in diversis ecclesiæ Capuanæ Kalendariis, ut in Sanctuario Capuano Michaëlis monachi videri potest, constanter annuntiatur. Ipsum Romano Mrl. Cardinalis Baronius primum inseruit his verbis, quæ in citatis apud Michaëlem monachum Calendariis invenerat: Capuæ S. Paulini episcopi. Prolixiori elogio Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ Paulinum exornat; at illud, cum nihil, præter illa, quæ in exhibendo statim Sancti Officio leguntur, contineat, huc transcribere necessum non duxi. In dicto Sanctuario pag. 75 exstat sequens de illo Oratio propria: Propitiare, quæsumus, Domine, nobis famulis tuis, per hujus S. Paulini confessoris tui atque pontificis, qui in præsenti requiescit ecclesia, merita gloriosa, ut ejus pia intercessione ab omnibus semper protegamur adversis. Per Dominum &c; ibidemque pag. 90 Michaël monachus sequentia de Sancti veneratione suppeditat: Capuanis in summa veneratione sanctus Paulinus semper fuit. Capella Thesauri, cujus sub altari corpus ejus conditum est, ab ejus nomine titulum accepit: recordamur, thesaurario curante, campanas per octo dies ante festum vesperi consonare & in festi pervigilio lucernas in summo campanili ardentes lucere.

[2] Adhæc ibidem idem a pag. 75 habet lectiones proprias novem de S. Paulino: [lectiones] verum cum eadem, quæ in hisce, compendiosius in aliis tribus, recentioribus quidem, sed a sacra Rituum Congregatione recognitis, pro civitate Capuana approbatis & anno 1669 excusis, memorentur, hasce solas hic ob oculos ponam. Die itaque X Octobris tres illæ lectiones S. Paulini episcopi & confessoris hæc memorant: Lectio IV. Paulinus, Capuanæ urbis antistes, in Britannia insula natus, ab ineunte ætate divino servitio mancipatus, post artium liberalium studia sacris lïteris operam dedit. Dei timore & amore ita afficiebatur, ut altero veluti fræno coërceretur a malo, altero quasi stimulo incitaretur ad bonum. Castitatem illibatam usque ad senectam servavit. Bonarum artium studiosis egestate laborantibus eleëmosynas erogabat, ne rerum inopia a studiis retraherentur. Ipse vero, ut expeditior Dominum sequeretur, patrimonii sui opes pauperibus distribuit: tum loca sancta videndi desiderio flagrans Hierosolymitanam peregrinationem, paucis comitantibus, aggressus est; sed cum Capuam pervenisset, tunc defuncto Radelberto ejus urbis episcopo, rogatus sermonem habuit in ecclesia, sicque omnes commovit, ut communi voto eum sibi episcopum postularint.

[3] [propriæ] Lectio V. Electus itaque, & a Romano Pontifice confirmatus, tametsi invitus & reluctans pastorale munus suscepit, ne resistere divinæ voluntati videretur. Sic lucerna lucens & ardens posita Dei nutu super candelabrum fulgoris sui radios undique diffundebat coruscans exemplis, ardens charitate, peccantes a vitiis opere & sermone revocabat, justos autem ad Christianæ perfectionis culmen incitabat. Sed ne deesset illi exercendæ patientiæ occasio, tribus integris annis acrem a schismaticis persecutionem passus est, quibus pro odio amorem, pro injuriis beneficia reddebat. Lectio VI. Capuam eo tempore molesta vexabat fames, ob quam Viri sancti charitas enituit; pauperum enim & indigentium calamitate commotus, viscera super eos misericordiæ effundens, urbem universam, ac egenorum domos perlustrabat, dividens singulis de facultatibus, prout cuique opus erat. Porro inter cætera charitatis opera illud memorabile fuit, quod Matronæ cum tribus filiis sibi occurrenti & eleëmosynam petenti, cum nil aliud, quod largiretur, haberet, mulam, cui insidebat, tradidit, ut, ea vendita, victum sibi & filiis ejus pretio compararet. Præfuit ecclesiæ suæ Vir sanctus annos octo & amplius, quibus exactis, migravit in cælum sexto Idus Octobris, cujus corpus in ipsa ecclesia Capuana tumulatum magna ibidem veneratione honoratur.

[4] [tempus vitæ.] In Catalogo Episcoporum Capuæ apud Michaëlem monachum, sicut in citatis statim lectionibus & in Ferdinandi Ughelli Italiæ sacræ tom. 6 legimus, S. Paulinum, defuncto Radelperto, episcopali solio admotum fuisse, commissumque sibi gregem summa laude octo circiter annis rexisse. At, quo reparatæ Salutis anno pontificis dignitate condecoratus fuerit, accurate definire non possumus, cum annus, quo Radelpertus, Sancti nostri decessor, ex hac vita migrarit, in citatis monumentis haud reperiatur. Castellanus quidem in Martyrologio Universali sanctum Antistitem hac die annuntians, ipsius mortem anno 851 figit; sed cum nullum suæ assertionis argumentum afferat, & in hujusmodi epochis figendis haud raro hallucinetur, ei sine testibus pronuntianti fidere non ausim. Ferdinandus Ughellus citato tomo, absoluto Sancti elogio, tempus ipsius in cælo natale circa Incarnati Verbi annum 851 signavit sequenti ratiocinio: Quo tempore Paulinus ecclesiæ Capuanæ præfuerit, ex Erchemberti Chronic. constat. Habet ille, Paulinum obiisse tempore, quo Lando, comes Capuanus, habitabat sycopoli, id est, in Palumbaria apud Trifiscum; Lando autem comitatum accepit anno 845 vel 46: itaque ante hunc annum non obiit Paulinus. Quia vero sedit Capuæ ann. 8, mens. 3, oportet ipsum consecratum fuisse circa annum 843 a Gregorio IV Papa, qui sedit ab anno 828 ad annum 844. Obiisse vero circiter annum 851. At quis non videt, ex allato hic Ughelli ratiocinio nullo modo confici, Sanctum anno circiter 851 mortalem vitam cum immortali commutasse? Cum enim nihil omnino, ob quod Ughello Paulinum circa annum 843 a Gregorio IV Papa consecratum fuisse episcopum, asserenti credamus, in dicto ratiocinio occurrat, per hoc sane, Sanctum nostrum, qui Capuæ annis 8, mensibus 3 sedit, anno circiter 851 ad cælum evolasse, nulla omnino, ut consideranti patescet, ratione is scriptor probat. Verum etsi sic habeat, Paulinum tamen vere circa annum 851 seu medium sec. IX obiisse, ex Erchemberti Chronico eruitur. Hoc enim, quod inter Rerum Italicarum scriptores tom. 2 recusum exstat, ibidem pag. 243 non obscure prodit, S. Paulinum, Landulfo comite Capuano jam mortuo, Landoneque, qui proxime huic successit, comitatum Capuanum jam obtinente, diem extremum clausisse; cum autem Lando vel anno 845 aut seq., ut Ughellus ait, vel, ut alii volunt, anno 842 comitatum Capuanum acceperit, consectarium fit, ut Sanctus, qui annis dumtaxat 8 & mensilus 3 sedit, vel aliquo e tribus istis annis vel altero certe, qui ab anno 850 haud multum fuerit remotus, ad Superos migrarit, utque proinde ejus obitus, quem supra in margine circa medium sec. IX signavi, pro certo ad hoc tempus debeat referri.

DE S. JOANNE CONFESSORE, ORDINIS CANONICORUM REGULARIUM, IN DIOECESI EBORACENSI IN ANGLIA

ANNO MCCCLXXIX.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Notitia cœnobii, in quo Sanctus vixit; ejus memoria apud martyrologos: cultus: an canonizatus fuit? Vita edenda.

Joannes Conf. Ordinis Canonicorum Regularium in diœcesi Eboracensi in Anglia (S.)

AUCTORE J. B. F.

Brillendunum vel, ut aliis placet, Bridlintona, [Sanctus, qui in Brillendunensi Angliæ monasterio habitavit,] oppidulum est Angliæ Borealis in ducatu Eboracensi, in ora maris Germanici, 35 milliaribus Anglicis in Ortum Eboraco distans; ubi monasterium Canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini, ex consensu Henrici, Angliæ regis, illustrissimus D. Walterus de Gaunt (cujus genealogiam vide in Britannia Camdeni) erexit sec. XII ad mediam sui partem vergente, canonicosque B. Mariæ Brillendunensi ecclesiæ servientes annuis reditibus dotavit, ut in Monastici Anglicani tom. 2, pag. 161 lector videre poterit. Hujus cœnobii canonicis S. Joannes, postquam a parentibus (quorum nomina silent biographi) optime educatus, Oxonii litterariis studiis biennio incubuisset, se socium adjunxit, annum agens vigesimum. Non est animus lectoris oculis hic subjicere, quam sedulo Sanctus assumptam S. Augustini Regulam toto vitæ decursu servaverit; quam studiose omni monasterii munere functus fuerit, qua demum paterna bonitate, Prioris dignitate condecoratus, subditos in religiosæ perfectionis tramite continuerit, ipsis mirandæ præbens exempla virtutis: hæc enim omnia relata sunt in Vita, quam hic sum editurus, cum nonnulla primum de hujus scriptore, ecclesiastico Sancti cultu memoriaque in Fastis sacris præmisero. Ab hac duco initium.

[2] [Fastisque sacris hic memoratis] S. Joannem varii celebrant hoc die martyrologi, ac in primis Molanus in prima sua Usuardini Martyrologii editione sequenti isthac, cui deinde Galesinius presse inhæsit, annuntiatione: S. Joannis Prioris Bridlingtoniæ in Anglia, Ordinis Regularium, qui canonizatus est a Bonifacio Nono. Dixi, in prima sua Martyrologii Usuardini editione, quia in aliis hujus per Molanum editionibus de Sancti canonizatione nulla habetur mentio, sicut nec apud Castellanum, qui in Martyrologio Universali paucis his verbis eum memorat: In Anglia (sic sonant verba Gallica) S. Joannis Brillendunensis canonici Regularis. Nec a Castellano ea in re dissentiunt Wilsonius & Florarii nostri, anno 1486 exarati, auctor. Prior enim in Mrl. Anglicano, anno 1608 edito, sequens Sancto concinnavit elogium: Brillenduni, in provincia Eboracensi, depositio S. Joannis conf., Prioris monasterii Canonicorum Reg., cujus vita, sanctitate clara, luculenter manifestata est miraculis, quæ tum vivus, tum post obitum patravit; obiit anno Christi 1379 & sepultus est Brillenduni; posterior vero sic habet: In Anglia natale beati Johannis, Prioris Bridlingtoniæ de Ordine Regularium, cujus vitam gloriosam gestaque mirifica fama volatilis adeo deduxit in universitatis gentium publicam notitiam, quod non solum de regno Angliæ, verum etiam de toto orbis ambitu ideo ad ipsum confluat multitudo populorum, humiliter postulans meritorum ejus radiis illustrari. Obiit anno Salutis 1366. Qua ratione inductus Florarii nostri auctor Sancti tempus in cælis natale reparatæ Salutis anno 1366 affixerit compertum non habeo; certe inter scriptores, qui S. Joannis meminere, nullum huc usque reperi, qui, ipsum Incarnati Verbi anno 1379 ex hac vita migrasse, non referat.

[3] Porro e jam recitatis Florarii nostri verbis, S. Joannem jam inde a seculo XV cultu ecclesiastico fuisse gavisum, [exstat insertus, cultu antiquo & legitimo,] colligendum videtur, imo vero altius etiam ac ab aliquot saltem post Sancti obitum annis cultus illius primordia verosimiliter repetenda esse, ostendunt sequentia isthæc Walsinghammi in suis Scriptis Anglicis, Camdeni cura editis, verba: Eo tempore (nempe anno 1389, seu decimo post Joannis obitum anno) in prioratu canonicorum de Bridlington, ad tumbam Joannis, quondam Prioris ibidem, tanta & manifestata fiebant miracula, ut pene totam Angliam ducerent in stuporem. Nec tantum verosimiliter, sed certo etiam S. Joannes jam inde a paucis post obitum suum annis cultu ecclesiastico fuerit gavisus, si quæ duo supra laudati martyrologi Molanus & Galesinius memorant, veritati sint consona. Joannem enim a summo Pontifice Bonifacio IX, qui Romanam S. Petri Cathedram ab anno 1389 usque ad 1404 occupavit, Sanctorum numero fuisse adscriptum affirmant, idemque etiam faciunt in suo Canonicorum Regularium Venatorio abbas Livriacensis Mauburnus, seu Joannes de Bruxellis & in Generali suo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, Catalogo Ferrarius. Verum scriptores illi omnes, uti e jam dicendis intelliges, videntur hac in re hallucinati. Ac primo quidem Ferrarius, qui, ut mox indicavi, a Bonifacio IX canonizatum fuisse Sanctum, refert, id certe haud absque turpi ac manifesto facit errore.

[4] Rem enim anno 1379 a Bonifacio IX solenni ritu factam affirmat; [etsi interim a Bonifacio IX] quis vero non judicabit, laudatum Pontificem, qui seculi XIV anno 89 Romanum Pontificatum adiit, non potuisse decem, priusquam Pontifex Romanus fieret, annis cælitum honores Sancto decernere? Quod audem ad Molanum & Galesinium spectat, hi nec annum, quo, nec urbem, in qua canonizatio illa fuerit peracta, assignant. Unus quidem omnes inter scriptores Mauburnus, libro num. præced. assignato, Sanctum ab eodem Pontifice anno 1395 in Sanctorum Album relatum fuisse, asserit; verum nulla documenta, quibus assertionem stabiliat, in medium adducit, nullumve auctorem idoneum laudat, sine quo ipsi pronuntianti fidem adhibendam esse, non existimo, utpote toto fere seculo summo Pontifici Bonifacio IX posteriori. Hinc fit, ut in ipsamet asserenda Sancti per Bonifacium IX canonizatione, utpote quam pariter idoneo documento non firmat, majorem etiam fidem (quod & de Molano, Galesinio & Ferrario eamdem ob causam hic dicendum) non mereatur.

[5] Hisce præterea nullo modo favere videtur Vitæ, [canonizatus fuisse] huic Commentario subjiciendæ, auctor, qui de S. Joannis Sanctorum numero adscriptione nihil refert. Altum etiam de hac canonizatione silent Franciscus Pagi in Breviario Historico-chronologico-critico Pontificum Romanorum, & Codex Canonizationum, a Justo Fontanino editus. Ex hoc silentio factum, opinor, ut, cum Molani Martyrologium reparatæ Salutis anno 1573 fuit recusum, ne vel uno verbo de Sancti in cælitum Album relatione instituta fuerit mentio. Porro nullus dubito, quin Galesinius, si secundam Martyrologii Molani editionem præ manibus habuisset, Sancti nostri canonizationem in sua annuntiatione silentio fuisset suppressurus. De Martyrologii vero a Ferrario conditi authoritate sic loquentem audi Fortunatum Scacchum de Notis ac Signis Sanctitatis sect. XI, cap. 4: Philippus Ferrarius, collectis nominibus quorumcumque Dei, qui quoquo modo aliquam habent in aliqua ecclesia vel monasterio venerationem sive Sedis Apostolicæ authoritate, sive absque tali authoritate colantur, suum implevit Martyrologium. Unde liquet, Ferrarii auctoritatem non sufficere, ut Sanctus noster canonizatus credatur.

[6] [non videatur,] Et vero, si S. Joannes Sanctorum numero fuerit adscriptus, quid fuit, quod eruditissimi, qui Martyrologium Romanum tempore Gregorii XIII, Sixti V & Urbani VIII reformarunt, viri, in Sanctorum Catalogum relatum fuisse Sanctum nostrum, non modo siluerint, verum etiam ipsius memoriam ne vel uno verbo celebrarint? Cur Pontificiis Decretis, in erudito summi Pontificis Benedicti XIV Opere de Servorum Dei Beatificatione & Beatorum Canonizatione lib. 4, part. 2, cap. 18 relatis, laudati viri non obtemperarunt? Etenim secundum dicta decreta in Martyrologio Romano annotanda sunt nomina eorum, qui post ejus editionem a summis Pontificibus canonizantur & illorum, qui aliquo ex modis, juxta antiquam Ecclesiæ disciplinam approbatis, Sanctorum Albo fuerant adscripti, nec tamen hactenus in Mrl. Rom. erant memorati; ut cit. Opere laudatus summus Pontifex distinctis verbis sic refert: Ad præscripta itaque allatorum decretorum describenda sunt in Martyrologio Romano nomina canonizatorum, idque, sive loquamur de illis, qui post editionem Martyrologii a summo Pontifice subinde referuntur in Album Sanctorum, sive loquamur de aliis, qui aliquo ex modis ab Ecclesia approbatis fuerunt canonizati, & nomina nondum fuerunt apposita in Martyrologio Romano.

[7] [apud Canonicos Regulares gaudet,] Unde manifestum fit, eam canonizationem Sacræ Rituum Congregationi prorsus ignotam fuisse. Hæc omnia plurimum me movent, ut Sanctum in Sanctorum numerum relatum non fuisse credam. Verum, etsi id ita sit, nec aliunde etiam, Sanctum jam inde a paucis dumtaxat post obitum annis cultu ecclesiastico fuisse gavisum, certum efficiatur; Joanni tamen duobus seculis proxime elapsis cælitum honores a Canonicis Regularibus fuisse delatos ac porro hodieque deferri, fidem faciunt Sanctorum Officia propria, ad horum Canonicorum usum excusa, in quibus ad X Octobris diem Officium de Sancto nostro legendum proponitur. Nec est, cur quis, an legitime id fiat, revocet in dubium. Joannes enim inter Sanctos recensetur, qui, licet nec in Breviario nec in Martyrologio Romano sint inscripti, coli tamen e Pii V summi Pontificis concessione a Canonicis Regularibus queunt, ut ex indulto, quo id hic Papa anno 1570 permisit, manifestum evadit.

[8] Restat jam, ut ad Sancti Acta progrediamur. In supellectili nostra litteraria asservantur duæ S. Joannis Vitæ, [Vitæque tres scriptores, quorum unum edimus, est nactus.] ex codice Rubeæ-Vallis, Canonicorum Regularium Ordinis S. Augustini prope Bruxellas monasterii, fideliter descriptæ, quarum unam apud Joannem Capgravium, seculi XV scriptorem, in Catalogo SS. Angliæ pag. 191 editam, concinnavit anonymus Sancto nostro subæqualis: altera multo contractior tota in citata anonymi lucubratione continetur. Laurentius Surius priorem Vitam, hinc inde a se contractam, in suo SS. Trimestri quarto pag. 149 publici juris se fecisse his verbis tradit: Vita Joannis, Prioris monasterii Bridlingtoniæ Can. Reg. in Anglia, ex quodam Ms. codice per Laur. Surium mutato stylo pressius & contractius descripta. Authoris nomen codex non habuit; sed est Historia gravis & scripta ab ejus æquali. Ast laudatus Surius, hanc Vitam ab auctore S. Joanni æquali fuisse exaratam, frustra ex his biographi verbis probare conatur: Non solum vero in amplexu scientiarum applaudens (S. Joannes) immo cælestibus intellectualiter suspirans avidius dum Oxoniis persisteret studiosus: omissis frequenter altercationibus sophismatum inquisitivis, templum sui spiritus supremo principi dedicavit, … ut quidem ex veridicorum constudentium relationibus audivimus. Quis enim non videt, ex his verbis nullatenus consectarium fieri, hunc biographum Sancto fuisse æqualem? Supparem vero fuisse, quis refragrabitur? Tertia mihi etiam præ manibus est Sancti Vita, a domino Hugone concinnata, & per amanuensem ex tomo 95 Bibliothecæ RR. PP. Oratorii Vallis-Cellæ excerpta. Huic biographo in adornandis Sancti nostri laudibus anonymi statim laudati lucubrationem præluxisse, ex ipsius narrationibus potest sufficienter colligi; at unde hauserit plura prodigia, S. Joannis tum vivi, tum defuncti meritis patrata, quæ in supra citatis Sancti Actis frustra quæsieris, compertum non habeo; neque etiam qua ætate scripserit, auctor uspiam vel verbo prodit. Ceterum Vitam auctore domino Hugone exaratam, quod huc usque editam non sciam, collatam cum jam citatis Actis hic subjiciam, ita ut varias eorum, quæ alicujus momenti sint, lectiones in Annotata relaturus sim, ne quid lector desideret.

VITA S. JOANNIS DE BRIDLINGTONA, CANONICI REGULARIS.
Auctore domino Hugone, Canonico Regulari,
Ex tomo 95 Bibliothecæ RR. PP. Oratorii Vallis-Cellæ, collata cum Vita edita apud Surium & Capgravium.

Joannes Conf. Ordinis Canonicorum Regularium in diœcesi Eboracensi in Anglia (S.)

BHL Number: 4355

A. D. Hugone.

CAPUT I.
Sancti natales: litterarum studium: vitæ institutum; sacerdotium & ad varia monasterii munia promotio.

[Sancti natales ac primi anni:] B. Joannes, quondam Prior de Bridlingtona, ex honestis parentibus Christianis Catholicis & Deo devotis in regno Angliæ, in villa quadam, quæ Tuenge a vocatur, Eboracensis diœcesis, natus generosam traxit originem, qui ab ipsa puerili ætate secutus Deum, ipso Deo, ut creditur, ducente, viam sanctitatis ingredi cœpit, gradumque perfectionis in ipsis innocentiæ annis arripere jam studuit; quinto namque ætatis suæ anno a suis parentibus scholasticis traditus disciplinis, lectionibus & doctrinis sui magistri, quantum sua patiebatur ætas tenella, sedule operam impendebat. Dum autem cum suis sociis a schola egrederetur & ipsi puerilibus, ut assolent, jocis & vanis discursibus hinc inde currendo intenderent, ipse ad ecclesiam convolabat, & ibidem solus orationi & devotioni mirabiliter in tenui ætate deditus, omnia lubrica & pueriles consuetudines veluti gratia Spiritus S. edoctus totaliter respuebat, ita quod nusquam aut raro apparuit in ipso aliquod indicium levitatis puerilis. Mira res, quis umquam credere vellet, quinquennem actus & ludos pueriles deserere, sanctitati & devotioni deditum esse, præcipue cum nondum talis ætas perfectam discretionem habeat, neque scientiam boni malive agnoscat? Certe, ut puto, nec credere fas esset, nisi illo superno Magistro inspirante, qui dixit: “Sinite parvulos venire ad me, talium est enim regnum cælorum b.” Sicut utique teneris sub annis Joannes, gratia Dei repletus, cælibem vitam agere cœpit, &, superno Ductore ducente, ad gradum sanctificationis & perfectioris vitæ gratiose postmodum meruit promoveri.

[2] [emisso post hos castitacis voto,] Pluribus itaque annis sub maternis alis innocenter transactis, & appropinquante tempore adolescentiæ, quo jam maturior ætas & hominum fragilitas instinctu naturalis pubertatis ad corruptionis & lasciviæ viam maxime declinare solet, ipse, inspiratione motus divina, toto conatu corruptibilis vitæ voluptates studuit evitare, & ita, se totaliter ad Deum convertens, suam pudicitiam precibus assiduis Domino commendabat, & jam in duodecimo c ætatis suæ anno constitutus votum vovit castitatis, lilium virginitatis suæ Deo offerens, continentiam cordis & corporis usque ad finem vitæ suæ, sicut creditur, inviolabiliter observabat, atque ex tum quotidie sicut ætate ita bonis actibus atque virtutibus crescebat, sanctæque conversationi deditus ecclesias devote frequentabat, Officiis divinis cum honestis & religiosis personis omni tempore, quo poterat, assidue vacabat; quidquid etiam de sacræ Scripturæ sententiis intelligere poterat, in sui pectoris armariolo studio recondebat, & licet adhuc in hujus mundi labili via cum habitu sæculari & inter plebeios conversaretur, attamen Domino opitulante de virtute in virtutem crevit, & ad cælestis vitæ patriam, quantum poterat, totis viribus anhelabat; perpendens itaque statum suum & votum castitatis, quod emiserat, inter sæculi fluctus ventis tentationum agitari, statuit omnino anchoram propositi sui firmiter figere in littore solidiori, & ut liberiorem Domino redderet famulatum ad quietum portum religionis confugere.

[3] Cum ergo in annis discretionis jam longe processisset & quasi annum vigesimum attigisset, [religiosam vitam amplectitur,] relictis sæculi gaudiis & pompis transitoriis, habitum S. religionis Canonicorum Regularium in venerabili & religioso loco prioratus S. Mariæ de Bridlingtona, Eboracensis diœcesis, devote suscepit; qui quidem prioratus ab eadem civitate Eboracensi per triginta milliaria aut modicum plus distans non longe a littore maris situatus, jocundum & quasi solitarium viris religiosis præstat habitaculum. Joannes itaque, religionis habitu suscepto, quasi nova plantula secus decursus aquarum plantata, virtutum germina in domo Domini producere cœpit, vigilare, jejunare, orare, cupiensque a pusillo placere Deo, vitam suam ducebat in laboribus & abstinentiis, ac postmodum tempore congruo professione regulari per eum emissa, juxta gratiam Dei collatam visus est viam arctioris vitæ fiducialiter aggredi, crebris jejuniis, continuis vigiliis, orationibus assiduis, aliisque laboribus corpus suum spiritui servire coëgit, semper inter alios & cum aliis ordinabiliter, sociabiliter, humiliter, obedienter vivens, & in abdicatione suæ propriæ voluntatis, humilitatem vero & patientiam, quasi duos lapides pretiosos, in corde suo pro fundamento stabilivit. Itaque cæteris in ipso monasterio etiam antiquioribus observantiæ regularis speculum erat, & exemplar sanctæ conversationis; unde verosimiliter de eo potest dictum evangelicum proferri: “Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes d.” Felix ergo iste Joannes felix & gratiosum habuit principium & feliciori medio subsequente felicissimum morum exitum obtinet, veluti in sequentibus perspicue apparebit.

[4] Procedente quoque tempore ad sacros ordines successive promotus & in sacerdotio constitutus devotius assuescebat orare, [& ad sacros ordines promotus.] ac psalmis, hymnis & canticis spiritualibus ore simul & corde laudes uberiores reddere Deo omnipotenti. Tempore quoque, quo ad divina celebranda mysteria, præparato sui cordis habitaculo, cum devota confessione & spiritu contrito ad altaris officium accedebat, sicut verus discipulus Jesu Christi venerabile Sacramentum corporis Dominici in memoriam passionis ejus cum ingenti tremore consecrabat & pertractabat; quod etiam cum maxima devotione & reverentia sumebat, semetipsum judicans valde indignum ad tam sacrosanctum mysterium peragendum, & quamquam juvenis esset ætate, attamen senem ostendebat se morum & operum gravitate & sobrietate vitæ. Scriptum est enim in libro Sapientiæ cap. 4: “Senectus venerabilis non diuturna nec annorum numero computata, cani enim sunt sensus hominis;” & paulo post scilicet: “Et ætas senectutis vita immaculata.” Et quidem a Priore magister novitiorum e & informator juvenum effectus est: ejus vita simul cum moribus laudabilis & gratiosa multos provocabat, & ædificabat ad salutem, noctibus vero & diebus defectus suorum fratrum absentium in choro psallendo & legendo in refectorio seu alibi ministrando ipse libenter & sine murmure supportabat. Quidam pater monasterii & alii canonici considerantes ipsius Joannis prudentiam ac discretionem successive in diversis officiis monasterii ipsum administratorem f fecerunt, ipseque tamquam fidelis dispensator & prudens utiliter & fideliter, quæ sibi commissa fuerant, ministrabat, & ita se ipsum regebat, quod Deo acceptabilis erat & ab hominibus nimio diligebatur affectu; nec propterea unquam ab officiis divinis, horis canonicis nocturnis vel diurnis se substrahebat, sed semper cum aliis in choro cantando & legendo interfuit, nisi aliquod impedimentum sibi obstaret aut major necessitas ipsum abesse constringeret.

[5] [monasterii bona temporalia administrat.] Mirandum quoddam non referre non potero, quod tamen scriptum non reperi, sed a quibusdam religiosis ex auditu percepi; quodam vero tempore ipse beatus Vir jam in officio Cellarii g administrator deputatus, exteriora monasterii negotia regebat, ob quam causam frequenter oportebat eum de monasterio egredi, possessiones & Grangias h supervidere, reparationibus domorum intendere, cultoribus agrorum & aliis laborantibus operas suas assignare, panem, potum & alia pro expensis omnium interius & exterius ordinare & providere, quæ omnia secundum scientiam sibi a Deo inspiratam diligenter, fideliter & discrete exequebatur. Erat itaque tunc inter fratres suos canonicos de ejus vita & virtutibus non modica admiratio, atque de ejus sanctitate secreta & frequens confabulatio, verum quia scriptum est, quot capita tot sententiæ; & sicut Judæi de Domino Jesu Christo, ita & ipsi de illo B. Joanne loquebantur; opinabantur aliqui & dicebant: quia bonus & devotus est; alii e contrario dicebant: non, ipsius sanctitatem male interpretantes ejusque devotioni & simplicitati spiritu maligno detrahentes.

[6] [Panes intercessione S. Joannis lapides, ut fertur, apparent;] Erant autem eo tempore pauperes quidam, qui extra monasterium in vicina domo morabantur, penuriam patientes alimentorum, de quorum necessitate B. Joannes misericordiæ visceribus condolens cogitabat omnino de rebus abundantibus in monasterio eorum inopiæ aliquid impertiri, propter quam causam, quando exire debebat pro factis monasterii, aliquos panes secum assumens exportabat secrete & ipsos eisdem indigentibus erogabat; quod opus misericordiæ cum pluribus diebus iterasset, quidam eorum, qui sibi invidebant, hoc explorantes, & ipsum super hac re Priori accusabant, dicentes: Cellarium minus providum res omnes asportare & hinc inde distribuere pro suæ libito voluntatis. Sed Prior, ut vir prudens & expertus, ipsum Joannem virum fidelem, devotum & discretum esse; illorumque accusationem non ex bone zelo procedere cognoscens, verbis benignis eorum malitiam usque ad tempus dissimulabat. Contigit altera die post hæc tempore, quo ipse Joannes Cellarius volebat exire, quod Prior cum aliquibus, qui ipsum accusaverant, secus viam, per quam ipse erat transiturus, astabat; ipse vero Dei servus Joannes super egenos & pauperes diligenter intelligens, panes aliquos secum tulit, & clam sub cappa i sua portans, opus misericordiæ & pietatis, ut antea solebat, satagebat implere; quem Prior egredientem conspiciens, mox ipsum ex nomine vocabat, dicens: Joannes veni huc. At ipse statim Prioris obediens imperio venit ad præsentiam ejus, qui ipsum, quid portaret, interrogans, & ipse cupiens sua opera bona soli Deo esse cognita, utpote homo simplex & innocens, inclinato capite, patri Priori respondit: Pater, inquit, lapides k sunt, quos ad viam extra portam meliorandam portare volo: intendens hujusmodi excusatione honesta, non propter Priorem suum, qui sanctorum secretorum conscius erat, sed propter alios, qui cum Priore præsentes astabant, suæ piæ intentionis opera sagaciter palliare. Tunc Prior ait ad eum: Ostende, inquit, Fili, nobis, ut videamus, si vere lapides sint, & ille continuo mandato præcipientis obtemperans, panes, quos portabat, coram eis ostendit, qui in eorum aspectu lapides esse videbantur. Prior utique super hoc stupefactus, data ei licentia abeundi, his, qui astabant secum, ait: Ecce, quam injustam accusationem attulistis mihi contra Hominem istum benignum, humilem & innocentem. Illi vero admirati magnoque rubore percussi, in claustrum regressi sunt, suam vecordiam secum portantes, qui postea, abjecta suæ perversitatis malitia, ipsum Joannem in amore & reverentia semper habuerunt.

[7] Bene quidem potuit hoc factum credibile esse consideratis ipsius beati Viri virtutibus, [quod prodigium Sancti biographus probare conatur.] mansuetudine, humilitate, innocentia, castitate, pudicitia & caritate, de quibus infra latius declarabitur. Legitur etiam & est in Actibus B. Joannis Evangelistæ, quod virgas sylvestres in aurum optimum convertit, quas postea ad propriam naturam fecit reverti. Iste vero panes in similitudinem lapidum suis meritis transformavit, quos iterum ad proprium statum reformavit. Ille virgo electus a Domino in ævum permansit; ille beatus noster Joannes, ut superius dixi, a pueritia sua electus a Domino & dilectus usque ad finem vitæ suæ castitatem corporis & cordis immaculatam servavit. Legitur etiam de beata virgine Brigida, quod solo tactu lignum aridum & per longum tempus siccum in pristinam viriditatem restituit; plura quoque etiam alia de sanctis Viris possent inferri ad argumentum hujus rei, ut in libris Dialogorum B. Gregorii p. 3 & alibi tales procul dubio caste viventes, in quibus Deus habitat. Prima ad Corint. 3. Templum Dei scilicet est, quod estis vos. Et in eadem: Qui autem adhæret Domino, unus spiritus est cum eo. Et in lib. Sap. dicitur: Incorruptio facit esse proximum Deo.

ANNOTATA.

a Hæc villa (ut videre est in Sancti Vita apud Capgravium & Surium) in comitatus Eboracensis locis maritimis sita est non multum a monasterio Brillindunensi remotis.

b Marc. cap. 10, ℣. 14.

c In proprio S. Joannis Officio legitur annus decimus tertius, reliqui vero Sancti biographi de voto illo altum silent.

d Euang. Joann. cap. 1 ℣. 6.

e Hanc provinciam Sancto nostro fuisse demandatam, apud Capgravium aliosque scriptores haud reperi.

f S. Joannes, ut habent alii biographi, munus Præcentoris in choro & Eleëmosynarii exercuit.

g Cellarii, prout hic sumitur, officium est rebus monasterii temporalibus providere; apud Benedictinos vero illius officium est, infirmorum, infantium, hospitum pauperumque cum omni sollicitudine curam gerere, ut ex Regula S. Benedicti manifestum apparet.

h Grangia locus est, ubi triticum teritur.

i Cappa, ut videre est in Gabriëlis Pennotti Historia Ord. Clericorum Canonicorum tripartita lib. 1, cap. 22, superior vestis est longa & talaris, quam episcopi & sacerdotes, cum in publicum prodibant, induebant.

k Hoc factum reliqui S. Joannis biographi silent.

CAPUT II.
Sanctus in Priorem eligitur: præclaræ virtutes in ipso enitent.

[In Priorem eligitur,] Crescentibus autem in ipso beato Viro piæ conversationis & sanctæ vitæ meritis, ab officio Cellarii exutus, & Supprior monasterii effectus sive officio Vicarii functus, omnia, quæ ad observantiam religionis pertinebant, sagaciter atque diserete regebat, sibimet parcus & austerus, aliisque quidem benignus extitit & misericors. In correptionibus modestiam servans, in compassione & pietate fraterna affluens, in admonitionibus & exhortationibus sedulus, humilitate & castitate præcellens, in omni opere bono semetipsum exercens, exemplum gratiæ & mansuetudinis omnibus ostendebat: & quoniam scriptum est: “Omnis, qui se humiliat, exaltabitur a”, defuncto postea ejusdem monasterii Priore, universi canonici, in domo capitulari congregati, ipsum in Patrem & Priorem suum, prævia scilicet Spiritus Sancti invocatione, unanimi consensu & assensu, nullo penitus reclamante aut contradicente, elegerunt anno ætatis suæ trigesimo septimo b. Quidam propter suam sanctitatem & devotionem, quidam propter circumspectionem in spiritualibus & temporalibus rebus, omnes ipsum una voce clamabant dignum & ipsis & eorum monasterio Patrem & Gubernatorem esse perutilem; qui, ut semper erat assuetus, spiritu benigno eos alloquens, se ad talem gradum taleque onus suscipiendum omnino dicebat fore esse indignum, & aliquamdiu resistens noluit consentire. Sed, canonicis universis in eadem sententia electionis concorditer persistentibus, ipseque sentiens in hoc voluntatem Dei circa se adesse, admonitus quorumdam prudentum consilio, simulque precibus omnibus devictus, quamvis invitus assensum suum tandem electioni attribuere quodammodo coactus est, præsentatus quoque Eboracensi archiepiscopo, secundum ritum patriæ ab eodem in Priorem perpetuum ejusdem monasterii legitime confirmatus est.

[9] Ipse vero tunc ut vir prudens secum meditans atque considerans onus magnum super se positum, [prudentia,] & secundum sententiam B. Gregorii: cui plus committitur, plus ab eo in reddenda ratione exigitur: de sola Dei gratia ejusque auxilio confidens, se & omnia ejusdem monasterii, quæ gubernanda susceperat, omnium Gubernatori cælestium & terrenorum devotis precibus commendabat. Ejus piis meritis & orationibus res & negotia monasterii tam in spiritualibus, quam in temporalibus per tempus, quo erat Prior, in bono statu perstiterunt. At quamvis nonnulli in hujus regimine constituti, non de onere cogitantes, sed de potestate & honore prælationis gaudentes, magis inde exaltantur, hic e contrario humilior atque benignior, & in operibus caritatis ad serviendum promptior exstitit. Nocte & die in claustro, choro & alibi observantiam regularem, sicut, dum junior esset, semper observabat, quasi præ oculis videretur habere illud dictum Sapientiæ: Rectorem te posuerunt, noli extolli, sed esto inter illos quasi unus ex illis c. Et raro quidem ab horis canonicis in choro dicendis absens fuit, nisi causa hospitum, & aliorum advenientium, aut quando gravior causa pro negotiis monasterii eum urgebat; & ipse degebat sic inter confratres suos, ut unus eorum. Semper diligebat viam rectam, & mediam undique tenens, non declinans ad dextram, se extollendo de suis dignitatibus & meritis, neque ad sinistram, succumbendo favoribus & vitiis humanæ fragilitatis; & talem absque simulatione se exhibebat secum cohabitantibus foris, qualis ipse erat intra semetipsum in corde interius, & quamquam ipse habuerat cameram largam, honestam, cum omni apparatu utique & ornatu officio prioratus a tempore antiquo deputatam, in qua alii Priores, prædecessores sui, residere & nocte requiescere solebant, ipse tamen, hoc vanitatem reputans, nolebat in ipsa camera dormire, sed omni nocte in una cella cum conventu in communi dormitorio quiescebat; lectilia sua & vestimenta d sua erant minime preciosa, sed potius vilia & grossa, honesta tamen & religioni suæ congruentia.

[10] Completorio autem finito, ipse solus in choro remanere solebat,[summa salutis cura,] ibidem orationi & contemplationi cum maxima devotione aliquamdiu vacans, intra se rememorando & considerando statum vitæ suæ, curam animarum atque regiminis sibi commissi monasterii, quid etiam in suis diuturnis * actibus fecerat, si aliqua forte negligentia Deum offenderat, sciens, se redditurum, ut homo mortalis, de his omnibus rationem, & ab illa hora usque mane sequentis diei cum aliquo non loquebatur, nisi ex causa maxime necessitatis, vel quando alia causa perurgens existeret. In qua re notandum est, quod canonici Regulares, ac etiam monachi S. Benedicti in regno Angliæ, quolibet tempore anni, tam in hyeme, quam in æstate cœnant ante Completorium, & inter cœnam & Completorium per aliquod spatium fit oratio sive contemplatio, donec servitores in refectorio cœnaverint, & similiter diebus jejunii & aliis, quibus nonnisi semel comeditur, collatio fit ante Completorium, &, facta collatione, de refectorio conventus vadit processionaliter in ecclesiam ad officium Completorii, quo dicto & finito, omnes processionaliter vadunt cum silentio & pace in dormitorium, & absque mora sonat campana ad dormitionem, nec postea cuiquam licet exire, nisi causa necessitatis & ex speciali licentia a Priore seu ejus vices gerente concessa.

[11] [in canonicis Officiis diligentia,] Ad officium etiam matutinale qualibet nocte surgebat cum aliis & frequenter alios præveniens, per aliquod spatium in choro devotis orationibus & sanctis meditationibus insistebat. Ab officio matutinali peracto ipse aliquando cum conventu ad dormitorium revertebatur, & intrans cellam suam fingebat se, sicut alii, ad quietem in loco suo redire, sed postea cum alios suos fratres sentiebat dormire, ipse latenter de dormitorio ad ecclesiam redibat, & aliquando ibidem aut in capitulo seu alio loco devoto contemplationibus, psalmis & aliis devotis orationibus usque ad lucem diei residuum expendebat, & ita communiter totum tempus vitæ suæ sancte & religiose Deo serviens continuavit. Ei etiam consuetudo fuit nihil terrenæ occupationis divino officio anteponere, sed, si aliquas solicitudines sibi supervenire prospiceret, propter quas in choro horis & temporibus constitutis nequiret interesse, tunc ante omnia cum uno de fratribus suis horas diei necnon Officium B. Virginis Mariæ, similiter cum Officio Passionis Christi & aliis devotionibus suis consuetis cum magna cordis devotione dicebat, ac deinde confessori suo sua peccata corde contrito humiliter confitebatur, plus plangens & dolens levia & parva peccata, quam aliquis forte gravia peccata, posteaque Missam audiebat, vel ad celebrationem semetipsum devote præparabat cum maxima reverentia & timore ad officium altaris accedens, & plerumque ipso stante ad altare, ut ipsi perhibebant, qui ipsum in altaris officio adjuvabant, tantus timor eum invasit, quod in frigidissimo tempore anni de ejus capite magna quantitas aquæ stillabat, & aliquando videbatur quasi totus resolutus in sudorem: quod autem cum videbat & quod ei acciderat, nemini voluit unquam manifestari.

[12] [Regulari observantia, ] Residuumque cujuslibet diei infatigabiliter expendebat circa necessitates monasterii intus & extra, horis canonicis exceptis, usque ad horam refectionis, quia communiter in refectorio communi cum aliis prandebat, nisi causa advenientium nobilium virorum aut aliorum hospitum, propter quos, ut illos honestius & humaniter tractaret, oportebat eum omnino abesse. Cibum etenim & potum cum summa sobrietate & temperantia sumebat, jejuniis & abstinentia carnem edomans, lectioni sacræ Scripturæ semper intendens, cibo etiam spirituali magis quam corporali pasci desiderabat, sciens quoniam scriptum est: “Non in solo pane vivit homo, sed in omni verbo, quod procedit de ore Dei e”; etiam cum David dicit: “Quam dulcia faucibus meis eloquia tua f” & quotiescumque autem aliquid ex sacra lectione percipiebat, quod in spiritualem tantum ædificationem sonabat, illud suæ memoriæ tenaciter commendabat, elevabaturque mens ipsius ad superna cælestiaque contemplanda; surgens vero post refectionem gratias solitas cum aliis referebat: ac postea non vaniloquiis aut humanis solatiis, sed colloquiis divinis & iis, quæ ad animæ salutem pertinebant, potius intendebat, aut ad aliquas honestas & utiles occupationes se convertebat, nec aliquo tempore voluit esse otiosus, recolligens, quod scriptum est: Otiositas pernicies est animæ.

[13] Frequenter etiam, ut carnis subjugaret voluptates,[inanis gloriæ contemptu,] solo pane & aqua corpus suum resocillabat, nec aliud comedens. Attamen quando hospites adveniebant, quibus secundum eorum statum de cibis lautioribus aliquid præparabat, ipse cum eis ad mensam consedebat, & simulabat se propter eorum solacia de cibis delicatis aliquando comedere, verumtamen hoc, quod sumebat, in parva quantitate erat; ministrabatur ei per quemdam de suis sibi fidelem & secrete servientem una parva tassa argentea, cum aqua pauca coopertorio argenteo cooperta, de qua ipse potabat, suam abstinentiam caute & prudenter palliando semper cum vultus hilaritate, ut sic convivarum aspectus, simulata edendi & bibendi refectione, devote falleret, semet exterius demonstrans quasi similem aliis, sed intus tamen erat valde dissimilis, & præcipue hoc faciebat, ut ejus meritum & intentionem vana gloria nullatenus absorberet; dicit enim B. Gregorius, carnis abstinentiam nonnumquam vana gloria obsidet; omnem enim vanam gloriam Vir iste devotus quasi quoddam virus mortiferum exhorrebat. De ejus salutifera communicatione in verbo, vultu & opere, nonnulli ad eum venientes delectabilius saturati sunt, quam de cibis & potibus, quos ante se in mensa habebant, & quamvis ipse, secretum suum intra semetipsum celans, affectabat reputari ut homo communis; quanto magis satagebat laudes humanas & favores effugere, tanto amplius usquequaque divulgabatur celebre nomen ejus. “Non potest civitas abscondi super montem posita g.”

[14] Erat quoque magnæ & admirabilis patientiæ, quietus & pacificus ac sine querela suas injurias & suorum domesticorum tribulationes læto spiritu sufferebat, [invicta patientia,] ipsos tamen, qui hujusmodi injurias sibi & suis inferebant, cum tali constantia, modestia & tranquillitate corrigebat, quod postmodum talia agere seu ipsum amplius offendere formidabant: quam etiam patientiam ita laudabilem exercuit contra persecutores & sui monasterii rerum invasores, quorum aliquot benigna affabilitate devicit; ad pacem reconciliando alios per humilitatem & tolerantiam ad tempus sufferendo, & erga alios ut prudens & nobilis defensor stans invictus propter justitiam suas inimicitias coëgit deponere & defensores plerumque habere promeruit, quos acriores injuriantes & persecutores perpessus est. Item in suis infirmitatibus & angustiis ita patiens erat, quod nunquam audiebatur verbum querulosum ex ore ejus, sed semper gratias agebat Deo in omnibus, tam in adversitatibus, quam in prosperis.

[15] Fuit etiam magnæ humilitatis circa omnes, abjiciens a se omnem arrogantiam & superbiam, [profunda humilitate,] & ita vitam suam inviolabilem custodiebat & famam, quod in incessu, statu vel habitu, seu in cæteris motibus nihil agebat, unde Deus & homo offenderetur, sed quod suam decebat sanctitatem. Fuit præterea ferventi caritate radicatus & fundatus, Deum super omnia diligens & proximum sicut se ipsum, compatiens & misericors, & super afflictos semper pia gestans viscera, in tantum quod plerosque ad inopiam devolutos multifortiter * relevaret, eis dando & præstando, quæ nunquam postea voluit repetere. Super tenentibus etiam possessiones monasterii pauperibus, & de impotentia solvendi conquerentibus motus pietate & misericordia, sæpius partem, quandoque totum debitum dimittebat, & relaxabat, & omni petenti pro amore Jesu Christi secretiori modo, quo poterat, se dedit. Pauperes quoque scolares, de rebus abundantibus in monasterio, sumptibus necessariis, prout commode poterat, ad scolas nutriebat, multos etiam alios pauperes conviventes sicut alter Tobias alebat, & alios vestiebat. Multa quoque alia opera pietatis erga indigentes misericordissime faciebat: unde in hujusmodi pietatis operibus recte potuit vocari verus imitator B. Augustini patris sui ac nostri h, de quo legitur, quod, deficiente aliquando ecclesiæ pecunia, cum non haberet, quid indigentibus erogaret, vasa Dominica frangi & conflari jubebat & indigentibus dispensari.

[16] [ac conscientiæ teneritudine nitet.] Erat adhuc Homo iste timoratus, semper Deum timens, abstinens se ab omni opere malo & permanens in innocentia sua, castus corpore, pudicus in sermone, cogitatione mundus, mansuetus, item misericors, majoribus & senioribus quasi obediens, & eorum consiliis condescendens, morum fervidus zelator, vitiorum rigidus persecutor, corpus suum castigans, & in servitutem redigens, cum eis, qui oderunt pacem, erat pacificus, & bene agentibus per humilitatem erat socius, prudentia præditus, consilio providus, in omnibus actibus suis discretus, universo morum & virtutum redimitus, circonspectus ad omnia, illorum quatuor animalium imitator, quæ ante, retro, & in circuitu oculos habere describuntur. Erat præterea pauper spiritu, corde contritus, semetipsum despiciens, non divitias neque honores mundi quærens, sed soli Deo toto corde & opere servire statuens, cum maxima contritione & dolore cordis lugens peccata sua, & sæpius etiam dolens aliena, spem perfectam semper habens de misericordia Dei omnipotentis cum perseverantia bonorum usque in finem vitæ suæ. Videbat quoque ipse multoties in spiritu quosdam excessus suorum subditorum & familiarium, qui aliquando faciebant secrete aliqua, de quibus nolebant, quod ipse aliquid cognosceret. Ipse vero, qui absens erat corpore, modo mirabili videbatur iis corporaliter astare & eos alloqui & corripere, ut se ab hujusmodi excessibus abstinerent, qui ejus timore correcti talia deinceps agere formidabant.

ANNOTATA.

a Vide Euang. Luc. cap. 14, ℣. XI.

b Vita apud Capgravium & Surium hæc habet: Sed cum cresceret fama virtutum ejus, accidit, ut, monasterii præposito in fratrum manus suum munus resignante, vota omnium, Sancto id agente Spiritu, in eum conferrentur, quod ea functione dignum eum existimarent: sed, illo sese excusante, alius electus est. At, illo intra annos non multos peste sublato, divinæ sapientiæ providentia volens lucernam, tanta luce conspicuam, suis radiis etiam aliis prælucere, id effecit, ut denuo liberis fratrum suffragiis electus sit.

c Eccles. cap. 32, ℣. 1.

d Anonymus Sancti nostri biographus apud Surium & Capgravium, S. Joannem vestium pompam respuisse, probat his verbis: Nam quidam multa instantia apud eum egerant, ut propter functionis suæ dignitatem preciosis uteretur pellibus; sed ille modestissime respondit: Agnorum pelliculæ abunde sufficiunt arcendo a nostris corporibus frigori.

e Matth. cap. 4, ℣. 4.

f Psalmo 118, ℣. 103.

g Matth. cap. 5, ℣. 14.

h Hic insinuat Sancti biographus, se S. Augustini Regulam sequi, unde videtur posse confici, ipsum fuisse canonicum Regularem.

* l. diurnis

* lege multiformiter

CAPUT III.
Quædam Sancti miracula, morbus ac beatus obitus.

[Naufragio quinque viri eripiuntur.] Verum de quibusdam actibus mirificis ad consolationem fidelium pauca de multis exprimere placebit, quæ Omnipotens, ut pie creditur, Servi sui meritis & precibus dignatus est, ipso adhuc in hac mortali peregrinatione superstite, coram populo suo manifestare. Quadam vice, ipso B. Joanne existente Priore, dum quinque viri de villa, quæ vocatur Hertylpole a, Dunelmensis diœcesis in mari navigarent, quædam tempestas eos & eorum navigium invadebat, & eo usque fluctibus intumescentibus unda maris super eos infringebat, ut quasi eos statim involveret, quod secundum rationem nulla eis videbatur spes evadendi; hi autem, quibus B. Joannes principaliter * ignotus fuerat, sed de ejus tamen vita & sanctitate multa audierant, se conspicientes in tanto periculo constitutos flebilibus vocibus unanimiter cœperunt Deum vocare, ut meritis ipsius B. Prioris de Bridlintona dignaretur ipsos ab ipsis marinis fluctuationibus misericorditer liberare. Et, dum in hac deprecatione devote perseverarent, ecce, apparuit eis quidam Regularis canonici habitu indutus, qui ad eos veniens & manum suam naviculæ superponens eos ad litus salvos perduxit. Qui quidem viri, sic a periculo mortis liberati, ad monasterium quantocius properabant, & quem antea nusquam corporaliter viderant, statim ut ad ejus præsentiam venerunt, eum agnoscentes, ex eo quod eis in mare apparuit, genibus flexis coram eo cœperunt per ordinem enarrare omnia, quæ eis contigerant, pro eorum liberatione gratias sibi referentes b. B. vero Joannes de verbo gratificationis eos graviter increpabat, asserens se illo tempore in suo monasterio fuisse, admonens eos, ut tacerent & ecclesiam intrarent, ibique Deo & beatæ Virgini Mariæ gratias hac de causa devote redderent, & nihil sibi, sed Deo, qui solus mirabilia operatur, totum adscriberent.

[18] Vir quidam nobilis in ipsa provincia, de prædicti B. Prioris fama frequenter audiens, [Aqua vinum sapit.] disposuit una dierum monasterium adire, ut certius aliqua experientia cognosceret, si vera essent, quæ ab aliis auditu perceperat, an non. Qui illuc veniens a Priore & suis fratribus receptus est, præparatisque pro tali viro aliquibus de lautioribus cibis, ipse Prior simul cum aliis causa consolationis & honestatis potius, quam comestionis, & ut aliquod solatium præsentiæ suæ nobili viro exhiberet, cum eo ad mensam consedit, cibisque ac potibus hinc inde super mensam positis serviens ille, de quo supra mentionem feci, qui Priori in tabula ministrare solitus erat, qui etiam suæ abstinentiæ conscius fuit, in secreto parvam tassam argenteam supradictam, cum aqua pura coopertam, juxta eum posuit: &, epulantibus illis atque sermocinantibus, nobilis vir prædictus cupiebat aliquo modo servata honestate sua cognoscere, cujusmodi potus in illa tassa argentea erat, de quo Prior bibebat. Consuetudo enim illius provinciæ est tam religiosis quam mundanis viris ciphis * argenteis vinum potare, & Prælati sive alii nobiles semper habent ciphos suos juxta se in mensa coopertos, qui priusquam aliquid & super tabulam cyphum deposuerint, statim serviens, qui astabat, cooperculum super tassam sive alium cyphum reponit. Servato igitur tempore congruo, quatenus Priori minime displiceret, idem ipse nobilis familiariter verbis jocosis Priorem allocutus est dicens: Domine Prior, vellem modicum de vestro poculo, si placeat, gustare. Tunc ille cœpit honeste verbis benignis contra hoc sibi quasi vetare, eo quod ipse nobilis etiam aliam tassam cum vino coram se positam habebat; & nobilis subridens manuque protensa ciphum Prioris arripere voluit. Expavens autem Prior Joannes & dolens intra se, quia nolebat secretum suæ abstinentiæ revelari, ex adverso ciphum retinebat, ne ex eo omnino gustaret. Cumque nobilis insisteret, ut ea vice voluntatem suam impleret, Prior ait: Sustinete modicum, donec benedictionem faciam, & oculis cordis elevatis, brevique oratione in silentio fusa ad Deum, ut aqua vini saporem assumeret, tassam benedixit, & generoso licentiam dedit potandi. Et ille paululum inde gustans aiebat, se longo tempore melius vinum non gustasse; sed postea per alios secreti veritas sibi innotuit, quod veraciter aqua pura in ipso cipho argenteo posita fuerat c. De quo manifeste constat, quantam fidem ipse devotus & Deo dilectus Vir habebat in Deum, unde in hoc posset de illo dici, quod psalmista canit dicens ad Deum: Desiderium cordis ejus tribuisti ei &c. Frequenter enim Vir iste, ut superius dixi, in pane solo & aqua jejunabat, sed, an aqua cocta vel non, expressum non inveni.

[19] [S. Joannes a vulnere præservatur.] Altera quoque die, dum ipse Prior Joannes in ecclesia staret, multis astantibus & videntibus, lapis non modicus cecidit ab alto super caput ejus, sed, protegente eum Altissimo, quasi nihil mali illi intulit, de qua fortuna, qui ibi erant præsentes, valde admirati sunt, ipse vero ut postea dixit, multum dolebat, quod in illa operatione divina alii ibi præsentes fuerant. Bene ergo dicitur per prophetam: Perfecisti eis, qui sperant in te, in conspectu filiorum hominum. Et iterum: Qui habitat in adjutorio Altissimi &c.

[20] [Incendium extinguitur.] Quadam etiam nocte, dum ipse Prior Joannes orationi devote insisteret, domus quædam infra ambitum monasterii igne subitaneo accensa est, quod factum quasi primus sentiens statim illuc properabat, apportans scapulis suis magnam scalam, quam ipse solus erigens domui ardenti apposuit, quatenus alii advenientes ascenderent, ut domui subvenirent. Interim servientes monasterii & alii accurrebant, &, dum illi hinc inde solliciti essent, ut ignem extinguerent, Prior se orationi dedit. Ipso vero orante, ignis subito extinctus est. Quod cernentes ipsi, qui advenerant, de tam subitanea extinctione ignis multum mirabantur; prædictam vero scalam, quam Prior illuc solus portaverat, tres viri satis laborabant ad locum, ubi prius fuerat, reportare. Similiter etiam quam pluribus infirmantibus orando restituit sanitatem, mediante gratia Dei nostri Jesu Christi.

[21] [Frumentum Sancti intercessione multiplicatur.] Etiam frumentum, quod propter sterilitatem terræ & caristiam deficiebat, elevata manu dextera benedixit, dicens: Multiplicet te Deus omnipotens, quia potens est; cujus oratione & meritis illud frumentum in tantum est multiplicatum, quod pro expensis monasterii sufficiebat fere per octo menses postea sequentes, quod solummodo æstimabatur pro duobus mensibus sufficere. Simili modo altera vice augmentavit quemdam tumulum hordei suis meritis & orationibus, quod multiplicatum est ad duplum & ultra quam fuerat prius æstimatum, ita quod sufficiebat pro cerevicia facienda pro canonicis & famulis monasterii & etiam aliis necessitatibus quibuscumque per longum postea tempus. De qua re universi, qui ipsum hordeum ante viderant, valde admirati fuerunt. Unde certum esse & verissime constare potest, ipsum beatum Virum magnam fidem habere in Deum & verum esse Dei Famulum, atque ab ipso summo Deo, quem diligebat, vere dilectum & electum. De qua fide loquitur Veritas in Evangelio: “Qui credit in me, opera, quæ ego facio, & ipse faciet & majora horum faciet d;” & iterum: “Si manseritis in me & verba mea in vobis manserint, quodcumque volueritis, petetis, & fiet vobis e;” “Si quis dixerit monti huic, tollere & mittere in mare, & non hæsitaverit in corde, fiet ei f.” Et psalmista ait: “Voluntatem timentium se faciet, & deprecationem eorum exaudiet g &c.”

[22] Appropinquante autem postea tempore, quo ipse summus & magnus Paterfamilias cælestis eundem Famulum vocare dignatus est ex hoc seculo, [Sanctus ægritudine corripitur, qua ingravescente, sacris morientium præsidiis munitus,] & sibi laboris sui denarium remunerare, ipse diem mortis suæ in spiritum prævidens & cognoscens se ex mundo migraturum. Circa festum S. Michaëlis cœpit infirmari, indicans quibusdam sibi caris & familiariter dilectis diem suæ resolutionis approximare; exinde postea ex eadem infirmitate graviter correptus anno ætatis suæ quinquagesimo sexto h, convocatis coram ipso cunctis fratribus, devotissimam confessionem & exhortationem fecit, veniam a singulis, si quid forte per errorem vel negligentiam contra eos fecerit, humiliter implorando, atque verba tam pia, tam bona, tam consolantia protulit, quod nullus erat adstantium, qui se a fletu poterat continere. Quibus etiam ab ipso coram Patre spirituali humiliter pro suis excessibus veniam postulantibus ipse eos absolvit, & pacis osculum omnibus dedit, præcipiens, obsecrans & exhortans ipsos unanimiter & concorditer vivere, divino obsequio diligenter & ardenter insistere, Christumque bonorum omnium Largitorem super omnia diligere & collaudare. Ac deinde Sacramentis Eucharistiæ & extremæ Unctionis devote receptis, usque ad horam mortis suæ, quam præscivit & prædixit, plenam habuit intelligentiam, fidem rectam, spem firmam, caritatem perfectam & integram memoriam, sicut unquam in sua sanitate habebat, talique benignitate & honestate per ipsum tempus in omnibus & erga omnes tamquam spiritus Dei se gerebat, ac si nullam infirmitatem haberet. Portabatur etiam quotidie in uno lectulo de camera sua ad quamdam capellam, ubi Missam audiebat, qua devotissime audita, antequam reportaretur ad cameram, elevans oculos suos sanctam crucem & Imaginem Salvatoris Domini nostri Crucifixi cum tam magna reverentia aspiciebat recolendo passionem Jesu Christi, & tam dulcia verba protulit, quod non erat aliquis astantium, quin ad maximam devotionem & compunctionem moveretur.

[23] [pro largæ annona Deo gratias agit, &] Contigit quoque illo tempore quasi miraculose, meritis ut credebatur ipsius B. Viri, quod quædam domus magna, alta & larga, quæ vocabatur magnum horreum de Bridlyntona, de cujus magnitudine & latitudine magna fama est & admiratio habetur ab omnibus, qui ipsam domum viderunt & adhuc viden, in quo horreo ponuntur omni anno frumenta & alia blada i; in illo autem anno contigit, quod ipsum horreum repletum erat usque ad fores & etiam magna quantitas garbarum k posita fuerunt extra horreum; quod nunquam antea infra hominum memoriam neque postea usque ad præsens tempus visum fuit: quod cum illi beato Viro nunciatum fuit, gaudens & exultans in corde suo gratias egit Deo omnipotenti dicens: Benedictus Dominus in donis suis &c, quia jam dimittam omnia in meliori statu, quam inveni, & imo jam bona hora est, ut corpus terræ & spiritus suo Creatori reddatur.

[24] [animam suam Creætori commendans, sancte moritur.] Denique sciens ipse Vir sanctus & devotus horam suæ mortis appropinquare, quam antea prædixit, congregatis universis canonicis fratribus suis, & coram eo astantibus, elevatis oculis suis versus cælum, cum pollice dextræ manus sibimet signum Crucis in fronte, super os & super pectus suum fecit, sicque manus tenens extensas in cælum, atque hæc ultima verba proferens: In manus tuas, Domine, commendo spiritum meum, quasi dormiens & nihil mali sentiens suavissime spiritum Domino reddidit sexto Idus Octobris anno Domini millesimo trecentesimo septuagesimo nono. Hic vero beatus Dei Famulus per decem & novem annos aut circa l, quibus monasterio præfuit, quamquam multis occupationibus pro necessitatibus monasterii valde implicatus fuerat, tamen orationi & contemplationi, in quantum poterat, assidue vacabat, & usque ad obitum, quo beata illa anima de corporis exivit ergastulo cælos petens, perfectam & religiosissimam vitam duxit, ac tantorum meritorum magnitudine resplenduit, quæ lingua non potest faciliter explicare.

ANNOTATA.

a Aliunde mihi minime notus hic locus est; neque illius cæteri biographi ullam mentionem faciunt.

b Iisdem fere verbis hoc factum enarrant Surius & Capgravius.

c Hoc factum alii scriptores, qui S. Joannis Vitam conninnarunt, prorsus silent.

d Joann. cap. 14, ℣. 12.

e Joann. cap. 15, ℣. 7.

f Euang. Marc. cap. XI, ℣. 23.

g Psalm. 144, ℣. 19.

h Anonymus S. Joannis biographus apud Surium habet: Anno ætatis sexagesimo.

i Hac voce, ut videre est in Supplemento ad Glossarium Cangii, olim appellabant quodvis triticum, etsi differret a frumento, est etiam ex vulgariori usu vox hæc generica, ut ibidem videre poterit lector, cujus species ex addito determinatur.

k Garba, ut videre est apud Carpenterium in Supplemento ad Glossarium Cangii, spicarum manipulum significat.

l Capgravius & Surius dicunt, S. Joannem decem & septem annos tantum monasterio suo præfuisse.

* l. personaliter.

* l. scyphis

CAPUT IV.
Miracula post Sancti mortem patrata.

[Energumeni duo, sacerdos nempe & mulier] Post mortem vero ejus Omnipotens Deus volens Servum suum mirificare ipsius meritis gloriosis & precibus, mortuis vitam reddidit, mutis loquelam, surdis auditum, cæcis visum restituit, ac aliis contractis, paraliticis & infirmis quam plurimis membra solida & sanitatem pristinam restauravit. Et submersi quidem per quatuor horas, quidam per totam noctem defuncti erant, quos Servi sui meritis & intercessionibus Christus ad vitam reduxit. Sacerdos quidam, nomine Joannes, a dæmonio vexatus valde male torquebatur, qui ligatus ductus est a suis amicis per centum & sexaginta milliaria ad tumulum beati viri supradicti Joannis pro sanitate recuperanda, quo dum pervenisset, non protinus obtinuerunt, quod volebant, sed indies expectabant Dei misericordiam. Quadam autem die in ecclesiam adductus valde eum spiritus malignus conturbabat, & juxta sepulchrum beati Viri positus paulatim in eo furor cœpit acquiescere, & postmodum in eodem loco obdormivit; cui quidam in somnis apparens, ipsum admonuit, ut surgeret & cantaret: Te Deum laudamus; sic a somno evigilans sanus factus est in tantum, quod nullum etiam malum sentiret de ligaminibus ferreis, quibus fortiter ligatus exstitit, & ad altare magnum, quod ibi prope erat, accedens, quod sibi dictum fuerat, flexis genibus, devota mente adimplevit, Deum laudando & ejus glorioso Confessori gratias multiplices reddendo.

[26] Similiter mulieri cuidam a dæmonio vexatæ ille apparuit & in ejus ore argenteum denarium posuit, [liberantur Veneno infectus & vulneratus sanantur.] eique præcepit dicens: Surge & vade ad altare B. Virginis Mariæ & offer ibi argenteum. At illa statim sana surrexit & mandatum adimplevit. Similiter in potu cujusdam erat magna aranea mortua & dirupta, de quo potu toxicatus est, qui postea corpore suo intumescente semetipsum in periculo magno sensit esse, cui Prior visibiliter apparens ipsum manu sua tetigit, & a mortis periculo liberavit. Vir quidam percussus ab alio in stomacho tam valde, quod, quidquid comedebat & bibebat, per id vulnus exiret, per B. Joannem liberatus est. Quamplures mulieres non tantum de ipsa provincia, sed etiam de aliis, quarum aliquæ per duos menses vel plus in partu laborantes & in periculo mortis constitutæ, per invocationem S. Joannis salvatæ sunt, & pueri baptismi gratiam consecuti per dies & annos postmodum vixerunt.

[27] [Defunctus loquitur.] Quidam carpentarius cum aliis sociis, dum quandam domum ædificare vellet, de superiori parte ædificii incaute cecidit & membris conquassatis ad terram expiravit a; quod audientes, qui ibidem morabantur, illuc concurrebant, quorum aliqui suspicionem malam de sociis carpentarii habentes, invicem confabulabantur, quod forte alicujus malitia id infortunium evenisset. Unus autem inter ipsos vir discretus & in B. Joannem magnam devotionem habens iis, qui circa corpus defuncti astabant, dixit: Rogemus Dominum & ejus Confessorem, ut aliquod indicium habere valeamus, si in hac causa aliquis culpabilis sit. Dum autem illi flexis genibus hoc in communi deprecarentur, prædictus vir, qui hoc consilium dederat, fide plenus defuncto ait: Adjuro te per Deum omnipotentem & merita B. Joannis de Bridlyntona, ut dicas nobis & manifestes, si aliquis culpabilis est de morte tua. Ille, qui defunctus erat, capite elevato cunctis audientibus respondit: Deo teste & B. Joanne, me ipso excepto, omnes sunt innocentes de morte mea, & suis verbis dictis iterum caput reclinavit ad terram; sed, utrum ille defunctus postea fuerit resuscitatus, non erat ibi scriptum.

[28] [Phreneticus ad mentem reducitur,] Unum referre adhuc me non piget brevibus verbis miraculum de quodam juvene, quem ego domnus Hugo novi, qui tempore æstivo, nescio, ex quo eventu, infirmatus est, quæ infirmitas versa est in phrenesim, ita quod ille die nocteque valde perturbatus se & omnes alios, qui circa ipsum erant, suis clamoribus & inquietudine graviter perturbabat; erat quidem in ipso prioratu unum de biretis B. Joannis, quo ipse utebatur vivens, quod biretum unus de canonicis B. Joanni valde devotus ad prædictum infirmum portavit & reverenter capiti ejus imposuit, dicens: Deus te adjuvet & B. Joannes de Brydlintona; & absque mora dictus juvenis, qui antea perturbatus & inquietus erat, cœpit quiescere & melius se habere, deinde obdormiens ad semetipsum reversus est cum bona memoria, & sequenti die quasi sanus effectus est, Deo gratias b. Hæc autem sufficiunt ad præsens pro recordatione virtutum ipsius sancti confessoris Joannis canonici Regularis, cujus precibus & meritis Christus nobis concedat ad gaudia paradisi feliciter pervenire amen.

Ora tu pro me de Brydlynton Prior alme,
Ut Deus æternæ mihi donet præmia palmæ.

ANNOTATA.

a In Ms. Rubeæ-Vallis legitur: Quidam carpentarius, dum de quadam aula per gradus ascenderet, nec ad ipsos gradus bene adverteret, subito a supremo g adu usque ad terram corruit præceps & capite præcedente ac fracto collo expiravit.

b Vita edita a Capgravio hæc addit: Plurima vero alia, quæ Dominus in sancto Patrono operatus est & incessanter continuat operari, qui cognoscere affectarunt, in eodem monasterio libros reperient, quibus innumera beneficiorum genera conscribuntur.

DE B. ROBERTO MALATESTA C., TERTII ORDINIS S. FRANCISCI, ARIMINI IN DITIONE PONTIFICIA

ANNO MCCCCXXXII.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Nobile Beati genus: pia pueritia & adolescentia: nuptiæ, & raræ beati Principis virtutes: ejus cultus qualiscumque probatus: Acta danda.

Robertus Malatesta Conf. tertii Ordinis S. Francisci Arimini in ditione Pontificia (B.)

AUCTORE J. B. F.

Summo generis splendore, stirpis antiquitate & heroum, [Nobile B. Roberti genus:] omnibus laudibus cumulatissimorum, numero, diuturnaque potentia inter Italiæ principes illustrissima floruit olim Malatestarum familia, per Adriatici littoris Meridionalis civitates dominationem suam extendens; potissimum vero Arimini in urbe antiquissima (quæ episcopalis civitas est Æmiliæ in Romandiolæ provinciæ ad Ostia fluvii Marrachiæ) ad finem ferme seculi a Virginis partu XV est dominata. Qui plura distinctius nosse desiderat nobilissimæ hujusce familiæ decora, consulat Chronicum Ariminense, a Ludovico Muratorio editum in libro, cui titulus: Rerum Italicarum Scriptores, & Cæsaris Clementini Historiam Ariminensem, qui ultimus præclara illustrium dominorum Malatestarum facta posteritati commendavit.

[2] Ex præclarissima itaque ista familia ortum duxit B. Robertus, [pater: prima ætas:] patrem nactus Pandulphum Malatestam, Brixiæ dominum. Erat beatus Adolescens noster, angelicam in mortali corpore nactus indolem, annis juvenis, animo vir; mundo præcox, at cælo maturus; ea præditus morum suavitate, ea innocentia vitæ, eo studio castitatis, submissionis, modestiæ, orationis, misericordiæ erga pauperes, obedientiæ, rerum spiritualium æstimatione & cura; ut non dubia jam tum futuræ sanctitatis specimina ediderit, & consummatus in brevi, explevisse dicendus sit tempora multa, placita ejus Deo anima ad cælestes epulas præmature evocata. Quam vero laudabiliter pueritiæ, juventutis & reliquæ ætatis tempora transegerit, in Vita ad hujus Commentarii calcem danda lectori manifestum evadet.

[3] Adolescentem castissimum angelicæ virginitatis florem, [nuptiæ, & laudabile] quam proposuerat Deo consecrare, in deliciis habuisse, totumque fuisse in declinandis cavendisque omnibus pro ejusdem virtutis tutela & conservatione, satis clare denotant hæc biographi anonymi & coætanei verba: Octodecim factus annorum, a patruo (Carolo Malatesta, cui beati Juvenis, defuncto patre, educatio erat demandata) invitus desponsatur nobilissimæ puellæ Margaritæ, Nicolai marchionis Estensis filiæ, (de hujus familia vide Annotata post Vitam edendam) ægerrime ferens thesaurum perdere virginitatis, quam Deo integram proposuit conservare. Sesquiannum post nuptias illibato thoro sponsæ convixit, tandem constrictus confessarii & amicorum consiliis, dolens & horrens subivit jura conjugii. Frequenter antea dicebat, se malle potius aspere torqueri, quam fæminæ commisceri.

[4] [in principatu regimen.] Ubi vero ad ætatis annum decimum nonum pervenerat B. Robertus, illustrissimus Carolus Malatesta Arimini dominus, Beati patruus, ex hac vita migrans testamento Robertum heredem & Arimini principem instituit. Quanta æquitate, prudentia & solertia provinciam sibi demandatam administraverit, quanta fuerit eo tempore, quo Ariminensi principatui præfuit, Beati nostri apud omnes auctoritas virtutibus parta, referunt omnes, qui ipsius meminere, biographi. Et quamvis tanta esset Beati, tamque perpetua in principatu recte administrando, & hinc inde emendando diligentia, ut ea videri possit totum hominem occupare debuisse: tantam tamen huic curæ adjungebat diu noctuque precandi assiduitatem, acsi vitam duxisset anachoreticam. Ferventi orationi sacræque lectioni intentus, omnia, quæ tertii Ordinis S. Francisci institutum, quod sequendum amplexus fuerat, requirit, summa devotione peragebat. Verum hæc, uti & perpetuam pauperum atque ægrotorum curam, aliaque hujusmodi plurima, describere hoc loco non est animus, quia abunde in Actis sunt relata. Jam de cultu, a mortalibus ipsi delato, agamus.

[5] [Cultus qualiscumque ex publica sepulcri veneratione,] Quamquam non invenio B. Robertum Malatestam umquam honoratum fuisse Officio ecclesiastico, paucique ipsius memoriam celebrant martyrologi, iique recentiores tantum; tamen propter sequentes rationes ipsi locum in Opere nostro tribuendum censui. Beati titulum eidem adscripsit Arturus a Monasterio in Mrl. Franciscano ad diem X Octobris ita scribens: Arimini, beati Roberti Malatestæ confessoris, ejusdem urbis principis: qui, sumpto Tertiariorum Ordinis Minorum habitu, tanta humilitate & castitate, oratione ac paupertate, aliisque summis virtutibus sic claruit, ut vivus ac mortuus quamplurimis signis illustratus sit admirandis. Roberto etiam locum dedit in Menologio Franciscano Fortunatus Hueberus. Eumdem titulum ipsi tribuit tabellio, qui miracula ad Beati tumulum patrata & post Vitam hic edenda scriptis consignavit. Hisce accedunt Franciscani scriptores varii, qui de Beato nostro tractarunt. At ne tantus quidem scriptorum in hunc titulum consensus sufficeret, nisi & certiora qualiscumque publici cultus indicia adessent, & Beatus tamdiu fuisset defunctus, ut cultus illi facile centum annis continuari potuerit ante decretum Urbani VIII, anno 1634 emissum, quo hic ad tempus centum annorum metam excedens restrixit immemorabilem temporis cursum, quo, qui culti fuerant, coli adhuc ut Sanctos posse, in suo de hominibus, cum sanctitatis fama mortuis, cælitum cultu, priusquam a Sede Apostolica canonizarentur aut beati declararentur, non honorandis decreto declararat.

[6] Inter miracula ad Beati sepulcrum, occasione magni concursus patrata, [quæ vetusta est, asseritur.] quæ a notario publico Actis excerpta fuere, quæque post Vitam hic recudemus, legimus, plura votiva donaria Beato in gratiarum actionem de beneficiis, ipsius patrocinio obtentis, oblata fuisse: hanc vero tabellarum votivarum publicam ad Beati tumulum appensionem cultum quemdam publicum redolere nullus inficias ibit. At hæc cultus qualiscumque publici indicia, ut ipsi in Opere nostro locum tribueremus, non sufficerent, si centum annis decreto Urbani VIII, reparatæ Salutis anno 1634 edito, vetustiora non essent. Quod tempus dicto decreto requisitum in Beati nostri cultu reperitur, cum illa miracula seculo XV adhuc currente fuisse patrata evincantur ex eo, quod plerique homines, quibus hæc beneficia Beati intercessione fuere concessa, absque ullo cognomine in iis citantur, quæ consuetudo non utendi cognominibus (ut patet ex Muratorii Antiquit. Italic. tom. 3, col. 772) ultra seculum XV extendi non potest. Inde jam tuto infertur, qualemcumque hunc Beati cultum satis vetustum, satisque notabilem esse, ad titulum Beati eidem attribuendum, præsertim cum illo titulo honoratus sit plusquam centum annis ante decretum Urbani VIII.

[7] Acta B. Roberti scripsit frater Nicolaus Ariminensis, [Ejus Acta.] sacræ Theologiæ professor, &, ut Waddingus Annal. Minorum tom. 10 & Marcus Ulyssiponensis referunt, Beato synchronus; hujus lucubrationem prelo subjecerunt Marianus Florentinus, Marcus Ulyssiponensis in Chronic. Fratrum Minorum tom. 3, Christophorus Veruchinus in libro, cui titulus De Sanctis Veruchinis, Cæsar Clementinus Historiæ Ariminensis tom. 2, pluresque alii, quos enumerare nimis longum foret. Waddingus cit. loco alia Beati Acta publici juris fecit, quæ, ut ipse fatetur, excerpsit ex Roberti Legenda Ms. ab auctore anonymo & Beato coævo concinnata; hæc Acta cum Nicolai Ariminensis lucubratione in omnibus fere conveniunt & auctoris coævi operam esse aperte indicant hæc verba, quæ infra num. 2 leguntur: Vestemque (Ordinis S. Francisci) suscepit B. Robertus in sancti Francisci natalitiis anno MCCCCXXX in mea præsentia. Laudatam anonymi lucubrationem una cum aliquot miraculis Beati intercessione patratis, quæ a tabellione scriptis tradita Lucas Waddingus citato loco publici juris fecit, hic recudemus.

ACTA,
Ex Legenda Ms. auctoris anonymi & Beato synchroni a Luca Waddingo excerpta.
CAPUT UNICUM.
Illustre Beati genus: consanguinei: matrimonium: virtutes: liberatio energumeni: morbus & felix obitus. Miracula post mortem patrata.

Robertus Malatesta Conf. tertii Ordinis S. Francisci Arimini in ditione Pontificia (B.)

BHL Number: 7264

A. Anonymo.

[Beati genus & consanguinei: pueritiæ & juventutis virtutes.] Apud Ariminenses anno MCCCCXXXII, die X Octobris pie deceslit Galeotus a Robertus de Malatestis, anno ætatis XX, virtute & sanctimonia illustris. Nobilissimo ortus genere Regulorum Ariminensium, patrem habuit Pandulphum b, patruos Carolum c & Malatestam seniorem, fratres Sigismundum d & Malatestam Novellum, in Italia celeberrimos. Ab ipsa infantia specimen exhibuit futuræ pietatis, nam vix quinquennium attigerat, cum semper oraret, & noctu dormiens multoties visus sit precari, labia movere, orationem Dominicam, manibus ante pectus conjunctis recitare. Carolus patruus (hic est ille, quem Gregorius XII misit ad concilium Constantiense pro abrenunciando Pontificatu) aliquando colludentem Puerulum interrogavit, quid maxime appeteret? responditque, ut pauper evadam. Admiratus patruus, suspicatusque verbum hoc ex simplicitate aut inadvertentia infantuli prolapsum, secundo & tertio sciscitatus, id ipsum dixisse tanta vocis assertione & vultus serenitate notavit, ut præsagium judicarit futuri contemptus rerum humanarum. Jam decennis scintillas præsentiens noxiæ libidinis, corpusculum miris modis affligebat cilicio, flagellis & frequenti inedia. Lectuli mollitiem abhorrens, a patrui dormientis latere surgebat, dormiebatque in nuda humo, cinctus super nudam fune setoso. Inter lautissimas epulas esuriebat, ad opiparam mensam Caroli patrui, qui sibi carissimum adoptaverat in filium, accumbens, præsertim in Quadragesima e, quam appellant sancti Martini, ita se fingebat manducare, ut præter panem & aquam nihil manducaret, projectis secreto in usum pauperum carnibus & lautioribus obsoniis. Petulantium juvenculorum contubernium & pueriles ludos abhorrens, solitariis locis vitæ suæ Deo consecrabat primordia.

[2] [Uxorem ducit invitus. Amplectitur tertium S. Francisci institutum] Octodecim factus annorum a patruo invitus desponsatur nobilissimæ puellæ Margaritæ, Nicolai marchionis Estensis f filiæ, ægerrime ferens thesaurum perdere virginitatis, quam Deo integram proposuit conservare. Sesquiannum post nuptias illibato thoro sponsæ convixit, tandem constrictus confessarii & amicorum consiliis, dolens & horrens subivit jura conjugii. Frequenter antea dicebat, se malle potius aspere torqueri, quam fæminæ commisceri. Anno ætatis XIX patruum amisit, & principatum obtinuit, collato ei per Martinum V vicariatu Ariminensi, Cæsenate, Fanensi, aliisque bonis feudalibus Ecclesiæ. Sui juris effectus, liberius se divinis dicabat obsequiis, assumpto in patronum sancto Francisco, in quem summo ferebatur affectu, & in magistrum docto & pio quodam Minorita. Religiosos & graves viros frequenter interrogabat, qua ratione Deo magis placeret, suasque addebat preces, ut divina Majestas, quid potius ab eo vellet, dignaretur indicare. Apparente sancto Francisco & læso in signum corpore plaga quinaria, intellexit Dei voluntatem esse, ut in principatus fastigio & sacra lege conjugii ei deserviret sub habitu tertii Instituti Pœnitentum. Abstersis die sequenti vulneribus sanguine & sanie madentibus, amplius haud cunctandum putavit, vestemque suscepit in sancti Francisci Natalitiis anno MCCCCXXX in mea præsentia, inquit auctor Legendæ Ms., ex qua præcipuam historiam delibavi (Lucas Waddingus:) cum veste humilitatem induit, exterius principis repræsentans majestatem, interius & in occulto pompam omnem deponens, & cujusdam Hilarii, viri piislimi, per omnia se subdens imperio.

[3] Christum Dominum pro nobis despectum plagis adeo distinctum, [Erga leprosos, pauperes & subditos humanitas & misericordia.] ut leprosus putaretur, profunda mente contemplans obviam habuit misellum quemdam ulceribus plenum, pure & sanie defluentem. Amplexus & osculatus horridum monstrum, lavit hilariter & curavit blandiuscule plagas universas. Feria quinta majoris hebdomadæ, juxta sacros Ecclesiæ ritus, dum Christi ad discipulos mandatum, solemni apparatu, in palatii sacello caneretur, e solio descendens simul cum Hilario socio duodecim pauperum pedes humiliter lavabat & lacrymans abstergebat, indignum se reputans, qui etiam vile hoc ministerium ad Christi exemplum exerceret. Voluntariam paupertatem, quam ab infantia adamabat, qua potuit, arte sectabatur, inter rerum copiam & principum affluentiam, iis dumtaxat usus, quæ vitæ in summa parcimonia alendæ erant necessaria. Subditorum oppressiones & injustas ministrorum extorsiones pecuniarias exosus valde, castigabat severe impios exactores. Rationem aliquando posuit cum servis & regiminis administris, quantum sufficeret aulæ sumptibus, & reliquis expensis, ut præter hæc nihil exigeret a subditis, sed tributis aliisque onerariis solutionibus liberaret. Erga pauperes compassivus & liberalis, quibus poterat, abunde succurrebat, omnium miserias vel pecunia redimens, vel lacrymis prosequutus. Quotidie in suo palatio pauperes aliquot cibabat, alios die Veneris addebat, quibus ipse inserviebat, aquam flexo poplite manibus infundebat, fercula ministrabat & post epulum osculabatur.

[4] Xenodochia & nosocomia frequenter invisebat, ægris lectos sternebat, [Varia infirmis obsequia præstat.] universa caritatis officia exhibebat, vulnera & ulcera lavabat, curabat, fovebat, aromatoria, bellaria & si quæ erant vel medicandis vel refocillandis opportuna, secreto mittebat; ad hæc pietatis officia admissis dumtaxat fidis quibusdam famulis & amicis, ne vanæ gloriæ ventus meritum exsufflaret. Hispanum quemdam peregrinum Romam proficiscentem molesto morbo sanguinei fluxus correptum, in domum sibi vicinam curandum duxit, frequens visitabat, & cum semel curando ulceri linteola deessent, extractam secreto interulam in fasciolas discidit. Fæminam quamdam Margaritam Ariminensem, miserabili modo ulceratam, a tergo duplici hiatu, per quem cibus & potus frequenter decurrebant, & intestina defluebant, diris cruciatibus laborantem, sed insigni spiritu, invicta patientia & mira divinarum rerum notitia illustrem, sæpissime adibat, & solamen daturus, & sacra documenta recepturus. Cum illa diuturna protrahebat de rebus cælestibus colloquia, quibus accensus nil vile putabat, quod vel in Dei, vel servorum ejus obsequium posset redundare. Hujus misellæ curam ipse, dum vixit, agebat, propriis manibus medicabatur, ministratis insuper rebus omnibus necessariis.

[5] [Rebus divinis totus intentus corpus mortificat: apparet ei Christus: energumenum liberat.] Et ne inter aulæ delicias, inter ferculorum affluentiam & pompæ majestatem caro concupisceret adversus spiritum, aut majorem vim inferret, quam immaculati thori leges exposcunt, titillantem multis modis compressit, abstemia g, cilicio, flagello, brevi somno, & duro lecto, in nulla re indulgens vitæ molliori. Sacris viris omnem adhibebat reverentiam. In sacello nobilissimo, a se constructo, summa pietate divinis intererat officiis, habens pro solatio unico sanctos codices & libros spirituales. Horas canonicas attente recitabat, ad sacram Synaxim sæpissime accedebat, nunquam tamen absque profluvio lacrymarum. Turbas hominum & mundi strepitus fugiebat, secularia negotia, quantum status sui conditio permittebat, procul volebat, divinis rebus totus intentus. Arcanas multas habuit visiones & supra se frequenter ferebatur divinæ contemplationis dulcedine. Apparuit in sacello oranti Christus sub eadem specie seraphica, qua sanctum Franciscum in Alvernæ h monte quino vulnere sauciavit, perfuditque mentem immensa lætitia, etsi flere postea cœperit amare Christi passionem, quam in Francisci transformatione cogitavit renovatam. Dæmoniacum infestum & clamorosum, arrepta spina coronæ Christi, & facto per eam Crucis signo, e regione domus, in qua torquebatur, repente sanavit. Seditiosum populum in se irruentem, quia restituerat Sedi Apostolicæ Burgum Sancti Sepulcri i & aliquot castra a patre relicta, præmissa prius oratione, intrepidus excepit, & placido sedavit eloquio.

[6] [Gravi morbo affligitur & pie moritur.] Ad martyrium pro Christo ferendum vehementer anhelans, precibus multis petebat, ut mereretur pro vitæ Auctore mortem oppetere, vel saltem Dominicas passiones intenso dolore compensare. Immisit Dominus dolores multos & gravem fistulam adjunxit, quibus cum ferro, igne & asperis remediis oporteret mederi, nullum visus est impatientiæ signum edidisse. Admonitus a quodam Dei servo de futura corporis dissolutione post menses quatuor, lætatus est, & magno studio præparavit se quotidiana confessione & communione frequenti, repetens passim illud Apostoli: “Cupio dissolvi & esse cum Christo.” In ultima hora satan oppugnare tentavit, objectis dubiis circa fidei mysteria, quibus ille opposuit Athanasii symbolum, quod & alta voce recitari præcepit. Divino deinde adjutorio speciali profligato inimico, paulisper requievit, mox hilari & jucundo vultu cælum aspiciens, rerum divinarum contemplatione profunda, mente excessit. E raptu rediens: Video, inquit, cælos apertos, & protinus ridens & exultans, fixis in cælum oculis, sub auroram sanctam animam reddidit Creatori in vico sancti Archangeli. Ariminum translatus, occurrente funeri episcopo & clero universo, sepultus est in veste Franciscana absque ulla pompa aut apparatu in cœmeterio Minorum communi sepultura, in terra effossa, sicut ipse ultimis tabulis constituit, quam postea consanguinei crate ferrea contexerunt, & deinde lapide marmoreo. Multis post mortem coruscavit miraculis, quæ notarii cujusdem Ariminensis excepta sunt Actis & optimorum virorum fide comprobata.

[7] Joannes, Petri filius, in summo vitæ versabatur discrimine, [Varii ejus patrocinio] desperantibus medicis ejus salutem. Vovit pater, se ducturum ad beati Roberti sepulcrum & cereum oblaturum, statimque convaluit. Antonius arborem securi dejecturus, irrito ictu pedem gravi vulnere deturpavit, ad tumulum delatus sanus recessit. Dominicus Ariminensis ab hernia; Antonius adolescens a molesta febre; Jacoba a paralysi; Blonda ab infirmitate octo annorum, variisque ulceribus; Lucia longo tempore; Catarina annis novem; Angelus sexdecim a malignis spiritibus obsessi, perfecte sunt liberati. Quidam Minorita adolescens Patavio k Ariminum proficiscens, intensissimum sensit stomachi dolorem, sed oratione præmissa ad Roberti tumulum dolor omnis abscessit. Laurus & Nicolaus Ariminenses dolebant genibus, Agnes pede, Anna manu, Jacoba capite annis sex, Jacobus Parmensis l miles mensibus septem utroque pede immobilis, quod petebant, salutis impetrarunt beneficium. Martinus Bononiensis m oculis captus, ad sepulcrum orans lumen recepit. Joannes piscator e cymba descendens, gravi casu costas rupit tres, sed Robertum invocans meruit exaudiri.

[8] [a diversis morbis] Isolta nobilis matrona promisit filiolum in extremis laborantem, a medicis derelictum, si pristinæ restitueretur saluti, discalceatum, habitu tertii Ordinis sancti Francisci indutum ad sepulcrum ducere & ceream offerre imaginem. Ut votum emisit, gratiam recepit. Alia, Bella nuncupata, per triennium destituta utriusque brachii viribus & ministerio, aliena ope cibos sumebat; audita fama Roberti, auxilium imploravit & obtinuit. Cæcilia annis quatuor continua ægrotabat febre, & lateris dextri molesto tremore, sed invocata per hujus intercessionem divina ope convaluit. Bartholomæus e castello Durantis, Minorita, totidem annis clauso alvo, quidquid per secessum egerendum erat, crassa semper purgabat urina; inde per universum corpus noxii spargebantur humores; inde membra tumentia multis scatebant ulceribus; inde perpetuus languor, virium defectio, cæcitas, stomachi & capitis dolor. Auditis Roberti miraculis, magna fiducia rogavit, ut sui miseretur; cœpit, quod ante non poterat, ambulare & e patria Ariminum abiit, ubi præ tumulo perfectam consecutus est sanitatem. Joannes filium juvenculum, biennio male affectum, ad extrema reductum & biduo nihil sumentem, dum eidem commendat, videt sanatum.

[9] [& vulneribus sanati.] Thomæ Baccari manui aper dentem infixit, quo vulnere vehementer dolebat perpetua sanguinis emissione; monitus ab amico, ut ad Roberti confugeret patrocinium, fecit, oravit & convaluit; manum ferream & dentem, qui læsit, ad sepulcrum appendit. Jacobus e monte Columbi, bajulus vinarius tempore vindemiæ elevare volens dyotam, sive cadum, vulgo barillum musti, intestina scroto illabuntur, Robertum invocat, cereum promittit, & herniæ medetur. Catarina brachio sinistro per biennium vehementer dolens, & usu privata; Columba Ferrariensis n humeris & brachio dextro adeo affecta, ut diu noctuque clamaret, oblato brachio cereo, dolore sunt liberatæ. Petra e Pignano annis triginta possessa & diris torta cruciatibus, ita ut aliquando a sex hominibus detineri non posset, ad Robertum pie confugiens, meruit liberari. Philippa Ariminensis biennio & puerulus duodennis genibus attracti, oblatis cereis donariis emissoque voto visitandi sepulcrum, perfecte sunt liberati.

[10] [Carcere detentus liberatur.] Vincentinus presbyter Vincentinus o, a suo episcopo in tetrum carcerem conjectus, tribus portis munitum, vota precesque fudit ad beatum Robertum, ut liberare vellet a vinculis & a gravi sibi parato supplicio. Ingens refulsit lumen in habitaculo, quod spem animumque præstitit, ut fugam intentaret, minimaque industria elapsus, Ariminum perrexit, ubi publicavit miraculum, & gratias suo reddidit Liberatori. Liberavit etiam Nicolaum Ariminensem a dolore capitis; comitis Urbinatis p filium diu febricitantem, a mortis periculo; Frisam partui vicinam a molesta febre, & fœtus injuria; Magdalenam a quartana diuturna; Helenam leprosam, ulceribus & pustulis deformem, ab extrema miseria.

ANNOTATA.

a Galeoti nomen Beato post mortem patris impositum fuisse, refert Clementinus in Hist. Arimin. part. 2, pag. 228.

b Pandulphus, Galeoti Malatestæ filius, fuit Brixiæ dominus.

c Hic Carolus ab anno reparatæ Salutis 1385, defuncto patre, provinciæ Ariminensi præfuit.

d Sigismundus Malatesta B. Roberto Malatestæ in principatu Ariminensi successit.

e Hæc olim celebris erat, & post Octavam Sanctorum seu a die XI Novembris, qua S. Martini obitus recolitur, usque ad Christi Domini Nativitatem celebrabatur. Consule, si lubet, Cangii Glossarium.

f Antiquam hujus illustrissimæ familiæ originem, ex qua pullulavit regia olim Saxoniæ ac Bavariæ ducum, nunc Brunsvicensium ducum S. R. I. Electorum, & serenissimi regis Magnæ Britanniæ Georgii II progenies, curiosus lector in Antiquitatibus Estensibus Ludovici Muratorii videre poterit.

g Hæc vox mensam frugalem significat.

h Alvernus, mons Tusciæ in Italiæ in Italiæ agro Florentino, stigmatibus S. Francisci celeberrimus.

i Burgum S. Sepulchri, Italis Borgo-Di-San-Sepolcro, urbs Italiæ episcopalis, in Umbria regione prope Tiberim fluvium, in ipso limite Tusciæ, olim ditionis Ecclesiæ, nunc magno Hetruriæ duci paret.

k Patavium urbs reipublicæ Venetæ episcopalis, agri Patavini caput, sita in totius Italiæ campo fertilissimo.

l Parma urbs Italiæ episcopalis sedet in ejusdem nominis ducatu, cujus caput est, ad fluvium Parmam dictum.

m Urbs archiepiscopalis Italiæ in ditione Pontificia ad Renum amnem sita.

n Urbs archiepiscopalis & ejusdem nominis ducatus primaria sub summi Pontificis dominio.

o Vincentia, melius Vicentia, urbs Italiæ episcopalis, sedet in provincia Vicentina, cujus caput est, sub reipublicæ Venetæ dominio.

p Urbinum Italiæ ducatus, ditionis Pontificiæ, cujus civitas primaria ejusdem nominis distat 8 leucis ab urbe Ariminensi.

DE S. FRANCISCO BORGIA C., SOCIETATIS JESU TERTIO GENERALI ROMÆ.

ANNO MDLXXII

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Franciscus Borgia Conf. Societatis Jesu tertius Generalis Romæ (S.)

AUCTORE J. B.

§ I. Familiæ Borgianæ origo, & S. Francisci proavi.

Illustri Borgiarum familiæ nomen dedit Hispaniæ Taraconensis in Celtiberis oppidum, [Borgianum nomen primi adhibuisse creduntur] prius quidem, uti nonnullis placet, Belsinum; postmodum autem, ex quo Hispaniam Taraconensem Mauri occuparunt, Boria seu Borgia dictum. Borgiæ nomen primus adhibere cœpit, ut quidem Escolanus scribit Historiæ Valentinæ lib. 6, cap. 23, Petrus Ataresius, Ranimiri, Aragoniæ regis hujus nominis I pronepos. At Brizius Martinez, Pinnatensis abbas, lib. 5 Historiæ cœnobii sui cap. 30 non Petrum, sed ejus posteros ait, Ataresium nomen in Borgianum commutasse. Petrus quidem, ex quo ab Alfonso I, Aragoniæ rege, post expugnatam sub annum 1115 Cæsaraugustam ac vicina huic oppida Mauris erepta Borgiensi dominio auctus fuerat, relicto Ataresii nomine, Borgianum pro temporum illorum more adsciscere potuit; id tamen illum reipsa præstitisse, non autumo, saltem in instrumentis publicis: annis enim jam pluribus Borgiensi dominio potitus fuerat, cum Verolense in Hispania Taraconensi secundo ab urbe Turiasone lapide cœnobium Cisterciensibus condidit, nec tamen in Instrumento fundationis, cui ipsemet subscriptus legitur apud Manrique in Annal. Cisterciensibus ad annum 1146, cap. 12, num. 10, Borgiani ulla fit mentio nominis, sed antiqui tantum, id est, Ataresii. Laudat quidem loco citato Escolanus monumenta, nescio quæ, apud Aragones reperta & ab se inspecta; at cujus ea sint fidei aut ætatis, non edicit.

[2] Neque vero Petri Ataresii posteri Borgiano uti nomine cœperint, [Ataresii] si is absque liberis decesserit, uti Surita in Rerum ab Aragoniæ regibus gestarum Indicibus ad annum 1152, Petro emortualem, scripsit. Itane censuit, quod nulla Petri liberorum, sed matris tantum in confecto abs illo de cœnobii Verolensis fundatione Instrumento mentio fiat? An quod Borgiensis dominii templarios hospitalariosque post obitum suum hæredes scripserit, idque non ejus liberi, sed Teresia Caxal, ejus, ut suspicatur, mater, Raymundi Barcinonensis comitis, Petronillæ Aragonum reginæ mariti, munere fuerit consecuta? An denique, quod Petrum liberis omnino orbum, in confectis ea de re litteris obiisse repererit? Has quidem sibi visas fuisse innuit lib. 2 Annalium cap. 13, cum proceres, qui huic negotio testes fuere, nominatim refert: verum nihil dicit hujusmodi, unde Petri orbitatem in illis expressam fuisse, conficias. Ceterum quid ni potuit Verolam Cisterciensibus, Borgiamque templariis hospitalariisque donare, etsi liberis, quibus aliunde abunde prospexerit, non caruerit? Aut quid necesse fuit in harum donationum instrumentis liberorum suorum, si quos seu legitimos seu illegitimos habebat, mentionem facere? Neque enim id in hujusmodi donationum tabulis requirebatur aut perpetuo fuit observatum. Borgiense oppidum Petrus alieni juris fecerat: Raymundo, qui id, concessis ditionibus aliis, ut in Annalibus laudatus Surita narrat, a templariis hospitalariisque redemerat, fas erat, in quem vellet, ejusdem oppidi transferre dominium. Teresia porro Caxal Petri mater, ut suspicatur Surita, fuisse non videtur; ut quæ non Teresia, sed Margareta dicta sit in Charta, de qua num. 4.

[3] [e regum Aragonum sanguine,] Nihil itaque admodum urget, ut Suritæ, Petrum Ataresium absque liberis decessisse affirmanti, assentiamur. Alvarus Cienfuegos lib. 1, cap. 1, § 2 Vitæ S. Francisci refert, tum Josephum Pellicerium in Seiano Germanico, tum Petrum Abarcam in Annalibus recte probatum dedisse, Petro Ataresio posteros non defuisse. Quid? Quod ipse Surita alibi id ipsum innuat. Non primus quidem Petrus e sua gente arci Ataresiæ dominatus fuit, sed primus Ataresii cognomen obtinuit: cur ergo Surita ad annum 1118 in Indicibus, postquam primarias, eoque tempore maxime florentes in Aragonia familias enumeravit, mox subdit: His & nobilitate & potentia pœne æquales… Ataresii stirpe regia orti; si, sublato e vivis Petro, superfuerit ex ejus liberis nemo, qui paternum nomen aut ejus loco Borgianum gereret? Sed & Ataresiorum insignia exhibet Hieronymus Blancas in Aragonensium Rerum Commentariis tom. 3 Hispaniæ illustratæ pag. 739, quæ cum eadem sint ac gentis Borgianæ insignia, indicio id profecto est, Ataresiam ac Borgianam gentem unam eamdemque fuisse, ac Petrum vel ejus posteros Ataresium nomen in Borgianum commutasse, retinuisseque perpetuo; ad eum fere modum, quo Artalli, Alavonæ domini, ut laudatus Surita scribit, posteri cognomen sibi adsciverunt Alagonum.

[4] Porro regium Petri Ataresii genus nonnulli magis suspicionibus, [uti ex huc adductis] ut quidem Mariana lib. 10, cap. 15 ad annum 1134 scribit, quam certo argumento ducti affirmant. Adde Gestorum comitum Barcinonensium scriptorem, qui seculo XIII ad finem vergente fuit, aitque apud Petrum de Marca in Marca Hispanica col. 549, mortuo Alfonso, Ranimiri I nepote, ortum fuisse de rege eligendo dissidium, cum nullus alius superesset de genere (nimirum regio) nisi Ranimirus, Ranimiri I nepos, quem, licet monachum & sacerdotem, anno 1134 ad regium apicem Aragonenses evexerunt: verum cum Aragoniæ proceribus visum prius fuerit Petrum Ataresium dignitate regia, nisi morum arrogantia illorum ab se animos avertisset, exornare; an non eo potissimum moti fuisse censendi sunt, quod ille e regia, si non legitima, via saltem illegitima ortus crederetur? Adeo equidem apud scriptores Hispanos regium Petri Ataresii genus pervulgatum est, ut in id omnes consentire dicat Hieronymus Blancas in Rerum Aragonensium Commentariis Hispaniæ Illustratæ tom. 3, pag. 645. Neque monumenta desunt, quibus Petrus Ranimiri pronepos fuisse ostendatur. Rem totam ob oculos ponet Petri Atharesii Charta ab Yepesio in lucem protracta, ex qua Moretus lib. 3, cap. 5, § 3, pag. 942 Antiquitatum Navarræ recitat, quæ sequuntur: Ego Garsias Infans, filius Sanctii Ramiri comitis & Margareta uxor mea cum filiis nostris Lupo Sanchez (ab Sanctio sic dicto) & Petro Atharesa facimus hanc chartam &c. Facta charta Era 1149 (anno Christi IIII) in mense Junio. Regnante rege domino Ildefonso in Castella & in Aragonia regina Urraca uxore ejus cum illo. Ego Garsias infans in Atheres, & in Exabietre. Petri itaque pater Garsias fuit, avus Sanctius comes, proavus vero Ranimirus Aragoniæ rex ejus nominis I. Ranimiro præter Sanctium successorem, alterum quoque ejusdem nominis filium fuisse, liquet ex Ranimiri testamento apud abbatem Brizium lib. 2, cap. 38, ubi hæc est legere: Et dimitto Aybar & Exavierre Latri cum omnibus earum villis, quæ ad eas pertinent, ad alium filium meum Sanctium, ut possideat illas, & ut teneat illas suprascriptas villas per manum fratris sui Sanctii, quasi per me. Huic autem Sanctio filium fuisse nomine Garziam & Ataresii dominum iterum confici videtur ex instrumento anni item IIII, e quo lib. 5, cap. 29 Brizius hæc verba recitat: Tempore illo erat rebellatus Garcia Sanz (id est, Sanctii filius) cosino de rege (Alfonso) in Atheres. Suspicatur quidem Brizius Garziam hunc, Alfonsi, Aragoniæ & Navarræ regis, in regno Navarræ successorem fuisse: at male: hic enim non Garziam Sanctii, sed Ranimiri se nominat in charta Ranimiri II Aragoniæ regis tom. 3 Hispaniæ Illustratæ pag. 646 & seq. ab Hieronymo Blanca relata, cui Garzias ille subscripsit, in quem Brizii suspicio cadit.

[5] [monumentis ostenditur, orti:] Nomen patronymicum Sanz, etsi non ignorem, id ab Hieronymo Blanca tom. 3 Hispaniæ Illustratæ pag. 779 poni inter anonyma, id est, quæ nominibus propriis, a quibus deriventur, carent, Sanctii filium, tamquam ex patronymico Sanchez, quod Sanctii filium significat, interpretatus sum, quod tum in Charta a Pinnatensi abbate laudata, tum in Charta ex Moreto num. superiore partim transcripta idem annus, neme IIII, idem prænomen Garzias, idem dominium, arx nempe Ataresia, uti & regia consanguinitas exprimantur: quæ cum unam eamdemque personam indicent, & in Charta a se confecta Garzias se Sanctii filium nominarit, bina ista vocabula Garcia Sanz, quæ in Charta a Pinnatensi abbate laudata leguntur, eodem plane modo, nec, ut opinor, immerito, interpretanda censui. Ex eadem denique Garsiæ, Sanctii comitis filii, Charta efficitur, errare doctorem Franciscum Borgiam, S. Francisci pronepotem, dum in ejus Vita scribit, Petrum Ataresium ex Ranimiro rege per legitimum ejus filium Garsiam genus suum deduxisse. Garsiam Ranimiri filium Aragoniæ seu Jaccetanum episcopum fuisse, scribunt Surita & Blancas, neque uspiam, quod sciam, liberos genuisse legitur. Non placuit ipsi forte Sanctius, quod illegitimus fuisse videatur Ranimiri I filius.

[6] [etsi vero non plane constet, quinam hi fuerint: indubitatum tamen,] Ex hac vita decessit Petrus Ataresius, ut in Indicibus Zurita scribit, anno 1152: filium habuit Ximenium Garces de Borgia, ex quo natus Fortunius Arnaldus de Borgia per Gundisalvum Ægidium de Borgia genus suum propagavit: Gundisalvo natus est Rodericus de Borgia; huic autem Rodericus Ægidius de Borgia. Ita hactenus doctor mox laudatus, expressis quoque singulorum uxoribus; utrum vere & accurate, dicendo non sum, cum neque quidpiam adferat, quo dictis suis fidem faciat, & interdum in ea, quam texit, Borgiani generis genealogica serie lapsus fuerit, ut partim mox dictum est & partim infra dicetur: id autem indubitatum habeo, Borgianum nomen inter Aragoniæ proceres jam inde a seculo XIII, regnante in Aragonia Jacobo I, ac deinceps claruisse. Valentinum regnum hic rex Mauris eripuit, Setabimque, nobile firmissimumque in eo regno oppidum, expugnavit anno 1248. Recepti in fidem oppidi territorium ducibus militibusque, qui aut generis claritudine aut rebus strenue gestis ceteris præstiterant, dividi jussit; quos inter Petrus, Franciscus, Bernardus, Arnaldus, Philippus, Alphonsus, Michaël, Petrus Joannes, Stephanus, omnes Borgiano nomine insigniti numerantur, uti Escolanus Historiæ Valentinæ lib. 9, cap. 22 e Setabitanis tabulariis tradit. Non equidem aio omnes hic memoratos e nobili Borgiarum familia ortos fuisse; cum fieri facile potuerit, ut ex illorum numero aliqui nacti id nominis fuerint, quod in Borgiensi oppido nati, vel hinc oriundi essent: aliquos tamen in illis ex ea familia fuisse, si non certum, verosimillimum equidem est. Surita in Indicibus Rerum Aragoniæ postrema manu a se locupletatis ad annum 1250 refert Aragoniæ proceres, Catalanos, civitatumque internuntios fuisse obtestatos, se Jacobum regem (cui id temporis cum Alphonso filio simultas erat) propugnaturos adversus omnes, qui voluntati regiæ parere nollent; ac mox eorum, qui ea se conjuratione obstrinxerant, catalogum texens Bernardum de Borgia, qui idem verosimiliter fuit ac Bernardus loco tertio ab Escolano proxime laudato memoratus, nominatim recenset.

[7] F. de Borgia numeratur inter Aragoniæ proceres, [Borgianam familiam seculo XIII] qui fidem Jacobo regi suo ceterorumque nomine jurejurando obstrinxerunt in comitiis, ab eodem rege anno 1265 Exeæ in Aragonia celebratis. Vide codicem Aragoniæ legum, Trophæa regni Aragoniæ inscriptum, annoque 1576 Cæsaraugustæ editum, pag. 1 versa post Præfationem ac Dedicationem. Floruisse eodem seculo virum nobilem Rodericum Borgiam, qui Jacobo I in expugnatione Oriolensi egregiam quoque præstiterit operam, rursum Escolanus tradit lib. 6 Historiæ Valentinæ cap. 23 ex ejus oppidi monumentis. Gonzalvo Bertrando Borgia Alphonsus III, Aragoniæ rex, Caroli principis Salernitani, prælio navali biennio ante capti a Rogerio de Lauria, una cum aliis XI, partim Aragoniis, partim Catalanis, nobilibus viris custodiam commisit, uti apud Suritam in Indicibus ad annum 1286 videre est.

[8] Subsequenti proxime seculo floruit quidam Fortunius de Borgia, [& deinceps claruisse;] cujus ex litteris publicis Alfonsi IV, Aragoniæ regis, meminit Hieronymus Blancas tom. 3 Hisp. Illustratæ pag. 807. Verum id displicet, quod Alfonsi litteræ datæ dicantur VIII Idus Aprilis anni 1325, cum non ante annum 1327 Alfonsus patri suo Jacobo II successerit. At qualiscumque iis in litteris error lateat, id mihi sufficit, vixisse ea tempestate virum nobilem e gente Borgia, quippe qui in dictis litteris miles appelletur, ac Peregrini Oblitæ (supremi dein, ut opinatur Blancas, in Aragonia justitiæ administri) nobilitati testimonium dixisse memoretur. Anno 1338 vivebat Rodericus Borgia, cui adscriptus est Generosi titulus in Codicibus decretorum plebis tribunorum civitatis Valentinæ, teste Escolano lib. 6, cap. 23, qui & alios ex Borgiana familia nobiles ejusdem seculi viros ibidem memorat, ut Jofredum, militem & virgatum regiæ justitiæ ministrum, quem Alguazil Real Hispani vocant; ut Gunsalvum Ægidium anno 1340, Ægidium Bertrandum anno 1345, Rodericum anno 1368 pro statu militari juratos apud Setabitanos; quibus lib. 8, cap. 28, num. 2 addit Raymundum Borgiam equitem S. Jacobi & magnum Montis Albani, uti vocant, commendatorem. Denique, ut Escolanus lib. 6, cap. 23 refert, Petri IV, & Martini, qui ab anno 1495 usque ad annum 1510 regnavit, Aragoniæ regum tempore magno apud omnes in pretio, & apud prædictos reges in honore fuit Rodericus Ægidius Borgia, e cujus posteris Escolanus quidem censet fuisse Alexandrum VI Pontificem maximum, S. Francisci proavum, qui Borgianam gentem ad pristinum splendorem revocarit.

[9] Verum Surita lib. 16 Annalium cap. 32 ait, [ex qua porro natividentur tum Dominicus Borgia,] eodem tempore, quo Setabi florebat Rodericus Ægidius ex nobili Borgiarum familia oriundus, exstitisse ibidem & alteram cognominem familiam, at tanto priori conditione inferiorem, ut Borgianum nomen seu jure clientelæ, seu quod nobilium Borgiarum obsequio addicta fuisset, usurpare potuerit: ex hac porro inferioris conditionis familia fuisse Dominicum quemdam, Calixti III summi Pontificis patrem, tenuis admodum in villa quadam agri Setabitani Canales dicta prædii dominum. Quod dubitanter Surita asseruit, affirmate Echardus tom. 2 Bibliothecæ Dominicanæ pag. 834 post Suritam pronunciat, quamvis præter Suritæ auctoritatem hanc in rem nihil afferat. Miror sane hic Echardi confidentiam; quippe qui non ignorarit Dominici paupertatem parum obstare admodum, quo minus ex eadem familia fuerit, ex qua Rodericus Ægidius, licet hic illum nominis celebritate opibusque longe superaret: cum & nostro hoc (ipsiusmet Echardi eadem pag. verba sunt, eaque verissima) & anterioribus retro seculis innumeris facile comprobetur exemplis, ex una eademque stirpe & progenie alios auro fulgere & titulis cum potentatibus ambulantes in magnis, alios egestate sordere cum plebeis & ignorari: adde & contingere longe frequentius, ut generis claritudinem paupertas obnubilet, quam ut priscæ nobilitatis splendidiorisque fortunæ viri, cum pauperibus vilibusque hominibus communicent familiæ suæ nomen gentisque insignia.

[10] [Calixti III Papæ pater,] Dominicus iste, fatente Surita, Alfonsi Borgiæ, Valentini primum præsulis ac dein summi Pontificis, Calixti III pater fuit; quamquam hunc Platina Joannem dictum fuisse tradiderit: atqui scriptorum, qui eadem fere, qua Calixtus, ætate vixerit, nullus, ut opinor, adducetur in medium, qui Calixtum III homine vili, quo nomine ejus patrem Echardus appellat, natum fuisse aut aperte edixerit, aut tacite indicarit: contra vero Platina tom. 3, part. 2 Scriptorum Rerum Italicarum col. 961 in Vita Calixti III, hujus parentes Generosos vocat. Auctor coævus, qui Calixti III electionem in summum Pontificem descripsit apud Papebrochium in Propylæo Maii, eum nobiliter natum dicit. Æneæ Sylvio (Pio II, Calixti successori proximo) lib. Commentariorum rerum, quæ suis temporibus contigerunt nobili loco natus est, uti & Gobelino lib. 1 Commentariorum Pii II pag. 25: Philippo Bergomensi ad annum 1455 nobilissimo viro natus, Alfonsus Boria antea vocatus: Roderico Santio, Palentino in Hispania Tarraconensi episcopo, qui Calixti III, Pii II, & Pauli II tempore floruit, part. 4 Historiæ Hispanicæ cap. 40 genere nobilis de domo dicta de Boria. S. Antoninus, Florentinorum ad Calixtum orator, part. 3, tit. 22, cap. 15, § I Calixtum laudat, quod nobilitati generis majorem morum nobilitatem adjecerit. Quis vero in animum facile inducat, hæc ab auctoribus coævis dicta fuisse de Calixto, si vili homine natus fuisset, aut ementita tantum nobilitate claruisset? Neque refert Calixti III patrem a Surita Dominicum, a Platina autem Joannem appellari: utrique enim de eodem viro sermonem esse, ex eo colligi potest, quod uterque Calixti matrem Franciscam appellet. Missa itaque hac Suritæ conjectura, nec satis firma per se, nec seculi XV scriptoribus consona, Borgiani stemmatis seriem prosequamur.

[11] Calixti III ex sorore Isabella nepos fuit Rodericus Borgia dictus, qui anno 1492 in summum Pontificem electus Alexandri VI nomen assumpsit: [tum materno quidem genere Alexander VI,] patrem illi fuisse Jofredum Borgiam, Roderici Ægidii, de quo supra, filium, Surita & Escolanus statuunt: Panvinius autem in Vitis Pontificum, Garibai in Compendio Historiæ regnorum Hispaniæ lib. 19 cap. 1, Mariana de Rebus Hispanicis lib. 26 cap. 2 Jofredum seu Gotifredum Lenzolium. Alexander Papa VI, inquit Panvinius, Rodericus antea vocatus, ex nobili familia Lenzolia Valentiæ in Hispania originem duxit. Patrem habuit Jofredum equitem prædivitem, matrem vero Calixti Papæ III sororem. Qui quamquam gente Lenzolia ortus esset, Boriæ tamen vel Borgiæ nomen, quo cum gentilitiis insignibus ab avunculo donatus fuerat, avito relicto, usque ad obitum retinuit. Quibus ex monumentis hauserint scriptores hi, Alexandrum VI Lenzolio patre ortum fuisse, non edicunt: eorum tamen sententia standum, opinor: exhibet enim Philippus Bonanni tom. 1 Numism. Pontif. Alexandri VI numisma anno 1492, quo is Pontificatum adiit, excusum, in cujus aversa facie leguntur hæc verba Italica: Roderico. Lenzuola. D. Borgia. S. P. M. CD. XCII.; id est, Rodericus Lenzolius, dictus Borgia, summus Pontifex; ita ut inde abunde liqueat, Rodericum paternum nomen in maternum commutasse; materno autem nomine uti cœpisse videtur, ex quo Romam ad avunculum Pontificem venit, seu ab anno 1455: sic enim ad illum annum scribit Hieronymus de Bursellis tom. XXIII Scriptor. Rer. Ital. in Annal. ab anno 1418 ad 1497 excurrentibus: Cum isto (Ludovico, episcopo Segorbiensi, Calixti ex sorore Catharina nepote) venit Bononiam causa studendi juvenis quidam & nepos Papæ, dictus Rodericus Borgia. Hic postea (anno proxime sequenti) Cardinalis factus & vicecancellarius, ultimo in Papam creatus est & dictus Alexander VI. Neque audiendi sunt, qui Roderico Ægidio binos fuisse censent filios Jofredum & Alfonsum, postea Calixtum III, quorum prior Isabellam, Dominici Borgiæ filiam, in matrimonium duxerit: has enim nuptias minus credibiles faciunt Jofredi opulentia & Isabellæ patrisque ejus Dominici paupertas.

[12] Quod autem ad Lenzolios spectat, erant & ipsi apud Aragones Valentinosque clari & illustres, [natus patre Lenzolio, nobilitatis sat notæ viro,] teste Surita loco ab Echardo laudato: scribit tamen Echardus Lenzoliorum nomen esse vix mediocris leviorisque apud Aragones nobilitatis & familiæ; & hoc quidem certum esse pronuntiat; sed immerito: floruisse enim Lenzolios jam inde a Jacobi I Aragoniæ regis tempore liquet ex ipsiusmet Commentariis, in quibus catalogum texens eorum, quorum præclara in bellis opera usus fuerat, Lenzoliorum apud posteros gloriæ consultum voluit; cum inter illos quemdam dominum Lansol, teste Escolano lib. 1, cap. 20, num. 7 recensuit: liquet item ex Surita variis locis: is in Indiculo rerum ab Aragoniæ regibus gestarum ad annum 1286 Berengarium Lanciolium inter eos proceres memorat, qui Alfonso III Aragoniæ regi ex Balearica expeditione Valentiam adventanti & demortui patris solium occupaturo occurrerunt: ad annum item 1309 Berengarium Lanciolium inter regni Valentini duces recenset, qui sub Jacobo II in Almeriensi bello rem bellicam administrarunt: ad annum 1339 ait Arnaldum & Matthæum Lanzolios Villæ-longæ a Petro IV, Aragoniæ rege, præfectos, imminente bello Maurico. Lib. item 6 Annalium cap. 43 Joannem Lanzolium nominat inter equites Valentinos, ad bellum Sardoum evocatos. Plures alios ex eadem familia viros muneribus publicis, rebusque gestis insignes enumerat Escolanus lib. 9, cap. 48, & in his Arnaldum Lenzolium, qui a Jacobo I ob præstitam sibi in bello, quo Valentiæ regnum Mauris eripuit, Villæ-longæ dominio (in quam rem regias litteras anno 1259 die VI Octobris datas laudat) donatus, ac dein judex Valentiæ generalis, Setabi vero particularis anno 1268 constitutus fuerit: quæ si legisset Echardus, non adeo Lenzoliorum nomen opinor depressurum fuisse, ac verbis mox transcriptis fecit. Jofredum autem Lenzolium ad ambiendas Isabellæ nuptias allexisse videtur Alfonsi, fratris ejus, ingens apud omnes æstimatio ac prosperitas; qui & doctrina clarus & Alfonso V regi, cui a consiliis ac secretis fuit, gratissimus ac ob præclara merita Valentinis infulis jam tum forte, cum ejus sororem Jofredus duxit, a Martino V decoratus fuerat.

[13] [aliique] Rodericus porro materno, ut dixi, genere veri nominis Borgia, in Cardinalium ab avunculo numerum relatus dignitati suæ fœdissimam attulit labem: præpostera enim abreptus libidine plures suscepit liberos Petrum Ludovicum, primum e Borgiana familia Gandiæ ducem, dein Joannem Gandiæ item post fratris obitum ducem, tertio Cæsarem Borgiam, S. R. E. primum Cardinalem, sed dein, abjecta purpura, Valentinum in Delphinatu ducem; quarto Jofredum Squillacensem in regno Neapolitano principem; quibus accedit & filia, nomine Lucretia.

[14] [S. Francisci majores] Ex his Joannes fratri in ducatu Gandiensi successit, sponsamque, quam ille intactam reliquerat, sibi matrimonio junxit Mariam Henriquesiam, ut Escolanus lib. 6, cap. 23, & Franciscus Borgia proavi sui biographus tradunt, Joannæ Henriquez, Ferdinandi II Aragoniæ regis Catholici matris, consanguineam. Eam Schottus lib. 1, cap. 6 Ferdinandi patruëlem vocat: at Surita lib. 3 Hist. ejusdem regis cap. 6 Mariæ patrem Henricum Henriquezium Ferdinandi avunculum nominat: erant igitur Ferdinandus rex & Maria Henriquezia amitini seu fratris & sororis filii. Cæsar vero Borgia Carlotam duxit, Albreti e regum Galliæ stirpe & Navarræ regis sororem; Jofredus Sanctiam, Alphonsi II regis Neapolitani filiam notham. Lucretia plures habuit maritos, & in his Alfonsum Aragonium, Alfonsi II regis Neapolitani filium nothum, alterumque item Alfonsum I ducem Ferrariensem, Herculis I filium. Porro Joanni Gandiæ duci ex Borgiana familia secundo (cui mater Vannosia, Dominici de Arignano uxor, fuit, teste Burchardo tom. 2 Corporis historici a Jo. Georgio Eccardo editi col. 2081, non Julia Farnesia, uti S. Francisci Pronepos scribit) natus est Joannes Gandiæ dux tertius, sed hujus nominis II, qui, ducta Alfonsi, Cæsaraugustani archiëpiscopi, filia Joanna S. Franciscum genuit: erat autem Alfonsus filius illegitimus Ferdinandi II Aragoniæ regis, e cujus filia, item Joanna nomine, & Philippo Austriaco Maximiliani imperatoris filio procreatus est Carolus V imperator, cujus soror Joanna Joanni II, Lusitaniæ regi, nupsit ac Sebastiani regis avia fuit.

[15] Præter S. Franciscum filium natu majorem ex Joanna Aragonia, [hic memorati.] Ferdinandi regis Catholici nepte, sustulit Alfonsum, Henricum & Aloysiam: hæc duci Villæ-Hermosæ nupsit, Alphonsus Vallis-Dignæ, Cisterciensis Ordinis in regno Valentino juxta Gandiam cœnobii abbas; Henricus vero episcopus Squillacensis & S. R. E. Cardinalis fuit, Viterbii mortuus anno 1540; qui perperam in Additionibus ad Ciaconium tom. 3 de Vitis & Rebus gestis Pontificum, ubi de Paulo III, natus fuisse dicitur matre Francisca de Castro & Pinos, secunda Joannis tertii Gandiæ ducis uxore, & Alexandri VI nepos, S. Francisci vero patruus appellatur; non enim Alexandri VI nepos, sed pronepos fuit, ut vel ipsum, quod ibidem legitur, Henrici epitaphium diserte testatur. Idem illic error committitur in Roderico Borgia, S. R. E. pariter Cardinali, & Joannis III Gandiæ ducis ex Francisca de Castro filio. Viros hujus familiæ singulos, qui dignitatibus sive ecclesiasticis sive secularibus fuere insignes, longum esset recensere: e sexu autem femineo vitæ sanctimonia potissimum enituere S. Francisci avia Maria Henriquezia, ejusque filia Isabella, quæ Clarissarum Discalceatarum in Gandiensi monasterio institutum amplexæ sunt ambæ, sanctissimeque coluerunt, altera assumpto Mariæ Gabriëlæ nomine, altera Franciscæ de Jesu: verum de his infra sermo recurret, & plura apud Joannem Carrillo de Fundatione Discalceatarum Matritensium lib. 1, part. 2, cap. 1 videre est.

§ II. S. Francisci natales, educatio: e patrio solo egreditur ac philosophiæ præceptis imbuitur.

[Natus est anno 1510] Felicem illum auspicatumque Borgianæ familiæ annum, diem & locum, quibus singulari divinæ Providentiæ beneficio editus in hanc lucem S. Franciscus fuit, Schottus, Ribadineiræ interpres, ad hunc modum accurate describit: Natus, inquit, matre Joanna Aragonia, Alphonsi filia, ejus qui Ferdinandi regis Catholici filius fuit: idque Gandiæ, quod in Consentanis tertio lapide, LEUCAS Hispani vulgo appellant, a Sucronis fluminis ostio, nono vero Valentia situm est oppidum, ante diem V. Kal. Novembris, qui dies Simoni & Judæ Apostolis anniversario ritu sacer est, anno reparatæ Salutis decimo supra millesimum & quingentesimum. Cum Franciscum natum ante diem V Kal. Novembris Schottus dicit, ne id ita accipiendum putes, quasi pridie festi Apostolorum Simonis & Judæ, seu die XXVII Octobris natus ille fuerit; sed ita, ut ipso Apostolorum Simonis & Judæ festo die, seu XXVIII Octobris hanc lucem aspicere cœperit: qua in re Schottus Latini Sermonis principes, quibus ante diem V Kal. Novembris idem valet ac die V ante Kal. Novembris, imitatus est, eaque de causa addidit: Qui dies Simoni & Judæ Apostolis anniversario ritu sacer est, quem etiam diem S. Francisci nativitati Ribadineira assignat in Vita ejus Hispanica. Natus porro fuit, ut pergit Schottus, Julio II Pontifice maximo Ecclesiæ Romanæ clavum tenente, imperii vero Maximiliano I cæsare: cum apud Aragoniam regnum obtineret Ferdinandus rex, cui Catholici cognomentum merito tributum, Francisci nostri proavus: quique Castellæ tum regna administrabat Joannæ filiæ nomine & Caroli nepotis, qui post & Hispaniarum rex & imperator ejus nominis quintus fuit.

[17] [S. Franciscus,] Post Pium III Julius II Ecclesiæ clavum suscepit anno 1503 die 31 Octobris vel Kal. Novembris; imperii vero Maximilianus 1493: natus itaque ad finem vergente Julii II Pontificis anno septimo, Maximiliani imperatoris XVIII ab obitu patris sui Frederici, anno 1493 die XIX Augusti ex hac vita sublati. Joanni II Aragoniæ regi, Barcinone anno 1479 die XIV Februarii defuncto, successit Ferdinandus filius, vixitque usque ad annum 1516, Catholici cognomen adeptus ob pulsos anno 1492 e Granatensi totiusque Hispaniæ regno Mauros, aliaque in Christianam rempublicam merita. Duxerat is uxorem Isabellam, Henrici IV Castellæ regis sororem & heredem; qua anno 1504 defuncta, filia ejus Joanna, Philippo Austriæ archiduci, & Maximiliani I imperatoris filio nupta, Castellæ regina salutata est; regni tamen Castellæ administratio, quod Joanna parum apta regendo esset, Carolus vero, Ferdinandi ex Joanna nepos, post imperator hujus nominis V, nondum ea esset ætate, quæ secundum regni leges regendo par haberetur, Ferdinando cessit, prout testamento suo, ut lib. 5, cap. 84 Surita refert, caverat Isabella, donec Carolus per se regere Castellæ regnum posset, ac vigesimum ætatis annum implevisset, qui tum annum tantummodo quartum agebat. Patet igitur ratio, ob quam Schottus S. Franciscum natum dixerit, Castellæ regnum Joannæ filiæ & Caroli nepotis nomine administrante Ferdinando: cur vero eumdem Ferdinandum Francisci proavum (puta maternum) vocet, paulo ante Schottus prodidit, cum Francisco Joannam, filiam Alfonsi, patre Ferdinando geniti, matrem fuisse asseruit.

[18] [sic dictus ob causam hic expressam, cujus nativitatem amita,] Edito in lucem Puero Francisci nomen inditum fuit: facti causam ita Schottus exponit: Mater gravida, cum uteri doloribus angeretur, & religiosorum hominum preces sacrificiaque adhibuit & pauperibus multa eleëmosynis elargita est, ut felicem partum ederet: tum beatum Franciscum (Assisiatem) cui addicta maxime, dum viveret, appellavit. Partui vicina (& de vita una cum Prole, ut addit Ribadineira in Vita Hispanica, periclitans) ejus cingulo ex divæ Claræ cœnobio oblato, feliciter enixa, & ex voto parens, Francisci nomine partum honestavit. Hæc de ejus nativitate Ribadineira & Schottus; nec plura Ceparius ab eodem Schotto ex sermone Italico Latine redditus: verum Nierembergius lib. 1 Vitæ S. Francisci cap. 2, cui S. Francisci pronepos cap. 2, itemque Alvarus Cienfuegos consonant, aliud præterea nativitatis ejus adjunctum memorat, quod nefas est præterire. Observat nimirum Nierembergius, quod pluribus exemplis firmari facile posset, haud raro accidisse, ut Deus, cum illustre quoddam mortalibus beneficium, conferre, aut orbi virum insignem suscitare visum illi fuit, prædictum id esse voluerit, ut in mortalium animis majus muneris sui desiderium excitaret; idque etiam prius accidisse, quam S. Franciscus nasceretur, affirmat: ait enim, Isabellam seu Elizabetham Borgiam, cum Gandiensium Clarissarum cœnobium, invita Maria Henriquesia, esset ingressa, matri, Borgianam familiam, cum fratri ejus unico Joanni nondum ulli essent liberi, ejus in religionem secessu interitus periculo expositam, querenti respondisse, divino suggerente Numine, nasciturum fratri suo Gandiæ duci filium, nomine Franciscum, qui Borgiani generis propagator, decusque in terra & in cælo futurus esset; quod quidem Elizabetæ vaticinium mox S. Claræ cœnobii monumentis illatum fuisse, testis est Alvarus paulo ante laudatus.

[19] Eodem spiritu, quo filia Elizabetha, illustrata mater Maria Henriquezia (neque enim e sensu mere humano aut temere id eas fecisse, [sanctitatem vero prædixit avia,] spectata utriusque virtus, morum sanctitas, collatique eis divinitus favores credere sinunt) Francisci nepotis sui, vix dum biennio nati, quod Ribadineira lib. 1, cap. 6 scribit, sanctitatem & insignem apud Deum gratiam Joanni, duci Gandiensi III, prædixit. Haud minus ille matris suæ Henriqueziæ, quam illa filiæ Elizabethæ in monasterium Clarissarum Gandiensium ægre tulit ingressum: multis itaque matrem a proposito conatus abducere, id etiam addidit, in metu se esse, ne Franciscum filium sibi, familiæ, ditionique suæ mors immatura surriperet: at illa non esse respondit, cur id timeret; non defuturam prolem, quæ illi succederet: fore porro, ut, quanti Franciscus apud Deum meriti futurus esset, & quantopere ejus nomine divino Numini essent obstricti, ipse aliquando perspiceret: contigisse id vaticinium videtur anno 1511 aut sequenti. Cum enim Mariam Henriqueziam annos 18 aut paulo plus eo nata fuisse tradatur a Ribadineira & Joanne Carrillo, quando Joannem maritum, Romæ anno Pontificatus Alexandri VI quinto, Christi 1497, teste Burchardo, occisum amisit, nata videtur sub annum 1479; hinc vero si numeres annos 33, quot habuisse, cum Clarissarum Gandiensium cœtui sese adjunxit, dicitur, partim ad annum 1511, partim ad sequentem usque pervenies.

[20] Post Franciscum natu maximum ceterosque ejus fratres germanos, [Joannis III Gandiæ ducis liberorum natu maximus.] num. 15 recensitos, Joannes Gandiæ dux III ex Francisca de Castro & Pinos, uxore secunda, vicecomitis de Evol filia, plures liberos sustulit; Petrum Ludovicum, equitum Montesæ in regno Valentiæ magistrum, marchionem de Navarres & Catalauniæ proregem; Didacum, Philippum, Montesæ equitem, Isabellam Clarissarum Gandiensium abbatissam, Thomam archiepiscopum Cæsaraugustanum, Joannam a Cruce Clarissarum Matritensium abbatissam, cujus Vitam insignesque virtutes Joannes Carrillo descripsit, Margaretam Frederici de Portugal & Cerda uxorem, Eleonoram Michaëli de Gurrea, & Magdalenam Ferdinando de Proxita, comiti de Almenara, matrimonio junctas, Rodericum denique in S. R. E. Cardinalium cœtum a Paulo III relatum. Ita fere Alvarus Cienfuegos in Vita S. Francisci lib. 1, cap. 2, § 2. Consonat fere Escolanus lib. 6 Historiæ Valentinæ; perperam tamen Eleonoram, Michaëli de Gurrea nuptam, cum Joanna a Cruce confundit, ac Clarissarum Matritensium abbatissam facit, ac propterea tres tantum Joannis III Gandiensium ducis commemorat filias, e secunda ejus uxore Francisca de Castro genitas. At vero aliam fuisse Eleënoram a Joanna a Cruce, Matritensium Clarissarum abbatissa, vel ex eo liquet, quod Eleënora miraculosam quamdam Christi crucifixi imaginem moriens Joannæ a Cruce testamento legarit, ut in Vita Joannæ Austriacæ, Clarissarum Matritensium fundatricis, cap. 20 Joannes Carrillo Ordinis S. Francisci scribit, qui, cum scriberet, sacris illis virginibus a confessionibus fuit.

[21] [Pietate a teneris] Nihil parentes ejus habuere antiquius, quam ut a primis unguiculis colere pietatem disceret, fecitque eorum cura & industria, ut nihil prius auribus perceperit, nihil ore etiamdum balbutiente elocutus fuerit, quam suavissima Jesu & Mariæ nomina. Cum esset annorum quatuor, consuetas, ut Nierembergius scribit, preces, annorum vero quinque, ut præter Nierembergium Ribadineira & Ceparius tradunt, doctrinam Christianam memoriter recitabat, & quidem indies, idque magistri sui, doctoris nempe Ferdinandi, pedibus advolutus. Tantillæ cum esset ætatis, mirum dictu est, quam esset in pietatem propensus, quo eum nomine biographi ejus uno omnes ore deprædicant. Solenne Borgianæ familiæ fuit, ut quisque Sanctum aliquem, sorte sibi oblatum, quotannis (non singulis mensibus, ut Schottus Ceparii interpres pag. 12 scribit) in patronum eligeret ac singulari in honore haberet; qui mos inde in Societatem & in instituta ab eadem sodalitia non sine uberi Christianæ pietatis incremento, auctore Francisco, diffusus fuit; sic tamen, ut id frequentius, seu singulis mensibus fieret; quod ansam videtur præbuisse Schotto, ut id in Borgiana familia singulis etiam mensibus factitatum diceret. S. Jacobum Apostolum (Majorem, & per Hispaniam maxime celebrem, ut Ceparius scribit) quod hic illi anno ætatis suæ quinto patronus obtigerat, maxime coluit, & pari de causa, quod addit Alvarus Cienfuegos, S. Bartholomæum Apostolum.

[22] [litterisque innutritus] Horum exemplo, ut aiunt Ribadineira & Cienfuegos, sese lectulo, ut preces Deo genuflexus funderet, frequenter proripiebat: præterea totus erat in colligendis Sanctorum imaginibus adornandisque altaribus; sacerdoti, rem divinam facienti, ministrabat sæpius, sacrosque ritus non modo imitabatur ipse, sed etiam ephebos suos edocebat. Mores illi, inquit Schottus, candidi, suaves, sine fastu, neque, ut in hac ætate plerumque, difficiles, denique tales, ut clericum magis, quam filium ducis, exprimerent. Paria de illo Nierembergius, sed paulo fusius narrat. Hæc Francisci fuere primordia: explicant dein ejus biographi, quid ab anno ætatis suæ septimo ad decimum usque gesserit, suntque hæc fere: septennem pater Latinæ linguæ præceptis voluit imbui, electo ad id muneris theologo insigni, cui Ferdinando nomen fuit; addidit & præfectum morum, qui Puerum, quæ generosum equitem decerent, edoceret; tertium item eodem tempore, qui ei musicam & arithmeticam explanaret, ac præterea a sacris confessionibus esset, Alfonsum nempe Avilam, Gandiensem canonicum, magni nominis & meriti virum. Feliciter res singulis cessit, cum suo singuli probe fungerentur officio; Franciscus vero nactus esset ingenium facile & docile, & a jocis ludisque puerilibus, quibus tempus frustra fere consumitur, alienum.

[23] Sub annum ætatis suæ 10 sic auscultare oratoribus sacris cœpit, [mentis minime puerilis specimina præbet:] ut, si quando illorum quempiam, qui illi arrideret, audivisset, ejus non modo dicta reciperet animo, sed memoriter etiam magnam eorum partem ea gestus orationisque venustate redderet, quæ in admirationem raperet spectantium animos. Referunt hoc loci Nierembergius & Cienfuegos, Franciscum id temporis, Mariæ Henriqueziæ aviæ suæ, ac amitæ Isabellæ precibus victum, in S. Claræ ædibus pulpitum ascendisse, ac ea vi spirituque de Christo patiente dixisse, ut sanctimoniales comitesque suos provocarit ad lacrymas, faterique, non se puerum, sed mentem puerili longe sublimiorem audivisse, compulerit. Jam tum quoque quotidianis precibus operam dare ac mirum in modum affici cœpit. Aliud item mentis pietatisque plus quam puerilis insigne specimen præbuit. Laborabat supremo morbo ejus mater, cujus cum dolores atque discrimen animadvertisset, in conclave se abdidit multisque lacrymis pro salute ejus preces Deo fudit, & in teneros artus non modico temporis spatio crebris flagellorum ictibus sæviit, ac exinde austerioris vitæ principium duxit. Matris mortem (accidit ea anno 1520) constanti animo tulit, luxitque & monitorum, quæ e pia matre audiverat, vixit perpetuo memor.

[24] Calamitatem hanc mox excepit altera. Solverat ex Hispania Carolus anno 1519, [Gandia ob seditionem] ut imperii coronam capesseret; absente principe, orta plebis adversus optimates seditio est, quæ sensim eo processit, ut parum abfuerit, quin Borgianæ familiæ ingentem cladem perniciemque attulerit: cum enim anno 1521 non procul Gandia optimatum exercitus quorumdam proditione dissipatus fuisset, tum ipsum oppidum, tum Borgianas ædes misere plebs confœderata diripuit, satisque habuit Joannes Gandiæ dux, ex infelici prælio redux, si suos imminenti periculo posset eripere. Jam enim, inquit cum Ribadineira Schottus num. 4, Palmam inter & Gandiam patentibus campis cum prorege (Didaco de Mendoza) omnique adeo nobilitate (plebei) manus conserere ausi, superiores evaserant. Turbati fugatique nobiles terga verterant. Gandia prædæ cessit, direptaque confestim: uti vix matrem Joannes dux, sororem & filias, virgines Deo ac divæ Claræ consecratas emittere posset. Notæ sunt ex supra dictis Joannis, Gandiæ ducis tertii, mater & soror, Maria Henriquezia, hujusque filia Isabella, Clarissæ Gandienses: notæ sunt pariter binæ ejus filiæ Isabella & Joanna, quæ quidem virgines Deo dicatæ fuerunt, sed non anno 1521; cum utraque ex Francisca de Castro & Pinos, secunda Joannis uxore, nata fuerit: prior autem ejus uxor ad annum 1520 vitam protraxerit: imo Joannam octavum ætatis annum dumtaxat egisse, cum ejus pater obiit, scribit Joannes Carrillo pag. 136: Joannis autem ducis obitum ad annum 1543 Ribadineira & Schottus referunt. Cautius itaque Nierembergius lib. 1, cap. 5 matrem ac sororem Joannis ducis prudentia vitæ periculo ereptas scribit, nulla filiarum ejus mentione injecta, quod & S. Francisci pronepos in hujus Vita cap. 3 fecit; quamquam & Ludovica filia tum quoque fuerit vitæ subtracta periculo, ut infra num. 29 dicetur.

[25] [fugere cogitur] Franciscus autem in ea rerum perturbatione, ut ex Ribadineira scribit Schottus, fuga salutem, admisso equo, invenit. Idem Nierembergius tradit, sed paulo enucleatius: Morum præfectus, inquit, Franciscum nostrum, tunica dumtaxat interiore indutum, eaque ob mortem matris funebri, equo sublatum imposuit, & ægre hostium furori eripuit. Fugam porro iniit versus mare; huc ubi ventum, naviculæ impositus Dianium (portus est quarto fere lapide Gandia distans) delatus est, quo post prælium, die XXV Julii, teste Escolano lib. 10 Historiæ Valentinæ cap. 16, commissum, prorex, Joannes Gandiæ dux, ceterique optimates sese receperant: sed cum proregi tutum non videretur in loco necessariis belli apparatibus destituto morari diutius, Carthaginem, Murciæ civitatem ad oram maris Mediterranei sitam, navi petere statuit: at cum postridie destinato cursui ventus obstaret, Peninsulam (mons est in finibus regni Valentini Catalauniam versus, mari undique cinctus, unde & Peninsulæ nomen invenit, arce valida insignis, ac tutam navibus stationem præbens) navigarunt portumque tenuere, ut idem Escolanus tradit, die XXIX Julii.

[26] [Cæsaraugustam,] Inde Franciscus Cæsaraugustam, Aragoniæ civitatem primariam, missus est: sedem illam metropolitanam ea tempestate occupabat Joannes Aragonius Francisci avunculus & Ferdinandi V, regis Catholici per Alphonsum, ejusdem sedis archiëpiscopum, nepos, cujus fidei curisque Filium Joannes dux commissum voluit. Hinc (Peninsula, inquit Schottus) Cæsaraugustam eum parens deduxit: ipse tranquillatis rebus, cæsis ad internecionem, fugatisque a Segobrigensium regulo rebellibus domum tandem revertit. Franciscus in avunculi Joannis Aragonii archiepiscopi Cæsaraugustani contubernio hæsit. Francisci quidem apud avunculum contubernium Ribadineira affirmat in ejus Vita Hispanica: at Gandiam rediisse Joannem, cæsis fugatisque per Alphonsum Segobrigensium ducem rebellibus, de suo addidit Schottus, vereorque, ut satis accurate: nam & Joannem armata manu Gandiam rediisse, scribit Alvarus Cienfuegos lib. 1, cap. 5, § 2 anno 1523, & Escolanus lib. 10, cap. 14 Historiæ Valentinæ, fugatos cæsosque a Segobrigensium duce conjuratos ait inter Murviedrum (regni Valentini oppidum ad amnem Duriam) & Almenaram anno 1521 die XVII Julii, ut adeo pugna hæc Gandiensem non fuerit subsecuta, sed prægressa.

[27] [ubi duodennis vitæ religiosæ desiderium concipit,] Cæsaraugustæ Franciscus, quibus Gandiæ animum imbuere cœperat studiis, avunculi auspiciis sedulo perrexit imbuere; neque minorem in virtutis calle profectum faciens ad altiora animum cœpit intendere. Florebat ea ætate Cæsaraugustæ celeber divini Verbi præco ex Hieronymiana familia, in S. Encratidis virginis martyris monasterio, quod illic Joannis II Aragoniæ regis, ejusque filii Ferdinandi Catholici pietas excitavit, traditumque Hieronymianis fuit anno 1493, ejusdem Martyris festa luce, seu die Aprilis decimo sexto, uti Josephus de Siguenca part. 3 Historiæ ejusdem Ordinis cap. 12 scribit. Aderat egregio concionatori Franciscus, cum is verni temporis jejunio de supremo Dei judicio ac Christo patiente verba ad populum faceret: adeo autem sacri oratoris facundia Francisci animum pupugit, ut is partim salutari metu perculsus, partim amore in Christum pro singulis universisque mortalibus supplicia perpessum, vehementi accensus, jam tum religioso cuidam Ordini, in quo se totum Deo impenderet, sese, ubi liceret, addicere, serio apud animum statuerit, ac gerere sese in omnibus cautius cœperit. Doleo viri illius nomen nusquam a me repertum, quo Franciscus a sacris confessionibus usus est, & quo duce, puer adhuc duodennis, pietatis Christianæ operibus mire delectari, sacrosanctæ Missæ sacrificio interesse quotidie, solemnioribus quibusque Domini festis peccata confessione eluere, & ad sacrum Corporis Christi epulum frequenter accedere, teste Nierembergio lib. 1, cap. 5 & seq., cœpit.

[28] Cæsaraugusta Baëzam, ut incolæ Granatensi in regno, [unde post Baëzam] seu Andalusia Superiore, situm oppidum appellant, officii gratia in viam se dedit, invitatus a lectissima fæmina Maria Luna, proavia, uxore Henrici Henriquez, qui Ferdinandi regis Catholici patruus & prætorio præfectus, magnus item Legionensis militiæ magister erat, inquit Schottus: cum Baëzam nominat, vide, ne Baëzam intelligas, in ea Bœticæ parte, quæ Andalusia hodie vocatur, sitam, sed regni Granatensis oppidum, Baza Hispanis dictum. Mariam porro de Luna S. Francisci proaviam vocat, quod Mariæ Henriquez Francisci aviæ mater fuerit: perperam autem Henricum Henriquez Ferdinandi regis Catholici patruum hoc loci dixit: fuit enim hic Joannæ Henriquez reginæ Aragoniæ & Ferdinandi regis Catholici matris frater, atque adeo non Ferdinandi patruus, sed avunculus; uti Schottus ipse rectius scripsit, cum Virgilii Ceparii de S. Francisco elucubrationem Latino sermone donavit. In alterum mox errorem una cum Ribadineira prolabitur Schottus, verbis mox transcriptis hæc proxime subdens: Huc etiam avia Maria Henriquez, illius (Henrici Henriquez) filia, cum amita (Isabella) sororibusque civili illa seceslione, pedestri itinere fuga lapsæ pervenerant. Sororum enim S. Francisci nomine hoc loci procul dubio veniunt Isabella & Joanna a Cruce discalceatæ S. Claræ apud Gandienses cœnobii moniales, quas hoc tempore aut nondum natas, aut certe nondum moniales fuisse, vel ex obitu Joannæ Aragoniæ, qui in annum 1520 incidit, colligi potest; illæ autem e Francisca de Castro, secunda Joannis tertii Gandiensium ducis uxore, ut dictum est supra, sint natæ.

[29] Francisco Cæsaraugusta Baëzam tendenti itineris socia fuit Ludovica soror ejus, [una cum sorore Ludovica tendit,] ex iisdem patre matreque germana: hæc illa est, quam num. 15 Martino Gurreæ, Villæ-Hermosæ duci, nuptam dixi, quamque fœderatæ plebis furori una cum Francisco subductam ex Peninsula (Hispanis Paniscola) Cæsaraugustam pater Joannes deduci curavit. Baëzam quoque sese receperant, cum capta a fœderatis Gandia fuit, Maria Henriquez & Isabella, Clarissæ Gandienses, altera Mariæ de Luna filia, altera vero neptis. Non mediocri quidem Francisco hujusmodi societas voluptati, sed non diuturnæ fuit: nam febris ardens eum invasit paulo post, lectoque sex menses affixit. Vix ex eo morbo convaluerat, quin orto ingenti per regnum Granatense terræ motu, Baëza egredi ac per dies quadraginta sub dio pernoctare compulsus fuerit. Hunc terræ motum refert Alvarus Cienfuegos ad annum 1523, ad annum autem 1522 Prudentius Sandovalius lib. XI de Gestis Caroli V § 3. Ludovicam Baëza ad Fanum S. Lucæ (Hispanis San Lucar) evocavit Anna Aragonia matertera, Joannis Alphonsi de Gusman, Medinæ Sidoniæ ducis uxor: Medina Sidonia Andalusiæ Inferioris oppidum est haud procul Gadibus. Fanum autem S. Lucæ (S. Luciferi nonnulli vocant) Andalusiæ portus est, cognomento de Barrameda, & avitum Guzmannorum dominium. Quæ de Ludovica hic dicta sunt, ex Alvaro Cienfuegos deprompsi; ceterum addit, eam fratris sui Francisci imitatricem fuisse perpetuam, iis claruisse virtutibus, gratiis ac prodigiis, ut de ea in Beatorum numerum referenda Romæ sit actum, corpus ejus integrum ac fragrans post annos centum quinquaginta perdurasse, dignam denique fuisse, cujus pietatem SS. Ignatius & Thomas a Villa-nova litteris suis prædicarent.

[30] [& dein Tordesillam; unde Cæsaraugustam revocatus operam dat philosophis.] Franciscus vero, confirmata valetudine, Tordessillam, Legionensis regni oppidum, leucis sex Vallisoleto dissitum, missus est: morabatur illic Joanna, Caroli V mater, una cum filia Catharina, in cujus obsequio Franciscus biennio circiter fuit, dum in Lusitaniam Catharina, Joanni III regi nuptura, concessit anno 1525. Noluit Francisci pater, ut in regnum exterum Catharinam sequeretur. Obtenta itaque abeundi licentia, Cæsaraugustam ad avunculum, Joannem Aragonium, rediit, sublimioribus jam disciplinis imbuendus: commissum id muneris Gaspari Laxio, magni nominis philosopho, subtili tamen magis, quam diserto, non tam suo, ut Schottus addit, quam ævi illius vitio. Patria Aragonius fuit ex oppido Sarinene, Parisiisque in collegio Montisacuti logicorum sui temporis princeps habitus: reversus ad suos Cæsaraugustæ scholam aperuit, variasque partim Parisiis, partim Cæsaraugustæ de rebus philosophicis ac mathematicis lucubrationes edidit, teste Nicolao Antonio in Bibliotheca Hispana. Gasparis itaque disciplinæ traditus, liberalibus artibus incumbere perinde cœpit, quasi lauream academicam consequi constitutum haberet. Ita fere ex Ribadineira Schottus; plusculum addit Nierembergius: visum nempe ejus avunculo, nobiles aliquot condiscipulos Francisco adjungere, qui iisdem simul artibus operam darent, & mutuo sibi laudis cupiditatem accenderent: curasse vero Franciscum sedulo, ne cuiquam illorum cederet, eumque diligentiæ suæ fructum tulisse, ut, quamquam annorum esset, cum philosophiæ studia primum aggressus est, tantummodo quindecim, biennio illius curriculum fuerit pro votis emensus.

§ III. Missus ad aulam Caroli V Christiani principis officiis egregie fungitur: matrimonium contrahit: nati ex eo liberi.

[Ad aulam] Id jam erat ætatis, ut animi ejus puritas quam maxime in periculo esset: ea quippe ætate sanguinea corporis complexio, carnis illecebræ, pravorum consilia, opum affluentia aliaque hujusmodi adolescentium animos pulsare ac concutere vehementer solent: quod cum facile Franciscus perspiceret, mox ille, quam severum supremi Judicis futurum sit judicium meditari frequentius, Christum pro salute humana passum amare ardentius, fixum ratumque habere, nihil umquam se, quo a Dei gratia sejungeretur, admissurum: adhæc sæpe ad sacrum confessionis tribunal accedere, omnem animi luctam candide accurateque sacerdoti exponere, datisque abs illo parere consiliis. Monuit ille, ut precibus, humilitati, frequenti Sacramentorum usui, ac libris piis impense vacaret, diffideret sibi, opem vero divinam sibi præsto fore confideret: quo factum creditur, ut animi corporisque puritatem, donec matrimonium iniit, illæsam illibatamque servarit. Hujusmodi vitæ ratio timorem injecit avunculo, teste Nierembergio, ne forte aliquando Franciscum vitæ religiosæ, relictis seculi pompis, capessendæ desiderium caperet: cui rei, ut obviam mature iret, in Caroli V aulam mittendum censuit, ubi juvenis animum alio facile distractum iri, sperabat. Idem quoque patri visum: revocato itaque Gandiam Francisco pater nobilium puerorum famulorumque familiam, cum natalibus suis, tum cæsaris aula, ea tempestate splendidissima, dignam adjunxit, cæteroque apparatui, quem ad aulam cæsaris profecturo intelligebat usui fore, abunde providit. Si Ribadineiram & Schottum audias, sua sponte magis, bona tamen patris venia, eo profectus est, quam consilio avunculi aut imperio patris: sed idem fuisse potuit avunculo patrique consilium, idem Francisco id quidem temporis votum.

[32] Undevicesimum ætatis annum agebat, inquit num. 8 Ribadineiræ interpres Schottus, [Caroli V missus] cum Cæsaraugusta domum visendi patris gratia revertit: humaniter ibi menses aliquot habitus, missionem deinde postulare cœpit; liceret pace illius, cui semper dicto audiens fuisset, in aulam cæsaris migrare, ut in tanti se principis clientelam daret, cui Christianum orbem multum esse debiturum augurabatur. Sed Schottus sibi haud constat: cum enim Vallisoleti aulam cæsaris adiisse dicat, anno 1527 seu anno ætatis Francisci decimo septimo id contigisse, necesse est: illic enim eo anno cæsar cum aula sua moratus est, auctusque Philippo filio die XXI Maii, quo recens nato Franciscum ad aulam cæsaris, magnatum tum Hispanorum, tum exterorum id temporis refertissimam se contulisse anno ætatis suæ decimo septimo, tradit Nierembergius lib. 1, cap. 7. Præterea cum in itinere esset Franciscus, Compluti (Castellæ oppidum modo est, celebri academia insigne, Alcala de Henarez Hispanis dictum) obvium habuit sibi S. Ignatium, cum is a lictoribus raperetur in carcerem sub initium mensis Maii anni 1527, ut Alvarus scribit: Ignatii in carcerem detrusi causa Kalendis Junii anni 1527 finita fuit, ut tradit Pinius tom. 7 Julii pag. 435, num. 135 ex Informationum super Sancto ac Sociis institutarum apographo; post dies nimirum captivitatis quadraginta duos, teste Ribadineira in Vita S. Ignatii tom. cit. pag. 672, quod Alvari Cienfuegos dictis satis quadrat. Alvaro consonat Bartolus in Vita S. Ignatii lib. 1, num. 33 ita scribens: Obvium ferunt, dum inter lictores ignominiose in carcerem ducitur (Ignatius) habuisse Franciscum Borgiam, ducis Gandiæ filium, annorum septemdecim juvenem. Ait quidem Ribadineira, Franciscum Caroli sese addixisse obsequiis, cum annum ageret ætatis decimum octavum aut decimum nonum; at eo, quem adhibet, loquendi modo, sese rei gestæ tempus non omnino definite explicare, abunde prodit.

[33] [egregium se tum Christi, tum seculi principum asseclam præbuit.] Jam, qualem se in aula præbuerit, audiamus. Hic igitur, inquit Schottus Ribadineiræ sensa explicans, Deo bene juvante, ita se comparavit, ut paullo post falsam eorum refellerit opinionem, qui dicerent, aulicum simul Christi & principum asseclam esse vix posse. Intererat enim, ut minutius tam Ribadineira, quam Schottus tradunt, divinæ Missæ sacrificio, statumque orandi tempus explebat quotidie: frequens sacris orationibus aderat, animi noxas festis solemnioribus Pœnitentiæ sacramento eluebat: virorum gravium amicitiam sectabatur: familiarem inter ceteros habuit, ut addit Alvarus, Garcilassum, poëtam Hispanum ea tempestate in primis celebrem. Aliorum reverens, urbanus, placidus, verique quam maxime diligens. Tantum aberat, ut aliorum meritis honoribusque invideret, ut etiam applauderet, ratus, tantumdem sibi, si par meritis foret, eventurum. Feminas nobiles non invisebat, nisi exigeret urbanitatis officium: tum vero honestatis modestiæque curam habuit maximam; visus aliquando fuit, prius cilicio carnem induere, quam nobiles feminas salutatum adiret, sedulo cavens, ne qua hinc sibi divini Numinis offendendi præberetur occasio. Mirum itaque haud fuit, si (quod e nobili matrona Augustæ famulitio adscripta audivisse se Ribadineira testatur) nihil umquam in eo animadversum fuit, quod animi levitatem oleret. Abesse procul a suis voluit otium, aleæ ludos, detractiones, juramenta, verba turpia, & quidquid eam, quam suis ipse moribus exprimebat, gravitatem dedeceret. Licitis tamen honestisque principum virorum exercitationibus operam dabat, si quis alius; adeo ut ludorum equestrium aliquando palma, teste Nierembergio, altera cæsari, Francisco altera cesserit. Duplici equitandi genere certatum fuit, altero laxatis porrectisque cruribus, altero autem contractis more Africano; primum de la brida, alterum de la gineta Hispani vocant: illo Franciscus, hoc cæsar vicit.

[34] [Annis natus 19 matrimonium iniit] His moribus cum esset, facile sibi cæsaris ac Elizabethæ augustæ amorem ac benevolentiam conciliavit: habebat illa in comitatu suo puellam nobilem, jam tum cum in aula paterna Emanuëlis Lusitaniæ regis adhuc versaretur, ob antiquam generis nobilitatem, candidos mores, virtutemque sibi familiarem perinde ac caram, Eleonoram de Castro, Alvari de Castro & Elizabethæ Menesiæ filiam; cui dum commodam splendidamque conditionem quærit augusta, e re ejus fore statuit, si ex omni procerum Hispanorum numero Francisco, natu majori Gandiæ ducis filio, nuberet. Rem cæsari aperit, cui conditio placet. Mittit itaque cæsar ad Joannem Gandiæ ducem cum litteris Franciscum de los Cobos, qui ejus in Filii cum Eleonora nuptias consensum auferat. Confestim quidem Joannes abnuere: sed acceptis dein alteris a cæsare litteris, rescripsit, Filii matrimonium consistere penes cæsarem. Pactis itaque matrimonii conditionibus Franciscus, ut in minore esset divinæ offensæ periculo, non invitus accessit. Gesta sunt hæc, ut ejus biographi scribunt, cum Carolus coronæ imperatoriæ a Clemente VII suscipiendæ causa in Italiam cogitabat, atque adeo anno Christi 1529, Francisci 19. Paulo post magno apparatu, ut scribit Alvarus lib. 1, cap. 10, coram augustis celebratæ sunt nuptiæ: cæsar ut, quanti Franciscum faceret, palam ostenderet, Lombayæ, in territorio Gandiensi sitæ, marchionem dixit, qua de re anno sequenti die VII Julii in comitiis, Augustæ Vindelicorum habitis, publicas edidit litteras, quod & Escolanus lib. 18 Historiæ Valentinæ col. 943 tradit. Venatorum præterea regiorum præfectum esse jussit; augusta vero præfectum stabuli; quod quidem munus tum temporis nummorum aureorum (ducatos vocant) annuatim ipsi reddebat millia quindecim. Eleonoram autem cubiculi præfectura decoravit augusta.

[35] Miratur Alvarus Cienfuegos, Ribadineiram, Ceparium, [eum Eleonora de Castro, nobili & antiquo genere orta,] ceterosque, qui S. Francisci res gestas scriptis suis sunt persecuti, nihil speciatim protulisse in medium de Eleonoræ genere antiquo & nobili: quam igitur desideravit in aliis, majorum ejus seriem, Ludovico de Salazar & Castro Philippi II Hispaniarum regis chronographo, duce, ipse contexens, natam ait patre Alvaro de Castro; matre vero Elizabetha de Melo & Barreto. Tum avos Eleonoræ paternos recenset undecim, quorum postremus Ferdinandus Ruiz de Castro sub seculi XI exitum floruit. Qui in ea serie locum septimum occupat, Stephanus Fernandez de Castro uxorem habuit Aldoncam, Alphonsi Legionensis regis hujus nominis IX & patris S. Ferdinandi neptem: qui sextum Ferdinandus Ruiz, Violantem Sanctii IV Castellæ regis filiam; qui quintum Petrus Fernandez de Castro binas filias, Joannam & Agnetem, illam Petro Castellæ regi, & Agnetem Petro Lusitaniæ postea regi hujus nominis I nuptas. Quod autem ad avos Eleonoræ maternos spectat, mater ejus, similiter Eleonora nuncupata, Nunii Baretto & Eleonoræ de Melo filia fuit. Nunius porro Gundisalvum Nunium Baretto habuit patrem, Phari (Algarviæ in sinu Gaditano portus) præfectum, quo etiam munere functus est Nunius. Familia autem de Melo ortum ducit a nobili viro (Ricohombre Hispani vocant) Men Suarez, qui sec. XIII sub Alfonso III Lusitaniæ rege floruit: est autem Melo oppidum in Transmontana Lusitaniæ provincia (la Beira dicta) quod a Suarezii præfati patre condi cœptum, ac dein ab ejusdem Suarezii pronepote auctum, ac denique oppidi titulo in Ruizii de Melo, rei maritimæ præfecti, gratiam Alphonsum V Lusitaniæ regem cohonestasse, scribit Rodericus Mendez Silva Commentariorum de urbibus ac oppidis Hispaniæ pag. 192.

[36] [& ob probitatem augustæ æque cara ac ille cæsari;] Eleonoram Nierembergius ait, una cum Elizabetha augusta in aula paterna Emanuëlis Lusitaniæ regis educatam, ac cum ea inde in Hispaniam venisse, anno nimirum 1526: hinc porro, uti & ex raris, quibus erat ornata virtutibus, eam ortam esse inter ipsas amicitiam familiaritatemque, ut sorores pæne dixisses. Eodem teste, pia, humilis ac prudens, de peccatis frequenter confitebatur, ac ad Eucharisticas epulas Mariti exemplo accedebat, precibus sic plerumque intenta, ut eas vel in morbis gravibus vix intermitteret; rerum interim ita suarum satagens, ut familiæ universam ei fere administrationem Franciscus gubernationemque committeret. Qua valebat apud augustos auctoritate & gratia, non tam in suum uterque Conjux, quam aliorum usus est commodum, id, quod vel eorum æmuli, uti ex Dionysio Vasquez Alvarus Cienfuegos refert lib. 1, cap. 10, § 3, fatebantur. Emicuit tum maxime conjugalis Francisci castitas: cum enim ei in gynecæum regium pateret aditus, ita illic caute ac modeste versabatur, ut ne suspicandi quidem locum dederit, propensiore se in ullam animo fuisse, etiam cum id salva honestate liceret: ita testata est, inquit Alvarus lib. 2, cap. 1, § 1, Joanna Lusitana, quæ tum in comitatu erat augustæ, post vero Medinæ-Cæli duci juncta matrimonio fuit. Fecit spectata adeo Francisci probitas, ut maximam in eo fiduciam cæsar collocatam haberet: patuit ea alias sæpe, maxime autem cum in Italiam profecturus, palatium & quidquid sibi carissimum erat, Francisci curæ fideique commisit, quo luculentius haud poterat virtuti ejus testimonium dicere: cæsaris quidem in Franciscum fiduciam, ut Dionysio Vasquez retulit Joanna Menesia, Eleonoræ soror, quæ tum pariter augustæ aderat, mirabantur proceres; sed ejus meritis debitam affirmabant.

[37] [ex qua suscepit sequenti ordine, Carolum Gandiæ ducem V,] Fœcundum Francisci cum Eleonora conjugium fuit: filiorum natu maximo, absente in Italia cæsare, anno 1530 in lucem felici partu edito, Carolo nomen fuit: susceptus e sacro fonte fuit augustorum & Philippi, eorum filii, triennio paulo tum majoris, nomine. Patri successit, summa prudentia vir, cujus rebus in arduis opera usus est Philippus II Hispaniarum rex. Genuam anno 1575 abs illo missus tumultuantem rempublicam sedavit, novisque legibus munivit, una cum Pontificis Gregorii XIII & cæsaris Maximiliani II legatis; de quibus in istarum legum Proæmio ita scribit Petrus Bizarus: Hi fuere Joannes episcopus Ostiensis Cardinalis-Moronus, sacri collegii Cardinalium Prior, legatus e latere &c. Petrus Faunus Costachiarius, Acquensis episcopus, ac imperii princeps, oratorque & commissarius cæsarius. Don Carolus a Borgia Gandiæ dux, ex primariis Hispaniarum proceribus, & Don Joannes de Idiaquez, Catholici regis consiliarius & apud eosdem Genuenses orator. Expositis autem principum suorum mandatis, & obtentis a republica, pro ea reformanda, amplissimis facultatibus, nihil habuerunt antiquius, quam Rempublicam male compositam, ac proinde fluctuantem, sanctissimis legibus, & decretis instituere ac stabilire: Ligurumque ingenia nimia felicitate lascivientia, & inter se dissidentia componere. Id, quod Deo optimo maximo bonorum omnium auspice, & auctore, fuerunt consecuti. Posteaquam autem Philippo Lusitania cessit (cessit anno 1580) idem militiæ imperator, inquit Schottus, summa auctoritate provinciam rexit. Lusitaniæ proregem fuisse Escolanus lib. 6, cap. 23 quoque est auctor. Conestaggius lib. 9 de Portugalliæ & Castellæ Conjunctione in Ferdinandi Alvares ducis Albani sub anni 1582 principium defuncti locum fuisse suffectum Carolum scribit, hominem, ut ipse censet, majori bonitate, quam rerum usu præditum. Non diu hunc locum tenuit; siquidem anno 1583 Philippus rex, ut Vasconcellius Anacephalæosi 22 Actorum regum Lusitaniæ ait, ejus provinciæ Alberto Austriaco gubernacula tradidit. Gandiam se recepit Carolus, teste Alvaro Cienfuegos, ob podagræ calculique incommoda.

[38] Hujus natalem, inquit Schottus, anno vertente Isabella excepit Lermæ comes: [Isabellam Lermæ comitem & Joannem] locus natalis illi fuit, ut addit Alvarus, Methymna Campi, in Castellæ Veteris Legionensisque regni confiniis situm oppidum, in quo tum, anno nimirum 1532, versabatur augusta, quæ prolem recens natam e sacro fonte denuo suscipere ac suo nomine Isabellam dici voluit: nupsit Francisco Sandovallo, Ludovici Sandovalli, marchionis Dianii & Lermæ comitis filio, qui patri, teste Escolano lib. 6, cap. 17, num. 6, anno 1570 successit. Hinc Isabella Lermæ comes dicta est: hujus filius, nomine item Franciscus, quem marchionem Dianii mox Schottus appellat, Lermæ ducis titulum gessit. Duarum præterea comitum & Joannis Sandovalli, ut pergit Schottus, mater fuit; nempe Catharinæ & Eleonoræ, quarum prior Ferdinando Ruiz de Castro, comiti Lemosii & Sarriæ marchioni, posterior vero Lupo Osorio de Moscoso, comiti Altamirano nupta fuit. Joannes denique Sandovallus marchio de Villamicar fuit, eques Calatravæ, & Philippo III Hispaniarum regi a cubiculis. Proles tertia Francisco fuit Joannes, Majaldæ & Ficalli comes, natus anno 1533 Belphouchii (Gothalaniæ seu Catalauniæ vicus est sex circiter milliaribus Hispanicis Ilerda distans, & a fluvio Cervara non multum remotus) cum Carolum V Montione, Aragoniæ in Gothalaniæ confiniis oppido, comitia celebrantem parentes secuti sunt. Patri hic acceptissimus fuit, quem Gandia Romam, ut Societati Jesu se dederet, euntem comitatus est.

[39] Variis quoque & ipse muneribus functus est. [præclaris muneribus functum,] Garibai lib. 30, cap. 15 ad annum 1558, cum quinque & viginti esset annorum, e præcipuis in provincia Guipuscoa militiæ ducibus jam tum fuisse scribit. Philippi II in Lusitaniam ad regem Sebastianum legatus fuit; eodem præterea munere apud Maximilianum cæsarem hujus nominis II functus est, ut scribunt Ribadineira, Nierembergius & Alvarus Cienfuegos. Præfectum curiæ agebat apud Mariam, Philippi sororem & Maximiliani II conjugem, in Hispania a morte mariti reversam, cum Francisci Vitam Ribadineira scriberet. Eumdem pariter Philippi II Hispaniarum regis apud Rodulphum cæsarem oratorem fuisse, scribit Famianus Strada de Bello Belgico, decade 2 ad annum 1579. Idem denique Margaretæ Austriacæ Philippi III Hispaniarum regis uxori aulæ præfectus seu œconomus fuit; Philippo autem a consiliis status. Binas iniit nuptias, teste Escolano lib. 6, cap. 28, alteras cum Laurentia de Oñas & Loyola, S. Ignatii ex fratre Martino pronepti, anno nimirum 1551, ut tradit Henao lib. 3, cap. 35, num. 5 de Antiquitatibus Cantabriæ: alteras vero cum Francisca de Aragonia & Barreto, Nunii Rodrigues Barreto, Majaldæ domini, filia: hinc Majaldæ dictus est comes: Ficalli vero comitis titulum a Philippo II accepit, ut ex Salazar de Mendoza notat Henao paulo ante laudatus. Ex postremo hoc Joannis conjugio natus est Franciscus de Borgia, Majaldæ comes & Squillacii in regno Neapolitano princeps, ducta in matrimonium Petri Squillacii principis filia & herede, Philippo IV a cubiculis, olimque prorex Peruanus, verba sunt Nicolai Antonii in Bibliotheca Hispana tom. 1, pag. 314, suavis, urbanus, facilisque in paucis poëta, ut a Lyricorum principatu non longe constiterit. Sed neque a litteris politioribus pater ejus Joannes alienus fuit; uti testatur confectum abs illo de Symbolis politicis opus, Philippo II dedicatum, de quo Nicolaus Antonius tom. 1 Bibl. Hisp. pag. 303.

[40] [Alvarum, Joannam, Ferdinandum, Dorotheam & Alphonsum.] Post Joannem natus est Alvarus de Borgia in urbe Toletana Castellæ Novæ metropoli. Habitus fuit, teste Alvaro Cienfuegos, inter ævi sui prudentissimos, & Philippi II in rebus arduis ad Pontificem Romanum legatus. Alvarum Joanna de Aragonia & Borgia excepit, nata Matriti, nupta vero Joanni marchioni de Alcanizes, cujusmodi locum in Tabulis Blaevianis reperio in archiëpiscopatus Cæsaraugustani, qua Valentiæ regnum respicit, finibus ad fluvium Guadalope. Alvarus porro sororis suæ Joannæ, & marchionis Alcanitii filiam & heredem, indulgente Pontifice, in uxorem accepit, & ex illius dote marchionis de Alcanizes obtinuit titulum: hanc Elviram Henriquez de Almanza, vocat Imhovius. Sustulit ex illa Alvarus præter alios liberos filiam, nuptam Joanni de Vega, primo comiti de Graial in regno Legionensi tribus leucis a Carrione comitum, quo eum titulo Philippus III Hispaniarum rex ob ingentia merita decoravit. Sexto loco natus est in aula Matritensi Ferdinandus de Borgia, Mariæ imperatricis post Joannem fratrem aulæ præfectus maximus. Septima fuit Dorothea, Vallisoleti nata, quæ, cum a teneris in Franciscanarum discalceatarum Gandiensi monasterio sese Deo dicasset, ad cælestem Sponsum brevi fuit evocata. Liberorum octavus ac postremus Alphonsus, Toleti natus, apud Mariam augustam, Philippi II sororem, eodem, quo fratres ejus Joannes & Ferdinandus, functus est munere: uxor ejus fuit Eleonora de Logrogno, nobilis Lusitana, sed sine liberis, Escolano teste, obierunt.

§ IV. S. Francisci in aula occupationes: febri laborat: cæsarem in Africam trajecturum Barcinonem & dein ad bellum Gallicum comitatur.

[Muneribus aulicis, matheseos,] Inito matrimonio, nihil antiquius Franciscus habuit, quam ut familia sua, inquit Ribadineira, quæ cælibum principum familiis ante exemplar fuerat, maritatorum quoque esse norma & exemplar posset. Famulis utebatur probis atque honestis; equis armisque pro dignitate & conditione splendidis, sic tamen, ut superfluis sumptibus parceret. Rei familiaris curam administrationemque conjugis Eleonoræ industriæ prudentiæque commisit: se vero totum aulæ negotiis, exsequendis mandatis cæsaris, ac armorum usui dedit. Isabellam augustam & Philippum principem anno 1531 Abulam, Hispaniæ Tarraconensis in Castella Veteri urbem deduxit; inde vero Methymnam Campi mense Septembri ejusdem anni, ubi ei natam sub anni sequentis principium Isabellam filiam dictum est supra; quo item Isabellam augustam comitatus est Barcinonem, Carolo V e bello Germanico redeunti occursuram. Ita Alvarus Cienfuegos lib. 2, cap. 1, § 2. Redux anno 1533 Matritum Carolus, in re mathematica aliquantum temporis & operæ posuit: cæsaris exemplum Franciscus imitari voluit: magistro usus est Alphonso Sanctacrucio Hispalensi, rei mathematicæ peritissimo, Caroli V cosmographo, regioque Philippi II tempore historiographo, ut tradit in Bibliotheca Hispana Nicolaus Antonius. Cum vero cæsar eodem quoque uteretur, sæpe Franciscum de iis, quæ didicisset, interrogabat, ac sua cum illius studia familiariter conferebat, quo factum est, ut Franciscum eo cæsar diligeret magis, quo cumulatius fidem ejus prudentiamque perspectam habebat. Sic quidem Ribadineira: addunt Nierembergius & Cienfuegos, voluisse cæsarem, ex quo audiit, eumdem sibi & Francisco rerum mathematicarum præceptorem esse ut hic eorum, quæ a Sanctacrucio aliisque didicisset, sese participem deinceps faceret: quod adeo gnaviter utrimque est gestum, ut mensium sex intervallo uterque calluerit, quod ad propositum & usum satis esset: neque enim iis rebus, in quibus plus curiositatis, quam utilitatis esset, operam dabant: unde aiunt, invitatum aliquando Franciscum, ut astrologiam, quam judiciariam vocant, disceret, eo adduci non potuisse, quod vanam futilemque censeret.

[42] Procul a se suisque abesse otium voluit: lusum dictitabat esse temporis, [musices aucupiique] nummorum, religionis & conscientiæ sæpe jacturam. Maluit itaque venationi & musicæ se dedere, ratus, iis sese & securius & utilius oblectatum iri: neque mediocriter in utroque hoc exercitationis genere excelluit, canendi non modo peritus, sed aptandorum etiam Musicæ legibus cantuum eorum, qui pietatem foverent & promovendo divino cultui essent idonei: leves autem profanasque cantilenas ne audire quidem sustinebat. Quæ vero hoc in genere elaboravit, non sine plausu fuere accepta, ac in multis per Hispaniam ecclesiis solita decantari. Neque pium hoc musicæ studium, ingravescente ætate deposuit: cum enim Romæ, ut refert Cienfuegos lib. 2, cap. 2, § 1, e diuturno morbo cœpisset convalescere, ac supremum Societatis Jesu moderamen gereret, Psalmum Davidicum 118, cujus initium, Beati immaculati in via, ad musicæ leges admirabili arte revocavit. Ardearum potissimum delectabatur aucupio, tum quod ita recreationibus minus honestis ansam præcideret, tum quod eodem cæsarem studio vehementer teneri sciret: falcones suis ipse manibus ad aucupium dexterrime formabat. Venatum egressus non tam oculos corpusque voluptate, quam piis mentem meditationibus pascebat, & ex rerum creatarum aspectu earum conditorem suspiciebat, laudabat ac diligebat. Volucrum canumque docilitatem, promptumque obsequium cum videret, aderat illi continuo pudor sui. Fassus est aliquando P. Dionysio Vasquez, ut refert Cienfuegos, minus sibi fuisse molestum seculi pompas missas facere, quam aucupii delicias: vicit tamen seipsum, cum inde voluptatem capere maximam posset: accidit enim sæpe, ut, cum jam in eo esset falco, ut prædam unguibus caperet, Franciscus defixerit in terram oculos, ne oblata voluptate, etsi labore multo quæsita, frueretur.

[43] [studiis occupatum febris] His occupatum exercitationibus monere Deus voluit, quam tenui filo pendeat hominum vita & quam parum ad eam tuendam conservandamque faciant rerum omnium affluentia & favor humanus. Redeuntem e comitiis, quæ anno 1533 Montione, Aragoniæ oppido, cæsar habuerat; ac ad ejusdem anni mensem Decembrem protracta fuere, maligna febris invasit, quæ, ut fert morbi natura, sensim in tertianam ac quartanam degenerans mensibus aliquot multis eum modis afflixit. Ægrum solatii honorisque causa cæsar, magnatesque non semel convenerunt: Deus interim Ægro non deerat, piasque identidem cogitationes ingerebat. Perpendere ex æstu febris cœpit, quanto supremi Judicis sententia damnati, & numquam desituro torrerentur ardore: quanto item, qui piaculari igne purgarentur. His prodesse cum posset, quotidianas pro illis fundere ad Deum preces & sacerdotum uti opera cœpit, ut ocius, eorum sacrificiis sublevati, ad divini Numinis conspectum evolarent. Id præterea ex eo incommodo commodi cepit, ut, missis libris profanis, piorum lectioni totum se dederit: aut Novum Testamentum, aut Chrysostomi Homilias, aut Scripturæ Sacræ interpretes Vitasve Sanctorum plerumque in manibus habebat non domi solum, sed etiam rure, quo lectica vectus, cum febris id intermissio sineret, secedebat interdum. Recolebat ipse secum assidue, secretisque mandabat codicillis, quæ ejus animum maxime, semel lecta, commovissent; atque hic quidem illi primus, ut ejus biographi scribunt, ad sublimius, quo post attigit, contemplationis genus, ipsomet teste, gradus fuit.

[44] [invadit:] Facetum simul & laude dignum est, quod de febricitante Francisco, ejusque medico Francisco Villalobos, rei medicæ peritissimo, scriptisque de eadem notissimo, Nierembergius atque Alvarus narrant. Compererat is, explorato venarum pulsu, morbi vim post aliquot tandem menses pœne exhaustam. Quid, inquiebat, præmii feram, si fausto te nuntio beem? Quidvis optato, inquit Franciscus, optatum feres. Erat in proximo forte armarium aurea argenteaque supellectile laute instructum; in quo grandem, ex argento conflatam, paropsidem conspicatus medicus, hanc sibi promitti voluit: annuit postulato Franciscus. Redeunti, quo die & hora recurrere febris solebat, Franciscus, cum nullum febris æstum sibi reliquum esse perciperet, tua est, medico ait, paropsis: at sat lucri habeo, si nulla me febris habet. Quid videtur? Sensit ille febris quidem Francisco nonnihil superesse, sed tantillum, vix ut percipi posset, ac festive respondit illud philosophi: Amicus Plato (ita paropsidem Hispani vocant) sed magis amica veritas: paropsidem perdidi. Minime vero, inquit Franciscus, tradique confestim pro unis binas paropsides jussit, hominis cum fide, tum candore magnopere delectatus.

[45] Vix jam confirmatus, inquit Schottus, suscepta in eam Galliæ partem, [recuperatis ex ea viribus, trajecturum in Africam cæsarem,] quæ Provincia Romanis est appellata, expeditione, arma tractans cæsarem secutus est. Verum festinat nimium: Ribadineira quidem cæsaris expeditionem in Galliam memorat, posteaquam Franciscum ex morbo convaluisse dixerat; sed hanc proxime a confirmata ei valetudine susceptam fuisse, non dixit. Invasit eum febris, ut supra dictum est, post celebrata anno 1533 Montione comitia, ac per aliquos tantum tenuit menses: nequit itaque ultra annum 1534 restituta Francisco valetudo differri: cæsar autem, jam confecta expeditione Tunetana, suscepit Gallicam, anno nimirum 1536. Accuratior hoc loci Alvarus Cienfuegos fuit, qui lib. 2, cap. 3, § 4, quæ annis 1534 & sequenti a Francisco sunt gesta, hunc fere ad modum describit. Egressus Toleto die quinta Maii anni 1534, comite Francisco, Abulam cæsar venit; ubi diebus septem splendidissime habiti a Gomesio de Avila, Vallisoletum prosecuti sunt iter: hinc cæsar, missis quaquaversum litteris, comitia mense Octobri ejusdem anni Matriti celebranda indixit. Matritum redux, quam meditabatur adversus Barbarossam piratam, qui cum terruisset Italiam, conversis in Africam armis, Tunetanum regem Muley Hazem regno expulerat, Francisco expeditionem aperuit. Probavit ille fovitque propositum cæsaris.

[46] Bello comparato, cæsar primo anni proxime seq. vere ingenti procerum multitudine stipatus, [Barcinonem anno 1535,] quorum e numero Franciscus erat, Barcinonem abiit. Eodem venerunt e Lusitania complures viri principes in gloriosi belli societatem adsciti. Erat in his Ludovicus, Lusitaniæ princeps, Joannis III regis, & Isabellæ augustæ frater, quocum tum primum in arctissimam amicitiam Franciscus coiit. Visere ibidem Francisco datum est Joannem de Castro, Indiarum postmodum proregem, aliosque uxoris suæ consanguineos. Obtulerat sese cæsari in istius belli socium; at cæsar, cum jam in eo esset, ut e portu solveret, Matritum reverti jussit, Augustæ præsto futurum, id quod illi molestissimum accidit. Novi quidem, a multis, una cum cæsare Franciscum trajecisse in Africam, fuisse traditum; verum nihil hujus apud Ribadineiram, Ceparium, Nierembergium reperio; qui, nescio, quo nomine Francisci in Africam iter silentio tam alto voluissent involvere, cum ejus una cum cæsare in Galliam iter non tacuerint, etsi minorem obtulerit bellum Gallicum laudis & gloriæ segetem, quam Africanum. Sed neque Ulloa Vitæ Caroli V scriptor synchronus Borgiam in eorum magnatum retulit numerum, quos in Africam cæsar duxit, ut ait Joachimus Sanacori in Vitæ S. Francisci Compendio num. 12. Voto itaque suo, ut verosimillimum apparet, frustratus est anno 1535; secus autem anno sequenti.

[47] [anno autem insequenti] Bonam Sabaudiæ & Pedemontii partem occuparat anno 1536 Franciscus I Galliarum rex, jamque ducatui Mediolanensi imminebat. Verum cæsar ex Insubria exercitum movens ad Varum fluvium sibi viam aperuit, eoque superato, bellum in Provinciam transtulit. Adhuc in Insubribus erat cæsar, cum ad illum Franciscus profectus est non sine amplo comitatu: erant in eo Ruisius Gomesius de Sylva, dein Eboli in regno Neapolitano princeps & Philippo II Hispaniarum regi gratissimus, & Georgius de Melo, cæsaris anno superiore ad augustam rerum in Africa gestarum nuncius, quos unice, utpote uxoris suæ consanguineos, Franciscus diligebat. Perhumaniter adventantem cæsar excepit, suoque, dum iter faceret, hærere lateri voluit. Postquam in hostium fines ventum est, infesta undique erant itinera, velitationesque continuæ: armis itaque pro illius ævi more omnibus onustus procedebat exercitus; idem erat Francisco apparatus, sed illi tum ob immodicum solis æstum, tum ob crassitudinem corporis perincommodus; quod conspicatus cæsar, graviore sese armatu exuere jussit invitum. Orare ille, ut sibi liceret imperatoris exemplum sequi: sed parendum cæsaris imperio fuit. Congressus aliquoties cum hoste, ut lib. 2, § 2 scribit Cienfuegos, e pugna superior rediit. Verum regrediente, qua venerat, ob annonæ inopiam & imminutum morborum contagione exercitum in Italiam Carolo, gravissimum non corpore, sed animo vulnus accepit, ex quo tamen id lucri fecit, ut, quo esset in amicos animo, ostendere potuerit, novosque sibi ad rerum humanarum contemptum admoveri stimulos senserit.

[48] [comitatur ad bellum Gallicum,] Militabat sub Caroli signis Garcilassus de la Vega, Garcilassi comitis Feriæ & Sanctiæ de Guzman filius, ac Francisco nostro amicitia conjunctissimus; cui nec flos ætatis, nec generis nobilitas, nec cæsaris favor, nec ingens deerat artis poëticæ & amœnissimi ingenii fama. Forum Julium (Frejus) cæsar ferme pervenerat, cum leucis hinc fere quatuor secus viam regiam, qua Brinonia Forum Julium itur, in castellum quoddam, la tour du Muy dictum, offendit, quo se modica rusticanorum hominum manus receperat; adortus id cæsaris jussu Garcilassus, dum militis potius, quam ducis officio fungitur, illucque clypeo tectus tentat irrumpere, gravi e sublimi percussus saxo, e scala præceps in terram volvitur. Ita id factum memorat Alvarus Cienfuegos lib. 2, cap. 4, § 4; sed paulo aliter Honoratus Bouche in Historia Provinciæ lib. 10, cap. 4, § 9, pag. 582. Audierat amici infortunium Borgia; ad pugnæ locum (nec enim procul aberat) actutum convolat, in fossam intrepidus insilit, lapsum erigit, suisque inde lacertis exceptum effert. Læsi vulnera curarunt cæsaris medici & chirurgi: Niciam deportato comes Borgia fuit, fidusque astitit, dum vixit. Idem Garcilasso imminentis lethi nuntium detulit; quo nihil ille perculsus, ad mortem sese disponere cœpit, &, hortatore Francisco, de peccatis iterum iterumque confessus, morientium Sacramenta singulari pietatis ardore suscepit: neque pios ejus animi motus accendere ac fovere Franciscus destitit, oblata identidem cruci affixi Servatoris imagine, dum cum summa anteactæ vitæ pœnitentia animam Deo Garcilassus reddidit.

[49] Digressum ab Italia cæsarem primum Genuam, dein Barcinonem comitatus est Lombayæ Marchio, [in quo veræ amicitiæ specimen præbet: inde redux angina] quo sub anni 1536 finem appulsi sunt: hinc vero Segoviam Castellæ Veteris civitatem missus a cæsare est, ut augustæ belli eventum exponeret ac de more assisteret; ubi brevi post in vitæ periculum anginæ morbo adductus est. Anno, qui est insecutus MDXXXVII, inquit Schottus, dum Segoviæ in Carpetanis conventus ordinum haberentur, morbo item anginæ decubuit, ut sanguine pœne fauces obstruerentur; sed linguæ licet usum amisisse videretur, mentem tamen in Deum fixam tenuit: ad mortem obeundam animo, quam umquam alias, paratiore, tum quod ab amici obitu magis ipsi vilescere res humanæ cœperant, tum quod plus fiduciæ illi addebat & frequentior Sacramentorum usus & accuratior vitæ ratio. Versabatur tum quidem Isabella Segoviæ, & illic anginæ morbo Franciscus laboravit; verum tum temporis Segoviæ, quod Schottus Ribadineiræ dictis de suo addidit, regni comitia seu ordinum conventus non sunt habiti, sed Montione, quo cum ceteris regni proceribus Franciscum, postquam ab anginæ morbo convaluerat, & Segovia una cum curia Vallisoletum concesserat, a cæsare evocatum fuisse, scribit Alvarus Cienfuegos lib. 2, cap. 4, § 6.

[50] Cetera, quæ de Francisco, Segoviæ anginæ morbo laborante, [laborat.] Ribadineira & Schottus referunt, Alvarus Cienfuegos quoque affirmat lib. 2, cap. 4, § 6, ubi ait, ipsummet Franciscum, cum Segoviæ adversa aliquantulum valetudine laboraret anno 1559, Societatis tum Commissarius Generalis, dixisse P. Ludovico Santandero, primo recens tum conditi Segoviensis collegii rectori, sese in eadem civitate anno 1537 extremum vitæ subiisse periculum; verum id sibi tum non mediocri fuisse solatio, quod minutius, quam antehac, de peccatis confiteri soleret, singulis nimirum, ut ait Nierembergius lib. 1, cap. 10, mensibus, raro id temporis, maxime inter aulicos ejusdem, cujus erat ipse, ætatis., exemplo. Porro Franciscus e comitiis Montionensibus in Castellam redux novis animis curisque se partim regendæ familiæ, partim augustæ obsequiis, partim denique solitis animi corporisque exercitationibus dedit; ita tamen, ut, siquando venatum iret, strepitu apparatuque uteretur longe minore, ac paulatim vanitati fimbrias magis magisque præcideret.

§ V. Isabellæ augustæ funus Granatam deducit, e cujus aspectu cadaveris vitæ sanctioris propositum concipit: Cataloniæ prorex constituitur: corpus macerat: absolvi proregis munere frustra petit.

[Granatam Isabellæ funus deducens,] Protractum bellum Gallicum fuit usque ad annum 1538, quo lætior rerum facies, pactis decennalibus cæsarem inter & Galliæ regem Pauli III Pontificis cura induciis, Christianum orbem recreavit, cui tamen gravissimum a Turcis periculum imminebat. Cæsar, inita, ut huic occurreret, cum Pontifice Venetisque belli societate, in Hispaniam rediit, ac Toleti, ut in bellum Turcicum subsidia compararet, comitia celebravit, in quibus nihil, quod seu ad augendam lætitiam publicam, seu ad splendorem & magnificentiam faceret, desideratum fuit. Siquando ludis publicis augusti intererant, Carolo Franciscus, Isabellæ Eleonora, Philippo Hispaniarum principi Carolus & Joannes eorum filii comites erant. Verum, ut nihil in humanis perpetuum est, in acerbissimum luctum omnis lætitia repente conversa est inexspectato augustæ obitu: invaserat illam, ut Cienfuegos scribit, mortifera febris, quæ dignissimam principem paucorum dierum intercapedine huic luci subtraxit Kalendis Maii 1539. Lombayæ marchionibus interdixit cæsar, ne a decumbente secederent, postulatum vero ab augusta fuit, tum ut uni Eleonoræ liceret defunctæ corpus attingere, tum ut utrique Conjugi ejusdem Granatam deducendi curam cæsar demandaret. Elatum Toleto insigni lugubrique apparatu Isabellæ funus, stipante id cæsaris jussu cum uxore & familia Francisco, aliisque proceribus fuit, Granatamque deductum, urbem Granatensis regni primariam, in qua templum erat, ut ait Schottus, sepulcris Catholicorum regum, avorum Isabellæ, clarum, Ferdinandi scilicet, qui anno 1492 regnum Granatense Mauris eripuit, & Isabellæ, e quorum filia Maria & Emmanuële Lusitaniæ regibus nata fuit, de qua hic sermo est, Isabella, Caroli V uxor.

[52] [ac futuram vitæ conversionem ab apparente sibi avia edoctus,] Granatam, ut jussus cæsaris imperio fuerat, eunti Francisco id singulare accidit, ut, cum pompa sub tempus meridianum quietis causa subsisteret, ipse autem oculos funeri, mentem vero cælo intentam haberet, Mariam Henriqueziam, aviam suam, insigni luce circumseptam sibi visus fuerit intueri, ex eaque audire, brevi fore, ut præparatam divinitus, qua Deo famularetur, viam iniret. Gaudium inter & metum medius confestim Gandiam misit ad amitam, Franciscam a Jesu, qui quid rei accidisset, renuntiaret. Responsum fuit, Mariam Henriqueziam diem suum obiisse. Nititur hujus facti relatio, teste Alvaro Cienfuegos lib. 2, cap. 5, § 3, Mariæ Velasco, comitis de Osorno, testimonio, quacum id Francisca a Jesu, ex S. Francisci ore acceptum, communicavit; quod Ribadineiram & Ceparium latuit; qui Mariæ Henriqueziæ obitum anno 1537 illigarunt; quamquam nec sibi ipsis constant. Scribunt enim obiisse Mariam Henriqueziam, transactis in Gandiensi Discalceatarum cœnobio annis 33: unde consequitur, Mariam Henriqueziam religiosæ vitæ institutum fuisse amplexam jam inde ab anno 1504: quod quo fieri pacto potuit, si post Franciscum natum, seu post annum 1510 Gandiense monasterium ingressa fuerit, ut iidem rursus scriptores tradunt? Ab anno 1479, quo natam Mariam Henriqueziam diximus num. 19, usque ad annum 1512, anni numerantur 33: a vero igitur aberrare Ribadineira non videtur, cum illam ait in seculo annos vixisse 33: sed annis 33 religionis substituendi sunt anni circiter 27; ut universim vixerit annis 60; aut anni 25, quod Escolanus lib. 6, cap. 23, num. 7 facit, si anno 1537 obiisse statuatur. Emendandus similiter est Joannes Carrillo, qui non solum ait cum Ribadineira Mariam Henriqueziam 33 annos in seculo totidemque in cœnobio Gandiensi vixisse cap. 3 Vitæ filiæ ejus Franciscæ a Jesu, sed etiam cap. 1 ejusdem Vitæ dixerat, Franciscam, natam anno, ut ait, 1498, jam triennem fuisse, cum patre orbata est; cum tamen jam inde ab anno 1497 ille vitam amiserit: unde fit, ut mater ejus, quæ tum 18 numerabat annos, quadriennio circiter serius, quam par sit, ex ejus calculo nata statuatur, anno nimirum 1483. Unde autem idem scriptor compertum habuerit, Mariam Henriqueziam anno 1540 Gandiensis Clarissarum cœnobii præfecturam adiisse, eidemque renunciasse quinquennio post, non perspicio. De cetero aviæ suæ, inquit Schottus, Franciscus jactura, quod vitæ magistram re consilioque juvantem amisisset, vehementer indoluit: patrocinio tamen, quod Deo potiretur, jam tum se foveri sensit; id quod etiam Ribadineira testatur: sed mox addit Schottus: cujus etiam precibus in Societatem Jesu se, tamquam in portum post esse delatum, existimavit.

[53] Ubi porro Illiberim seu Granatum Isabellæ funus pervenit, [cadaveris fœditate percellitur,] mox patuit, non vanam Francisco visionem in itinere adhuc constituto fuisse oblatam. Adiit mox ille sacellum regium, ut creditum sibi depositum coram tabellionibus, testibus, civitatis primoribus, populique innumera multitudine Granatensi archiëpiscopo Gaspari de Avalos, ac clero traderet: verum, ne quis fraudi locus esset, priusquam id in majorum monumenta inferretur, facies denudanda; dicendum comitibus sacramentum, id esse ipsum augustæ corpus, omnia denique in Acta publica referenda fuerunt. Retecta porro facie, non modo nullus pristinæ venustatis decor, immo tanta spectantium oculos deformitas perculit, ut non esset, qui augustam in augusta agnosceret; nares item adstantium fœtor tantus, ut non esset præter Franciscum ullus, qui subsistere illic diutius aut vellet aut posset. Nemo itaque comitum, augustæ id corpus esse jurejurando plane affirmare est ausus. Franciscus ipse, qui illud sedulo noctu diuque custodierat, satis habuit, si pro summa, quam ea in re adhibuerat, diligentia, id aliud quam augustæ corpus esse non posse, juraret. Mirum, quam ex eo spectaculo Franciscus se senserit immutatum, exin vix similis sui. Obortos tum ejus animo motus fusius ejus biographi describunt; quibus tandem exclamare coactus est, sat datum esse mortali principi: quod lucis vitæque superesset, Regi æterno sacrum fore, uti scribit Cienfuegos lib. 2, cap. 6, § 3 ex canonici Granatensis, qui rei gestæ interfuit, testimonio, Processui Valentino fol. 669 inserto.

[54] [& sanctioris vitæ propositum,] Depositæ in sacello regio Isabellæ fuerunt exuviæ die VII Maii vespere: parentatum eidem die postero. Concionem habuit Joannes de Avila, orator sacer ea tempestate in primis clarus, qua non tam augustæ laudes, quam rerum humanarum vicissitudinem ac vanitatem gravissimis verbis exposuit, ac Francisci animum usque eo pupugit, confirmavitque in concepto severioris sanctiorisque vitæ proposito, ut domum redux ac parce admodum pransus, arcessitum ad se oratorem eorum, quæ animo agitabat, esse voluerit non conscium modo, sed etiam adjutorem. Vir erat Joannes, ut concionibus ejus scriptisque illustrata testatur Hispania, ac provincia maxime Bœtica, promovendæ divinæ gloriæ ac animarum lucri avidissimus: haud gravate itaque Franciscum audiit, optimis pro ejus conditione ac dignitate consiliis instruxit, commonuitque in primis, ut a tribus, quæ afferre aulicis perniciem solent, sibi potissimum caveret, ambitione, invidia & libidine. His sensim Francisco Deus quasi gradibus perfectiora sectandi desiderium acuebat.

[55] [accedentibus eo etiam amitæ ejus litteris, concipit,] Alterum item per id tempus jam sponte currenti stimulum subdidere acceptæ Gandia abs amita Francisca de Jesu, Gandiensium Clarissarum, uti eam hoc loci Ribadinera, Ceparius & Cienfuegos nominant, antistite seu abbatissa litteræ, quas ex Hispano, quo conscriptæ fuerunt, idiomate ita vertit Schottus, Ceparii de rebus a B. Francisco gestis interpretem agens: Equidem, Fili mi, cogitabam illo momento de tua ad Deum conversione, valetudinem tuam Sponso, tum vero maxime animæ tuæ salutem commendans. Ibi te vidi genibus adnixum Christum rogare cum lacrymis ac gemitu peccatorum veniam. Vidi & manum porrigere atque erigere, præsentemque polliceri opem. Gratiam itaque, quam potes, maximam Deo mecum habeto, & majori cura atque amore una mecum obsecundato. De augusta illud bene narro, sacras hic virgines purgante flamma ereptam animam ipsius vidisse & angelicis stipatam choris in æternam subvolasse beatitudinem. Recte hoc loco Ribadineira, qui easdem litteras Hispanice scriptas exhibet, observat, privatis hujusmodi visionibus, utpote errandi periculo sæpe obnoxiis, non continuo esse fidendum: certum tamen esse, hujusmodi favores Deum purioribus interdum mentibus elargiri, quales esse eas virgines, ac amitam in primis suam exploratum Franciscus habebat. Multum certe apud illum hæ litteræ valuerunt, quibus perinde ac ceteris, quos diximus, excitatus stimulis, aula abscedere, & domi cum uxore liberisque privatim Deo vivere serio statuit, ac religiosum quemdam Ordinem, si prior e vita uxor discederet, se ingressurum vovit.

[56] [illustrique facinore exsequi incipit.] Quod animo conceperat Franciscus Granatæ propositum, exsequi non diu distulit. Persolutis novemdialibus, ut Alvarus laudatus cap. 8, § 1 scribit, augustæ funeri exsequiarum justis, ut ad cæsarem Toletum rediit, officii sui rationem redditurus, continuo aulæ deserendæ, nisi id importunum tum cæsari accidisset, licentiam sibi fieri petiisset. Dum ergo tempus commodum exspectat, insigne facinus edidit, a Ribadineira aliisque præteritum, sed ab Alvaro mox laudato relatum: id autem tale est. Granata redux miserat, qui Ferdinandum, rei maritimæ apud Castellanos præfectum, suis verbis salutaret, ejusque conveniendi locum tempusque exquireret: oborta autem prius fuerat, quam Granatam Franciscus iverat, hunc inter & Ferdinandum nescio quæ de re politica paulo animosior disceptatio: suspicatus hic in duellum sese a marchione Lombayæ provocari, aptum duello locum tempusque constituit: at ille, ut in conspectum præfecti venit, advolvi ejus pedibus, culpam in sese omnem transferre, rogare, ignosceret; dignum id sua virtute esse, certoque se scire, facturum. Hæsit ille primum tam inexspectati spectaculi novitate attonitus, arcteque Franciscum amplexus charum deinceps in primis habuit. Sic fere verbis Hispanis Alvarus, non de suo, sed ex jurejurando Mariæ Claræ, virginum Discalceatarum Matritensium abbatissæ, quo hæc testata est, jam relatum facinus sese accepisse ex ore antiquiorum parthenonis sui monialium, Sancto consanguinearum, quæ id itidem ex ipsiusmet Ferdinandi ore didicerant.

[57] Commodiorem dein conveniendi cæsarem occasionem nactus, [Invitus Catalauniæ prorex constituitur,] deserendæ, si per illum liceret, aulæ desiderium patefecit, &, quibus potuit, rationum momentis Gandiam abeundi licentiam conatus est extorquere; sed frustra: quo factum est, ut versari aliquantisper in aula coactus sit. At elapsis aliquot mensibus, ut ait Alvarus § 3, cæsar in Belgium, quo cum exortæ apud Gandenses turbæ vocabant, per Galliam iter meditans, accersitum ad sese Franciscum & S. Jacobi prius equitem creatum, Catalauniæ esse proregem jussit. Submisit ille oneri humeros, sed valde invitus. Mox ita itineri se accinxit, ut simul cæsar in Galliam, ille in Catalauniam cum uxore & liberis mense Novembri anni 1539, ut idem Alvarus tradit, sit profectus: iter vero suum sic instituit, ut Valentia Gandiaque transiret, quo patrem optimum, Joannem Gandiæ ducem, de via salutaret. Gothalania, inter amplissimas Hispaniæ provincias numerata, principatus titulo gaudet: quo tempore eam administrandam Franciscus suscepit, etiam Ruscinonensem comitatum complectebatur, qui dein Gallæ regibus cessit. Appellationem ejus alii a Castellanis, inter Sambrocam & Rubricatum fluvios a Ptolemæo collocatis, derivant: alii ab Otgero quodam Gotlante, cognomento Catalone, a Catalone Aquitaniæ castro (quod umquam in Galliis exstitisse, negat Petrus de Marca, aëp. Parisiensis, Marcæ Hispan. lib 3, cap. 5) qui Caroli Martelli tempore expeditionem in Hispaniam susceperit, sic dictam volunt: alii denique a Cattis & Alanis Catalauniam, vel a Gothis & Alanis, ut etiam Ribadineiræ interpres Schottus censuit, qui illic sedes fixerint, quorum sanior communiorque, etsi nec ipsa certa sit, videtur sententia.

[58] Totius Gothalaniæ caput est Barcino, nobilis ad mare Mediterraneum civitas, & sede episcopali, [cujus securitati bonoque,] Toletanæ archidiœcesi suffraganea, insignis: quo ut novus Prorex venit, publico solennique exceptus plausu, eo confestim curas animumque intendit, ne ullam injuncti sibi officii partem negligeret: non exigua per Gothalaniam ea tempestate grassabatur latronum turba, quibus nec apud nobiles quosdam receptacula deerant: in hos primum animadvertit, dein vero, missis quaquaversum copiis, latrones ipsos persequi non destitit, donec, scelerata manu extirpata, securitati publicæ omnino prospectum foret, etiam cum proprio periculo; quam facinorosorum hominum venationem sibi tum multo jucundiorem fuisse, quam juveni ferarum, dixisse auditus est. Alios supremo affici supplicio, sectaque eorum corpora ad exemplum omnium oculis exponi, alios ad regias triremes deportari jussit. Si quem morti reum addixerat, sacrificia singillatim triginta fieri suo ære jubebat, ut facile, ipsum non homines, sed crimina odisse, cerneres, ut paulo fusius apud Schottum & Nierembergium videre est. Addit Alvarus, etiam latronum principem, nomine Antonium de Roca, captum necique addictum fuisse: adeo vero placuisse cæsari Proregis diligentiam, ut hic felices rerum eventus iteratis litteris sit illi gratulatus.

[59] [dum præclare consulit,] Ceteris vero muneris sui partibus non minus diligenter vacabat. Sedulo curabat, ut controversiarum judicia ex æquo & bono, ac expedite redderentur: litigantes ad concordiam sæpe revocabat, ditiores ære alieno obstrictos ad solvenda pauperibus ocius debita compellebat, ære proprio pauperes servitute eximebat, ludos litterarios instruendæ juventuti statuit, constituto iis, qui eam doctrina moribusque imbuebant, salario. Rem militarem accurate gessit, ac ne huc illuc commeantes milites, quidquam detrimenti, qua illis iter erat, inferrent, maxime cavit. Annonæ inopiam, conquisito e Gallia, Anglia & Sicilia frumento, sustulit. Barcinonensem civitatem, qua mare respicit, muris & propugnaculo cinxit, cui S. Francisci nomen adhæsit. Cœtus religiosos eleëmosynis fovit, eosque, quos e re lauta ad inopiam fortunæ detruserat inconstantia, clam alebat, & operam dabat, ne quis abs sese tristis abscederet. Denique, cujusmodi fuerit Proregis gubernandi modus & felicitas, universim colliges ex laudato ab Alvaro e Processu Cæsaraugustano ejusdem civitatis aëp. testimonio, quod sic habet: Erat publica vox & fama, quod tempore gubernationis ejus regnabat justitia, temperantia & prudentia, & exclusa erat iniquitas atque malitia, & omnibus communiter videbatur, angelum de cælo descendisse ad eos gubernandos. Hæc præcipua fere sunt capita eorum, quæ pro imposita sibi a cæsare provincia gessisse Franciscum, ejus biographi perhibent: dein qualis privatim vixerit, exponunt.

[60] [privatim prolixis orationibus;] Franciscum hoc loco, quem paulo ante instar eximii principis secularis depinxerant, veluti Christianæ pietatis cultorem insignem exhibent: laudant eum maxime, neque immerito, ab orationis & pœnitentiæ studio, a castitate, a frequenti Sacramentorum usu, brevius quidem Ribadineira, fusius vero Nierembergius & Alvarus Cienfuegos: præcipua compendio referam. Quod ad orationis studium attinet, refert Alvarus, eum, ex quo in melius mutandæ vitæ propositum conceperat, quotidie, ut primum sese e lecto proripuerat, primis quidem mensibus horas solidas quatuor, dein quinque, ac paulo post etiam sex orationi mentali dedisse: hac finita, salutata prius conjuge, rei divinæ mox interfuisse: tum vero rebus publicis ac muneri suo vacasse: septem horas canonicas ex statutis Ordinis S. Jacobi (is Ordo anno 1175, die 3 Julii ab Alexandro III Pontifice summo approbatus fuit) certo item numero Orationes Dominicas ac Salutationes angelicas præscriptis temporibus mente simul & ore recitasse: a prandio colloqui cum suis aliquamdiu solitum, verum de rebus piis. Tempus reliquum, quod quidem ab occupationibus liberum habebat, sacrorum librorum lectioni, pervolvendis studiose globulis precatoriis sanctisque cogitationibus dedisse. Tum delictorum suorum examen instituisse, ac, si quid minus recte admisisset, acriter in seipsum sævire solitum: horas denique tantum quatuor aut subinde quinque somnum capere consuevisse, addit Nierembergius cap. 15. Quod autem paulo ante dictum est, Proregem nostrum prius conjugem salutatum adire solitum, quam rei divinæ interesset, mirum videri nemini debet: jam enim pii conjuges consensu mutuo continentiæ voto sese obstrinxerant & conjugalem amorem cum fraterno puriorique commutarant, auctore, ut scribit Alvarus, Joanne de Texeda Ordinis S. Francisci.

[61] Jam vero quod ad frequentem Sacramentorum usum spectat, [frequenti Sacramentorum usui,] sacrum Eucharistiæ epulum sumpsit singulis diebus Dominicis & festis solennioribus, his quidem in templo metropolitano, illis vero in sacello domestico. Accedebant his etiam dies, quibus id fieri Ordinis S. Jacobi leges præcipiunt: quanta autem id facere animi præparatione soluerit, vel inde colliges, quod, ut refert Alvarus, anno 1539 in Vigilia Nativitatis Domini, nisi septem prius horis continuis divina mysteria meditatus, noxasque rite confessus, ad sacram mensam non accesserit. Tam frequens Sacramentorum usus rarus admodum erat ea tempestate, adeo ut scandalo pene esset, litigantibus ea de re inter se etiam doctis. Neque vero id Prorex inconsulto agebat, sed e consilio insignium ex Ordine Prædicatorum virorum, Thomæ de Gusman, anno 1539 in Provincialem Hispaniæ electi, & Joannis Myconis, qui Francisco a confessionibus erat: Joannem, ut defuncto Gusmanno successor eligeretur, anno 1541 comitia Barcinone in conventu S. Catharinæ martyris habuisse, scribit Franciscus Diagus lib. 1 Hist. Prædicatorum Provinciæ Aragonicæ cap. 62 & proxime præcedentibus aliquot insigni ornat elogio. Eadem de re insuper Franciscus ad S. Ignatium scripsit anno 1542.

[62] Qua id occasione sit factum, accipe. Missus anno 1540 in Hispaniam Araozius, [consulto ea de re S. Ignatio,] nondum plene approbata a summo Pontifice, ut Orlandinus ad hunc annum num. 99 scribit, Societate, Barcinonemque tempestate appulsus, ita illic egit, ut non exiguum apud Barcinonenses Societatis desiderium reliquerit. Idem in Hispaniam anno 1542 una cum Jacobo de Eguia reversus est, eodem Orlandino teste: ubi Barcinonem attigere, ita civitati se probaverunt, ut omnium fere principum benevolentiam voluntatemque sibi facile adjunxerint: in his erat Borgia, Lombayæ tum adhuc marchio, ejusque conjux Eleënora. Accidit, ut Araozius, dum pia cum Prorege colloquia serit, Eucharistiæ mentionem faceret, & quantus eo in genere esset Ignatius, exponeret. Norat Prorex Societatis Jesu jam a Paulo III approbatæ institutum, & multa de Ignatio præclara audierat: dedit itaque ad Ignatium litteras, quibus ipsum de frequenti Eucharistiæ usu consuleret. Respondit Ignatius fere in hunc modum: cum sibi de ipsius vitæ probitate ex aliorum relatu constaret, arbitrari sese, e re ejus fore, si sacram Communionem cum amore & reverentia octavo die sumeret; eum esse hujus Sacramenti fructum non postremum, ut a vitiis gravibusque noxis homines avocet, vel, si forte labantur, citius faciliusque resipiscant: virum itaque prudentem pariter ac pium sibi deligeret, cujus ea in re consiliis staret. Arrisit Proregi Ignatii responsum, libensque exin nostrorum consiliis usus est.

[63] [mirisque corporis] Stupore porro digna fuit, qua in se usus est vitæ austeritas: cœpit anno 1540 omni sibi cœna interdicere, nec adhibere plus in prandio, quam pauxillum olerum, panis & frigidæ, licet hospites suos laute & pro dignitate exciperet. Cœpit item eam jejunandi, quæ apud PP. Franciscanos tempore Adventus a die IV Novembris usque ad Christi Natalem in usu est, rationem tenere: ejusdem Ordinis, veluti illius tertiarius, devote cingulum gestavit, & in communionem omnium bonorum operum cum uxore & liberis vocatus fuit anno 1541 a Joanne Calvo, Ordinis Minorum generali Ministro, datis ad eum e comitiis Mantuanis hujusmodi litteris: In Christo plurimum dilectissimis & illustrissimis dominis ac dominabus domino Francisco Borgia, marchioni Lombayæ, Cathaloniæ proregi, ac dominæ Eleënoræ de Castro conjugi, dominæ Joannæ de Meneses sorori, dominis Carolo, Joanni, Alvaro, Ferdinando, Ildefonso de Borgia eorum filiis, & dominabus Isabellæ, Joannæ, Dorotheæ, filiabus, nec non dominæ Beatrici de Sosa consobrinæ, Frater Joannes Calvus totius Ordinis Minorum Seraphici Minister Generalis salutem in Domino sempiternam. Cum in summa rerum penuria animi promptitudo latere non debeat, indignum profecto censemus, & ingrati animi vitio sugillandum, si quam tantis vestris erga nos meritis retributionem non reddamus, quorum judicem multi * in nos charitatis affectum, certis beneficiorum indiciis, experimur. At vero ea sunt in nostri Religionem instituti vestræ humanitatis officia, quæ temporalis rebus nullis, quibus ab inita professione renuntiavimus, remunerari queant. Ea propter sanctæ dilectioni vestræ, qua Seraphici Patris nostri Francisci Observantes filios prosequimini, pio mentis affectu prospicientes, nos, qui, licet immeriti, supremum trifariæ Religionis ejusdem apicem obtinemus, prænominatos vos omnes in nostræ confraternitatis consortium, & dum vitam agitis, & vita pariter functos, sincero charitatis amore, qua fungimur, auctoritate recipimus. Ne vero quicquam piis animi vestri desideriis desit, singula etiam quæque ejusdem Ordinis suffragia, omnifariam insuper bonorum quorumcumque spiritualium largitionem vobis liberalius impertimur, ut multiplici suffragiorum adjuti præsidio, & in præsenti augmentum divinæ gratiæ & in futuro æternæ gloriæ præmia mereamini. Datum Mantuæ in sacro conventu sancti Francisci, in nostris geneneralibus comitiis die X Junii MDXLI.

Fr. Joannes, qui supra manu propria.

[64] Ita habent Joannis Calvi ad Proregem litteræ apud P. F. Joannem de Luca in Annalibus Minorum continuatis ad annum 1541 num. XI; [cruciatibus vacat.] ex quo hæc obiter annotasse sufficiat. Porro, quam diximus, a cibo potuque abstinentiam post annum 1541 non in binas dumtaxat Quadragesimas, sed in annum totum Franciscus extendit. Adhæc asperrimo induebatur cilicio & ferrea catena, etiam plerumque dum somnum caperet, cingebatur: non prius cubitum concedebat, quam flagellis sese probe excepisset: tum vero solum illi pro lecto erat: quam prolixus in orando fuerit, supra dictum est: dum autem preces fundebat, storeæ humi positæ vultu incumbebat. Hac abstinentia factum, inquit Ribadineiræ interpres Schottus, ut cum obeso admodum corpore ventreque esset, brevi laxæ nimis tunicæ essent, duplicarique indumenta possent. Factum est item, ut addit Alvarus, ut os gangræna, dentes molares continuis fluxionibus corruptos, stomachumque omnis alimenti impatientem habuerit adeo, ut id continuo cogeretur egerere, ac tantis quotidie per horas fere binas cruciaretur doloribus, ut periclitari de vita videretur: denique ut ingens corporis ejus moles, cui, quo mensæ commode assidere posset, auferenda in orbem pars mensæ prius fuerat, vix ossibus hæreret.

[65] Hinc Ribadineira ad Joannis, Gandiæ ducis, [Joanni Texedæ, Franciscum Societati præpositum iri, medicium fit,] obitum, quo e Catalaunia Gandiam revocatus Prorex fuit, progreditur: at Nierembergius & Alvarus Cienfuegos peculiaria quædam, quæ ante Joannis obitum, atque adeo ante Francisci e Catalonia discessum contigerunt, nec omnino indicta prætereunda sunt. Sub id tempus, quo Barcinonem Prorex primum venerat, Joannes de Texeda Ordinis S. Francisci, quid de illo futurum esset, & ad quam sublimem sanctimoniæ apicem, quo jam celeri passu ferebatur, evasurus olim esset, divinitus intellexit. Objecta menti ejus viri cujusdam species fuit vultu comi perinde ac venerabili: hunc vidit religiosi cujusdam cœtus (quod in Francisco, ad universæ Societatis Jesu moderamen dein evecto, eventus comprobavit) veluti monarcham constitutum: vidit, quam excellentis futurus esset sanctimoniæ, & ad quam sublimia a Deo destinaretur; verum quis vir ille esset, ignorabat; & impetu quodam actus in publicum prodiens Francisco, ita volente Deo, occurrit, agnovitque continuo, hunc eum esse, de quo tam præclara perceperat. Adiit ergo Proregis ædes, & brevibus, quæ percepisset, aperuit, addens fore, ut sacerdos & religiosus fieret, etsi tunc loci & ordinis esset longe diversi. Principium id fuit intimæ necessitudinis, quæ dein Texedam inter & S. Franciscum intercessit. Amplo, nec sane immerito, hunc Minoritarum alumnum, vitæ sanctitate, prophetiæ dono ac cælestibus favoribus illustrem elogio exornat Alvarus in Borgiæ Vita lib. 2, cap. 12, sibique carum semper habuit Societas Jesu vel eo nomine, quod ipso auctore Borgia dein nomen Societati dederit. Plura de illo, qui volet, adeat Alvarum jam laudatum vel Joannem de Luca in Annal. Minorum continuatis ad annum 1541, num. 17 & seq.

[66] [Carolo V expeditionem Africanam dissuadet,] Eodem anno, ut narrare pergit Alvarus cap. seq., Turcæ hinc insignem cladem Christianis intulerunt, Budaque capta, jam Viennæ Austriæ timebatur: inde Algeriani pyratæ Hispaniæ oras ex Africa frequenter infestabant: Galli imminebant Italiæ: cæsar, dimissis comitiis Ratisponensibus, in Italiam veniens, id sibi primum curandum putavit, ut pyratarum excursionem cohiberet. Expeditionem itaque maritimam in illos suscepit, quamvis intempestiva anni parte, sed infelicem prorsus: quippe, re infecta, amissis pluribus, lacerataque tempestatum vi numerosa classe Algerium, obsideri cœptum, deserere ac in Europam retro vela facere coactus est. Non id cæsari calamitatis accidisset, si Pauli III, Pontificis Romani, quem Lucæ in Italia convenerat, si præcipuorum ducum consiliis, aut Borgiæ litteris, ea de re ad ipsum datis, paruisset. Cæsar enim in Africam copias trajecturus, ad Borgiam litteras dedit, voluitque, quid illi sententiæ esset, certior fieri: Borgia non tantum ipse dare sese orationi jejuniisque, sed, misso ad virgines S. Claræ nuncio, has etiam obnixe rogare, idem ut ipsæ facerent, Deumque precari haud desinerent, ut prosperum cæsaris cœptis exitum esse vellet. Paruerunt illæ, sed simul Borgiæ renuntiarunt, rem cæsari male cessuram. Nec aliter Borgia sentiebat: dissuasit itaque expeditionem illam cæsari, quam potuit, vehementissime. Cæsar autem, accepta clade, eorum, quæ sibi Borgia scripserat, memor, non semel dixit, numquam se incidisse in Acta, unde tutius, quæ in rem suam forent, disceret, quam e Clarissarum Gandiensium Borgiæque sententia. Hæc fere Alvarus ad annum 1541.

[67] [seipsum vincit,] Ad sequentem vero refert, quæ supra de Araozii Barcinonem adventu ex Ribadineira dicta sunt. Insignem dein Alvarus, quod & Nierembergius facit, Proregis de seipso relatam victoriam narrat. Festo S. Crucis Inventionis die, dum pro Prorege preces fundunt Gandienses S. Claræ moniales, nonnullæ earum ingentis ponderis crucem humeris ejus conspexerunt imponi: monendum confestim censuerunt, ut eam non imparatus patienter exciperet: verum prius periculo defunctus jam erat, quam nuntius Barcinonem advenerit: jucundus tamen admodum hic illi fuit, eo quod inde, rem Deo gratam sese fecisse, non obscure intelligeret. Res autem sic se habuit: convenerant eo die in ædes Proregis Barcinonenses utriusque sexus primates: privatim tamen feminæ, privatim viri, quod istæ a Prorege postularant. Prorex vero, invigilaturum se, ne quis illas ingressu suo interturbaret, in sese receperat. Dum confabulantur, primariæ nobilitatis juvenis, qui tum Barcinonem venerat, Proregem accessit; a quo benigne exceptus mox in conclave proximum, in quod matronarum cœtus sese receperat, ingredi voluit. Prohibuit Prorex, id sibi in mandatis esse, ne quem virorum ad illas ingredi sineret, dictitans. Ille factam sibi injuriam ratus, vociferatur, non eum se esse, cui aditus intercludi debeat, eo se invito Prorege ingressurum, strictoque pugione ad Proregem usque progreditur. Rei indignitate commoti ceteri jam manus gladiis admovebant: aderant satellites ad Proregis nutum, quidquid jussisset, facere parati: his manu sinistra indicat, ne loco se moveant: dextra appensum e janua velum levat, &, cum, inquit, nec Deo, nec cæsari, nec reipublicæ gratum aut utile futurum sit, ut nostrum alteruter levi adeo de causa pereat, ingredere. Dedit ille se in conspectum, sed ita frigide exceptus fuit, at præ pudore ex ædibus Proregis, ac dein Barcinone sese, quam potuit, citissime proripuerit. Non diu latuit ea res cæsarem, qui in juvenem severius, ac fecit, animadvertisset, nisi per litteras Franciscus ejus causam egisset.

[68] Carolo cæsari, quem anno superiore minus prospere cum barbaris bellasse vidimus, [juvat consiliis] mox anno 1542 cum potentiore longe hoste, Francisco I, Galliarum rege, bellum fuit: misit is adversus Carolum non exiguas copias in Belgium & Pedemontium, ac præterea Henricum Delphinum cum numeroso exercitu, qui Catalauniæ arma martemque inferret. Henricus Narbona profectus Perpinianum, comitatus Ruscinonensis caput recta contendit, eamque urbem prius obsidione cingere studuit, quam ad sui defensionem parata esset. Opus erat celeritate: itaque cæsar quantocyus copias undique in Catalauniam coire jussit, dataque est opera, ut Perpinianum, cui Delphinus imminebat, ab annona, militibus, munimentis, omnique apparatu bellico, tempestive instrueretur, quo Proregis industria ac diligentia multum contulit: cæsar gratam sibi illam fuisse litteris significavit, adjecitque, ut aliis, & armis quidem validioribus, loco prospectum vellet, nempe orationibus tum suis, tum Gandiensium S. Claræ monialium, quas plurimum apud Deum valere norat. Paruerunt utrique cæsaris votis; & Gandia quidem Prorex accepit, Gallos urbe non potituros, modo, qui eam tuerentur, hæreseos labe non essent infecti. Certior ea de re factus cæsar, tertiam præsidii partem, utpote e germanis, quorum multi hæresi laborabant, substitutis aliis, urbe egredi jussit. Scribit autem Alvarus ex Ms. P. Santandri, qui rem ex ipso Borgia audierit, Proregem ipsum Catholicos subsidiarios milites Perpinianum deduxisse, ac Germanos inde eduxisse. Eventus porro is fuit, qui prædictus a monialibus Gandiensibus fuerat. Henricus enim, frustra oppugnata urbe, exercitum reduxit in Gallias Septembri mense.

[69] Prius mense Junio ejusdem anni cæsar Montione, [cæsarem,] quod Aragoniæ oppidum est, sed in confiniis Catalauniæ situm, Ordinum conventum habuit, in eoque a regni magnatibus certum armatorum numerum in belli subsidium petiit, aliaque regni negotia pertractata fuerunt. Patuit hic quanti Proregis consilia cæsar faceret: digressis enim ceteris, soli sæpe maximis de rebus inter sese consilia agitabant. Prorex autem triduum sibi sumere solebat, quod inter preces & pœnitentiæ opera exigebat, priusquam suam cæsari de rebus arduis sententiam expromeret. Reliquerat idem Barcinone conjugem Eleënoram. Cæsar, quo ostenderet; quanti & illam faceret, jussit, quam primum Montionem veniret; quo cum vix pervenisset, cæsar ipse, quod insolitum erat, ad ejus ædes honoris causa accessit, quod & Barcinonem abeuntibus præstitit. Observatu dignum est, quod Montione Eleënora, quæ S. Ignatii, duce P. Araozio, exercitia obierat, responsum dedit. Domina Maria de Mendoza, Eleënoræ intima familiaritate conjuncta, mirum sibi videri aiebat, Eleënoram iis vestibus uti, quæ nec ætatem, nec ordinem, nec suam decerent magnitudinem: at illa, Prorex, inquit, conjux meus, cilicio cinctus incedit, ego vero corporis ornatui indulgebo? Absit; facere non possum, quin aliter me habeam, ac ille, quem mihi Deus vitæ magistrum, socium ac normam dedit.

[70] [a quo abdicandi muneris frustra veniam petit.] Cum Montione cæsar & Prorex ita familiariter agerent, hic commodum nactus tempus, casari in memoriam revocavit, quod pridem privatim vivendi Deoque se consecrandi votum nuncuparat, veniamque iterato petiit, ut, deposito munere, Gandiam repetere liceret: abnuit cæsar, qui tum statuerat in Italiam proficisci, & Hispaniæ administrationem Philippo principi, Mariæ, Joannis III, & Catharinæ cæsaris sororis, Lusitaniæ regum filiæ tum desponsato, relinquere: non parum enim Francisci consilia Philippo, se absente, profutura ratus, ut spem abeundi illi adimeret, principis aulæ præfecit; Eleënoram vero ejusque filias Elisabetham & Joannam Mariæ, Philippi sponsæ, ministerio destinavit. Hæc Alvarus lib. 2, cap. 16, § 2. Montionensium comitiorum tempore cæsar Borgiæ etiam declaravit, se ejus exemplo habere in animo, mundo ejusque pompis vale dicere, & sibi Deoque privatim vacare, ut primum id ætas Philippi filii & Christiani orbis regnorumque suorum pateretur utilitas, quod demum ipsum pariter exsecutum fuisse, videbimus. Finitis Montionensibus comitiis Barcinonem Borgia cum conjuge rediit, muneri suo de more vacaturus; quo ipsum cæsar mense Octobri anni 1542, ut scribit Sandovalius lib. 25, cap. 24 Vitæ Caroli, secutus est, iter suum in Castellam inde prosecuturus. Suppletis ex Nierembergio Alvaroque, quæ apud Ribadineiram desiderabatur, modo Vitæ S. Francisci, quam Ribadineira concripsit, filum repeto.

[Annotata]

* multæ

§ VI. Patri defuncto succedit; Gandiensium bono consulit; opes spernit, uxorem amittit.

[Mortuo patre, factus] Post cæsaris Barcinone in Castellam discessum munus suum sedulo de more administrabat Borgia, cum nec opinanti tristis Gandia allatus est nuntius, patrem suum Joannem, Gandiæ ducem, diem suum, ingenti sui relicto desiderio, obiisse, die nimirum nona Januarii anni 1543, ut habet Alvarus cap. 17, § 1, lib. 2. Mox die XIV Januarii scriptis litteris cæsarem, gravissimi, quod parentis morte acceperat, vulneris certiorem fecit, petiitque, ut Gandiam sese conferre liceret: ita colligo e litteris responsoriis Caroli, quibus Borgiæ significat, ne Barcinone Gandiam prius abeat, quam cæsar ipse illuc iterato appulisset, in Italiam & Germaniam inde perrecturus. Datæ sunt Madriti die vigesima secunda Januarii anni millesimi quingentesimi quadragesimi tertertii, ut diserte legitur in earum apographo, quod penes nos est, cetera valde corrupto. Pauli quoque III, summi Pontificis, ad Franciscum litterarum apographum, sed æque vitiosum, habemus, quibus eum Paulus de patris morte consolatur, & patrem æque ac Filium magnis laudibus cumulat: dolere quidem se vehementer ait de morte patris ejus, viri, ut vocat, auctoritate, pietate & virtute insignis: verum dolorem hunc suum ex eo minui, quod Filium hæredem reliquerit, qui non minus virtutis ac animi, quam corporis imagine parentem referret. Paulum etiam Francisco optionem dedisse, cui filiorum suorum galerum cardinalitium collatum vellet; sed id honoris præ modestia recusasse Gandiensem ducem, scribit Alvarus cap. 17, § 6 ex testimonio P. Dionysii Vasquez, licet nulla hujus rei in citatis Pauli litteris mentio fiat.

[72] Cum Barcinonem mense Aprili cæsar rediit, [Gandiensium dux,] egit apud illum multis, ut munus suum in alium transferret, sibique Gandiam abeundi licentiam faceret: exigebat id patris ultima voluntas, quam protelare nefas erat, res domestica & mater vidua. Annuit tandem cæsar votis ejus & Franciscum Gandiæ ducem, quo eum deinceps titulo appellabo, instituit: verum ea lege votis ejus annuit cæsar, ut, compositis rebus, cum uxore & filiabus ad Philippi principis ejusque sponsæ Mariæ aulam rediret, nempe ut ibi decretis nuper a cæsare muneribus fungerentur: admisit conditionem Franciscus, sed simul, cælesti, ut apparet, inspiratione edoctus, id numquam fore, & Superis aliter visum esse, prædixit, quod rerum exitus demonstravit: nam præmatura Mariæ, Philippi conjugis, mors, quæ anno 1545 die XII Julii secuta est, dictam Francisco, uxori & filiabus legem irritam fecit. Cæsare igitur in Italiam abeunte, Franciscus paternam domum repetiit, una cum Joanne Texeda, quem bona moderatorum ejus venia perpetuum sibi comitem adsciverat, & domi suæ alere consueverat. Hæc fere ex Nierembergio & Alvaro.

[73] Quantum Catalaunis discessus ejus mœroris, tantum ejus adventus lætitiæ Gandiensibus attulit, [suorum bono præclare consulit,] qui in illius humanitate & benevolentia, ut Ribadineira scribit, magnum sibi præsidium collocarant. Gandiam ut venit, primum in parentis sui domesticos benevolentiæ specimen dedit: quamquam enim a domesticis domum ipse probe instructam, haberet, nullum tamen e parentis sui ministris loco motum voluit. Xenodochium instauravit, auxitque reditibus. Gandiam molibus, fossa, vallo muroque, qua parte nuda erat, tormentis recens conflatis, excubiisque militaribus, quo ab Africanorum pyratarum ineursionibus tuta esset, munivit: ditionem Gandiensem, emptis suo ære aliquot pagis finitimis, auxit: Lombayæ PP. Dominicanis cœnobium inchoavit. Hæc paucis Ribadineira exponit: nec plura Nierembergius hoc loco tradit: fusior multo Alvarus, ex quo, quæ sequuntur, paucis delibo. Nova dignitate auctus, quibus ante assueverat, pietatis exercitia vitæque austeritatem auxit: liberos & domesticos sic ad pietatem verbis factisque instruxit, ut ejus aula virtutis domicilium videretur. Effusa in egenos cœtusque religiosos ejus liberalitas fuit; cura & charitas in infirmos summa, ditionis suæ villas populosque peragravit, scandala vitiaque publica sustulit, blasphemis mulctam inflixit, Maurorum ad fidem Catholicam conversionem summopere cordi habuit, legesque varias condidit felicitati publicæ perinde ac divinæ gloriæ utiles; quæ omnia, ut dixi, fusius explicat & ad annum 1543 Alvarus refert.

[74] [exercitia S. Ignatii obit,] Anno, qui hunc proxime secutus est, ad Valentinos, qui spem condendi collegii fecerant, missus est P. Araozius, qui Quadragesimæ tempore fructu maximo sacras ad populum orationes habuit: hujus audiendi cupidus Dux Gandia Valentiam profectus non modo dicentem frequens audivit, sed etiam S. Ignatii exercitia, eo duce, quod Barcinone jam fecerat, ibidem obivit, vitæque suæ sanctimonia totam civitatem sui admiratione complevit: male id dæmonem habuit; hic visitanti xenodochium Duci terribili specie apparuit, & in hujusmodi verba prorupit: Miror te, qui tantus sis, cum tam vili plebe versari. Hostis superbiam humili Dux responso repressit, Magis enimvero, inquiens, te miror, qui tam superbus es, mecum, homine tam vili, colloqui velle. Ceterum, quod ad rem collegii Valentini attinet, eam non modo auctoritate promovit, sed collatis etiam mille nummis juvit. Valentia digressus Araozius Gandiam Eleënoram salutandi causa contendit, quo inde quoque profecto, utrique conjuges de condendo Gandiæ Societati collegio iniere consilia, uti post Franciscus per litteras XVIII Novembris exaratas Araozio significavit. Orlandinus in Historia Societatis Jesu ad annum 1544, num. 125 Araozium quidem Gandiam salutandi ducis Francisci gratia contendisse scribit, nec mentionem ullam facit eorum, quæ Valentiæ, cum illic Araozius versabatur, Dux Gandiæ gesserit; verum propterea, quæ modo de his ex Alvaro dicta sunt, non vere dicta esse, affirmare non ausim: potuit enim Franciscus prior Valentia remeasse, ac dein Araozius eumdem iterato, uti & Eleënoram convenisse; idque ita reipsa factum esse, scribit Alvarus lib. 2, cap. 18, § 1.

[75] [Piratarum metu suos liberat,] Progreditur hinc Alvarus ad annum 1545. Sub hoc tempus, inquit, apostata quidam, vitam solitariam sanctitatemque mentitus, cellam quamdam in littore maris sitam, cui sacellum S. Annæ sacrum adjunctum erat, locum ea tempestate ob Africanorum pyratarum metum plane desertum, sibi inhabitandam depoposcit: cum anceps hæreret Borgia, consultus ab hoc Joannes Texeda, Gandiam a Mauris captum iri, si veterator compos voti fieret, respondit. Dein certo rescitum est, militare id fuisse commentum, quo illac in ditionem Gandiensem aditum sibi patefacerent; paucis vero post diebus contigit, ut pyratæ cum populis Gandiæ vicinis manus consererent, qua in pugna proditor morte perfidiam luit. Non deserebant interea vicina Gandiæ littora pyratarum naves; per ditionem ingens erat Maurorum numerus: cœptum est itaque trepidari undique, Mauri in suspicionem proditionis adduci: non alia de causa in multitudinem sævire crudelitatis; clanculum, quid rerum ageretur, indagare, res erat plena periculi, suspiciones augere, & irritatis jam animis novos subjicere stimulos. Consultius nihil Francisco visum, quam ut ad Deum precesque confugeret: neque eum sua fefellit opinio. Surgens enim aliquando ab oratione, nec Gandiam a piratis captum iri, nec ditionis suæ Mauros proditionem moliri, sed vanos sibi populum timores fingere edixit, quod effatum, oraculi instar acceptum, formidinem dispulit, & tranquillitatem Gandiæ incolis pariter & accolis reddidit.

[76] His subdit Alvarus specimina aliquot virtutum, [animi rebus mundanis] quibus tum temporis Gandiam in sui admirationem Dux excitavit. Concioni forte aderat cum uxore in S. Claræ parthenone, cui præerat Francisca de Jesu, Ducis amita, quæ illum rerum suarum hæredem olim instituerat: orator eloquentior, quam prudentior, sacras virgines, quod a consanguineis res suas in luxum potius, quam in Dei cultum expendi sinerent, liberius, quam verius redarguens, si Sanctæ estis, aiebat ad moniales conversus, res vestras per vosmetipsas administrate: manibus vestris expendentur melius, quam alienis (hæc ad Ducem conversus) mundo prodigis, cælo avaris. Pupugit Ducis animum, etsi extra noxam esset, oratoris libertas, simul & animo ejus scrupulum movit. Cum itaque finem dicendi ille fecisset, cœnobii præfectam adit: audisti, inquit, oratoris dicta: vereor, ut rem tuam utiliter satis administrarim: posthac tuo dispensabuntur arbitrio; sic erit, ut minus mihi sit redituum & minus curæ. Illa Ducis scrupulum ex animi demissione ortum, intelligens, rerumque mundanarum in illo contemptum admirata respondit, certo se habere compertum, res olim suas abs illo optime geri, nec alterius reum esse prodigentiæ, quam quæ pietatis nomine appellanda sit. Porro, ut illæ male perirent, æquum tamen haud esse, ut iis se rebus ingereret, quibus dudum Christi, Sponsi sui, amore renuntiasset. Ita factum, ut Dux, errorem suum agnoscens, sereno abs illa vultu animoque discesserit.

[77] Alterum animi, terrenis opibus minime affixi, [minime affixi] indicium a Borgia datum, eadem cœnobii Gandiensis præfecta non sine animi sensu, inquit Alvarus, narrare consueverat: Joannes, Ducis pater, Franciscæ de Castro & Pinos, quam alteris sibi nuptiis junxerat, satis amplos, quibus dignitatem tueretur, reditus testamento reliquerat: at illa his non contenta augeri sibi reditus voluit: Dux, ut qui novercam matris loco haberet, cupiebat ejus animo obsequi potius, quam lites sequi. Contra conjux ceterique consanguinei liberorum potius ditionisque suæ commodis serviendum contendebant: non pietatis, sed injustitiæ genus fore, si, quod liberis, quod uxori, quod familiæ deberetur, novercæ cederet. Jurisconsultos adiit, quorum sententia cum Francisca iniquum posceret, ventum quidem est ad lites, sed ita, ut qualecumque hoc malum non dubiis in novercam benevolentiæ & reverentiæ signis, quoad posset, Dux mitigaret. Disceptata causa est in consilio regio; ubi ad suffragia ventum est, pars major judicum a Joannis vidua stetit, & perpetuum Gandiæ ducibus indictum est silentium. Latam in se sententiam perinde gaudens accepit, ac si causam ipse evicisset. Mox ad S. Claræ se conferens, amitæ, lætum tibi nuntium, inquit, fero, me causa cecidisse: quid refert novercæ cessisse victoriam, quando hæc non minus gaudii mihi, quam ipsi parit? Paullulum mihi diminuta res erit: at his, quæ perdidi, magis indiget, quæ causam vicit. Hujusmodi verbis sincerum animi sui ex hac re gaudium Franciscus testatus apud amitam est: sed id conjugi prodere sedulo cavit, ne vel dolorem dolori adderet, vel mutuus amor detrimenti quidpiam caperet.

[78] [specimina præbet.] Litem item alteram de rivo quodam Francisco, domino suo, quidam sacerdos leves nimis ob causas intendit: male id habuit Ducem, cum id non citra omnem sui injuriam fieri, existimaret. Accersito ergo in ædes suas sacerdoti documenta invicta, e quibus jus suum liquido constabat, objicit, & protritam, quam Domino deberet, reverentiam exprobat. Hic non sine contemptu aliquo Ducis verba excepit. Commovit ea res Ducis animum; quare acrioribus in sacerdotem verbis usus, irato vultu, gravi passu & abrupto repente inchoati sermonis filo recessit. Sed vix abierat, quin ad se rediens revocari sacerdotem jusserit: ut hominem metu pallidum ædes subeuntem vidit, illico illi obviam prodit, & in terram provolutus sacerdotis pedes lacrymis rigare non destitit, donec facti, cujus in se culpam omnem transferebat, veniam impetravit: mox litem amice composuit e re magis adversarii, quam sua. Inquiri clam præterea, quos in litem sumptus fecisset, eosque reddi presbytero jussit, immortali relicto suæ virtutis exemplo.

[79] [Uxorem] Longa interim ac periculosa febris, quacum Eleënora uxor conflictare sub anni 1546 principium cœperat, tanto graviore illum vulnere perculit, quanto majore in illam ob morum similitudinem, intimam familiaritatem, liberorum fœcunditatem egregiasque virtutes amore ferebatur: nullis ergo precibus parcere, eleëmosynas effundere, publicas privatasque per ditionem orationes & Sacrificia indicere, quo dilectissimæ conjugi (quacum ab annis aliquot continentiæ pactum inierat, teste Cienfuegos lib. 2, cap. 10, § 1) pristinam a Deo valetudinem impetraret: nec omnino frustra: nam solus aliquando conclave, remotis arbitris, ingressus, inquit ex Ribadineira Schottus, obnixe, lacrymis fusis, obtestabatur Deum, salvam conjugem superstitemque vellet: cum ecce tibi vocem quamdam interiorem clare audire visus est, ut post ipse retulit, quæ diceret: Uxorem si diutius superesse vis, arbitratu tuo fiat: at tibi non expedit. Eadem quidem Nierembergius & Alvarus scribunt, sed explicate magis; ut qui tradant, eam vocem a Christi crucifixi imagine, ante quam genibus flexis orabat, ad Francisci sensibili modo aures animumque fuisse dilapsam: cui rei, ut fidem faciat Alvarus lib. 2, cap. 1, § 1, Franciscæ de Jesu, Francisci ex Joanne filio neptis, aliorumque sex testimonium, jurejurando firmatum, ex solo Matritensi processu laudat. Subdit, illam Christi imaginem studiose in Borgiana familia fuisse servatam a Carolo, Francisci filio & in ducatu Gandiensi successore: coactum tamen fuisse Clarissarum Matritensium, quæ eam venerari summopere cupiebant, pietate Matritum aliquando mittere; nunc autem (prodiit ejus de Vita S. Francisci Opus anno hujus seculi 17) in manu esse principis Squillacii, qui prodigiosi æris illius virtutem atque efficaciam, nondum exstinctam, recens agnoverit.

[80] Porro mirari satis Dei in se benignitatem Franciscus haud potuit; nec facere, quin non modo uxoris vitam, [amittit.] sed & se suaque omnia divino arbitrio summa animi tum promptitudine, tum demissione permitteret. Augeri exin, tantæ mutationis causam ignorantibus ac stupentibus medicis, Eleënoræ morbus ad desperationem cœpit. Agebat tum Gandiæ cum sociis aliquot, inquit Alvarus, P. Oviedo, nondum cœpta Gandiensis, quod Borgia meditabatur, collegii fabrica: gratissimum Eleënoræ fuit, illo duce, æternitatis iter ingredi: totius ergo vitæ noxas inter salutarium lacrymarum imbres illi confessa, pari pietatis ardore & sensu cetera Sanctæ Matris Ecclesiæ Sacramenta, morientium præsidio instituta, suscepit. Nusquam cum morte luctanti conjugi Ducis opera & solatium defuit. Ex P. Dionysio Vasquez refert Alvarus, moribundæ dixisse, mori se libenter velle, ut ipsa viveret, si commutare sortem Deus vellet: illam autem Ducis verba blando risu excepisse ac respondisse, minime id sibi dubium esse; quod tantumdem vilissimo cuique xenodochii infirmo facturum, certo sciret. Ita placide ad vitæ terminum, inspectante Francisco, properabat, quem demum dulcissima Jesu & Mariæ nomina ingeminans attigit die XXVII Martii anni 1546, cum nondum annum ætatis suæ trigesimum sextum Franciscus explevisset. Reliquit Eleënora liberos octo, quorum curam & familiæ administrationem Joannæ de Meneses, Eleonoræ sororis, prudentiæ commisit. Ipse, persolutis uxori exequiarum justis, primum ad S. Hieronymi cœnobium, non procul Gandia situm, dein ad Vallem-Dignam, Ordinis Cisterciensis abbatiam, frequens sese recepit, ubi ab omni fere hominum consortio remotus, diu noctuque precibus, corporis castigationibus, omnique pietatis officio, celerem Eleonoræ animæ felicitatis æternæ aditum studuit impetrare: addit præterea Alvarus, cum in Valle-Digna moraretur, abbatis perpetui titulo, quo Gandiæ duces gaudebant, renuntiasse, quod rerum longe majorum præludium fuit.

§ VII. Cœtus religiosos partim condit, partim fovet: Societatis votis clam se illigat: Exercitia S. Ignatii a Paulo III approbari curat, variarumque virtutum edit exempla.

[Lombayæ Dominicanis conventum,] Præclara enimvero & admiratione digna sunt, quæ hactenus facinora Franciscus ediderat; at, posteaquam matrimonii vinculis expeditum sese vidit, animum ad longe majora applicuit. Jam e Ribadineira relatum supra est, Franciscum Dominicanæ familiæ Lombayæ conventum suis sumptibus inchoasse. Cœptum id operis fuit, ut Franciscus Diago in Historia provinciæ Aragonicæ ejusdem Ordinis lib. 2, cap. 101 scribit, anno 1543, superstite adhuc Eleonora; verum e vivis prius hæc excessit, quam impositam operi coronidem viderit. Anno primum 1548, ut laudatus Diago scribit, Franciscus PP. Dominicanos in cœnobii possessionem misit pridie festi S. Dominici, eodemque obtentam ea super re Pauli III, summi Pontificis, jam inde ab anno 1544 bullam, publice promulgari curavit die XIV Septembris. Congruis novum monasterium reditibus dotavit, sed id sategit maxime, ut, qui id primi incolerent, viri essent virtute vitæque integritate spectatissimi, quos inter emicuere potissimum Joannes Myco, qui Duci olim, ut dictum in superioribus est, a confessionibus fuerat, & Ludovicus Bertrandus, quem a Clemente X una cum Francisco Sanctorum albo adscriptum modo veneratur Ecclesia. In eum maxime scopum, cum id cœnobium condidit, Franciscus intendit, ut legitur in litteris, ea de re die IV mensis Augusti anni 1548 conscriptis, ne Mauris, ad fidem Catholicam recens conversis, doctores deessent, qui rudes eorum animos eruditione Christiana excolerent. Hæc ille Lombayæ præstitit, quo fidem illic Catholicam tueretur propagaret.

[82] [Gandiæ collegium & academiam condit;] At Gandiæ, quæ ditionis suæ caput erat, majora etiam præstitit. Jam dudum Academiam illic excitandi propositum animo foverat: egerat ea de re, uti & de condendo Societati collegio cum S. Ignatio, cujus rem totam demum commisit arbitrio. Missus ab Ignatio Gandiam Faber fuit, qui collegium inchoaret: jacta collegii fundamenta solenni ritu anno 1546 die V Maii. Brevi eo provectum ædificium fuit, ut scholæ publicæ aperirentur, isque primus fuit, qui Societati in Europa obtigit, publicus litterarum ludus, ut Orlandinus ad hunc annum num. 71 tradit: alterum insuper alendis & sincera una cum litteris religione imbuendis Maurorum liberis domicilium struxit: incoli collegium, in cujus usum Borgia suis manibus, Patris exemplum imitantibus filiis, vineam sevit, a sociis cœpit anno 1548 pridie Ascensionis Domini: anno vero insequenti Kalendis Martii recitatæ sunt in templo collegii coram duce Borgia, Francisco Rocca, Gandiensium canonicorum decano, qui Apostolicorum mandatorum exsecutor erat, Oviedo & Araozio Pauli III litteræ, & Academia Gandiensis, cui primum rectorem Ignatius Oviedum dedit, publicata, & anno 1550 item a cæsare, ut Alvarus scribit, confirmata. Decretum inter cetera, eodem teste, Borgia voluit, ut, qui in illa gradum susciperent, patronos sese fore conceptæ absque macula Virginis, jurejurando firmarent, idque exemplum inde ad alias quoque academias propagatum est.

[83] [Complutense & Cæsaraugustanum promovet,] Non hic stetit effusa Gandiæ Ducis in Societatem, ut ita loquar, prodigentia. Quo tempore Gandiæ amplum Societati templum maximis moliebatur impendiis, Compluti, ubi celebris admodum Academia vigebat, certum sociorum numerum suis sumptibus aluit: ad Ferdinandum Aragonium, avunculum suum, Cæsaraugustanum archiëpiscopum, & ad Aragoniæ proregem litteras dedit, ut ædes Societatis Jesu hominibus Cæsaraugustæ conderent, oblatis etiam ultro, quod illic habebat, domicilio, nonnullisque, quibus in Aragonia gaudebant Gandiæ duces, reditibus: Hispali, quæ Bœticæ caput est, idem ut fieret, Materteræ suæ, ducis Medinæ Sidoniæ conjugi, & marchionis de Plego uxori suasit, reditibus item aliquot, quos propter Hispalim possidebat, Societati transcriptis: propterea tamen ex eleëmosynis, quas seu publice, seu privatim largiri egenis consueverat, nihil decerpsit, imo auxit magis; ut prodigio simile visum fuerit, ditionem Gandiensem his aliisque impendiis tum sufficere potuisse, fassusque sit aliquando, illa de re a P. Dionysio Vasquez interrogatus Borgia, occultæ ac singulari divinæ in se providentiæ beneficio adscribi id omne, quantum esset, oportere. Ita partim Orlandinus in Historia Societatis lib. 2, partim Alvarus in Vita S. Francisci lib. 3, cap. 2, § § 3 & 4.

[84] Interea Gandiæ Dux non minorem animi sui magis magisque excolendi sollicitudinem gessit: [obitis tertio exercitiis,] jam ex exercitiis S. Ignatii Barcinone & Valentiæ fructum perceperat plane eximium: eadem quoque Gandiæ, Fabro duce, instituit. Is Romam evocatus, eodem anno ibidem decessit, magno suorum luctu. Ignatius, etsi hujus viri jacturam maximi faciebat, suos tamen solatus est, brevi fore, ut Societati se daret alius (erat is Franciscus, Gandiæ dux) qui Fabri jacturam facile resarciret, pollicitus, itaque evenit: nam Franciscus, ex quo tertio, quæ diximus, Exercitia instituit, quod olim animo, curis sese seculi expediendi propositum conceperat, nunc exsequi omnino decrevit. Fluctuabat ejus animus inter Seraphicum S. Francisci Assisiatis Ordinem & recens natam Societatem Jesu. S. Ludovici Bertrandi, Miconis, Fabri, Texedæ, de quo supra, Oviedi aliorumque preces petiit: Texeda in primis, divinæ voluntatis esse, ut Societatem amplecteretur, asseveranter respondit, quod etiam tam Borgiæ, quam Texedæ intelligibili voce per Deiparæ Virginis iconem confirmatum fuisse, partim ex doctoris Herreræ testimonio, partim ex litteris ea de re ad P. Dionysium datis, Alvarus tradit lib. 3, cap. 4, § 2. Pluribus haud opus fuit Borgiæ stimulis, ut illico votum Societatis ineundæ conciperet: nuntio igitur Romam misso, ut Sociis adscriberetur, ab Ignatio petiit, votique mox compotem hic fecit, missis litteris, quarum infra num. 51 Schottus sensum reddit.

[85] Renunciari gratius nihil Francisco potuit: summa vero votorum exin fuit, [elam Societatis votis se illigat,] ut solenni votorum professione seculi vinculis sese quantocius expediret. Sed neque per publica, neque per privata negotia id perinde cito, ac optabat, fieri potuit. Montione in oppido Philippus, Hispaniarum princeps, anno 1547 regni Aragoniæ conventum habiturus, eo Gandiæ Ducem evocavit: parendum principi fuit & publica tractanda negotia: non ita tamen ad illa applicuit animum, ut Orlandinus ad hunc annum scribit, quin collapsam in aliquot virginum monasteriis, in Catalaunia sitis, disciplinam ex antiquitatis norma instaurandam curarit: per idem quoque tempus rogari per Ignatium Paulum III petiit, ut solennia Societatis vota profiteri privatim sibi liceret, ac interim res publicas privatasque administrare, donec liberorum ac familiæ necessitati prospexisset. Facta hac sibi a Pontifice potestate, nihil cunctandum ratus, ne exspectato quidem Araozii cunctantis adventu, in sacello collegii Gandiensis solennia Societatis vota emisit Kalendis Februarii, S. Ignatio martyri sacris, anno 1548, paucis tamen consciis, sociis nempe collegii Gandiensis, ut ait Alvarus, Ducisque filiis, ne res in vulgus dimanaret. Tantæ festinationis porro causa fuit, ut aulæ Philippi principis præfecturam, de qua illi imponenda agebatur, effugeret.

[86] [exercitiorum] Neque id unicum fuit, quod hoc anno Paulus Pontifex suæ in Gandiæ Ducem benevolentiæ dedit indicium: quippe libelli exercitiorum S. Ignatii excellentiam iterum iterumque expertus Borgia, obtestatus antea fuerat Pontificem Maximum, ut libellum illum, ex idiomate Hispano Latine versum, sua auctoritate munitum vellet; quod quidem Pontifex prolixe ac liberaliter fecit his verbis: Paulus Papa III. Ad perpetuam rei memoriam. Pastoralis officii cura, in universum Christi gregem nobis commissa, & divinæ gloriæ ac laudis amor facit, ut ea, quæ salutem animarum & spiritualem earum profectum juvant, amplectentes, vota eorum, qui aliquid, quod fovere & nutrire pietatem in Christi fidelibus valeat, a nobis exposcunt, ad exauditionis gratiam admittamus. Cum ergo (sicut dilectus filius, nobilis vir, Franciscus de Borgia, dux Gandiæ, nobis nuper exponi fecit) dilectus filius Ignatius de Loyola, Præpositus Generalis Societatis Jesu, per nos in alma Urbe nostra erectæ, & per nos auctoritate Apostolica confirmatæ, quædam documenta sive Exercitia spiritualia, ex sacris scripturis & vitæ spiritualis experimentis elicita, composuerit, & in ordinem, ad pie movendos fidelium animos, aptissimum redegerit, illa Christi fidelibus, ad spiritualem consolationem, & profectum magnopere utilia & salubria esse, non solum fama, ex plurimis locis allata, prædictus Franciscus dux didicerit; sed etiam experimento manifesto, cum Barcinone, tum Valentiæ, tum Gandiæ, id compertum habuerit.

[87] [a Paulo III] Quare idem Franciscus dux nobis humiliter supplicari fecit, ut documenta & exercitia spiritualia prædicta, quo latius eorum fructus pateat, & plures Christi fideles majori cum devotione ad utendum illis invitentur, examinari facere, &, si approbatione & laude digna inveniremus, approbare & laudare, aliasque in præmissis opportune providere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur, qui documenta & exercitia hujusmodi examinari fecimus, &, quæ testimonio ac relatione dilecti filii nostri Joannis tituli S. Clementis, presbyteri Cardinalis, Burgensis episcopi ac hæreticæ pravitatis inquisitoris, & venerabilis fratris nostri Philippi *, Saluciarum episcopi ac dictæ Urbis nostræ in spiritualibus vicarii generalis, nec non dilecti filii Ægidii Foscararii, nostri sacri palatii magistri, nobis desuper facta, pietate ac sanctitate plena, & ad ædificationem & spiritualem profectum fidelium valde utilia & salubria esse & fore comperimus.

[88] [approbationem impetrat:] Debitum etiam respectum ad fructus uberes, quos Ignatius, & ab ipso instituta Societas præfata, in Ecclesia Dei ubique gentium producere non cessant, & ad maximum adjumentum, quod ad id prædicta exercitia attulerunt, non immerito habentes; hujusmodi supplicationibus inclinati, documenta & exercitia prædicta, ac omnia & singula in eis contenta, auctoritate prædicta, tenore præsentium, ex certa scientia, approbamus, collaudamus, ac præsentis scripti patrocinio communimus: hortantes plurimum in Domino, omnes & singulos utriusque sexus Christi fideles, ubilibet constitutos, ut tam piis documentis & exercitiis uti, & illis instrui devote velint. Nec non concedentes, ut hujusmodi documenta & spiritualia exercitia imprimi, a quocumque bibliopola per prædictum Ignatium eligendo, libere & licite valeant: ita tamen, ut post primam editionem, sine consensu ejusdem Ignatii, vel successorum ejus, nec ab hoc, nec ab alio omnino, sub excommunicationis & quinquaginta ducatorum, piis operibus applicandorum, pœna imprimi possint. Ac mandantes nihilominus universis &c. Datum Romæ apud sanctum Marcum, sub annulo Piscatoris, die ultimo Julii, MDXLVIII. Pontificatus nostri anno XIV.

Blo. El. Fulginensis.

[89] Nuncupatis Societatis votis, nihil antiquius habuit, [rem domesticam componit,] quam ut singula, quæ in mandatis ab Ignatio acceperat, accurate exsequeretur. Ut primum igitur licuit, rem domesticam composuit, liberisque prospexit. Carolo, filio natu majori & successori, uxorem dedit Magdalenam Centellas, Francisci comitis Olivæ & Mariæ Cardonæ filiam, paterni comitatus dein heredem: de ceteris ejus filiis hic Ribadineira omnino silet: Alvarus vero lib. 3, cap. 8, § 1 scribit, Alphonsum teneræ ætatis juvenem, fratris sui Caroli fuisse potestati relictum: in votis vero fuisse Francisco, ut statum ecclesiasticum aut religiosum Ordinem amplecterentur Joannes, Alvarus & Ferdinandus. Filiarum ejus natu minima, Dorothea, Sponsum sibi Christum in Clarissarum Gandiensium parthenone adsciverat. Joanni Henriquezio, Alcanizæ marchioni, nupsit Joanna, secundo nata; Isabella vero natu maxima majori comitis Deniæ filio, Lermensi comiti, Francisco Rogio Sandovalio: in hujus nuptiis insignis Francisci cautela emicuit: nec sponsis prius colloquendi facultatem fecit, quam inito rite matrimonio, sacrisque in templo majori, quo Denia Gandiam advenientem generum recta deduxit, peractis, quod præter Ribadineiram, Dionysius Vasquez, ex ipsiusmet comitis relatu scripsit, ut ait Alvarus laudatus § 2.

[90] Iisdem litteris, quibus Gandiæ Ducem in Societatis alumnum adoptarat Ignatius, [Theologiæ studet.] eumdem studia litterarum repetere, Theologiæ præsertim, ut quæ sacerdoti maxime necessaria esset, solerter incumbere, & doctoris etiam in Gandiensi academia lauream capessere jussit. Exsecutus est hæc Borgia non minore studio, quam voluptate, solitus in partem collegii Gandiensis, quo studiis vacaret, sese una cum filiis recipere, ut Ribadineira apud Schottum testatur, ubi etiam, quam studiorum rationem & vitæ modum tum tenuerit, exponit. Nihil exercitiorum scholasticorum, quæ ceteri obirent, a se alienum putabat: tantum vero brevi profecit, ut omnes in sui admirationem raperet: sed quanto major ceteris, tanto sibi minor videbatur, & quo plura discebat, eo se minus scire existimabat; quod thesibus quibusdam prodidit, quas inter socios a prandio tuendas aliquando suscepit: erant autem hujusmodi: Positiones confusionis. Ex nihil factus sum. Ad nihilum redactus sum. Qaid sim, ignoro. Si aliquid scio, hoc tantum scio, infernum domum meam esse. Problema. Ex me ipso facio nihil. Defendentur crastina die a prandio. Doctoris lauream adeptus est anno 1550 a P. Oviedo, universitatis rectore, nulla in re mitius habitus, quam quivis alius. Peresius, Ordinis S. Mariæ de Mercede insignis theologus, quem audiebat, theologicam ejus eruditionem animo versans, quin doctore alio, eoque invisibili, uteretur, dubitare non potuit; & aliquot post annos designatus fuit Tridentini concilii theologus, ut Dionysius Vasquez, Nierembergius & Alvarus scribunt, e quibus pariter hausta sunt, quæ hic Ribadineiræ narrationi addidimus.

[91] [Miraculum Ducum appellatur] Percrebuit interim longe lateque Borgiæ fama, ita ut non pauci cum ecclesiastici, tum secularis ordinis viri eum coram intuendi alloquendique desiderio Gandiam accederent. In his Stephanus Almeyda, Murciensis & Carthaginensis episcopus, fuit, qui anno 1548 nescio quid magni ambitioso animo versans, prius convenire Gandiæ Ducem voluit, quam Castellam, eorum, quæ meditabatur, illic fundamenta jacturus, adiret. Is, quamquam præclara illustriaque de Francisco audierat, brevi tamen fuisse isthæc vero minora, contra ac sæpe usu venire solet, percepit. Cum dies aliquot in Ducis palatio exegisset, hujus hortatu sermonibusque valere jam capta consilia jussit, animoque prorsus mutato, omnino alia agere cœpit. Murciam redux continere sese non potuit, quin, datis die XXV Aprilis ejusdem anni ad amicum præsulem litteris, Franciscum ejusque familiarem Joannem Texedam effusis laudibus exornaret: Gandiam, inquiebat, veni; Ducem vidi, ducum procerumque prodigium, totum humilem, totum sanctum & vere virum Dei. Cetera videsis in Stephani litteris, quas exhibet Alvarus lib. 3, cap. 8, § 3. Porro idem Alvarus cap. proxime seq. nonnulla adhuc, quæ summatim delibare sufficiat, de duce Borgia, quæ, cum Gandiæ versabatur, acciderunt, peculiaria refert.

[92] [Cælesti luce collustratur.] Ac primo ex Sancti Processibus ait, Franciscum, uno dumtaxat famulo (Molto illi nomen erat, ac, uxore mortua, Heri exemplum secutus, vir pius Societati adscriptus fuit) comitatum, sub vespertinum tempus quasi purioris aëris respirandi gratia suis æstivo tempore egredi ædibus solitum; revera autem, ut in turri quadam, portæ urbis Gandiensis, qua Valentiam itur, imposita, orationi & rerum divinarum contemplationi ad mediam usque noctem vacaret: contigisse porro aliquando, ut eo loci famulus supradictus Dominum suum altissima contemplatione absorptum ac luce cælesti collustratum viderit: sæpe item hujus famuli officinam ducem adiisse, eique, operi suo insistenti, alias pium libellum evolvendum dedisse, alias pios atque prolixos cum eodem instituisse sermones, quibus ille non modo ad virtutem excitaretur, sed etiam operum socios erudiret; ejusdem vero famuli filiam in canonizationis processibus testatam esse, patrem domum ab opere redeuntem sibi sæpe ac uxori dixisse: Dux noster insignis enimvero sanctus est, eumque aliquando, seu vivi in terra, seu in cælo mortui Sanctis adscriptum videbimus.

[93] [Raræ humilitatis aliarumque] Refert dein Alvarus, Franciscum, ab Ignatio pœnitentiæ rigorem moderari jussum, citius quidem sese cubitum recepisse; sed vel solum parendi desiderium identidem somnum illi interrupisse; oculos itaque velo obduxisse, eoque pacto factum esse, ut somnum caperet, ut diuturniorem, ita & piis cogitationibus suaviorem: cum autem ab eo potissimum tempore dæmonum spectris, iisque frequentibus & terribilibus, infestari cœpisset, dæmonis præstigias Borgiam, orationis armis instructum, animo imperrito excepisse, contempsisse ac profligasse. His subdit raræ in Borgia humilitatis exempla. Gandiam venerat Araozius morbo periculoso implicitus: viderat illum Borgia, etsi præesset ceteris, sæpe antea culinæ laboribus occupatum, & in triclinio cibos ministrantem communitati. Idem ægrotanti reddere Borgia obsequium voluit: ad culinam itaque properat, candelam accendit, ollam, infusa aqua, igni imponit, par ovorum coquit, hoc ipse ad Araozium defert: comede, inquit, quæ coxi, ova; si forte. duritie peccent, veniam dabis: nam ova numquam alias coxi. Hujusmodi obsequia nostris sæpe alias præstitit, rogatusque ab Oviedo, quanti illa æstimaret: tanti, inquit, ut eorum mercede indignum me censeam.

[94] Par erat humilitati vestium, quibus induebatur, [virtutum exempla edit.] vilitas. P. Raphaë Texeda Gandia Vallisoletum discessurus, cum interiori indigeret veste, forte accidit, ut coram P. Oviedo rectore collegii Gandiensis, Francisco, aliisque ea de re mentionem faceret: id ubi audivit Franciscus, mox œconomo suo præcepit, ut vestes Raphaëli, quas optabat, confici curaret, joco addens, nescire se, utrum eas, quippe ipse induebatur, gestare Raphaël vellet: quippe quæ adeo attritæ laceræque erant, ut id, quod res esset, suspicatum fuisse Ducem, fassus sit P. Raphaël in litteris, quas anno 1586 die XXI Maii ad P. Dionysium Vasquez dedit, addens præterea, non defuisse tum seculares, tum ecclesiasticos viros, qui Ducem ea de causa reprehenderent; sed illum ea re nihil motum fuisse, ut vel vile indumenti genus mutaret, vel cultu ornatiore incederet. Denique, ut narrare Alvarus pergit, jam tum ita mundana omnia ex animo suo deleverat, ut vel omnem in liberos cognatosque amorem in Societatis, cujus jam erat complexus institutum, membra omnino transtulisse videretur.

[Annotata]

* Archinti

§ VIII. Compositis rebus, Romam tendit, rem Societatis promovet, & mira Sociis animi demissione prælucet.

[Compositis magna ex parte] Nondum quadriennium, quod Francisco componendis familiæ rebus concesserat Paulus III, effluxerat, cum, rebus rite compositis, abjicere dignitatem, rebus sese omnibus exspoliare, & liberis Gandiæque, Abrahami instar, perpetuo valedicere omnino decrevit: hærebat autem anceps animi, quo potissimum secessionem faceret. Maneretne in Hispania? Metus erat a cæsare, ne is se in aulam revocaret, ac aulæ principis Philippi præficeret. Romam iret? Non minor aderat a Paulo III metus, ne is, qui pari honore ab Alexandro VI affectus olim fuerat, & Rodericum anno 1536, Henricum anno 1539, fratres suos, Romana jam purpura donarat, se quoque S. R. E. Cardinalium cœtui adderet; maxime cum jam illi e vivis excessissent. Pari in dubio Romæ erat Ignatius, teste Ribadineira, qui rei gestæ interfuit: verum, Paulo III anno 1549 mense Novembri defuncto, metus hic cessit, jussitque confestim Ignatius, ut anno proximo, quo Jubileum celebrandum erat, Romæ adesset.

[96] [rebus,] Acceptis Ignatii litteris, mox ita distribuere universa perrexit, ut absque incommodo rei vel publicæ vel privatæ renuntiare dignitati, & Societatem jam palam profiteri posset. Testamentum condidit anno 1550, quo Carolum filium heredem scripsit, cui Gandiensis ditionis administrationem commisit. Testamenti sui (ut in mutilo ejus apographo lego) exsequendi curam reliquit Carolo mox dicto, Joannæ de Menezes, Eleënoræ sorori, Decano Gandiensi, Priori PP. Prædicatorum Lombayensis conventus, collegii Gandiensis Rectori & P. Baptistæ Parma Societatis Jesu Theologiæ magistro. Lombayam, Valentiamque adiit, ut scribit Alvarus; illam, ut loci incolis de fidelitate sibi hactenus præstita gratius ageret, & Dominicanis Patribus, quibus illic domicilium struxerat, vale diceret: hanc, ut S. Thomas a Villanova Ordinis S. Augustini, Valentinus præsul, bene sibi precaretur. Gandiæ cives primarios, sacerdotes, religiosos peramanter, numquam eo rediturus, postremum invisit, ac maxime sacras S. Claræ virgines, quas tenerrimo prosequebatur amore. Joannæ de Menezes Christi imaginem, quam ob impetrata per hanc beneficia maximi faciebat, dono dedit. Ea denique liberis monita abiens reliquit, quibus & ad ipsorum, & ad ditionis Gandiensis seu in hac, seu in futura vita felicitatem nihil poterat dici præstantius. Quam ad filium orationem habuerit, fere habes infra num. 56 apud Schottum. Plura si voles, dabit hæc Alvarus.

[97] [una cum sociis aliquot] Aderat jam constituta discessui dies, mensis Augusti postrema anni 1550: Franciscus, suos inter lacrymas atque singultus arcte complexus, mox una cum Joanne filio, itineris comite, collegium Gandiense adit; ubi se illi e sociis comites junxerunt Araozius Provincialis, Gandiæ Rector Oviedus, Franciscus Strada, Jacobus Miro, Romam ad celebranda Societatis comitia una cum Francisco ab Ignatio evocati. Accessere his etiam Petrus Tablares, Emmanuël Sa, & Franciscus Roias; quibus Alvarus lib. 3, cap. 10, § 3 Herculem addit, & fratrem Julianum, Araozii socium. Novem e sociis Borgiam comitatos tradunt etiam Ribadineira & Nierembergius. Comitatum augebant famuli Ducis novemdecim. Ita Franciscus, pedes habituque consueto indutus Gandia egressus est, effusa ad tantæ rei spectaculum omni populi multitudine: ubi extra urbis muros ventum est, cum paucis patriæ vale dixisset, manantibus præ gaudio lacrymis, oculisque in cælum sublatis, in Psalmum, In exitu Israël de Ægypto, alta voce erupit, eoque finito, adjecit: Laqueus contritus est & nos liberati sumus. Addit hoc loci Alvarus, portam, qua egressus Gandia fuit, muro a Carolo filio fuisse obstructam ad rei gestæ perpetuum monumentum: verum post Caroli obitum ab hujus filio Francisco denuo reclusam, ut qui Avi sui, cælo terraque noti, memoriam famamque æternam hujusmodi monumento nequaquam indigere, haud immerito existimaret.

[98] Nec tamen portam illam Carolus inepte obstruxisse videtur, [Gandia Romam] quod ita Gandia excesserat Pater, ut numquam eo esset rediturus: sane cum multis annis post in Hispaniam, Pio V jubente, ac Valentiam, quæ Gandia unius diei itinere dumtaxat abest, venisset, adduci minime potuit, ut solum natale reviseret. Porro Franciscus, conscenso extra Gandiam equo, eadem animi magnitudine & alacritate cœptum iter constanter prosequens, quoquo gressus ferebat, assidua non vulgaris sanctimoniæ comitibus suis, hospitibusque præbebat indicia. Audi Orlandinum lib. 10 Historiæ Societatis Jesu, num. 38 de sancto Viatore nostro loquentem: Jam perpetui itineris, inquit, ea ratio fuit, ut ejus comitatus non popularis aliqua multitudo, sed religiosorum bene instituta sodalitas videretur. Adeo erant omnia ad disciplinam apta atque disposita. Quotidie post precationem, eamque bene longam, multarum scilicet horarum, noxas animi confessione tergebat. Missæ Sacro singulari quadam illius mysterii reverentia semper aderat, Dominique corpus pio ore animoque sumebat; quod ad sacerdotium usque perpetuum ei solenneve fuit. Cultus ejus atque vestitus infra dignitatem ducis erat, infra personam, clerici propior, quam sæcularis. Cibus item quotidianus admodum parcus, isque sumptus semel in die. Nocturnam quietem, cum sopor altus famulos oppreslisset, crebræ verberationes interrumpebant. Sed res ea geri tanta dissimulatione non poterat, ut puerorum aures falleret: ii crepitu excitati plagarum, plagas ipsas sæpe numerabant, quarum constat fuisse numerum ab eis initum supra quingentas. Tædia itineris mutua divinis de rebus collocutio levabat, eademque vicissitudine quadam longa silentia precationis interpellabat.

[99] Tametsi sufficere hæc possint, ut merito hunc peregrinantium cœtum, [inter assidua pietatis opera tendens,] non multitudinis popularis, sed familiæ cujusdam religiosæ, & bene quidem institutæ, speciem imaginemque præ se tulisse, Orlandinus scripsisse censendus sit, pauca tamen his ex Alvaro lib. 3, cap. 3, § 3, quibus Orlandini dicta confirmentur, aut explicatiora evadant, non abs re erit, ut opinor, adjecisse: refert itaque is insuper, jam inde ab itineris instituti principio, ita inter Ducem, Joannem, ejus filium, & Societatis Patres singulas diei horas fuisse divisas, ut singulas singuli horas per vices in oratione paululum a ceteris secreti transigerent, ita ut iter facientium oratio esset pene perpetua: si ad hospitium divertebant, privatum Dux cum filio & Societatis Patribus conclave adibant, omnibusque elata voce pius aliquis liber prælegebatur: plerumque etiam sacra concio habebatur, modo Araozio, modo Oviedo, modo Strada, interdum etiam Duce, licet præ animi demissione invito, ad ceteros verba facientibus. Dein conscientiæ quotidianum examen una instituebant, eoque peracto, ea loca quærebat Dux, quibus orationi suspiriisque sine teste indulgeret. Pauperes forte nactus, ad hospitium invitabat & suis manibus subministrato cibo potuque recreabat. Accidit haud raro, ut tenuioris conditionis viatoribus occurrens, quo vehebatur, equum cederet, nec prius illum conscenderet, quam milliaria aliquot pedes non sine defatigatione esset emensus; passus tamen haud est, ut ceteri idem facerent, ne, quod ipse faceret, in incommodum verteretur aliorum.

[100] [summo honore tum in Italia,] Iter facienti nihil æque molestum accidit, ac honores, quibus adventantem Galli Italique magnates excipiebant: vix pedem in Italiam intulerat, quin adfuerit illi ab Hercule Estensi, Ferrariensi duce, nuntius, qui salutatum domini sui verbis Borgiam Ferrariam invitaret deduceretque: hic, etsi honorum maxime fugiens, propter eam tamen, quæ illum inter & Herculem intercedebat, cognationis necessitudinem haud satis humane sese facturum, si illius postulatis refragaretur, arbitratus est. Natus enim erat Hercules, dux Ferrariensis hujus nominis II, ex Alphonso ejusque conjuge Lucretia Borgia, sorore Joannis ducis Gandiensis hujus nominis I, avique paterni S. Francisci; erantque proin Hercules & Joannes, dux Gandiensis hujus nominis II, Francisci pater, ex fratre & sorore amitini. Hercules autem amitini Filium magna cum honoris, tum amoris significatione excepit quatriduo, ut Ribadineira, Nierembergius & Alvarus scribunt: sed triduum dumtaxat Ribadineiræ interpres Schottus expressit: an, quod quarto ab adventu die Ferraria discessit? Sic opinor equidem. Eximio quoque apparatu Florentiæ, ubi biduo tantum moratus est, exceptus fuit a Cosmo Mediceo, magno Hetruriæ duce: magnificum hic Gandiæ duci, egregieque instructum conclave designarat: sed ille cubitum sese recipiens tapeti, humi strato, incubuit. Utrique Duci, ut ædes per ditiones suas Societati conderent, eo fructu suasit, ut anno insequenti condi cœpta sint Florentinum & Ferrariense collegia. Multum item collegii Bononiensis rem Bononia transiens apud Pontificis legatum promovit, ut horum collegiorum veluti fundator haberi possit, inquit Alvarus, qui & addit, Franciscum honorifice admodum fuisse Parmæ habitum a Camertium duce, Octavio scilicet Farnesio, qui, restituto ecclesiæ ducatu, quem a Paulo III obtinuerat, factus est, post occisum a conjuratis aliquot anno 1547 Petrum Ludovicum Farnesium, Parmæ & Placentiæ dux; cujus filius fuit Alexander ille Farnesius, rebus bellicis præsertim in Belgio præclare gestis, in primis inclytus.

[101] [tum Romæ excipitur,] Viterbium cum pervenisset Gandiæ Dux, urbis Romanæ muros clam & sine strepitu subire decreverat: sed illuc nuntius a Cardinali Cueva venit, jam in occursum ejus non paucos e Cardinalium numero, legatosque principum properare: æquum esse, ut id honoris admitteret: deberi ista tum cæsaris, tum majorum suorum dignitati. In eamdem quoque sententiam magnatum impulsione scripsit Ignatius. Obviam misit Pontifex, qui felicem gratularetur Duci suis verbis adventum, perpetuumque, dum Romæ subsisteret, in sacro palatio offerret hospitium. Idem quoque fecere nonnulli Cardinalium: verum gratias ille omnibus egit, fidem a se datam causatus, haud alio se usurum hospitio, quam quo comites sui uterentur, id est, Romano Societatis Jesu domicilio. Aberat Roma binis tribusve leucis, cum ingens Hispanorum, Italorumque nobilium multitudo venientem excepit; quos cæsaris apud Pontificem legatus, pluribus proceribus prælatisque comitatus, sequebatur. Aderat inter ceteros Fabritius Columna, nobilium Romanorum caterva & magno equitatu stipatus, ita ut obviantium numerus quamdam speciem præ se ferret exercitus. Ita rursum Alvarus, qui ex Epistola P. Tablares, quam paucis diebus a Francisci in Urbem adventu, die scilicet XXVIII Octobris, Simoni & Judæ Apostolis sacra, exaravit, vix non omnia & singula de Francisci Bononiam, Ferrariam, Florentiam ac denique in Urbem Romam adventu hic relata sunt, deprompsit, ac ipsas ea de re P. Tablares, qui abeuntem Gandia Franciscum Romam usque sequutus est, litteras Hispano idiomate exhibet.

[102] Deductus hac pompa in Urbem est, quæ, [ubi ad Ignatium divertens,] quo erat magnificentior, eo modestiæ ejus gravior accidebat: Urbem ingressus recta ad Ignatium contendit, qui Ducis adventum una cum sociis ceteris exspectabat in limine: ubi ex equo descendit, in ædes reverenter introductus est, omniumque nomine felicem illi in has adventum gratulatus est Andreas Frusius. Dimisso comitatu, Dux in terram provolutus, prehensa Ignatii dextera, ut bene sibi precari vellet, supplex petiit; inde ad amplexus & oscula ventum est, manantibus utrimque præ gaudio lacrymis, præsertim Ignatio jam tum præsagienti, quantum divinæ gloriæ Societatique emolumenti nova isthæc Proles esset allatura. Proximi dies fessarum ab itinere virium recreationi, admittendisque magnatum salutationibus dandi fuere; confirmatis jam viribus, summi Pontificis (erat is Julius III) pedes more majorum exosculatum ivit die, ut P. Tablares in supradictis litteris testatur, SS. Apostolorum Simonis & Judæ, seu XXVIII Octobris. Majore, quam ceteros soleret principes, Julius Gandiæ Ducem animi propensione excepit, ejusque erga sacra Apostolorum limina pietatem exquisitis laudibus commendavit, ac denuo ædes Pontificias, si iis uti vellet, obtulit; sed perinde frustra, ac ante. Jussit itaque Pontifex, quod laudatus P. Tablares tradit, dispiceret apud sese in proximum congressum, qua in re sibi benefactum vellet; libenter sese id facturum, aiens. Digresso vero Francisco, magnos quosdam in illo generososque spiritus se agnovisse testatus est, addiditque votum, ut hisce Deus ad nominis sui gloriam incrementum daret.

[103] Sic honorifice domum reductus, inquit Latinus Ribadineiræ interpres num. 60, [collegii Romani,] redditus sibi videbatur, Cardinales tamen, quos necesse erat, officii gratia invisit. His tandem salutationum curis expeditus, sacra Divorum templa ordine invisit, adhibito, tamquam viæ duce & nomenclatore, itinerarii libello: in quibus templis innumerabiles beatorum Martyrum reliquiæ, ut nusquam alibi plures, asservantur, & a piis hominibus frequentantur. Quibus subdit, Franciscum omnem anteactæ vitæ rationem patefecisse Ignatio, universas, quas umquam contraxerat, vitæ noxas jubilei tempore sacra exomologesi expiasse, multaque Romæ præclare gessisse; in primis vero ejus cura operaque jacta fuisse collegii Romani fundamenta, cujus dein longe lateque per Christianum orbem manavit utilitas. Hæc Ribadineira, sed more suo concise admodum: explicatius eadem tradunt Orlandinus, Nierembergius & Alvarus Cienfuegos, ex quibus, generalia Ribadineiræ de rebus Romæ a Francisco præclare gestis dicta paullo distinctius illustratum eo. Inchoando collegio Romano sex aureorum millia mox numeravit, ut eo liberos suos mitterent, varios in Germania, Hispania, Galliaque principes suis litteris invitavit: ejusdem collegii fabricæ reditus aliquot annuos, quos Caroli V beneficio capiebat, cæsaris venia applicuit in quinquennium, quod in alterum item quinquennium Philippus II, Hispaniarum rex, prorogatum voluit. Mille autem eidem aureorum reditum ab amico impetravit, nec peculiarem ejus, dum vixit, curam deposuit; ut merito illi fundatoris titulos honoresque Ignatius obtulerit, quos tamen non modo non admisit præ modestia animi, sed alteri servandos dixit, qui tam vastam molem uberiore fulciret proventu, & omnes fundatoris numeros impleret, quam postea laudem Gregorius XIII, Pontifex maximus & verus Societatis parens, est consecutus.

[104] [domusque professæ rem sedulo promovet,] Cum vero Franciscus, domus professæ Romanæ templum angustius esse, observasset, quam ut quotidiano concursui capiendo par esset, aliud, ac quod capacius esset, a fundamentis excitandum curavit: usus ea in re est episcopi Squillacensis, Borgiani nominis amantissimi, liberalitate & opera, qui una cum Duce atque Ignatio primum sacri ædificii lapidem rite jecit, eodem Joanne filio, ceteraque Ducis familia operam quoque suam conferentibus. Id quidem operis, ut scribit Orlandinus, dein prætermissum, aliudque templum opportuniore loco longe augustius conditum est: verum propterea apud Deum Ducis pietas merito suo præmioque non caruit. Ceterum episcopi Squillacensis nomen laudati scriptores tacent: bini hoc anno (1550) Squillacenses episcopi in vivis fuere secundum Ughellum Italiæ sacræ auctæ tom. 9, col. 447, uterque gente Hispanus. Alter ex his fuit Alphonsus de Villalbos, qui sedem Squillacensem ab anno 1549 usque ad annum 1568 occupavit: alter vero Henricus de Villalbos de Xeres, prioris, ut scribit Ughellus, patruus, qui, cum ab anno 1540 Squillacensi ecclesiæ novem præfuisset annis, eidem nuntium remisit, & anno 1554 Romæ diem obiit supremum. Hunc itaque, posteaquam sedi suæ renuntiaverat, Romam verosimilius concessisse, vitæ reliquum ibidem exegisse, ac a S. Francisci biographis & Orlandino hoc loco indicatum dixerim. Scribit præterea Alvarus Franciscum, quo tempore Romæ apud Ignatium morabatur, auctorem fuisse archiëpiscopo Genuensi, scilicet Hieronymo Saulio, ut Genuæ Societati domicilium constitueret. Idem quoque scribit Orlandinus, Franciscum præstitisse; sed Genuæ, in itinere Romano adhuc constitutum. Utut sit, Hic, inquit Ughellus tom. 4 Italiæ sacræ auctæ col. 899, Patres Societatis Jesu Januæ ad pietatem & eruditionem disseminandam excepit anno 1553, quo, teste Orlandino lib. 13, num. XI, accedente Sauliorum familiæ multorumque civium votis reipublicæ consensu, Genuam evocati sunt Patres duodecim, nondum tamen stabili illis sede reperta.

[105] Qualis vero domi Dux Gandiæ fuerit, Orlandini verbis accipe: Haud minus admirandus, inquit lib. 10, n. 43, domi nostræ Dux fuit, ubi ad usum exercitationemque virtutis suppetebat etiam facultas major.[sociisque mira animi demissione prælucet.] Cœnaturis apud Ignatium aliquando quibusdam Patribus repente Dux una cum filio Joanne ministrandi gratia linteo parvo præcinctus apparuit, expressaque ejus rei venia, & convivarum manibus aqua fusa, mensæ dapes inferre, capite nudo, velut e domesticis puer unus, instituit, totaque cœna sedulus ministravit. Deinde, sublata mensa, recta tacitus in culinam, ut inquinatas patinas repurgaret. Abnuit tamen Ignatius præteritis contentus exemplis, & ne laboris insuetum defatigaret. Nec minor erat jucunditatis fructus, quem ex usu Patrum antiquorum dux Borgia, quam quem ex ejus Patres capiebant exemplo: præsertim vero ex usu consuetudineque P. Ignatii, cui, ut jam antea per litteras fecerat, se totum dedit & addixit. His non absimilia sunt, quæ Alvarus refert, quale est, quod ex eo refero. Quo primum die una cum sociis in triclinio prandium sumpsit, honoratiore illum loco mensæ assidere Ignatius jussit; quod grave adeo modestiæ ejus accidit, ut multis precibus Ignatio veniam extorserit, humiliori mensæ, a ceteris separatæ & alicujus errati reis destinatæ, una cum Joanne filio, paternæ humilitatis æmulo, assidendi: ita prandenti non defuit, cujus reprehensionem, eadem, qua gravioris delicti reus judicis excipere sententiam solet, oris confusione exciperet.

§ IX. Abdicatis rebus titulisque, Societatis habitum induit, susceptisque ordinibus sacris, Apostolicos labores exorditur.

[Iterum res suas abdicandi veniam petit; Romanæ purpuræ] Consenescere in Urbe, partim sacrorum locorum reverentia ductus, partim Ignatii sociorumque consuetudine mirum in modum delinitus, & quantocyus fortunas suas titulosque abjicere Franciscus vehementer optabat. Aberat in Germania cæsar, gravi bello implicitus: ad hunc itaque e domesticis Gasparem Villalonum cum litteris sui despicientia plenis misit, quo bona cæsaris venia fas sibi esset, in Carolum, Lombayæ marchionem, filium natu maximum ditionum suarum transferre dominium. Scriptæ sunt eæ litteræ Romæ die XV Januarii anni 1551, exstantque apud Ribadineiram lib. 1, cap. 23 Hispanice; sed has memorare hoc loci nihil attinet; cum consulere illas lector possit infra num. 63 & seq. a Schotto Latinitate donatas. Dum cæsaris responsum avidus exspectat Borgia, ingens ortus est a Pontifice Julio metus. Serpere per curiam Romanam cœperat consilium Ducis, cujus animi magnitudinem virtutemque admiratus Julius, rem Ecclesiæ bono perutilem sese facturum ratus est, si Franciscum in Cardinalium collegium cooptaret, idque jam serio in animum induxerat Pontifex. Perculsus hoc tristi nuntio Dux Ignatium, quid facto opus sit, consulit. Eadem, ut, arrepta ocius fuga, Pontificis se oculis simul honoribusque subduceret, utrique sententia stetit.

[107] [declinandæ causa in Guipuscoam fugiens,] Ægre itaque ab Ignatio, quem carissimi patris loco habebat, ceterisque sociis Romanis avulsus, iisdem, quibuscum Romam venerat, comitatus patribus atque domesticis in Hispaniam, quanta potuit celeritate, contendit; quo cum pervenisset, procul aulam & patriam fugiens, in Guipuscoam, Cantabriæ provinciam, gemina potissimum de causa tetendit, tum quod ea provincia tutum illi a rerum mundanarum strepitu secessum præbitura esset; tum quod illic primas vitæ auras hausisset Ignatius: Guipuscoam ut attigit, nihil duxit antiquius, quam Loyoleæ domus situm perquirere: eo perductus, ac Ignatii incunabula edoctus, Stratus humi, inquit lib. XI, num. 50 Orlandinus, prima nascentis vestigia pie osculari, immortalique Deo, quod talem inde virum toti terrarum edidisset orbi, gratulari studiose cœpit; simul orans atque obsecrans, ut quem sibi vitæ ducem & magistrum dedisset, ejus sibi virtutes ac sanctitatem liceret imitari. Addit his Ribadineira, Franciscum loci reverentia ductum non prius inde, quam rei divinæ interfuisset, ac sacro Eucharistiæ epulo in ejusdem ædis oratorio refectus esset, discessisse.

[108] [Ognati cæsaris venia Societatis habitum induit,] Relicto Loyolæ castro, Ognatum, quod quarto hinc lapide situm oppidum est, sese recepit: hospitium Duci hic præbuere ædes, quas condendo collegio Araozii patruus Societati legaverat, prole nulla relicta, ex hac vita discedens. Lætissimum hic commoranti a cæsare redux Villalonus nuntium attulit; cæsaris nempe litteras, quibus, collaudato Borgiæ proposito & pietate, potestatem faciebat deponendi oneris, quod humeris jam pridem gestabat invitis. Cæsaris litteras die XII Februarii Augustæ Vindelicorum exaratas & Latinas a Schotto factas videsis infra num. 65 & seq. Dici non potest, quo fuerit, iis lectis, Franciscus perfusus gaudio: mox ante Christi e cruce pendentis effigiem humi stratus, de tam læto nuntio ingentes Deo gratias egit, &, ut nudus nudum misericordiæ suæ ulnis exciperet, ardentissimis votis deprecatus, tabulas, quibus Carolo filio principatum dignitatemque cedebat, confici jubet; ducis ornamenta a se excutit, pauperem Societatis habitum induit, barbam tondet, capitis verticem, ut qui proxime initiandus esset, radit. Flere interim, qui aderant, singuli, Dominumque omnis familia, mœsta ac tacita, quasi jam animam agentem deplorare; solus ipse exsultare, quod tum demum sibi reddi ac suus esse videretur. Restabant famuli, quorum alios Joanni filio, alios absenti Carolo amice per litteras commendavit.

[109] [susceptisque Ordinibus sacris,] Expeditum jam plane seculi curis Franciscum Ribadineira, paucis multa more suo complectens, mox ad aras incruentum Deo Sacrificium Kal. Augusti litantem lectori sistit, quod etiam Orlandinus & Nierembergius faciunt. Rursus itaque, quæ in his desiderantur, ex Alvaro Cienfuegos lib. 4, cap. 1, § 1 Vitæ S. Francisci juverit huc paucis transcribere. Cum adhuc Romæ moraretur Borgia, obtinuerat a Pontifice, ut in suscipiendis Ordinibus sacris, ab ea lege, qua cautum est, ne cui, nisi constitutis temporum intervallis, Ordines sacri conferantur, immunis esset: usus hac gratia Franciscus, episcopum quemdam, cui, inquit Alvarus, Gaona nomen erat, Calaguri, Hispaniæ Tarraconensis civitate, Ognatum per litteras invitavit, qui sacros sibi Ordines conferret. Forte is tum Joannis Bernardi Diaz Calagurritani episcopi, qui eo anno sessioni XIII concilii Tridentini, die IX Octobris habitæ, uti apud Labbeum Conciliorum tom. 14, col. 814 videre licet, interfuit, vice episcopale munus exercebat. Utut se res habeat, quam plane asserere non ausim, adfuit is Ognati, & hebdomada Pentecostes Borgiam sacris Ordinibus, ut rogatus fuerat, initiavit, & sacerdotio quidem pridie festi Sanctissimæ Trinitatis, quod eo anno in diem XXIV Maii incidit. Hactenus ex Alvaro: ad Ribadineiram redeo.

[110] Quod a die XXIV Maii usque ad Kalendas Augusti temporis fluxit, [primum privatim Sacrum in castro Loyolæ, Vergaræ autem publice celebrat.] ne ad tam grave munus obeundum minus digne, quam par esset, accederet, partim assidua prece, rerum divinarum meditatione & afflictatione corporis, partim perdiscendis venerandi Mysterii ritibus sacris exegit: ipsis vero Kalendis Augusti in Loyolæ comitum oratorio, quod jam tum e natali S. Ignatii cubiculo in sacellum fuisse conversum, Alvarus trdit, primum Deo Sacrum, sed sine cantu musico, fecit, eoque peracto, Joanni filio latentem sub specie panis vitæ porrexit Auctorem. Neque prætereunda hoc loco est Ludovicæ Borgiæ, Francisci sororis, Martini Gurreæ, ducis Villæ-Formosæ & comitis Ribagorzæ, uxoris, pietas, quæ Fratri, ad aras primum facturo, ornamenta aliquot manu sua elaborata dono misit. Alterum a primo Sacrum solenni ritu ac publice Vergaræ, quæ binis fere leucis Ognato distat, celebravit non in loci templo, etsi capaci & amplo, sed sub dio, ob inusitatam affluentis undique populi vim & multitudinem, quam binæ causæ eo exciverant: altera harum erat Francisci sactimoniæ fama, quæ quaquaversum divulgata novum indies capiebat incrementum: altera, quod Julius III jubileum largitus iis omnibus esset, qui primo, quod publice faceret, Sacro, Deo rite conciliati interfuissent. Vis hominum adfuit maxima, nec dispertiendis in populum divinis epulis tempus suffecit antemeridianum. Missæ Sacrificio perfunctus ad populum verba fecit. Ex auditoribus alii linguæ, qua dicebat, Castellanæ erant ignari; a pulpito remotiores alii dicentis vocem assequi vix aut ne vix quidem poterant; arrectis tamen auribus largisque lacrymis excepta est ejus ab utrisque oratio: tantum valuit vel solum Viri, nuper egregii Ducis, nunc pauperis religiosi spectaculum. Adhæc auditas sibi intus in animo dicebant tacitas quasdam voces, luculentas eorum, quæ Borgia dicebat, interpretes. Hæc contigisse, Alvarus addit die XV Novembris; ornamenta vero, quibus tum Sacris operatus est, in ædibus Societatis Vergaræ fuisse ad suam ætatem usque servata ægrisque applicita salutem sæpe attulisse.

[111] Porro Inito sacerdotio Franciscus & Societatis Jesu professus jam declaratus, [Domi quidem eximium fe religiosum,] inquit Orlandinus lib. XI, num. 52 & seq., interiorem adhuc recessum ac solitudinem, quo ardentius studia pietatis ac pœnitentiæ coleret, adamavit. Ergo fecessum illum, qui passibus mille non amplius abest, B. Mariæ Magdalenæ sacrum, ab Ognatensibus impetravit. Hic humiles & perangustas ædes, ut paupertatis ferebat amor, rudi e materia atque impolita construxit. Hic totos dies in oratione traducere, hic suas strenue cupiditates frangere, hic corpus & animum pariter edomare, studere humilitati Christianæ, & omnes numeros perfectæ sanctitatis explere. Facto autem a Michaële Ochioa, qui sociis præcerat, potestate, orsus est coquo domestico famulari, & tamquam mediastinus aliquis sordida munera non refugere, perpurgare lebetes & ollas, inquinatas suo digito patinas attrectare, ferventique aqua diluere, verrere pavimenta, comportare aquam & ligna, focum extruere, nihil non sua manu obire, nihil horrere. Denique detersis coquinæ quisquiliis, & universis scite compositis, veniebat in cœnaculum, ut suis fratribus ministraret, & pedes singillatim osculabatur interdum, &, venia suis perorata delictis, cujusque preces supplex ambiebat & vota. Sex in his ædibus dumtaxat, ut Alvarus ait, e sociis morabantur; ea vero erat loci angustia, ut ne Joanni quidem, Francisci filio, reliquum fuerit, quo sese reciperet, diversorium, ut Ognati is fuerit relinquendus: adeo tamen Borgiæ placuit, ut ad Ignatium, nusquam se alibi, quam in hoc paupertatis domicilio libentius commoraturum perscripserit.

[112] [foris vero apostolum exhibet,] Talis quidem domi Franciscus erat: at qualis foris? Ac ne umbratilis (Orlandini iterum verbis utor) exercitatio virtutis, sibi tantum domesticisque prodesset, impositis humero manticis, dexteræ scipione, lætus ac alacer exibat ad colligendam stipem, & ostiatim emendicanda cibaria. Quo spectaculo exciti viri feminæque promiscue, seu quia de facie notus plerisque jam erat, seu quod ejus fama jam cuncta compleverat, certatim ex ædibus advolabant, gestientes illius vel ora cominus intueri, &, panem osculati, quem dabant, benedictionem ab eo & orationum suffragia reposcebant. Nec minore alacritate deinde cum tintinnabulo vicos & rura finitima circuibat, ut puerorum coacto gregi Christianæ legis enuclearet initia. Docentique non infirma, sed sæpe etiam corroborata ætas, quacumque ingrediebatur, operam dabat. Ita Orlandinus: verum ne quis ex ejus verbis, quibus Franciscum vicos & rura finitima enucleandæ pueris adultisque doctrinæ Christianæ causa circumiisse ait, piam hanc excursionem exiguo dumtaxat terræ tractu circumscriptam fuisse existimet, addidisse hic ex Alvaro juverit, non modo in vicinos Ognato vicos eo, quo mox dictum est, modo zeloque Franciscum, sed in præcipuas etiam trium, Biscaiæ scilicet proprie dictæ, Alavæ & Guiposcoæ, quas Biscaia universim latiusque sumpta complectitur, provinciarum plagas ingenti incolarum bono excurrisse. Alvari vero dictis non parum fidei ponderisque addit Ribadineiræ auctoritas, dum Franciscum, inde Victoriam usque, quæ in Alava sita est, illinc vero ad usque S. Sebastiani portum, in extremo Guipuscoaelig; limite positum pueros erudiisse, ac frequenter ad populum conciones sacras habuisse, testatur. Res fiet item manifestior ex iis, quæ ad annum proxime sequentem ex eodem Alvaro referemus.

[113] [exemplo suo ad Societatem] Novum id vitæ genus, quod jam palam Borgia profiteri cœperat, variis per Hispaniam sermonibus ansam præbuit, multisque displicuit: quibus sanior mens erat, summis laudibus efferebant, quos inter haud postremus fuit, ut Nieremberguis scribit, Bernardinus Arevalius, Ordinis S. Francisci alumnus insignis: verum plus apud multos seu generis claritudine, seu eruditione & pietate conspicuos illius exemplum valuit, quam inepta insulsaque obtrectantium ora: tanta enim vel hoc vel sequenti anno Societatem expetentium multitudo fuit (ut ait cap. 2, § ultimo laudatus Alvarus ex P. Polanco, cujus hæc verba exhibet) ut, si omnes admitti potuissent, pluribus novis collegiis implendis satis essent futuri. In his ceteris longe excelluit Ludovicus, Joannis III & Isabellæ imperatricis defunctæ frater. Scripsit is ad Franciscum jam olim, ut vidimus, sibi notum carumque, non modo amantissimas litteras, & gratulationis plenas, anno 1551 die III Julii, sed etiam dein in Societatem cooptari voluit, etsi nec Ignatius, nec Borgia e re divina id fore existimarint. Litteras ultro citroque datas Hispanice exhibet Ribadineira lib. 2, cap. 3; Latine ejusdem interpres Schottus infra num. 73 & sequenti. Hujus litteræ responsoriæ scriptæ sunt die XV Augusti ejusdem anni 1551, quibus se subscripsit: Franciscus peccator; quo nomine sese compellare consuevit, ex quo Societatis habitum sumpsit, ut ex animo deleret vel ipsam, quantum fieri poterat, pristinæ suæ memoriam dignitatis.

[114] Aliter hoc eodem anno res cessit Bartholomæo Bustamantio, [Bustamantium,] insigni theologo, qui Joanni Taveræ, Toletano archiëpiscopo, a secretis fuerat. Alieno is erat a Societate animo; salutis tamen suæ sollicitus, Deum aliquando impense sub Sacrificium Missæ deprecatus est, ut fluctuanti inter mundi scopulos certum salutis portum ostenderet: Dei vocem audivit; Guipuscoæ montes adiret, & Gandiæ Ducis vestigiis inhæreret. Moram omnem Bustamantius abrupit, & in Guipuscoam sine cunctatione profectus, ubi ad recessum Ognatensem pervenit, Franciscum, qui universam eam provinciam odore sanctitatis impleverat, offendit lapides cœmentaque ad ædificium comportantem: huic in genua provolutus ineundæ Societatis desiderium aperit, factusque voti compos, dein ob singularem, qua pollebat, prudentiam Borgiæ per annos plures comes datus est. Hujus ad Societatem vocationem anno 1551 adscribit Alvarus, quo, ad mensem Maium provecto, recessus Ognatensis fabricam absolutam fuisse scribit lib. 4, cap. 1, § 2. Orlandinus tamen lib. 12, numm. 47 & 48 Bustamantii ad Societatem vocationem accessumque memorat ad annum Christi 1552, Societatis vero 13.

[115] Aliter item Antonio Cordubæ, Laurentii Suarez de Figueroa & Catharinæ Ferdinandi Cordubæ, [Antonium Cordubam, aliosque allicit.] marchionum Priegi & Feriæ comitum filio, & Borgiæ sobrino. Is quatuor & viginti annorum adolescens erat (videsis Orlandinum lib. 12 Hist. Societatis Jesu num. 43) generis nobilitate & eruditionis præstantia in primis clarus, Academiæ Salmanticensis jam tum moderator, quod munus non nisi primarii ordinis viris committebatur: adhæc postulatu cæsaris a Julio III in purpuratorum patrum senatum referendus propediem erat: cui se imparem ratus dignitati, in Societatem Jesu, veluti in tutissimum adversus hujusmodi honores propugnaculum, admitti ab Ignatio postulavit, scriptis ad eum ea de re litteris pridie Kal. Aprilis anni 1552, quas apud Orlandinum lib. paulo ante laudato numm. 44 & tribus seqq. videre est. Nulla quidem in iis Borgiæ speciatim mentio fit: at tacite mentionem illius fieri his apud Orlandinum verbis: Exempla vero Sanctorum aperte docent, quid in his rerum articulis agendum sit; qui istos honores contentione summa fugerunt: atque nostris etiam temporibus cernimus viros præstantes abdicare magnas ditiones (quis non credat, hic Borgiam digito commonstrarier?) ut Deo serviant, nedum ut novi quidpiam assumant, prorsus existimo. Venit subinde Salmanticam Borgia, factumque, ut ejus qua verbis, qua exemplis non mediocriter impulsus Antonius Ognatum, nondum redditis ab Ignatio litteris, concesserit, humilemque Societatis vestem Romanæ purpuræ prætulerit. Eodem accessere Sanchez e Castella, e Navarra Petrus Lodosa: theologi item insignes duo Didacus Gusmanus, comitis Baileni filius, & Gaspar Loartes, exantlantatis jam ante per diœcesim Calagurritanam apostolicis laboribus clari. Hos tantum, qui Borgiam imitati, Societati nomen Ognati impræsentiarum dederint, Ribadineira commemorat, quamvis plures idem factitasse non obscure affirmet. Subjungit his Alvarus Alphonsum Manrique Sandovalium, ducis Naxaræ filium, anonymum adolescentem Navarrum, nobili item loco natum, Cumayæ in Guipuscoa vicarium, & Inigum Guevara, Bovini in regno Neapolitano ducem, aliosque, qui Societatem non parum dein illustrarunt.

[116] [Pompeiopoli] Quo tempore Ognati, Francisci exemplo ac virtutibus invitati, nomen Societati complures viri insignes dabant, non defuere alii, qui ejus dubiis in rebus consilia expeterent. In his Bernardinus Cardenas, Maquedæ dux & Navarræ prorex fuit. Is per litteras Franciscum, & quidem, ut Alvarus scribit, geminatas, obtestatus est, ut ne Pompeiopolim, Navarræ civitatem primariam, sedemque proregis, vel, si minus fieri posset, ad alium, quem vellet, Navarræ locum, quo conferre inter se colloquia possent, venire gravaretur. Venit ille Pompeiopolim una cum P. Domenecco & P. Ochioa citius, quam expectaretur: vix ex equo descenderat, quin vincinum hospitio templum, sacrum dicturus, ingressus sit, misso interim, qui proregem adventus sui certiorem faceret, Domenecco. Obviam ei procedere prorex voluit; verum dissuasit Domeneccus, qui probe norat, quam esset Borgia honorum fugiens. Satis itaque habuit prorex, si binos Ordinis S. Jacobi equites in occursum mitteret. Ubi in mutuum venere conspectum, multus utrique de officiis principum sermo fuit. Animi sui prorex arcana patefecit. Franciscus autem non modo cumulate proregis animo fecit satis, sed & præcepta suggessit, ad quorum normam & propriam componeret vitam, & creditos sibi populos regeret; quæ quidem prorex litteris, ut optarat, consignata accepit & plurimi fecit. Frequentes per id tempus conciones habuit, vel in templo cathedrali ad populum, vel in monasteriis ad virgines sacras. Mane, ut ad populum diceret, egredienti obviam facti sunt bini ejus generi, Alcanizæ marchio, & Lermæ comes: obvios verbis amicis quidem, sed paucis allocutus recta ad templum properavit, ac paucis post diebus, monitos tamen, ne crebro se inviserent, dimisit.

[117] Non absque lacrymis Pompeiopolitani abeuntem prosecuti sunt, [Vergaram redux, eam ita excolit, ut alia videretur,] nedum prorex ipse; maxime, cum genibus ejus advolutos nonnullos ex familia sua vidit, qui comitari ipsum, ac Ognati Societatis legibus vivere, postularent; sed horum tum visum est vota differre. Pompeiopoli profectus per Alavam Ognatum rediit, ubi eum salutandi causa plures convenere magnates; atque inter alios bini ejus filii, Carolus, Gandiæ dux, & Alvarus; ac paulo post etiam Villæ-Formosæ dux, Ludovicæ sororis ejus maritus; quos illic morari diu præ solitudinis amore non est passus. Hinc porro ad desideratam S. Magdalenæ solitudinem sese recepit, ubi, dum rerum divinarum meditationibus orationibusque assiduus incumbit, præter alios, quibus affectus fuit, cælestes favores, Carolo, Duci Gandiæ, filium, sibi vero nepotem natum esse, divinitus fuit edoctus. Prodidit id, cum advenienti hujus rei nuntio, qui nec verbum adhuc protulerat, illico ut hunc viderat, dixit: Qui valet parvulus Franciscus? Eodem loci temporisque tractatum scripsit, quem De perfectionibus animæ Christi inscripsit, de quo postea. Verum solitudinis amor non is in Francisco fuit, qui salutis alienæ illi curam solicitudinemque adimeret aut minueret: nam postremis anni 1551 tribus quatuorve mensibus ita Vergaram, ejusque agrum excoluit, ut oppidi magistratus primoresque, datis ad Ignatium litteris, quas partim ex Bartolo Alvarus exhibet, quos apud se fructus Francisci labor industriaque pepererat, prædicare pro merito satis non potuerint, summisque porro contenderint precibus, ut ne se eo viro orbatos vellet, cujus opera factum esset, ut Vergara jam videretur tota alia suique plane dissimilis. Loci sacerdos, cujus verba ex Hispanis Latina facio, in hunc modum scripsit: Facta est Vergara Christianæ pietatis exemplar: ita eam emendavit, ita ad morum sanctitatem P. Franciscus instruxit, qui solus omnem obit eruditque viciniam. Improbi commutantur in probos: ad virtutis apicem enituntur probi. Opes suas multi sacerdotum, ut saluti tum suæ, tum proximi vacent, abjiciunt. Omnis te Vergara, ut restare apud se P. Francisco per te liceat, supplex rogat &c.

[118] Primis vero insequentis anni mensibus, cum vix a frebri convaluisset, [aliaque Biscaiæ loca] novas per Biscaiæ montes, nivibus obsitos, excursiones fecit pari labore fructuque. Tria sunt, ab Alvaro nominatim memorata, loca (Horrio, Elgueta & Durango) quæ sudoribus suis apostolicis, invitis licet hibernis frigoribus, irrigavit: ex his primum in Mappis geographicis, quas consulere licuit, quamvis paulo aliter expressum (hoc nempe modo: Orio) haud procul ab homonymi fluvii in Oceanum Cantabricum juxta S. Sebastiani portum se devolventis ostio, atque adeo in Guipuscoæ ora maritima situm, notatum reperi: tertium vero in Biscaia proprie dicta, Bilbao seu Flaviobriga dissitum quinque circiter leucis. Victoriam inde, quæ ejusdem provinciæ caput est, venit die XII Februarii: hospitium illi oblatum, sed majore apparatu, quam ejus modestia pateretur, instructum, eaque de causa ad PP. Franciscanos divertit. Die postero (Dominica Septuagesimæ) templum, in quo dicturus ad populum erat, capiendæ multitudini longe impar fuit, cui ut fieret satis, dicendum ipsi sæpius eodem die fuit modo in templo, modo sub dio. Par labori fructus fuit; multis e plebe, clero, religiosisque familiis ad meliora perfectioraque conversis. Actum item cum illo de condendis illic Societati ædibus fuit, ad quas cives nobilesque aliquot viri subsidium opesque suas pollicebantur non defuturas. Non pauci abeuntem Ognatum usque secuti sunt, quos partim S. Ignatii exercitiis ad virtutem pietatemque instruxit, partim in Societatem admissos in varia collegia, provinciasque distribuit.

[119] [apostolicis sudoribus rigat.] Post Victoriensem excursionem, alteram in Bilbaense territorium pedes fecit lento itinere tum ut satis vicorum, per quos illi transitus erat, utilitati desideriisque faceret, tum ob viarum aquis nivibusque obsitarum difficultatem, tum denique ob podagræ, qua laborabat, incommoda. Effusa in ejus occursum magna Bilbaensium multitudo luculento quidem suæ in Franciscum reverentiæ indicio, sed hujus non minore verecundia atque pudore intra muros summæ æstimationis hospitem læta deduxit. Huc ubi ventum, omni primum, qua pollebat, opus Borgiæ facundia fuit, ut bona Bilbaensium venia fas sibi esset in communi pauperum xenodochio hospitari. Postridie is fuit auditorum in templum, in quo concionem dicturus erat, concursus, ut aliquot virorum corporis robore præstantium ministerio opus fuerit, qui, submota, quantum satis erat, multitudine, vi aperirent ad suggestum viam. Eo hic usus est dicendi ardore, ea oris vocisque contentione, ut multorum sermonibus celebratum fuerit, prorupisse ex ejus ore verba simul & flammas, quibus sane opus fuit, ut obduratorum, quorum nonnullos inter auditores ceteros adesse, constabat, inveteratam in peccatis vitiisque pervicaciam frangeret. Hunc aliosque hujusmodi Borgiæ labores secuta est ingens apud Bilbaenses mutatio morum; traductus ingens flagitiosorum ad vitam Christianam, aut religiosam numerus; instaurata apud virgines sacras pristinæ disciplinæ observantia; impletæ novis incolis solitudines, qui anteactæ vitæ errata severa sui castigatione eluerent; viris illustribus aucta ornataque monasteria. Urbis insuper primores, ut Societati collegium ibidem conderetur, cupido incessit; sed hujus rei curam penes Ignatium esse, Franciscus voluit.

§ X. Varia Hispaniæ oppida non sine fructu obit, Casam-reginæ Clarissarum coloniam deducit; cardinalitiam dignitatem, emisso eam non admittendi voto, iteratis vicibus declinat.

[Clarissarum Gandiensium coloniæ] Ognatum reduci dudum quieto esse non licuit: Vergaram enim incolarum rogatu brevi redeundum fuit: Psalmum Davidicum Miserere mei, Deus, hic populo explicabat, cum allatæ sunt ab Ignatio litteræ, quibus Vallisoletum, dein Salmanticam, ac denique in Lusitaniam migrare jubebatur; vitæ item rigorem mitigare: monitus enim a Joanne, ejus filio, secretis litteris Ignatius fuerat, Franciscum patrem non jam pœnitentem, sed suimet pene tortorem videri. Paruit illico Borgia, evocatisque Vergaram PP. Bustamantio & Domenecco, e collectis a se eleëmosynis xenodochio, in quo hospitabatur, quantum satis esset, dedit; quod reliquum erat, Ognatum misit. Vergara pedes XIX Martii profectus, & Castellam ingressus facere non potuit, quin materteram suam, Julianam de Aragonia, Friæ ducem & Mariam de Velasco, Osorni comitem, ut iteratis atque importunis litteris fuerat rogatus, inviseret: advenientem Borgiam palatio suo Juliana excepit: at die postero, ut quæ ejus modestiam probe nosset, ædiculam pauperem, cui adjectus erat hortulus, obtulit, ita futurum rata, ut se frequentius viseret. Locum, in quo illas Borgia convenit, Alvarus Casam-reginæ appellat, qui in Rioia, provinciæ Alavæ contermina, situs est. Ceterum neque hic otiosus Borgia fuit: ut mittam saluberrima, quibus binas illas matronas imbuit, consilia, crebras ad utriusque familiam conciones habuit, & eo quidem fructu, ut aliquando aliquot ex illarum famulitio puellæ fusis lacrymis id ab illo beneficii loco expetierint, ut ejus opera in aliquem Clarissarum parthenonem sibi aditus panderetur.

[121] Egerat jam diu cum Juliana Franciscus, ut Clarissarum Gandiensium coloniam eo evocaret, [ad Casam-reginæ aditum parat.] ac jam litteras apostolicas ea super re impetraverat. Usus est ea occasione Franciscus, ac Julianam hortari denuo cœpit, ut, quod jam pridem statuerat, exsequi maturaret: cum suis votis facilem reperisset, statim Gandiam ea de re ad amitam, Gandiensem abbatissam, & simul Romam litteras misit; usque adeo nullum intermittebat tempus, quin semper aliquid, quod ad Dei gloriam cederet, animi robore plane invicto moliretur, invita licet corporis mole, tunc adeo viribus exhausti, ut medicinam omnem e medicorum judicio prorsus respueret. Per idem quoque tempus insigne vaticinium edidit: cum enim Osorni comes Maria de Velasco percunctata eum esset, quæ e virginibus Gandiensibus Casam-reginæ una cum ejus amita venturæ essent. Venient, inquiebat, soror Maria de Jesu, binæ sorores meæ, soror Maria de Cruce, soror Joanna Baptista, soror item marchionis Deniæ. His addidit: Volet quidem amita mea huc secum ducere sororem Dorotheam (erat hæc Francisci filia) verum resistet Carolus Gandiensis dux, neque scio, utrum divina providentia … abrupto hic sermone, cum tantisper obmutuisset, subito in hæc verba prorupit: Decisa res est: cælestem gloriam jamjam ingressa est Dorothea. His dictis, cum ad se rediisset, erubuit: at vera prædixisse illum, rerum postea eventus docuit, neque octiduum inde effluxit, quin renuntiatus Gandia fuerit Dorotheæ obitus: quæ quidem Osornensis comes, ita & facta & prædicta fuisse, jurejurando firmavit.

[122] [Burgis & Vallisoleti ad populum verba facit,] Burgos inde profectus obvios sibi Cardinalis Mendozæ archiepiscopi jussu habuit PP. Franciscum Stradam, & Ferdinandum Alvares del Aguila: hospitatus est in humili æde S. Ægidii parochiæ vicina. Ut rumor adventus ejus sparsus per urbem fuit, adfuere continuo ejus videndi salutandive causa turmatim cujusvis ordinis viri: adfuere item a canonicis missi, qui suo eum nomine rogarent, ut in cathedrali templo ad populum verba faceret: fecit vero, quod rogabatur, vix non ex tempore, majore auditorum admiratione, quam concionatoris opera studioque: quippe qui vix tantum ad dicendum sibi temporis sumpserat, quantum vix satis erat, ut, quæ dicenda essent, vel obiter mente percurreret. Non minor ejus videndi causa Vallisoleti, ubi tum curia morabatur, factus est aulicorum concursus, quamvis hujus vitandi causa noctu urbem esset ingressus. In his fuere Ferdinandus Alvarez de Velasco, comes stabuli in Castellæ regno, summus rei maritimæ præfectus, Rodericus Gomezius, princeps Evolitanus, Tavaræ item marchio, qui Borgiæ vestigia premens, filio suo natu maximo opes titulosque transcripsit. Verbis, quamquam nec his ibi pepercerit, Francisco hic opus haud fuit, cujus omnis vitæ ratio, personæque tum pristina, tum præsens conditio, aulicos, quam fluxa, ac caduca essent, quæ sectabantur, satis superque admonebat.

[123] [Tauri Joannam, Lusitaniæ principem, ad pietatem instruit,] Haud procul Vallisoleto princeps Joanna, Lusitaniæ principi desponsata, Tauri in Legionensi regno agebat; cui, cum relatum esset, Vallisoletum advenisse Borgiam, statim misit, qui rogaret, ut sese Tauri conveniret. Itineri se Borgia dedit, & Tordesilla transiens Joannam, Caroli V matrem, honoris causa salutatum ivit: aderat Joannæ, Lermæ comes & Borgiæ filia; quæ tamen a patre, ut, vel diuturniorem illic moram duceret, vel ut alio, quam xenodochii hospitio uteretur, consequi non potuit: neque diutius, Salmanticam, ut ab Ignatio in mandatis habebat, festinans, Tauri, nisi obstitisset Joanna princeps, permansisset. Certam hic, quam deinceps perpetuo servaret, vitæ rationem modumque Joannæ suggessit, quæ per binas quotidie horas Francisco, de rebus ad animæ salutem spectantibus disserenti, aures dabat, & universa vitæ errata confessa est. Principis exemplum plures e comitatu nobiles feminæ sunt imitatæ, quarum instructioni gnaviter quoque Borgiæ insudavit industria; ipsis denique civibus seu piis instituendis colloquiis, seu habendis concionibus sacris, seu confessionibus excipiendis tantum impendit operæ, ut vix absque prodigio tantis laboribus, P. Domenecco, ejus socio, teste, par esse potuerit. Cum vero observasset, plerosque e comitatu principis seu viros seu feminas, libros manu passim versare, corrumpendis animis, perdendoque inutiliter tempori, quam pietati instillandæ fovendæque aptiores, ut in cumulum congesti flammis traderentur, effecit.

[124] Salmanticam, celeberrimam ea tempestate in regno Legionensi academiam, [nec minore fructu Salmanticæ agit,] Sabbatho sancto profectus est: magno non modo juventutis studiosæ, sed nobilium, eruditorumque concursu festis Paschalibus ad populum e suggestu dixit, & Dominica Quasimodo seu in Albis in conventu PP. Augustinianorum, ut anno 1608 testatus est Joannes Ribeira, archiepiscopus Valentinus, cujus ea de re verba exhibet Alvarus ex Processu Beatificationis lib. 4, cap. 4, § 3 Vitæ S. Francisci. Plures illic e tanta juvenum copia selectos seculo cripuit, atque in primis, ut supra diximus, Antonium de Corduba Societati adjunxit. Salmantica in dissitas satis regiones misit F. Joannem Guttierez & P. Domeneccum, retento apud se Bustamantio: Joannem ad P. Mironem, sociis in Lusitaia præpositum, ut hunc itineris, quod in Lusitaniam Borgia inchoarat, certiorem faceret, quod tamen hoc anno, mutata illic rerum, quarum potissimum causa susceptum id fuerat, facie, non confecit: Domeneccum autem graves ob causas in Guipuscoam; utrosque monuit, ut ab itinere reduces non Salmanticæ, sed Tordesillæ se convenirent; ibi se reduces exspectaturum. Huc ipse aliquanto post profectus non alio, quam quo prius, uti voluit diversorio, publico nempe xenodochio.

[125] Patuit hic, oranti Borgiæ rerum occultarum notitiam divinitus interdum fuisse infusam: [Tordesillæ vaticinia edit,] nam ab oratione aliquando digressus, Bustamantio, F. Guttierez & P. Domeneccum postero die Tordesillæ affuturos, affirmate prædixit. Summa Bustamantius hæc Borgiæ verba admiratione excepit, quippe qui probe norat, id præsciri humana sagacitate industriaque haud posse, nec litterarum quidpiam sive e Lusitania, sive e Guipuscoa ea de re ad Franciscum fuisse allatum: verum, cum utrumque die postero, ut prædictum fuerat, ab itinere reduces est conspicatus, ambigere porro non potuit, quin ex divino, quem in oratione receperat, afflatu ea esset profecta prædictio. Venit eodem tempore Tordesillam Philippus, Hispaniarum princeps, suam illic aviam visurus; mox Borgiam per nuntium accersiri ad se jussit; verum nondum ad xenodochium, in quo, ut dictum est, hospitium sibi delegerat, nuntius pervenerat, cum principis affatum Borgia postulavit: benevole quidem pro veteri amicitia, sed & pro ea, quam spirabat Franciscus, sanctimonia reverenter a Philippo est habitus; quod si Francisco non potuit non gratum acceptumque accidere, summum tamen concepit animo dolorem, cum e principis ore, Romanam sibi purpuram ex Caroli cæsaris voluntate destinatam audivit: scriptis itaque confestim ad Ignatium litteris, vehementer expetiit, ut imminens tranquillitati suæ naufragium, quoquo modo posset, averteret.

[126] Sunt & alia, quæ, dum Tordesillæ substitit, [dencemque excussum restituit,] præclare gessit. Accumbebat aliquando una cum consanguineis mensæ, cum Isabellæ filiæ, Lermensi comitis uxori, dens violenter excussus est; prolapsum humi dentem manu Borgia sustulit, suoque loco restituit; qui statim adeo firmus constitit, ut loco suo numquam deinceps motus fuerit; imo & pluribus post Isabellæ obitum annis, cum ejus alium in tumulum ossa fuere translata, corruptis ceteris, repertus fuerit plane integer & coloris candidissimi: alias item, confabulantibus ad mensam inter se genero, filia, nepotibusque, in hujusmodi verba erupit: “Mementote dictorum meorum: non multi effluent anni, cum nostrum aliquis de vita subita morte decedet: videte, ne quem vestrum imparatum offendat, aut florens ætas fallat & prodat.” Haud vanus Borgia vates fuit, nam anno 1558 (ut Alvarus scribit, aliis enim annus 1555 aut 1556 præplacet) Isabellæ Lermensi comiti, fila ducenti, ingruens mors vitæ filum derepente abrupit. Sed jam alio nos Franciscus invitat.

[127] [unde] Tordesilla sub idem tempus, quo Philippus, profectus, Ognatensis solitudinis desiderio suum in Guipuscoam reditum maturavit: prius tamen, quam Legionensi regno excederet, Methymnæ (quæ a fluvio Sicco cognomen invenit) Ferdinandum Henriquezium, summum rei maritimæ præfectum ejusque conjugem, ut rogatus fuerat, convenit, ubi apud Franciscanos hospitari voluit, repudiatis Henriquezii ædibus: posteaquam hujus uxoris pietati animique dubiis fecerat satis, vicum Paredes, Castellæ regno fere conterminum adiit: inde, relicto Legionensi regno, in Veteremque Castellam transiens in castrum cæsaris, seu, ut alii loquuntur Sigerici, indigenis Castro-Geritz dictum, divertit; utroque hoc loco consanguinei ejus aliquot affinesve, quos insalutatos præterire noluit, commorabantur. Quinque hinc fere leucis aberant Burgi: civitatis muros, ne retardaretur, subire noluit; obvium tamen juxta hos habuit P. Stradam, eoque ad mediam fere leucam viarum duce & comite usus, inter podagræ dolores in pagum Bellimar, leuca minus Burgis distantem, tandem pervenit: ab itinere fessum suis ædibus excepit Benedictus Uguccionus, Burgensis ecclesiæ canonicus, vir Societatis amantissimus fundatorque collegii, quod ibidem nostris paucis post annis ejusdem liberalitas pietasque excitavit.

[128] [Casam-reginæ repetit,] Casam inde reginæ reversus, benigne amiceque a Friæ duce, & Osorni comite, vix non exhaustis totius corporis viribus, exceptus est. Accessit ingens a febri quartana malum: quod tamen non effecit, quo minus proximorum saluti, quale poterat, studium operamque conferret. Lecto affixus, pietate sermonis, morum pietate & Christianæ tolerantiæ exemplis, si qui in colloquium cum illo venirent, non minus proderat, quam e pulpito publico auditoribus. Quibus diebus febri carebat, publice ad populum verba faciebat, visusque aliquando tum fuit, cum jam maxime ejus ferveret oratio, non hærere, sed subito obmutescere, & extra se rapi, obstupescente interim auditorum corona. Ubi ad se rediit, reliquum orationis rite absolvit; at, cum finem dicendi fecisset, ut importunis curiosorum oculis & quæstionibus forte sese subduceret, e conspectu multitudinis fuga sese proripuit. Concioni intererant, quas dixi, Friæ dux & Osorni comes; quæ, licet multis precibus id satagerent, nihil eorum, quæ illius menti oblata fuerunt, valuerunt extundere: elapsis tamen aliquot annis F. Melchioris Marci, cui tamquam superiori parebat, jussu, id saltem retulit, visam sibi ea in ecstasi Clarissæ cujusdam discalceatæ Gandiensis, sibi agnatæ & pro meritis dilectæ animam cælesti gloria septam in cælum efferri. Relatum mox factum, ut testes alios fide dignos taceam, legitime dein attestata est, qua de proxime sermo fuit, Osorni comes.

[129] Præsagiebat Franciscus, Gandienses Clarissas, [eoque deducta Clarissarum Gandiensium colonia,] de quibus supra, in Rioiam brevi adventuras: clam itaque Friæ duce (quæ forte ob infirmam ejus valetudinem itineri obstitisset) illis obviam processit Tudelam usque, quæ in extremis Navarræ finibus ad Iberum fluvium sita est: offendit hic primum Maquedæ ducem, de quo supra, admodum lætum, quod Borgiam denuo coram intueri sibi liceret. Post dies aliquot Tudelam pariter advectæ fuerunt Clarissæ Gandienses, quarum agmen, quæ reliquis præerat, soror Francisca, Borgiæ, ut diximus, amita ducebat. Quantam ex earum adventu lætitiam ceperit, colligi ex eo poterit, quod olim summo eas semper in pretio habuerat, nunc vero spem conceperat maximam fore, ut insignes nova ista virginum colonia fructus per Castellam faceret. Comitari eam honoris causa Franciscus voluit Tudela in Rioiam usque, donec ad destinatum sibi a Friæ duce locum (Casam-reginæ) pervenisset. Hic perbenigne a Friæ duce & Osorni comite exceptæ fuere, singulisque magna in æde conclavia tum communia, tum privata assignata. Permansit eo loci Franciscus aliquamdiu, ut id operis magis magisque promoveret firmaretque; evenit tamen, ut aliquot post annis eo loco excesserint, quarum aliæ alio, abbatissa vero cum quibusdam aliis in regium parthenonem, Matriti deinde conditum, emigrarint, ut Clarissarum Matritensium Hist. cap. 8 Joannes Carrillo scribit.

[130] His ex sententia apud Casam-reginæ gestis, [Ognatum redit, operosa quiete fruiturus.] alacri animo Ognatum repetiit, desiderata iterum tranquillitate fruiturus: ibi Antonio Cordubæ ad omne virtutis genus ducem se atque magistrum præbuit, qui sub id tempus Salmantica Ognatum sese contulerat, vitæque modum exorsus erat vel ipsis Borgiæ oculis admirabilem. Non ita tamen ibi Franciscus delituit, quin repente prodiret in publicum, si quando id proximi salus ac divini nominis gloria exigebant. Exercebant id temporis odia mutua binæ in Biscaia familiæ non sine incolarum scandalo & publicæ pacis perturbatione: non difficillimis per Biscaiæ juga itineribus, non precibus, non lacrymis pepercit Borgia, dum dissidentium duces & capita in perpetuæ pacis ac amicitiæ fœdus coïre compulit. Hæc omnia fere ex Alvaro, qui singulatim magis uberiusque, nec eodem plane ordine res gestas S. Francisci, quo Ribadineira, descripsit, præterquam quod hic varias Francisci, dum Ognati fixam habitationem habuit, excursiones veluti in unam conflet, ut paucis multa, & veluti unico obtutu perlustranda, lectoris oculis subjiciat. Nunc utrumque porro audiamus.

[131] Ribadineira lib. 2, cap. 5 memorat, magnum iterum Borgiæ, [Dignitatem iterum cardinalitiam declinat,] cum quietam lætamque Ognati vitam duceret, objectum fuisse periculum; cui tamen Ignatii potissimum prudentia ereptus feliciter fuit, ne in purpuratorum patrum numerum a Julio referretur; rem autem sic se habuisse: visus cæsari est Borgia in primis dignus, quem Julio III offerret, Romana purpura exornandum, quod reipsa cæsar præstitit. Annuit facile Julius cæsaris precibus, quibus Cardinalium consensus quoque accedebat: veritus Ignatius, ne, si ad dignitates hujusmodi fenestra Societatis hominibus aperiretur, ingens hæc ex ea re detrimentum caperet, ut ne id fieret, omnem lapidem movit: sed Pontificis mentem flectere res fuit ardua & difficilis. Persuasit tandem, ut Francisco quidem, quam ei cæsar postulabat, dignitatem offerret, sed ad eam acceptandam invitum non cogeret; ita cæsari, ita Cardinalium cœtui, ita denique Francisco simul & universæ Societati satisfactum iri. His de rebus certior factus Borgia, rem eo usque provectam, vehementer doluit: at ut intellexit, Ignatii prudentia periculum jam esse dissipatum, datis ad Pontificem litteris, quas par erat, pro oblata sibi dignitate gratias egit. Ita Ribadineira loco cit., eodemque fere recidunt, quæ Orlandinus ad annum 1552 sub principium lib. 12 Hist. Societatis Jesu refert. His addit Alvarus, Joannem Manrique de Lara, Naxeræ ducis filium, a cæsare Œniponto Romam fuisse missum anno 1552 die XVIII mensis Martii, ac in mandatis habuisse, ut galeros purpureos quatuor peteret, primum Borgiæ, alterum Didaco de Tavera, Giennensi dein episcopo, tertium Antonio de Corduba, marchionis de Plego seu Priegi, ut Schottus loquitur, filio; quartum denique Joanni de Velasco; sed tum quidem temporis soli Borgiæ id honoris fuisse decretum: Antonium vero Cordubensem, repudiato Cardinalatu, Societati sese Borgiæ exemplo addixisse, jam diximus supra.

[132] [quod & alias,] Vix abierant duo a dissipata hac tempestate, ut Alvarus scribit, menses, cum novum cum dignitate cardinalitia certamen, cujus etiam Ribadineira laudatus meminit, subeundum Francisco fuit, & quidem priori acrius & vehementius. Casam-reginæ una cum Bustamantio diverterat fovendæ confirmandæque Clarissarum, quæ eo recens, ut vidimus, habitatum venerant, pietatis causa, cum nihil tale exspectanti redditæ sunt a Joanne Poggio, Sedis Apostolicæ legato, litteræ, quibus ad oppidum S. Dominici de la Calcada, non procul Casa-reginæ in Rioia situm, evocabatur. Philippus enim, Hispaniarum princeps, ut cardinalatum a Borgia repudiatum intellexit, Pontifici institit, ut vel reluctantem ad oblatos honores admittendos suo urgeret imperio: Pontifex vero Poggio injunxit, ut, quibus posset modis, Francisci animum expugnaret, ac, si opus esset, rationibus præcepti minas adderet, non tamen id, ne fallere datam Ignatio fidem Pontifex videretur, imponeret. Fecit imperata non segniter Poggius: sed rationum pondere, & efficaci Borgiæ, divinitus afflati, facundia victus, mutato consilio, auctor Philippo Julioque fuit, ne ad ea redire compellerent Hominem, quæ, ut olim generose ultroque abjecerat, ita toto animo aversari constantissime pergeret. Quamquam vero Borgia ab oratione non imparatus ad eam luctam accesserat, felicem tamen hujus exitum amitæ suæ Franciscæ a Jesu ejusque sociarum fusis ad Deum precibus referebat acceptum.

[133] Argumenti, in quo versamur, affinitas fecit, ut laudati sæpe S. Francisci biographi, [omisso etiam ad eam non aspirandi vota,] non observato temporis ordine, sub unum quasi obtutum, quotquot deinceps (non enim postremum Borgiæ, quod modo relatum est, certamen fuit) Pontifices summi, aliique seu ecclesiastici, seu seculares, principes viri, qui cardinalatus dignitate auctum Borgiam voluere, congesserint, protulerintque in medium. Philippus, Hispaniarum princeps, ut partim Nierembergius & partim Alvarus tradunt, priusquam in Angliam anno 1554, Mariam, Henrici VIII filiam, & Angliæ reginam matrimonio sibi juncturus, trajiceret, denuo a Julio III Borgiam Cardinalium cœtui adjungi petiit: verum ne eam sibi conferret dignitatem, a Julio Borgia scriptis litteris enixe est deprecatus: idem vero Joanna, Philippi soror & Lusitaniæ princeps, ne ea dignitate invitus urnaretur, scriptis Londinum ad fratrem litteris fecit. Ita vero factum scribit Alvarus, ut a Borgia votum exegerit Ignatius, quo ad nullum sese, sive intra, sive extra Societatem dignitatem aspiraturum, nedum eamdem sine Pontificis præcepto admissurum; imo ad Societatis præpositum, si quem eo aspirare comperisset, sponderet delaturum, quod & libenti animo præstitit, & ejus exemplo in Societate dein propagatum, a quatuor vota professis perpetuo fuit observatum.

[134] Biennio post, defuncto Ignatio, ut comitiis Societatis interesset, [secit.] Romam proficisci decreverat; at, posteaquam a Paulo IV exspectari se, ac abs illo paratum sibi galerum cardinalitium intellexit, itineri Romano vale dixit, ut absentis nihil Paulus meminisset. Bis eadem mens, idemque propositum Pio IV fuit; primo quidem cum vicarius generalis, dein cum Societatis Præpositus esset. Pius vero V in animo habuit, Borgiam ad suscipiendum eum dignitatis gradum etiam præcepto adigere; verum plus humilis Viri vota orationesque, quam principum Pontificumque valuere consilia; quippe qui multa lacrymarum & sanguinis vi, ut ex ore ejus P. Gaspar Fernandez, cum illi Romæ a confessionibus esset, aliquando audivit, eam a Deo gratiam consecutus fuerit, ut vitam prius, quam Societatis habitum deserturus esset. Quid quod & de imponendo ejus humeris, defuncto Pio V, summi Pontificatus onere cogitatum fuerit? Testimonium huic rei legitimum dixit Thomas Borgia, Cæsaraugustanus archiepiscopus, S. Francisci frater, his partim verbis conceptum: Cardinalis Paleotus mihi mandavit, ut pro viribus procurarem ducere Patrem Franciscum dominum meum ad Romanam curiam in electionis occasione: quia ipse sciebat, quod multi ex Cardinalibus adhærebant suæ Paternitati reverendissimæ &c. Agebat tum Ferrariæ Borgia apud ducem, qui passus haud est, eum a se avelli, quod ægri vitam periculo expositam nollet. Porro Franciscus, cum id nescio quo rumore didicisset, a Deo obtinuit, ut vel Roma abesset, cum novi Pontificis electio fieret, vel e vita decederet, teste P. Ludovico Santandero, cui id ipsemet Borgia retulit. Sed jam missis, quas recusavit, dignitatibus, ad labores ejus apostolicos revertamur.

§ XI. Diœcesim Calagurritanam & Burgensem excolit: iter ejus in Lusitaniam: in Hispaniam redux collegiorum aliquot semina jacit.

[Diœcesim Calagurritanam] Ex litteris, quas die X Novembris anni 1552 ad uxorem ducis Villæ-Hermosæ, sororem vero suam, dedit (videsis Alvarum Cienfuegos lib. 4, cap. 6, § 1, ubi eas Hispanice recitat) liquet, Borgiam ad finem properante jam anno febri immunem non fuisse, visumque fuisse, ut ad aliquem Cantabriæ portum, Ognato tamen haud admodum remotum, mutandi aëris causa sese reciperet: patet item ex iisdem, etsi valetudine affectum, rerum tamen, quæ ad Societatis incrementum facerent, ne tum quidem curam deposuisse, ut qui iis litteris collegii Burgensis rem sorori suæ serio commendatam voluerit. Vix a febri convaluerat, quin a Joanne Bernardo Diaz, Calagurritano episcopo, qui Tridento in diœcesim suam redierat, humanissimis evocatus litteris fuerit, ut, quos alibi fructus fecerat, Calagurri quoque colligeret, ubi opimæ messis spem magnam faciebant populi clerique, ut Alvarus tradit, licentia, morum corruptela, scandala publica, gravesque nobilium simultates & odia. Calagurrim profectus Borgia est mense Martio, sacrasque mox conciones exorsus, dicendi ardore vehementiaque ita populum clerumque brevi commovit, ut tanta ac tam repentina morum mutatio episcopo Calagurritano nihil minus visa fuerit, quam prodigium. Pari dein labore fructuque Juliobrigam (ita nonnulli id oppidum, quod Logronno Hispanis dicitur, & ad Iberum fluvium, qua Castellam a Navarra secernit, situm est, vocavere) apostolicis sudoribus, comitante ipsum Calagurritano præsule, irrigavit.

[136] [& Burgensem excolit:] Egerat interea Romæ cum Ignatio Cardinalis de Mendoza, Burgensis archiepiscopus, ut, cum diæcesios suæ exstirpare vitia, moresque corruptos in melius emendare vehementer optaret, id negotii Francisco daret. Paruit Ignatius Mendozæ votis, & Juliobriga die XV Aprilis anni 1553 egressus Borgia novam, addito sibi socio Antonio Corduba, provinciam solerter aggressus est. Plerisque diebus ad populum dixit; innumeri fuere, quorum confessiones excepit; non paucos e primaria nobilitate viros exercitiorum S. Ignatii ope atque subsidio ad insignem constantemque pietatem instruxit; plurimas etiam leges instructionesque congessit, & Mendozæ transmisit, quibus, si ita videretur, ad diœcesim rite utiliterque administrandam uteretur: hos vero lalabores subiit & exantlavit, invitis plerumque febribus, quibuscum identidem luctari cogebatur; nihilo tamen secius numquam suggestum, nisi comite singulari quadam & mirabili tum dicendi vi & efficacitate, tum firmitudine vocis, verba facturus ascendebat.

[137] [profectus in Lusitaniam,] Finita missione Burgensi, Lusitaniam adiit: evocatus eo jam ante fuerat Joannis III Lusitaniæ regis litteris, quas ipsi, Vergaræ in Guipuscoa adhuc agenti, P. Ludovicus Gonzales attulerat; verum id temporis nondum ita confirmata validaque medicorum judicio valetudine erat, ut capessendo citra vitæ periculum itineri Lusitano par esset: cum vero Burgis ageret, P. Hieronymo Natali, Societatis per universam Hispaniam commissario, qui tunc Ulyssipone versabatur, Lusitaniæ reges, quibus Ludovicum regis fratrem, & Joannam Lusitaniæ principem Alvarus addit, suum iterato Francisci coram videndi desiderium manifestarunt. Ad hæc Natalis: nihil quidem sibi juris in Franciscum esse, quem nominatim a commissarii potestate Ignatius exemisset: verum quid principum voluntatis esset, sese facturum, ut Borgia sciret: nec porro dubium sibi esse, quin ille egregiis tantorum principum in Societatem meritis obsecundaret, &, quod par esset, redderet. His de rebus certior factus a Natali Borgia, continuo in viam se dedit una cum P. Bustamantio: Castella egressus Salmanticam in regnum Legionense pervenit: hinc digressus septimo post die Conimbricam, quæ Lusitaniæ civitas est ad Mundam (Mondego) fluvium sita, attigit, verum non absque prodigio, quo Francisci precibus cælitus datum est, ut Bustamantius ex altissimis rupibus una cum jumento, cui insidebat, in præcipitia vel ipso aspectu horrenda prolapsus, evidentissimum certissimumque vitæ periculum incolumis & illæsus non procul Conimbrica evaserit, ut e Ribadineira Schottus in Vita S. Francisci num. 87 aliique ejusdem biographi fusius memorant. Porro, ut Alvarus scribit lib. 4, cap. 6, § 3, confestim ac conimbricam venit, etsi inde discedere continuo vellet, nostrorum externorumque humanitate, precibus, lacrymisque coactus est sex dierum moram ibidem facere, non externorum modo, sed nostrorum in primis solatio fructuque insigni; ne unus quidem ex his fuit, quin conscientiæ suæ arcana Francisco gaudens lætusque panderet, plenusque solatio & alacritate abs illo discederet.

[138] Conimbrica post bidui iter Ulyssiponem venit pridie Kal. Septembris, [& a familia regia] a regibus singulari humanitate exceptus, inquit Ribadineiræ interpres Schottus; quod quam vere a Ribadineira dictum sit, luculentius ex iis, quæ Alvarus lib. 4, cap. 7, § I addit, patebit: urbem subeunti, inquit ille, obviam ivere Nuntius Apostolicus, archiëpiscopus Ulyssiponensis, dux Aveiri, bini ducis Brigantini fratres, aliique e Lusitaniæ nobilitate non pauci. Collegium Societatis ingresso mox adfuit e regis familiaribus Petrus Carvallo, qui felicem Borgiæ regis sui verbis gratularetur adventum: idem fecere Catharina regina, Ludovicus regis frater, & Joanna, Philippi II soror, Joanni Lusitaniæ principi nupta. Interrogatus a Carvallo, venissetne ex itinere fatigatus? Sum, inquit, nonnihil: sed ex titulo, quem mihi adjicis (Dominum honoris causa vocaverat) multo magis. Die postero in collegio quietis capiendæ causa regis jussu sese continuit, qui tamen Borgiæ ob frequentes procerum curiæque principum salutationes & congratulationes molestissimus accidit: tertio vero in colloquium cum regibus venit secundum Alvarum; quamquam id Orlandinus lib. 13 Hist. Societatis Jesu num. 47 altero ab adventus ejus die factum tradat, quod & Nierembergius facit lib. 2, cap. XI Vitæ S. Francisci. Orlandini verba, e quibus insuper, quantis humanitatis officiis exceptus in aula Lusitana fuerit, intelliges, lib. 13, num. 47 hæc sunt: Postero die invitatur a regibus ad colloquium. Cujus ad ingressum rex pariter & regina consurgunt, & perbenigne pariter aliquanto spatio occurrunt. Ac rex quidem sibi detraxerat pileum, quem honorem ne ducibus quidem ipsis, ac regni sui proceribus unquam habebat: cumque ad benignitatem adderet, instans, ut protinus assideret, evicit humilitas ac modestia Patris, ut de more gentis regem de genibus affaretur; nec unquam, quamvis sæpius jussus consurgere, & in sella ad id parata requiescere, Vir modestissimus tantum honoris admisit: quem tamen ei reges honorem non habebant ut duci, non enim tantum forsan dignarentur; sed ut Viro sancto, qui, quæ ceteri tantopere admirantur & stupent, ipse contemneret pedibusque protereret.

[139] [honorifice exceptus,] Nec minus honorifice postea (pergit post pauca Orlandinus) soror eum Philippi II Joanna, principis Joannis conjux, sororque regis Maria, atque Elisabetha Eduardi regis fratris uxor, & Ludovicus, item regis frater, vir suavissimis atque optimis moribus, exceperunt. Quotidianas rex Joannes ex aula, teste Alvaro § 2, dapes Borgiæ misit: idem regina factitavit, horumque exempla æmulata est cetera familia regia: verum in illis unum placuit illud, quod sibi inde suppeterent, quæ Ulyssiponensibus xenodochiis elargiretur. Bis illi indies, dum Ulyssipone fuit, ædes regiæ adeundæ fuerunt, & quamquam ab his collegium intervallo satis longo distabat, uti lectica numquam voluit. Catharina regina, cum levi eum morbo affectum audisset, sciretque lecto uti, neque velo, neque tegmine superius munito, e panno viridi conopeum misit, addens, nullum se vilius in aula sua reperisse; ita futurum rata, ut eo uti Franciscus vellet, quod, si pretiosius foret, certo illum abjecturum, non ignorabat: frustra tamen reginæ cura & industria fuit: nam vel id splendidum nimis Francisci modestiæ & paupertati fuit, & vel hoc solo nomine, quod ab aula profectum id muneris esset, displicuit adeo, ut eo uti noluerit. Ex quibus quidem affatim liquet, quanta in eum fuerit Lusitanæ curiæ & regis in primis familiæ benignitas & veneratio. Sed quas tam insigni benevolentiæ vices Franciscus rependit?

[140] [concionum suarum] Frequentes in sacello regio coram rege, familia regia & aulæ proceribus conciones habuit, quibus & curiæ vitia libere simul & fortiter redarguebat: dictis fidem ac pondus addebat dicentis cum dignitas pristina, tum integerrima sanctissimaque vitæ morumque ratio, verbis perpetuo consona. Catharinæ reginæ volupe in primis fuit e sacro pulpito perorantem audire, quem olim sibi, cum Tordesillæ esset, in epheborum nobilium numero ministrasse, meminerat. Ludovico, regis fratri, quem supra Societatem expetiisse diximus, gratissimum accidit, initam jam olim in Hispania, cum Tunetanæ expeditioni sese cæsar accingeret, cum Borgia amicitiæ necessitudinem arctioribus nexibus constringere & confirmare: & quamquam suopte is ingenio ad virtutem ac pietatem natus factusque videretur, Borgiæ tamen opera industriaque se ipso longe major evasit. Piissimos hujus principis mores, licet in Borgiam magna ex parte redundent, pluribus haud prosequor, quod id affatim a Francisci biographis præstitum sit, ut vel ea, quæ infra Ribadineiræ interpres Schottus in Vita S. Francisci num. 88 & seq. refert, luculenter evincunt.

[141] Crebro item regina de rebus, ad animæ salutem pertinentibus, [ingentes fructus] cum eodem consilia contulit; crebro Joannes, Lusitaniæ princeps, ejusque uxor Joanna: principum vero vestigiis, quæ in aula versabantur, nobiles matronæ virginesque inhæsere: coibant sæpe vespere in aliquod sacellum una cum regina Borgiam audituræ: hinc factum, ut frequens Sacramentorum usus in aula brevi invaluerit adeo, ut singulis octiduis de peccatis confiterentur: sategit etiam Borgia, ne cœptæ pietatis ardor aliquando intepesceret aut interiret, ut curiam diebus Dominicis festisque viri aliquot e Societate prudentes doctique accederent, quorum munus esset, vel confitentibus de peccatis aures præbere, vel legis Christianæ præcepta explanare, vel monere principes officii ac boni exempli, quod ipsi potissimum ceteris fidelibus deberent. Cultum Deiparæ Virginis in aulam Lusitanam istiusmodi invexit invento: schedulis aliquot præcipuas Dei Matris virtutes laudesque inscripsit; virtutibus singulis ad has impetrandas congruas totidem orationes addidit: pari dein schedularum numero reginæ, principis, ceterarumque nobilium feminarum nomina singulatim adscripsit. Tum vero utræque schedulæ, ut sors dabat, junctæ ea lege distribuebantur singulis, ut octiduo ad eam, quam sibi sors obtulisset, virtutem singulari studio eniterentur, additamque iis orationem indies recitarent. His aliisque id generis institutis ea brevi morum mutatio in aula Lusitana facta est, ut liberioris ingenii & linguæ nonnemo fuerit, qui Borgiam eo consilio ad curiam accessisse, diceret, ut palatium regis converteret in monasterium, cujus tum sane ædes regiæ præ se speciem ferebant.

[142] Verum Joannæ principi vehementer id inventum placuit: [in aula] Borgia vero, oblata sibi opportunitate utendum ratus, longius provexit industriam. Quod inventum, inquit Orlandinus ad annum 1553, num. 49, cum mirum in modum arrisisset Joannæ, Borgia, qui immensa quadam cupiditate flagrabat incitandi homines ad virtutem, pro sua mercede poposcit, ut, quæ mater esset princepsque familiæ, ea cum aula sua universa ad honorem Virginis (cujus natalis dies tum celebrabatur) animum repurgaret, & alimentis deinde cælestibus confirmaret. Quod cum facile impetrasset, ipsemet lectus ad id sacerdos, divinissimam Hostiam, antequam inciperet distribuere, manu tenens, pauca verba, sed ardentia fecit, ostendens, quis esset is, quem manibus sustinebat, quæ ejus majestas & sanctitas: quanta e contrario suscipientis illum hominis vilitas pravitasque. Ad quæ verba, eo prolata sensu ac tempore, ingens consecutus est audientium motus. Ex eoque tempore in principis aula octavo quoque die sacra illa mysteria, minimum autem quinto decimo, obiri salubriter serioque cœpta sunt.

[143] Amplam itaque Franciscus in aula Lusitana laborum suorum & opimam colligebat messem; [& urbe Ulyssiponensi colligit;] verumtamen officio sibi suo deesse visus fuisset, nisi civium pariter & promiscuæ multitudinis saluti animæque commodis laborum suorum partem subinde tribuisset. Variis in templis, ut Alvarus lib. 4, cap. 7, § 3 scribit, publice ad populum verba fecit, ac nominatim die XXI Septembris, festa S. Matthæi luce, in collegio Ulyssiponensi S. Antonii, quo ad eum audiendum non modo Ulyssiponenses incolæ, sed etiam cum universa curia rex ipse convenerunt; cujus concionis quamquam meminerit Ribadineira, non tamen hujus Latinus interpres Schottus. Maximos item animorum motus excivit Kal. Octobris ad S. Rochi, præsentibus iterum Lusitanis regibus, principibus ac proceribus; inter quos templo digressus Joannes Lusitanus princeps dixit, hunc sese oratorem cum voluptate audire, qui non minus factis, quam verbis peroraret. Venerat eo die in possessionem illius ædis regia auctoritate Societas, quæ amplissimæ dein Ulyssiponensium professorum domus exordium fuit, qua in re multum Francisci auctoritas & gratia valuit. Intra domesticos collegii lares nihilo aliter procul dubio fuit, atque Conimbricæ fuisse supra diximus: ex Alvaro § 4 id addi speciatim potest, fuisse, cum in collegio S. Antonii Borgia degeret, nonnullos e sociis, qui in vocatione sua vacillarent quidem, sed brevi Borgiæ hortatibus confirmati resipuerint, & arreptum vitæ genus constanter exin sequi perrexerint.

[144] [quod Ebora item] His rebus in Lusitania gestis, Ulyssipone discessit die V Octobris: inde Eboram venit; monitus a Ludovico Henricus, alter regis frater, tum Cardinalis & Eborensis archiepiscopus, dein vero Lusitaniæ rex, Franciscum mox ab adventu suo amicissime convenit, ac, ut die postero in cathedrali templo ad concionem diceret, impetravit. Non longe inde sub id tempus aberat Georgius Melo, is, quem Borgiæ, cæsarem in Galliam secuto, socium adhæsisse diximus. Summopere is quidem Borgiam pro antiqua amicitia coram alloqui avebat; sed prohibebat id alloquium, qua Georgius tenebatur, febris: in viam tamen se dedit ausu temerario quidem, sed felici: necdum enim Eboram pervenerat, quin, jam depulsa febri, pristinæ valetudini sese restitutum senserit. Posteaquam amice congressi sunt, confiteri de peccatis Francisco Georgius voluit: qua ex re tantopere tum animo, tum corpore recreatus est, ut corpore quidem prorsus incolumis ad suos reversus sit; animo vero deinceps non minus ad virtutem incaluerit, quam paulo antea corpore. Hæc de Georgii Francisci que conventu Alvarus, forte ex P. Dionysio Vasquez, quem paulo ante, ubi de Henrici & Francisci Eborensi congressu loquitur, laudat.

[145] [& Villæ-Vitiosæ facit.] Ebora Villam-Vitiosam a duce Brigantino invitatus repente itineri se dedit, eo consilio, ut prius duci Theodosio præsentem se sisteret, quam ille obviam sibi honoris causa fieret: verum octo circiter leucarum iter emetiendum Francisco erat, ut, quo invitabatur, perveniret: atque adeo moneri tempestive de ejus adventu dux Brigantinus potuit, uti reipsa contigit. Non procul Villa-Vitiosa Franciscus aberat, cum multa nobilitate septum obviam sibi ducem Theodosium habuit: ut in conspectum mutuum venere, ex equo dux defiliit, Franciscus vero, factus duci propior, nec tanto se honore dignum existimans, rubore perfusus, ad ducis pedes sese humi provolvit: dux ita jacentem mox amplexus ad palatium usque deduxit, ibique detinuit per aliquot dies: interea vero more suo Franciscus sacris concionibus populum ad salutem instruxit, itaque se apud ducem gessit, ut huic amorem, quo nascentem Societatem complexus hactenus fuerat, vehementer incenderit, auxeritque, quem deinde dux in liberos posterosque quasi perpetuo hereditatis jure transcripsit, ut non modo Alvarus, sed & Ribadineira etiam & Nierembergius tradunt. His recensitis Ribadineira ejusque interpres Schottus & Nierembergius Borgiam Vallisoleti in Castella sistunt, ejusque illic gesta enarrant: verum alia nonnulla hic denuo ex Alvaro paucis saltem delibanda prius sunt, quam & nos eo progrediamur, ne minus vel plene vel ordinatim res ejus gestas pertractemus.

[146] Rediturus e Lusitania in Castellam Borgia per Legionense regnum iter instituit, [In Hispaniam redux collegiorum aliquot in regno Legionensi, in Castella] ac Methymnam-Campi, in extremis dicti regni finibus sitam ac octo circiter leucis Vallisoleto distantem, per autumnum pervenit, ubi, ad aras primum faciente P. Antonio Corduba, insignem orationem habuit magno nobilitatis vulgique concursu, quod & insequentibus diebus aliquot fecit. Geminum porro fructum Borgiæ adventus ibi potissimum peperit. Alieno in primis in socios animo erant aliquot illius oppidi non infimæ notæ viri; verum Francisci præsentia fecit, ut in amorem fuerit conversum, quod eos Societatis odium ceperat. Tum vero collegio illic excitando eadem plurimum profuit. Qui illuc primi venerant Societatis conductis hactenus utebantur ædibus, & sumptibus Roderici de Duennas alebantur: emerat hic hortum locumque condendo collegio idoneum ac sociis dono dederat XXIX Junii anni 1553: pinguem item symbolam dederat regis Lusitani procurator aliquis, qui eo ad nundinas venerat. Cœpta itaque est eodem anno collegii fabrica, primum hujus lapidem jaciente Francisco: templi vero fundamentum exorsus est anno proxime insequenti Didacus Ruiz de la Camara, Methymnensis abbas, unus ex his, qui paulo ante minus Societati faverant. Operi dein suprema manus Petri Quadrado, ejusque uxoris, Franciscæ Manjon, curis expensisque admota fuit, reditusque collegio constituti. Adhæc Methymna-Campi in vicinam Castellam binos e sociis, P. Ferdinandum Alvarez & P. Baptistam Sanchez misit, qui Abulam suis laboribus excolerent; quorum adeo probata fuit industria, ut jam tum Societatis collegium civitas peteret; condi id cœptum fuit biennio post, cum Hispaniarum commissarii Borgia fungeretur officio, eoque Borgiæ jussu profecti sunt P. Ferdinandus Alvarus (is, cujus mentio facta est) civis Abulensis, & P. Joannes de Padranos. Hi primi e Societate cum S. Teresia, lectissimo illo Carmeli flore, amicitiam singulari divini Numinis beneficio iniere: utroque confessore subinde est usa, ac, Padrano duce, S. Ignatii exercitiis spiritualibus, purissimum quantumvis animum, magis magisque expurgare voluit & expolire.

[147] Colligendæ tam opimæ messi in regno Legionensi intento Borgiæ crebræ allatæ sunt clarissimarum matronarum litteræ, [& in Andalusia] quibus in Andalusiam maximis precibus invitabatur, maxime a marchionis de Priego uxore, Antonii Cordubæ, filii sui, quem Borgia in suo comitatu habebat, videndi percupida. Itineri sese dedit mense Novembri anni 1553 una cum P. Bustamantio, P. Antonio Corduba & Fratre Bernardo: cum ad montes Marianos in Andalusiæ & Castellæ Novæ confiniis sitos, pervenisset, egregium Borgia Christianæ humilitatis & mansuetudinis specimen dedit, quod ex Ribadineira Schottus num. 85 Latine sic narrat: Dum e Castellæ regno Bœticam adiit, sociis stipatus Antonio Corduba & Bustamantio, in asperis confragosisque montibus Marianis (Sierra Morena hodie incolæ nominant) diversorium mansionemque publicam fessus de via iniit, ut cibo lassum corpus, dum se meridianus æstus frangit, reficeret. Ad pedes cum desiliit, conclave unicum hospitii & vacuum ingressus, statim, ut solet *, genibus flexis, orationi intentus, Dei auxilium implorabat. Rediit interea viator, qui prior, impedimentis ibi locatis, occuparat; ratusque e vulgo clericum illuc ingressum, ac pietatis specie res suas furto sublegere conatum, jurgari iratus cœpit, vocemque intendere, convicia jacere, verbera etiam minitari. Franciscus, qua erat animi modestia, ab oratione surgens: “Da mihi”, inquit, “hanc veniam, animoque sis tranquillo. Nec enim mihi propositum, conclavi te excludere: quin potius, si prior tempore occupassem, tibi libens cederem. Verbera, quæ mihi minitaris, fateor equidem meritum me peccatis.” Concursus subito ad clamantis vocem factus, qui cum illum jurgantem placassent, docuissentque, in quos stomachum evomeret, illustres esse & claros viros, sibi ille redditus, magno sui pudore genibus accidens veniam precatur. Franciscus vero humo sublatum, amplexusque in Domino, assidere sibi jussit: hortatus ad patientiam, neve deinceps, si saperet, iracundiæ frena laxaret. Addit Alvarus, hominem illum Borgianæ tolerantiæ ubique dein egisse præconem, iracundiam aspero vitæ genere in sese ultum, ac ad Societatis homines in animi dubiis, dum vixit, solitum fuisse recurrere.

[148] [fundationi] Superatis tandem Marianis montibus, Bœtique fluvio (Guadalquiviram recentiori nomine vocant) Montellam usque, ubi Antonii matrem, filium cum sociis avide exspectantem, offenderunt, progressi sunt. Læta quidem illa e filii conspectu alloquioque fuit; at lætior multo, cum hospitum suorum sanctimoniam, &, quo flagrabant, divinæ gloriæ zelum suis ipsa oculis vidit: more suo Franciscus non modo verba faciebat e suggesto, sed vicina etiam loca circuibat, tintinnabulum manu quatiens, ejusque sonitu incolas accolasque convocans, quibus dein fidei doctrinæque Christianæ præcepta institutaque enucleabat: his aliisque id genus rebus mota Catharina Fernandia de Corduba, Antonii mater, miro in Societatis institutum amore ferri, tractareque cœpit de condendo Montellano collegio, quod anno 1558 incoli a sociis cœptum est, teste Sacchino part. 2 Hist. Societatis lib. 2, num. 135. Ex eodem pariter profectum est, ut Cordubæ, qua in urbe sui maxime auctoritate opibusque pollebant, tam ipsa, quam P. Antonius Societati domicilium peroptarent. Scripserat in eam rem marchio ad Joannem de Corduba, Cordubensis ecclesiæ decanum, generis splendore clarissimum, opulentum ac divitem, sed falsa de Societatis hominibus opinione imbutum; &, ecce, præter exspectationem lætus Montellam nuntius Corduba venit, Joannem domum, quam incolebat, colebat, eximiam, & sacra supellectile apprime instructam, Societati dono dedisse, ac fructus annuos statuendo tuendoque collegio decrevisse.

[149] Profecti itaque sunt Cordubam die 2 Decembris, [sedulus] pactumque die postero fuit, ut ludus litterarius quamprimum aperiretur. Ita fere Alvarus lib. 4, cap. 8, § 2 Vitæ S. Francisci, uti & Orlandinus part. 1 Hist. Societatis Jesu lib. 13, num. 41; quamvis de die, quo Cordubam pervenere, aliter hic scribere videatur his verbis: Sed cum ea (Cordubensis civitas) percuperet studiorum ocius spectare primordia, dum in his ædibus (Joannis Cordubæ, de quibus proxime) ludus struitur, in minoribus alteris aperitur ab eodem Joanne commodatis. Jam Montillam apud Catharinam marchionem convenerant novi futuri collegii incolæ cum Antonio Corduba, qui primus fuit rector, & ipso Borgia ac Bustamantio ex Lusitania nuper reversis. Hi cum cæteris colonis S. Catharinæ virgini martyrique clarissimæ sacro die (XXV Novembris) translati Cordubam, unde Montilla sex leucis abest, communi cum gratulatione temporarias illas in ædes a decano introducuntur. Hic igitur ludus primum apertus III Idus Decembris (id est, die XI ejusdem mensis) quina classium varietate distinctus &c.

[150] His Cordubæ ex sententia gestis, Montellam cum P. Antonio rediit, [incumbit.] quo ibi relicto, cum fratre Bernardo, ad maris Gaditani portum, quem San-Lucar de Barameda Hispani dicunt, tetendit, Methymnæ Sidoniæ duces invisurus: quo priusquam pervenit, Ossunæ quidem Vrennæ comites, Marchenæ vero ducem de Arcos, ejusque uxorem Mariam de Toledo de via salutavit: vix hi impetrare abs illo potuerunt, ut e pedissequis unum comitari se pateretur: haud longe vero hinc progressi fuerant, cum socium suum Bernardum ita facete est allocutus: “Frater Bernarde, unius jam fere leucæ iter eques emensus est; ex equo descende, equitabit modo frater Zarçuela,” quod pedissequo nomen erat. At altera item leuca progressus, ita seipsum pariter allocutus est: “P. Francisce, jam & tu per binas equitasti leucas; descende ex equo, equitabit modo frater Bernardus.” Quidquid autem hic contra niteretur, parendum Borgiæ fuit. Cum ad oppidum, cui Xerèz de la Frontera nomen, venit, clam id subiit, ac subito, etsi jam sero, ipseque ex itinere fessus esset, deseruit, quod quid adventus sui loci primoribus suboluisse, perspiceret. Cum jam in eo esset, ut Fanum S. Luciferi (ita San-Lucar Baudrandus Latine exprimit) subiret, obviam sibi prodeuntem Methymnæ Sidoniæ ducem, filio suo, comite de Niebla, magnoque nobilium numero stipatum, intuitus, eo tum fuit animi rubore perfusus, ut equum retro converteret; sed majore etiam, cum ducem, mox se insecutum, & ex equo descendentem, & genibus suis advolutum ac dextram osculantem vidit. Deductus in oppidum, ducis comitisque salutatis uxoribus, adduci non potuit, ut in ducis ædibus hospitaretur, his omnino xenodochium publicum præferens. Multus hic illi de more fuit pro proximi salute labor, parque labori fructus: adhæc tractare cum ducis uxore cœpit de exstruendo Societati collegio, quod item Marchenæ apud ducis de Arcos uxorem fecerat: interim vero quatuor Societatis operarios eodem evocavit, qui novum illum agrum gnaviter exercerent & excolerent.

[Annotata]

* solebat

§ XII. Tordesillam ad Joannam aviam, & Vallisoletum ad Joannam sororem a Philippo, Hispaniarum principe, evocatur: concionibus suis multos ad meliora convertit.

[Joannæ, Caroli V matri, amentiam;] Inierat jam annus 1554, ut narrare Alvarus pergit, cum Philippi, Hispaniarum principis, litteris in Castellam revocatus fuit: dolebat enim Philippus Joannæ, aviæ suæ, quæ Tordesillæ mentis impos erat, vices, expertusque anno præterito fuerat, miseræ principi non inutilem Borgiæ fuisse præsentiam: hic vero, acceptis Philippi litteris, Matritum iter maturavit: Philippum offendit in ædibus regiis (El Pardo Hispanis dicto) altero ab urbe Matritensi lapide, mane ex ædibus sacris, ubi rei divinæ interfuerat, egredientem: Borgiam familiari dignatus alloquio princeps rogavit, Tordesillam delirantis Joannæ causa iret, moramque ibi faceret minimum bimestrem, quod, ut aiebat princeps, solus aviæ paucis diebus plus profuisset anno proxime elapso, quam medici plures annis quadraginta. Tordesillam profectus Borgia in xenodochio, quod illic Maria de Texeda exstruxerat, hospitium sibi delegit: inde vero Joannam in palatio invisit indies, tantumque ejus præsentia valuit, ut, quoties ad eam accederet, vis mali vultusque furor aliquantulum intermitteret. Sub ejusdem anni principium Joanna, Philippi soror, Joanne, Lusitaniæ principe, eodemque marito orbata, in tanto luctu solatii pariter causa ad Borgiam confugit. Postquam filium posthumum, Sebastianum, Lusitaniæ dein regem, pepererat, litteris Borgiam certiorem fecit, se, cum a partu convaluisset, in Castellæ regnum venturam, simulque oravit, ne inde pedem efferret.

[152] [Joannæ vero, ejusdem filiæ, dolorem mitigat;] Redditæ sunt hæ litteræ Francisco, cum esset Tordesillæ, quo sub idem tempus Philippus, aviæ prius suæ, quam in Angliam navigaret, vale dicturus accessit: officii causa Philippum adiit Franciscus: verum tristi a principe nuntio perculsus fuit; sororem suam propediem in Castella adfuturam, & Hispaniarum clavum, sese absente, penes eamdem futurum; porro velle se, ne Franciscus ab ejus latere discederet, quo sorori suæ pro ea, qua pollebat, rerum seu privatarum seu publicarum peritia esset adjutor. Invitis quidem auribus ista Franciscus excepit; verum mense Junio, quo Joanna Vallisoletum venit, ipse eodem quoque profectus est, quo mœstæ afflictæque principi solamen, quod posset, afferret. Assiduus principi Joannæ in curia adfuit: domi vero (in collegio S. Antonii, cui res erat adhuc angusta admodum) populo quidem Threnos Jeremiæ prophetæ per modum lectionis sacræ exponere cœpit: domesticis autem Theologiam. Autumni tempore Placentiam in Extremadura sitam concessit, ibique sua in Jeremiæ Threnos mediata, ad incudem revocata perfecit, antequam eadem in Complutensi academia palam depromeret; quod anno insequenti non minore doctorum hominum concursu, quam plausu fecit, passim confitentium, ea, quæ Borgia diceret, non adeo e libris humanaque industria, quam ex oratione & cælitus data scientia proficisci. Exstruebat id temporis Placentiæ collegium Gutierrus Carvajalius episcopus, quo se, præter Borgiam e sociis plures quoque alii contulerunt: mox divisis inter singulos muneribus, Borgia, teste Orlandino lib. 14, num. 78, summa omnium approbatione concionandi initium fecit. Refert hoc loco Ribadineira (ejusque adeo interpres etiam Schottus) inter præclara, quæ Vallisoleti seu, ut Schotti interpretatione utar, Pintiæ Franciscus gessit, facinora, illius suasu, sed Joannæ principis jussu, Gandiensium discalceatarum, Matritum deinde translatarum, coloniam in civitatem Vallisoletanam advenisse, ac totius transmigrationis seriem, quamvis non uno eodemque tempore peractam, non interrupto orationis filo lectori ob oculos ponit. Ego vero jam supra earum ad Casam-reginæ profectionem, quæ anno 1552 contigit, supra num. 129 ex Alvaro retuli, quem, ut temporis ordinem servem, sequi porro constitui; eaque de causa de illarum Vallisoletum adventu sermonem differo ad annum 1557, quo, auctore Borgia, reipsa hic contigit. Interim Francisci hoc anno res Vallisoleti & alibi gestas ex Alvaro narrare seu potius perstringere paucis pergo.

[153] Exercebant eo tempore, ut Alvarus narrat lib. 4, [Placentiam tendens] cap. 8, § 4, nobiles aliquot familiæ per regnum Valentinum gravissima inter sese odia & inimicitias, adeo ut ne mutuis quidem cædibus abstineret: hisce sese turbis, partium, ut fit, studio ducti, Petrus Ludovicus Galceranus Borgia, Montesæ magister, ejusque fratres Philippus & Didacus, & Carolus, Gandiensis dux, implicuerant: erat hic Francisci, ut dictum est, filius; illi vero fratres, ex eodem patre, sed alia matre. Hi, juncti Figuerolis, a quibus stabant, die XXVII Januarii Valentiæ, Didaco de Aragonia, ducis Segoviensis naturali filio, sclopeti ictu vitam ademerant; coactique sunt, ne in manus proregis regni Valentini, ducis de Maqueda, inciderent, fuga, quaqua poterant, sibi consulere. Summum ea res Francisco mœrorem attulit. Hinc fratrum filiique amor, illinc multiplex Dei offensa, patriæ damnum, publicumque scandalum gravissima mansueto pectori vulnera infligebant: itaque orationi, quod solum poterat, ferventius se dare, sævire in seipsum sanguineis flagris, quasi id mali a se ortum esset, plorare, gemere ac veniam & misericordiam sibi suisque a Deo implorare.

[154] Fervebant hujusmodi odia, cum in itinere Placentino, [de vitæ periculo admonetur;] de quo paulo ante, constituto repente obviam facti sunt viri duo, feris equis vecti, larva frontem obducti, nudoque ense armati: horum unus Franciscum seorsum a sociis, inter quos P. Dionysius Vasquez, qui hic Alvaro procul dubio præluxit, erat, aliquo usque abduxit: alter sese ejus sociis junxit. Nihil turbatus Franciscus priorem, quid sibi vellet, placide interrogavit. Tua, inquit ille, P. Borgia, causa non paucas hasce confeci leucas; audi consilium: nescius mihi videris simultatum, in quas tua sese immersit familia, aut quid vindictæ cupiditas possit: abditus in aliquod conclave viveres potius; aut iter institueres saltem iis comitatus, qui tuam tueri in periculis vitam possent. Ad hæc Borgia, fratrum suorum hostes, si qui essent, vitam sibi, pauperi religioso, ereptam velle, sibi persuasum non iri: tutum esse nihil habentibus iter; neque se mortis metu a superiorum suorum imperio discessurum: scire se, nihil hujusmodi a se fuisse commeritum; denique, si ita opus esset, simultates istas vel suo sanguine libenter se restincturum. His dictis, uterque discessit: hostisne fuerit, quem Borgiæ reverentia represserit, an amicus aut consanguineus, qui prospicere ejus vitæ voluerit, incertum.

[155] [Vallisoleti concionatus, Joannem Moscheram,] Sed Placentinum hoc S. Francisci iter hoc anno præcesserat Joannis Moscheræ insignis conversio, quam Alvarus ex P. Herrera, qui rei gestæ interfuit, ita fere describit. Is, quem modo dixi, Joannes erat e Vallisoleti rectoribus unus, vir notæ nobilitatis, sed turbulentus, odiisque multorum objectus; ita vero a Societatis hominibus alienus, ut ne aspectum quidem eorum ferret. Forte is die XIII Junii, festa luce S. Antonii Paduani, ingentem vim hominum ad templum Societatis concurrentem conspicatus, ex obvio cive, ecquam solemnitatem aut fraudem celebrarent patres, percunctatur: habetur, inquit ille, concio, & porro indulgentiæ plenariæ ob S. Antonii festum ibi propositæ sunt. Mendacia, inquit Joannes, narras; malimque omnium indulgentiarum jacturam facere, quam id templum ingredi. At, excipit civis, qui ad concionem dicit, Franciscus Borgia est, idem, qui dux Gandiensis fuit. Cum Borgiæ, quem olim in aula cæsaris norat, nomen audivit, seu personæ dignitate & veneratione, seu propria animi curiositate impulsus, templum subiit, ceterisque se auditoribus miscuit. Detonantis e loco superiore ad populum Borgiæ vox ita pupugit commovitque Joannis animum, ut, vix bene reperto templi exitu, equoque conscenso, vix seipsum agnoscens Septimancam recta contenderit, dissipaturus illic, uti sperabat, quidquid id esset, quo tantopere animum sibi senserat commoveri: sed, sua spe frustratus, nocte insequenti somnum non vidit. Postridie non minoribus agitatus est stimulis, ut in melius pristinam vitæ rationem mutaret, etsi obniteretur sedulo. Tanti laboris erat exempla vitæ mala commutare cum bonis.

[156] [frendente dæmone,] Tandem, cum corporis animique quietem quovis pacto frustra quæreret, nec inveniret, victus cessit vocanti se Deo, scriptisque mox Vallisoletum litteris, Borgiam supplex obtestatus est, ut Septimancam veniret, colligeret prædam, quam suam fecerat, jacentem erigeret, mortuo animæ vitam redderet: se quidem Vallisoletum libenter venturum, nisi sibi timeret a curia, & visum esset longe consultius eo permanere loco, ubi & libere pectoris sui arcana fas esset aperire, & anteacta vitæ delicta sine metu deflere. Borgia, qui, ut e suggestu descenderat, omnium, quæ contigerant, factus fuerat certior, orationis & jejunii sibi octiduum pro miseri illius conversione indixit; neque Septimancam, nisi eo finito, adire constituit. In viam se dedit die XXII Junii una cum P. Bustamantio & P. Herrera; idque noctu propter æstus diurnos. Seorsim a sociis iter dum facit, tetrum dæmonis spectrum jumenti, quo vehebatur, tergo insedit, quod præ tam infami onere neque progredi, neque auram ducere poterat. Ut Borgiæ respicienti horribilis subito species objecta est, prius extimuit, quam animum colligere valuerit, simulque vocem edidit pavoris indicem, ad quam accurrentibus confestim Bustamantio & Herrera, spectrum evanuit, non sine Francisci pudore aliquo, quod tam imbellem hostem vel sic timuisset: indicio tamen ea res fuit, quam ægre ferret dæmon, eam prædam e suis unguibus eripi.

[157] Porro ut Borgiam Moschera vidit, in genua provolutus, [ad insignem] pedesque ejus, manantibus interim ex oculis ubertim lacrymis, exosculatus, totum se ejusdem commisit arbitrio. Voluit Franciscus, ut, priusquam universas vitæ noxas confiteretur, S. Ignatii exercitia obiret, quo uberior solidiorque fructus e pœnitentiæ Sacramento promanaret. Posteaquam Deo rite conciliatus fuit, prima Francisci cura fuit, ut pariter cum iis, quos Joannes ante offenderat, in gratiam amicitiamque rediret: singulos adiit per sese Franciscus, expositaque Joannis pœnitentia, concepta in eum odia felici conatu exstinxit. Joannes dein, singulis cumulate facturus satis, Vallisoletum se contulit, &, qui ante terrori plerisque erat, nunc agno mitior, singulis, quos olim læserat, supplex factus, commissorum veniam deprecatus est, ad tam repentinam hominis mutationem obstupescente curia & civitate universa. His ita gestis, Septimancam privatus cum uxore victurus sese recepit, & quam illic domum habebat, consentiente uxore, Societati transcripsit, additis præterea congruis reditibus alendo tuendoque, quod ex utrisque erectum fuit, sociorum tirocinio.

[158] Ceterum Joannes, quod vitæ illi reliquum fuit, [vitæ mutationem adducit;] Christiane, imo religiose traduxit. Ita fere Orlandinus part. 1 Hist. Societ. Jesu lib. 14, numm. 79 & 80: in eo discrepat ab Alvaro, quod Joannem Borgiæ concioni plane non interfuisse affirmet; atque hinc ait: Hanc tantam Moscheræ mutationem, ut ab extremis ad extrema repente migrarit, miraculo homines assignabant. Nec sane, quid principio hominem ita converterit, proditum est. Verum id quod penitus Societatis non modo in gratiam, sed in admirationem quoque rapuit, fuit spectata Borgiæ modestia paucis diebus, quibus apud se habuit Septimancæ. Quod de exhibitis a Francisco Septimancæ modestiæ exemplis Orlandinus ait, dicit id, quod res est: sed hanc ejus apud Joannem commorationem præcessisse inusitati quidpiam oportuit, quod hominem usque adeo a Societatis hominibus alienum hactenus, ut Franciscum ejusque socios ad se invitaret, impulerit; audita nempe Francisci concio: quod quidem conversionis Moscheræ principium, Alvaro teste, P. Herrera, ejusdem spectator, scriptis, quæ Orlandinum latuerint, prodidit.

[159] Insignis quidem fuit hæc Moscheræ conversio: sed multa hujus generis alia Vallisoleti Franciscus concionando & vitæ suæ exemplis præstitit: [matronam item] quot e vitiorum cœno ad virtutem traduxerit, quot familiarum, privatorumque hominum odia inimicitiasque restinxerit, quot lites consopiverit, quot prostibula animi corporisque puritati reddiderit, singulatim enarrare justæ historiæ, inquit Alvarus lib. 4, cap. 9, § 3, non patiuntur angustiæ. Satis igitur fore duxit, si illustriora quædam conversionum specimina, e quibus nosci cetera possent, exhiberet. Erat, inquit, ea tempestate Vallisoleti illustris matrona, genere in primis nobilis, opibus, eximia venustate corporis & principum gratia florens, corporisque ornatui admodum dedita: audiit hæc aliquando Borgiam in templo, quod Rosarii vocant, quanto cum salutis æternæ periculo vestium luxus, reliquusque ornatus corporis conjunctus foret, gravi oratione disserentem: aculeis sibi animum perfodi totidem sensit, quot audiit ex dicentis ore sententias, quas domi dein lingua & cogitatione revolvens assidua, capillos sibi vi quadam impulsuque divino præscindit, vestes splendidas omnemque mundum muliebrem projicit, aliud posthac vitæ genus, aliosque mores meditata.

[160] [nobilem, & principes quosdam viros:] Borgiam dein accersi jubet, eique de peccatis, quæ umquam in sese admiserat, confessa, totam se ejus regendam commisit arbitrio. Usa dein vestibus est modestissimis; quos fecerat ad fastum sumptus, in pauperum alimenta convertit; tempus, non urbanitatis officiis, non confabulationibus jocisve secularibus, sed orationi & pœnitentiæ operibus consecravit; quin & parthenonem exstruxit, in quo demum, consentiente marito, reliquum vitæ cursum sibi Deoque transegit. Non defuere etiam e Borgiæ auditoribus clarissimi nobilissimique viri, qui, ut aulæ scopulos quisquiliasque, quas, docente e suggestu Borgia, ex vero æstimare didicerant, tuto declinarent, in suas sese ditiones, aula relicta, receperint: in his Alvarus laudatus numerat Martinum de Pimentel Tavaræ marchionem, comitem stabuli regni Castellæ, Naxaræ item ducem, summum rei maritimæ præfectum, Alphonsum de Acebedo, comitem de Monterey, & Franciscum de Toledo, comitum Oropezæ filium, aliosque, quos prætereo.

[161] [quibus similes tum in aula,] Neque interea in aula otiosus fuit: Joannam principem reliquumque gynæceum aulicum S. Ignatii exercitiis ita excoluit, ut non minorem in aula Hispana, quam in Lusitana nuper, pietatis fructum fecerit. Tanti vero Joanna Franciscum, & quos sive in aula, sive per Hispaniam colligebat, fructus fecit, ut certum sibi quotidie orandi tum pro Francisco, aliisque quibusdam patribus, sibi singulariter notis, tum pro Societate universa tempus indixerit. Hinc etiam plura ab eadem principe profecta sunt in Societatem beneficia: collegii Vallisoletani templum ædificiis auxit: xenodochii S. Antonii pretium solvit, quo firma illic & perpetua esset Societati sedes. Emerat anno 1558 Borgia, una Dei providentia fretus, vicinas collegio Vallisoletano, nimis tum angusto, vice-comitis Altamiræ ædes ter mille aureorum pretio: id ubi Joanna comperit, ære alieno Borgiam de suo liberavit. Gloriata item aliquando est, se auctore, Borgiam cardinalatus dignitatem effugisse, daturamque se operam dixit, si in Pontificem eligendus foret, ut ne id fieret, vel ob solum, quem ex ejus concionibus fructum ferebat Hispania. Id autem impræsentiarum in principis Joannæ gynæceo instituit, ut nobiles feminæ aliquam e suo grege sibi eligerent præsidem, ac statis diebus in aliquod peculiare conclave convenirent, ubi, quæ ceteris præesset, si quid peccati vel observasset ipsa, vel sponte confiterentur reæ, pro merito reprehenderet ac castigaret, qua lege nec princeps ipsa immunis erat. Famulabantur item interdum ancillis suis, quod idem item P. Franciscum sociis in triclinio factitare, exploratum habebant: atque ita Borgiæ industria compertum fuit, esse posse etiam in superbis regum palatiis Christianæ humilitati, religiosisque virtutibus locum.

[162] Siquando negotiorum causa, ut accidebat interdum, [tum alibi,] Matritum iret, concionem in S. Genesii (Arelatensis) xenodochio habere solebat, & in prostitutæ vitæ mulieres ejus detonabat oratio, quarum multas e turpitudinis cœno ad pœnitentiam, & e lupanaribus ad religiosa, illustribus matronis tam salutare opus pia liberalitate promoventibus, claustra traduxit. Accidit aliquando Compluti, ut, cum SS. Justi & Pastoris ecclesiam ad dicendum adiret, advena, ignotus quidem, sed illustris, ad Francisci pedes supplex acciderit in oculis multitudinis & voce elata dixerit: o Domine, quam longum confeci iter, ut tua in vita saluti inveniam præsidium meæ! Noli advenæ negare, quod tam liberaliter his civibus præstas. Ille pudore perfusus, si me, inquit, noris, longe de me aliter sentias: si tamen est, ut tamquam Dei minister efficere quid ad salutem tuam possim, ne metue, dabitur opera, ut, quod tua in me fiducia dignum est, fiat. Lætus hoc responso advena, peccata identidem Francisco exposuit, Deoque reconciliatus in patriam rediit, saluberrimis consiliis præceptisque instructus, ad quorum amussim omnem dein vitam exigeret.

[163] Felices adeo uberesque concionum ejus fructus testes luculenti sunt, [fructus colligit.] quam excellens Franciscus orator fuerit: testes tot viri insignes, qui concionibus ejus numquam abesse decreverant, de quibus num. 160, aliique, inter quos dux Maquedæ testatus est, se, post auditum Pompeiopoli Borgiam, nullum huic in dicendo parem invenisse, quamvis non deessent, qui non vulgari eloquentiæ laude ea tempestate florerent: testes, quæ Euangelicis præconibus ipse præcepta conscripsit; testes denique doctissimi præstantissimique theologi, quibus Vallisoleti atque Compluti admirationi & stupori fuit, ut fusius Alvarus narrat. In pervolvendis sacris paginis & sanctorum Patrum lucubrationibus studii plurimum operæque consumpsit: dicere solitus erat non ornate & exquisite; sed ordinate & graviter: nativam tamen eloquentiam virili suavitate conditam ejus spirabat oratio. Ad dicendum numquam accessit, nisi præmissis ad Deum precibus, jejuniis aliisque corporis pro temporis opportunitate castigationibus; pari denique diligentia studioque est usus, seu in celeberrimis civitatibus ad magnates doctosque, seu in pagis esset ad rudem rusticorum plebem verba facturus.

§ XIII. Fit Commissarius Societatis per Hispaniam: quæ tum ejus fuerit peregrinandi ac gubernandi ratio & divina in illum Providentia.

[Quem, suscepto commissarii per Hispaniam munere,] Augebatur jam per Hispaniam prospero passim rerum cursu tum sociorum, tum domiciliorum numerus: qua de causa Ignatio visum est, quatuor in ea provincias constituere: Lusitanæ provincialis præerat P. Miro, cui in triennium prorogata auctoritas fuit: Castellanæ Araozium, Aragoniæ Stradam, quartæ, sive Bœticæ, recens institutæ, P. Turrianum præfecit: his vero Borgiam cum Commissarii titulo. Operam quidem is non segniter dedit, ut firmioribus humeris id oneris imponeret Ignatius, quam suis; verum hunc a proposito dimovere non potuit. Itaque P. Natalis, quod ab Ignatio in mandatis acceperat, Methymnæ-Campi sociorum conventum egit, in eoque Borgiam Hispaniarum Commissarium, ceterosque, quos modo dixi, provinciarum præsides declaravit. Convenisse eo Orlandinus ait lib. 14, num. 53, præter Natalem in primis Borgiam, Araozium, Turrianum & Stradam: addit Alvarus, Bustamantium, Villa-Novam, rectorem Complutensem, & P. Tablares: litteras vero publicas, quibus Commissarii munus Borgiæ demandavit Ignatius, hic in Hispaniam (uti ex earum autographo, apud Alacanizæ marchiones servato, idem Alvarus tradit) non nisi anno sequenti (1555) misit, in quibus Borgia non Hispaniæ modo, sed Indiarum etiam Commissarius nominatur. Præcipuas muneris ejus partes Orlandinus lib. 14, num. 56 exponit, cum Borgiæ scripsisse Ignatium refert: Studeret itaque in eo munere ad sanctitatem perfectamque vitam Societatis homines incitare: collegia recognosceret, eadem augeret, quæ inchoata jam essent, absolveret; nova vero ibi fundaret, unde plus ad Deum gloriæ, plus ad animos fructus rediturum videretur. Quod autem ex itineribus & collegiorum inspectionibus annui curriculi superesset, id eo loco fere traduceret, in quo curia regia versaretur: quod ea sedes ad facilius cum omnibus provinciis commercium, & ad agendum ei cum proximis, & quotidiana transigenda negotia videretur apposita. Quod nominatim propter eximiam Viri humilitatem, qua lucem hominum fugitans solitudinem quærebat & latebras, B. Pater adjecit. Jam, qui in hisce se gesserit, dispicere libet.

[165] [tenuerit] Plurima per Hispaniæ provincias longeque dissita erant Societatis domicilia, vel cœpta tantummodo condi, & nondum suis numeris absoluta, vel a fundamentis exstruenda, quæ Borgiæ præsentiam opemque deposcebant; neque is officio suo defuit: etenim, si quo eum collegiorum necessitas utilitasve vocabat, non præcipitia, aspectu horrenda, non obsitæ densis nivibus viæ, non frigus aut æstus, non imbrium furor deterrebant: satis sibi adversus aëris intemperiem, si pallio pileove tectus esset, prospectum putabat; præclare secum agi dicebat, seu solis ardoribus ureretur, seu frigore membra obrigescerent, seu sæviret podagra, seu denique calumniantium linguis peteretur. Mane iter faciens perpetuo precabatur & extra se raptus, velut sui nescius, jumento insidebat: id vero satagebat in primis, ut tantum sibi ab itinere temporis esset reliquum, ut rem divinam facere posset, nec prius ex æde sacra pedem efferebat, quam binas ibidem horas seu orando, seu Sacrum celebrando traduxisset. Eadem de causa a recto tramite per leucas non paucas interdum deflexit: accidit quoque non semel, ut miserrimum ingressus hospitium humi jacens pernoctarit, ne die postero locum, in quo Sacrum faceret, incassum optaret: a meridie autem cum sociis de virtutibus piisque rebus disserebat, honestas tamen in loco facetias haud aversatus, quibus itineris tædia comitibus levaret. Quod si feram per montes vagantem, aut volitantes per aërem volucres de via conspicabatur, aut locus amœnior sese offerebat, subito abreptus, eas in Deum, cujus sapientia condita sunt universa, concipiebat animo amoris flammas, ut in dulcissimas ejus laudes erumperet.

[166] Adduci numquam potuit, etsi ægro interdum corpore aut parum firmo, [peregrinandi] ut rebus itineri necessariis & commeatui provideret, facete dictitans, suum sibi jumentum exemplo, quod imitari ipse vellet, esse, ut quod multum laboraret, comederet autem parum. At quanto sui erat negligentior, tanto aliorum sollicitus magis. Siquando viatorem offendebat, cui equus mulusve deerat, desiliebat in terram, familiarique primum utens colloquio, dein in jumentum ascendere jubebat, ut sic delinitum facilius Deo lucraretur: ipse vero per multa etiam milliaria pedes ibat ingenti suo sæpe incommodo. Ut pauperculo nec noto viatori succurreret, locum palustrem aliquando ingressus est, unde ipsemet, nisi periclitanti F. Marcus opportune subvenisset, exitum non invenisset. A nobili viro Castellano, cui in itinere forte occurrit, quod ita rebus omnibus destitutus iter faceret, & ne modicam quidem sui curam haberet, increpitus, placide respondit, melius sibi, quam crederet, prospectum esse: id sibi in more positum esse, ut fidelem, in quodcumque hospitium sese recepturus esset, præmitteret œconomum, qui sedulo faceret, ne quid adventanti sibi deesset. Interrogatus vero, ecquis ille esset œconomus, quem nemo homo nosset; Meimet, inquit, notitia, qua sit, ut nihil mihi, peccatorum meorum probe conscio, pœnasque inferni merito, incommodum accidat.

[167] Siquando ad hospitium pluvia madens, inediaque pressus divertebat, [modum;] in quo nec lectus, nec lumen, nec cœna suppetebat, sublatis in cælum manibus, Deo grates agebat, & singularem, quam ea ex re animus ejus capiebat, lætitiam vultus prodebat hilaritas. Semotum ibi mox angulum aut conclave quærebat, in quo precibus & corporis flagellationi vacabat. Cum socii cubitum se recepissent, tres horas orationi dabat; S. Dionysii Areopagitæ (ut quidem vulgo audiunt) opera revolvebat, S. Pauli peregrinationum Christique in primis pro hominum salute sudorum memoriam renovabat. In mandatis socio suo dederat, ne mendicum ullum, si quid, quod illi daret, suppeteret, absque eleëmosyna missum faceret. Accidit aliquando, ut apud consanguineos aut viros nobiles pernoctare coactus, in magnificis lauteque instructis cubiculis somnum caperet: at solo tum, aut in solo stratæ, si minus recte valeret, culcitæ incubuit, ut a domesticis famulis, sagacibus, ita ut fit, hospitum inspectoribus, interdum, quod Tauri & Alcanizæ accidit, observatum fuit. Splendidis quandoque etiam magnatum conviviis interfuit; sed eo usus est ciborum delectu, ut nonnisi viliores sumeret, ac parce admodum, nec liberalius, quam apud socios in triclinio. Atque hæc quidem, ut missa faciam, quæ seu a viarum præcipitiis, sive a latronibus prædonibusque vitæ pericula subiit, perpetua tunc Borgiæ per Hispaniam peregrinandi ratio fuit, ex Alvaro huc transcripta. Ita vero vitæ austeritatem auxit, ut certior ejus rei factus Ignatius, e sociis aliquem assignarit, ad cujus arbitrium vitæ rigorem temperaret.

[168] [quo item] Porro, quod ad rationem attinet, qua Hispaniæ provincias gubernarit, Visus est Deus, inquit Orlandinus part. 1 Historiæ Societatis Jesu lib. 14, numm. 63 & tribus seqq., quocumque manum suam Franciscus verteret, eo ipse suam pariter admovisse: tam ex sententia, tam prospere cuncta gerebat. Nec deerant, qui, cum res humanæ prudentiæ regula metirentur, existimarent, quæ gerebantur a Borgia, ea nimio illo ex amore spirituque gigni, quo ferebatur in peramicam paupertatem, non tam cæteris imitabili, quam admirabili; dictitarentque tam multa amplecti collegia, tam nullis nixa principiis ac fundamentis, id fraudi damnoque tum iis esse, qui ad ea collegia mitterentur, dum ad ea, velut uvæ nondum maturitatem assecutæ, deliguntur acerbi; tum Societati universæ, dum plura suo sinu complectitur, quam arcte contineat. Ignatius tamen, qui sublimiore quadam prudentia & magis divina præstabat, agebaturque a superno illo spiritu, qui per ipsum Societatem severat in orbe terrarum, eamque per Borgiam dirigebat & propagabat; usu quoque & experimento perdidicit, non ipsum esse Borgiam, sed Deum per illum, qui collegia moliebatur & inchoabat. Proinde, cum quid eum, si quid monendum videbatur, monuerat, de cætero quiescebat & omnia ejus permittebat arbitrio. Declarabatque dies ipsa deinceps Dei digito impelli Borgiam: nec ab eo potuisse, sub tali duce atque magistro non recte fieri, quæ fiebant. Quam Dei providentiam ac misericordiam agnoscimus etiam in aliis condendis fundandisque familiis, ut in earum ortu primos auctores ac patres suo instinctu multa moneret; quæ, si quis ad humanæ prudentiæ normam dirigeret, perspicuos errores duceret tum, cum a Deo tractata & gubernata exitus admirabiles continerent, consiliaque tam alta, ut sine eo ipso Numine, unde suo velut ex fonte trahebant originem, comprehendi sentirique non possent.

[169] [pacto socios] Ratio, quam Franciscus inibat regendi eos, quibus præerat, & cæteros adjuvandi ea erat. Primum, ut Deum ardenter & continenter oraret, ut qui provinciæ dedisset onus, is etiam vires ad sustinendum nervosque sufficeret. Dein splendor exempli, quo tamquam face quadam cæteris prælucebat. Primus enim ad labores & omne officii munus, tamquam diligens vigilansque pastor suo gregi præcurrens excitabatur. Postea dabat operam, ut & quæ inchoata jam erant, collegia recognosceret, & quæ recentissime condebantur, inspiceret, ad eaque, quoad ejus fieri poterat, se ipse conferret, non modo, ut suo muneri satisfaceret, verum etiam ut eo majorem patientiæ captaret segetem. Admiratione digna res erat spectare hominem tanto jam fastu, tantisque vitæ commodis enutritum, tot & tantos obire terrarum tractus, feriente sole, imbribus ingruentibus, hieme & æstate pariter exurente, nocturnis æque temporibus ac diurnis, maximis incommodis, in magna cibariorum penuria, nec raro somnos de solo carpentem, & hæc omnia læto ferentem animo atque tranquillo; solum ut perpaucos pauperesque Dei famulos de more conviseret. Sane ingens erat Francisci gaudium & serenitas oris, cum sociorum tecta succederet, ut suo cunctos exhilararet ingressu, cum eoque simul omnis videretur ingressa lætitia, accensa pietas, impertitus ardor spiritus, & amor omnia patiendi pro Christo. Quod si quis in iis collegiis contractiore forte animo languidioreque fuisset, is ad unum Francisci aspectum se colligebat, mœroris disjecta nebula cor animumque mulcebat.

[170] Unumquemque singillatim & remotis arbitris affabatur, [gubernarit:] ad omnemque officii laudem impellebat, suggerendis opportune pro cujusque necessitate præceptis & morbi genere medicina, cuncta studens ad constitutionum, quas a Natali acceptas tamquam divinum opus venerabatur, ubique normam exigere. Interdum unum cunctis coactis in locum constantiam in suscepto proposito & singulare Dei beneficium ingerebat, quod e durissima Ægypti servitute tenebrisque eductos, per horribiles & formidabiles Oceani fluctus sicco vestigio transmisisset, simul eos per desertam hujus vitæ peregrinationem cælesti pane sustentans. Revocabat in mentem breves hominis dies & circumscriptos tam exiguos humanæ vitæ cancellos, præmiorum æternitatem, sanctorum virorum exempla, labores immensos & contentiones inanes cæterorum hominum, quorum comparatione labores nostri quieti sunt, quam laboribus propiores. Perpendebat, quanta demum infelicitas foret, quam extrema miseria, si, cum per eos Deus tot homines a peccatis eximeret, & hostilibus ex insidiis eriperet, ipsi in eas se induerent, & in iis fluctibus, unde alii per eos emergerent, mergerentur. Quod si quis forte ex iis, quibus præerat, ut homo, in noxam aliquam incidisset vel levem; antiquissima ei cura erat, ut is erratum agnosceret atque corrigeret, offensoque Deo pro dignitate ac viribus satisfaceret. Ad hoc illum suis verbis & exemplis invitans, “Sentio (aiebat) meis contractum esse peccatis, ut hanc tu noxam incurreres: sed æquum fuerit, ut ad eam eluendam uterque nostrum pœnarum aliquid subeamus. Ego quidem hæc atque hæc subibo: tu vicissim, quid subeundum putes, tecum ipse delibera.” Quis tam ferus ac ferreus, non ad hanc tantam suavitatem paternamque caritatem mitesceret? Quis non flecteretur?

[171] Rectoribus ac Provincialibus separatim præcipiebat, [divinam] ut secum ipsi reputarent, sibi reddendam esse rationem eorum, quos suscepissent regendos, memores se patres esse, non heros; ministros, non dominos, eosque a se fovendos & continendos ut filios, adhibita tamen cum comitate gravitate, cum facilitate, si usus fuerit, severitate: omninoque studerent eorum sibi animos propter Deum adjungere, quo solutiora & faciliora essent omnia. Ac ne unis dumtaxat verbis atque præceptis collegiorum niteretur inspectio, is, ut dixi, cunctis in laboribus humilitatisque muneribus suo præibat exemplo. Ministrabat mensis, humi stratus singulorum pedes sanctis osculis excipiebat, & tamquam unus e tironibus nuper additis navabat operam coquo: custodias publicas & valetudinaria consolandis inclusis & ægris frequentabat. Conciones variis locis habebat, & ad discipulos pro ætate captuque sermones. Ita in uno eodemque misericordiæ munere humilitatem pariter & caritatem pulcherrimo quodam societatis fœdere copulabat. His maxime modis serebat Franciscus & irrigabat nova germina collegiorum, Dominus autem incrementum dabat: & quæ ad animi, quæque ad corporis commoditates pertinebant, duplicabat. Sæpe enim usu venit, ut, cum Franciscus ad collegium aliquod perveniret, rebus omnibus egentissimum, ejus ingressu simul ingredi videretur divina benignitas, & rerum omnium, quæ natura desiderat, abundantia.

[172] [sæpe Providentiam] Ita Orlandinus suavem felicemque Borgiæ administrationem universum depingit: ceterum quod de singulari divini Numinis providentia, quæ laborantibus rerum ad vitam necessariarum inopia collegiis, Borgiæ curis moderationique commissis, præsto sæpe fuerit, idem Orlandinus ait, id Alvarus lib. 4, cap. 10, § 4 non uno specimine uberius explicat, licet plura, quæ in eamdem rem potuisset, si ita visum fuisset, proferre, hoc quidem loco reticeat. Vallisoletani, inquit, collegii alumnis præter pauxillum panis olerumque cibus omnis aliquando defuit; instabat prandendi hora; neque loculi erant, unde ad prandium necessaria comparari possent: itum in his angustiis ad Borgiam est, qui, actis Deo gratiis, solito campanæ indicio ad mensam convocari familiam, &, quod aderat, olerum panisque, utut exiguum, in singulos distribui jussit: simul ut mensæ assederant, ingens ab janua auditus est strepitus: apertis foribus, senex gravis & modestus una cum ancilla, quæ panem, vinum & ova in canistro gestabat, aderat: rogatus seu a janitore, seu a P. Francisco Gonzalez, qui pariter aderat, quis esset, nihil responsi dedit, petiitque dumtaxat, ut, quæ afferret, in eleëmosynam ex Dei amore acciperent. Veneranda senis canities vultusque modestia, rei gestæ tempus, modus, ceteraque adjuncta nullum Vallisoletani collegii incolis dubium fecere reliquum, quin prodigioso divinæ Providentiæ beneficio acceptum referri, quidquid id esset, oporteret.

[173] [sibi opitulantem habet.] Idem fere Septimancæ accidit, ubi ad quadraginta sociorum numerus excreverat. Renuntiatum aliquando hic Borgiæ paulo ante prandium fuit, vix aliquid suppetere, unde prandium appararetur: quantillum id esset, apponi jussit, asserens, Deo suorum curam non defuturam; id quod paulo post omnibus manifestum fuit: post fusas enim Deo preces, cum mensæ assideri cœptum est, peregrinus quidam, jumentum pane, vino, & carnibus jam coctis onustum ducens, fores pulsavit; cibaria obtulit, quæ a foribus recta ad triclinium translata sociorum refectioni satis fuerunt. Eadem item collegium Hispalense premebatur angustia, in quo ne unum quidem panis pondo, nedum aliorum ciborum sufficiens copia, reliquum erat. P. Joannes Suarez, collegii rector, Borgiam semihora ante prandium angoris, in quo versabatur, certiorem fecit: Suarezio anxietatem præterea auxerat hospitum aliquot adventus, quos fames viæque labores defatigarant: Borgia, elevata tantisper in Deum mente, & Suarezium sereno vultu intuens, quoniam, inquit, ita diei præsens hora exigit, examini conscientiæ, & dein prandio consuetum indicium dabis: simul vero Deo confides. Paruit ille alacriter & bona spe plenus, quod jussus fuerat, exsecutus est; jamque aderat prandendi hora, cum vir nobilis ab Isabella Galindii, nobili femina, missus præ foribus adstitit, non largam modo ciborum copiam, sed & triclinii variam, qua hactenus ea domus carebat, supellectilem dono offerens. Ita suos Borgia spem suam in Dei bonitate magis, quam in terrenis bonis ac facultatibus collocare, edocebat.

§ XIV. Collegii Placentini & Hispalensis origo. Joannæ, Caroli V matri, morienti adest. Vallisoleti utilem multis operam navat, & tirocinium Septimancæ instituit.

[Carvajalius, Placentinus episcopus, Societati collegium condit,] Huic adeo fidebat ipse, ut in acceptandis Societati per Hispaniam domiciliis ejus quodammodo desiderari prudentia videretur: in quibus non postremo loco Placentinum & Hispalense collegia recensenda sunt. Egerat Tridenti cum Lainio & Salmerone Gutierrus Carvajalius, Placentinus episcopus, itaque eorum virtute ac doctrina captus fuerat, ut Societatis coloniam sua in diœcesi stabilitam vehementer optaret: jam ea de re cum Ignatio per litteras egerat, alterasque Vallisoletum ad Borgiam misit, quibus e sociis sex Placentiam, quo inchoaretur collegium, destinari postulabat; quod si se ceteris jungere Borgia vellet, nihil, aiebat, votis suis relictum iri. Factum ocius præsulis desiderio satis: Placentiam mense Augusto anni 1554 Borgiæ jussu profecti sunt P. Villanova & P. Martinus Salinas; mense vero Octobri anni ejusdem Methymna-Campi eodem se contulit Borgia una cum PP. Bustamantio, Martino Gutierro, & Dionysio Vasquez; quibus Septimancæ accessit P. Joannes Suarez. More suo Borgia ad publica pauperum hospitia divertere voluit: at præsul, dum templum ædesque collegii exstruuntur, Patres morari alibi, quam suo in palatio, non est passus. Dum structura collegii provehitur, reditus annuos assignavit, qui alendis quadraginta e sociis pares essent: hortum item extra civitatem dono dedit; sed cum extra muros esset, nec e civitate ad illum aditus pateret, ut hi perfoderentur, apud magistratum effecit. Vir nobilis aream, collegii fabricæ necessariam, præsuli vendere renuebat; peregreque ad ædem S. Mariæ de Francia dictam, Salmanticam versus profectus uxorem repentino morbo corripi vidit: ratus id fieri in pertinaciæ suæ pœnam, Placentiam continuo redit, episcopum adit, & aream vendit. Reversus inde ad uxorem, eam sanitati redditam, ac convalescere cœpisse, ex quo Placentiam ipse redire cœperat, non absque stupore reperit; ita omnia fluebant e sententia.

[175] [moresque suos] Verum unum Francisci votis deerat: æquum videbatur, ut Placentino præsuli, cujus tanta essent in Societatem merita, vices redderet. Iis moribus Carvajalius erat, ut seculari principi aut generoso Equiti, quam episcopo propior videretur. Externi splendoris præter fas & decorum studiosus non parum æris alieni contraxerat: litium aliquid cum clero habuerat, neque adeo satis inter utrosque conveniebat; &, quod caput erat, in contraria studia omnis pene abierat civitas, ob gravissima, quæ duæ præclarissimæ Carvajaliorum Zunnigarumque familiæ odia exercebant. Præsulis quidem animum hospitum suorum exempla sermonesque pungebant, sed non immutabant. Validioribus itaque, quibus obfirmatum animum expugnaret, armis utendum Borgia censuit: fuerunt autem hæc jejunia pene perpetua, corporis afflictationes præter consuetas novæ ac dirissimæ, orationes ad horas aliquot extraordinarias diebus singulis protractæ, lacrymæ perennes, quibus non multum abfuit, quin oculorum usum amitteret: neque id satis Borgiæ fuit: socios, ut idem facerent, facile impulit. Non latuit præsulem tantus vitæ rigor, auditusque fuit de eodem conqueri, ut qui nesciret sua causa hæc fieri: tenuit vero ea lucta per dies omnino triginta, quorum postremo Deus Francisci preces exaudire dignatus fuit.

[176] [Borgiæ potissimum precibus] Orationi eo die ab hora secunda matutina ad undecimam usque incubuerat ante Christi e cruce pendentis imaginem, cum inde lætissima hæc vox ad aures ejus accessit: Salvabo & glorificabo eum. Oratorio egressus, & mox sereno vultu oculisque fulgentibus obvium e sociis unum & item alterum hunc in modum est allocutus: “Grates Deo agite: dedit Dominus id precibus meis, ut ad meliora se convertat episcopus. Eo loci jam res sita est, ut brevi Dei prodigia visuri in illo sitis.” Et vero paulo post, ut anteactam vitam respiceret & emendaret, libere a Villanova monitus, statuit, ut Orlandini lib. 15, num. 92 verbis utar, neglecti ad eam diem animi plus rationis habere: Secessit paulisper a populo strepituque curarum, & precationi lacrymisque se dedit. Dein hoc quasi jacto gradu ad majora quotidie contendit. Edicendum tota diœcesi curavit, ut si quis se oppressum ac fraudatum vel ab se, vel ab suis familiaribus quereretur, is apud delectos judices causam ageret, &, quod suum esset, reposceret. Tres autem delegerat viros, qui jus dicerent & sua cuique redderent, provisorem suum (Joannem de Ayora) & duos e Societate patres, alterum theologum, alterum juris pontificii peritum. Apud hos magnam vim auri argentique deposuit, unde universis, quibus fraus aliqua facta esset, commode satis fieret. Postea ad ordinandam familiam suam versus, eam omnem correxit ad frugem. Ipse vero se reconciliavit cum clero aliisque, quibuscum ei litium aliquid antea fuerat, aut unde in re aliqua læsus esset. Denique totum se in alterum vertit, & aliud vitæ, quale scilicet personam illam decuit, inchoavit initium.

[177] Carvajalii ad meliora conversio Placentinæ diœceseos incolis opportuna admodum accidit: [emendat.] nam anno 1556, teste Orlandino lib. 16, num. 45, ut Hispaniam fere reliquam, ita & Placentinam diœcesim ingens afflixit annonæ caritas, qua sæviente, Carvajalius reditus suos in pauperum alimenta manu admodum liberali effudit: Placentiæ quidem opificum, quibus integræ vires roburque corporis erant, ducentorum & sexaginta numerum collegii fabricæ perficiendæ adhibuit. Familias centum, quibus onus inopia gravius pudor erat, suis sumptibus aluit: præsulem imitati primores ceteris præsto fuere. In Castro-Julii, quod alterum diœceseos Placentinæ oppidum est, pauperes item ære suo aluit centum viginti: quæ episcopi in suos charitas Villanovæ ac Borgiæ meritis, haud sane immerito ab indigenis adscripta fuit. Hæc Orlandinus, ut dixi, ad annum 1556, Alvarus vero ad annum 1554 memorat: ex hoc quoque sunt hausta, quæ de Christi e cruce pendentis imagine, Borgiam allocuta, hoc item § dicta sunt. Compositis porro collegii Placentini rebus, ut narrare Alvarus pergit, Complutense visitaturus collegium, Placentia extremo fere Novembri discessit. Complutum simul ut venit, honoris causa universa ad eum salutandum academia convenit, & in diem posterum, ut lycei scholas sua cohonestare vellet præsentia ab academiæ rectore postulatus, quod petebatur, negare non potuit. Postero itaque die ingenti honore ac comitatu eo deductus est; ac publica, quam Paschalis Mancius, Ordinis S. Dominici theologus clarissimus, habuit, oratione laudatus fuit. Oborta Compluti id temporis cives inter & studiosam juventutem, nec citra sanguinem, seditio fuit: bona pars juventutis, quo judicis severitatem effugeret, dolentibus academiæ moderatoribus hac, illac fugam inierat: sed, intercedente Borgia, multum de severitate remisit judex, ratus dandum aliquid ætati, & rigorem, salva justitia, in pietatem posse converti. Verum hæc de Borgiæ Compluti hoc anno gestis dicta sufficiant: nunc de Hispalensis collegii origine sermonem instituo.

[178] Utriusque collegii, tam Placentini, quam Hispalensis originem Ribadineira, [Hispali quoque] sed, more suo, paucis tradit: de Hispalensis vero primordiis sic Alvarus lib. 4 Vitæ S. Francisci cap. 12, § 1. Disseminari Hispali cœptum erat Lutheranæ hæreseos virus, cui, ne longius serperet, cum mature obviandum censeret Borgia, jam dudum Societatis alumnos eo introducendi viam aliquam modumque quærebat. Primum ad eam rem aditum aperuere Consalvus Consalvius, & Basilius (dictus in seculo Alfonsus) Avila, nobili apud Hispalenses loco natus: huic pater erat Joannes Fernandez de Pineda, qui cum Basilii filii ingenti teneretur desiderio, facultas Basilio facta est, ut patrem una cum Consalvio viseret: hi cum Hispalim venissent, ad xenodochium, quod Amoris Dei dicebatur, recta tetendere; sed, foribus jam occlusis, humi tota ea nocte somnum, non minus dulcem cepere, quam si in molli culcita jacuissent; agnitus postridie Basilius, patrique indicatus in ædes paternas una cum Consalvio commigravit: haud diuturna quidem illorum fuit apud Hispalenses mora, fructus tamen uberes peperit, &, abeuntibus Consalvio Avilaque, ingens illic reliquit Societatis desiderium. Ursit Borgia felicia cœpta, accersitumque ad se aliquanto post Joannem Suarezium, etsi præ continuis laboribus exhaustum viribus, num Hispalim ire collegii illic fundandi causa cuperet, interrogat. Ibo, inquit hic, quo me cumque præsidum allegabit imperium. Cum triduo post idem Borgiæ Suarezius respondisset, accingere igitur, inquit ille, Hispalim proficiscere; ubi ædes, quæ duodecim sacerdotes capiant, pararis, Hispalim te conveniam.

[179] [collegium] Eo profectus Suarezius una cum F. Joanne Gutierro mense Novembri, veteri tantum breviario ad tanti momenti negotium & confirmatæ Societatis bulla, exiguam in schedulam transcripta, instructus. Hispalim delatus mox Gaspari Cervantio, qui tum Ferdinandi Valdesii, Hispalensis archiëpiscopi, vices gerebat, se stitit Suarezius, quem non modo sibi Societatique bene affectum, sed paratum etiam, promptumque reperit, qui Patris Commissarii propositum pro viribus promoveret: hinc ad obeunda Societatis per civitatem munera sese convertit, tanto fervore animi, laborumque assiduitate & varietate, ut brevi omnia sui admiratione compleret, maxime vero, quod ex ipsismet laboribus infirmum ejus ægrumque corpus confirmari, ac majores quotidie vires capere videretur: id interea maxime commodum accidit, ut ædes suas ornatissimas & principe dignas Ferdinandius Pontius Leonius, vir nobilis, Societati obtulerit: cujus rei factus a Suarezio certior Borgia, mox Placencentia, adscitis sibi sociis PP. Turriano, Araozio & Paulo Hernandez, Hispalim profectus est: ea vero vel uno hoc itinere humilitatis ceterarumque virtutum specimina edidit Borgia, ut vel ea sola stabiliendæ ejus sanctimoniæ sufficere, attonitus Araozius dixerit.

[180] [exstrui curat,] Hispalim pervenere pridie Nativitatis Domini: at Borgia, ut luculentas ornatissimasque ædes vidit, alio divertere maluisset, nisi tenuius humiliusque tectum tunc quærere, quæ instabat, solennitas prohibuisset, Suareziumque, quod hospitium, minus paupertati conveniens, admisisset, increpuit. Vix octiduo detineri apud Pontium Leonium potuit: ineunte itaque Januario anni 1555 alias in ædes simul omnes migrarunt, sed ruinosas admodum & angustas: Quæ cum ubique ruinas agerent, inquit Orlandinus lib. 14, num. 83, & imbribus essent perviæ, crebro fiebat, ut non modo cubile, verum etiam caput ipsum summa Hominis cum voluptate perplueret. Adeo erat in amoribus paupertas. Cujus inter incommoda cum se denique positum pro voto cerneret, paslis ad Deum manibus, oculisque defixis in cœlum, laudes ei canere & hymnos cœpit, quod se tali munere dignaretur, quodque in eam urbem tam nobilem, tam præcipuam per hominem tam imbecillum, tam nullarum virium Societatem videret invectam. Principio quidem summa fuit sociorum Hispalensium egestas, ut vel ex iis, quæ supra num. 173 dicta sunt, intelligi satis potest; verum a tam tenuibus initiis, labentibus annis, ita auctæ Hispali Societatis res fuere, ut unius ædis loco tres ibidem & numerosas & opulentas fuerit consecuta; quod quidem Borgiæ, vale Hispalensibus patribus dicentis, vaticinium fuit: Lætor, inquiebat, quod vos sine tecto, sine commeatu relinquam: sed id neminem sollicitum teneat: erit enim, cum hæc omnia vobis affluent.

[181] Quo tempore Hispali Franciscus morabatur, ut ex Processu canonizationis & P. Ludovici Baldiviæ testimonio Alvarus narrat, [& Sacris operans cælesti luce perfunditur.] Rem divinam quodam mane faciens, cælesti quadam luce perfundi visus est: aderat in templo Petri Baldiviæ, gubernatoris munere in Indiis functuri, uxor Marina nomine, hujusque socia, Catharina de Miranda, Villæ-novæ (de la Serena Hispanis dictæ, cujusmodi vicus est in Extremadura non procul Emerita Augusta) nata: hæc non modo Francisci, dum se ad populum verteret, vultum cælesti quadam luce radiantem conspicata est, sed simul etiam eos intus in animo motus sensit, ut quemdam veluti sanctitatis odorem mente perciperet, ingensque mulierem desiderium caperet imitandi ejus, e cujus vultu tam mirabilis splendor erumperet. Templo egressa & Sacerdotis nomen edocta, rem totam suo ex Dominicanorum Ordine confessario exposuit, qui rem, etsi miram, miram tamen sibi haud esse dixit, qui Borgiæ mutatum vitæ genus & sanctimoniam nosset: Deum oraret, tum ut religionem recens exortam conservaret, tum ut sanctis, quæ conceperat ipsa, desideriis favere idem Deus porro pergeret: ex quo illa quinquies de die orationem Dominicam & salutationem Angelicam pro Societate, dum vixit, recitare consuevit, itaque vitam instituit, ut in odore famaque sanctitatis diem suum obierit. Sed non prius, quam in Chilensem provinciam, quod a Deo petierat, Societatem invectam viderit, quæ ex ipsamet P. Ludovicus de Baldivia, collegii Chilensis rector, cum in ejusdem provinciæ oppido, Conceptionis dicto, versaretur, audivit.

[182] Eodem pariter tempore Constantinus de la Fuente illius temporis hæresibus infectus magna eloquentiæ laude Hispali florebat, [Inde digressus,] suisque concionibus perversorum dogmatum virus incautis auditorum animis clam instillabat: ab hoc, ut sibi caverent, pluribus auctor Borgia fuit: suis item, ut cum Constantino seu clandestino, seu, prout res exigeret, aperto marte congrederentur; qui dein a fidei censoribus in carcerem trusus ultrices propriæ perfidiæ manus sibi ipsi violentus intulit: multi denique, qui a Constantino fuerant seducti, Borgiæ ac sociorum opera ab erroribus, quos imbiberant, resipuerunt. Hispali digressus, ad Fanum Luciferi (ita quidam oppidum San-Lucar de Barrameda vocant) sese contulit, ubi præter fructus ceteros Melchiori Marco, Catalauno & musico olim suo, cum Catalauniæ prorex erat, ingrediendæ Societatis mentem injecit; qui dein coadjutoribus adscriptus, Francisco in iis, quæ ad privatam ejus personam, vitæque rationem velut superior datus fuit, cui ille, quamquam ceteris præesset, humillime promptissimeque in omnibus paruit. Sub hoc item tempus rem litterariam & rectam juventutis institutionem summa cura provexit. Methymnæ-Campi humaniorum litterarum gymnasium aperuit; item Placentiæ, Burgis, in Monte-regio, Murciæ, Cordubæ & in plerisque, quæ erigebat, collegiis. Salmanticæ studia altiora instituit; plurimos etiam doctrina ingenioque excellentes Romam ex Hispania misit, qui Italiam exterasque regiones illustrarunt. Facturam hanc Hispaniæ ægre ferebat Araozius; uti, & quod ob multitudinem sociorum, litteris humanioribus juventuti tradendis occupatorum, studiorum altiorum progressus minor foret. Atqui, vaticinabatur Borgia, non procul abest, cum divina bonitas jacturam hanc qualemcumque centuplici (uti re ipsa contigit) fœnore compensabit.

[183] [& in Castellam evocatus,] Versabatur adhuc Borgia in extremis Andalusiæ oris apud Fanum Luciferi, cum redditæ illi abs Joanna Hispaniæ principe & moderatrice sunt litteræ, quibus ocius in Castellam revocabatur, ut Joannæ reginæ, de vita Tordesillæ periclitanti, adesset. Erat Joanna Ferdinandi & Isabellæ, Hispaniæ regum, filia heresque, Caroli V cæsaris mater ex Philippo, Maximiliani imperatoris filio, quem anno 1506, quo primum in Hispaniam venit, præmatura morte amisit: qui casus infelici principi sic acerbus accidit, ut dein mentis suæ perpetuo impos Tordesillæ exegerit reliquum vitæ, quam ad annum usque 1555 protraxit: Tordesillam Franciscus venit sub Februarii mensis finem, aut principium Martii: Cum autem, inquit Orlandinus lib. 15, num. 84, haud ita procul a supremo periculo offendisset, aggressus est ocius piis eam confirmare colloquiis & morituræ succurrere. Obstabat votis continua dementia, quæ nulla menti dabat integri luminis intervalla. Borgia tamen Deo fretus, quem tacitis precibus obsecrabat, hortatur feminam, Deo se committat, & poscat novissima Sacramenta; sibi vero protestandæ ipsius nomine sanctæ fidei partes curamque permittat, quando per morbum ipsa non possit. Ad hanc illa vocem præter spem omnium convertit animum, & Borgiam jussit inchoare symbolum: quod cum Pater inchoasset & verba quædam ipsamet e Niceno symbolo sapienter addidit, & eadem sapientia respondit ad extremum, ubi pronunciandi finis est factus, Amen.

[184] [morienti Caroli V matri Tordesillæ assistit.] Deinde crucifixi Christi signo ejusque Matris imagini pone propositis pia oscula fixit, eaque sibi propius admoveri applicarique jussit. Sparso hoc per curiam de regina resipiscente rumore, commune fuit universorum gaudium ingenti cum admiratione conjunctum, ut qui meminerant, quam ea vehementer in amentia a piarum rerum commemoratione abhorreret: idque Borgiæ meritis assignabant. Is vero cum tot compositæ mentis indicia animadverteret, auctor familiaribus fuit, ut Salmanticam mitterent, qui doctorum sententias exquireret, liceretne reginæ eo jam loci deductæ suprema rite mysteria subministrare; consultoque inde venit Dominicus Soto, notæ doctor sapientiæ, Prædicatorum ex Ordine, qui de reginæ statu redituque mentis edoctus, & cum Borgia collocutus, censuit rite feminam inungendam. Nam sanctum Domini Corpus præberi vetuit scilicet nauseantis stomachi conturbatio frequensque vomitus. Rite igitur ad extremum inuncta certamen, migravit e corpore sexta feria in Parasceve magno populorum gaudio, Caroli vero imperatoris, & regis tum Angliæ Philippi longe maximo, quod eo regina delibuta mysterio & recuperata mente migrasset. Postrema reginæ verba fuere: Jesus Christus crucifixus sit mecum, ut Alvarus ex litteris, quas ad cæsarem super reginæ obitu Borgia dedit, narrat, qui præter Orlandinum, cujus verba dedi, etiam P. Herreræ testis oculati & Sandovalii in Vita Caroli V lib. 32 auctoritatem laudat, ut ea de re, licet ejusdem nulla sit apud Ribadineiram mentio, dubitari minime debeat.

[185] At vero, si hæc prospere atque ex sententia Francisco cesserint, [Vallisoleti ingens a Societate discrimen suis precibus avertit,] alia, ut nihil in humanis constans esse & perpetuum solet, aliunde calamitas orta est, quæ ingentis mali formidinem eidem incussit. In vivis esse desierat summus Pontifex Paulus III die XXIII Martii anni 1555: pauco item post tempore Marcellus II. Hujus vero successor Paulus IV, pontificatu vix inito, Gallorum sese fautorem, adversarium autem Austriacorum principum ostendit, & palam quidem anno 1556, quo initum anno præcedente cum Galliarum rege Henrico II fœdus in apertum erupit. Franciscus, defuncta Joanna, Tordesilla ad aulam Hispanam Vallisoleti tum morantem remeavit, ubi (ignotum, qua via) Paulum Pontificem intellexit in Philippum II Hispaniarum regem excommunicationis parare sententiam: neque id tantum, sed seipsum, qui eam in curia aliisque civitatibus publicaret, eligendum. Hæsit hic Borgia inter malleum & incudem. Si Pontifici pareret, Philippi offensam effugere non poterat: Pontificis vero jussa non exsequi, gratum quidem Philippo fuisset, sed sibi ac Societati odiosum. His pressus angustiis Deum precibus placare constituit, & Septimancam cum P. Dionysio Vasquez profectus, conceptum animo dolorem non ita celare potuit, quin hunc in ejus vultu Dionysius legeret: causam rogatus, quod res erat, edixit, addicitque, se Dei sapientiumque virorum consilia exploraturum, hisque compertis, ab officio suo se ne ad latum quidem unguem discessurum. Bene sperare Borgiam Dionysius jussit, & inter utrumque convenit, ut in re tam ardua sua Deo sacrificia precationesque offerrent: id cum pluribus jam septimanis ab utroque factitatum sedulo esset, surrexit tandem ab oratione nocturna ita repente animo confirmatus, ut de prospero rerum successu posthac minime dubitaret: & vero paucis post diebus Roma litteras accepit, quibus Pontifex paratum in Hispanum regem fulmen inhibuisse nuntiabatur; quod inter præcipua, quibus umquam a Deo affectus fuerat, beneficia Borgia numeravit.

[186] Quod a visitandis Societatis per Hispaniam domiciliis reliquum habebat anni tempus vel Vallisoleti, [& multis utilem operam navat.] ubi tum curia Hispana morabatur, prout ab Ignatio jussus fuerat, vel in vicinis Vallisoleto locis transigebat: ibi quidem, seu in curia, consiliis suis Joannæ principi frequens adstitit; apud quam cum plurimum auctoritate valeret & gratia, mirum non est, si ingenti clientium numero obsideretur, quem suis seu negotiis seu votis plurimum profuturum, si ejus sibi adjungerent voluntatem, non ignorabant: alii, qui lites sequebantur, nihil minus molestiæ negotiique Francisco facessebant: nullius tamen commendare cuiquam voluit causam, nisi pro quo jus æquitasque pugnaret. Quam pauci, exclamabat interdum, ad me veniunt Hierosolymis! contra quam multi ex Ægypto! Id nimirum Vir sanctus intellectum volebat, dolere se ex tanto clientium numero paucos esse, qui salutis ad se causa recurrerent; at longe plures, qui vel honores quærerent vel bona fortunæ. Honoratiores appellationes titulosque, quorum frequens in aulis principum usus est, aversabatur adeo oderatque, ut, si quis dominum ducemve appellaret, flexis etiam genibus obortisque postularet lacrymis, ne se posthac hujusmodi vocabulis oneraret. Filio Joanni, ut ex Araozii ad Ludovicam Villæ-Formosæ ducem, Borgiæ sororem, litteris Alvarus refert, ne se alio, quam Francisci nomine appellaret, vetuit: cum vero aliquando per urbem iret, & ex officinis ingentem opificum vim, sibi obviam partim causa honoris, partim præ curiositate prodeuntem conspiceret, Nonne vides, inquiebat comiti suo Bustamantio, quot homines magnam belluam (ita semetipsum nominabat) spectatum accurrant?

[187] [Septimancæ tirocinium instituit,] Sed religiosæ quietis ac solitudinis amantior erat Borgia, quam ut perpetuo inter aulæ tumultus turbasque hæreret: quare Vallisoleto Septimancam, unde si opus esset, Vallisoletum cito redire facile poterat, identidem secedebat. Collegium Septimancæ anno superiore (1554) condi cœptum fuerat, & apertus ludus litterarius, qui, cum pro votis haud satis frequentaretur, visum Borgiæ est, eas ædes, seu collegium in primæ probationis domum seu novitiatum, accedente fundatoris consensu, convertere. Tironibus, cum jam ad quadraginta eorum numerus fere excrevisset, magistrum præfecit Bustamantium: nec eo contentus eo sæpe ipsemet commeabat, ut eorum eximios ad omne virtutis genus conatus suis verbis exemplisque foveret ac promoveret; quibus tantum effecit, ut multi magnatum, religiosorumque virorum tirocinium istud spectatum venirent, velut antiquæ sanctitatis speciem oculis usurpaturi. Quod si tironum illorum fervor modestiaque admirationi exteris erant, non minori Francisco voluptati fuere: Delectabatur, inquit Orlandinus lib. 15, num. 87, hac institutione tyronum maximopere Borgia, Gemmam Societatis appellans hanc domum, in suoque corde, si posset inspici, domum probationis affirmans inventum iri. Hic sese Borgia gerebat non secus ac unus ex illis: hic precandi tempus, quod illi aula aulæque negotia surripuerant, resarciebat, hic pœnitentiæ opera geminabat; hinc sacco humeros onustus in plateas vicosque prodibat, eleëmosynam ostiatim emendicans; domi vero non tam vile erat culinæ ministerium, quod non obiret. Orbes forte aliquando aqua diluebat, cum tironum aliquis, qui recens ad probationem receptus fuerat, idem facturus, accessit: verum his non assuetus vix operi manum admovere cœperat, quin resilierit. Vidit id Borgia, & bibere cœpit ex eadem aqua, eoque potu visus est tironi admodum delectari; qui ex hoc Borgiæ facto pusillanimitatem suam agnoscens, veniam errati supplex petiit, aliusque plane evasit.

[188] [ubi tironibus factis] Alias a curia redux ad culinam recta se contulit, ubi coquum coadjutorem, qui recens eo venerat, nec Borgiam norat, offendit; cui Borgia: Adjutum te venio: ecquid imperas? Scire prius velim, inquit ille, quid recte facere, aut minus male calleas. Nihil, inquit Borgia, est, quod quidem recte calleam: verrere culinam, aut orbes tergere fecero fortasse minus male. Bene habet, respondit coquus, en tibi hujus laboris materiem satis amplam. Nec plura: universa culinæ utensilia mundare mox cœpit ac detergere. Vallisoleto Septimancam noctu aliquando venit multo captus frigore nivibusque obsitus: cum ad januam collegii venerat, jam cubitum sese receperunt ceteri, & ab janua longe aberat janitor: ita factum est, ut, quod dederat adventus sui signum, nullus audierit, ac sub dio auris nivibusque expositus ac frigore obrigescens præ foribus, trunco, quam homini similior, subsistere coactus fuerit; dum tandem ejus socius validius fores pulsavit, ac post longam moram in ædes intromissi sunt. Ita affectum ut rector ac janitor viderunt, summopere indoluerunt; at eos Borgia consolari ex animo cupiens; non est, inquit, cur vices meas doleatis: magnis etenim toto eo tempore, quo præ foribus steti, animum deliciis delibutum habui. Multi, iique egregii fuere, qui hoc aut sequenti anno sub eodem Borgia Septimancæ tirocinium ingressi sunt: Multi erant novitii prænobiles genere, inquit Orlandinus lib. 16, num. 41 & seq., sed multo, quam terrena claritudine, Christianæ humilitatis magis luce conspicui.

[189] Hos inter binos potissimum recenset Joannem Emmanuëlem, [verbisque prælucens] & Garziam Alarconium: de priore sic habet: In his Joannes Emmanuël vilissimo in amictu tam omni vacuus malo pudore servilia obibat officia, obsonatumque in forum prodibat cum sporta, acsi innutritus in eo fuisset munere: compensabatque hanc tironis sui indolem Magister cælestis, liquidissimis eum cæli deliciis inter ea ministeria complens. Quam Joannes divinæ indulgentiæ auram grato excipiens sinu, eaque longius ad despicientiam sui provectus, cum consueta tria vota religiosorum emisit, quartum adjecit, si sancta obedientia sineret, in domestici adjutoris officio Deo, quamdiu viveret, serviendi. De altero sic habet: Haud minore alacritate Garzias Alarconius familiæ suæ splendorem seque ipsum opprobrio exornare crucis studebat. Coquo Septimancæ inserviebat, cum Vallisoletum accersitus a commissario Francisco, tamquam mendiculus perrexit in curto ac lacero sago, tibialibus multisariam ruptis, sine pallio: eodemque habitu, ut penitus vanum sæculi fastum crucifigeret, regias ædes ingressus, ubi multos habebat e primariis propinquos ac notos, bene diu se oculis omnium spectandum præbuit. Alia quoque de eodem refert Alvarus. Filius natu major fuit Alfonsi Gironis Alarconii & Joannæ Pacheco, de Piqueras & Albaladexo dominorum. Diebus singulis a media nocte in mediam septimam orare solebat; sæpe ex obsessorum corporibus dæmones expulit, mortemque, quam Ovieti obiit, prædixit, ac brevi post venerandæ matronæ cuipiam gloriosus apparuit. Emmanuëli & Alarconio Alvarus haud injuria Balthasarem Alvarezium jungit, cujus sanctimoniæ insigni luculentum S. Teresia testimonium dedit.

[190] Ita tirones suos Borgia non verbis modo, sed & exemplis ad sui despicientiam erudiebat: nam, [paratam sibi in cælo gloriam videt.] cum tritæ laceræque illi vestes essent, marchio de Priego novas ad ejus socium misit, sensim & clam veteribus substituendos; sed, re detecta, ut illis uteretur, exorari non potuit. Verbis, hortatibus, precibus, si qui tironum sua in vocatione vacillarent, ne eam desererent, sæpe effecit. In his non vulgaris nobilitatis nonnemo fuit, qui ædium paupertate silentioque territus, reditum meditabatur in patriam; præter morem suum Borgia fecit, ut ejus discessui haud multum sese opponeret: at divinitus edoctus fore, ut animosior constantiorque ad desertæ Societatis gremium rediret. Rediit ille paulo post, uti prædixerat Borgia, atque ita reliquum vitæ cursum exegit, ut nec ferventissimis cederet. Ex multis, quos Septimancæ Borgiæ Deus impertivit, favoribus, unum Alvarus refert, quem anno 1556 adscribit: orationi videlicet quodam mane incumbens & extra se raptus, cælos apertos paratamque sibi in illis gloriæ sedem vidit: gaudii, quo animus affluebat, magnitudinem facile stillantes oculi vultusque prodebant; cetera statuæ, quam vivo homini similior erat, quo illum situ Bustamantius reperit: ubi redire ad se Borgia cœpit, instare Bustamantius, ne se, quidquid hujus esset, celatum vellet, ac tandem etiam extorquere, ea lege adjecta, ne rem ulli manifestaret: verum gestientis animi lætitiam haud ita dissimulare Borgia potuit, quin eam animadverterent ceteri; nec facere Bustamantius, quin, posteaquam Borgia se alio seorsum subduxerat, importunis sociorum precibus victus, quæ ex ipso Borgia audisset, faceret palam.

§ XV. Obortas adversus Societatem in Hispania tempestates morbosque constanter tolerat: invitatus a cæsare ad colloquium Societatem egregie tuetur.

[Cedentes Cæsaraugusta] Verum si Borgia sub hoc tempus cælestibus, iisque frequentibus, recreari favoribus meruit, non defuere tamen, ita permittente Numine, subinde res adversæ, quibus illius virtus, & in tolerandis malis constantia probaretur, eoque acerbiores, quo commissum sibi gregem chariorem habebat. Labore magno eo deventum erat anno 1555, ut Cæsaraugustæ certæ Societati sedes coëmptæ essent, jamque in eo socii erant, ut feria quarta a Paschate primum in collegii sacello Sacrum celebrari sollenniore pompa facerent; ad aras Joannes Esquivelius, ad populum verba facturus erat Joannes de Azorola, ille ex Ordine S. Dominici Cæsaraugustanus Prior, hic ex S. Hieronymi, divini Verbi insignis præco: pridie ejus diei multa jam nocte adfuit, qui Lopi Marci (archiepiscopi Ferdinandi Aragonii vicarius is erat) nomine verbisque rogaret, ut solennitas ista aliud in tempus differretur, ob delatas ad se clericorum ac religiosorum in proximo habitantium querelas. Die postero tamen ob causas graves viris doctis probatas, factaque prius ad Pontificem appellatione, habita est coram multitudine decreta solennitas, qua nondum finita, vicarii edictum, quo curiones hujus sacelli aditum, interposito anathemate, suis jubebantur interdicere, valvis affixum fuit: mox in Cæsaraugustanos socios excommunicationis fulmen & quidem in singulos nominatim intortum; & civitas ipsa, dum in ea socii permanerent, ecclesiastico interdicto subjecta, patrum effigies per vicos & compita civitatis petulantis vulgi oculis ludibriisque expositæ.

[192] His artibus id advesarii consecuti sunt, [socios] ut sociis ne domi quidem tutis esse liceret: Quippe procacium puerorum caterva, ut Orlandinus lib. 15, num. 69 & seq. ait, non sine grandiorum turba, una ex iis fœdis imaginibus pro vexillo in hastam sublata, conglobatur circa ædem, tecta lapidibus quatiunt, januas verberant, convulnerant fenestras, insanis vocibus complent omnia; tanto strepitu, ut accurrendum proregis administris (Enneconis Mendozæ, qui ducis Francæ-Villæ titulum tum temporis gerebat) ipsique proregi fuerit, cum populi totius timeretur tumultus. Colludentes quoque pila Equites multi, quique eum spectabant lusum alii, cum insusurratum esset, agmen improbum armatorum ad Patrum ædes coactum, ut, quotquot in iis erant, ferro conficerent, seminudi subito, ut erant, ab ludo digressi, strictis eo mucronibus convolarunt, ut illos Dei famulos contra multitudinis impetum furoremque defenderent. Neque hæc omnia adversariis visa sunt satis ad populi animos religionis specie, quod acerrimum telum est, concitandos. Tribus deinceps diebus funestam supplicationem circa ædes Societatis cum lugubri carmine instaurant, atro tectam velo, & aversam Christi e cruce pendentis gestantes effigiem, & inter maledicta & execrationes jactantes in tecta lapides & identidem misericordiam magnis vocibus inclamantes.

[193] Has turbas paucorum hominum a sociorum vicinitate nescio quis metus dedit, [eo brevi redituros prædicit:] quas cum neque proregis, neque Apostolici nuntii, nec ipsa Joannæ principis, Hispaniarum tum moderatricis, auctoritas compescere posset, loco socii, graviora sibi non temere eventura timentes, cedere decreverunt. Ceterorum nomine ad senatum postrema verba Petrus Tablares fecit, a quo benigne auditus & honorifice dimissus fuit: non segnis in hac suorum calamitate Borgia fuit; quippe quem, ut Orlandinus scribit, P. Romanus Cæsaraugusta Vallisoletum profectus eorum, quæ illic gerebantur, certiorem fecerat: neque dubitandum apparet, quin Borgiæ rogatu sedando huic populari motui auctoritatem suam, licet primo quidem frustra, Joanna princeps interposuerit. Litteris etiam Cæsaraugustanos socios monuit, saxa, quibus eorum domum populi furor appetierat, colligerent, e quibus novæ firmioresque ædes Societati exsurgerent, quæ res cum miræ in Deum fiduciæ exemplum, tum rerum futurarum quoddam veluti vaticinium fuit: nam, posteaquam, Cæsaraugusta digressi Petriolæ septem inde leucis dissitæ, quo ab Ludovica Borgia, Ripargosæ tum comite, ac dein Villæ-Formosæ duce, Francisci sorore, missi fuerant, aliquamdiu consederant, nondum elapso anno 1555, Cæsaraugustam non minori honore bonorumque gratulatione, quam inde discedere coacti prius fuerant odio & execratione malorum, redierunt, radicesque egit Societas tanto firmiores, quanto fuerat, qui eam inde pepulerat, turbo vehementior.

[194] Non minus gravis Hispanæ Societati atque adeo Borgiæ annus 1556 fuit, [gravi jactatur] quo non jam vulgi tantum, sed amicorum, nobilium, doctorum & ipsiusmet etiam aulæ in socios concitatum est odium. Redierat jam in Hispaniam Carolus, privatam deinceps vitam acturus; venerantque una cum illo Hispani non pauci, Calvini & Lutheri, quam in Germania contraxerant, contagione infecti. Hi bilem omnem ac rabiem in Societatis institutum, a cujus alumnis sibi metuebant, evomere; simulare tamen cum iisdem amicitiam, dictitareque, omne sectæ suæ præsidium in Jesuitis positum esse; quod alii præ credulitate nimia, aut odio abrepti facile crediderunt adeo, ut, cum notiores aliquot hæretici in carcerem conjecti fuissent, sparsum in vulgus, creditumque abs hoc fuerit, omnes hos fuisse Jesuitas. Divulgatum præterea fuit, Carolum V alieno esse a Societatis instituto & hominibus animo: idem de hujus sorore Maria jactabatur. Accesserat item eo anno Vallisoletum non tam Epistolas Pauli ad Timotheum explicaturus, quam antiquas in Societatem calumnias, invitis etiam Ordinis sui moderatoribus, sociisque non paucis, renovaturus Melchior Canus ex S. Dominici familia, vir ceteroquin scientiæ & eloquentiæ laude in primis clarus. Quibus ille Societatem probris onerare soluerit, nihil attinet, &, si attineret, referre pigeret: id unum hic addo, per ipsum non sterisse, ne gravissimo Societatem odio cæsar prosequeretur, quod quidem probe evictum dant ejus litteræ, quas anno 1557 ad Joannem de Regla die XXV Septembris Salmantica scripsit, exhibetque Alvarus lib. 4 Vitæ S. Francisci cap. 15, § 2.

[195] [per Hispaniam] Vehemens ac diuturna ea tempestas fuit: verum quam diu tenuit, neque victa Borgiæ constantia fuit, neque intermissa ullo tempore eam sedandi labor studiumque. Perennes toto eo tempore fundebat ad Deum preces, perennes ejus erant lacrymæ, perennes vigiliæ: precibus indies horas novem dabat, & preces publicas per singula Hispaniæ collegia indixit: sæviente Cæsaraugustana procella procul ejus gemitus percipiebantur, teste P. Dionysio Vasquez, quem Alvarus citat. Ex oratione vero spem firmam concepit, ut ipsamet procella, quæ Societatis Hispanæ naviculam jactabat, hanc ad portum securitatemque propelleret. Neque vero ita hæ angustiæ fuere perpetuæ, quin solatii aliquid mœrenti Borgiæ divina subinde benignitas impertiret: eodem tempore, quo Vallisoleti, quem dixi, Melchior Canus Pauli Epistolas vertebat in amaras contra Societatem satyras, ejus institutum amplexi sunt ex ipsa curia adolescentes non pauci ingenio genereque præstantes, neque domi major umquam alias disciplinæ religiosæ observantia morumque sanctitas floruit, neque umquam foris fructus uberior exstitit, nec pullulans hæresis felicius profligata: Religionis virtus in Societate admodum floret, magnosque in exstirpandis recentibus hæresibus fructus præsertim profert; cujus opera atque doctrina magna pars mali ablata est, bonique servata. Non defuere, nec desunt virtuti religionique vestræ inimici; at id Deum permittere pro certo habeo, tum ut illa perficiatur, tum ut confundantur mali, inquiebat in suis ad Lainium litteris Joannes Vega, Castellæ præses, quas Vallisoleto die VII Octobris anni 1558 Romam scripsit, Alvarus vero Hispanice exhibet lib. 4 Vitæ S. Francisci cap. 15, § 2.

[196] [tempesiate Societas,] Interea nimius, quo utebatur, vitæ rigor Borgiam lecto affixit, nec una erat, quacum confuctari habuit, mali species: alimentum omne regerebat non sine summo ejus dolore præ nimio frigore stomachus; accedebant summa debilitas capitis, humorumque melancolicorum abundantia: illam medici ex immodica precandi prolixitate ortam rati, hac eum interdixere, quæ quidem res ipso malo Borgiæ gravior accidit; quippe qui, ut socio suo tum testatus est, ex oratione non laborem defatigationemque, sed quietem viresque caperet. Tot malis septum dæmon præterea variis spectris terrere studuit: ubi convalescere paulo cæpit, ut melancoliam dissiparet, F. Marcum instrumentis musicis præcinere aliquid sibi jussit, dum interim ipse precibus, lacrymis, piisque suspiriis vacaret: subinde in locum amœniorem, adjuncto sibi socio, concedebat, ut ex rerum creatarum pulchritudine, ac multo magis ex harum rerum effectricis sapientiæ contemplatione obrutum dolore animum recrearet: solitudinem, etsi hujus esset admodum amans, cavebat tum temporis maxime, seduloque operam dabat, ut ne quid de solita comitate atque hilaritate remitteret, ceterisve molestus esset; adeo ut iis, qui dolorum ejus mœrorisque erant conscii, stupori foret, quam præ se ferebat, oris vultusque serenitas.

[197] Afflictabatur his malis Borgia, cum dissipari sensim nebulas & sedari tempestatem vidit. [corpore interim laborante Borgia,] Hispali e clero religiosisque familiis primarii viri Societatis patrocinium susceperunt: jactis passim in Societatem calumniis in ea civitate duo potissimum e S. Dominici alumnis pari zelo, facundia & felicitate sese palam opposuere, magister Burgoa & magister Salas. Haud minus animose pro Societate Septimancæ depugnavit magister Joannes Penna. Egregiam quoque in ea re operam præstitit vir undique summus ex eodem Ordine Ludovicus Granatensis, qui, ut scribit Alvarus num. 194 laudatus § 3, cum in curiam venisset, Pauli Epistolas, quibus haud recte usus fuerat Canus, in Societatis laudem convertit, quam & Apostolicum collegium nominavit. Subdit his Alvarus ejusdem Ludovici Hispanas, quas Ulyssipone die ultimo Martii anni 1556 ad amicum dedit, litteras, quibus eximia Societatem laude cumulat, & Cani in illam dicta aperte improbat. Ferdinandus Valdesius, Hispalensis archiepiscopus & sacrarum quæstionum per Hispaniam præses, anno 1558 innocentiæ Societatis publicum testimonium dixit, cumque sparsus rumor esset, Vallisoleti in carcerem fuisse aliquot e sociis conjectos, id a vero alienum declaravit datis ad tribunalia litteris, e quibus Alvarus eas recitat, quas ad sacrarum quæstionum Cæsaraugustanum tribunal dedit die XII Junii anni 1558. Præclare optimeque etiam de Societate meritus ea tempestate est Ludovicus Strada, Ordinis Cisterciensis & Hortensis in Veteris Castellæ Aragoniæque confiniis abbas, quem Manrique in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1213, cap. 6, num. 9, insignem pietate & scientia virum & seculi sui decus appellat. Binas ejus epistolas, alteram ad doctorem Torres, die XVI Maii anni 1558 scriptam, ad P. Alphonsum Romanum alteram, utramque vero Societatis laude plenam, videsis apud Alvarum cit. § 4.

[198] E curia vero frequens ad collegium Societatis factus est primariæ nobilitatis concursus, [quæ sensim tamen,] quæ bullas Apostolicas, quibus recens illius institutum confirmabatur, perlustrare avebat, depositisque sinistris de ea judiciis ac suspicionibus, erroris sese multi damnabant, nec illustrioribus umquam, quam tum, alumnis aucta Societas est, nec condita majore sumptu & splendore collegia: idem, de quo supra, sacrarum quæstionum per Hispaniam præses non modo bonam in Hispalensis domus fabricam contulit pecuniæ summam, sed Ovietum etiam id institutum introducere studuit: ipsum sacrarum quæstionum tribunal ad exstirpandas recens in Hispaniam invectas hæreses sociorum frequenter opera utebatur. Ad eumdem modum aliæ alibi tempestates turbinesque felici rerum temporumque commutatione sensim evanuere, ut ex hujusmodi nebulis tenebrisque, quibus involuta tantisper per Hispaniam Societas fuerat, clarior illustriorque emerserit, quam spem animo semper Borgia foverat, ut luculente ostendunt ejusdem litteræ ad P. Ribadineiram, in Belgio agentem, postmodum datæ, in quibus ita fere ea de re loquitur, sed verbis Hispanis apud Alvarum: Unum id loci commemorabo, tantum operæ ac diligentiæ in hac temporum calamitate fuisse a Societate allatum, ut hanc sibi non mediocri fuisse subsidio sacrarum quæstionum senatus norit, & grato etiam animo fateatur: quamquam in hac aula, regnoque Castellæ (uti & facile in Belgio) fama non defuerit, errores istos a Theatinis (quo nomine nostros indigitant) ortos esse; me detrusum in carcerem, alterum e patibulo suspensum, alibi nos igne combustos &c. Hæc aliaque hujusmodi disseminantur per orbem, & ecce, vivimus gratiasque Domino agimus, quod nullis nostris meritis tam multiplici bene de se merendi dignetur occasione, ac suo nos vexillo dignos efficiat: quapropter non defuturum nobis ejus auxilium spero, quo hæc in majus bonum nostrum, majoremque cognitionem nostri convertantur; facturum hac via & pacto (quod facere Deus assolet, nosque experimento didicimus) ut pluris Societas fiat, novusque ejusdem auctoritati cumulus accedat. Refert etiam has litteras Ribadineira lib. 2, cap. 19, ubi obortas hoc tempore in Societatem persecutionum, quas modo fusius ex Alvaro & Historia Societatis prosecuti sumus, turbas brevissime expedit, Schottus autem lib. 2, cap. 15, infra vero num. 115.

[199] [uti speraverat, sedata fuit.] Celeber, si quis alius fuit annus quinquagesimus sextus supra millesimum quingentesimum, quo Carolus, imperator præpotens hujus nominis V, idemque Hispaniarum rex, rebus gestis clarissimus, projectis imperii regnorumque sceptris, secessit in Hispaniam, privatam dein in S. Justi monasterio diœceseos Placentinæ vitam acturus. Belgium Philippo filio die XXVI Octobris; Hispaniæ vero regna XVI Januarii anni 1556 Bruxellis transcripsit: imperium autem Ferdinando fratri postridie: hinc navi vectus in Guipuscoam appulsus est die XXVIII Septembris & Laredo Burgos primum, ac dein Vallisoletum delatus; unde itidem, paucis comitantibus, ad monasterium S. Justi, quod patrum Hieronymianorum est, pervenit, ubi vitæ reliquum summa pietate exegit: ad audendum porro, peragendumque tam illustre rarumque facinus non exiguos cæsari stimulos jam pridem subdiderat Borgiæ, Gandiæ olim ducis, exemplum; & mutua ea de re consilia in comitiis Montionensibus jam inde ab anno 1542, ut supra num. 70 dictum est, inter sese communicarant. Cæsar, quamquam paucos, ex quo in S. Justi monasterium commigraverat, ad alloquium admitteret, brevi tamen videndi Borgiæ desiderio captus est: itaque per Ferdinandum Alvarez Toleti, Oropesæ comitem, ad S. Justi monasterium ocius Borgiam evocavit. Evocatus item sub idem tempus Romam Borgia, ut comitiis generalibus, in quibus defuncto Ignatio successor eligendus erat, interesset. Apud cæsarem valetudinis excusatione usus est: eadem item apud Patres Romæ congregatos, quamquam ad hos plures causas perscripserit, quæ suum in Urbem iter impedirent, ut apud Sacchinum part. 2 Hist. Societatis Jesu ad annum 1557, numm. 68 & binis seqq. videre est. Nec Urbem, nec cæsarem adire sibi tutum existimabat. Si in Urbem iret, ne Paulus IV (qui, cum Cardinalis Theatinus esset, abeunti in Hispaniam dixerat, se non permissurum, si Summus esset Pontifex, ut eo cultu, scilicet Societatis, abiret) quod olim mente conceperat, Romana se purpura oneraret, metuebat: idem porro a cæsare periculum erat, quem id jam olim tentasse vidimus supra.

[200] Quapropter prudentiæ suæ esse ratus est Borgia, [Invitatus] ut cæsaris alloquium seu valetudinem excusando, seu id iter procrastinando, utcumque vitaret: & sane a morbo tum aliquantisper Borgia convalescebat, non Placentiæ, quod de suo Schottus, Ribadineiræ interpres, ait, sed Compluti, ut diserte scribunt Alvarus lib. 4, cap. 6, § 1, & Nierembergius lib. 2, cap. 19, quamquam Sacchinus num. 114 Schotto consentiat. At cæsar ulterioris moræ impatiens, Ferdinandum de la Cerda, Medinæ-Cæli ducem, Complutum misit, qui Borgiam, si modo id ejus valetudo utcumque pateretur, cæsaris verbis ad S. Justi cœnobium iter juberet arripere. Paruit Borgia, adscitisque sibi sociis PP. Bustamantio & Herrera, ac socio suo individuo F. Marco, postridie se dedit itineri: paululum vero Compluto discesserat, cum redditæ illi abs Joanna principe, cæsaris filia, fuere litteræ, quibus hæc illum commonebat, fore propediem, ut ad patrem accerseretur: id illum cepisse consilii, ut Borgia Societatis habitum cum sodalium Hieronymianorum habitu commutaret, vel, si id minus arrideret, certe, quod fas illi esset, ambo pariter ad magnam Cartusiam sese reciperent: videret proin, ut cæsari faceret satis, sic tamen, ut Societati non deesset. Ita commode accidit, ut deliberandi in re tam ardua spatium Franciscus haberet, & ad certamen tam anceps paratus accederet. Lectis Joannæ litteris, ad preces de more conversus, tanta demum ab his animi alacritate surrexit, ut continere hanc sinu nequierit. Eamus, inquiebat, socii; oraculo, nescio quo, edoctus sum, fore mihi propitium Numen, cujus, ut plane confido, benignitas faciet, ut neque Societas, neque cæsar sit habiturus, quod de me conqueratur.

[201] Volupe fuit cæsari audire, Borgiam sibi mox adfuturum, [ad S. Justi cœnobium,] cui, quod præterea nemini fecerat, intra S. Justi cœnobium hospitium parari jussit, obtegique conclave adversus frigus, in quo moraturus erat: percunctatus dein Ludovicum Quixada, œconomum suum, num rite omnia parata essent, ipse per se Francisci conclave inspicere voluit, cumque parietem sumptuoso aulæo ornatum vidisset, tolli id protinus jussit, nigrosque pannos substitui, probe scilicet gnarus pretiosa hujusmodi ornamenta Hospitis sui humilitati haud placitura. Ut in conspectum Caroli venit Borgia, flexis humi poplitibus cæsaris manum exosculari voluit, sed eum amplexus Carolus surgere, considere & caput tegere jussit, ac Ducem Gandiæ appellavit: cæsarem obtestatus est Borgia, ne se hoc nomine compellaret: quoniam, inquit ille, ita vis, te Patrem Franciscum compellabo: at iterato considere & caput tegere jussit: negavit Borgia id se facturum, quod in majestate cæsarea divinam agnosceret & veneraretur, atque adeo ut de genu ipsum alloqueretur, rogavit. Dein Borgia, ut meditatum cæsari sermonem præverteret, magnæ sibi voluptati esse ait mutatum abs illo vitæ genus, quo tam insigni atque inusitato facinore, majore, quam umquam antea, orbem terrarum sui admiratione compleverat: se quoque diffiteri non posse, quidquid id esset, quod reliquisset, multiplici a divini Numinis largitate sibi fœnore in eo, quod susceperat, vitæ genere reddi, nihilque esse, quod humili Societatis veste commutatum vellet.

[202] [instituto] Cæsar præcisum sibi a Borgia meditatæ orationis filum videns alio sermonem convertit: Ex quo, inquit, rebus terrenis renuntiasti, tuam tibi felicitatem invidi, libensque jam tum, si id principis Philippi ætas, regnorumque tranquillitas permisisset, tuis ego vestigiis incessissem; quod si tum fecissem, dubium non erat, quin id æmuli, non tam ad divina æternaque aspirantis, quam abjecti animi & meticulosi hominis factum interpretaturi fuissent: verum tu certe eorum, quæ hac super re inter nos jam inde ab anno 1542 Montione sunt dicta, memineris. Probe memini, inquiebat Franciscus, id pectoris sui arcanum jam tum majestatem suam fidei meæ & taciturnitati commisisse, neque id ego ulli hominum patefeci hactenus. Tibi & uni item alteri commisi, inquiebat cæsar, præterea autem nemini. In memoria habeo, inquit Franciscus, quæ non vulgaris majestatis suæ in me fiducia fuit: verum eo jam loco res sitas opinor, ut patere orbi possit, id non recens majestatis suæ fuisse propositum, sed dudum ante conceptum. Sic habet, inquit ille, nam, cum tum mihi res undique e votis fluerent, inde magis invidia, nihil humani me ad hanc vitæ commutationem impulisse perspiciet.

[203] [una cum cæsare colloquio,] Meministi vicissim, cæsar, subjunxit Borgia, me quoque tum temporis aperuisse, quid de mutandis pristinæ vitæ morumque institutis statuissem. Teneo, inquit cæsar, eosque tum animo meo tua oratio infixit aculeos, quos nulla consecutorum eventuum abolere aut evellere varietas potuit, tuoque maxime exemplo factum est, ut, abdicatis imperii regnorumque clavis, soli Deo vivere cœperim: verbis præclare utrique stetimus. Varie dein ac familiariter protractus est sermo; cumque sensim eo dilapsus cæsar esset, ut de legibus institutisque Societatis, de quibus malevolorum calumniis sinistra multa audierat, verba facere inciperet, veritus Borgia, ne de deserenda Societate mentionem faceret; longi & prolixi, inquit, sermonis res est, & vesperascit: si videbitur cæsari, in diem crastinum ea de re sermonem iterabimus. Placuit conditio cæsari, & alter ab altero suum in conclave discessit.

[204] Postero die, cum in colloquium iterato venere, [Societatem] coactus fuit a cæsare Borgia sibi assidere & caput tegere: sermonis initium cæsar fecit: Nunc, inquit, si vacat, causas, cur hunc Ordinem ingressus sis, qualisque is sit, mihi exponas volo. Æqua, inquit Borgia, cæsar, postulas; faciam igitur, quod jubes, & vere, & fideliter. Ista, inquit cæsar, præfatione haud opus erat, veri te semper amantem reperi. Age, nec dubita, quin tua dicta apud me fidem sint inventura. Tum vero Borgia orationem bene longam tum pro se, tum pro Societate exorsus est, protraxitque, ut ait Alvarus lib. 4, cap. 16, § 3, ad horas fere tres, paucis tantummodo quæstionibus cæsare dicentem interdum interpellante. Præcipua orationis hujus capita infra Schottus num. 104 & seq. aliique Francisci biographi exponunt, quibus addi etiam debet Sandovalius in Vita Caroli, in S. Justi cœnobio commorantis, §§ 12 & tribus seqq., quam habuit ex autographo Martini de Angulo, Prioris cœnobitarum S. Justi, qui eam jussu Joannæ, cæsaris filiæ, in litteras misit.

[205] Colloquii hujus fructus fuit, ut sinistram de Societate suspicionem omnem, [egregie tuetur.] quam ipsi suggesserant malevolorum calumniæ, cæsar deponeret, atque in amorem verteret, testatus declaraturum Europæ universæ, se Societatem & amare & magni facere. Sacchinus in Historia Societatis ad annum 1557, num. 115 refert, Carolum, cum obtrectatorum calumnias accurate refutantem Borgiam audisset, sensim contra delatores accensum, militari illo recalescente spiritu, fronte sibi manu repente percussa, exclamasse: Ergo mihi ita mentiuntur? Sandovalius vero testatur, tres amplius horas imperatoris & P. Francisci colloquium tenuisse, eumque exitum habuisse, ut ei diceret cæsar, magna se animi voluptate, quæcumque disseruisset, audisse & vera credere, & quamvis ob ea, quæ de Societate audisset, hanc suspectam habuisset, modo veritatem, Societatisque virtutem Francisci testimonio se habere persuasam, ac deinceps illam divini obsequii, & Francisci, qui ex eadem esset, causa, favore ac benevolentia sua prosecuturum. Neque cæsar, quod verbis pollicitus fuit, reipsa præstare distulit: nam Franciscum non prius abs sese dimisit, quam ei nonnulla consilia peramanter suggessisset, quæ ad conservandam augendamque Societatem plurimum factura censebat; abeunti vero ducentos aureos eleëmosynæ vice numerari, dicique jussit, modicum quidem esse, quod daret, tantum tamen, si præsentium facultatum suarum ratio haberetur, quantum dedisset nemini, dum imperii habenas moderatus fuerat.

§ XVI. S. Teresiæ spiritum approbat: insigne prodigium, in ejus manibus per Christi cruci affixi imaginem factum: cæsaris nomine ad Catharinam, Lusitaniæ reginam, legatione fungitur. Defunctum oratione funebri laudat.

[S. Teresiæ spiritum probat,] Exacto apud cæsarem triduo, alacri animo collegiorum visitationi incubuit. Abulam profectus, obvio sibi fortuito in via fratri laïco, quo vehebatur, jumentum cessit; pedibus ipse iter instituit, etsi non exiguum a podagra pateretur incommodum. Cum in hospitalem S. Ægidii domum, quam socii id temporis incolebant, sero ingressus esset, cubitumque sese recepisset, inter acerbos mali dolores prorsus ea nocte obmutuit: hujus rei causam fratri, qui ipsi aderat, percunctanti respondit: Absit, ut de malo conquerar, quod tam cupide a Deo postulavi, habeoque beneficii loco: quod si questus gemitusque hujus mali dolores lenire utcunque videantur, certe patientiæ meritum minuunt. His aliisque, dum Abulæ moratus est (moratus est autem dies quindecim) virtutum exemplis non modo domesticis, sed civibus etiam suis in cathedrali templo concionibus prodesse pro viribus studuit. Utilis ejus opera in primis fuit S. Teresiæ, tum Abulæ versanti. Rapiebatur extra se seraphica illa virgo, at quo spiritu haud satis compertum habebat. Ex quo Societas illic sedem fixerat, miro erga ejus instituti homines ferebatur affectu. Haud gravate itaque piorum virorum, ut Borgiam, sanctimoniæ fama jam ubique notum, consultum iret, consilio paruit.

[207] [& amicitiam sibi conciliat.] Accessit, arcanorum suorum participem Borgiam fecit, magnumque ex ejus colloquio solamen accepit; quod quidem testatum fecit ipsamet S. Teresia Vitæ suæ cap. 24 ad hunc modum verbis Hispanis scribens: Venerat huc (Abulam)id temporis P. Franciscus, dux olim Gandiensis, qui, relictis omnibus, ingressus fuerat Societatem Jesu. Confessarii mei (Joannis de Padranos) & equitus supradicti (Francisci Salzedii) consilio factum est, ut me accederet ad hoc, ut ei loquerer, quemque orandi modum tenerem, exponerem Viro, cui, ut qui multum ejus causa reliquisset, majora, etiam in hac vita, Deum præstare noveram. Postquam me audivit, dixit mihi, spiritum Dei esse, cui resistere amplius, fas non crederet; recte hactenus sese habere omnia; orationem vero deinceps inciperem ab aliquo Passionis articulo; quod si porro mihi spiritum ad sese attolleret Dominus, non obluctarer; sed attolli, nulla in id data opera, paterer. Borgiæ responso consiliisque abs illo acceptis magnopere se recreatam sensit Teresia, ut verbis mox transcriptis ipsamet subjungit. Alia hujusmodi sanctæ illius virginis testimonia refert Ribera lib. 1, cap. 10 ejus Vitæ & lib. 4, cap. 3. Auctor denique est Didacus Yepez § 3 Prologi in Vitam S. Teresiæ, Borgiam, ex quo cum ea agere cœpit, ingentibus sanctimoniam ejus semper extulisse laudibus ac perennem cum ea per litteras amicitiam coluisse. Nondum discesserat Abula, cum renuntiatum illi fuit, movisse arma adversus Philippum II Gallos: mox filiorum suorum aliquot Matrito Abulam evocavit, quos vix complexus, regis castra sequi jussit, si pro suis haberi vellent; simulque severe monuit, ne Martis & Christianæ religionis præcepta confunderent. Hæc Alvarus lib. 4, cap. 17, §§ 1 & 2; auditu horrendum est, quod § seq. narrat, ac fabulosum dixeris, nisi esset ex Processu Canonizationis S. Francisci depromtum

[208] Audierat Borgia, in civitate quadam Hispaniæ primaria decumbere morti proximum virum quemdam, [Crucifixi imago ad obdurati confusionem] depravatis æque moribus, ac natalium splendore notissimum, neque adduci hactenus ullo pacto potuisse, ut improbæ vitæ delicta Confessionis Sacramento elueret. Pluribus haud opus stimulis fuit, ut in cubiculum se abderet Borgia, provolutusque in genua ante Redemptoris e cruce pendentis imaginem multis Deum precibus lacrymisque oraret, ut misero vellet esse propitius, qui peccatoris perniciem nollet. Dum interim intentis oculis imaginem contemplatur, ecce prodigium: erigi imaginis caput videt, ac hujusmodi ad se delabi vocem audit: Infirmum adi, cui & ego adero indutus medici specie, dum illi tu tempestivam de peccatis confessionem persuadebis. Dictum factum: hinc Franciscus verbis modo blandis, modo gravissimis miseri animum emollire satagit: illiac tacitis divinisque impulsibus ferreum pectus cælestis Medicus quatit. Moveri ille primum quidem aliquantulum; sed mox ad ingenium pertinaciamque redire.

[209] Abeunte cælesti Medico, perrexit Franciscus ægri mentem omni nisu ad frugem revocare; [inter Borgiæ manus sanguinem fundit.] sed nihil apud ægrum ejus oratio valuit, qui ambabus manibus sibi aures obturabat. Mœstus itaque domum rediit, precesque ante eamdem Christi e cruce pendentis imaginem iterans, audire ex eadem meruit: “Ut quantum te diligam, ac miseri illius salutem desiderem, intelligas, hanc mei imaginem in manum sume, & ad ægri ædes revertere.” Facit imperata Franciscus; peccatorum veniam ac æternam felicitatem ægro, si resipisceret, offert ejus, cujus manu tenebat imaginem, nomine: ille pertinaciter obmutescit, quin & mortuum simulat. O stupendam Dei clementiam! o pertinaciam quavis rupe duriorem! Profluit e quinque vulneribus, veluti e totidem fontibus, uberrimus sanguis; jamque illum non Borgia, sed in imagine sua sic hominem Christus alloquitur: “Vide, o miser, quanto rebellis hæc anima mihi pretio steterit. Vide, quo me tuæ salutis amor adduxerit, ut pœnitentem te hisce excipiam brachiis & in gloriæ beatitudine collocem.” Ministro surdus, nec audiit Dominum; qui tantam contumaciam non amplius ferens, brachium dexterum refixit, haustumque e sinu sanguinem in obstinatum projecit, adjecta illa terribili voce: “Quoniam, qui pro te fluxit, sanguinem spernis, infelicitati tibi sit sempiternæ”: qua prolata, infelix ille inter horrendas in Christum contumelias animam exhalavit.

[210] [Cæsarem alteris vicibus adit,] Abierant, ex quo cæsarem in S. Justi cœnobio Franciscus convenerat, menses aliquot, cum Placentiam venit: brevi cæsar, quippe qui hinc non nisi septem leucis aberat, ejus adventum rescivit, voluitque, ut se iterato accederet; venientem pari amoris significatione excepit, de rebus ad animæ profectum pertinentibus consuluit, & politica quædam negotia exsequi jussit. Ferebatur Borgia omnem humanum erga liberos amorem exuisse: experiri cæsar voluit, an ex vero. Colloquebantur invicem cæsar, Franciscus, Alphonsus de Cardona, comes de Oropesa & rei maritimæ in Aragonia præfectus, cui lis erat cum Carolo, Gandiensium duce, Francisci filio. Multa, ait Francisco cæsar, de filio tuo mihi conquestus est hic comes. Tu vero quid censes, aut quid vis, ut hoc in negotio faciam? Ad hæc ille: Ego, a quo stet æquitas causæ, plane ignoro: id unum te, cæsar, impense oratum velim, ut omni, quo, salva æquitate, potes, favore comitem prosequaris, quo quidem nihil mihi gratius accidet. At ubi amor, inquit cæsar, quem filiis ac familiæ debes ac natura ingenerat? Num fortasse virtus naturæ est adversaria? Suppetit Carolo, inquit Borgia, quod satis est: Alphonso autem honorum plus, quam opum. Cæcutit plerumque amor, quem in nostros natura ingenerat: hunc ego ex animo non detero, sed altero oculatiore quasi aureo freno moderor & emendo; quod Borgiæ responsum cæsar multa admiratione & laude excepit.

[211] [Lusitaniæ reginam in obitu regis solatur,] Quarto, postquam cæsarem convenerat, die Septimancam discessit, quo se recipere libentissime solebat: tristissimum illic nuncium accepit, Joannem III, Lusitaniæ regem, XI Julii diem suum obiisse. Ingrati animi notam ratus est se non posse effugere, nisi Catharinæ regis viduæ, quod penes se esset, in tanto dolore solamen afferret: litteras itaque ad eam dedit pietatis & solatii plenas die ejusdem mensis vigesimo quarto. Exhibet illas Ribadineira lib. 2, cap. 16, & Alvarus Cienfuegos lib. 4, cap. 18, § 2: huc vero fere recidunt: subtractum quidem militanti ecclesiæ Joannem III, sed triumphanti insertum, quod in summi beneficii loco ponendum esset: huic ipsam vices debitas non exsoluturam, nisi, quam ille fovisset ac sustentasset Ecclesiæ partem, suis similiter curis ac laloribus, dum scilicet ejus nepos Sebastianus adolesceret, fovendam sustentandamque susciperet. Confideret, beatæ immortalitatis coronam non defuturam iis, qui crucem Domini non modo generose gestassent ipsi, sed etiam tot gentibus intulissent: precari se denique Deum, ut ei & gratiam & gloriam cumulet.

[212] [Clarissis Gandiensibus Matriti sedes procurat.] Abierat jam quinquennium circiter, ex quo, ut supra dictum est num. 129, curante Francisco, Discalceatarum Gandiensium colonia, duce Francisca de Jesu, Borgiæ amita, ad Casam-reginæ profecta fuerat. At cum ruinam minaretur, quod illis eo loci Juliana Aragonia Friæ ducis uxor, jam defuncta, procuraverat, domicilium, apud Joannam, Caroli V filiam, quæ, defuncto Joanne Lusitaniæ principe marito suo, in Hispaniam redierat, effecit, ut inde virgines illæ Matritum evocarentur; jamque Vallisoletum, dum interim domum suam natalem in cœnobium Joanna convertit, mense Septembri anni 1557, eodem Borgia auctore, pervenerant, cum non diu post ex hac vita Francisca de Jesu, ejus amita, excessit die XXVIII Octobris ejusdem anni, ut scribit Joannes Carrillo in ejus Vita cap. 6. Hujus jacturam reparavit Joanna a Cruce, prima Gandiensium Clarissarum Vallisoleto Matritum translatarum abbatissa, Joannis III, Gandiæ ducis, sed ex secundo conjugio filia, & S. Francisci soror, cujus virtutes morumque sanctimoniam descripsit Joannes Carrillo pag. 147 & tribus seqq. Neque vero sola, qua apud Joannam valebat, auctoritate sacris hisce virginibus Franciscus profuit, sed salutaribus etiam monitis piisque colloquiis. Exinde ad eas libenter ventitare consuevit Borgia, inquit Joannes de Luca in Annalibus Minorum continuatis ad annum 1541, num. 15, jam mirus idem in Societate Jesu sui corporis domitor, & humanæ gloriæ contemtor eximius, initoque de rebus divinis colloquio, feminarum industriam magis ac magis acuebat in dies; iisque auctor erat, uti se a contagione seculi quam maxime abstraherent, purissimisque spiritibus mente penitus immiscerent.

[213] Plerumque id temporis versabatur in ea, [In Lusitaniam a cæsare missus,] quam Septimancæ exstruxerat, tirocinii domo, e qua ad cæsarem evocatus jam tertium fuit. Quamquam autem haud firmis viribus esset ad S. Justi cœnobium, adjunctis sibi sociis PP. Dionysio Vasquez, Bustamantio & F. Francisco Briones, confestim profectus est. Admissus in conspectum cæsaris, mox sese in Lusitaniam mitti intellexit, magnis de rebus cum Catharina Lusitaniæ regina, cujus maritus Joannes III, ut dictum est, recens obierat, acturum. In votis nimirum habebat cæsar, tesle Alvaro lib. 4, cap. 19, § 1, ut nepotem suum Carolum, quem ex Maria Catharinæ reginæ filia Philippus II susceperat, Lusitani proceres regni hæredem dicerent, si quid forte Sebasiiano, Joannis III filio posthumo, humanitus accideret. Paruit cæsari Borgia, etsi alium, quam obedientiæ, ex ea legatione fructum non speraret. Salutato cæsare, Placentiam ivit; unde die postero in Lusitaniam iter arripuit: noctu tum ipsi, tum sociis humi cubandum fuit in diversorio pluviis pervio: quo factum est, ut P. Dionysii Vasquez humerum is dolor invaserit, ut mane neque iter prosequi nec ducere spiritum posset: evanuit tamen subito, postquam telam lineam, frigidissimo prius fonti immersam, humero male affecto applicuerat, uti jusserat Borgia, ne suis id precibus referretur acceptum. Lusitaniam ingressus Evoram Aliam, provinciæ Transtaganæ inter Tagum & Anum fluvios oppidum, confectis mane sex circiter leucis sub meridiem venit, ac mox pro more suo ad aras Sacrum celebraturus accessit, relicto in hospitio Bustamantio sene: hic, dum cum hospite confabulatur, nescius eorum, quæ a cæsare in mandatis habebat Borgia, hortatur hominem, ut frequentes pro Sebastiani incolumitate ad Deum preces fundat, ne ad Castellanos Lusitaniæ regnum transferatur. Hæc aliorsum, atque ille dixerat, accipiens ho pes clamare, Sacerdotem illum principis regnique hostem esse, vicini occurrere, alii probris senem incessere, alii lapides, quibus miserum obruerent, conquirere; sed opportune turbis interveniens Borgia, ac molli oratione usus ex irritati vulgi animis iras, & saxa excussit e manibus: increpitum vero Bustamantium redire in Castellam jussit.

[214] Hinc Eboram una cum Vasquezio & F. Briones progressus in vehementissimam incidit febrim: [lethifera febri,] misit Henricus Cardinalis loci archiepiscopus, idemque qui postmodum Sebastiano regi successit, primarium medicum Barbosam nomine, qui ægrum curaret. Ea vis morbi erat, ut spem prolixioris vitæ fere omnem præcideret; demum deliquium animi passus mortuo, quam vivo similior videbatur; jamque veluti exstinctum plorabant, qui jacenti aderant, medicus & socii, ut quidem Schottus scribit, vel F. Briones (quos solos huic rei interfuisse, ait Alvarus) cum, excusso repente veterno, in has voces erupit: Cur lacrymas (Schotti verbis utor) frustra funditis? An illæ morti me eripient, si Deo visum, in patriam ab hoc me vitæ exsilio revocare? Sed nondum maturuit hic fructus, ut summi Regis mensis apponatur: grandis adhuc nobis restat via: immo intra quatriduum vivus, valensque Olyssiponem pergam. Resumere inde vires continuo cœpit, stupente medico. Præscripsit hic, ut alvum purgaret Borgia hora tertia matutina: paruit ille; sed ne vel uno die cælesti alimento careret, horam prævenit, sacrosancto Domini Corpore animum refecit, ac a prima ad tertiam usque noctis horam altissimæ orationi immoratus est; quæ quidem Ribadineiræ dictis abs Alvaro sunt addita. Tertio post die domesticos Eboram misit regina, qui Borgiam lectica exceptum, quamprimum id fieri posset, Ulyssiponem deducerent, quibuscum postridie, uti prædixerat, se dedit itineri, rectore collegii Eborensis, medicoque Barbosa comitibus.

[215] [marisque tempestate jactatur, alteramque prædicit.] Myoparonem præterea ad Tagi ripas regina miserat, quo Franciscus Ulyssiponem veheretur: verum cum is tempestive non adesset, scaphæ haud satis tutæ sese commisit in loco, cui Aldea Gallego nomen; unde Ulyssiponem usque duarum triumve horarum iter erat: oborta, dum navigat, tempestate, scaphæ velum, spemque simul nautarum ventorum rabies abstulit; jamque periculum aderat, ne in mare scapha abriperetur: certabat cum undarum sonitu desperantium clamor: prospiciens tandem e lectica sereno vultu, “Agite,” inquit, “mox portum tenebimus.” Duplicantur operæ, velum recuperatur & ventis datur, redit amissa nautis spes, ac tandem post horarum fere octo cum undis ventisque luctamen Ulyssiponem sub mediam noctem scapha appellitur. Borgiæ meritis precibusque adscriptum fuit, scapham non periisse, præsertim cum tres aliæ, quæ ejus, qua ille vehebatur, subsidio missæ fuerant, eadem tempestate perierint. Pernoctavit ea nocte in S. Rochi collegio, perturbata nonnihil ex procella, quam sustinuerat, valetudine: postridie regina oratum voluit, ut in palatium regium de Xabregas, ad Tagi ripam situm, dum convalesceret, sese reciperet, ut vires ægro celerius restitueret purior loci aër & amœnitas. Eo secessit cum Vasquezio Borgia, quibus quotidie cibos regina subministrari jussit, ita splendide atque benigne, inquit Vasquez, ut, si ejus filii fuissemus, nihil posset abs illa amplius exspectari. Tertio post die PP. Franciscanos, quorum conventus mare respiciebat, horis pomeridianis accessit: monuit bos, ut, qui eam monasterii partem, quam Tagus alluebat, incolerent, supellectilem colligerent, & in alteram monasterii partem concederent. Sudum erat cælum, nec ullum imminentis tempestatis indicium. Borgiæ dictis partim est habita fides; partim non: qui remanserant, ingruente noctu sævissima tempestate, vix salvi sociorum opera submersionis periculum evaserunt. Redux ipse in palatium regium, etsi firmum satis esset, illic ea nocte subsistere noluit, reclamantibus frustra ministris regiis, ac sociis suis: ad collegium itaque S. Rochi, quoniam ita præfracte vellet, delatus est. Palatio regio non magis, quam Franciscanorum monasterio tempestas illa pepercit, imo non exiguam ruinam attulit, ut, Vasquezii testimonio, si illic pernoctassent, non nisi divina ope salvi esse potuissent. Fœdam hanc tempestatem, inde ab ultimis Indiæ finibus ortam, ac Ulyssipone mense Septembri eadem nocte cœptam, dein per omnem fere Europam ac Africam pari passim furore sese effudisse, ac horrendam mortalibus contagionem intulisse, historici ferunt.

[216] Receptis utcumque viribus, reginam, Sebastianum, [Probatur ejus industria] Henricum Cardinalem (obierat carissimus sibi princeps Ludovicus) de more salutatum adiit, a quibus ingenti honore ac benevolentia susceptus fuit. Autumabant plerique Ulyssiponem venisse Franciscum, ut Societatis collegia tamquam Hispaniarum commissarius inspiceret. Quorsum autem eo venerat una Catharina exploratum habebat: tractatum itaque ea de re est inter reginam & Borgiam non minus secreto, quam diligenter, visumque fieri haud posse, quod cæsar optabat; vivere incolumem Sebastianum; qui si forte exstingueretur, spei nonnihil in Henrico Cardinale reliquum esse: Lusitanorum animos ita comparatos esse, ut, si quid ea de re rescirent, non minores per Lusitaniam excitandi motus essent iis, quos nupera tempestas exciverat. Dixit præterea Borgiæ regina eorum, quæ Bustamantio acciderant, conscia, “Et me & te saxis obruerent, ut socio tuo facere voluerunt.” Quo loco res essent, per litteras certiorem Borgia cæsarem secit. Dum responsum exspectat, collegia Lusitaniæ summa animi voluptate perlustrat; ac a regina pomum crystallinum fragrantissimi odoris liquore, quem illa stomacho ejus male affecto profuturum rebatur, repletum dono accepit, quod imprudenter coadjutor Briones solo illisit. Subrisit Borgia, factumque erubescenti dixit: “Frater mi, absque hujusmodi deliciis vixit hactenus Franciscus; quid ni deinceps absque iisdem vivat?” A cæsare vero jubetur cœptis desistere, rimas omnes occludere, quibus, quæ essent gesta, serpere in vulgus possent; ac, quantocius per valetudinem liceret, ad S. Justi cœnobium reverti. Abire tamen Ulyssipone noluit, ut ex Dionysio Vasquez Alvarus refert, quin grati animi vicem Barbosæ medico redderet: erat huic filia, quæ adscribi virginibus sacris, leuca circiter una extra Ulyssiponem Deo sub S . Bernardi instituto militantibus, vehementer optabat. Res ardua obtentu erat, tum quod natalibus haud satis claris puella esset, tum quod annis pluribus infirma valetudine nervorumque debilitate laborasset: effecit tamen Borgia, non modo ut puellæ patrisque votis fieret satis, verum etiam ut ejus dotem solveret Henricus Cardinalis. Plura item eidem medico Borgiæ precibus beneficia fuisse divinitus collata, idem Alvarus ex Vasquezio refert.

[217] [cæsari, insigne vaticinium edit,] His Ulyssipone gestis, ad cæsarem rediit, uberiorem legationis suæ rationem redditurus: probavit ejus industriam cæsar, qua factum esset, ne pax publica turbaretur. Insigne ea occasione vaticinium edidit Borgia: dixerat cæsari, commissum sibi negotium non minus confectu arduum fuisse, quam si universum Lusitaniæ regnum fuisset vi armisque capiendum: tum, repressa tantisper voce, ita perrexit, interrupto subinde orationis cursu: Verum, cæsar, non postulat tempus hoc, ut huic argumento immoremur: spem habeo, & quidem solide suffultam, brevi fore, ut regna illa occultis quibusdam ductibus conjungantur, quodque nepoti optas, filius tuus Philippus in se impletum videat. Obstupuit cæsar, & se gaudio delibutum sensit: percunctari tamen Borgiam, unde id compertum haberet, ac tam confidenter affirmaret, non est ausus. Quartum, sed postremum Borgia cæsarem in S. Justi cœnobio vidit. Ter tantum id contigisse, Sandovalius scripsit; sed tertium Borgiæ iter, quo Placentia S. Justi cœnobium adiit, scriptor ille ignoravit; quod ex Vasquezio, ejusdem itineris socio, Alvarus Cienfuegos retulit. Aureos ducentos in eleëmosynam Borgiæ dedisse cæsarem, cum ad cœnobium S. Justi prima vice venit, Ribadineira aliique tradiderunt. Sacchinus vero Historiæ Societ. part. 2, lib. 1, num. 123 factum id fuisse contendit anno 1557, cum e Lusitania redux Borgia Carolum postremo invisit. Id autem, inquit Sacchinus, non in primo Borgiæ Carolique congressu, ut in ejus Vita proditur, contigisse ex ipsiusmet litteris Borgiæ certum est, quibus nunciat post suum e Lusitania reditum, cum Carolum comite Dionysio Vasquio adiisset ea pecuniæ summa donatum esse: quam ille statim collegio Romano seposuit. Ribadineiræ tamen consentit Herrera testis oculatus, ut scribit Alvarus: quare donum suum cæsarem iterasse, non immerito autumat Alvarus.

[218] [comitia Societatis curat,] Nondum hactenus Ignatio, qui Societati præesset, successor electus erat: indicta itaque fuere comitia Romæ celebranda, in quibus alter Præpositus generalis eligendus esset. Viæ, quibus ex Hispania Romam eundum erat, parum tutæ erant a bello: eo migrantium securitati, quanta potuit industria prudentiaque consuluit. Borgia nihilo, quam Romani, segnius in comitia intentus, inquit Sacchinus lib. 2, num. 9, cum undique obseptas in Italiam vias cerneret, diu re secum anxie volutata, ac tandem cum Joanne Vega, perinde sapienti studiosoque Societatis viro communicata, sic statuit, uti patres tres in partes distributi, viæ se darent: Lusitani, quibus id minus erat periculosum, per Gallias tenderent; quod fecere: reliqui dispertirentur in naves: & unaquæque harum partium suffragia reliquarum duarum scripta ferret. Quod eo consilio decreverat, ut inter tot imminentes casus aliqua saltem pars Romam incolumis ac tempestive contingeret: ita ut nec facile intercipi omnes possent, nec, si quos mora longior distineret, necesse esset cum rerum detrimento, famæque jactura comitia prorogare. Proficisci Romam cum ceteris Borgia, etsi ejus maxime illic expeteretur præsentia, non potuit, quod ad veteres ejus infirmitates renum dolor gravissimus calculusque accessisset: suo itaque se satis officio fecisse credidit, misso sui ipsus vice ad ea comitia Joanne Plaza, tironum in Bœtica magistro, egregiæ virtutis viro. Electus in his comitiis in Præpositum generalem Lainius fuit die beatissimæ Virgini Visitatæ sacro anno 1558; non nisi unicum Borgia suffragium tulit.

[219] Eodem anno non minus anxie præsentiam ejus expetivit Carolus V, [& orationc funebri cæsarem laudat.] cum esset morti proximus: hanc cum sibi imminere intelligeret, flexa ad adstantes cervice, iterum atque iterum in has voces erupit: “Ubi est sanctus Pater Franciscus Borgia:” & rursum in has, cum codicillos, quibus eum testameti sui procuratorem statuit, sub extremum spiritum fecit: “Quid non patior, quod nunc mihi non adsit sanctus Pater Franciscus ad lecti caput.” Quam sibi exsequendi testamenti provinciam cæsar dederat, ægre suscepit; sed Joannæ, Caroli filiæ, quæ Philippi II vice Hispaniam moderabatur, cedendum fuit. Pintiæ seu Vallisoleti in cæsaris laudem in S. Benedicti templo funebrem orationem habuit, cujus argumentum, ut quidem passim scribunt, fuit illud Prophatæ regii Psalm. 54, ℣. 8: Elongavi fugiens, & mansi in solitudine. Sed Alvarus lib. 2, cap. 20, § 1 Herreræ Ms. laudat, in quo is se orationi illi funebri interfuisse, ejusque argumentum fuisse testatur, illud Jeremiæ Thren. 2: Cui comparabo te & cui assimilabo te, filia Jerusalem? Magna est velut mare contritio tua, cujus primam partem casaris animæ, alteram vero adaptavit Hispaniæ. Prodidit autem ea oratione prater cetera, quæ ex cæsaris ore acceperat, nullum hunc, ex quo ad annum ætatis vigesimum primum pervenerat, passum abire diem, quin orationi, quam mentalem vocant, vacaret non mediocri temporis spatio, quod sane suspici debet in principe, cui tot regnu um erant sustinenda negotia. Permolestum vero, inquit Schottus, id ei accidit, quod animam agenti Carolo præsto non fuisset, ut patrono optime de se merito, postremum hoc officium præstaret, oculosque morienti clauderet.

§ XVII. Socios in exteras regiones mittit. Gravissimas passus in Hispania calumnias, Lusitaniam petit, suisque virtutibus illustrat.

[Socios in Africam, Asturias, Asturias,] Altero item amico sub idem tempus orbatus est, Joanne Vega, Vallisoletani concilii præside, in cujus obitu id felicius illi cessit, ut, quod Carolo non potuerat, præstiterit Vegæ, cui fidelem navavit operam, dum hæc Pauli verba ingeminans Cupio dissolvi & esse cum Christo, felici morte solutus est anno 1558, decimo Kal. Januarias, ut Sacchinus, aut sub seq. principium, ut Alvarus tradit. Hujus consilio factum paulo ante erat, ut Martinus de Corduba, Orani in Africa gubernator, cum expeditionem in barbaros moliretur, duos tresve e Societatis hominibus, qui militum saluti operam suam impenderent, a Borgia peteret: misit hic sacerdotes binos, Petrum Martinez & Petrum Domenek; quibus comitem dedit Joannem Gutierez coadjutorem. Funesta ea expeditio Hispanis fuit, omni exercitu internecione fere deleto, reliquis in captivitatem abductis: quare utilis admodum eorum opera fuisset, si præliantibus adversus barbaros militibus præsto esse licuisset: sed visum gubernatori fuerat, ut Orani subsisterent, militum facile quingentorum, in nosocomio decumbentium, curam habituri. Salvi aliquanto post Granatam pervenerunt, cum jam in mortuis numerarentur, ac pro ipsis Sacra precesque Borgiæ jussu essent persoluta: Martinio autem, quam in Florida invenit postmodum, servabatur martyrii palma. In Asturias insuper eodem anno misit Petrum de Saavedra & Carvajalium, primos e Societate principatus illius apostolos. Ingens erat eo anno per Hispaniam annonæ caritas ac apud Astures maxime: dederat ad Borgiam litteras Christophorus Sandovalius primum Ovetensis, id vero temporis Pacensis episcopus, demum vero Hispalensis archiëpiscopus, quibus Asturum non modo annonæ, sed doctrine etiam Christianæ inopiam declarabat, rogabatque, ut abs Joanna principe subsidium miseris peteret, ipse vero missis in eam vincam operariis haud satis instructæ gentis animos pasceret. Facile Borgiam ad commiserationem hæ litteræ commoverunt: Joannam adiit, prælectisque Sandovalii litteris, continuo addidit: Quas in montibus Marianis argenti fodinas habes, o princeps, in dies singulos ter mille ducatorum & eo ampliorem, quæ Dei largitas est, fructum readunt; pars inde aliqua ad Auctorem redeat: sociemus operas, ut sublevetur inopia, qua hujus regni laborant incunabula: meum erit, binos mittere, qui indigentium animos pascant; tu eorum corporibus, si placet, eleëmosynis consule. Religiosissimæ principi conditio placuit; mitti miseris congruum subsidium jussit, cui de suo addidit quatuor ducatorum millia. Sic Alvarus lib. 4, cap. 20, § 2.

[221] [Orientales Indias, Austriam & Sardiniam mittit,] In Indias quoque Orientales zelum extendit, quo, eodem teste, misit anno 1559 P. Andream Gonzalez de Medina una cum Alfonso Lopez coadjutore: non procul ab Indiæ littoribus aberant, cum in vadum, qua vehebantur, impacta est navis ac dissoluta: pars in scaphas insiliit; reliqui, numero facile quingenti, superatis fluctibus, in vadum enatarunt, ubi miseris fame sitique pereundum fuit. Si scaphis sese Andreas & Alfonsus, uti rogabantur, committere voluissent, spes erat, ut in collegium Goanum cito salvi incolumesque pervenirent: at veriti, ne tanta hominum multitudo ad desperationem adducta animo simul & corpore periret, in vadum & ipsi emerserunt. Animare hic singulos Andreas, ut divini Numinis providentiam in tanta calamitate adorarent, seque ad obeundam mortem rite disponerent: Alfonsus per medios fuctus ad navem ire ac inde referre cibaria; sed quæ vix ad paucos dies suffecerunt. Brevi itaque omnes post expiatas animæ noxas ineaia sitique exstincti sunt. Postremi omnium socii, singulari profecto Dei munere, præmissis, uti sperare fas est, in cælum ceteris, in arenoso desertoque illo loco insignes charitatis victimæ procutuere: quæ quidem sic se habuisse, docuit schedula Andreæ manu exarata, & una cum ejus cadavere reperta. Joannæ item principis rogatu ad Mariam, imperatoris Maximiliani uxorem, Christophorum Rodericium misit, qui Viennæ Catholicæ fidei plurimum profuit, ac deinceps peregrinationes Apostolicas in Calabriam, Apuliam & Ægyptum gravissimas obiit. Tenebatur is febribus, cum primum illi de obeunda Viennensi missione Borgia mentionem fecit: fretus vero tum obedientiæ merito, tum Borgiæ sanctimonia, Ibimus, inquiebat, si tamen ita præceperis; jussit Borgia; convaluit æger, securoque animo postridie tam prolixum iter aggressus est. Denique in Sardiniam P. Balthasarem Pinnum misit, qui dein Sardiniæ apostolus audiit, & P. Franciscum Antonium, qui egregiam quoque in ejus vineæ cultum contulit operam.

[222] Dum Dei gloriam Borgia sedulo promovet, vicissim Deus ejus nomen variis prodigiis illustratum voluit, [cujus vicissim famam] teste Alvaro lib. 4, cap. 21; ac primo quidem excitato a mortuis puero aulam Hispanam admiratione complevit; Sarabrim (seu, ut quidam volunt, Octodurum, Hispanice Toro, regni Legionensis oppidum) per id tempus a filia Joanna, Joanni de Almanza, Alcanizii marchioni nupta, evocatus fuit, quam, quod maritum suum in aula Hispanica ægrum decumbere inaudierat, ingenti mœrore affectam reperit. Borgia, dicto Sacro, Joannam adit, edocetque sub initium Sacri diem suum obiisse marchionem; sub finem vero ejusdem Sacri, ejus animam evolasse ad Superos; ac paulo post nuntiatum est, eodem, quo dixerat Borgia, tempore illum vivere desiisse. Eadem alias, morti proxima, patrem rogavit, ut prorogari sibi vitam a Deo peteret. Faciam, inquit Borgia, si vanum ornatum, libellosque profanos, quibus tempus teris, missos te facturam promiseris. Promisit illa non id tantum, sed etiam aliud imposterum sibi genus vitæ futurum. Fusis ad Deum precibus, convalituram prædixit, ac sibi superstitem futuram, sed non diu; nempe biennio, ut eventus ostendit. Prodigiis istis virtutum quoque miscebat exercitia. Vallisoletum redux die XXI Maii supradicti anni feminæ nobili supremo supplicio afficiendæ astitit. Jusserat per idem tempus Societatis Præpositus Lainius, ut, quicumque e sociis Indos conversum ire vellet, id ad se perscriberet: eodem se obtulit Borgia, spe consequendi martyrii, quod multoties exoptarat. Insigne porro miraculum ex informationibus pro ejus canonizatione desumptum, multorumque oculatorum testium assertione munitum, Alvarus refert lib. 4, cap. 21, § 2. Laborabat nempe anno 1558 ex febri princeps Joanna, evocatumque ad se Borgiam ursit, ut sacratissimæ Crucis frustum, a patre Carolo dono sibi datum, aquæ immergeret; e qua si biberet, convalituram sese sperabat: vix id aquæ immerserat, quin colorem saguineum contraxerit: abstinuit ea aqua præ reverentia princeps; nihilo tamen secius, uti speraverat, prompte convaluit.

[223] Accidit item eodem tempore, ut, cum frustum cutis S. Bartholomæi Apostoli Joanna communicare cum Borgia vellet, [variis] isque eam divideret, sanguinis gutta in subjectam telam ceciderit, stupente iterum ad novum spectaculum aula. Adhæc, cum aquam, de qua paulo ante, mittere ad Carolum, in S. Justi cœnobio decumbentem, vellet, nativum ejus colorem in sanguineum converti denuo vidit; quod cum deinceps fieret, pro certo mortis indicio habitum est. Contra si, ægrotante aliquo, nativum aqua colorem retineret, observatum fuit, pristinam ægro valetudinem rediisse. Accidit anno 1559 mense Octobri, ut, ægrotante Maria de Castro, Francisci Cisneros uxore, Crucis particula eidem aquæ immergeretur, quæ sanguineum colorem continuo contraxit: evocavit princeps Ferdinandum de Castro Sarriæ marchionem, comitem de Andrade, & Albuquerquii ducem, qui prodigiosæ conversionis testes essent. Adfuit etiam Dominicus Vadillo, Ordinis S. Benedicti Generalis, qui cruentatæ aquæ partem in Pitianum seu Vallisoletanum S. Benedicti cœnobium ad cultum venerationemque detulit. De cætero eadem nocte Maria de Castro ex hac vita migravit. Non absimile prodigium, licet multo serius, anno nimirum 1571, cum Cardinali Alexandrino, legato Pontificio, comes in Hispaniam ivit, in Matritensi cœnobio accidit, Clarissarum discalceatarum cœnobio accidit quo, sese princeps Joanna subinde recipiebat. Habebat illa inter sacra cimelia sacratissimæ Crucis partem, sed quæ a priori illa nonnihil colore differret; ut quæ paulo altera candidior esset: dubitabat itaque, num hæc sincera Crucis Domini pars esset: consultus ea super re Franciscus indubie sinceram esse respondit: cumque eam coram Joanna sacrisque aliquot virginibus, quæ principi ab obsequiis olim fuerant, divideret, sanguis similiter inde profluxit. Id ex antiquioribus illius parthenonis sanctimonialibus audivisse se in Processu canonizationis testati sunt Maria Clara abbatissa & Joannes Muniessa, ejusdem loci confessarius. Segoviam mense Octobri pervenit, ubi ad populum in cathedrali S. Bartholomæi templo rogatu capituli e pulpito verba solito fervore fecit, uti & ad carceribus detentos pari magnatum nobiliumque matronarum concursu, & incarceratorum solatio fructuque. Domi autem P. Ferdinandum a tertiana febri liberavit.

[224] [prodigiis] Guadalaxaræ (Castellæ-Novæ oppidum est) Enneconem Mendozam, ducem del Infantado convenit: hunc inter ejusque filium comitem Saldagna non simultates modo, sed apertæ etiam inimicitiæ erant, quæ in discordiam insuper civilem eruperant. Ubi, quod animo dux gerebat, ulcus, quantumvis blande, tetigit Borgia, recessurum se, animo haud satis pacato minatus est, si ea de re loqui pergeret. Repulsam passus Borgia, quoniam verba non prosuissent, ad preces se convertit: dux venatum abiit; sed paulo post vicinum nemus lustrans, ex equo in truncum excussus est. Domum relatus a suis, ac acri febre correptus, revocato quantocyus Borgiæ errorem confiteri suum, ac ad omnia, quæ vellet, se paratum exhibere non erubuit. Bono eum animo esse jussit Borgia, paucas post horas non omni tantum periculo, sed etiam febre liberum fore, pollicitus. Domum reversus, mox ad aras fecit, Deum obtestans, ut, quoniam dux resipuisset, ipse flagellum inhiberet; id quod accidit eodem die. Dux non Borgiam modo grato animo amplexus est, sed etiam, quas illi visum est proponere, pacis conditiones: ita Francisco arbitro, patrem inter & filium restituta pax est atque concordia.

[225] Toletum se contulit mense Octobri, ibique [Deus illustrat,] magno ejus collegii emolumento moram fecit usque ad ejusdem mensis finem, sub quem in Andalusiam profectus est: Segoviam ibat P. Ludovicus Santanderus, collegii, quod illic condendum sperabatur, futurus rector, cui prope portum, quem Yevenes Hispani vocant, obviam factus est Franciscus, seque ad portum comitari jussit. Celebrato illic Sacro, Santandero aperuit, ædes, quæ in collegium convertendæ erant, emptas esse a Francisco Erasso, regi Catholico a secretis: tristis hoc nuntio Santanderus, quod collegii illic condendi spem præcisam putaret, Frustra itaque, aiebat, Segoviam ivero: Noli, respondit Borgia, tam cito animum despondere: nihil tam potens, quod Deo resistat: i, neque dubita, quin omnia ad majorem Dei gloriam sint recte prospereque cessura. Pluribus haud opus fuit, ut spe bona plenus Segoviam Santanderus se conferret, eoque vix pervenerat, quin Erassus emptas a se ædes condendo collegio ultra cesserit. Cum inde Cordubam tenderet, comite Suero de Vega, nocte quadam in semoto hospitii cubiculo orationi & corporis castigationi vacabat, confabulantibus ad focum ceteris; cum subito vix arreptis vestimentis, inde sese proripuit, commonitis ceteris, ut sese actutum sequerentur, si salvi esse vellent. Fugientem propere secuti sunt, etsi fugæ causam ignorarent. Vix sub dium progressi fuerant, quin subito pars hospitii occultis flammis correpta ingenti strepitu corruerit. Neque dubium fuit, quin ea clade opprimendi fuissent, nisi Borgia divinitus de periculo monitus tum verbis, tum exemplo ad fugam tempestive compulisset. Montellam progressus, inter Friæ ducem ejusque matrem, qua invita, matrimonium cum Anglicana contraxerat, pacem concordiamque restituit.

[226] Fieri non poterat, quin ingentem hæc omnia Borgiæ famam conciliarent & gloriam; [ealumniisque appetitum] quam tamen hoc ipso tempore quidam ejus invidi non modo deterere, sed omnino etiam denigrare aggressi sunt. Offenso in Borgiam animo erat Philippus II, quod, se invito, Borgiæ frater Ludovicus, marchio de Navarres, uxorem sibi junxerat Eleonoram, quæ ad Ferdinandum, ducem Brigantinum hujus nominis II, genus suum referebat. Existimabat quippe Philippus, Borgiam eo aliquid contulisse, vel certe id matrimonium non prohibuisse, cum posset. Opportunum calumniæ tempus nacti, Borgiam regi gravissimi criminis, quasi minus caste cum Joanna principe versatus esset, suspectum facere sunt conati. Absurdæ prorsus calumniæ non minus absurdam addiderunt; minus eum recte in fide sentire, intimum eum esse Carranzæ, Toletano archiepiscopo, qui in custodiam datus, Ferdinandum Valdesium, archiepiscopum Hispalensem, quæsitorum principem, causæ suæ judicem recusarat, Borgiæ aliorumque testimonio usus ; favere Lutheranis, ac nominatim quidem Dominico de Roxas. Accessit & aliud a bibliopolis malum: libellum quemdam pium non aliis, sed sibi ante initiam Societatem conscripserat Borgia, cujus exemplar nacti bibliopolæ typis illum aliquoties ediderunt: fuit ex illis, qui majori lucro inhians Borgianæ lucubrationi variorum auctorum libellos adjecit, in quibus nonnulla erant, quæ merito notarentur. Itaque volumen hoc, unius Borgiæ nomine insignitum, anno 1559 in Indicem librorum prohibitorum his verbis relatum fuit: Liber, cui nomen: Opera Christiani a Francisco Borgia Gandiæ duce conscriptus. Sparsum undique ea occasione in vulgus fuit, damnatam esse Francisci doctrinam, non illum hujusmodi.

[227] [gravissimis] Infamiam quidem propriam magno imperturbatoque animo tulit; doluit tamen eam redundare in socios. Rem omnem divino consilio arbitrioque permisit, fretus fore, ut turbulentis istis temporibus lætiora succederent: neque eum spes fefellit. Quod enim de ejus cum Joanna conversatione jactatum fuerat, ne veri quidem umbram habere poterat, fassusque est Philippu anno 1561 Feriæ duci & Roderico Gomezio de Silva, lectis, quas hi a Francisco ad Philippum detulerant, litteris, numquam credidisse se, a Francisco quidquam fuisse admissum, quod vel se, vel eximia sua virtute, vel eo, quod profitebatur, instituto esset indignum: quin & litteras ad eum mox dedit benevolentia ac humanitate plenissimas. Annis vero aliquot post redeunti in Hispaniam obviam nuncium misit cum litteris, quibus ingens videndi ejus desiderium declarabat. Vix vero aulæ pedem intulerat, quin illum amplexus idem Philippus amicissime fuerit. Egerat quidem cum Carranza Toletano archiëpiscopo, sed cum is omnibus adhuc in veneratione erat, nec adhuc quidquam cum Hispalensi simultatis habuerat. Egerat item aliquoties cum Dominico de Roxas, hæresi Lutherana infecto: sed sedulo vafer homo caverat, ne latens animo virus Francisco proderet; testatusque jurejurando fuit, numquam se ausum fuisse ei animi sui sensa expromere, nihil porro ex ipso audivisse, quod non esset adprime Catholicum. Quam vero nomini ejus nebulam offuderant libelli spurii, de quibus supra, dispulit sincerus Borgiæ fœtus, seorsim typis editus, & nova sapientissimorum piissimorumque hominum approbatione & laude munitus.

[228] [consolatur.] Neque vero divino has inter procellas solatio caruit. Vallisoleti aliquando, dum sui ipsius considerationi vacabat, ita confusus animo fuit, ut se dignum duceret, quem res creatæ omnes contumeliis afficerent ac infestarent: audiit vocem sibi dicentem: Confundere pariter coram me. Agnovit satanæ vocem, continuoque respondit, æquum esse, ut vel coram dæmone sese confunderet; quippe qui, cum præstantissimæ naturæ esset, quod semel peccasset, æterna beatitudine, ejusque spe in perpetuum excidisset: sibi autem vili abectoque homuncioni, qui Deum multoties graviterque offendisset, ejus consequendæ spem etiamnum esse relictam, licet ingrato, dignoque proinde, cui vel dæmones infesti essent. Obmutuit dæmon: mox autem alteram audiit vocem, quæ diceret: “Hæc vera est via, hæc animi demissio placet.”

[229] [In Lusitaniam profectus] Perceperant ex Joanæ principis litteris Catharina Lusitaniæ regina, & Henricus Infans S. R. E. Cardinalis, quanta tempestate Franciscus jactaretur. Dedit itaque ad eum litteras Henricus, qui Societati Eboræ collegium & academiam excitarat, quibus duo potissimum in votis sibi esse significavit; alterum quidem, ut binos doctrina insignes Eboram mitteret viros, qui institutam illic abs se academiam illustrarent: alterum vero, ut Eboram ipse veniret, academiæ exordia inspecturus, ac magistris non modo solatio, sed ingenti etiam ad subeundos alacri animo labores incitamento futurus. Redditæ sunt illi Henrici litteræ, Ulyssipone, uti apud Alvarum lib. 4, cap. 23, § 1 videre est, die XI Novembris scriptæ, cum adhuc Montellæ ageret. Præmisit in Lusitaniam P. Petrum Paulum Ferrerium, & P. Ferdinandum Perez, qui Theologiam Eboræ annis multis magnaque cum laude tradiderunt. Hos Eboram ipse secutus est, comitibus Bustamantio, Saavedra, & F. Marco laïco; lecticam ei miserat regina, sed ea uti noluit: Eboram ubi pervenit, ab Henrico, qui eo quoque Ulyssipone sese contulerat, amantissime exceptus est; cujus rogatu in cathedrali templo, PP. Dominicanis suo jure ultro cedentibus, jejunii verni Dominicis ad populum de pulpito dixit, etsi valetudine esset tam affecta, ut ad templum ire, nisi mulæ impositus; conscendere vero pulpitum nequiret, nisi duorum fratrum laïcorum opera juvaretur.

[230] Accidit aliquando, ut Henrico nuntiarit, non posse se præ tenuitate virium ad populum verba facere: [Eboram,] non necesse est, respondit ille, ut verba ad populum faciat: satis fuerit, si vel in pulpito viderint, qui propter Christi amorem deseruit omnia. Per id tempus insigni pompa Henricus lustrare academiam voluit, convocatis in palatium omni juventute, nobilitatis flore, capitulo, & P. Leone Enriquezio, collegii & universitatis rectore: hoc comitatu ubi ad collegii ædes venit, obvium habuit Franciscum, duobus tantum laïcis, janitore & coquo (PP. Ministrum & Procuratorem adfuisse pariter, ait Ribadineira) stipatum: gratiis, ob institutum ab eo collegium ac universitatem, principi actis adjecit, sibi æquum non fuisse visum, ut tam docto cœtui sese immisceret; domi itaque mansisse cum laïcis, ut qui laïcus magnam ætatis partem fuisset: de cetero hunc quoque cœtum (se & coquum indicabat) ejus obsequio devotum, sciret; mirantibus, qui aderant, universis tantam in Viro tanto animi demissionem. Lustratis dein collegii & universitatis aulis, seorsim Henricus & Borgia de rebus ad Dei gloriam spectantibus egerunt, quo ex colloquio tantam animi voluptatem cepit Henricus, ut eam celare non posset.

[231] Non prius discessit Ebora, quam tum suis, [Conimbricam] tum exteris qua verbis, qua exemplis plurimum profuisset, carceri inclusis maxime, ægrisque in nosocomio decumbentibus, ad quorum levamen solatiumque non socii modo, sed ipsi etiam viri seminæque nobiles certatim concurrebant. Conimbricam deinde concessit, salutatis tamen prius Ulyssipone Catharina & Sebastiano nepote, Lusitaniæ regibus. Idem hic, qui Eboræ, Borgiæ zelus, eadem pictatis virtutumque exempla: affabilis etiam minimis; totus in dandis vitæ spiritualis præceptis, salutaribusque consiliis viris seu nobilibus, seu ecclesiasticis, suique contemtor perpetuus. Si quando negotiorum multitudine præpeditus, domesticis functionibus haud tempestive interfuisset, castigari se, veluti delicti cujusdam reum voluit: veste utebatur, quæ indecenti propior, quam pauperi videretur: neque impetrari abs illo potuit, ut decentiorem indueret. Captus interim solitudinis desiderio, in villam Conimbricensis collegii in Lusitaniæ Gallæciæque confiniis sitam, Sansfins seu S. Felicis nomine, secedere statuit, ut fessum laboribus corpus animumque aliquantulum recrearet.

[232] [civitatem Portuensem,] Octiduo itaque Conimbricæ transacto, ad eam, quam dixi, villam cum Bustamantio Saavedraque properavit: ubi vero in urbem Portuensem venit, mox ad S. Rochi Amatoris xenodochium cum sociis sese recepit: adfuit illico Rodericus Pinerius episcopus, nobilitas, civiumque multitudo, fama maxime sanctitatis ejus excita. Ubi venientem episcopum vidit, humi prostratus, manumque præsulis exosculatus, supplex petiit, ut bene sibi precari vellet; cujus jussu postridie ad populum dixit, secundissimo auditorum studio; quibus effectum est, ut, quod antea concionibus Franciscus Strada excitaverat, Franciscus Portuensibus condendi Societati sua in urbe domicilii desiderium innovarit. Ille secundum concionem, inquit Sacchinus part. 2, lib. 4, num. 156, eodem die discessit, ad S. Felicis properans, quamprimum optata solitudine, sanctoque otio fruiturus, quo, ut idem addit, decimo octavo Kalendas Junii pervenit: non ita tamen illic otio, seu potius rerum cælestium meditationi se dedit, quin una cum sociis rudes vicinorum Gallæcorum animos doctrinæ Christianæ præceptis summo excoleret labore, quem ille pro quiete habebat, quod aulicis negotiis turbisque abesset.

[233] [& Bracharam] Portum rediit mense Augusto, accitisque eo sociis, partem ædium, quam illi cesserat Hieronymus de Govea, singularis plane virtutis vir, in collegium convertit, exstructoque in ea ædium parte sacello, illic primum ad aras fecit, ac sacratissimam Eucharistiam collocavit festa S. Laurentii luce. Contigit in ea urbe versanti, ut parum abfuerit, quin lapsus in ejus verticem vectis lucem illi ademerit, & prope miraculo servatus fuerit; cui nempe major adhuc laborum pro Dei gloria subeundorum moles imminebat. Non diu latuit reginam Catharinam Borgiæ in civitate Portuensi cœptum, quod tantum piissimæ principi gaudium attulit, ut, datis die XXVI mensis Augusti anni 1560 ad illum litteris (videsis Alvarum lib. 4, cap. 23, § 2) testata sit, magno eam rem sibi, quod jam pridem, ut in ea civitate sedem Societas figeret, habuisset in votis, fuisse solatio; iisdemque Borgiam rogarit, ut collegii perpetuitati consuleret, unde ingens fructus speraretur: sese eadem de re ad episcopum ac magistratum scribere, nec dubitare, quin illi essent, quoad opus esset, præsto futuri. Qualem vero se in Portuensi civitate præstiterit Borgia, e Sacchino lib. 4, num. 161 intellige. Hic vero, inquit, Borgia, velut in ætatem ac valetudinem integram revolutus, adoritur fractas vires per omnia fere vegeti robustique operarii versare munera. Concionabatur frequentissime: gaudebat ad cælestem accedentibus mensam divinum Panem impertiri: ubi consueverat sanctissimum Domini Corpus manu sustinens aliquid interfari apposite ad permovendum. Invisebat & solabatur ægrotos: paces componebat: circuibat cum ære tinnulo ea dignitate ac ætate Vir vias urbis: rudesque ac pueros (ad bina millia eoque amplius) ad Christianam institutionem congregabat in aream ecclesiæ principis; quod hæc illorum, ceteræque promiscuæ multitudinis non caperet numerum. Eodem tempore, quo hæc in civitate Portuensi agebantur, Societati collegium Bracharæ meditabatur ejus civitatis archiepiscopus Bartholomæus de Martyribus, e S. Dominici absolutissimus præsul: sed huic rei mora injecta est, quod quædam pius antistes exigeret, quæ Societatis instituto haud satis essent accommodata: Bracharam Borgia venit, moram sustulit, plurimosque, habitis in cathedrali templo concionibus, ut ex P. Tellez aliisque Alvarus supra laudatus ait, reduxit ad frugem.

[234] Portuensis vero civitas usque adeo arrisit Borgiæ, [zelo suo ac virtutibus illustrat.] ut, datis ad Lainium Præpositum Generalem litteris, significarit, illic, quod vitæ spatium sibi reliquum esset, se velle transigere: quibus vero de causis id expetierit, ex Sacchino lib. 4, num. 160 accipe. Sed Borgia, inquit ille, sanctæ paupertatis mirus amator, cum multis modis eam urbem diligeret, ac peridoneam ad ferendos divinæ gloriæ fructus uberrimos judicaret; hoc postulata civium audiebat libentius, quod pauperem postulabant domum. Quare cum fecisset ei potestatem Præpositus Generalis, ut sedem sibi, ubi arrideret, ad suum sensum deligeret, ita ad eum scribit: summam votorum jam diu esse, cum Euangelica paupertate arctissime copulari; neque in collegiis, sed in paupere domo vitam absolvere. Romæ atque Olyssipone esse quidem pauperes domos, sed pariter curias esse: prope quas si degat, humanorum turba strepituque negotiorum carere non queat. Igitur sineret in urbe Portus sancta dotatam paupertate domunculam poni, quam suarum curarum requiem, quam fessæ ætatis solatium haberet: cujus in gremio supremum spiritum exhalaret.

§ XVIII. Romam evocatus Vicarii munere bis fungitur: mortuo Lainio, eligitur in Præpositum Generalem Societatis, cujus mox bono præclare consulit.

[Romam a Pio IV accitus,] Hæc quidem erant Borgiæ vota: at Toletani patres Borgiam hortabantur, ut in Castellam rediret ad curiam, ut sinistris occurreret rumoribus, quos ejus inde absentia, seu, ut interpretabantur æmuli, fuga pepererat: sed nimium aulæ strepitum oderat Borgia, quam ut eo reverti vellet. Lainius utilem ejus operam Romæ fore putabat, eoque ut accederet, Cardinalis Estensis, ejusdem consanguineus, vehementer expetebat: idem quoque habebat in votis summus Pontifex Pius IV. Evocatum ergo ad se Lainium percunctatus est, num ea valetudine esset Borgia, ut pares Romano itineri vires haberet; respondit ille, infirma quidem Borgiam valetudine esse, sed quæ non impediret, quo minus continuas ac difficiles huc illuc, ita exigente Dei gloria, excursiones faceret: Romam procul dubio venturum, si id e voluntate Pontificis esse intelligeret. Scripsit itaque ad eum Pontifex conceptas sequentibus verbis litteras: Dilecte Fili, salutem & benedictionem Apostolicam. Pastoralis officii solicitudo, quam, sicut Domino placuit, nostris meritis & viribus imparem sustinemus, facit, ut ad tuendam tam necessario tempore gregi Dominico salutem, bonorum atque fidelium Christi copiam præsto nobis esse quam maximam in hac alma Urbe cupiamus. Cum itaque inter cæteros Ordines eorum, qui se cultui divino dicarunt, Societatem istam ipso, ex quo nomen sumpsit, auctore Jesu Domino nostro excitatam fuisse declarent magni & uberes fructus, quos Ecclesiæ attulit & quotidie affert; te, de cujus fideli ac strenuo ministerio, ipso vitæ ac bonorum operum tuorum odore late fragrante cognovimus, huc duximus evocandum. Proinde devotionem tuam, quam acriora mandata nostra non expectaturam esse confidimus, hortamur in Domino, ut ad Apostolica limina, si modo adversa valetudine non impediris, primo quoque tempore venias: ita tamen iter te facere volumus, ut rationem habeas valetudinis. Gratus erit nobis adventus tuus, idemque fratribus tuis cunctis, qui hac in Urbe resident, eumque avide expectant, opportunus. Datum Romæ apud sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die X Octobris MDLX. Pontificatus nostri I.

Antonius Floribellus episcopus Abellinus.

[236] [e Lusitaniæ per Hispaniam] Acceptis Pontificis litteris Borgia non prius loco se movit, quam per Cardinalem Estensem certior Pontifex factus esset eorum omnium, quæ libellorum suo nomine editorum ac a fidei quæsitoribus damnatorum occasione gesta fuerant, ac alteras a Pontifice litteras, quibus denuo Romam evocabatur, accepisset. Discessurum in villa S. Felicis Tudensis episcopus convenit, adeoque Borgiæ virtute captus fuit, ut factus dein Legionensis episcopus Societati Legione collegium struxerit: Borgia vero, præmonito de discessu suo, Pontificisque mandato Philippo II, ex prædicta villa, comitibus Petro Saavedra, & Gaspare Hernandez sacerdotibus & F. Marco, terrestri itinere Romam contendit. Vix Gallæciæ fines attigerat, quin binos equites, eosque larvatos vestigia sua, quocumque iret, insequentes conspicatus fuerit: haud tutum his comitibus iter credidit, & ut iis se expediret, in pago vicino, dum illi transiissent, substitit, ac ad S. Felicis villam remeavit. Dierum aliquot interjecto spatio, navim conscendit, Bajonam, Vasconiæ portum, petiturus; sed suborta interim maris tempestate, unde venerat, redire coactus est ad S. Felicis: Inde Natali significat, inquit Sacchinus lib. 4, num. 22, quando navigatio non successit, iturum se per Castellam. Enimvero cunctos patres commovit hic nuncius. Existimabatur in exitium ruere, & quamquam bonitate causæ & conscientia confidebant, tamen vitandam occasionem ducebant, ne quid secus eveniret, atque talis Viri fama ac sanctitas mereretur.

[237] [tendit, ubi,] Missæ sunt statim ad eum litteræ, quibus id iter dissuadebatur, sed seræ nimis; quippe in viam jam se dederat Borgia, sacros S. Jacobi cineres Compostellæ veneraturus. Inde sui securus, ac conscientiæ puritate fretus Toletum venit, ubi tum versabatur curia, in qua, teste Alvaro lib. 4, cap. 23, § 4, transactis diebus aliquot, suum in Gallias iter est prosecutus. Inde periculoso admodum ob tumultuantes illic ea tempestate hæreticos itinere in Italiam perrexit; facere vero non potuit, quin, dum Romam properaret, Lauretanam domum, in qua Dei Filius humanam induisse carnem creditur, inviseret, perque dies aliquot veneraretur. Romam ingressus est die mensis Septembris septimo anni 1561, ut Ribadineira & Alvarus tradunt, vel ejusdem anni & mensis die quarto, ut scribit Sacchinus lib. 5, num. 154, incredibili sociorum gaudio. Qui vero Romæ exceptus fuerit, ita idem Sacchinus exponit: Eodem die (post adventum quarto) vulgato jam per urbem adventu Borgiæ, ad eum nondum e collegio digressum multi nobilium advenere. In his Lusitani regis orator, & unus e pontificii cubiculi interioribus præfectis, qui Pontificis nomine rogavit, ut apud eum in Vaticano diversari vellet, aut, si id mallet, Pontificem ejus persona dignas alibi instructurum ædes; adjiciens gratum illi fore Francisci conspectum. Quod ad ædes pertineret, gratiis actis remisit Borgia. Sed quoniam bis accersitus antea usque ab Lusitania tam benigne & modo tam liberaliter invitatus fuerat, adjecit se primo quoque tempore ad osculanda beatissimi Patris vestigia ausurum accedere. Decimo quinto Kalendas Octobris accessit. Nec minorem Christi Vicarius præsenti honorem ac benignitatem habuit, quam absenti tribuerat. Quamquam fuit cum sancta Francisci humilitate certandum. Surgere enim jussus non ante potuit de genibus demoveri, quam Pontifex id serio & ex obedientia imperavit. Cum aliquamdiu collocuti essent, subjecit Pontifex; curæ sibi ipsum Franciscum ejusque res fore, uti deberet propter singulare exemplum, quod is suis temporibus mortalibus præbuisset. Eadem fere tradunt Ribadineira & Cienfuegos, quamquam tertio ab adventu die Borgiæ ad Pium IV accessum collocent, quod verisimilius mihi apparet, quam quod Sacchinus ait, accessisse nimirum Borgiam ad Pontificem decima septima Septembris, maxime si id sese facturum Borgia primo quoque tempore spoponderat. Schottus autem num. 124, postridie adventus, cum adhuc de via fessus esset Borgia, id contigisse affirmat, Ribadineiram, quem interpretatur, nescio qua de causa, deserens.

[238] Aberat tum Roma Lainius, una cum Cardinali Hyppolito Estensi ad Carolum IX ejusque matrem Catharinam de Medicis in Gallias missus, [absente primum Lainio,] ut gliscenti illic hæresi obviam iret, relicto Romæ P. Salmerone, Societatis Neapolitanæ prafecto, qui vices suas obiret: hoc quoque, uti & Lainio ad concilium Tridentinum jussu Pii IV paulo post profecto, Borgiæ humeris vicariatus onus incubuit, licet inviti, quippe qui Laureti apud ædem sacram privatus degere maluisset: cœpit illico, quas Romæ Societas habebat, ædes lustrare, ac singulos ad religiosæ vitæ perfectionem laboresque professioni suæ congruos qua verbis, qua exemplis animare. Bis per septimanam jejunii verni tempore in S. Jacobi ad Hispanos idiomate patrio e suggestu dixit, concurrentibus ad eum audiendum non Hispanis modo, sed etiam Italis. Consiliis ejus & amicitia e purpuratorum patrum numero non pauci sunt usi: in his Alvarus Cienfuegos lib. 4, cap. 24, § 1 recenset Othonem Truchsesium, Dilingani collegii conditorem, Joannem Aldobrandinum, Stanislaum Hosium, Alexandrum Cribellium, Guilielmnm Sirletum, Gabriëlem Palæottum, Antonium Caraffam, Cervantes de Tarracona, Bartholomæum de la Cueva, cui supremo morbo laboranti, morientique non modo fideliter adstitit anno 1562, sed auctor etiam fuit, ut magnam pecuniæ summam S. Jacobi xenodochio, quod incurabilium vocant, testamento legarit; Michaëlem Ghisilerium, qui postea in summum Pontificem electus Pii V nomen assumpsit; Alexandrum Farnesium, insignem Societatis protectorem; denique S. Carolum Borromæum, qui anno 1563 sacerdotio recens initiatus, alterum Sacrum facere voluit in eodem domus professæ Romanæ sacello & altari, in quo SS. Ignatius & Borgia Sacris fuerant operati. Borgia item duce S. Ignatii exercitiis postmodum excoluit animum, jam tum ad sublimem illum sanctitatis apicem enitens, quo illum pervenisse postmodum vidit stupuitque Ecclesia. Per id etiam tempus viam modumque cœpit inquirere, quo captivorum apud Turcas libertati, Græcorumque saluti consuleret, ab Alvaro de Jande, qui biennium captivus Constantinopoli fuerat, miseram utrorumque sortem edoctus.

[239] [ac deindo mortuo, vicarium Societatis agit,] Romam Tridento rediit Lainius Præpositus Generalis duodecima Februarii anni 1564, a quo Borgia Hispaniæ & Lusitaniæ, ad quod munus pridem designatus fuerat, assistens fuit declaratus, ac Amerino præterea, Tiburtino ac Tusculano collegiis Superintendentis nomine præpositus. Lainius vero die decima nona Januarii proxime sequentis diem suum obiit, de cujus piissimo obitu ita ad Salmeronem Borgia scripsit: Noster optimus pater ab miseranda hac vita ad æternam migravit, toleratarum hic ærumnarum mercedem accepturus. Haud dubium, quin damnum faciamus magnum in eo: sed & lucrum speramus magnum cum eo: quod quanto ei melius fuerit, tanto opitulari nobi poterit magis. Inter alia affirmare id queo, haud nos credidisse brevem adeo ejus abitionem futuram: & quidam medicorum perbene sperare jubebant: sed ille, ut qui certiores habebat nuncios, præstantioresque auctores, cum die sacro Epiphaniorum vellent ei medicatam potionem dare, distulit in diem posterum, dixitque mihi: Ego hodie volo Sacrum facere, quod pro Viatico erit; ideo differenda est potio. Ita fecit. Ita evenit. Ultimum illud sacrificavit, quamvis eo tempore haud dum decumberet; &, quantum opinor, etiam prodiret domo. Deinde morbo ingravescente, cum ego Sacra, quæ pro ipso fiebant, referrem, quasi quadam ægre ferentis specie dixit: Nollem ita pro me fierent Sacra. Retinent enim me ac morantur, ut item istorum benedictorum fratrum preces. Præterea cum sacræ ejus unctioni interessem, commeatum a me petiit eo modo, ut videar mihi, quamdiu vivam, recordaturus. Nam ubi finita est sacra inunctio, respexit me, ac statim tollens in cælum oculos invitabat, ut iremus; se enim jam iter ingredi: quod sæpius fecit, subinde oculos ad me vertens atque attollens in cælum blandissimo & placidissimo vultu. Noluit Lainius, ut addit Alvarus lib. 4, cap. 24, § 3, sibi vicarium substituere; sed PP. professis Romanis, quem vellent, eligendi facultatem reliquit, modo electorum cœtui Borgia præsideret; cui die postero regendæ universæ Societatis munus, dum novus in comitiis generalibus eligeretur Præpositus, deferendum censuere: quod jugum ut quantocius excuteret Borgia, comitia generalia per provincias indixit in diem secundum Julii ejusdem anni 1565; quo item tempore aliud ipsi onus imminebat a Pontifice Pio IV, qui eum Cardinalium cœtui meditabatur adjungere; sed quod sanctitatis suæ pedibus affusus a cervice sua feliciter depulit. Ita idem Alvarus loco citato.

[240] Quo propius aberat Generalem Præpositum eligendi tempus, [habitisque comitiis, in ejusdem Præpositum Generalem] eo majore erat in metu Borgia, ne id onus in humeros suos electores conjicerent. Cum Romam pervenissent, quibus suffragii jus erat, vehementi eos oratione hortatus est die XXVIII Junii, ut, seposito in re momenti gravissimi omni humano privatoque affectu, unam Dei gloriam præ oculis haberent, eumque Societati præficerent, quem præ ceteris maxime idoneum dignumque censerent. Biduo post, eodem metu actus, deliberare apud animum cœpit, qui id onus excutere posset, animusque illi erat, obtestari patres, ut quemvis alium, quam se tanto munere indignum eligerent: prius tamen Salmeronem & Ribadineiram ea de re consultos voluit. His plures consuluisse Borgiam, Schottus scribit; sed Ribadineiræ qui Salmeronem & item alium (seipsum tacite innuens) abs Borgia consultos scribit, adversatur. Suaserunt porro, ut ne id faceret: si enim faceret, fore aiebant, ut dignitatem non tam fugisse, quam ambivisse videretur; futurum fortassis neminem, qui ipsum electurus esset; sin autem secus fieret, deprecationi locum fore; denique negotium id Dei arbitrio omnino relinquendum. Cessit utriusque consilio Borgia: illuxerat dies secunda Julii, Visitatæ Virgini sacra, & electioni præstituta, ad aras Borgia fecit, & sacrosanctum Domini Corpus electoribus distribuit; habita dein a P. Palmio oratione Latina, dictoque Hymno Veni Creator Spiritus, itum est ad suffragia, quibus collectis, ex omni suffragiorum numero (erant universim 39) septem tantum (præter ipsius Borgiæ suffragium) exceptis, cetera omnia Borgiam, ut Alvarus scribit lib. 5, cap. 1, § 3, P. Franciscum Borgiam Societatis Præpositum Generalem declararunt. Indicata cælitus futura Francisci in Generalem electio, si recte scribit Alvarus, S. Ignatio, Lainio, & Joanni Texedæ, Petro Saavedra, atque ipsimet etiam Borgiæ. Quod ad hunc spectat, ita de eo scribit ex Ribadineira Schottus infra num. 49: Hæc dum agitat (decreverat Societatem ingredi, anno nimirum 1546) orationi intentus, septem continuo diebus tiaram capiti imminennentem clare vidit. Ecclesiasticam dignitatem designari putans, obtestari Deum, ac deprecari, ne quos fugeret honores, quæsiisse alibi videretur. Cum post Societatis Præpositus renuntiatus esset, a Gaspare Fernandez interrogatus, illane tiara esset, jucunde respondit, eamdem videri. Orationi similiter, teste Alvaro, vacabat in Hispania Petrus Saavedra, homo vitæ integerrimæ, Deumque precabatur, ut dignum orbæ adhuc dum Societati Præpositum daret; cum subito oculis ejus Francisci Borgiæ species est objecta. Nihil ille hæsitans, quin in Præpositum etigendus esset, continuo ad eum litteras Romam dedit, quas Borgia, ut aiebat, nisi in Præpositum Generalem electus, accepturus haud esset.

[241] Summo gaudio socios omnes novi Præpositi Generalis affecit electio: [summo Romanorum,] frustra Franciscus tergiversatus fuisset; tantumque abfuit, ut onus deprecatus fuerit, ut præ stupore animique confusione, quod mutatus oris color abunde indicabat, ne verba quidem facere potuerit: tantisper vero sibi redditus, rogavi quidem, inquiebat, Deum jam pridem, ut aliquam humeris crucem imponeret: at tantam abs illo & Societate impositum iri, numquam mihi persuasum habui. Actis dein Deo de more gratiis, ad conventum Aræ-Cæli, ubi Pontifex Pius tum erat, ab omni electorum collegio deductus est, qui Francisci electionem edoctus, nihil ad Dei & Ecclesiæ obsequium utilius, nihil sibi gratius ab electoribus fieri potuisse, edixit; se vero, quod diceret, factis, ubi res & occasio ferret, comprobaturum. Ita Pontificis responsum Ribadineira refert; paulo autem aliter ejus interpres Schottus num. 128. Aliquanto plura Alvarus memorat a Pontifice in laudem Societatis coram legato Lusitaniæ, qui aderat, dicta: quo item teste, Pius IV, cum non raro adiret Pontificias ædes, soluit dicere, quam aptum tali corpori caput præest!

[242] [aliorumque populorum plausu cligitur:] Summo ubique plausu ejus electio excepta est: Romæ purpurati patres, legati, proceresque Romani catervatim accurrere, adeptam ei dignitatem gratulaturi ac omnia fausta precaturi. Ubi ad ceteras regiones ejus rei nuntius venit, non minorem multis in locis lætitiam attulit. Frequentes advenere gratulatoriæ, ut ex Dionysio Vasquez lib. 4, cap. 1, § 4 Alvarus refert, regum principumque litteræ. Dux Methymnæ-Cæli, inquit Sacchinus Hist. Societatis part. 3, lib. 1, num. 32, Joannes Zerda, qui ab Siciliæ procuratione in Hispaniam remearat, Madriti re cognita, illico ad collegium cursu tetendit, literasque ejus rei nuntias habens in manibus, nihil nisi gratulabundus iterabat, Franciscus dux sanctus, Generalis: in Germania ad eumdem nuntium (verba Sacchini iterum sunt) Cardinalis Augustanus (Otho Truchsesius) Dilingæ in templo solemni ritu musicoque concentu Deo grates egit. His proxime Sacchinus subdit perhonorificas Hosii Cardinalis Varmiensis e Polonia litteras, quibus Deo gratias agit, cujus beneficio factum esset, ut non Societati modo, sed universæ etiam Ecclesiæ de Viro tam gravi, integro ac prudenti prospectum esset. His denique non omnino absimiles Joannis Tapiæ litteras recitat, Valentia ad Borgiam missas.

[243] [solutis vero comitiis,] Protracta congregatio fuit usque diem Septembris tertium, seduloque a patribus in commune consultum. Renuntiatum interim fuit, Melitam insulam a Solimanno Turcarum imperatore numeroso exercitu terra marique obsessam; quod ingentem Pio IV animi sollicitudinem attulit: cum vero Philippo II regi Catholico decretum esset, navalem exercitum eo trajicere, qui obsessis succurreret, muneris sui congregati patres operam qualemcumque in commune bonum conferre, sunt arbitrati. Itaque Pontifici patres aliquot, quorum aliqui e congregatis erant, obtulerunt, qui divinis mysteriis armarent milites, ægrorumque ministerio se devoverent, quod illi gratissimum contigit. Missi eo sunt, amplis facultatibus instructi, ut Sacchinus scribit, sacerdotes sex; nimirum Hieronymus Domeneccus, qui sociis Siculis præerat, Bartholomæus Fernandius, Joannes Gurrea, Jacobus Suarius, Joannes Baptista Vitalis, Angelus Hyparchus, & laici duo. Quo die soluta congregatio est, habita oratione, patres denique rogatos voluit, ut se veluti jumentum clitellarium haberent, si claudicaret, precibus suis sublevarent; si lentius incederet, monitis & exemplis exstimularent, ac fatigatum exonerarent. Tum vero prolapsus in genua singulorum pedes humi repens exosculatus est, omnesque dein magna caritate amplexus sancto delibutos gaudio alacresque dimisit. Non diu post Romæ ob liberatam obsidione Melitam solennes divino Numini actæ sunt grates: gratulationi publicæ accessit Borgiæ vox: Nam, inquit Sacchinus ad annum 1565, num. 64, in S. Jacobi Hispanorum (ubi multi patrum, conventus generalis tempore, auditi cupide erant) cum grates Deo magna ceremonia agerentur; ipse delectus orator, præter ingentem nobilitatem, magno Cardina ium audiente numero, piam admodum & efficacis exempli concionem habuit.

[244] Inde porro Borgia, ut omnes impositi sibi muneris partes impleret, [impositi sibi muneris] omni nisu studioque contendit. Certior inprimis fieri minutatim voluit, quæ cujuslibet sive provinciæ, sive collegii conditio esset: qua quidem re id consecutus est, ut accuratam universæ Societatis delincatam animo haberet imaginem, quam attenta mente perlustrans summo mane indies Deo supplicabat, ut disperso huic per Ecclesiam gregi invigilaret; sibi vero nihil eorum, quæ boni pastoris essent, deesse vellet. Tum vero semetipsum respiciens non poterat divinam Providentiam non admirari, quæ ovem lupo, ut præ contemptu sui aiebat, commisisset. Ter quotidie Deum orabat, ut Societatem conservaret firmaretque; quater vero & vigesies, ne quem ex commissis sollicitudini suæ filiis perderet. Quolibet item mane commendabat domum professorum Romanam Deo Patri; collegium Filio, Patris Sapientiæ; domum vero tirocinii, quæ ejus curis erecta est postmodum, Spiritui Sancio, Amori æterno. Certos præterea in orbem dies sibi præfixerat, quibus pro provinciis ceteris, earumque præfectis preces ad Deum ac tutelares earum angelos funderet. Quotidianis quoque precibus lacrymisque perennibus efflagitabat sibi Ignatii quidem sanctimoniam ac prudentiam, Lainii vero sapientiam & lenitatem: noctu autem severam a se rationem exigebat, num, quidquid in administranda Societate eo die gessisset, ad relictam ab Ignatio normam esset exactum; cujus regulas constitutionesque ita sancte habebat, ut ne transversum quidem ab iis unguem discederet. Regulas in communes particularesque digessit anno 1567, & ad carum custodiam socios vehementer est adhortatus: Constitutiones ut confirmaret, & commendaret impensius, lucubrationem inchoaverat, per quam testimonia ex Euangelio earum singulis convenientia colligebat. Dignum Præpositi vigiliis opus, & gratum futurum posteris, nisi peregrinatio Hispanica interrupisset, inquit Sacchinus ad annum 1572, num. 172.

[245] Propensiore quidem erat in solitudinem, sacrumque otium animo, [partes omnes] uniceque orationi & contemplationi vacare maluisset; sed cum hoc vetaret ejus officii ratio, cessit solitudinis & orationis amor utilitatis publicæ studio; impetravitque a se ipso, ut tantum temporis orationi subtraheret, quantum expediendis negotiis, & tum suorum, tum exterorum, quorum magnus erat numerus, utilitati sufficeret. Non modo facilis erat ad illum accessus, sed etiam suæ quasi dignitatis immemor suorum colloquium ac familiaritatem ultro ambiebat. Visitatores in Germaniam, Galliam, Sardiniam, Hispaniam, Lusitaniam & Brasiliam misit, qui, inspectis provinciis, earum incolumitati bonoque consulerent: in Italiam vero vigiles ipse oculos intendit. Quod autem e re Societatis maxime futurum arbitrabatur, ut singulæ provinciæ separatum a reliquis haberent tirocinii domum, id ipse Romæ, ut ceteris exemplo esset, est exsecutus. Cum adhuc vicarius esset, S. Andreæ sacellum in monte Quirinali cum adjectis ædibus a Joanne Andrea Crucio episcopo Tyburtino obtinuerat, quas anno 1566 probationis domui dedicavit, adjutus ea in re maxime Joannæ Aragoniæ, Ascanii Columnæ olim uxoris, ac singulis octiduis confiteri illi de peccatis solitæ, pia admodum liberalitate ac munificentia, quæ non modo necessariam ad fabricam suppeditavit pecuniæ summam, ædesque, quas propter sacellum illud habebat, cum parte hortorum adjecit, sed congruam etiam novæ domui dotem dixit. Hujusmodi domos maximi semper fecit ac in deliciis habuit, nec ullum eis præfecit, qui non esset orationis studio, prudentia, probataque virtute conspicuus. Sententias varias e sacrarum litterarum fonte scite admodum, & ad quoadianas tironum actio es prorsus accomodate congessit, ut eas animo ferventiore obirent. Collegium Romanum, quod dux Gandiæ inchoarat, commissarius per Hispaniam foverat, Præpositus Generalis demum numeris suis absolutum red idit. Collegium Germanicum Romæ & seminarium sanctissimis legibus munivit, academias institui in singulis proviciis curavit, in quibus juniores Societatis alumni quovis artium liberalium scientiarumque genere minore sumptu, quam si Romam aut in alias provincias transmigradum foret, imbuerentur, regionum, in quibus habitabant, juventuti dein easdem tradituri.

[246] [adimplere] Parum abfuit, quin gravis in Societatem ab Hispania tempestas ingrueret, nisi Borgia prudenter occurrisset. Romam P. Antonium Araozium, qui multum in aula pollebat Hispanica, ad electionem Generalis evocarat, rursumque, cum a congregatis patribus dictus fuerat assistens Hispaniæ. Quod unice in mejus Societatis bonum factum fuerat, multo aliter in Hispania acceptum est. Id Araozio muneris, inquit Sacchinus part. 3, lib. 2, num. 72, non ad honorem, sed ad pœnam impositum; non ut Societatis curet commoda, sed ut regia ne curet: non ab recto consilio eam suffragationem, sed ex occæcato perturbatione animo, atque insectatione natam: ad ulciscendum dolorem, quod vir integer regno prospiciens, numquam censuerit pecuniam aut socios avehi ex Hispania oportere. Itaque homini optime de sua familia, de Ecclesia Dei, & regnis Hispaniæ merito, id unum fraudi esse, quod regia diplomata libere propugnarit, fideliterque observanda semper censuerit. Ægre id etiam ferebat Philippus II. Scri sit itaque ad Borgiam, ut Araozium in Hispania permanere juberet: annuit postulatis regiis Borgia, ne irritatum regis animum magis commoveret; scripsit tamen ad Rodericum Gomezium, cujus consilio rex ad Borgiam litteras dederat, purgandi sui & electorum causa: Abigeret procul ab animo falsas illas suspiciones: neque, si quis obtruderet, ad aures admitteret. Quod enim in Generali conventu tot talesque viri tanto consilio prudentiaque gessissent, male condemnari. Exploraret, cognosceretque Congregationis Acta: intellecturum se & ceteros patres ejusdem, atque Araozium, sententiæ esse: observanda diplomata regia, idque decreto sancitum, nedum fraudi ea res illi fuerit. In summo illum post Generalem locatum gradu: quodque maxime fiduciæ documentum sit, appositum ipsi Generali custodem. Statutum in iisdem comitiis est, ut novitii tirocinii biennio non litteris, sed soli pietati studerent. Orationis, meditationisque tempori semihoram addidit: unum e suis, qui obtentam ante initam Societatem humaniorum litterarum cathedram, reditibus aliquot dotatam retinuerat, sic tamen, ut illi collegio Perusino applicarentur, renunciare cathedræ & reditibus jussit. Vetuit quoque, ne in templis arculæ ullæ recipiendis eleemosynis locarentur, teste Alvaro lib. 5, cap. 2, § 3.

[247] Æquo in omnes erat amore, nec ullum particulari favore prosequebatur, [præclare incipit.] ita tamen comis in omnes, ut singuli se illi acceptissimos intelligerent. Quos coram affari non poterat, frequentibus litteris conveniebat; quo vero divinæ gloriæ zelo, qua caritate & sollicitudine, qua salutarium monitorum ubertate eæ refertæ fuerint, colligi potest ex insigni illa Epistola pastorali, quam, Hispano idiomate scriptam, Sacchinus part. 3, lib. 5, num. 5 & seqq. Latine exhibet. Viros ætate doctrinaque maturos in Societatem adscisci optabat; quod ad obeunda citius nascentis adhuc Societatis ministeria aptiores instructioresque accederent. Lubens Assistentium sententias consiliaque audiebat, faciebatque permagni, etsi secus ipse sentiret. Auctis Provincialium Rectorumque facultatibus, Societatis gubernationem uti suaviorem, ita & expeditiorem reddidit. Singulorum dotes geniumque accurate edoceri cupiebat, ut quid singulis potissimum quadraret muneris, compertum haberet. Si quos majoris momenti laborisve functionibus admovebat, monebat sedulo, ne præstitutum orationi tempus contraherent unquam, quantacumque etiam negotiorum mole premerentur. Suos caute in aulis principum versari voluit. Rogaverat eum anno 1570 Henricus Cardinalis, post Lusitaniæ rex, is quem Eborense collegium condidisse, supra dictum est, ut Leo Henricius sibi a confessionibus esset, habitaretque in ædibus suis: concessit primum Borgia, sed renuit alterum; fieri id non posse dictitans absque pernicioso exemplo: principi vero Henricii operam, etsi in collegio cum ceteris degeret, non defuturam.

§ XIX. Suscepto Generalis Præpositi munere socios suaviter simul & fortiter moderatur: quantum illi socii Hispani Lusitanique debuerint.

[Suscepto Generalis munere] Quamvis spectata satis jam pridem esset, multo tamen magis, ex quo universam moderari Societatem cœpit, prudentiæ ejus fama percrebuit. Tanti eam fecit Philippus II, ut anno 1559, cum adhuc in Hispania degeret Borgia, ac sinistræ de ejus sanctitate famaque regi suspiciones injicerentur, Borgiam tamen in Hispaniam proxime venturus, ejusque regni administrationem exorsurus, consulere voluerit, quæ quibus e præcipuis regni officiis sive politicis, sive ecclesiasticis tribuenda censeret; qua de re Borgia ad regem Commentarium scripsit, quem verbotenus lib. 5, cap. 2, § 5 Alvarus refert. Sic autem Philippo probatus fuit Borgiæ Commentarius, ut vix ullum in eo nominarit, quin insignem aliquam dignitatem sit consecutus. Posteaquam autem Societati præfuit, consiliis ejus certatim usi sunt Pius IV summus Pontifex, Cardinales, Prælati, Imperator, Reges Franciæ, Lusitaniæ & Hispaniæ. Fas mihi dicere, inquit P. Dionysius Vasquez, Borgiæ confessarius, apud Alvarum paulo ante citatum, vidisse me plurimas primariorum orbis Christiani principum propria manu ad P. Franciscum scriptas litteras, quibus demisse vel ejus regna sua precibus commendabant, vel in negotiis consilia expetebant. Hæc ex Alvaro citato, ex quo etiam lib. 5, cap. 3 sequentia delibo.

[249] [socios suaviter] Suavitatem rigori præferebat Bernardi, Anselmi, & Lainii decessoris sui exemplo; eaque gubernandi ratione & modo ita sibi suorum obstrinxit animos, ut nihil tam arduum esset ac difficile, quod parati non essent, si modo id ipsi gratum intelligerent, aggredi. Hanc in congregationibus, quæ ipso Societatem moderante sunt habitæ, superioribus inculcabat; qua de re exhortationem anno 1568 fecit ad provinciarum Præpositos ceterosque Societatis superiores; maxime vero ad Hispanos, apud quos rigorem nimium non minus virtuti, quam floribus fructibusque gelu nocere, inaudierat. Asper, si superiorum aliquis nimio rigore peccaret: expertus id fuit P. Dionysius Vasquez, collegii Romani rector, quem, licet sibi a confessionibus esset, ea de causa anno mox memorato munere suo exuit. Si quid præcipere suis vellet, oranti erat, quam imperanti similior. Si cui oneris quidpiam impositurus erat, rogabat hominem sedulo, ut suas ipsemet vires consuleret; si vero oneri pares esse censeret, id Deo, Societati ac sibi offerret sacrificium. Quo cujusque magis propenderet animus, examinabat; quod si dotes desiderato muneri pares erant, id ipsi committebat. Oblatum munus ejus, cui id offerebat, alias relinquebat arbitrio; unum tantum novisse se Dionysius Vasquez ait, cui, munus aliquod, licet honorificum, detrectanti, ex imperio locutus sit. Si quis forte deliquerat, excusabat, cum poterat; cum non poterat, hominem esse, inquiebat. Vitam religiosam veluti crucem censebat, non exiguo tempore, sed a tirocinio ad tumulum usque ferendam; atque adeo illam plus æquo aggravari, nolebat.

[250] Accidit, ut, cum Commissarii per Hispaniam munere fungeretur, [simul] Vallisoietano collegio rector præesset vir, ut multæ virtutis & aucto itatis, ita & multi rigoris: huic suberat frater laïcus, ita in risum profusus, ut illum ne in loco quidem cohibere posset. Dure fratrem rector excepit, levi illum spiritu, parumque Christi Domini memo em esse aiens, qui, dum in terris egit, plorarit quidem, riserit autem numquam. Rector ipse paulo post in idem vitium incidit, neque, quidquid contra obniteretur, vincere potuit. Medelæ causa Borgiam adiit, idque ab eo responsum retulit, peteret a fratre laïco, quem severe nimis increpuerat, facti veniam; ita futurum, ut eo vitio immunis esset: quod cum ille fecisset, quod prædixerat Borgia, contigit. Honorem suorum famamque quam maxime cordi habuit, probe gnrus eos, qui sacris publicisque funguntur ministeriis, ut hæc cum fructu obeant, bona fama carere omnino non posse. Accusationibus non temere fidem habebat, neminemque delicti reum censebat, donec de facti veritate constaret. Si removere ab officio quempiam necesse erat, honestas, cur id fieret, causas prætendebat, ut salvus esset exauctorati honor. Delatas ad sese accusationes nemini prorsus retegebat, finitaque causa, vulcano tradebat. Delicti memoriam pœna inflicta abolebat. Defectuum leviorum, si in consuetudinem abitent, reos non per se ipse, sed per eorum intimos de sui emendatione admonebat, ne admonitionem ab se profectam persentiscerent. Superiores, ne eorum auctoritatem minueret, clam corripiebat, eorumque culpas, cum ita opus erat, dissimulabat. Verum non ita lenis ejus gubernatio erat, ut suorum fervorem relaxaret: sociare cum lenitate severitatem noverat, cum id rei gravitas exigebat.

[251] Malefactores igne ferroque, cum Catalauniæ prorex esset, [& fortiter regiæ] persequentem vidimus supra § 5, num. 58: in Societate plurimos loco movit, cum id illius bonum & necessitas postulabat. Commissarius Hispaniæ tres nobiles, qui alteram religionem deseruerant, consulto prius Ignatio, Societatis habitu donaverat: verum cum non satis ex illius instituto viverent, nec quidquam seu lenitate, seu severitate proficeret, continuo expulit; unde ex decreto Societatis ceterarum religionum transfugis ad eam aditus præclusus fuit. Cum Roma Matritum Generalis venit, inter ceteros salutatum eum venit P. Santanderus provincialis: is, cum nuper Complutensi collegio, cum alter ei rector designaretur, præfectus esset, miratus Borgiam, minutatim ex se quærere, qui res illic gererentur, quo singuli zelo sua obirent munia, quaque in studiis diligentia ac assiduitate versarentur; cum respondendo non esset, ea excusatione est usus, vix octiduum esse, ex quo ejus collegii curam gessisset: dein eam sibi spartam non perpetuam, sed ad tempus fuisse impositam: cui subirato vultu Borgia: Nescis igitur, tantumdem tibi curæ adhibendum, si per octiduum tantum illud moderari collegium debeas, quantum si perpetuo? Statuisne, cura magnitudinem a diuturnitate temporis, non ab officii gravitate pendere? Gregis Argum multa brevi pervidere necesse est. Tu sic habeto, multo severiorem supremo Judici rationem te redditurum. Num isthæc apud illum valitura sit excusatio, vide. In eos maxime præsides animadvertebat, qui sua somnolentia licentiæ frena laxarent: Væ illis, inquiebat, quia eadem opera, qua ceteris licentiæ, sibi æternæ infelicitatis januam laxant. Infirmorum neglectum vel minimum ferebat ægerrime. Aliena delicta interdum, quasi sua commissa essent incuria, ulturus, cubiculo sese una cum reo includebat; ubi, nudatis humeris, ante Crucifixi imaginem sanguineis in se flagris, reo inspectante, sæviebat,, qui pœnæ modus his, qui deliquerant, non poterat non esse gravissimus.

[252] [Quantum] Moderante seu Hispaniæ provincias, seu Societatem universam ad eum, quem diximus, modum Borgia, ingens illi collegiorum incrementum accessit, propitio Borgiæ laboribus & sudoribus cælo. Plurimum sane illi Gandiense, Cæsaraugustanum, Complutense, Barcinonense, Hispalense, Romanum, Valentinum aliaque collegia ante susceptum abs illo Societatis clavum debuere: præter hæc vero multo plura, perque varias sparsa provincias, curis ejus atque auctoritate vel excitata a fundamentis, vel ad meliora fuere provecta. Ac in Castella quidem Veteri Abulense, quod condi anno 1553 cœptum fuerat, reditibus auxit Ludovicus Medina, velut ejus pater ac conditor a Borgia agnitus; in quo institutæ litteræ humaniores fuere anno 1567. Segoviense anno 1559 impetratum a Borgia fuit: eo primum Christophorum Rodericium & Fernandum Solierum misit, auctoque sociorum numero, rectorem illi primum prafecit Ludovicum Santanderum, concionatorem in primis nobilem: ludum quoque litterarium ibidem instituit, tres in classes distributum. Multum id collegium debuit Francisco a S. Maria ex Ordine S. Hieronymi civitatis episcopo, Francisco Soliero archipresbytero, & Cartusiensibus monachis. Bellimarense prope Burgos situm condi cœptum est anno 1560, Benedicto Uguccione, Burgensi canonico, eo plurimum conferente. Burgensi initium dedit annus 1551; quinquennio post institutum in eo fuit humanitatis gymnasium: at anno 1568 alias in ædes migratum, ut lites viderentur. Palencinum Teresia Quignonia, Montis-Acuti comes, Joannis Vegæ soror, ejusdemque Joannis liberi Suerus & Eleonora suis preci us impetrarunt anno 1559: primus illi rector datus Petrus Saavedra. Vallisoletano initium dedere Fabri curæ, quo altiora Philosophiæ & Theologiæ studia invecta sunt anno 1563. Id anno 1567 in domum Professam, Borgia instante, mutatum est: pars sociorum in antiquis ædibus remansit; altera in novum collegium, S. Ambrosio sacrum, commigravit.

[253] [Castellanam] Lucroniense item excitatum fuit anno 1559, auctore Thoma de Janguez, e primaria illius civitatis nobilitate; hujus collegii incolæ decem anno 1564 in obsequio peste infectorum mortem gloriosam oppetierunt: bini reliqui vitam servarunt, quidem, eadem tamen peste afflati fuerunt. Instauratum postliminio collegium fuit, ac schola Theologica anno 1569 Borgiæ jussu ornatum. Legionense collegium anno 1572 condidit, inque ejus templo, quod collapsum firmius ornatiusque exstruxerat, sepeliri voluit Joannes S. Emiliani, laudatissimus ejusdem civitatis antistes. Montis-Regii, quod Gallæciæ in diœcesi Auriensi oppidum est, Alfonsi Fonsecæ & Azebedii, Montis-Regii, comitis munificentia condi cœptum est anno 1556, collaborante comiti propense admodum Francisco Manricio a Lara, Auriensi præsule. Inchoatum anno 1551 a Roderico Duena, pio & opulento cive, Methymnæ-Campi collegium perfecit, reditibus, domo item ac templo auxit Petrus Quadratus, civis honestus copiosusque mercator, quod ita futurum, Antverpiæ ex S. Ignatio olim intellexerat. Exstruendo sociorum Septimancæ tirocinio ædes suas una cum hortis Borgiæ obtulit Joannes Moschera anno 1554. Tenuibus exordiis collegium Salmanticense cœptum fuit anno 1548 P. Michaëlis Turriani potissimum cura: sed dein, invectis eo Theologicis per Borgiam studiis, insigniter auctum. Villagarciense tirocinium & collegium Magdalena Ulloa, pari pietate & nobilitate matrona, Ludovici Quixadæ vidua, suis anno 1572 exstruxit impensis. Hanc terna Societati constituisse domicilia, scribit Alvarus; at alteri Magdalenæ, mox memoratæ cognomini, collegium Ovetense & Santanderense Historiæ Societatis part. 3, lib. 8, num. 273 Sacchinus adscribit.

[254] Toletum Societatem advocavit anno 1558 Bartholomæus Carranza Miranda, [& Toletanam] Toletanus ex Ordine S. Dominici archiepiscopus. Primi illuc missi sunt PP. Bustamantius, Domeneccus, Strada, aliique aliquot socii; qui collegium inchoarent, quod dein anno 1566 in domum Professam, primo Præposito Joanne Valderauano, conversum fuit. Matritense collegium ex domo non ampla, quam sociis Eleonora Mascarenia Lusitana dederat anno 1560, ad insignem evasit amplitudinem. Primus ei præfuit Odoardus Pereira Lusitanus, litteræque illic humaniores anno 1572 doceri cœptæ. Villa-Regii Toletanæ provinciæ tirocinium institutum fuit anno 1567 magno Villaregiensium pagorumque circumjectorum bono: tanto vero Joannis Pacieci, ejus domicilii parentis, gaudio, ut, scriptis ad Borgiam litteris, ingentes Deo grates egerit, cujus sibi munere angelos (ut aiebat) in terris videre concessum esset. Ita Sacchinus par. 3, lib. 3, num. 190: Alvarus autem, quas dixi, litteras a Joanne Emmanuële Leonio, primo illius tirocinii magistro, ad Borgiam datas ait; verum, ut apparet, perperam. Originem suam Ocaniense collegium debuit Ludovico Calatajud, ejus oppidi civi ac protonotario Apostolico, a doctore Joanne Ramirio ad id fundandum impulso. Complutum eam rem acturus ad Borgiam se contulit, confecitque fundationis tabulas XVI Kalendas Novembris anni 1558. Societatis illic munera primi obierunt Jacobus Carillius aliique aliquot eo una cum illo missi; cœptis quidem tantisper absistere Joannis Silicæi, Toletani archiepiscopi, jussu coacti fuerunt: sed eo brevi post e vivis erepto, Ocaniam XVIII Kalendas Maii anni proxime sequentis redierunt. Theologorum placita illic sociis tradere cœperunt anno 1567 Josephus Acosta & Alfonsus Sandoualius.

[255] Murciam patres anno 1555 evocavit Stephanus Almeida Lusitanus, [provincias] Carthaginis-Novæ episcopus, qui Borgiam familiariter olim norat, multaque de Societatis laboribus secundo rumore inaudierat. Primus collegii Murciensis rector fuit Joannes Baptista Barma: anno insequenti sociorum illic numerus ad duodenarium crevit, e quibus sacerdotes septem, laïci quinque. Barmæ mortuo suffectus est Jacobus Miro, illuc a Borgia e Lusitania missus; collegium vero e Toletana ad provinciam Castellanam secundum Almeidæ præsulis vota translatum. Belmontense anno 1558 natum est, quod Jacobus Lopius Paciecus, Villenæ marchio, primum expetiit; dein Joannes Lucas fovit; utroque vero defuncto, Pontia Leonia certis reditibus stabilivit. Placentini collegii originem supra sub § XIV principium explicatam habes: ornatum ludo litterario fuit anno 1555, novisque reditibus anno 1557 ab episcopo Carvajalio locupletatum. Petri Putei, canonici Conchensis, liberalitas Conchensi collegio jam inde ab anno 1554 initium dederat; reditus annuos, qui deerant, anno 1561 alterius item ejusdem ecclesiæ canonici, Petri Marquinæ, suppeditavit bene affectus in Societatem animus. Huetensis in eadem diœcesi collegii ea fuit origo: jam inde ab anno 1551 patrum contubernium exoptarant quidem oppidani, sed voti compotes facti non fuerant hactenus: at anno 1559 Petrus Ortitius Huetensis, Compluti studiorum causa degens, Societati nomen dedit: frustra juvenem a proposito dimovere conatus Stephanus Ortitius, Petri patruus, sacerdos honoratus & locuples, iram adversus socios, ut qui sibi juvenem, in quo repositam spem posteritatis habebat, eripuissent, aluit aliquamdiu; qua paulatim defervescente, aliorumque sacerdotum accedente consilio, quas destinarat fratris filio opes condendo collegio insumere statuit. Eo itaque P. Joannes Ramirius una cum sociis aliquot missus est anno 1563, receptumque a Borgia collegium, explicatis paulatim rebus, biennio post.

[256] [auxerit;] Navalcarnerense in archiepiscopatu Toletano collegium condidit doctor Baptista Madridius, collato eam in rem, ex Pii IV summi Pontificis indulto, pingui, quod illic habebat, sacerdotio; neque id satis illi fuit, nisi & semetipsum Societati traderet, in qua diem suum obiit anno 1572. Incoli collegium cœptum est anno 1566. Oropesanum, anno 1570 conditum, Ferdinandi Alvari Toleti, ejusque fratris Francisci munus fuit. Segunti collegium Cardinalis Spinosa, ejus civitatis archiepiscopus, meditabatur, missusque eo fuerat anno 1569 Marcus Valdesius cum sociis quinque: verum collegii progressum Spinosæ mors, quæ anno 1572 accidit, intercepit; cumque non esset, qui abs illo cœpta promoveret, inde revocati sunt socii. Caravacam (Equitum S. Jacobi oppidum, figurata ab angelis cruce, cum primis nobile) magno Societatem studio ac labore invehere jam a septennio conatus fuerat Michaël a Regno, ejus oppidi civis; quod anno demum 1568 impetravit. Huic collegio, quidquid sibi reliquum erat, testamento reliquit, adjecta etiam modestissima cautione, ut, si quis illi plura tribueret, is fundatoris titulo beneficiisque gauderet. Seguritanum collegium anno 1569 condidit Christophorus Rodericius de Moia (is, ut apparet, cujus lib. 3, cap. 7 Vitæ S. Teresiæ Ribera meminit) accedente filiarum ejus non consensu modo, sed etiam liberalitate, qua & ipsæ id collegium ex maternæ hereditatis parte dotatum voluerunt. Aptior quidem videbatur tirocinio locus: collegium tamen illic excitari non abnuit Borgia, ut Christophori votis fieret satis.

[257] Andalusiæ pariter provinciam seu Bœticam multis sibi nominibus obstrictam habuit. [quantum item illi] Cum serpere Hispali hæresis cœpisset, presbyteros eo aliquot misit anno 1554, qui hæreticorum progressus sisterent, eoque pacto collegii Hispalensis semina jecit. Magno illic fructu egerunt Joannes Suarius, Consalvus Consalvius, Baptista Sancius & Basilius Auila. Anno item 1554 Granatense sumpsit initium, adnitente potissimum Petro Guerrero civitatis archiepiscopo: traductum eo Corduba tirocinium fuit anno 1556. Accessit eidem provinciæ Gaditanum collegium anno 1564, eo evocatis pari ordinis ecclesiastici secularisque consensu sociis, quo ad eam diem religiosorum ordinum nulli patuerat aditus. Emporium illud celebre, in extremo Europæ ad Occidentem limite situm, e Societate primi excoluerunt Jacobus Lopius, Sanciusque Castillus. Inchoatum Cordubense collegium partim Joannis Cordubæ decani, partim civitatis munificentia fuerat: sed anno 1564 additum illi fuit magnificum templum, cujus primum lapidem ritu solemniore Christophorus de Roias & Sandoval, Cordubensis antistes posuit festa luce S. Catharinæ virginis martyris collegiique patronæ.

[258] Triguerense ædificandum suscepit Franciscus Palma, [Bœtica,] Triguerensis civis & clericus; foverunt Eleonora de Zunninga, ejusque filius Alfonsus Petrius Gusmanus, Methymnæ Sidoniæ dux: incoli cœptum fuit anno 1563, primo ejus rectore Joanne Rodericio. Montellanum Catharina Fernandia a Corduba, Plegi marchio, excitavit, reditibusque firmavit: missi illuc fuere anno 1558 sacerdotes sex, laïci octo, Alfonso Lopio duce. Marcenense, a Maria Toletana, Catharinæ Fernandiæ filia, & Ludovico Pontio Leonio, Mariæ conjuge & duce Arcos, conditum, incoli cœptum fuit anno 1567 a sociis sacerdotibus quatuor, sacerdotii expertibus novem, quibus Gaspar Salazarius rector præerat. Sanlucariense, quod uxor ducis Methymnæ Sidoniæ impetrarat alueratque hactenus, ejusdem morte solutum est anno 1556. Viderat Elvira Avila, matrona nobilis, viro liberisque orba, quos fructus ac commoda ex sociorum laboribus Granata caperet, ac tantumdem Biatiæ, (hodie Baeza) patriæ suæ boni cupiens, condendo illic collegio hereditatem testamento legavit anno 1569: accepit conditionem Borgia, molirique collegium jussit; quod dein Didacus Carillus Carvajalius reditibus auxit. Malacitano initium dedit anno 1572 Francisci Blanci, Malacitani id temporis episcopi, propensus in Societatem animus, quem pluribus alias beneficiis, de quibus vide Schottum infra num. 176, testatum fecit.

[259] In provincia Aragoniæ, præter Gandiense collegium ejus ære, [& Aragonica] ut num. 82 dictum est, excitatum, Valentino non parum profuit: missi eo aliquot socii anno 1544, expetente maxime ea in civitate collegium Hieronymo Domenecco, canonico Valentino: triennio post, collato mille aureorum nummorum subsidio, ejus collegii egestatem si non sustulit, minuit equidem. Vexatum id ab academicis fuit ob institutas illic anno 1570 Theologicas scholas; anno autem insequenti restituta pax est, quo ipsiusmet Borgiæ præsentis auctoritas momenti plurimum attulit. Addit Alvarus, domum illic Professorum constitutam: sed id post Borgiæ obitum contigit, Everardo Mercuriano Societatem moderante; anno nimirum 1579, ut scribit Sacchinus part. 4 Hist. Societ. lib. 7, num. 200, & Escolanus Hist. Valentinæ lib. 5, cap. 10. Collegium S. Paulo, domus professa Spiritui Sancto sacrum fuit. Cæsaraugustanum ut conderetur, per litteras cum Ignatio egerat, cum dux Gandiæ erat: postquam inde anno 1555 excesserant socii, non diu post revocati, eodem, Borgia jubente, redierunt. Barcinonenses domicilium apud se Societati obtulerunt anno 1540, quo tempore Borgia Catalauniæ prorex præerat; in quo disciplinæ Theologicæ ejus auctoritate sunt institutæ anno 1569.

[260] [in Sardiniam propagata.] E Barcinonensi collegio, cum Hispaniæ Societatis commissarius esset Borgia, sociorum colonia missa fuit, quæ Balearicum seu Majoricense, Montis-Sion ab æde Deiparæ eidem addicta dictum, instituit anno 1561 rogatu potissimum Guilielmi Rocafolii, ejus insulæ proregis: id civium benignitas aluit, donec reditibus aliquot anno 1569 fuit eorumdem collatione munitum. Sassaritanum in insula Sardinia suis absolutum numeris fuit anno 1562: tres illic litterarum humaniorum classes, accitis ex Hispania, qui eas juventuti traderent, magistris, institutæ sunt. Non exiguum ex eo collegio fructum cito Sassaritani perceperunt: unde Calaritanos quoque condendi apud se collegii desiderium cepit, cujus compotes facti sunt anno 1564. Aditum vero in Sardiniam aperuerunt Societati, in eam adlecti Sardi duo, Petrus Spiga & Alexius Fontana, ille Calaritanus, hic vero Sassaritanus.

[261] [& Lusitanæ debuerint.] Apud Lusitanos Portuense collegium a Borgia cœptum est anno 1560; uti & Bracharense a Petro de Martyribus ejusdem civitatis archiepiscopo: templo auctum anno 1567. Brigantinum anno 1561 Antonii Pinerii, Mirandensis episcopi, & Joannis, Brigantini ducis, rogatu inchoatum est, quod a Borgia Brigantini etiam cives legationibus publicis expetierant. Domum Professorum Ulyssiponensem, S. Rocho sacram, multum ejus auctoritate, &, qua valebat apud Lusitaniæ reges, gratia fuisse provectam, jam dictum supra est num. 143. Eborensi vero collegio conditum anno 1567 templum, amici ejus, Henrici Cardinalis impensis, qui & Ulyssiponense S. Antonii collegium eodem anno reditibus auxit.

§ XX. Societatis in aliis regionibus incrementa: Pii V in eam benevolentia: missiones aliquot a Borgia institutæ; iter ejus Lauretanum, & insignis, quam ipsi factam perhibent, de sociorum salute revelatio.

[Societatis incrementa in insula Materiensi, in insulis Tertiis, Brasilia, Sicilia, Calabria;] Anno 1570 in insulam Materiensem non sine ingenti incolarum gratulatione & plausu invecti sunt socii, duce P. Emmanuële de Sequeyra, primo ejus collegii rectore. Idem eodem anno in insulis Tertiis, seu Flandricis, P. Ludovicus Vasconcellus, instituto in portu Angrensi collegio, præstitit. In Brasilia anno 1567 inchoatum fuit collegium Fluminis Januarii P. Ignatii Azevedii, pro fide postmodum necati, curis, Sebastiani vero regis Lusitani sumptibus. Apud Siculos anno 1571 Calataieronense collegium in Siciliæ umbilico constitutum est ex ærario publico, primo ejus rectore P. Josepho Fabricio. Rheginum quidem in Calabria collegium anno 1564 rogatu Perifani Ribera, Neapolitani proregis, & Gasparis de Fosso, archiepiscopi Rhegini, susceptum fuit, sed id anno 1567 ob administrationis opportunitatem a provincia Neapolitana ad Siculam translatum Borgia voluit. P. Joannem Mariam in Siciliam misit anno 1567, ut illic studia ordinaret, ac doctrinam Theologicam, ubi id maxime opportunum videretur, institueret, quam is anno insequenti Messanæ est auspicatus.

[264] Herbipoli in Franconia sedem suam fixerunt socii anno 1567, [in Germania & Moravia;] quo evocati fuerant a Friderico Wiespergio, ejus urbis episcopo, adornato jam annis aliquot ante ad eorum habitationem ex Pii IV Pontificis consensu deserto vacuoque virginum S. Agnetis monasterio. Gliscenti apud suos hæresi obicem objecturus Fuldensis abbas ac princeps Balthassar a Dernbach Societati illic collegium dedit anno 1571. Spirense item collegium institutum fuit anno 1567 e Moguntino collegio deducta colonia, quæ tertio Kalendas Maias docendi labores exorsa est. In Germania Superiore Halense in comitatu Tyrolensi collegium sacrarum virginum Magdalenæ & Helenæ, cæsaris Ferdinandi filiarum, pietate fundatum est anno 1569. Olomuciense collegium apud Moravos anno 1566 fundavit Guilielmi Prisienovii ejusdem civitatis episcopi insigne studium, ne commissum sibi gregem inficeret hæresis. Brunæ quoque domum probationis Borgia excitari jussit, adlaborante eodem episcopo, ut scribit Cienfuegos lib. 5, cap. 4, § 3.

[265] Taurinensis in provincia Mediolanensi collegii, [in variis Italiæ] anno 1567 cœpti, parens fuit Aleramus Becutius, gentis suæ ultimus. Primus illi rector datus Jacobus Acosta. Ingens quoque eidem provinciæ incrementum S. Caroli Borromai pietas attulit. Is jam inde ab anno 1567 ad S. Fidelis sociorum collegium constituerat: sed id anno 1572 in Professorum domum cessit; collegio Braidam seu Breram, quæ Humiliatorum Mediolanensi in urbe monasterium fuerat, translato. Aronæ (quod gentis Borromææ oppidum est ad lacum Verbanum) tirocinii domum præterea excitavit. Collegium Montis-Regalis seu Mondeviense in Subalpinis admisit Borgia, teste Cienfuegos proxime citato § 4, anno nimirum 1561, cum Vicarii generalis munere fungeretur. Aucta præterea fuit Mediolanensis provincia anno 1571 domo probationis, quam Novellariæ haud procul Mutina Camillus Gonzaga oppidi illius comes condidit reditibusque ornavit; denique Brixiense collegium anno 1567 inchoatum fuit, receptis in Societatem Angelo Paradisio & triginta clericis ejusdem sociis, qui illic proximorum saluti ad Societatis normam incubuerant. Angelus tamen deinde e Societate dimitti petiit, obtinuitque a Borgia.

[266] [regionibus;] Anno 1567 ad Neapolitanum collegium Hieronymum Surianum & Antonium Ramirum misit, qui doctrinam illic divinam traderent, ne quid ad collegii illius perfectionem desideraretur. Anno 1568 binæ probationis domus sunt institutæ; altera in urbe S. Angeli in Samnitibus rogatu Joannæ Castriotæ Nuceriæ ducis, altera vero Nolæ. Collegium quoque anno 1570 sua in urbe exstrui Cosentini in Calabria Citeriore, Borgia Societatem administrante, petierunt, sed rei dilata in aliud tempus exsecutio fuit. In provincia Romana plurimum illi debuerunt collegium Romanum, collegium Pœnitentiæ S. Petri, cujus administrationem Pii V jussu suscepit anno 1570, domus probationis S. Andreæ, seminarium Germanicum, & domus professorum, cujus magnificum templum sanctissimo Jesu nomini dedicatum anno 1568 condi cœptum est Alexandri Farnesii S. R. E. Cardinalis sumptibus. His addi debent collegium Interamnense Samnitum anno 1570 cœptum, & Politianum in Tuscia anno 1568 a Francisco admissum.

[267] [in Galliæ Belgio,] In Gallia Lugdunense collegium inchoatum est anno 1565, cui primus præfectus fuit Guilielmus Critonius; uti & Camberiense, quod Ludovici Codretti curis commissum fuit & a Joanne Trivultio 1571 dotatum; Avenionensis vero Antonii Possevini. Burdigalense anno 1572 fundavit Franciscus Baulonus senator, probante Carolo IX Galliæ rege; Nivernense vero Ludovicus Gonzaga, ejus urbis dux. Eodem anno receptum fuit Mussipontanum collegium ibidemque academia postmodum instituta anno 1574 sub Everardo Caroli Lotharingi Cardinalis munificentia. Virodunense collegium non solum anno 1565 inchoavit Nicolaus Psalmæus ejus civitatis episcopus & comes, sed etiam pestilentiæ occasione dissipatum restituit anno 1571. Audomarense in Gallia Belgica collegium instituit Gerardus Americoursius, S. Bertini abbas ac primus Audomaropolitanus episcopus, anno 1567, reditibusque, scholis & templo auxit anno 1569. Tornacense, anno 1566 ab hæreticis dissipatum, partim anno 1567, partim sequenti restitui cœptum. Sedes propria tironibus ibidem comparata 1569. Leodii sedes fixas primum habuerunt socii anno 1566: Lovaniense vero collegium a civitate receptum fuit anno 1565. Duacenum anno 1568, fundatore Joanne Lentaillero, Aquicinctino ex Ordine S. Benedicti abbate sumpsit initium.

[268] Societati in Poloniam aditum jam inde ab anno 1564, [Borussia, Masovia, Lithuania, Polonia.] superstite adhuc Lainio, aperuerunt Hosius, episcopus Varmiensis & S. R. E. Cardinalis, & Commendonus, Apostolicus ad regem Poloniæ Sigismundum legatus, purpuratis & ipse patribus dein adscriptus; quorum prior Bransbergensis in Borussia collegii auctor fuit, in quo Societatis munera exerceri cœpta sunt anno 1565. Hujus exemplum brevi secutus est Andreas Noscovius, Plocensis episcopus, condito Pultoviæ in Masovia collegio, cujus adita possessio est anni 1566 initio. Vilnense in Lithuania collegium Valeriani ejus civitatis episcopi Catholicæ religionis cura studiumque condidit, in quod anno 1569 prima sociorum colonia ex Olomuciensi in Moravia collegio, duce Balthassare Hostovino, invecta est. Primus ejus rector anno 1570 constitutus fuit Stanislaus Varsevitius. Additum his quartum fuit anno 1571, nimirum Posnaniense in Polonia Occidentali seu Majore, fundatore Adamo Konarscio urbis præsule. Accessere & alia subinde collegia, adeo, ut quæ primum Austriacæ provinciæ fuerant collegia, in novam erecta fuerint provinciam sub Everardo, Borgiæ successore, anno 1574. Hæc simul congerere visum est propter argumenti affinitatem, licet variis temporibus gesta sint: nunc rerum seriem ab anno 1566 repeto.

[269] Defuncto sub anni 1565 exitum Pio IV, [Pii V in Borgiam] insequentis initio in Petri Cathedram subrogatus est Michaël Gislerius e S. Dominici familia, dictus Pius V. Is, quam ante Pontificatum cum Borgia contraxerat amicitiam, in Pontificatu quoque perpetuo retinuit. Neque diu distulit benignitatis erga Societatem suæ documentum dare: cum enim solenni pompa novus Pontifex ad basilicam Lateranensem progrederetur, vidissetque pro foribus domus Professæ stantem inter suos Borgiam, ad se accitum arcto complexu alloquioque aliquamdiu dignatus est. Cum vero Pontificem salutaturus ac Societatis illi operam oblaturus adiit Borgia, plurimum se Societatis opera usurum professus est. Mox, quod professus verbis fuerat, opere præstitit. Concessa Societati a superioribus Pontificibus beneficia rata esse voluit confirmavitque. Hieronymum Natalem, Jacobum Ledesma & Petrum Canisium conventui Augustano, quem Maximilianus indixerat, interesse voluit.

[270] Andream Oviedum, Æthiopiæ patriarcham, & Melchiorem Carnerum, [& Societatem] Nicænum episcopum, ex Æthiopia, ubi parum fructus sperabatur, jussit ad Japones Sinasque sese transferre, quod Carnerus quidem præstitit, sed manere in Æthiopia Oviedus coactus fuit, ibique inter ærumnas diem clausit extremum. Idem Pontifex Vincentio Laureo, suo in Scotiam nuntio, comites esse anno 1567 voluit Edmundum Haium, rectorem collegii Parisiensis, & Thomam Darbishirum Anglum. Christophorum Rodericium cum Thoma Orfino, Strongulanorum episcopo, ad exstirpandas Valdensium hæreticorum reliquias in regnum Neapolitanum misit. Cathechismum ad parochos ex concilii Tridentini mente adornatum Gallice, Germanice ac Polonice reddi a Societatis hominibus jussit. Penes eamdem esse domus catechumenorum procurationem voluit; uti & administrationem Pænitentiariæ, ut dictum est supra. Collegio Romano in menses singulos aureos dedit quinquagenos. Sociorum opera in sublevandis ægris potissimum usus est, grassante per Urbem anno 1566 pestilentiæ lue. Ecclesiasten, qui coram se & Cardinalibus verba faceret, ex eadem voluit, quo munere functi sunt Benedictus Palmius, Alphonsus Salmeron, Emmanuël Sa, & Franciscus Toletus, dein a Clemente VIII anno 1594 in Cardinalium numerum relatus. Ordinandos & ad confessariorum munus promovendos subjecit Societatis examini.

[271] [benevolentia.] Borgia suggerente, uti scribit Cienfuegos lib. 5, cap. 7, § 3, geminam quatuor Cardinalium congregationem instituit, quarum altera hæreticorum, ethnicorum altera conversioni incumberet, quod etiam Ribadineira testatur. Si quid turbarum adversus Societatem oriebatur, continuo præsto erat, id quod anno 1569 maxime patuit, quo Antonii Possevini, qui inquisitionem Hispano ritu in comitatum Venascinum introducere conatus dicebatur immerito, innocentiam, datis ea de re litteris (vide Sacchinum par. 3, lib. 5, num. 145) egregie tutatus est, ortamque inde adversus socios Avenione seditionem exstinxit. Alias, datis ad principes viros litteris Societatem cumulavit laudibus, ac enixe commendavit, cujusmodi fuere eæ litteræ, quas ad Salentinum comitem Isemburgicum, Coloniensem archiepiscopum, anno 1568 dedit, & apud Ribadineiram videre est lib. 3, cap. 4. Idem Societatem ordinem mendicantium anno 1571 declaravit, potestatemque eligendi conservatorem singulis provinciis fecit. Sparsus anno 1567 undequaque rumor fuerat, Pontificem alieno a Societate animo esse, eam reformare velle, mutare vestimentum, imo totum Ordinem exstinguere, in aliumque transcribere. Rogavit Franciscus Cardinalem Patiecum, hos ut rumores ad Pontificem referret; quibus auditis, sanctissimus Pontifex, qui nihil, nisi quod ad Societatis perfectionem facere autumabat, molitus fuerat, id a se procul abesse, respondit.

[272] [Institutæ in Floridam,] Eodem anno 1566 in Floridam, Novæ Hispaniæ in India Occidentali finitimam, primum socios misit, qui illic Christianam fidem propagarent, sacerdotes Petrum Martinium & Joannem Rogerium, & Franciscum Villaregium rei domesticæ administrum, e quibus Petrus Martinius, cum in terram præfectum Hispanum quæsiturus descendisset, in maris littore a Tacatucuranis impacta ejus capiti clava brevi mortalis vitæ finem invenit. Cum vero ea non successisset expeditio, alios undecim, duce Joanne Baptista Segura, anno 1568 eodem misit. In Axacanam provinciam jam cum septem octove sociis, duce Ludovico quodam neophyto, Segura Euangelii disseminandi causa pervenerat; cum ejusdem neophyti perfidia, quem ad fidem reducere frustra tentaverat, primum quidem tres ejus socii, quinto vero post die ipse cum reliquis ad necem in odium fidei sunt dati anno 1571, qui præter Seguram hi fuere: Ludovicus Quiros sacerdos sagitta transfixus, & Gabriël Gomez, Petrus Linares, Sanctius Savallius, Joannes Baptista Mendez, Christophorus Rotundus, & Gabriël de Soliz coadjutores. Altero item martyrio honestata est Societas anno 1568. Cocino Goam navigabat P. Franciscus Lopius navi Lusitana, quæ dum fortiter adversus celoces Mahometanas pugnat, scintillæ in pulverem tormentarium lapsu partim disrupta, partim incensa est. Ita in manus Mahometanorum Lopius venit; salvo esse licuit, si Christum abnueret, ad Mahometumque transiret. Horruit impias voces Lopius; quare pectus ei a Malabaribus hasta transfixum, amputatum gladio caput, corpus lancearum ictibus confossum, ac devolutum in mare.

[273] Bartholomæo de Torres, Canariensi episcopo, quatuor e suis comites addidit Jacobum & Laurentium Gomium sacerdotes, [in insulas Canarienses, Africam, Peruviam] binos item fratres Ludovicum Ruitium & Alfonsum Ximenium anno 1567; missionem item Oranensem in Africæ littore instituit, missis eo una cum Petro Ludovico Borgia germano suo, Montesanæ militiæ magistro, & Orani gubernatore, Petro Domenecco & Hieronymo Mur. Prima quoque eodem anno in Peruviam rogatu Philippi regis Hispaniæ sociorum colonia profecta est, cui præerat Hieronymus Portillus, cui additi sunt e provincia Toletana Antonius Alvarius & Ludovicus Medina; e Bœtica Jacobus Bracamontius, primus Limensis rector, & Joannes Garzia, ex Aragonia Michaël Fontius & Petrus Lobertus; e Castella Ludovicus Lopius. Altera item eo sociorum duodecim colonia una cum Francisco Toletano prorege appulsa est anno 1569 sacerdotum quinque & coadjutorum septem. Sacerdotes hi fuere: Bartholomæus Hernandius cæteris præfectus, Joannes Garcia, Alfonsus Barzana, Ferdinandus Sanchez, & Rodericus Alvarez. Coadjutores vero Sebastianus Amador, Joannes de Zuniga, Joannes Gomez, Antonius Martinez, Joannes de Casasola, Didacus Ortun, Didacus Martinez. Ita Ribadineira lib. 3 cap. 7: at Sacchinus ad annum 1569, num. 302, & ad annum 1572, num. 319 Joannem Zunigam sacerdotibus adnumerat. Accessit denique Josephus Acosta cum Andrea Lopio & Jacobo Martinio in Peruviam quoque post longam navigationem anno 1572 advectus.

[274] Mexicanam in Nova Hispania provinciam Borgiæ missu condidere anno 1572 Petrus Sanctius provincialis, [& Mexicum missiones.] Jacobus Lopius collegii Mexicani rector, Petrus Diazius, Ferdinandus Suarius Concha, Franciscus Bazanus, Alfonsus Camargus, Jacobus Lopius a Mesa, Petrus Lopius Parra sacerdotes, Joannes Curiel, Petrus Mercatus, Joannes Sancius, sacerdotium brevi suscepturi, & adjutores Martinus Matilla, Bartholomæus Larius, Martinus Consalvius, Lopius Navarrus: addit his Ribadineira Didacum Fonsecam sacerdotem. Venerat eo etiam paulo ante e Florida P. Sedennius cum Salsedo, diversorium novis sociis præparaturus; moxque illic collegium conditum Alfonsi Villaseccæ sumptibus, teste Sacchino lib. 8, num. 310 ad annum 1572.

[275] Dum hæc in exteris nationibus Borgiæ curis auspiciisque geruntur, [Laureto] ipse primum procuratorum conventum indixit anno 1568, quo singularum provinciarum statum accuratius nosceret, ac cunctæ suæ familiæ melius promptiusque consuleret; cui, cum adversa valetudine laboraret Borgia, Everardus Mercurianus Germaniæ assistens præerat. Sperabat conventum generalem indicendum, in quo, quod multis Deum precibus rogaverat, Societatis administrationem, cui se imparem judicabat, missam a sese faceret: sed aliter sentientium patrum, non sine maximo Societatis detrimento id fieri posse existimantium, acquiscere judicio coactus fuit. Anni insequentis initio epistolam ad universos socios dedit Dei Spiritu æque ac piis salutaribusque monitis plenam, quam Sacchinus lib. 5, a num. 5 ad 28 usque retulit. Cum autem diuturna octo mensium febri laborasset, quamvis ea nondum expeditus, reclamantibus licet omnibus, Lauretanum iter ex voto ingressus est, divinæ Matri de acceptis beneficiis grates acturus. Roma discedens adduci vix potuit, ut oblata sibi a Cardinali Patieco lectica uteretur. Nondum Lauretum usque pervenerat, quin & animi & corporis vires sibi restitutas senserit. Laureti vero beatissimæ Virginis imaginem perita pictoris manu confici jussit bona Caroli Borromæi Cardinalis venia, quæ eam, quam S. Lucas depinxit, plane referret; quo ejus amorem cultumque sibi aliisque augeret, ut refert Cienfuegos lib. 5, cap. 9, § 2.

[276] [Romam redux S. Ignatii exuvias transfert,] Romam redux medicorum hortatu in Tusculanum profectus aliquamdiu illic Societatis negotia expedivit. Mense Julio die XXXI ejusdem anni, S. Ignatii exuvias, dum novum domus Professæ templum Cardinalis Farnesius exstruit, noctu transtulit maxima cum pietate, minima cum pompa, inquit Sacchinus lib. 5, num. 63. Contra vero maxima id pompa nec sine cantu angelico factum esse scribit Borgiæ pronepos part. 2, cap. 3; verum nec maximæ pompæ, nec cantus angelici mentionem faciunt translationis hujus testes oculati, quos Pinius tom. 7 Julii pag. 599 & sequenti citat. Cantum angelicum pridie translationis sub vesperam a P. Julio Mancinelli auditum fuisse narrat Cienfuegos, eumque tenuisse ad horas viginti, donec urna in novum locum reposita esset. Verum, si vaide de noctu ea translatio facta, uti testatus est P. Franciscus Gomez, quomodo cantus ille ad horas viginti protractus est?

[277] [ac sub idem tempus insignem de sociorum salute revelationem habuisse perhibetur.] Sub idem tempus contigisse ferunt celebrem illam Francisco revelationem, qua ei divinitus patefactum fuerit, neminem eorum, qui in Societate aut jam mortui essent, aut tribus prioribus ejus seculis morituri essent, damnatum esse damnatumve iri; qua de revelatione agunt Pinius tom. 7 Julii pag. 851, & Alvarus Cienfuegos lib. 5, cap. 10. Quæ hic de PP. Didaco Monteiro, Michaële Solerio, Martino Gutierrez, F. Alphonso Rodriguez, aliisque exteris utriusque sexus hominibus, morum sanctimonia cælestibusque favoribus conspicuis, quibus vel partim vel omnino idem revelatum fuerit, prodit, factæ enimvero Francisco revelationi, & per socium ejus indivulsum F. Melchiorem Marcum, qui eam ex ipsius Borgiæ ore acceperit, vivo mortuoque eodem propalatæ, nonnihil ponderis momentique adjiciunt.

§ XXI. Gemina martyrum classe Societas decoratur.

[P. Azevedii] Insignis Societati accessit anno 1570 gloriæ cumulus, primum quidem a P. Ignatii Azevedii ejusque sociorum martyrio, qui in Brasiliam fidei propagandæ a Borgia missi die XV & XVI Julii in Jacobi Soriæ sectæ Calvinisticæ piratæ manus inciderunt, ab eoque omnes, excepto uno, in odium fidei trucidati vel certe mari submersi sunt prope insulam Palmam, quæ una Fortunatarum est. Numero fuerunt undequadraginta, partim sacerdotes, partim non sacerdotes, partim denique coadjutores, ut vocabantur, temporales. Eorum catalogum Schottus ex Ribadineira exhibet, sed non ab omni errore immunem. Petrus Possinus de vita & morte Ignatii Azevedii lib. 4, cap. 1 catalogum eorum, ut ait indubitabilem, ex tribus aliis, Catalogo nimirum Romano, Eborensi & Conimbricensi, accuratissime sibi consentientibus, texit hujusmodi: Decas prima: P. Ignatius Azevedius, P. Didacus Andrada, Antonius Suarez, Benedictus de Castro, Joannes Fernandez Ulyssiponensis, Franciscus Alvarez Covillanius, Dominicus Fernandez, Emanuël Alvarez, Joannes de Mayorga, Alfonsus Vaëna. Decas secunda. Gonsalvus Enriquez, Joannes Fernandez Bracarensis, Alexius Delgadus, Ludovicus Correa, Emanuël Rodriguez, Simon Lopez, Emanuël Fernandez, Alvarus Mendez, Petrus Nunnez, Franciscus Magallanes. Decas tertia. Nicolaus Dinis, Gaspar Alvarez, Blasius Riberius, Antonius Fernandez, Emanuël Paciechus, Petrus Fontoura, Simon à Costa, Andreas Gonsalvez Amarus Vaz, Didacus Perez. Decas quarta. Joannes de Baëza, Marcus Caldeira, Antonius Correa, Ferdinandus Sanchez, Gregorius Scrivanus, Franciscus Perez Godoius, Joannes Baptista de Zafra, Joannes à S. Martino, Stephanus Zuraire, San-Joannes, Societatis candidatus, qui Joanni Sanctio, ab hæreticis servato, successit, numerumque martyrum quadraginta explevit.

[279] Possino & sibi invicem, excepta litterarum aliquot discrepantia, [sociorumque] consonant testes ex Processu Eborensi anno 1628 instituti I & IX: ex Processu vero Conimbricensi III, V, VI, VII, XII, XIII, XV, XVI, XX & XXI, uti in summario Declarationis martyrii Ignatii Azevedii & sociorum anno 1713 Romæ typis Cameræ Apostolicæ edito num. 12 videre est. Corrigendi itaque PP. Philippus Alegambe apud Josephum Fotium pag. 147, & Joannes Nadasi in Anno dierum memorabilium Societatis Jesu pag. ad diem XV Julii, qui omisso Amaro Vaz, Petrum Fonsecam perperam substituunt; & verosimillime etiam Alvarus Cienfuegos, quamvis certis P. Vasconcelii se vestigiis insistere dicat, Ludovicum Rodriguez hisce martyribus miscens, expuncto perperam ex illorum numero Joanne Fernandez Bracarensi. Petrum de Fontoura, seu, ut Ribadineira scribit, de Fontaura, Schottus Petrum Pontaureum minus accurate nominat. Petrum vero Nunnez a nonnullis Mugnos appellatum invenio. Pro Amaro Vaz legitur etiam subinde Amatus, quam lectionem Schottus secutus est, licet Ribadineira eum vocet Amaro, quæ vox apud Lusitanos, teste Possino lib. 4, cap. 1, idem valet ac Maurus.

[280] [martyrium,] Azebedii sociorumque martyrium infra num. 161 & seqq. Schottus describit: verum non ingratum lectori fore, arbitror, si P. Petri Diaz, Azevedii socii, litteras ad Provincialem Lusitaniæ die XVII Augusti anni 1570 ex insula Madera scriptas, ex Summario Declarationis martyrii eorumdem num. 19, pag. 140 & tribus seqq., ubi Latine exstant, huc transtulero. Ita habent: Exponam his litteris felicem exitum Ignatii Azebedi Brasiliæ Provincialis & comitum: Nonis Junii cum Aloysio (seu Ludovico Vasconcellos) ejusdem Brasiliæ pro Lusitaniæ rege præfecto, classe navium septem Ulysipone profecti, octavo die Maderam hanc insulam prospera navigatione tenuimus: novem circiter & sexaginta in universum e societate nostra conscenderamus, in tres onerarias distributi. Quæ S. Jacobi dicebatur, ea cum Didaco Andrada multisque aliis e nostrorum numero (mox recensiti nominatim fuere) vehebatur Ignatius. Francisco autem Castrio cum Fratribus duobus & pueris orphanis Ferdinandi navis obtigerat. Me cum sociis amplius viginti eadem, quæ Aloysium præfectum navis exceperat. Et quoniam certis de causis in hoc Maderæ portu aliquamdiu subsistere decreverat Aloysius, vectores & nautæ S. Jacobi, quod multa negotia haberent in Palma ex Canariis, de Fortunatis insulis una, magnopere efflagitarunt, uti sibi liceret præire: se, expeditis mature negotiis, advenienti reliquæ classi præsto futuros. Atque initio quidem recusabat Ignatius, in tanto maris & piratarum discrimine a cæteris digredi periculosum ratus. Verum deinde victus precibus abeundi veniam ab Aloysio petiit, qua impetrata, quasi divinaret ea, quæ postea consequuta sunt, pridie ejus diei, qui Apostolorum Principi sacer est, Sacramento Confessionis & Communionis præmuniendos curavit omnes, & simul divisit iis Agni cælestis cereas imagines aliquot, a summo Pontifice consecratas, & alia quædam religiosa munuscula, quæ ex Urbe Roma secum attulerat.

[281] [a P. Petro Diaz,] His peractis, solvere pridie Kalendas Junii vento secundo, qui tamen eos in medio cursu defecit. Porro Dominico die proximo quinto Nonas Julias allatum huc est Jacobum Soriam (aliis Joannem Soram) maritimæ rei pro Navarræ regina (Joanna Henrici regis Navarræ matre) præpositum (is Calvini sectator egregius capitales inimicitias cum Papistis, sic enim Catholicos per ludibrium hæretici appellant, exercere sese palam profitetur ac prædicat) stare cum navibus circiter septem in portu ad quinque leucas hinc suo *, cui a S. Cruce nomen est inditum. Perturbavit hic nuncius vehementer omnium animos, statimque Aloysius, oppidique præfectus cum populo universo ad pugnam comparavere sese. Itaque Sabati luce, quæ consequuta est, cum se Jacobus Soria in conspectum nostrum dedisset, occurrentibus sibi Catholicis, qui probe instructa militibus, tormentisque navigia decem eduxerant, perterritus cessit. Hostem fugasse contenti nostri postridie revertuntur; ille vero hoc perfunctus periculo Canarias petiit, ac die Jovis insequenti ad aspectum usque Palmæ insulæ, & onerariæ nostræ, quæ portum capere nunquam potuerat, vento destituta, sane feliciter est provectus. Eo ipso die Ignatius mane cum cæteris Fratribus ad Tertiæ Cohortis (id loco nomen est) vicum a portu leucas quinque circiter scapha contenderat eo consilio, ut, si daretur facultas, ad portum terrestri itinere perveniret, sed cum res exitum non haberet, in navim sese denuo recipere sunt coacti. Ut vel ex hoc satis appareat, expetendum id genus mortis paratum illis fuisse divinitus. Eoque magis, quod iter illud leucarum LXXX vix diebus XV ab illis emensum; addo, navi minime impedita, vento etiam initio, ut diximus, valde secundo. Id iter totum navibus quinque (& quidem earum nonnullis admodum onustis) non plus triduo a Jacobo Soria decursum est.

[282] Postridie nostri eadem malacia novem fere millia passuum a littore detenti, [Azevedii socio,] ubi adventantes Calvinianos aspiciunt, paucis dispositis tormentis defendere sese omnino constituunt. Ignatius autem sumpta Mariæ Virginis imagine, quam Roma secum extulerat, prout res & tempus postulabat, ad officium atque ad pietatem hortari Catholicos instituit. Interea unum ex navigiis hostes ad nostram onerariam applicant, in eamque tres primo, in iis nauclerus magna apud eos existimatione, transiliunt. Atque ii quidem statim a Lusitanis tolluntur e medio; sed majore deinde hostium irrumpente numero, diutius obsisti non potuit. Tum Jacobus Soria, ubi cognovit nostræ Societatis homines ibi versari, omnes ad unum occidi imperavit, vociferatus: Interfice, interfice, quoniam ad prava dogmata disseminanda Brasiliam petunt. In eorum numero, qui onerariam occupaverunt, erat Jacobi cognatus quidam, qui cum vitam aliquot Catholicis promisisset, id jussit Jacobo renunciari. Quæsivit ille, cunctine presbyteri (sic enim ille nostros vocabat) essent interempti. Cum interemptos esse responsum fuisset, tum ab aliis manus abstineri vetuit (lege voluit.) Quo facto sane præclare suum in nos odium expromsit, præsertim quod paucis ante diebus, intercepto navigio, quo Franciscani concionatores duo, totidemque sacerdotes laïci in Lusitaniam vehebantur, neminem eorum occidit.

[283] Nactus deinde nostros magna ex parte adolescentulos atque novitios nulli pepercit omnino. [litteris,] Mactatus est autem omnium primus Ignatius, quem obviam hostibus prodeuntem, elata manibus ea, quam dicebamus, imagine, magnoque animo profitentem, sese cum suis esse Catholicum, lancea tribus ictibus confoderunt, & sacram imaginem frustra extorquere conati sunt. Tum Didacus Andrada in complexum ruit Ignatii. Atque ita conjuncti simul ambo confecti vulneribus præcipitantur in mare una cum ipsa imagine, quæ de Ignatii manibus numquam exciderat. Inde tabulata onerariæ subeunt, quo Ignatius in eo tumultu Fratres octo & triginta (tot enim erant eum ex hoc portu prosequuti) considerat *, binosque ac ternos ordine deinceps eductos ad navis marginem, ac talaribus tunicis, quamquam exigui admodum pretii exutos, adacto bis terve singulis in viscera pugione semianimes e navi deturbant; quorumdam etiam præcidunt brachia, ut omnem prorsus evadendi spem cæteris adimant. Atque hunc exitum fælix comitatus ille sortitus est. Postea quæsitum de trium illorum cæde, qui ex hostium classe in onerariam illam transcenderant. Ejus auctores cædis, onerariæ gubernatorem cum administris duobus ad se perduci furore percitus Soria jubet. Ibi ipso non solum imperante, sed etiam inspectante, viventium pectora dissecabantur, & extracta crudeliter intestina dejiciuntur in pelagus.

[284] [hic exhibitis,] Jam vero hanc immanitatem Calviniani illo etiam scelere cumulant: in onerariam revertuntur. Sacrosanctum caput unius ex undecim Virginum millibus, quod ad solatium neophitorum Ignatius in Brasiliam afferebat, e carchesii fune contumeliose nefarieque suspendunt, deinde arreptam aliam Virginis Deiparæ effigiem egregio perfectam opere, quam item Roma secum Ignatius adduxerat, cum sacris aliis imaginibus permultis, in angulo navis per ludibrium collocant, in easque ut in scopum sicas ejaculari incipiunt. Rosaria vero benedicta ac Sanctorum reliquias, librosque de religione, & alia scripta quædam ad Brasiliæ provinciæ rem magnopere pertinentia, ut sibi minus utilia vel supervacanea potius, alto mandarunt. Hujus rei gestæ seriem totius a Lusitanis duobus accepimus, qui spectantes affuerunt, cum per eos dies a Calvinianis captivi detinerentur. Qui e nostris occisi sunt, æque ac veterani, præclaris erant adjumentis rerum gerendarum instructi. Itaque ad rem Christianam promovendam valde habebantur idonei.

[285] [descriptum,] Obstupesco sane mecum ipse considerans mutationes migrationesque nostrorum e navi in navem Ulysipone primum, deinde in hac insula Madera: ut felix ille manipulus, sicuti Gedeonis quondam milites, pæne viritim a Domino lecti fuisse videantur. Me in S. Jacobi navem imponere, ipse apud Aloysium præfectum remanere, Ignatius jam prope decreverat, sed mutavit deinde consilium: partim, ut equidem existimo, ne laborem atque periculum subterfugere voluisse videretur, partim etiam, quod ego tanto indignus bono videlicet fui. Reliqui sumus nunc e Societate quadraginta: cœptum iter Numinis fiducia persequi certum est: utrum eodem eventu, nescimus. Illud quidem intelligimus, Jacobum Soriam id vehementer expetere, nobiscum (nobisque) tendere insidias. Sed jam instat hora profectionis, atque finem scribendi facio, meque & comites tuis cæterorumque sacrificiis, deprecationique commendo. Ex insula Madera XV Kal. Septembris MDLXX.

[286] [ac pro vere tali a Pio V & Borgia agnitum.] Hujus rei nuncius Borgiæ summum partim dolorem, partim gaudium attulit: dolorem quidem, quod Brasiliæ tantum ad promovendam fidem adjumenti ereptum videret; gaudium autem gloriosa sociorum de fidei hostibus victoria, quos pro veris martyribus habuit. Mox litteras encyclicas ea de re per Societatem misit; in iis vero, quas ad Brasiliæ Provincialem misit, ita loquitur: Melius tamen consuluit divina Providentia, quæ de septuaginta operariis, qui simul mittebantur ad ejus culturam, voluit, quod quadraginti e cælis laborarent, dum exitu adeo fælici ad se vocavit Provincialem cum suis beatis sociis; horum autem intercessio longe utilior speranda est quibuscumque operibus in terra perficiendis. Ita legitur in Informatione Facti & Juris § 3, probatione 2, pag. 25. Consultus a procuratore Lusitaniæ, ut ejusdem § initio legitur, num pro quadraginta martyribus recitari solitæ pro defunctis in Societate pieces indicendæ essent, matura prius consultatione habita, respondit: Hic non videntur indicenda esse suffragia pro quadraginta martyribus. Eorumdem quoque patrocinio se commendare solitus, atque adeo privato quodam cultus genere eos prosecutus est, ad quod non solum Borgiam, cum Pium V de eorum martyrio certiorem fecit, sed & omnes, qui coram aderant, Pontifex ipse est adhortatus, uti Alvarus Cienfuegos lib. 5, cap. XI, § 8 scribit ex P. Dionysio Vasquez, qui rei gestæ interfuit. Idem porro Pio V ac Borgiæ de illis martyribus fuisse judicium, efficitur ex ejus Bulla, quæ incipit his verbis: Dum indefessæ, dataque est anno 1571 die VII Julii, in qua socios aliquot dicit, ita Domini amore perstrictos, ut etiam proprii sanguinis prodigi, ut verbum Dei inibi (in utrisque Indiis) efficacius plantarent, martyrio voluntario se supposuerint.

[287] Ex septuaginta circiter sociis, quos in Brasiliam Franciscus miserat, [Alii duodecim e Societate martyres,] præter triginta novem jam memoratos, alii duodecim anno 1571 martyrii quoque palmam sunt consecuti, nempe Petrus Diaz, Epistolæ paulo ante adductæ auctor, Franciscus Castrius sacerdotes; non sacerdotes vero Gaspar Goisius, Michaël Aragonius & Franciscus Paulus, qui omnes die XIII Septembris a Calvinistis, duce Capdevilio, dum ex Portu Angrensi in Brasiliam navigant, in Canariensi pelago vita in odium fidei spoliati fuerunt, uti & puer quidam, qui Petro Diaz adhærebat. Eodem præterea die Gaspar Gonsalvius, qui mortis metu Societatis vestem abjecerat, non religionis causa, sed ob alimentorum parcimoniam, fuit in mare projectus. Quinque prioribus accessere die postero Petrus Fernandez, Joannes Alvarez, Alphonsus Fernandez, Andreas Pais, Ferdinandus Alvarez, Petrus Diaz alter, & Didacus Carvalius. Eodem præterea die in mare præcipites acti fuere Didacus Fernandez & Sebastianus Lopez; sed hi natatu necem evasere. Didacum Carvalium, licet a Ribadineira memoratum, omittit Schottus, obtruso perperam ejus vice Didaco Gonsalvio. Sebastianus Lopez mense Novembri in Lusitaniam appulsus est, e cujus relatu Franciscus Henricus rector domus Ulyssiponensis suo suorumque nomine ad socios Romanos de duodecim horum sociorum martyrio, die IX Decembris ejusdem anni (vide summarium additionale Declarationis Martyrii Ignatii Azebedii & sociorum ejus pag. 13 & seq.) hujusmodi litteras dedit.

[288] Admodum RR. Patres & Fratres in Christo charissimi gratia & pax Christi. [exstincto Azebedio,] Exitum Ignatii Azebedii & sociorum novem & triginta jam cognovistis, ut credimus, qui Brasiliam una cum Aloysio regio præfecto petentes, ut in ea provincia rei Christianæ procurandæ causa, more nostro, collegia instituerent, in itinere a Calvinistis oppressi, vitam in professione fidei Catholicæ profuderunt: nunc aliorum quatuordecim (secluso ex hoc numero ob rationem mox dictam Gaspare Gonsalvio) qui anno post in eadem causa parem præstiterunt animi fortitudinem (septuaginta enim e nostris Ulysipone discesserant plures in naves impositi) persequemur eo ipso ordine, quo rem totam alter duorum (Sebastianus Lopez) qui Dei benignitate superfuere, nobis exposuit.

[289] Post obitum Ignatii cum Lusitaniæ naves e Madera insula cursu in Brasiliam directo solvissent, [post longum terra marique iter] aliæ alium eventum sortitæ sunt. Ea vero, qua P. Diaz cum sociis aliquot vehebatur ad Cubæ insulæ portum, cui a S. Jacobo nomen est, fluctibus & procellis adeo labefactata pervenit, ut eam relinquere plane sibi necessarium duxerint, sed cum alia esset ibi nulla, Bonam ejusdem insulæ portum leucas ducentas in Orientem discedere statuunt; ac tridui primum iter emensi pedibus, & quidem excalceatis, imbre denso atque perpetuo, via teterrima, difficultatibus præterea, ut in ejusmodi regione, maximis, exiguo & aperto sese commisere navigio, ventis pluviæque adeo expositi, ut non commeatus modo corrumperetur humore nimio, sed & ipsa, quibus erant induti, vestimenta pene putrescerent. Eo navigio leucas quatuor & septuaginta Bonam usque provecti, majoris formæ navi in eo portu conducta, Augusto mense denique ad insulas Tertiarias Aloysium regium præfectum, & e nostra Societate Franciscum Castrium & quinque Fratres, qui antecesserant, assequuntur. Hic Aloysius, navali turba vehementius imminuta, & quod ex oneraria ipsius in tam difficili ac diuturna mensium quindecim navigatione viri sexaginta perierant, & ad Antilias (id loco nomen est) multi substiterant, multi etiam laboribus periculisque defatigati, mutato consilio, inde in Lusitaniam reverterant, cum superesset vectorum & nautarum vix, quod in unam satis esset onerariam (in quibus tamen ipsis fæminæ quinque & viginti imbelli cum puerorum grege numerabantur) redactis in unum omnibus cœptum iter unica navi peragere instituit, solvitque feria quarta octavo Idus Septembris.

[290] [Calvinistis occurrunt,] Porro e Societate nostra (totidem aliis fere tempestate disjectis, de quibus nihil dum certi compertum est) quatuordecim aderant: Patres duo, Petrus Diaz & Franciscus Castrius: duodecim Fratres: Alphonsus Ferdinandus, Gaspar Gois, Andreas Pais, Joannes Alvarez, Petrus Diaz alter eodem, quo sacerdos, nomine, Ferdinandus Alvarez; & ex novitiorum numero Michaël Taraconensis, Franciscus Paulus, Petrus Ferdinandus, Sebastianus Lopez, Didacus Ferdinandus, Didacusque Carvalius. Dies octo in altum Oceanum prospero statu * provecti, naves quinque, sole jam occidente, conspiciunt, quarum erant Gallicæ quatuor, una Anglica. Eæ, dissimulato in noctem usque consilio, conversis deinde repente proris vento secundo navem nostram insequuntur. Id ut animadvertit Aloysius ratus (id quod erat) & hostes esse & hæreticos, advocata statim concione, socios navales ad prælium acriter ineundum hortatur, mortemque, ut Christianos deceret, pro Catholica religione fortiter obeundam. Deinde arma expediri, culcitras locis opportunis prætendi, saxorum vim congeri, sulfurei pulveris cados promi celeriter imperat: dispositis denique ad pugnam stationibus, peccata rite confessus est ipse & cæteri, quibus ea nocte confitendi spatium datum est.

[291] [a quibus] Verum, inalbescente jam die, rostrata hostium navis ex earum numero, quos Galeones appellant, ad nostram appropinquaverat, amplior & eminentior multo, duabusque tormentorum significationibus de more jusserat a Lusitanis vela submitti: cum illi nequaquam parerent, tum hostes, facto ter in onerariam impetu, quinque ex eorum numero occidunt; septemdecim eosque fere omnes in cruribus vulnerant sic, ut funibus, ne caderent, altera manu apprehensis, nonnisi altera parte decertare possent. Et quamquam hacretici e superiore admodum loco pugnabant, haud tamen incruentum eis fuit certamen; siquidem & initio dimicationis homines fere viginti amisere, vulneratis præterea circiter undecim & deinde tribus bombardæ ictibus læsi gravissime sunt, quorum * distractus malus & vela prostrata, altero perforatum carinæ latus non sine magno eorum discrimine aquas accepit; tertio discerpti decem simul hæretici, quæ tametsi erant omnia non levia incommoda, nihil tamen hostes æque perturbavit ac vela dejecta prorsus, ut de se actum jam arbitrarentur. Tum vero ex ipsa desperatione omnibus connixi viribus quartum jam nostros invadunt, & minore, quam putaverant, negotio superant; decem quippe non amplius propugnatores erant relicti, quorum quinque in prora collocati primo impetu cecidere. Itaque patefacto jam aditu hæretici ad sexaginta vi maxima irrumpunt, quos Aloysius, cum duas ferreas glandes, alteram accepisset in pectore, alteram in crure, quamquam exhaustis jam corporis viribus, magno tamen animo statuit operiri, gladioque & scuto nunquam abjecto ad extremum usque spiritum dimicavit egregie.

[292] Ejus morte a reliquis deditio facta, quæ tamen ad mitigandam hostium crudelitatem minime valuit: [capti] nam diabolicis instincti furiis obvios quosque obtruncant: Aloysium ignari, quis esset, nudatum, itemque aliorum corpora, multis adhuc spirantibus, in undas projiciunt. Versus deinde in Sanctorum reliquias, sacras imagines furor, quarum erat ingens in ea numerus, has hæretici Catholicis per vim extorquere, trahere per tabulata, calcare pedibus, in ignem denique gratulabundi projicere; blasphemias in Beatos illos, quorum erant reliquiæ, spiritus evomentes, quas horret animus scribere. Quin etiam repertas vigesimo post die statuas duas, alteram sacratissimæ Virginis, alteram angeli, elatas in publicum sacrilegis fregere manibus; caput angeli per ludibrium tota navi circumferentes. Tertium & trigesimum vagati diem, capto etiam Algarvensi navigio, prædam exposuere ad Oruium promontorium oræ Callaicæ *. Classi præpositus erat Joannes Cadavilius (seu Capdevilius) Gallus, hæreticus vehemens & ecclesiasticorum Ordinum inimicus accerrimus. Rostrata vehebatur eadem, qua Jacobus ante Soria Ignatium Azebedium & comites ceperat & occiderat. In Aloysium vero præfectum incidere Calviniani, cum ab insula Comera eam depopulati solvissent, atque is fuit Aloysii & Lusitanorum obitus, cujus de fortitudine virtuteque Frater noster ita multa commemorat, ut pro certo habendum sit, animam ejus in cæleste domicilium commigrasse.

[293] Nunc veniamus ad nostræ Societatis homines, [primum quidem tres ex illis cæduntur;] quod maxime nobis propositum est. Ii, cum hostes adventarent, a media nocte ad lucem usque expiandis per confessionem criminibus quisque suis vacarunt: deinde tabulata subire jussi, nonnisi commisso prælio, ascenderunt ad animandos milites, cibo recreandos & curanda vulnera. Sed, quo tempore facta est deditio, in summa navi præter Castrium extabat eorum nemo; namque is paulo ante ad excipiendam unius e gubernatoribus confessionem ascenderat ad imam proræ turrim ex vulnere agentis animam: in eo munere occupatum hæretici vulneribus quamplurimis punctim cæsimque confodiunt ira maxima perciti; nimirum eo quod Ecclesiæ Sacramenta ministrantem offenderant: nam in cæteros non adeo sæviere. Sub idem tempus Petrus Diaz, qui ad eam usque horam confessionibus eorum, qui sub tabulatis erant, operam dederat, atque hilari semper atque sereno vultu animaverat cæteros, Gaspare Goe sequente, in apertum prodiit. Utprimum apparuere, utrumque Galli confestim occidunt, nec puero quidem ætatis admodum teneræ parcunt, qui a Petro ægre sese divelli patiebatur: atque hoc maxime modo tres ii primo congressu cæsi ac nudati dejiciuntur in mare.

[294] [dein vero reliqui] Tum undecim reliqui, sedato jam tantisper tumultu, sese invicem plenis pietate sermonibus adhortati ultro in editiora navis evadunt. Nec modo latendi causa in cæteram turbam sese non inserunt, sed etiam in unum dedita opera conglobati omnes aperte profitentur, se & ejusdem esse religionis, cujus tres modo perempti, & æque paratos ad mortem communis Domini gratia subeundam, quos circumfusi confestim hæretici dictis factisque eo die toto contumeliose ac petulanter illudere ac divexare non desinunt, cum illi responderent nihil, nisi si quid ad honorem Dei vel ad dignitatem Ecclesiæ Catholicæ pertineret. Ubi nox affuit, manus ad terga religantur insontibus, atque inter vinciendum accidit, ut Michaël Taraconensis (idem qui supra Aragonius) e vulneribus, quæ in brachiis principio acceperat, ingemisceret, quæ res tantum abfuit, ut ad misericordiam præmoveret * hæreticos, ut etiam arreptum furenter hominem, multa ingerentes probra, e navi præcipitaverint, &, ne incomitatus abiret, Franciscum quoque Paulum (nam is erat proximus) eodem impetu deturbaverint: cæteri omnes vinculis (ut dicebamus) injectis, in Aloysii cubiculum detruduntur &c. Et infra.

[295] [detruduntur in mare.] Cædebantur pugnis alapisque frequentibus defensores fidei: quin etiam exquirebantur diligenter in summis capitum verticibus sacræ, quas appellant, coronæ, quarum hæretici, si quas invenerant, has vero iterum iterumque singuli tundere, & simul jurgiis & maledictis in eosdem invehi cum aliis multis, tum illis præsertim: canes, fures, veteratores; per vos stat, quo minus conspirent universi mortales atque consentiant, sublatisque discordiis ac tumultibus, tranquilla omnes pace atque otio perfruamur. Vestro scelere non modo Germania & Gallia, verum etiam Brasilia atque adeo toto terrarum orbe prava doctrina diffunditur &c. Et infra. Porro nobis hæc omnia Sebastianus ipsemet Lopez exposuit. Nos totam rei gestæ seriem his consignatam litteris eidem Sebastiano recognoscendam ostendimus, cujus ille narrationis veritatem ac fidem suo rursus testimonio comprobavit. Quo etiam studiosius fecimus, ut hanc ad vos mitteremus epistolam, rati, eo vobis gratiorem futuram, quo certiora perferret. Quod reliquum est, vestris omnium sacrificiis precibusque nos etiam atque etiam Domino commendari percupimus. Ulysipone V Idus Decembris MDLXXI. Indigni vestrum omnium in Christo servi Franciscus Henricus rector domus Ulysiponensis & socii. Quæ in hisce litteris desiderantur, suppleo ex iis, quæ in citato Summario illis ex Processu Conimbricensi proxime subnectuntur, ac ita se habent: Cum patribus (reliquis, uti ibidem præmittitur) de dogmatibus fidei disputare cœperunt, de Missa, de confessione & de aliis, & post disputationem (in qua Patres veritatem fidei constanter defenderunt) dixerunt hæretici, an parati Patres essent mori pro defensione eorum dogmatum, quæ docebant, & respondentes forti animo & alacri, quod libentissime pro veritate earum rerum mortem subiissent, dixerunt hæretici, ita fiet vobis, & eos omnes vulneraverunt & in mare projecerunt, ex quibus duodecim mortui sunt, duo vero ex his natando ad scaphas pervenerunt & mortem evaserunt. Qui plura de his desiderat, adeat Petrum Possinum lib. 4, cap. 4 & 5. Ad S. Borgiam redeo.

[Annotata]

* sito

* an considerere jusserat?

* flatu

* supplendum hic videtur primo

* ad sinum Oraianum, in ora Gallæciæ

* permoveret

§ XXII. Pii V jussu Hispanum & Lusitanum iter suscipit.

[Cardinali Alexandrino a Pio V comes datus,] Non minus Borgiæ Societatis Europeæ status curæ fuit: Junio mense anni 1571 congregationem procuratorum in Urbe habuit, in qua nonnulla ad meliorem Societatis administrationem utiliter sunt instituta. Novos provinciarum præfectos, Romanæ Alfonsum Ruitium, Siciliæ Hieronymum Domeneccum, Aquitaniæ Claudium Matthæum, Franciæ Edmundum Haium, Germaniæ Inferioris Balduinum ab Angelo, Rheni Hermannum Tyræum, Novæ Hispaniæ Petrum Sancium designavit. Maximam id temporis regni Cypri partem Turcæ occuparant, quorum progressibus S. Pius V, icto cum Hispanis Venetisque fœdere, decrevit obsistere, missisque variis ad varios principes legationibus id sategit, ut ad debellandos teterrimos rei Christianæ hostes, consilia, vires, armaque conjungerent. Ad Hispaniæ, Lusitaniæ Galliæque reges Michaëlem Bonellum Cardinalem Alexandrinum, ad Maximilianum cæsarem & Sigismundum Poloniæ regem Cardinalem Commendonum misit: cum autem non ignoraret sanctus Pontifex, quanta rerum agendarum dexteritate, quantaque Borgia apud Hispanos Lusitanosque auctoritate polleret, Cardinali Alexandrino socium Borgiam addere voluit, uti Cardinali Commendono P. Franciscum Toletum: quamvis autem fracta jam valetudine esset Borgia, id tamen oneris haud gravate suscepit in Ecclesiæ universæ bonum, pro qua vel vitam effundere paratus esset. Placuit Pontifici promptitudo Borgiæ, eoque tempore diploma edidit, quo Societatem mendicantium Ordinem, beneficiorumque illis collatorum participem declaravit. Voluit insuper Pontifex, ut e PP. Capucinis & Societate religiosi aliquot viri militibus nautisque præsto futuri fœderatorum classem comitarentur, missique in hoc e Societate fuerunt Christophorus Rodericius, Joannes Montoia aliique quatuor, præter eos, quos Veneti duxere ad regis Catholici classem. Universæ classis præfectus erat Joannes Austriacus, qui memorabilem illam de Turcis ad Echinadas insulas victoriam Nonis Octobris anni 1571 retulit.

[297] Roma profecturus Polancum vicarium dixit. [per honorifice Barcinone,] Itineri se dedit pridie Kalendas Julias: itineris vero ea ratio fuit, ut pars diei nulla elaberetur, quin vel ipse, vel e comitibus nonnemo precibus incumberet; quam Cardinalis Alexandrinus adeo probavit, ut eam suos imitari jusserit. Obvium sibi habuit, teste Cienfuegos lib. 5, cap. 13, § 2, Filibertum Sabaudiæ ducem, & cum S. Carolo Borromeo Mediolanensi archiep. colloquium intimum, priusquam Galliam ingrederetur: quo cum pervenisset, adfuit (sævientibus ea tempestate in Gallia discordiis civilibus hæresique) a Carolo IX Francorum rege præsidium. Barcinonem, urbem Catalauniæ primariam, ubi proregem olim egerat, venit IV Kal. Septembris, summo civium studio exceptus. Lis illic agebatur inter collegia canonicorum procuratoresque regios difficilis admodum; sed, sequestro Borgia, continuo fuit communi utriusque partis gratulatione composita. Obvium hic habuit Ferdinandum filium, a Philippo II Hispaniarum rege cum litteris, quas infra Schottus exhibet, ad Parentem missum. Eodem quoque tempore tum aliorum procerum, tum Jacobi Cardinalis Spinosa regii concilii præsidis, & Roderici Gomii Sylva Ebolitani principis & amici veteris ei redditæ sunt honorificæ litteræ, & sui de ejus in Hispaniam adventu gaudii testes. Tum porro, inquit Sacchinus lib. 7, num. 128, huic tantæ in primo regni limite oblatæ honoris benignitati, quanto interius processum est, tanto honorificentiora successerunt: eo favore eaque omnium propensione voluntatum, ut Arbiter ille summus, qui exactissima libra rerum momenta singularum examinat, humanæque trutinæ castigans iniquitatem, hinc demendo, illic, unde detractum est, apponendo, pondera & rationes exæquat, profectionis (ex Hispania) ante decennium obscuritatem, cum impensam ab humillimo Patre Christi Vicario obedientiam, pro ignobili fuga multi vituperarunt, hac reditionis celebritate & gloria compensare visus sit voluisse.

[298] [Montione,] Barcinone Valentiam itum est. Barcinonem inter & Montionem accidit, ut missus clam a Carolo duce Gandiæ præfectus domesticorum, prandenti Borgiæ lancem auream apponeret, quam removere protinus jussit, hominemque, etsi multum tergiversantem, mensæ secum accumbere: idem vero, cum Montione Borgiam Joannis Riberæ archiepiscopi Valentini verbis salutatum nonnemo venisset; paulo plus, quam consueverat, cibi mensæ apposuit; sed, quod consuetis adjectum fuerat cibis, jussit auferri egenisque distribui, ut loco cit. Cienfuegos narrat. Montione ad Hieronymianorum monasterium, a S. Michaële regum dictum, mille quingentos passus Valentia distans processit; ubi adventum Patris Carolus, dux Gandiæ, una cum filio Francisco Lombayæ marchione, Alfonso fratre, magnoque nobilium virorum comitatu septus opperiebatur; quibus in genua provolutis cum bene precatus esset, ut Cardinali legato honoris causa sese adjungerent, præcepit: ipse autem, amotis a se eo pacto turbis, a via regia, ut qui tam splendido comitatui ereptum se cuperet, declinans longo ambitu civitatis mœnia prætervectus, porta S. Vincentii collegio proxima Valentiam ingressus mox ad socios sese recepit postridie Idus Septembris.

[299] [Valentiæ] Recta ad templum, quod ingens nobilium feminarum turba, videndi ejus studio ducta, impleverat, se contulit; indeque per binos Fratres (laborabat enim podagra) in collegii ædes deferri jussit: eadem illic vespera, ubi a Cardinali legato recedere licuit, adfuere Joannes Ribera patriarcha, Carolus dux Gandiæ aliique consanguinei. Proximo die Dominico patriarchæ rogatu ad populum dixit pari audientium admiratione & pietate. Aderat Patri Carolus aperto capite pedibusque consistens: socios Borgia sedes occupare jussit, hos sibi esse fratres, illum sibi filium inquiens. Obtinuit a Carolo, ut Ferdinando fratri reditus augeret annuos. Turbarum aliquid erat inter id collegium & academiam Valentinam, ad quas sedandas multum ejus auctoritas valuit. Invitatus ad convivium a Cardinali legato, multis precibus ægre impetravit, ut ultimum sibi in mensa locum occupare, cibos aperto capite sumere, pedibusque consistere liceret. Pridie discessus (moratus autem est Valentiæ quatriduo) concionem ad socios habuit, qua eos docuit, quanti intersit, orationis & pœnitentiæ studia conjungere, & qui animum rerum humanarum cupiditate expedirent. Valentia Matritum legatus concessit; bona ejus venia Franciscus paullulum de via deflexit, & Villaregiense tirocinium adiit, ubi & tirones suo recreavit alloquio, & a Joanne Patieco de Sylva Villaregii domino ejusque conjuge Hieronyma Mendoza summa benevolentia ac veneratione exceptus est, cum iisque egit de amplificanda tirocinii illius domo. Inde mox ad legatum reversus est.

[300] Matritum una cum legato ingressus est die S. Michaëli archangelo sacro, [ac Matriti excipitur,] seu XXIX Septembris. Utrique jussu regis obvius fuit comes de Olivares, maxima item hominum multitudo: in his Borgia virum nobilem generoso equo vectum paulo attentius erat intuitus: ratus ille, speciem equi placuisse Francisco, hunc illi probe ornatum dono misit; sed remisit Borgia multa cum gratiarum actione, additis insuper munusculis sacris, inquiens se non Gandiæ ducem esse, sed pauperem religiosum. Aulam regiam insigni nobilitatis primariæ comitatu ingressi, a Philippo rege comiter honorificeque excepti sunt. Nondum ab itinere vires recrearat, quin a rege fuerit in palatium evocatus; quem ut ingredientem rex vidit, in ejus amplexum ruit, multaque sibi esse dixit, tum privata, tum publica, quæ cum eo communicata vellet: inde ad reginam ductus, & summa veneratione exceptus ad collegium divertit. Negotiorum cum varietate tum pondere pressus, ubi otium erat, summo mane in ædes Ferdinandi filii sese proripievat, ibidemque prolixis orationibus omnisque generis pietatis exercitiis indulgebat. Virginibus discalceatis, quibus Joanna a Cruce soror ejus præerat, salutaribus potissimum legibus, consiliisque plurimum profuit.

[301] Interim & curam, inquit Sacchinus lib. 7, [confectisque ibi] num. 133, rebus Societatis ordinandis una cum Provincialibus, qui ad se venerant, impendebat: dumque Miro Aragoniam inspicit, mox Lusitaniam inspecturus; Bœticam, Castellam, Toletum Francisco Vasquio: Balthassari Alvario, & Joanni Emmanuëli Leonio, qui Romam procuratores adierant reverterantque, breviter cognoscendas, ut res ad sese referrent, attribuit. In Castella restituti sunt, rogatu episcopi & civitatis universæ, Segoviensi collegio Latinitatis magistri. Burgense domicilium decretum est, ut professorum esset domus, quod proximo anno est factum, & novum Legione susceptum collegium. In Bœtica, insistente episcopo, Malacam socii aliquot missi ad primordia collegii. In Aragonia cœpta domus Probationis Valentiæ, coëmtis vicinis collegio ædificiis. Multa simul constituit, quæ ad Mexicanæ provinciæ initia pertinebant: idque fuit destinatis in eam patribus moræ pretium: qui cum ejus anni classi ad tempus nequivissent occurrere, expectare sequentis cogebantur.

[302] [prospere negotiis,] Quod vero ad legationis negotia attinet, id tantum universim de his ait Sacchinus, existimasse omnes, legationi Borgiam longe maximum pondus adjecisse; Ribadineira vero, ea confecta fuisse ex regis legatique sententia. Plusculum narrat Cienfuegos lib. 5, cap. 14, §§ 2 & 3, ut viguisse id temporis inter regia ecclesiasticaque tribunalia de suis juribus discordiam; cumque alii aliter ea in re procedendum existimarent; auctorem Philippo fuisse Borgiam, ut a selectis utrimque aliquot viris res amice pacateque tractaretur; idque ex regis quidem nomine Ruitio Gomez de Silva principi Ebolitano & Cardinali Spinosa Castellæ præsidi; ex legati autem uni Borgiæ fuisse demandatum, remque optatum exitum habuisse. Discessurus in Lusitaniam cum legato Pontificio Borgia sanctissimæ Crucis particulam Philippo II per marchionem Dianii, generum suum, dono misit, addita epistola, cui rex ipse manu propria benevole officioseque respondere dignatus est. Utriusque epistolam Hispanice exhibent Ribadineira lib. 3, cap. 14, & Cienfuegos lib. 7, cap. 14, § 4, Latine vero Schottus infra num. 198 & seq.; Sacchinus lib. 7, num. 134 & seq. Illud vero admirationi pluribus fuit, Borgiam, cum tantum apud regem valeret, ne verbo quidem umquam questum tum fuisse de iis, qui calumniis tam atrocibus ab annis hinc aliquot famam ejus existimationemque prosciderant.

[303] [pari successu] Confecto itaque legationis Hispanæ munere, Lusitanum iter, prout a Pontifice in mandatis habebant, ingressi sunt: in ejus regni finibus adfuit Constantinus, Theodosii ducis Brigantini frater, & Indiæ antea prorex, eo a rege Sebastiano missus, ut ambos Ulyssiponem usque deduceret; quo cum pervenerunt, a rege ad maris littus in eorum occursum progresso honorifice ac peramanter, concurrente ad rei spectaculum immensa hominum multitudine, excepti sunt. Pari Franciscum benevolentiæ significatione prosecuti sunt regina Catharina, Sebastiani avia, & Henricus Cardinalis regni princeps. Legatus in aula regia hospitatus est: idem ut faceret, impetrari abs Borgia haud potuit; itaque divertit ad socios. Regiam familiam ad pacem concordiamque Franciscus revocare omni conatu studuit. Privata quædam negotia ad optatum exitum perduxit, quæ a Pontifice in mandatis habuerat; item quæ a Philippo II, usus in his potissimum opera Joannis filii sui, Philippi ad Sebastianum regem ea tempestate legati. Successu non minore confecta sunt negotia cetera: duo potissimum Pontifex a Lusitano rege postulabat: alterum, ut in Turcas arma converteret: alterum, ut Margaritam, Caroli IX regis Galliæ sororem, quæ tamen Henrico Navarræ principi, ac dein Galliæ regi hujus nominis IV desponsa est postmodum, matrimonio sibi jungeret: effecere, ut in utrumque Sebastianus consentiret, legati ac Francisci curæ: siquidem iis de rebus paulo post illorum e Lusitania discessum, die XX Decembris anni MDLXXI ita ad Pium V Sebastianus scripsit; de primo quidem: Ego vero, sanctissime in Christo Pater ac beatissime Domine, posteaquam ipse mecum rem omnem diligenter consideravi, atque prout sane tanti negotii a me dignitas ac magnitudo postulabat, cuncta maturo consilio perpendi, ad ejusmodi expeditionem libentissimo animo conspirandum mihi esse constitui. Et paulo post: Quod si potentissimi Dei Clementia res fuerit eo loci, ut ceteri Christiani principes gloriosissimam hanc expeditionem simul aggredi decernant, polliceor ego, & constanter affirmo (quamquam, utpote in extremis orbis terrarum finibus collocatus, a Turcarum imperio longe absim) velle me primum in hanc sacri belli societatem adscribi, ipsique expeditioni præsentem interesse.

[304] De altero vero: Quæ quidem omnia cum ita revera sese habeant, [in Lusitania fruitur.] cognoverimusque non solum a Beatitudine tua, sed etiam ex aliorum cum sermonibus, tum litteris, Christianissimi Galliæ regis sororem maximis clarissimisque virtutum ornamentis ita fulgere, ut ea jure optimo nobis placere possit; faciendum esse decrevimus, ut ea de re cum eodem Cardinali Alexandrino apertius ageremus, idque negotii in ipsius manu poneremus, ut ipse Beatitudinis tuæ nomine, cum primum perveniret in Galliam, quo nunc ab ipsa legatus contendit, eadem super re loquatur cum oratore nostro ibidem agente. Quod si Gallicæ res, quod ad negotium attinet, eo loco fuerint, ut salva & auctoritate & existimatione nostra de iis agi posse videatur, tunc solum ad præpotentis Dei honorem & gloriam, ad sanctæque matris Ecclesiæ salutem & tutelam, atque ad Christianorum principum inter se concordiam & pacem retinendam, libenti animo feram, ut hujusce matrimonii assinitatisque vinculis Beatitudo tua me obliget atque devinciat.

§ XXIII. Gallicum item iter suscipit, e quo redux Romæ sancte moritur: lucubrationes ejus, Vitæque scriptores.

[Gallicum item iter] Matritum e Lusitania una cum Cardinali legato reducem Hispaniæ reges baptismo Ferdinandi filii interesse voluerunt, quo suis precibus recens nato cælestem favorem impetraret. Alterum ibidem a Pio V mandatum accepit, ut Cardinali legato etiam in Galliam comes iret. Mox itineri se dedit cum legato, deducente illos regis Philippi jussu ad extremos usque regni fines Ferdinando Borgiæ filio: Thomas vero, Cæsaraugustanus postmodum præsul, Roman usque secutus est Fratrem. Legati etiam sodalitium auxit Petrus Nugnez, Toletanus sacerdos. Burgis eum summa veneratione Cardinalis Patiecus excepit: inde Mirandam ad Hebrum secum duxit P. Joannem Suarez, domus professæ Burgensis Præpositum: hic d nobili matrona Magdalena de Ulloa, quæ domum tirocinii Villagarciensem condere meditabatur, litteras accepit: displicebat quibusdam locus: at Borgia eam domum utilitatem ecclesiæ ingentem (quod probavit eventus) allaturam prædixit. Cum missum ibidem a se Joannem Suarez fecit, duo illi prædixit; vix vivum se Romam reversurum; Joannem vero denuo Castellanæ provinciæ præsidem futurum. Ferdinandum filium Fontarabiæ sacro Epulo suis refecit manibus, postremisque instructum monitis Bajona in Hispaniam remisit.

[306] [sed minoro fructu suscipit,] Alia prorsus in Gallia, ac in Hispania rerum facies erat: grassabantur undique Calviniana hæresis, cædes, rapinæ, seditiones, & quidquid mali secum invehunt bella civilia. Templa passim semiruta, sine tectis, sine ornatu, sine aris, ut in iis res sacra decore fieri nequiret; quarum calamitatum (quas datis ad Ribadineiram in Sicilia agentem litteris ante decennium prædixerat) aspectu Borgia, jam morbis laboribusque pene confectus, summum pro suo erga domum Domini zelo, concepit animi dolorem; quo factum est, ut corporis eum vires magis magisque deficerent. Die secunda Februarii, Purificatæ Virgini sacra, incruentum Deo Sacrificium obtulit in templo quodam, ventis, pluviis nivibusque pervio, cum aliud non inveniret, usus supellectile sacra, quam secum deferre consueverat. Hic febris eum invasit adeo vehemens, ut vix biduum in vivis futurum medici crederent: prosequi tamen iter voluit; cum in via esset, remittebat aliquantulum febris; augebatur, cum quiesceret. Legatus Blesas pervenit instante proxime Quadragesima, die XVI Februarii; Franciscus biduo post. Venienti obviam processit, ut scribit Cienfuegos lib. 5, cap. 16, § 3, Carolus IX Galliæ rex, qui tum Blesis una cum regina matre Catharina Medicea versabatur, eaque erga Borgiam humanitate est usus, ut multo se fuisse pudore suffusum ad Polancum, suum Romæ vicarium, scripserit. Neque minus humaniter a regina matre est habitus: vix ille Blesum pervenerat, quin continuo miserit, qui eum suis verbis salutaret: cum ad alloquium ventum est, considere juxta se jussit, caputque tegere. Regni Gallici tranquillitatem ejus precibus commendatam voluit, pollicita etiam, se consiliorum ejus apud regem adjutricem fore. Videre ejus socios voluit, abeuntisque globulos precatorios, qui ex ejus cingulo pendebant, dono sibi dari petiit, reverenterque accepit; teste Petro Nugnez, Toletano sacerdote, apud Cienfuegos lib. 5, cap. 17, § 3.

[307] [ac paulatim] Ceterum, cum non satis negotia ex voto procederent, ac legatus Pontificius de Pii V morbo certior factus esset, visum utrique est maturare in Italiam reditum: Blesis itaque simul digressi sunt die XXV Februarii, Lugdunumque pervenerant, cum alteris litteris Cardinalis Alexandrinus intellexit, Pontificis vitam in magno esse periculo; quæ res Cardinalem, licet invitum, a Borgia, qui eodem, quo Pontifex, properabat, secedere coëgit. Franciscus, cum pedes ire nequiret, lectica delatus est ad Joannis Morani, ditionis Sabaudicæ oppidum, ubi Thomæ filii sui suasu & fratris Marci imperio dierum aliquot moram fecit. Decumbenti medicos & pharmaca subministranda curavit Emmanuël Philibertus Sabaudiæ dux: nec minorem ejus curam habuit, cum ex memorato mox oppido Taurinum per Alpes Cottias, seu montem Cenisium, ægre delatus est: hic omni honorum obsequiorumque genere cultus prolixius fuit, quam animi ejus demissio ferret: itaque abeundi licentiam invitis ducibus extorsit, navique impositus secundo Pado in fines Ferrarienses venit, Balignanum appulsus. Inde Ferrariam die Jovis post Dominicam Quasimodo vectus est navi, quam ei Alfonsus dux Ferrariensis, ejusque consanguineus miserat. Nihil æque Franciscum hic habuit male, ac pompa, qua a duce Ferrariensi exceptus fuit, spretoque palatio, alio, quam in Societatis collegium, divertere noluit; medicorum tamen Patrumque consilio, jubente F. Marco, in villam quamdam ducis suburbanam, ubi salubrior aura spiraret, ea lege secessit, ne quid eo ad se dux mitteret, præter id, quod præciperet collegii medicus. Thomam fratrem, ne ejus occasione ad se dux proceresque ventitarent, alio ablegavit. Dux interim preces publicas indici curavit largasque pro ejus salute eleëmosynas effudit.

[308] Frequentes id temporis extases passus est, [deficiens] visusque aliquando fuit subito in aërem rapi, ibidemque flexis genibus suspendi. Has inter extases mortis tempus modumque edoctus, ac modo paululum meliore, modo deteriore ad mensem usque Septembrem anni 1572 valetudine usus, Ferraria Romam discedere statuit: Alfonsum itaque rogat, ut postridie inde profecturo, quæ itineri necessaria essent, parata esse juberet: obluctanti Alfonso respondit, esse divinæ voluntatis, non ut Ferrariæ, sed Romæ, ubi decessores sui Ignatius Lainiusque mortui essent, ipse pariter moreretur. Ingenti sibi fore solatio, si mox Romam deportaretur: contra dolori, si Ferrariæ mortalis hujus vitæ peregrinationem absolveret. Paruit Alfonsus ejus desiderio, ac discedentem medicos binos & e domesticis suis aliquot comitari voluit. Lauretum delatus in ædem sacram, in qua Servator humanam carnem induit, se jussit inferri, ut Deiparæ Virginis patrocinio festinantem in cælestem patriam animam commendaret. Laureto Maceratam valetudine paululum meliori profectus, identidem comites monuit, ut iter accelerarent: Maceratæ pene exspiravit; resumpsit tamen aliquatenus vires: monitus hic a medicis, existimantibus eum Romam non perventurum, fuit, ut vicarium generalem designaret; verum id facere Franciscus renuit, certiora nimirum a cælesti Medico edoctus. Cum pene exspirantem cerneret F. Marcus, atque una cum illo commori velle dixisset, nondum, inquiebat Borgia, id fiet: futurum enim est, ut paulo post obitum meum in Peruviam (qua de re, ut jurejurando testatus est, nihil umquam Marco in mentem venerat) abeas, multumque illic ad infidelium conversionem tua opera conferat; cui provinciæ Marcum mox admovit Everardus Mercurianus, in locum Francisci paulo post defuncti electus.

[309] Romam tandem pervenit die XXVIII Septembris sub vesperam, [Romam redit, ibique] portaque Flaminia Urbem ingressus, obortis præ gaudio lacrymis, hæc Simeonis prophetæ verba usurpavit: Nunc dimittis servum tuum, Domine. Ubi ad S. Mariæ de Populo venit, lecticam sisti jussit, & fratri suo Thomæ præcepit, ne cui ad se aditum concederet: tum per semihoram junctis manibus piissimas ad B. Virginem preces fudit, gratiasque egit, quod vivus advenisset, inque Pontificis & Ecclesiæ obsequio vitam poneret. Inde ad domum professam summo alumnorum gaudio exceptus est: mox P. Ludovicum de Mendoza ad Gregorium XIII (qui S. Pio V successerat, Tibure agentem misit, qui Apostolicam benedictionem sibi suppliciter peteret; quam illi Pontifex cum indulgentia plenaria per Cardinalem Joannem Aldobrandinum continuo misit. Adfuere mox etiam cæsareus Hispanusque legatus; quibus citissime expeditis, vetuit, ne quis ad sese accederet, præter P. Natalem, P. Ludovicum Hernandez, F. Marcum, & dominum Thomam de Borgia, soli deinceps Deo vacaturus. Die postero, S. Michaëli sacro, mira pietate sacrum accepit Viaticum, ac universæ Societati benedictionem impertiit. Extremæ vero unctionis Sacramento summo pietatis affectu animique tranquillitate munitus est die XXX Septembris sub vesperam piissime ad preces, quæ fundebantur, respondens: mox trium horarum spatio extra se raptus paratam sibi gloriam vidit; sibi redditus, cum Thomam fratrem suum flentem videret, non est, inquiebat, cur me defleas: Quantum beatitudinis jamjam vidi! Deinde Thomæ cæterisque suis filiis nepotibusque postremam benedictionem impertiit; Thomam nominatim monens, fidelis esset Ecclesiæ minister; quod eum Deus in Ecclesiæ suæ præsulem destinasset; vaticinium probavit eventus, cum ad Malacitanam primum, deinde ad Cæsaraugustanam cathedram Thomas evectus est, ad primam quidem anno 1600, ad alteram vero 1603. Rogatus, ut vicarium nominaret, facere noluit, quod neque S. Ignatius, neque Lainius fecerat. Pictorem, qui aderat, ut imaginem sui exprimeret, vultum avertens abire re jussit infecta. Felicem Creatori animam reddidit paulo post mediam noctem, quæ Kalendas Octobris antecessit, anno ætatis 62 completo diebus septem supra viginti circiter minus; alii obiisse aiunt die XXXI Septembris paulo ante mediam noctem: at paulo post mediam noctem obiisse scribunt Ceparius, Alvarus Cienfuegos lib. 5, cap. 8, § 2, idemque legitur in Compendio vitæ virtutum & miraculorum, nec non Actorum in causa Beatificationis & Canonizationis B. Francisci Borgiæ anno 1671 Romæ edito typis Cameræ Apostolicæ.

[310] [in magnæ sanctitatis opinione moritur,] Tanta fuit ejus existimatio sanctitatis, ut mox ab ejus obitu, qui aderant Romæ patres, non pro eo orare, sed ejus se orationibus commendare cœperint. Cardinales, episcopi, viri fæminæque nobiles concursu maximo pedes ejus exosculaturi advolarunt. Gregorius XIII, intellecto Borgiæ obitu, hodie, inquiebat, fidelem ministrum amisit Sedes Apostolica, Ecclesia columnam; Cardinalis vero Paleotus Ecclesiæ Catholicæ lumen exstinctum ingemuit. Habitudinem corporis infra num. 203 Schottus ex Ribadineira describit. Sepultus Kalendis Octobris in templo domus professæ inter S. Ignatium & Lainium decessores suos, eo populi magnatumque concursu, ut, teste Marco de Contreras, qui vidit, Romana Urbs in altera sui parte deserta videretur. Imagines, quarum vel aspectu plures se commoveri ad pietatem testati sunt, efformatæ mox non paucæ fuerunt: sed nullam ex his sibi visam fuisse, quæ satis accurate delineata esset, scriptum reliquit P. Dionysius Vasquez, qui ei a confessionibus fuit. Minus defectuosam Vallisoletum detulit P. Antonius de Alarcon, qua obsessorum capitibus imposita, invocatoque Francisci nomine expelli dæmones non semel vidit, teste eodem Vasquez apud Cienfuegos lib. 5, cap. 18, § 3.

[311] Animi autem sui dotes pulchrius ipse depinxit in opusculis, [relictis] quæ partim ante, partim post initam Societatem exaravit, Hispano plerumque idiomate: varia ea sunt & ad excitandam potius, quam ad eruditionis ac facundiæ laudem comparandam accommodata. Collegit, quæcumque reperire potuit, redactaque in justum volumen typis Francisci Foppens, typographi Bruxellensis, edidit anno 1675 D. Franciscus Borgia, Sancti pronepos. Recensentur ea in Bibliotheca Societatis hoc ordine: 1. Sermo de verbis illis Lucæ 19: “Ut appropinquavit Jesus, videns civitatem, flevit super illam.” II. Speculum hominis Christiani, seu de Christianis operibus. III. Collyrium spirituale. IV. De præparatione ad S. Eucharistiam. V. De Exercitio spirituali ad sui cujuscumque cognitionem. VI. Super Cantico trium puerorum, cujus initium: “Benedicite omnia opera Domini Domino.” Sex hos tractatus, ante initam Societatem sibi potius, quam aliis scriptos, editos in lucem publicam, sed invitus vidit; eosque post illius obitum, Latinitate donatos, Matriti excudi curavit anno 1579 Alphonsus Deza, Societatis theologus. Hos tantum & non alios, legitimos Borgiæ fœtus fuisse asserit Ribadineira lib. 3, cap. 19: quæ Ribadineiræ assertio non in eos tantum tractatus cadit, quos anno 1559 Borgiæ nomini falso affictos fuisse diximus supra; sed etiam in eos, qui infra num. 314 primo ac tertio loco recensentur, quorum primus in sermonem Italicum translatus Venetiis prodiit anno 1561; alter vero Valentiæ annis 1550 & 1570, teste Nicolao Antonio. Ad Tractatus ejus reliquos in Bibliotheca Societatis memoratos progredior.

[312] VII. De Meditatione super Passione D. N. Jesu Christi. [lucubrationibus] Tractatum hunc, discursibus septem divisum, Nicolaus Antonius tom. 2, pag. 44 Ludovico de Montoia, viro ex Augustiniano Ordine pio juxta ac docto, adscribit, ex Thoma de Herrera ejusdem Ordinis, ut quidem ex eo apparet, quod hunc Ludovici Vitam in sua Domus Augustinianæ Salmanticensis Historia in compendium redegisse paulo post addat. De Borgia item agens tom. 1 loco cit. sic scribit: Meditationes de Passione Domini nostri pro singulis horis canonicis. Hujus argumenti tractatus Borgiæ non jure tributus Ludovicum de Montoia Augustinianum authorem habuisse dicitur. Idem lego apud Cornelium Curtium in Virorum illustrium ex Ordine Eremitarum S. Augustini Elogiis anno 1636 Antverpiæ editis pag. 1779, uti & apud Augustinum Mariam Arpe in eorumdem Elogiis anno 1709 Genuæ editis. Hujusmodi plane tractatum reperio lib. 5 Operum S. Francisci ab ejus pronepote anno 1675 editorum: verum ut dubitem, sitne hic idem, quem Ludovicus de Montoia confecerit, facit Thomas de Herrera, qui in laudata domus Augustinianæ Salmanticensis Historia anno 1652 edita pag. 342 meminit quidem in compendio Vitæ Ludovici de Montoia Tractatus de Passione Christi in septem discursus divisi, a Ludovico compositi, sed Borgiæ adscripti; verum non pro septem horis canonicis, sed pro septem septimanæ diebus, uti verbis conceptis ait Herrera.

[313] [variis, & solida] Fortassis itaque hic error aliquis latet, cui cum ipsummet tractatus argumentum, tum ejus dispositio fere similis occasionem dederit. Ceterum fieri potuit, ut repertum inter Borgiæ defuncti chartas hujusmodi tractatus apographum, habitum pro ejus fœtu fuerit, ac pro tali dein in lucem editum; id quod contingere etiam Schotto potuit, qui in Vita Latina S. Francisci anno 1598 typis vulgata ejusdem Tractatus velut a Borgia compositi, tacente licet ea de re Ribadineira, meminit, id sibi licitum putans, quod Ribadineira omnes plane S. Francisci lucubrationes enumerare, sibi propositum non habuerit. Mox enim a sex tractatibus num. 311 relatis ad reliqua S. Francisci opuscula sermonem convertens ait: Præter istos sex tractatus S. Francisci (qui Latine, uti diximus, typis editi sunt, & soli ejus sunt) scripsit etiam quædam alia opera multi spiritus & doctrinæ, nondum edita seu manuscripta: inter quæ sunt &c.

[314] [pietate plenis,] Adduntur his in Bibliotheca Societatis Instructio equitis Christiani, libellus De ratione concionandi, Præcipuæ & maxime necessariæ S. Thomæ Aquinatis materiæ in Litaniarum rationem redactæ, Epistola ad socios Aquitanos de mediis conservandi spiritum Societatis, Lectiones in Threnos Jeremiæ, tomi duo Meditationum in Euangelia, quæ per annum Dominicis ac Festis diebus leguntur in Missa, Instructio pro bono regimine subditorum ad filium Gandiæ ducem, aliaque a Nierembergio ad calcem Vitæ S. Francisci memorata.

[315] [nactus subinde quamplures,] Vitæ suæ scriptores nactus est plurimos, quos recensere singulatim necesse non arbitror: E præcipuis itaque dumtaxat aliquot, quibus potissimum hoc in Commentario usus sum, paucis attingo. Primus S. Francisci Vitam typis edidit P. Petrus Ribadineira, patria Toletanus, in Societatem a S. Ignatio receptus anno 1540, vir non modo S. Francisco ætate æqualis, sed eruditione etiam, scriptis, religiosarumque virtutum laude insignis; Matriti defunctus anno 1611 decimo Kal. Octobris, de quo plura in Bibliotheca Societatis pag. 693 & seq., cui Operi ipse initium dedit, legere est. Inter varias, quas sudore multo concinnavit, lucubrationes quinto ibidem loco occurrit, Vita B. P. Francisci, tertii Præpositi Generalis, in libros nempe quatuor, Hispano idiomate scriptos, dispertita, anno 1594 typis Matritensibus edita, ab auctore vero suo Philippo II, Hispaniarum regi, oblata, atque adeo eo tempore, quo recens adhuc erat S. Francisci rerumque gestarum ejus memoria apud Hispanos, a quibus falsi redargui facile potuisset, si quid commenti aut a vero alieni in ejus Vitam invexisset. Assistentis officio fungebatur anno 1571, quo in Hispaniam profectus Borgia fuit. Anno 1609 juridice interrogatus a Nuntio & Commissariis Apostolicis, jurejurando affirmavit, nihil se S. Francisci Vitæ & prodigiis, de quo sibi non constaret, miscuisse, ut omni ex parte plenam hæc Vita fidem mereatur. Nescio, num hujus exemplar S. Maria Magdalena de Pazzis fratri suo in villa Parrigiano commoranti Florentia dono miserit sub seculi hujus initium, commendaritque, sed verbis Italicis, ad hunc modum: Mitto tibi librum de vita P. Francisci Borgia, cujus lectionem magnæ tibi voluptati & solatio futuram reor. Ita habet Epistolæ autographæ, in domo oblatarum, vulgo Turris speculorum dicta, Romæ servatæ, apographum, inde anno 1749 ad decessores nostros missum.

[316] Hispanam S. Francisci Vitam, a Ribadineira conscriptam, [optimæ fidei notæque] ut plurium manibus tereretur, Latinitate donavit, ediditque Antverpiæ anno 1598 P. Andreas Schottus, ab Hispana verbis tenus nonnihil discedens interdum, additis etiam subinde brevibus digressiunculis & interpretationibus: In interpretando, inquit in Epistola nuncupatoria ad Carolum, Gandiæ ducem, S. Francisci pronepotem, M. Tullii & Horatii regula sum usus, ne verba enumeranda, sed sententias, modo nihil ut omitterem, appendendas existimarem. Ad veritatis autem fidem omnia retuli. Idem Schottus ex Italico in sermonem Latinum Vitæ S. Francisci Compendium Romæ anno 1624 a P. Virgilio Cepario editum vertit. Hic sua hausit partim ex Ribadineira & Chronicis Societatis, partim ex Processibus pro Francisci canonizatione factis, & ex Rotæ sacrorumque rituum Congregationis documentis; cujusmodi fontes consulenti error obrepere haud facile potuit. Novis familiæ Borgianæ monumentis, librisque Italis adjutus B. Eusebius Nierembergius Ribadineira copiosius S. Francisci gesta libris sex descripsit ediditque Hispanice Matriti anno 1644; usus præterea manuscriptis de rebus a Francisco gestis P. Dionysii Vasquez Commentariis, qui Borgiæ non solum per Hispanium commissario, sed etiam Romæ Præposito Generali a secretis, imo & a confessionibus fuit, primusque de illis scripsit.

[317] Omnium denique copiosissime de S. Francisco scripsit P. Alvarus Cienfuegos, [Vitæ suæ scriptores.] in sacrum Cardinalium cœtum postmodum relatus, insigni illo volumine, quod sermone Hispanico scriptum & in septenos divisum libros Matriti primum prodiit anno labentis seculi secundo, ac iterum decimo septimo. Libri duo postremi de heroïcis S. Francisci virtutibus, & insignibus prodigiis agunt: quod ad virtutes spectat, id affatim præstat liber quartus Vitæ, a Ribadineira conscriptæ & ex Schotti interpretatione infra recudendæ: quod autem ad miracula; poterit horum curiosus Alvarum libro sexto septimoque consulere. Nobis infra e multis pauca & explorata retulisse sufficiet. Præter memoratos Vitæ S. Francisci scriptores idem Alvarus in Proœmio PP. insuper Verjus & Bartoli, quorum ille idiomate Gallico, hic autem Italico, ejusdem Vitam accurate diligenterque exaravit, non sine laude commemorat.

§ XXIV. Ejusdem Beatificatio, canonizatio, cultus sacer, & adversus terræ motum patrocinium.

[Institutis rite de ejus virtutibus & miraculis processibus,] Qui, cum in vivis esset, dictus fuerat Ducum Miraculum, patratis post obitum miraculis, sanctimoniæ suæ famam mirum auxit in modum ac longe lateque diffudit; quibus se moneri Franciscus Sandovalius, dux Lermæ, S. Francisci ex filia Isabella nepos credidit, ut procurandis Avo suo cælitum honoribus sedulo incumberet, obtinuitque ab illustrissimo D. Decio Caraffa, Pontificio in aula Hispanica tum temporis oratore, ut de ejus virtutibus & miraculis actiones seu processus rite instituerentur: instituti autem sunt anno 1610 in Hispania processus quatuor Matriti, Valentiæ, Barcinone & Cæsaraugustæ: in Italia vero specialem instituit Recineti Cardinalis Aræ-Cæli, Recinetensis episcopus, de miraculis patratis in monasterio Virginum Ordinis S. Benedicti ejusdem civitatis. Romam ex Hispania ad Paulum V transmissi fuere processus anno 1615, additæque Philippi III Hispaniarum regis, magnatum, præsulum, collegiorum, universitatum & regnorum totius Hispaniæ, uti & Claudii Aquavivæ Societatis, cui præerat, nomine, ut ad canonizationem procedi posset, supplices litteræ, quibus alteras item addidit Lermæ dux, ut S. Francisci virtutes miraculaque sua auctoritate firmaret. Causam Pontifex S. R. Congregationi commisit, quæ, excussis diligenter processibus censuit die XXVIII Augusti ejusdem anni rem eo esse loci, ut rotæ auctoribus committi posset, qui Romæ processum generalem instituerunt, remiseruntque in Hispaniam litteras, ut iterato processus in specie institueretur in Hispania, datis judicibus Bernardo Sandovalio S. R. E. Cardinali & archiepiscopo Toletano, & Isidoro Aliaga archiepiscopo Valentino. Allatæ eæ litteræ Matritum fuere, ut scribit Alvarus Cienfuegos lib. 5, cap. 19, § 2, die tertia Aprilis anni 1617, ac postridie a duce Lermensi magna dynastarum, sociorum, ac Dominicanorum caterva stipato, delatæ ad ædes archiëpiscopi Cardinalis, mox memorati; hujusque pompæ esse spectator voluit Philippus III.

[319] [translatisque Roma Matritum reliquiis,] Dum hæc aguntur, majori veneratione, quam pompa, clausisque valvis S. Francisci reliquiæ summi Pontificis venia e primo sepulcro in sacrario domus Professæ primum depositæ fuere die 23 Februarii anni 1617, indeque in templum novum translatæ, collocatæque ad cornu Euangelii altaris S. Francisco Xaverio dicati, præsente Gaspare Borgia, Sancti abnepote. Statuerat dux Lermæ Avo suo Matriti magnificum templum condere, eaque de causa tum apud Paulum V, tum apud Mutium Vitellescum generalem Societatis Præpositum institit, ut illius reliquiæ Matritum ad sese mitterentur. Traditæ sunt die 22 Aprilis Antonio Zapatæ S. R. E. Cardinali in Hispaniam profecturo, osse tantum brachii Romæ relicto. Matritum allatæ aliquamdiu in conventu monialium Incarnationis, apud Virgines Discalceatas, & in conventu regio S. Dominici quieverunt, ac, aperta capsa, multis coram testibus suavissimum odorem diffuderunt. Tandem vero P. Provinciali Toletano a duce Lermæ in manus traditæ sunt die 17 Decembris ejusdem anni, locatæque ad cornu Euangelii templi domus Professæ Matritensis, quæ tum sita erat in via, del Prado dicta: verum tertia earum translatio facta anno 1627 die IX Maii, ubi in sacello templi servatæ fuerunt usque ad annum 1680, quo, condita curis P. Ludovici Suarez altera ecclesia, in hujus altari principe sunt collocatæ, teste Cienfuegos, num. superiore citato.

[320] Confectis porro in Hispania iterato processibus, [anno 1624 Beatis adscribitur:] Rotæ auditores, Gregorio XV Pontifice, expensis mature S. Francisci sanctimonia ac miraculis, dignum illum videri, qui Beatorum albo inscriberetur, anno 1623 censuerunt: cum vero, Gregorio XV e vivis erepto, eodem anno successisset Urbanus VIII, is oblatam sibi auditorum Rotæ relationem S. R. Congregationis subjecit examini; cumque & illa, habita congregatione die 31 Augusti anni 1624, censuisset, causam servi Dei Francisci Borgiæ (verba sunt Compendii Actorum in causa Beatificationis S. Francisci, anno 1671, quo Sanctis adscriptus fuit, Romæ typis Cameræ Apostolicæ editi) in tali statu esse habendam, ut tam ad Beatificationem, quam ad solemnem ejus Canonizationem quandocumque deveniri posset. Hanc sacræ Congregationis sententiam (ut paulo post sequitur) referente D. Cardinali de Monte, sacri collegii decano, ejusdemque Congregationis præfecto, approbavit SS. DD. Urbanus VIII, ac proinde die 23 Novembris ejusdem anni idem summus Pontifex de eorumdem Cardinalium concilio, enixe supplicantibus Philippo III, Hispaniarum rege Catholico, & Gaspare Card. Borgia, & nomine Societatis Jesu Mutio Vitellesco ejusdem Præposito Generali, per litteras in forma Brevis licentiam & potestatem concessit, ut servus Dei Franciscus Borgia, donec ad illius Canonizationem deveniretur, BEATUS nuncupari ab omnibus posset, & Kalend. Octob. ab omnibus sacerdotibus Societatis Jesu ubique existentibus, & in ditionibus Dominorum de Borgia ab omnibus sacerdotibus tam regularibus, quam sæcularibus, de ipso Officium & Missa de communi Conf. non Pont. celebrari posset, quod indultum postea ad preces ejusdem Card. Borgiæ & Mutii Vitellesci Præpositi Generalis Societatis Jesu idem summus Pontifex litteris datis II Septembris anni 1625 extendit & ampliavit ad omnes presbyteros regulares & sæculares cujusvis Ordinis & Instituti in ecclesiis & domibus ejusdem Societatis Jesu. Hujus rei nuncius summa lætitia replevit Hispaniam, ac Matriti quidem splendidissima, quæ per octiduum tenuit, instituta solennitas fuit.

[321] Miracula quidem plurima, eaque rite probata, [ex patratis ante Beatificationem] suppeditabant Processus in Hispania & Italia instituti: sed ea tantum hoc loci ex supra laudato Actorum in causa Beatificationis S. Francisci Borgiæ Compendio exhibebo, quæ, ut eum Beatis adscriberet, facta ipsi eorum relatione per Joannem Baptistam Coccinum, Alphonsum Manzanedum de Zuignoñes, & Jacobum Cavalerium Rotæ auditores, Urbanum VIII potissimum permoverunt. Sic autem habent: Primum. Ad extremum vitæ discrimen adducta erat (anno 1607) excellentissima fœmina D. Hieronyma de Cardona Uzedæ ducissa, Lermæ ducis nurus, eo quod fœtus in utero materno egredi ex illo non posset, & acerrimis per viginti horas vexata doloribus, præ virium imbecillitate effundere illum non valeret: deplorata jam ejus salute, ipsisque regiis medicis nullam superesse vivendi spem asserentibus, dux Lermæ fœminæ, jam fere animam agenti, beati Francisci reliquiam affert, utque ejus patrocinio se cum fide commendet, hortatur: paret hortanti duci ducissa, reliquiam sacram amplectitur, osculatur, & illa uterum tangit. Ad uteri attactum illico fœtus emortuus, & fere putrescens egreditur, omnique amoto dolore incolumis statim evadit. Vix tanti miraculi fama per Hispaniam se porrexit, inexplicabile dictu est, quanto cum venerationis ardore ubique beati Francisci nomen exciperetur, nam in excellentissima fœmina, omnibus fere Hispaniæ magnatibus sanguine conjuncta, miraculi splendor splendidior emicavit.

[322] [abs illo] Secundum. E nobilibus puellis, quas in suo palatio ad sui famulatum numerabat Esquilacii principis conjux, quædam, nomine Agnes Hurtado, sævissimis laterum doloribus afflictata, febrique immani correpta, magnum salutis discrimen subiverat, ex adhibitis remediis nihil prorsus adjumenti recipiens; miserrimum puellæ statum triduo jam laborantis commiseratus princeps, beati Francisci, sui consanguinei, reliquia arrepta, circumstantes deprecatur, ut miraculum beati Francisci oculati testes aspectent. Tum illis comitantibus ad ægram accedit, ipsique beati Francisci sanctitatem commemorans, ejus reliquiam illi offert, cui se ardenti cum fide commendet. Ejus nomen invocat cum fide puella, ejusdemque reliquia leviter tangitur: ad reliquiæ tactum statim dolor cum febri evanescit, & pristinæ saluti restituitur.

[323] [miraculis] Tertium. Infantulum suum lactabat Maria Martinez, sed ubera tantus morbus invasit, ut cum eorum capitula sugeret puer, acerrimo dolore cruciaretur mater, & labia sanguine aspersa fere semper filius referret: eo brevi morbus devenit, ut dexteri uberis capitulum fere totum abscissum, & pendulum vix ab exiguæ pelliculæ parte uberi adhæreret: humanis destituta præsidiis mater ad beatum Franciscum piissime accedit, ejusque imaginem uberi, lectum intrans apponit, & nunquam inde amovendam statuit, quoad usque sanitati reddatur. Eadem nocte ad pueri fletum expergefacta, lac illi ab uberibus porrigit, ne levissimum quidem dolorem percipiens: conjugi sciscitanti, cur juxta morem de doloris acerbitate non conquereretur, miraculum aperit, & benefactorem suum beatum Franciscum declarat. Tum ille assurgens e lecto, lumenque propius admovens ad conjugis pectus, ubera sana & integra compræhendit, dextrumque capitellum fere totum jam abscissum uberi fortiter adhærere.

[324] [e multis] Quartum. Alia ejusdem principis Esquilacii conjugis famula, dicta Francisca de Milan, sævissimis pariter angebatur laterum doloribus: inutilia fuere plurima & maxima medicamenta, quibus morbi vim superare medici præclarissimi contenderunt, tandem sopore correpta & paulo post expergefacta reliquiam beati Francisci sibi dandam postulavit, eo quod a Patre quodam Societatis, quem quiescens aspexerat, affirmatum sibi fuerit, se illius patrocinio doloribus, quos patiebatur, liberandam: statim præsto fuit, qui a principe acceptam reliquiam subministraret, & cum illa latus attingeret dolorum aculeis cruciatum, statim dolor, simul & febris, evanuit. Tum interrogata, quinam fuerat ille Pater, quem vidisset in somnis, respondit, ignotum sibi penitus illum esse, sed facile cognoscendum, si beati Francisci imaginem conspexisset. Vix hanc sibi repræsentatam inspexit, protinus dixit: Hic quidem ille ipse est, qui se mihi dormienti videndum dedit mihique persuasit, ut ad me e doloribus vindicandam ejus reliquiam postularem.

[325] Quintum. Octennis puer ex eadem familia de Milan, [pauca] nomine Christophorus, e tumore, quo dextrum genu magnum in modum intumuerat, eo periculi redactus erat ex omnium medicorum sententia, ut, nisi ejus dextrum totum abscinderetur, desperata penitus ejus salus esset. Adhæc ejus mater mæstissima, beati Francisci patrocinium confidenter exorans, ejusdem Beati imaginem puero tradidit, qui ipsam cum lachrymis osculatur, & morboso genui superimponens, his verbis illam affatus est: O sancte Pater Francisce, fac, ut sanus evadam, & a tanto periculo liber fiam. Ad hæc illico dolor acerbissimus, tumor ingens & febris abscessit.

[326] Sextum. Matriti triennis puer apud Franciscum Perez e domestica scala delapsus, [referuntur;] & toto impetu per viginti gradus usque ad ultimum præcipiter * devolutus, immane vulnus, latoque hiatu dehiscens in capite passus fuerat. Hinc cranium illi fractum, febris magna, largissima sanguinis effusio, & totam faciem occupans fœdissimus tumor. Postera die periclitanti puero traditur imago beati Francisci Borgiæ, ut ejus opem pie reposcat: paret puer, capitique imagine imposita, somno se dedit: ut primo mane se excitavit, advocatis domesticis dixit, se optime habere, & ope B. Borgiæ sanitatem recepisse. Accedit chirurgus, nullum in capite vulnus agnoscit, cicatricem videt obductam, conglutinatam pellem, nullam deformitatem in vultu, & omnem ardorem febris extinctum. Totum hoc miraculose patratum a beato Borgia, totius rei narratione scripta ipse confirmavit, cum ad eam tantum reficiendam pellem, quæ cranium contegit, juxta chirurgicæ disciplinæ leges, triginta saltem dies necessario exigantur.

[327] Exin vero Deus Servi sui sanctimoniam meritaque novis prodigiis declarare non destitit: [uti & ex iis,] bina ex his in Compendio Actorum in causa Beatificationis & Canonizationis supra num. 320 citato referuntur his verbis: Septimum. Appollonia Caballa, puella Romana, nunc in monasterio Montis Thabor in Ereti oppido (vulgo Monte-Rotundo) dicta soror Deodata a Sanctissima Trinitate, in sinistro latere herpetem patiebatur, visu horribilem, & naturæ viribus prorsus insanabilem: septennio enim cum totali cutis vitio substantiam in patiente devoraverat, carnemque vivam erodebat, omniaque validissima adhibita medicamenta eluserat. A P. Nicolao Zucchio Societatis Jesu tradita illi fuit imago beati Francisci Borgiæ, ut pia erga eum fiducia illam desperato ulceri superponeret: Annuit illa, brevi factum est, ut, tota herpetis malignitate recedente, pristinam salutem recuperaverit, ne levissimo quidem in extima pelle obductæ cicatricis vestigio remanente.

[328] [quæ ejus canonizationem] Octavum. E gravissima febri acuta & parothide ad dexteram capitis partem, conclamata jam omnibus erat in urbe Valentiæ Magdalena, famula D. Josephi Poli, jamque sacris mysteriis Christiano ritu munita extremam mortis horam expectabat; cum ex insigni devotione, qua beatum Franciscum Borgiam prosecuta semper fuerat, ejus reliquiam postulavit a P. Augustino Palatio, qui non ita pridem extremam ejus confessionem exceperat: indulsit desperatæ fœminæ precibus P. Augustinus, eique optatam reliquiam porrigit, sibi illam ad parothidem apponit ægrota, & perbrevi temporis spatio sævissimi dolores, quibus e parothide angebatur, abscedunt, cibum inde hilariter sumit, totam inde noctem quiete ducit, demum summo mane cum tanta morbi diminutione a medico urbis primario reperitur, ut ab omni prorsus mortis periculo libera diceretur, & triduo perfectæ incolumitati restituta omnibus se spectandam dederit, e beati Francisci miraculo cunctis id factum affirmantibus.

[329] [antecesserunt, de qua Benedicti XIII Bulla hic exhibetur.] Bina hæc miracula Clementi X obtulit sacra Rituum Congregatio anno 1670, ut Franciscum Sanctorum numero adscriberet; quod ut fieret, Leopoldus Romanorum imperator, & Carolus II, rex Catholicus, aliique tum ecclesiastici, tum seculares viri principes enixe postulabant; quorum æquissimis desideriis ut faceret satis, Franciscum in Sanctorum numerum solenni ritu una cum SS. Philippo Benitio, Cajetano Thienæo, Ludovico Bertrando & Rosa a S. Maria retulit, Dominica secunda post Pascha pridie Idus Apriles anni 1671. Quia vero decretales ea de re litteras neque Clemens X, neque ejus successores Innocentius XI, Alexander VIII, Innocentius XII, Clemens XI & Innocentius XIII de more conscripserant promulgarantque, fecit id Benedictus XIII anno 1724 pridie Nonas Junias, Pontificatus sui primo, sequenti bulla: Benedictus episcopus, servus servorum Dei. Ad perpetuam rei memoriam. Rationi congruit & convenit æquitati, ut, quæ Romanus Pontifex in plenario conventu venerabilium fratrum S. R. E. Cardinalium, Patriarcharum, Archiepiscoporum & Episcoporum, unanimi eorum consilio communicato, sanxit & definivit, licet postea ob ejusdem Pontificis obitum literæ Apostolicæ de his conscriptæ non fuerint, suum tandem consequantur effectum.

[330] [B. Franciscus Borgia in variis vitæ statibus sanctitate excelluit.] Romana Ecclesia, cui, nullis exigentibus meritis nostris, ineffabile Dei consilium præesse nos voluit, ex veteri disciplina & constitutionibus Apostolicis, in Sanctorum canonem eos solemni ritu referre consuevit, qui suarum virtutum exemplo Christi fideles ad viam salutis per majorum vestigia alacrius incurrendam accenderent; quumque multi peculiari aliquo vitæ genere ut plurimum excelluerint, unus Franciscus Borgia sæculo decimo sexto repertus est, quem in variis multisque ordinibus constituti, ut certum salutis ducem sequi possent. Optimates enim & viri principes, quique rem publicam gerunt, in eo habent, quæ sibi in omni vitæ suæ cursu imitanda proponant. Magna quoque habent, qui regum gratia florentes in summarum dignitatum fastigio positi sunt. Conjugio sociati æque ac eodem soluti, adolescentes pariter, juvenesque. Viri item Deo dicati, cœtibus quoque religiosis præpositi. Hi ad unum omnes in Francisco tenent, quæ ubertim & tuto moribus & actibus suis exprimere possint. Etenim ille, Deo volente, singulas has personas mira vitæ sanctimonia, comitibus miraculis, repræsentavit; unde factum, ut Viri Dei virtutum & signorum constanti fama quotidie aucta, felicis recordationis Romani Pontifices, antecessores nostri, Paulus V atque Urbanus VIII de illo sanctorum Confessorum canoni adnumerando consilium inierint, permoti etiam Catholicorum regum Hispaniæ ferventibus votis, huic sanctæ Sedi Apostolicæ expositis: quod tandem piæ memoriæ decessor noster Clemens Papa X ad canonicos ritus, veteri traditione & pontificia auctoritate receptos, tota Ecclesia plaudente, complevit.

[331] Inter præcipuos Hispaniarum dynastas, Gandiæ duces, [Francisci ortus, patria & educatio.] quæ est gens Borgia, numerantur. Eam multiplices dignitates claram & percelebrem reddiderunt. Clarior tamen evasit, ex quo magnus Dei servus Franciscus, parentibus Johanne Gandiensium duce III & Johanna ex Alphonso Ferdinandi regis Catholici filio progenita, in lucem prodiit anno Christi Domini MDX, V Kalendas Novembres: quem diem beati Apostoli Simon & Judas martyrio nobilitarunt. Francisci locus natalis fuit Gandia, Borgiæ domus avitum opidum ad oram Balearici maris in Consetanis, populis Hispaniæ Tarraconensis in diœcesi & regno, quæ a Valentia principe civitate appellantur. Pia mater, quod præsenti ope seraphici confessoris beati Francisci vitæ discrimen in Filio pariendo evasisset, Franciscum in Baptismate dici voluit, quod nomen tunc primum in domo Borgia, fausto omine futuræ ejus sanctitatis, auditum est. Patris soror & mater, quæ erat Ferdinandi regis Catholici consobrina, inter Clarissas virgines eximia pietatis laude conspicuæ, animo Adolescentis Christianæ perfectionis igniculos injecerunt: qui, puerilibus annis domi traductis, & cum iisdem Dei sponsis ex prædonum manibus ereptus, apud avunculum archiepiscopum Cæsaraugustanum Alphonsum Aragonium, & Catharinam Johannæ reginæ filiam, postea Johanni III Lusitaniæ regi nuptam liberaliter educatur.

[332] Inde in aulam Caroli V Augusti profectus, salutis animæ suæ memor, [In aula Caroli V imp. sancte vivit, uxorem ducit, prolem suscipit, & ex aspectu defunctæ Isabellæ Augustæ divina luce illustratur.] se undequaque immaculatum servavit, matronas officii causa non nisi aspero cilicio præcinctus adire solitus. Caroli conjuge Isabella Augusta adnitente, Eleonoræ a Castro, lectissimæ virgini Lusitanæ, de sanctioris vitæ instituto nihil unquam remittens, matrimonio sociatur. Pulchra & copiosa prole donatus ab ea, quam inierat, pietatis regula animum domi forisve nunquam avertit, cœlestibus meditandis diu noctuque occupatus, sacraque Synaxi quolibet octiduo non sine lacrymis muniri sollicitus. Sublatæ Isabellæ Augustæ Granatum funeris deducendi Francisco onus imponitur, cujus cadaveris, ut publica fide recognosceretur, nudata facies deformitate sua tantum ei terrorem incussit, ut divina luce illustratus, de terrenis rebus, si conjugi superesset, omnino deserendis apud se constituerit, postmodum dicere solitus, mortem Augustæ sibi vitam attulisse.

[333] Cataloniæ cum imperio præfectus, eam cogitationem ardentius fovit, ibique populorum [Cataloniam sancte administrat, deque rebus æternæ salutis beatum Ignatium consulit.] felicitati ita studuit, ut patris patriæ elogio, tanquam rei publicæ bono natus, honestari meruerit. Magnam auri vim in pauperes erogavit, pias sacrarum virginum & virorum familias eleëmosynis auxit, sed eos in primis, qui ex summa fortuna ad extremam inopiam devenissent, clam aluit. Consilium pridem animo insitum sæpe recogitans, atque uni Deo meditando inhærens, diluculo quinis horis de genu quotidie orare; frequenti divinæ mensæ accubitu, jejuniis & pœnitentiis, ubi a regiis negociis vacaret, recreari consuevit. Tunc ei beatum Ignatium, regularium presbyterorum Societatis Jesu, cui postea nomen dedit, parentem & conditorem, prima occasio de tantis rebus scripto consulendi cœlitus data est.

[334] [Gandiensium felicitati prospicit; in Societatem Jesu se rapi sentit: honores fugere maxime appetit.] Patre optimo, atque conjuge, piarum omnium exercitationum socia, orbatus, & domum redux, suorum Gandiensium solatio & securitati prospexit, nosocomia instauravit, cœnobia construxit, gymnasia pro Mauris Christiane educandis erexit, sacras ædes vasis aureis argenteisque pro dignitate locupletavit; deque veteri vitæ proposito perficiendo secum animo statuens, salubria in hoc sibi consilia divinitus dari, per bonorum hominum preces flagitavit. Deus tandem Servi sui votis arrisit, inque Societatem Jesu se rapi sensit. Quod enim recens orta religio, & ab origine ardentior, vulgo etiam adhuc ignota esset, nullusque in ea ambitiosis hominibus dignitatum locus pateret, Francisco, summos honores fugienti, aptissima visa est. Orationi intentus hæc animo agitans, septem totos dies tiaram capiti suo imminentem aspexit, veritusque, ne Ecclesiæ dignitatem portenderet, Deum enixe obtestari non destitit, ne honores, quos fugegeret, alibi offenderet. Post defunctos duos fratres suos S. R. E. Cardinales, quum eandem dignitatem per antecessores nostros Romanos Pontifices ultro oblatam, ab se repulisset, tiara illo Præpositi munus in sacra sua familia indicatum postea cognovit.

[335] [Adhuc Gandiæ dux religionis vota nuncupat; annoque jubilei Romam petit.] Adhuc Gandiæ dux per felicis recordationis Paulum Papam III decessorem nostrum, beato Ignatio deprecante, permissus est, ut, paucis consciis, religiosa vota nuncuparet. Quadriennium rebus suis componendis a Pontifice præfinitum disciplinis gravioribus, sacro homine dignis, singulari modestia publice perdiscendis impendit: quo elapso, & per felicis recordationis Julium Papam III anno Jubilei Christianis indicto, Franciscus limina Apostolorum frequentaturus, utque Ignatii invitantis alloquiis frueretur, & Caroli V beneficam erga se voluntatem declinaret, suis valedicens, Romam eo animo cogitavit, ut natale solum deinceps nunquam repeteret, qui ad aliam patriam, cœlestem nimirum, summa contentione properaret; idque sancte servavit, etiam sedente antecessore nostro Pio Papa V, in legatione Cardinalis Alexandrini ad Catholicum Hispaniarum regem Philippum II illac digressus. In sacro itinere ad Urbem, quod assiduæ preces divinique sermones minuebant, juxta ac Romæ positus, ignorari, quam honorifice excipi maluisset.

[336] Ingentem in eo pietatem, submissumque spiritum, qui beati Ignatii complexui amplissima & magna quæque postponeret, Urbs tota suspexit. Menses quatuor lustrandis basilicis Deo sacris, omnique pietatis genere cum [Roma ejus pietatem miratur. Honores metuens, inde discedit, suis se abdicat, clericum induit, & primum Sacrum celebrat.] Ignatio Romæ transegerat, quum de se Cardinalium senatui adscribendo apud Julium agi subodoratus, eodem Ignatio auctore, Pontificis oculis propere se subducens in Hispaniam reversus est, ubi Caroli V, propositum ejus laudantis, auctoritate, rebus & titulis suis Gandiensibus universis Carolo filio transcriptis, se penitus abdicavit, regularem Societatis Jesu clericum induens, & Davidicum illud lætus ingeminans: “Dirupisti, Domine, vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis.” Presbyteratu initiatus, primum Deo Sacrificium Loyolæ in Cantabria, Ignatii patriæ & pietati hoc tribuens, privatim obtulit, mappis Ludovicæ sororis acu pictis in ara usus. Quia vero Julius Pontifex hoc speciatim indulserat, ut quum primum publice Sacris operaretur, quotquot peccatorum confessione rite expiati, ex ejus manu Corpus Domini sumsissent, plenariam veniam perciperent, Vergaræ opido id factum, quo tot homines, rei fama ducti, advenerunt, ut sacra æde, licet magna, nequaquam eos capiente, in ara sub dio excitata celebrare debuerit, tot ad sacram Mensam accedentibus, ut meridiana hora longe transierit. Postea concionem habuit, & clero ac populo suppliciter procedente, sanctissimum Eucharistiæ Sacramentum gestavit.

[337] Ad socios inde reversus, majori sanctitati excolendæ operam dedit, [Magna ejus pietatis fama ubique pervagatur. Beatus Ignatius intercedit, quominus Cardinalis creetur.] precandi studio horas octo quotidie largitus, vilissima quæque munia ultro subire non dedignatus, stipem vicatim & ostiatim nudo capite & pedibus palam mendicans, & pauperibus ac nosocomiis distribuens, humi quoque vel in tabulis cubans. Fama tantæ pietatis aulas regias pervagante, quamplurimi illum adire, deque salutis negocio consulere visi sunt. Complures pariter, summates præsertim, Francisci exemplum secuti, religiosis familiis se devoverunt. Sed Julius Pontifex & Carolus V tantam virtutem in Cantabris delitescere indignum rati, consilium de illo inter S. R. E. Cardinales cooptando certatim, incassum tamen, quod postea sæpenumero quoque factum, inierunt. Ignatius, qui sociis aditum ad honores legibus latis obstruxerat, Julii pedibus advolutus, ne invito atque inscio honorem deferat, neve oblatum capere cogat; nascenti sodalitati hoc saltem benignus tribuat, libello supplice & lacrymis coram exorat, & permagna Francisci lætitia impetrat, qui & grati animi testes literas ad Pontificem dedit.

[338] Non tamen illum Ignatius latere permisit. Viri enim singulari prudentia in lucrandis Deo animabus, [Munera per beatum Ignatium sibi injuncta pie init, Carolum V decumbentem solatur, defunctum pro concione laudat, Romam advocatur, ubi fit Præpositus Generalis III, & a beato Pio V cum Cardinali Alexandrino in Hispaniam ablegatur.] & sanctitate perspecta, sacras conciones habiturum varias civitates & regiones adire, & multarum provinciarum, quas, licet incommoda valetudine usus, pedes obivit, cum amplissima facultate, Commissarii generalis officio fungi, mandavit: quæ omnia magno rei Christianæ bono peracta sunt. Postquam vero Carolum V, morbo languentem, misericordiæ commemoratione erexisset, & defunctum funebri sermone laudasset, suæ voluntatis, quam ratam haberi vellet, exequendæ, supremis tabulis per eum nominatus, a recolendæ memoriæ antecessore nostro Pio Papa IV Romam advocatur, ubi, Societatis Præposito generali Jacobo Laynio ad Tridentinum concilium ire jusso, Vicarii generalis munus Francisco imponitur. Mox, Jacobo ad Urbem reverso, Assistens pro Hispania & Lusitania eligitur; postea, Laynio e vivis sublato, iterum Vicarius generalis, & demum totius Ordinis Præpositus magna suffragiorum consensione invitus renunciatur, quo in munere Societatem septennio sanctissime rexit, inque obsequiis Apostolicæ Sedis vitæ cursum, quod maxime optaverat, consummavit. Pius enim Papa V Cardinalem Alexandrinum in Hispaniam, Lusitaniam & Galliam pro re Christiana ad sacrum fœdus in Turcas percutiendum mittens, consiliorum ei comitem & participem Franciscum adjungi voluit. Et Pontifici jubenti Vir pius, quamvis laboribus, asperrimis pœnitentiis & morbis prope confectus, alacriter paruit.

[339] [Romam redux plenus virtutum & meritorum pie obit, & signis claret.] Romam redux, oculis & manibus in cœlum sublatis, lætus exclamavit: “Nunc dimittis servum tuum, Domine!” Mox biduum a reditu longa ægrotatione multisque incommodis fractus, quæ tamen illum impedire non potuerunt, quin Romam ad supremum & jamjam imminentem mortalis vitæ suæ terminum festinaret, susceptis præsenti animo & summa religione Ecclesiæ Sacramentis, ac Pontificia Gregorii XIII felicis memoriæ antecessoris nostri benedictione munitus, plenus virtutum & meritorum inter sodalium amplexus piissimam animam cœlo reddidit anno Christi MDLXXII. Kalendis Octobribus. Dei Servus a beatis & spectatissimis viris Ignatio Loyola, Pio Papa V, Carolo Borromeo, Francisco Salesio, sacra Virgine Teresa a Jesu, aliisque quamplurimi factus, magnam ubique virtutis & sanctitatis famam reliquit. Miracula etiam multa subsecuta sunt, quæ, precibus accedentibus Philippi III, Hispaniarum regis Catholici, & Magnatum, Præsulum, atque Academiarum Hispaniæ Paulum Papam V permoverunt, ut ob tantum Dei Famulum in Sanctorum canonem referendum, summarum ejus virtutum & eorundem miraculorum examen rite institui posse concederet: quo absoluto, Urbanus VIII eum Beatorum ordini adscribendum sancivit, largitus quoque, ut de illo Missa & Officium omnes Societatis Jesu religiosi ubique recitare possent, ac mox ut in eorum ecclesiis idem omnibus presbyteris agere liceret.

[340] [De Francisco in Sanctorum canonem referendo consulitur, decretum a Clemente X vulgatur, & rei solemnis cæremonia ab eodem completur.] Interim sub aliis inclytæ memoriæ antecessoribus nostris Innocentio X, Alexandro VII & Clemente IX signa post Francisci beatificationem patrata in examen ex Constitutionibus Apostolicis adducta & undequaque probata sunt. Decretum tamen de illo in Sanctorum tabulas referendo, quod Clemens IX, morte præreptus, vulgare non potuerat, ejus successor Clemens X rite vulgavit, exorantibus illustris memoriæ Leopoldo electo Romanorum imperatore cum conjuge Augusta, Carolo II Hispaniarum rege Catholico, aliisque viris principibus ecclesiasticis & sæcularibus. Quare idem Clemens X gestis omnibus beati Francisci de veteri more Apostolicæ Sedis in tribus Consistoriis coram rite discussis & approbatis, eum statuta die in Sanctorum fastos referendum pronunciavit. Itaque Dominica secunda post Christi Domini Resurrectionem pridie Idus Apriles, pontificatus sui anno primo, quum in sacrosanctam basilicam beati Petri principis Apostolorum solemni ritu cæremoniam peracturus processisset, semel, iterum & tertium iteratis ad Deum precibus in plenario conventu venerabilium Fratrum S. R. E. Cardinalium, Patriarcharum, Archiëpiscoporum & Episcoporum pro Francisco Borgia Sanctorum Confessorum canoni adscribendo, unanimi omnium acclamatione & suffragio post sacros hymnos, precesque ad Deum pie fusas, & Paracliti Spiritus gratiam enixe invocatam, ad honorem Sanctæ & Individuæ Trinitatis, exaltationem fidei Catholicæ, Christianæque religionis amplificationem, auctoritate omnipotentis Dei, Patris, Filii & Spiritus Sancti, & beatorum Apostolorum Petri & Pauli, beatum Franciscum Borgiam, Societatis Jesu presbyterum Hispanum, de cujus sanctitate, fidei sinceritate omniumque virtutum magnitudine, ac miraculorum excellentia cumulate constiterat, una cum beatis Confessoribus non Pontificibus Philippo Benitio, Cajetano Thienæo, Ludovico Bertrando & virgine non martyre Rosa a sancta Maria, sanctum Confessorem esse decrevit, Sanctorum Confessorum non Pontificum canoni adscripsit, atque imposterum ab universis Christi fidelibus, tanquam vere Sanctum, colendum, invocandum, honorandumque statuit & definivit: ad ejus honorem sacras ædes atque altaria, ubi Incruentum Sacrificium Deo offeratur, construi ac dicari: quotannis quinto Nonas Octobres illius memoriam, ut Sancti Confessoris non Pontificis, pie coli, atque Officio & Missa ritu S. R. E. honorari, pronunciavit. Adhæc eadem sua Apostolica auctoritate universis & singulis Christi fidelibus, qui dicta die ejusdem sancti Confessoris sepulcrum & corpusculum devote visitassent, annos septem & totidem quadragenas; infra vero Octavam quadraginta dies de injunctis seu debitis pœnitentiis misericorditer relaxavit. His peractis, Deum Patrem æternum, Regemque gloriæ Christum Dominum, Patris sempiternum Filium; sanctumque Paraclitum Spiritum, unum Deum atque unum Dominum, hymnis & laudibus veneratus, peculiari oratione in honorem beati Francisci Borgiæ ad Deum cantata, Missam in ara maxima supra confessionem beati Petri cum ejusdem Francisci commemoratione celebravit, omnibus Christi fidelibus tantæ cæremoniæ præsentibus, peccatorum indulgentiam largitus.

[341] Ne vero de hujusmodi Clementis Papæ X decreto Apostolico, [Clementis X decretum de Francisco Borgia inter Sanctos relato constitutione hac confirmatur.] definitione, sanctione, relatione, concessione, ceterisque præmissis, propterea quod ab eodem Clemente & ab ejus successoribus Innocentio XI, Alexandro VIII, Innocentio XII, Clemente XI & Innocentio XIII, piæ memoriæ Romanis Pontificibus decessoribus nostris, literæ decretales de more conscriptæ & promulgatæ non fuerint, deinceps possit unquam quomodolibet hæsitari, nos, qui meritis iisdem, licet imparibus disponente Domino, in Cathedra beati Petri iisdem successimus, volumus & Apostolica auctoritate statuimus, ut decretum, sanctio, relatio, adscriptio, concessio, ceteraque hactenus memorata, a jam dicta die pridie Idus Apriles anni MDCLXXI suum undequaque & plenarium consequantur effectum, ac si super illis ab eodem Clemente Papa X literæ decretales revera eadem die conscriptæ & de more promulgatæ fuissent, ut superius enarratur.

[342] Volumus autem, ut præsentes literæ ad probandum decretum, [Hæc constitutio ubique fidem obtineat.] definitionem, sanctionem, adscriptionem, relationem, statutum, concessionem, ceteraque præmissa, ubique omnino sufficiant, neque alterius cujuscunque probationis adminiculum ad id amplius requiratur. Præterea, quia difficile foret, has nostras ad singula loca, ubi opus esset, adferri, volumus, ut earumdem exempla, etiam typis impressa, manu publici notarii subscripta, sigilloque alicujus personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munita, eamdem ubique fidem obtineant, quam hæ nostræ obtinerent, sicubi eas exhiberi vel ostendi contingeret.

[343] [Nemo eam infringere audeat.] Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam decreti, definitionis, sanctionis, adscriptionis, relationis, statuti, concessionis infringere, aut ei temerario ausu contraire. Si quis autem hoc attentare præsumserit, indignationem omnipotentis Dei, ac Petri & Pauli Apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romæ apud Sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ millesimo septingentesimo vicesimo quarto, pridie Nonas Junias, Pontificatus nostri anno primo.

✠ Ego Benedictus, Catholicæ Ecclesiæ escopus.

† Ego Franciscus episcopus Prænestinus Cardinalis Barberinus.

† Ego Laurentius episcopus Tusculanus Cardinalis Corsinus.

† Ego Joseph Tit. sanctæ Praxedis presbyter Cardinalis Sacripantes.

† Ego Philippus Antonius Tit. sanctæ Cæciliæ presbyter Cardinalis Gualterius.

† Ego Ludovicus Tit. sancti Silvestri in Capite presbyter Cardinalis Picus de Mirandula.

† Ego Antonius Felix Tit. sanctæ Balbinæ presbyter Cardinalis Zondadarius.

† Ego Petrus Tit. sancti Joannis ante Portam Latinam presbyter Cardinalis Corradinus.

† Ego Melchior Tit. sanctæ Mariæ Angelorum presbyter Cardinalis de Polignac.

† Ego Bernardinus Tit. sancti Petri in Monte aureo presbyter Cardinalis Schottus.

† Ego Nicolaus Tit. sanctorum Nerei & Achillei presbyter Cardinalis Spinula.

† Ego Georgius Tit. sanctæ Agnetis presbyter Cardinalis Spinula.

† Ego Ludovicus Tit. sanctæ Priscæ presbyter Cardinalis Belluga & Moncada.

† Ego Joseph Tit. sanctæ Susannæ presbyter Cardinalis Pereyra de la Cerda.

† Ego Joannes Baptista Tit. sancti Stephani in Monte Cœlio presbyter Cardinalis Salernus.

† Ego Alvarus Tit. sancti Bartholomæi in Insula presbyter Cardinalis Cienfuegos.

† Ego Joannes Baptista Tit. sancti Matthæi in Merulana presbyter Cardinalis de Alteriis.

† Ego Vincentius Tit. sancti Onuphrii presbyter Cardinalis Petra.

† Ego Prosper Tit. sancti Chrysogoni presbyter Cardinalis Marefuscus.

† Ego Nicolaus Tit. sanctæ Mariæ in Domnica presbyter Cardinalis Coscia.

† Ego Benedictus sanctæ Mariæ in Via Lata diaconus Cardinalis Pamphilius.

† Ego Joseph Renatus sancti Georgii in Velabro diaconus Cardinalis Imperialis.

† Ego Laurentius sanctæ Agathæ ad Montes diaconus Cardinalis de Alteriis.

† Ego Carolus sancti Angeli in Foro Piscium diaconus Cardinalis Columna.

† Ego Curtius sancti Eustachii diaconus Cardinalis Origus. † Ego Fabius sanctorum Viti & Modesti diaconus Cardinalis de Abbatibus Oliverius.

† Ego Carolus sanctæ Mariæ in Aquiro diaconus Cardinalis de Marinis.

† Ego Julius sancti Hadriani diaconus Cardinalis Alberonus.

† Ego Alexander sanctæ Mariæ in Cosmedin diaconus Cardinalis Albanus.

† Ego Nicolaus sanctæ Mariæ de Rotunda diaconus Cardinalis Judice

P. Card. Prodatarius.������F. Card. Oliverius.

VISA

De Curia J. Archiëpiscopus Ancyranus.

L. Martinettus.

Registrata in Secretaria Brevium.

[344] Summo ubique plausu Francisci canonizatio excepta est: [Cultus primum Franciscus fuit die I, dein III, nunc X Octobris:] in Hispania cum eam, teste Cienfuegos ad calcem lib. 5, hæreticus quidam inaudivisset, seque, si Gandiæ Ducem cælo receptum crederet, inferis devovisset, vix blasphema verba protulerat, quin manu invisibili raptus ex hominum oculis continuo disparuerit. S. Francisci festum, cum in Beatorum album relatus, fuit, primum quidem Kalendis Octobris celebratum fuit: id vero Clemens X, posteaquam Sanctis eum adscripserat, ad diem tertium Octobris transferri, hisque verbis in Martyrologio Romano memorari voluit: Romæ S. Francisci Borgiæ Præpositi Generalis Societatis Jesu, vitæ asperitate, orationis dono, abdicatis sæculi, recusatis Ecclesiæ dignitatibus memorabilis. Inde autem ad diem x Octobris, quod cum primis Vesperis S. Francisci Assisiatis concurreret, translatum denique fuit anno 1683. Officium sub ritu duplici secundæ classis pro Hispania & Societate approbatum fuit anno 1684: anno autem 1689 Missam ejus & Officium sub ritu semiduplici ad Ecclesiam universam extendit Alexander VIII.

[345] Patrocinium ejus adversus terræ motus potissimum invocatur. [patrocinium ejus adversus terræ motus] Anno 1625, ab ejus Beatificatione proximo, uti refert Petrus a Mercato in Historia Novi-regni Granatensis Societatis Jesu, Ferdinandus Arias d'Ugarte, archiepiscopus S. Fidei di Bogotta, una cum episcopis Carthagenæ, S. Marthæ, & Popaiani suffraganeis provincialem synodum habuit, in qua unanimi cleri populique consensu in singularem adversus terræ motus, quibus ea regio frequenter concuti solebat, patronum electus, constitutumque ex voto publico fuit, ut anniversarius ejus dies festivus & feriatus haberetur, ac solemni ad Societatis templum supplicatione celebraretur. S. Francisci imaginem anno 1627 Tuniæ in eodem regno prodigioso viginti & amplius dies sudore manasse, auctor est Alvarus Cienfuegos lib. 7, cap. 8; quem ingens terræ motus subsecutus est. Profluens interea ex imagine sudor ægris sanitatem, visumque integrum omnino fere occæcatis restituit; quæ quidem omnia Juliani de Cortazar, archiepiscopi S. Fidei, examini subjecta fuere, qui, adjunctis sibi capitulo suo, variorumque Ordinum Præpositis, re mature excussa, imaginem illam vere miraculosam ejusque effecta naturæ vires excedere, ex concordi omnium sententia declaravit, votumque, de quo supra, renovavit.

[346] Idem præstitere plura earum regionum oppida, [potissimum invocatur.] communesque ad Urbanum VIII his de rebus dedere litteras, quibus pariter Francisci Canonizationem postulabant. Alia item quædam oppida, oborto anno 1641 altero terræ motu, eidem voto se obstrinxerunt. Refert præterea laudatus supra Petrus Mercatus lib. 3, cap. 13, cum minus integre anno 1666 tum in civitate S. Fidei, tum Tuniæ contractæ ex voto obligationi factum esset satis, ingruentibus mox terræ motibus, pristinam continuo erga Franciscum pietatem venerationemque rediisse. Civitatis item regnique Neapolitani adversus terræ motum patronus electus fuit anno 1694, Panormitanæ vero in Sicilia anno 1693: primum habeo ex relatione solemnitatis, accepta anno 1695 ab Innocentio XII electionis approbatione, institutæ, eodemque anno Neapoli vulgata; alterum ex Joachimo Maria Sanacori, presbytero Panormitano in Compendio Vitæ S. Francisci num. 97, quod Tractatui S. Francisci de ratione concionandi Italice reddito subjecit.

[Annotata]

* præcipitanter

VITA
Auctore P. Petro Ribadineira æquali,
P. ANDREA SCHOTTO INTERPRETE.

Franciscus Borgia Conf. Societatis Jesu tertius Generalis Romæ (S.)

A. P. Ribadineira

CAPUT I.
S. Francisci natales, educatio, accessus ad aulam cæsaris, matrimonium, liberique.

LIB. I

CAP. I.

[S. Franciscus natus anno 1510,] Qui illustrium virorum res, domi forisque gestas, literarum monumentis consignarunt, ii fere majorum stirpes a capite arcessere solent. Equidem breviter, etsi felicitatem his non metiar, Francisci Borgiæ, patre, avo, majoribus clarissimi, natales recensebo: quando ad laudem permagni interesse existimant, domi nobilem, virtutis via ad pietatis culmen pervenisse, contemptisque majorum imaginibus & honorum titulis, Christo sese crucifixo consecrasse a. Igitur Franciscus Borgia, Gandiensium dux quartus, post Societatis Jesu sacerdos & Præpositus Generalis tertius, filius fuit primogenitus b Joannis Borgiæ, Gandiensium ducis tertii c. Natus matre Joanna Aragonia, Alphonsi filia, ejus qui Ferdinandi regis Catholici filius fuit: idque Gandiæ, quod in Consentanis tertio lapide, LEUCAS Hispani vulgo appellant, a Sucronis fluminis ostio, nono vero Valentia situm est oppidum: ante diem V Kal. Novembris d, qui dies Simoni & Judæ Apostolis anniversario ritu sacer est, anno reparatæ Salutis decimo supra millesimum & quingentesimum, Julio Secundo Pontifice maximo Ecclesiæ Romanæ clavum tenente, imperii vero Maximiliano I cæsare, cum apud Aragoniam regnum obtineret Ferdinandus rex, cui Catholici cognomentum merito tributum, Francisci nostri proavus, quique Castellæ tum regna administrabat Joannæ filiæ nomine, & Caroli nepotis, qui post & Hispaniarum rex & imperator ejus nominis quintus fuit e. Borgia vero gens, Hispanas inter familias clara in primis & nobilis, ex qua meri principes prodierunt: Pontifices duo, Calixtus Tertius f & Alexander Sextus g, Cardinales & duces plurimi.

[2] Mater gravida, cum uteri doloribus angeretur, & religiosorum hominum preces sacrificiaque adhibuit & pauperibus multa eleëmosynis elargita est, [Joannis, tertii Gandiæ ducis, filius natumaximus,] ut felicem partum ederet, tum beatum Franciscum, cui addicta maxime, dum viveret, appellavit: partui vicina, ejus cingulo ex divæ Claræ cœnobio oblato, feliciter enixa & ex voto parens, Francisci nomine Partum honestavit h. Hic jam summa cura diligentiaque ab utroque parente educatus, primis statim fidei Christianæ rudimentis imbutus, una cum lacte ea virtutis semina imbibit, quæ in omnem ætatem adhæserunt. Caverunt diligenter ex Platonis præcepto, ne tenera ætas ineptis nutricum fabulis inficeretur. Orationibus pro captu ætatis Deum frequenter precabatur, flexis etiam genibus, ut a parentibus edoctus, libentius etiam sua sponte, quod indolis optimæ virtutisque argumentum visum est: divum Jacobum i inter ceteros colere, aras domi erigere, imaginibus Sanctorum placari, si vel, ut in tenera ætate, excandesceret, vel lacrymas funderet. Erat & solemne familiæ Borgiæ vetere instituto, ut e Divorum numero aliquem quotannis k sorte educeret. Servabat religiose hunc morem puer etiam tum Franciscus (quem etiam in Societatem induxit, priusquam familiam ducere cœpit.) Divi nomen cui obvenisset, is profesto die duos mendicos vicatim collectos alebat; festo vero, binis bini mares, feminis feminæ, ad mensam ministrabant. Mores candidi, suaves, sine fastu, neque ut in hac ætate plerumque, difficiles: sic fiebat, ut carus omnibus, quibus uteretur, acceptusque esset.

[3] Septimum jam ætatis annum attigerat, cum præceptori Ferdinando, [claris natalibus parem nactus indolem,] theologo insigni, negocium parens dedit, ut primis Latinæ linguæ præceptis erudiret accurate, & scribendi rationem traderet. Morum item præfectus, vir nobilis, ut custos additus, qui aulicis moribus imbueret, salutandique comiter & agendi officium doceret l. Hi inter se non contentione invidiaque dissentiebant, sed honesta potius & ab Hesiodo laudata æmulatione suum quisque munus sedulo obibat. Neutri perdifficilis ad formandam primam illam ætatem provincia fuit, quod docile ingenium Puer nactus esset, & obsequens, nec ad parendum pervicax. Decimum agebat annum, cum Verbi Dei præcones in templis libenter audiret: qui si forte, ut diserti homines, actione placuissent, eorum venuste gestus exprimebat, sententias memoriter recitabat. Concionari ab avia & amita m Puer jussus, ea tum de Christi Assertoris nostri cruciatibus verba fecit, supra quam ab ea ætate exspectari posset, ut non pueri, sed Spiritus Sancti vocem audisse se, qui aderant, affirmarent. Matrem decennio major morte amisit anno post natum Christum millesimo quingentesimo vicesimo. Ægrotantis salutem a Deo, si ita placitum esset, postulare, lacrymas fundere, obtestari. Ad hæc in cubiculum sine arbitris secedere, flagellis in se ipse sævire; suane sponte, an a piis hominibus edoctus, non habeo dicere: illud tantum; præclare jam tum jecisse fundamenta, initiumque fecisse austerioris vitæ. Matris obitum luxit, quoad ætas illa patiebatur, & constanter tulit. Consilia vitæque præcepta piæ matronæ ad extremum usque spiritum retinuit religioseque servavit.

CAP. II.

[4] [seditiosorum manibus vix ereptus.] Tumultuatum ea tempestate in Hispania civili seditione, absente Carolo rege n, qui tum in Germania, imperator appellatus, versabatur. Plebs enim secessione arma adversus optimates induerat. Quiritando libertatem inclamare, & ad pileum etiam servitia vocare. Questa a divitioribus potentioribusque oppressam se, ægre vitam tolerare, gravem servitutem servire. Tempore, ut fit, parvis e principiis orta seditio huc demum evaserat, uti castris locatis, signa conferrent, neque a nobilium cæde inflammatum vulgus temperaret. Non ejus expers calamitatis (sævitum enim in omnes majorum gentium familias) Borgia gens. Jam enim Palmam o inter & Gandiam patentibus campis conjurati, cum prorege p omnique adeo nobilitate manus conserere ausi q superiores evaserant; turbati fugatique nobiles terga verterant. Gandia prædæ cessit, direptaque confestim, uti vix matrem Joannes dux, sororem & filias r virgines Deo ad divæ Claræ consecratas, emittere potuerit. Franciscus filius fuga salutem, admisso equo, invenit, Dianium, qui quarto inde lapide portus est, delatus. Inde cum parente & prorege navigio in arcem rupi impositam venit, quæ rupes a forma Pæninsula ab incolis vocatur. Hinc Cæsaraugustam eum parens deduxit: ipse tranquillatis rebus, cæsis ad internecionem, fugatisque a Segobrigensium regulo rebellibus s, domum tandem revertit.

[5] [Cæsaraugustam migrat;] Franciscus in avunculi Joannis Aragonii archiëpiscopi Cæsaraugustani contubernio hæsit. Is artibus, quas liberum scire æquum est adolescentem, grammaticis, musicis & equestris disciplina, ab optimis doctoribus imbuendum curavit. In his tamen Franciscus pietatis studium minime negligendum duxit. Audierat tum, verni temporis jejuniis, cum de rebus divinis ad populum sermones haberi solent, familiæ divi Hieronymi disertum hominem, de ultimo universi judicio vehementer firmisque lateribus perorantem, iterumque de Christi passi cruciatibus; pupugit nimirum Adolescentis animum Dei verbum, ancipiti gladio acutius: illinc timor tribunalis illius severi, ubi omnes sisti nos oportet; hinc commiseratio dolorum in cruce, sui redimendi gratia, susceptorum. Quibus rebus adductus, fastidire præsentia, & jam tum de perfectioris vitæ ratione, in aliqua piorum hominum familia transigenda, animo agitare: sed quia annis minor, neque integra res ei, qui nondum sui juris esset: illud saltem commodi accepit, uti res omnes prudentius, quoad ætas ferret, ne transversum animum agerent, administraret.

[6] [inde vero Baëzam: dein Tordesillæ Catharinæ, Hispaniæ principis, ephebis adscribitur:] Cæsaraugusta Baëzam (ut incolæ Granatensi in regno situm oppidum appellant) officii gratia in viam se dedit, invitatus a lectissima femina Maria Luna proavia, uxore Henrici Henriquez, qui, Ferdinandi regis Catholici patruus t & prætorio præfectus, magnus item Legionensis militiæ magister erat. Huc etiam avia Maria Henriquez, illius filia, cum amita, sororibusque u civili illa secessione, pedestri itinere fuga dilapsæ pervenerant. Quarum conspectu, etsi delectatus Franciscus, in morbum post tamen, itinerum forte incommodis, incidit. Sex ipsos menses lectulo affixus jacuit: mox cum meliuscule haberet, ecce tibi terræ motus, periculosus juxta & diuturnus. Igitur quadraginta dies sub dio & pellibus lectica usus egit: hæc illi tectum lectumque, periculo declinando, præbebat. Sanus jam valensque, missus a parente Tordesillam (oppidum id Turrim Syllanam sine auctore quidam vocant) ad Catharinam, principem Hispaniæ, Joannæ reginæ filiam, cui de more serviens operam Adolescens navavit, priusquam ea Joanni III, regi Lusitaniæ, nuptum daretur.

[7] Cæsaraugustam post, unde venerat, ad avunculum redit: [tum litteris & pietate apprime instructus,] qui patruum sapiens, ne otio Adolescens (quod vitiorum omnium seminarium est) languesceret, ad philosophiam de more appellere animum jubet, & disserendi primum ratione imbuendum tradidit Gaspari Laxo, subtili tum philosopho, sed, ut ea tempora erant, minime diserto, quod ætatis potius, quam hominum vitio, humanitatis ibi studia jacerent, quibus cæteræ artes, tanquam in bono lumine collocatæ splendescunt. Dialecticam vero facultatem Borgia tractabat, qua disputando, qua dictata evolvendo, perinde atque lauream academiarum more accipere constitutum haberet. Perceperat, radices scientiarum amaras, fructus ex se dulcissimos efferre: animi vero, quod caput est, pietatisque summam curam adhibuit, ne assiduo litterarum studio, nimio sui neglectu siluesceret. Igniculos itaque animo insitos identidem excitabat assiduo Sacramentorum Pœnitentiæ & Eucharistiæ usu: si quod spiritui bellum intestinum naturæ fomes & dæmon faceret, ad orationem confessionemque, tamquam ad anchoram, confugere. Quibus rebus fiebat, ut domesticas aulicorum & parasitorum blanditias, adulationis plenas, & libidinem casti Josephi exemplo effugeret; Ulyssis denique more, obturatis cera auribus, Sirenum voces prætereundo, ad scopulos non adhæresceret. Sacros adhæc libellos de rebus asceticis domi libenter lectitando (qui animos potius, quam oculos pascunt) obfirmata mente virtutem amplectendam, vitia sibi fugienda persuaserat, illud regii vatis sæpenumero usurpans: “Juravi & statui custodire judicia justitiæ tuæ x.” His potissimum rebus ad sacrum conjugium castum integrumque corpus attulit, quod & in Nebridio, equite Romano, sanctus Hieronymus mirifice prædicavit y.

CAP. III.

[8] Unde vicesimum ætatis annum agebat z, cum Cæsaraugusta domum visendi parentis gratia revertit: [ac Caroli V aulam secutus,] humaniter ibi menses aliquot habitus, missionem deinde postulare cœpit; liceret pace illius, cui semper dicto audiens fuisset, in aulam cæsaris migrare, ut in tanti se principis clientelam daret, cui Christianum orbem multum esse merito debiturum augurabatur. Parens filii prudens consilium probare. “Amo te,” inquit, “de hac sententia, Fili, & volo, ut vis: unico te non invitus carebo, dum e re sit optimi Principis: macte igitur animi, &, quo tua te virtus & majorum exempla vocant, perge.” Familiam hinc proficiscenti adornat, qua honeste stipatus in Vaccæos venit. Hic Pintia, quæ hodie Vallisoletum, cæsaris tunc sedes, nobilissimis omnium nationum viris abundabat. Franciscus, ut in hoc ætatis flore pulcra erat, & imperio digna forma, facile omnium in se oculos convertit. Hic igitur, Deo bene juvante, ita se comparavit, ut post paullo falsam eorum refellerit opinionem, qui dicerent, aulicum simul Christi & principum asseclam esse vix posse. Ut enim Carolo placere Franciscus ex officio obnixe studuit, sic ad Christum respectum habuit, rerum omnium inspectorem & judicem: uti nihil equite & Christiano, quæ laus summa est, indignum diceret, ageret, cogitaretve.

[9] [cæsari quidem,] Domesticis itaque ignavo otio, aleæ ludo, libidine, obsceno sermone & jurandi prava consuetudine, qua verbo, qua exemplo interdixit: quæ mala, ut sunt, pestes palatii juvenis appellabat. Qui lenocinium, impurum admodum vitium, profiterentur, suas sibi res habere jussit. “Aliis”, inquit, “voluptatem parasiti, Gnathones, Thrasones, & ollæ amici assentando adferant: mihi, ut, quod sentio, dicam, non placent. Placent viri graves & innocentes, qui verum dicere libere audeant.” Servos aiebat, non tam dominis honorem stipando adferre, quam contra a dominorum bona existimatione decus mutuari: de aliorum fama detrahi, se præsente, non sustinebat, sed vel modeste, cum res daret, reprehendere, vel certe sermonem abrumpere solitus, tacite officii admonebat. Hisce artibus bonis domi suis exemplo esse & honestis sermonibus facem præferre. Aulicos voti sui in ambiendo compotes fieri præmiaque a principe accipere, tantum abest, ut invideret, ut etiam libentibus auribus acciperet, laudaretque factum; illis etiam gratularetur, cum bona spe, fore, ut sibi itidem decurso spatio honos aliquando haberetur. Equidem memoria teneo, cum diceret, qui ab intimis illi cubiculis erat, vidisse se, quoties matronas nobiles officii gratia visere oporteret, hirsutum pilisque asperum cilicium induere solitum: ut hoc tanquam clypeo munitus, tela dæmonis ignea, carnisque illecebras restingueret. Solet enim per oculorum fenestras ad animum mors penetrare, vulnerare etiam telo sæpe letali. Sic Scyllam inter & Charybdim navem salvam deduxit. Quin & conjuge domum ducta, quæ illo natu grandior erat, cum & fores regiæ semper illi paterent, nihil unquam ferunt aut intemperans a Francisco aut leve dictum factumve.

[10] [sed Deo potissimum placere studet,] Equestribus porro exercitationibus mirifice delectabatur, hausta illa ex Xenophonte philosopho disciplina. Ludos igitur Troianos agere libenter, hastis concurrere, tela jacere, fuga Parthorum more ficta hostem ferire, aversa manu vulnerare, tauros in arena lacessere, equum in gyrum agere, cursu cum æqualibus contendere, præmia nemini concedere, omnia denique se digna dextre exsequi aa. Non fefellit ea virtus, quæ diu latere non potest, Carolum, sed, quasi in illustri loco posita, in oculos incurrit sermonemque passim dedit. Erat in comitatu augustæ fidamque illi operam pridem probarat Leonora Castri, virgo nobili apud Lusitanos loco nata bb, Alvari Castri & Isabellæ Menesiæ Barretæ filia, candidis ornata moribus & in Deum eximia pietate. Huic conditio dum quæritur, unus Franciscus augustis placuit ob morum honestatem prope singularem, missusque extemplo Gandiam Petrus Gundisalvus Mendosius, augustæ œconomus, qui cæsaris nomine a Joanne duce postularet, quæsitam Filio uxorem, conjugiumque ratum esse vellet juberetque. Nec abnuit dux: cæsari per litteras gratias agit, quod Filii rationem habuisset. Nec Franciscus matrimonium detrectavit, ratus id, quod erat, cæsari, cui omnia deberet vitæ ornamenta, simul & parenti, cui vitam, morem esse gerendum.

CAP. IV.

[11] Nuptum jam data Leonora in Borgiam familiam, [matrimonioque Eleonoræ de Castro junctus,] Franciscum Marchionis Lombayæ titulo cæsar decoravit, regioque equorum stabulo, quæ summa fere dignitas est, præfecit. Mores utrique conjugi, concordes, & omni bono de aliis merendo, pia quadam contentione certabant: augustorum amicitiam benevolentiamque non tam sua quam inopum caussa, affectabant. Quibus rebus fiebat, ut rerum Parens & Effector Deus pauperum gratia illos vicissim proveheret in majus: hinc constans valetudo, opes, clientes, honores, magistratus affluebant, quodque Dei benignitate accidere credimus, liberorum & quidem optimorum copia. “Timentis enim Deum”, inquit Psaltes regius, “uxor, sicut vitis abundans in lateribus domus ejus: filii ejus, sicut novellæ olivarum in circuitu mensæ ejus cc.” Suscepti ex ea liberi octo; mares quinque, tres feminæ: natu maximus Carolus Borgia fuit, qui in honorum titulis Parenti successit. Caroli Cæsaris nomen, qui tum in Italia agebat, ei donavit augusta uxor, cum Philippo principe juventutis Hispanicæ, Christi anno M.D.XXX. Summa vir prudentia & acerrimo judicio ex omni nobilitatis flore unus, ad Ligurum seditionem pacandam a Philippo II rege Catholico missus anno M. D. LXXV. Postquam in regis potestatem venit Lusitania, idem militiæ imperator summa auctoritate provinciam rexit.

[12] Hujus natalem anno vertente Isabella excepit, Lermæ comes, [aumerosa prole augetur.] marchionis Dianii comitumque matronarum Lemosii & Altamiræ, Joannis quoque Sandovalii mater. Tertius Joannes Borgia Belpouchii Gothalaniæ vico natus, cum uterque parens cæsarem conventus Aragoniæ regni agentem secutus esset. Hic similiter legatus a Philippo rege in Lusitaniam missus, post ad Maximilianum augustum in Germaniam, nunc in curia augustæ Mariæ, sororis Philippi, Præfectus maximus. Quartus Alvarus, & ipse Catholici regis nomine arduis de rebus Romæ apud Pontificem legatus, post uxoris dote Alcanizii marchio. Quinta soboles, Joanna Aragonia, nuptum matura ætate data Alcanizii marchioni: hujus filia Alvaro, quem nominavi, avunculo in manum, Pontifice indulgente, convenit. Sextus Ferdinandus Borgia, Mariæ augustæ & ipse curiæ præfectus. Hinc Dorothea filia, quæ in tenera adhuc ætate, qua se Deo ad divæ Claræ virgo devoverat, vita abiit. Natorum ultimus, Alphonsus Borgia, ipse quoque fratrum exemplo Augustæ curiæ, dum vixit, præfuit dd.

ANNOTATA.

a His quidem verbis S. Francisci Vitam orditur Schottus; Ribadineira autem sequentibus.

b Fratres germanos habuit Alphonsum, Vallis-Dignæ abbatem, & Henricum S. R. E. Cardinalem; sororem vero Aloysiam seu Ludovicam, Martino de Gurrea, Villæ-Hermosæ duci, nuptam: non germanos autem Petrum Ludovicum, marchionem de Navarres.Didacum, Philippum, Montesahi Ordinis equitem, Isabellam seu Elizabetham, Discalceatarum Virginum Gandiæ abbatissam, Thomam, Cæsaraugustanum archiëpiscopum, Joannam a Cruce, Clarissam item Gandiensem, Margaretam Frederico de Portugal & Cerda, Eleönoram, Michaëli de Gurrea, Magdalenam comiti de Almenara nuptas, & Rodericum S. R. E. Cardinalem.

c Primus Gandiæ dux fuit Petrus Ludovicus, Alexandri VI filius; secundus Joannes, Petri Ludovici frater, Gandiæ dux hujus nominis I, quem excepit Joannes II, S. Francisci pater.

d Id est, V Kalendas seu XXVIII Octobris.

e Hæc fusius explicata habes num. 17 Comment. præv.

f De Calixto consule num. 10 Commentarii prævii.

g Materno nimirum genere: paterno enim Lenzolius fuit, qua de familia vide dicta num. 12 Comment. prævii.

h Bina vaticinia, alterum de Francisci nativitate, alterum de sanctitate, sub id tempus, quo in lucem editus fuit, edita, habesnum. 18 & seq. Comment. prævii. Nato Francisco apparuisse sidus insolitum inter Taurum (Borgianæ gentis scutum Taurus ornat) & Cassiopeiam, ex P. Joanne Baptista Masculo refert Alvarus Cienfuegos lib. 7, cap. 1, § I; verum, si ita res se habuerit, potuit id a causis naturalibus esse profectum.

i Nempe Majorem, die XXV Julii cultum.

k Recte hic Schottus scribit quotannis: sed male, Ceparium vertens, quot mensibus.

l His adde Alphonsum de Avila, canonicum Gandiensem, qui a confessionibus illi id temporis fuit.

m Maria Henriquez, & Isabella Mariæ filia; cujus exemplo illa, defuncto marito Joanne, duce Gandiensi hujus nominis I, Clarissarum cœtui sese adjunxerat Gandiæ.

n In Germaniam ad capessendam imperii coronam dicesserat 1519.

o In planitie, quam Vernica Hispani vocant.

p Didaco de Mendoza.

q Anno 1521, die XXV Julii.

r Imo filiam, nomine Ludovicam, & S. Francisci sororem germanam. Vide Comment. præv.numm. 24 & 29.

s Hæc de suo Ribadineiræ dictis addidit Schottus, neque, ut apparet, satis accurate. Vide Comment. præv. num. 26.

t Imo avunculo. Vide num. 28 Commentarii prævii.

u Lege: & sorore, nempe Ludovica. Vide num. proxime citatum & seq.; item dicta ad lit. r.

x Psalm. 118, ℣. 106.

y Ep. 9 ad Salvinam. Schotti additamentum.

z Annum potius decimum septimum, ex num. 32 Comment. prævii.

aa Hæc a Schotto paulum amplificata sunt.

bb De Eleonoræ genere consule Comment. præv. num. 35.

cc Psalm. 127, ℣. 3 & 4.

dd Paulo plura de Borgiæ liberis habes num. 37 & tribus seqq. Comment. prævii.

CAPUT II.
Animi corporisque exercitationes; cæsarem comitatur ad bellum Gallicum; aviam amittit. Ex Isabellæ augustæ funere sanctioris vitæ propositum concipit; Catalauniam prorex administrat; Ignatium de frequenti Sacramentorum usu consulit.

CAP. V.

[Familiam caute administrat,] Tametsi prudenter antea rem familiarem administrarat, ut cuivis in aula patrifamilias præire videretur; nunc tamen cautius rem tueri domesticam cœpit. Rationes & æra subducenda Leonoræ uxori mandata: publica ipse negotia curare; nihil prætermittere eorum, quæ cæsar in mandatis daret. Familiam elegit optimam, ex frugi, non nequam, servis. Alea & id genus ludis, longe quam antea severius, interdixit: oculorum eam falsam esse voluptatem dictitans. Interrogatus etiam, quidnam caussæ esset, cur, quam avide aulici amplectuntur alea ludendi cupiditatem, eam ipse formidaret? “Dementis,” inquit, “est navem bene compactam, & mercibus plenam, data opera, in scopulos velis remisque impellere.” Scopulum recte Vir prudens aleam appellabat, ad quem, exiguum quidem cubum, vi tamen magnum, plerique re lauta, ac beati, navem fregissent. Quattuor adhuc rerum quantivis pretii damna adferre solere; temporis, pecuniæ & pietatis jacturam fieri; conscientiæ denique bonæ religionem, perjurio, ludorum comite, facile amitti.

[14] Melioribus itaque valetudinis tuendæ exercitationibus animum relaxabat, [muficam, aucupium,] ut musicæ symphonia, in qua sic excelluit, ut non canere solum suaviter modulateque posset, sed & numeros ipse ex arte concinnaret, cantusque meditaretur, qui in Hispaniæ templis hodieque in re divina sacrisque Gandiæ Ducis titulo accinuntur. Corpori vero exercendo aucupium adhibuit, falcone potissimum usus & accipitre. Qua quidem venationis forma eo impensius delectatum narrant, quo gratior ea Carolo cæsari tum erat, quem singulari studio assectabatur. Verum non hic Francisci industria substitit: altiora animo agitabat uberioresque ex agrorum aspectu venationeque fructus tulit: ut enim divinum illum Franciscum a cum pedibus se daret in viam, spectatis ruri flosculis, Deum omnium effectorem laudare solitum accepimus: sic noster ex conditis rebus, agris, avibus canibusque architectum Deum assidue laudabat: quas quidem pias meditationes, non a me excogitatas, sed ex illius ore acceptas, precium operæ erit referre.

[15] “Magna”, inquit, “Dei exstant in utramque partem in me beneficia, agros etiam, silvasque oberrantem, feras insectantem & prædam ex avibus agentem. Quo fit, ut interdum sapientiam illius admirabundus meditari soleam, qui hominum generi feras, & aves, [animum interim piis meditationibus] ad rapinam comparatas, parere docuerit: quæ quidem vinculis solutæ, in cælum usque eo subvolant, ut vel oculorum aciem effugiant. Homini quoque tantum tribuerit honoris, ut ejus imperio aves, & vinculorum & pristinæ libertatis oblitæ, sibilis, fictisque clamoribus obediant, vocatæ redeant, memores manus, quæ cibum præbere solet: &, quamvis fero sint agrestique ingenio, usu tamen & educatione mansuescant. Eædem emissæ ad capturam, tanquam milites ad explorandas hostium copias, fugandasque, reliquas aves, etiam majores, unguibus rostrisque cædunt, sternunt & ad humum affligunt. Mox, parta victoria, prædam domino relinquunt, partem minimam patienter exspectant. Pugnantes itidem in aëre cum spectarem, subiit ea mentem cogitatio, talem videri dæmonis pugnam, cum piorum animos ex insidiis aggreditur; dum, ut leo rugiens, circuit quærens, quem devoret: &, si quis paulo constantior existat, cuniculis rationis arcem evertere studet.

[16] [pascens.] Frequentius vero pudorem mihi meditatio illa incutere solet, feram illam carnivoram, modicæ escæ gratia, agreste ingenium exuere, cicurem atque mansuetam reddi, voce hominis accitam statim advolare; pati adhæc velari lumina, quibus nihil in vita carius: hominem contra rationis & orationis participem & ad civilem societatem conditum, alis talaribusque, quibus divinam vindictam effugere possit, carentem, tot tantisque beneficiis ornatum, adeo ingratum ætatem agere, ut Deo vocanti parere nolit. In canum vero venatione illud mirabar, quamvis famelicum & in feram rabie quadam actum animal, obsequi tamen hominum imperiis prædamque relinquere: hominem contra, Dei simulacrum, si quo se scelere obstrinxerit, ægre avelli, surdis auribus degere, nec Deo appellanti dicto audientem esse.” Hisce meditationibus Franciscus, etiam agros lustrans, fructus capiebat uberrimos: dum non oculos solum corpusque, ut venatorum natio, sed animum etiam cælestium rerum memoria pasceret. Prædam adhæc unguibus sæpius eripere & manu mittere solitus, quam longo diei spatio quæsiisset, ut vincere sese ipse animique sensum jam tum assuesceret.

[17] [& mathesim exercet:] Mathematicis etiam disciplinis operam dedit, iis præsertim, quas in optimo belli imperatore requiri audierat, ad machinas molesque jaciendas, mœnia munienda, locum castris capiendum, cæli solique situm & naturam investigandam. Quibus artibus magnos sæpe duces victoriam militiæ peperisse, metu etiam milites liberasse, acceperat. Calcar addebat & cæsaris, quo familiariter utebatur, exemplum, cur majores indies progressus facere vellet, cujus & cosmographo, Sanctæ Crucis cognomento, operam dedit, horis tamen diversis. Carolus itaque libenter Franciscum consulere, dictata exigere, qua una re ad pristinam consuetudinem non parva accessio facta est: joca itaque & seria cum illo communia habebat omnia. Verum ne illis quidem animi studiis, musicis & mathematicis aut corporis exercitationibus, venatione & aucupio satis erat ad constantem corporis habitudinem tuendam comparatus, sed, ut plerumque fit, in hac vitæ imbecillitate, morbis etiam interdum tentabatur.

[18] Febri enim ardentissima debilitatus, didicit, nihil esse in rebus humanis proprium, [febris dolores piis lectionibus mitigat,] nihil perpetuum. Cum vero alterno & novercali die igni medullæ coquerentur, pia illa mentem pupugit meditatio, ecquænam illos flammæ urerent, qui ob flagitia apud inferos pœnas æternas penderent, quique, purgante igni, cum futuræ beatitudinis spe expiarentur. Pro his igitur ex illo tempore & orare indies ipse & rem divinam curare cœpit. Illud etiam commodi e morbo accessit, ut libris jam tum profanis nuntium remiserit, sacros assidue tractaverit, Novum præcipue Testamentum Sanctorumque Vitas summa & voluptate & utilitate: impuros vero scriptores, ut vitiorum libidinumque seminaria, ne nominari quidem sit passus. Lectica valetudinis gratia, dum in agros portaretur, divi Pauli Epistolas, adhibito etiam sacro interprete, lectitabat, non secus atque Isaïæ vaticinia Candaces Æthiopiæ reginæ eunuchus: verum non multa, sed multum legere studium fuit. Si quid laudabile occurrisset, sustinens, ponderare ea & exsequi cupiebat. Hinc piorum librorum lectionem recte primum melioris vitæ gradum esse, dicebat.

[19] Vix jam confirmatus, suscepta in eam Galliæ partem, [cæsarem comitatur in bello Gallico;] quæ Provincia Romanis est appellata, expeditione, arma tractans cæsarem secutus est b, adscitis sociis Ruisio Gomesio Sylva, qui post Evoli princeps, Georgio item Melo, quos unice caros habuit & in paucis, ut conjugis cognatos, dilexit. Affecto jam bello, missus a cæsare, qui augustæ uxori omnem belli eventum exponeret, deque valetudine sua securo esse animo juberet. Anno, qui est insecutus, M.D.XXXVII, dum Segoviæ in Carpetanis conventus Ordinum haberentur c, morbo item anginæ decubuit, ut sanguine pœne fauces obstruerentur; sed linguæ licet usum amisisse videretur, mentem tamen in Deum fixam tenuit, ad mortem obeundam animo, quam unquam alias, paratiore. Jam tum enim singulis mensibus Pane illo cælesti, criminibus expiatis, victitabat. Præter illa morborum incommoda, stimulos ad pietatem addidit tristis nuncius Gandia de morte Mariæ Gabrielæ aviæ allatus, quæ lectissima femina, vita prius pie innocenterque acta, post in divæ Claræ cœnobium sese abdiderat; de cujus vita moribusque, quando locus manum injicere videtur, pauca de multis attingam.

CAP. VI.

[20] Inter cetera felicitatis argumenta numerabat, aviam sibi pientissimam obtigisse, [Mariam Henriqueziam,] Mariam Henriquez, Catholici regis Ferdinandi patruëlem d, quam Joannes Borgia, Gandiensium dux secundus, thalami consortem habuit: sed, illo immatura morte prærepto, hæc octavo decimo ætatis anno vidua relicta est, susceptis duobus liberis, Joanne, & Isabella, quæ tenera adhuc ætate ad divæ Claræ Deo sese votis obstrinxit; Joannes vero natu maximus in matrimonium Joannam Aragoniam cepit, ex qua Francisco, primo jam partu suscepto, ad divæ Claræ Maria, filiæ Isabellæ exemplo, migravit. Nec, ut maxime optarat, præstare citius licuit, quod, ut piam matronam decet, liberi antea parente orbati recte educandi, prolesque ex iis propaganda esset: cujus jam voti compos in tot tantisque vitæ miseriis nihil cœnobii solitudine duxit antiquius; Joannes dux tertius factum illud heroïcum lacrymis deprecari & disuadere frustra tentavit: veritus, ne quid unico familiæ nominisque heredi Francisco recens nato, humanitus accideret. At illa: “Ego vero hoc te, fili, metu libero. Natus enim tibi Franciscus talis tantusque evadet, ut multorum instar liberorum unus sit. Hujus itaque divini beneficii nomine utrumque gratias Deo quotidie agere, nisi ingrati esse volumus, necesse est. Equidem de me affirmare possum, quoties in virginum Deo laudes canentium cœtu versor, toties Angelorum choris interesse videor. Hanc cur mihi veram voluptatem, fili, invideas, non video.” Paruit his dictis Joannes, invitus tamen.

[21] [aviamsuam,] Tertium itaque & tricesimum ætatis annum attigerat, cum Maria, abdicatis aulæ titulis, regum se Maximo consecravit, corporis tamen ea imbecillitate, ut vel annum superesse posse inter velatas virgines, tam austeræ vitæ abstinentia, negarent medici: atqui, Deo jubente, tres ipsos & triginta in cœnobio e summa & religione & disciplina vixit, ceterisque omnibus exemplo fuit, nulla dignitatis & natalium habita ratione: jam enim Mariæ Gabrielæ, ut sacræ solent virgines, nomen adscivit. Filia, cum forte abbatissæ, ut vulgo nominant, titulo virginibus præcesset, matri pro tunica detrita novam tradidit, jussitque veterem sibi indumento relinqueret. Certatum hic utrimque officiose de attrita veste, dum neutra alteri eam concedit. Cessit tandem mater filiæ, filiæ, ut dignitate tum majori, hoc addito, augurii loco: “Habe tibi, nata, vestem meam, quam cupide affectasti attritam: faxit parens ille universi Deus, qui nos nostraque respicit, tum demum eam abjicias, cum in Carpetanorum regno (ut post evenit) nostrarum virginum divæ Claræ titulo familiam institues.”

[22] [sanctæ admodum vitæ] Memorandum & illud, Ignatiam Corellam virginem nobilem, Consentanorum comitis filiam, a Maria sibi carissima, morti vicina (quod sine illa vitam sibi acerbam fore putaret) obnixe obtestando petiisse, ut defuncta a Deo impetraret, sibi in cælum subsequi statim ut morte liceret: facturam se, Maria recepit. Visum non longo post intervallo illius spectrum, jamque voti compotem factam renunciavit. Sic non diu post Ignatia feliciter vita decedens, subsecuta est. Nec minorem illud admirationem legenti pariet; pridie ejus diei, quo vita migravit, mortem præsagiisse: “Cras” (inquit ad Mariam Jesu, comitis Dianii sororem, conversa) “Dei benignitate hinc, tanquam e diversorio, in cælum, ut spero & opto, evolabo. Interea febri ardentissima, ut anteactæ vitæ errata expientur, excoquar: nihil enim immundum sedes illas introibit: sed in his ardoribus illud postremum morienti officium præsta, ut pace tua (erat enim vicaria auctoritate prædita) sitienti mihi frigida porrigagatur; nec enim nisi summa necessitate flagitabo.” Vix dicendi finem fecerat, cum febris medullas occupat adeo vehemens, ut flammis ardere videretur. Dux enim Joannes, manum exosculatus, matris benedictionem postulans, postremum jam vale de more dicens, ignis se carbones, non hominis manum contrectasse, affirmavit.

[23] Franciscæ filiæ, quæ cum imperio præerat, [matronam amittit.] benedicens, id negotii dedit, ut simul extremum efflasset spiritum, hymnum illum Te Deum laudamus cum gratiarum actione a virginibus decantari juberet, quod Dei benignitate tandem aliquando, veluti vinculis libera, migrasset. Fuit & illud sanctioris vitæ argumentum: sito jam corpore, priusquam efferretur, auditas esse Angelorum voces, sacræ virgines prædicarunt. Quibus etiam cum dux, ecclesiasticis ordinibus stipatus, ad justa matri persolvenda funusque curandum adesset, sacerdotes sacris operaturi silentium imperarunt, quod in illarum odείo cantus symphonia audiretur. Neminem vero tum mortalem cecinisse compertum; creditumque divinitus auditam vocem, ut sæpe in beatorum hominum funere, Gregorius Pontifex accidisse commemorat f. Hic matronæ religiosissimæ exitus fuit: cujus jactura Franciscus, quod vitæ magistram re consilioque juvantem amisisset, vehementer indoluit: patrocinio tamen, quod Deo potiretur, jam tum se foveri sensit, cujus etiam precibus in Societatem Jesu se, tanquam in portum, post esse delatum, existimavit.

CAP. VII.

[24] Septimo illa & tricesimo post Christum natum supra millesimum & quingentesimum gesta g: [Conspecta Isabellæ augustæ] hæc biennio post, non minus quam illa admiranda, acciderunt. Carolus cæsar Toleti, quæ Carpetanorum caput regumque sedes Gothicis temporibus, ut Hispaniæ umbilicus, fuit, omnium ordinum conventum agebat, magno & festorum ludorum apparatu, & nobilium plebisque plausu. Sed, ut plerumque fieri solet, gaudia luctus contaminavit. Isabella enim augusta, Caroli uxor, vita decessit, magno cæsari sui relicto desiderio. Erat enim fœmina ob singularem pietatis cultum & in egenos liberalitatem omnibus cara, & ut illo, non peregrino, cælo nata, Hispanica ingenia cum nosset, moderabatur egregie. Decretum cæsaris auctoritate, uti marchio Lombayæ funus deduceret Illiberim versus, quæ urbs hodieque Granatensis regni caput, templumque in ea sepulcris Catholicorum regum, avorum Isabellæ h, clarum; qui reges majorum memoria eam urbem Mauris ereptam Christi regno vindicarunt.

[25] Efferebatur insigni pompa cadaver, stipante Francisco cum omni familia & uxore: [cadaveris fœditate,] hic nihil ad custodiam, decusque funeris ac sumptus quod pertineret, prætermissum. Illiberitanis compositum corpus traditur, uti regio sacello majorum monumentis inferretur, & in Acta publica, tabellionis fide & manu referunt, augustæ hoc cadaver esse, quo tempore, cujus opera acceptum conditumque. Nudata vero facie ut agnosceretur, ne qua forte fraus commissa esset, adeo deformis apparuit, ut spectantibus terrorem incuteret; gravi etiam odore itineris comites fugaret: ut qui testificari auderet, illam ipsam augustam esse, repertus sit nemo. Moriens enim, qua erat matrona verecundia, ne quis tangeret vel aromatibus condiret, mandarat. Franciscus solus mansit, & quanquam jurejurando firmare non auderet, eamdem illam toto terrarum orbe clarissimam principem esse, quod adeo sui dissimilis appareret: illud tamen sancte & conceptis verbis affirmans, in acta referri jubet, ipsam augustam videri; quod nihil eorum, quæ ad fidam custodiam pertinerent, in Illiberitano itinere sciens, prudens omisisset. Hic tacitus ille secum & mœstus, præsentia præteritis committens cogitare: “Hæccine illa sunt lumina, quæ omnium in se oculos converterant? hæc venustas illa, quæ aliarum formas exstinxerat? Tune Isabella? Tune augusta? Fallunt oculi: aberrat mens: sed non fallunt, nimirum humanarum hæc rerum vicissitudo est. I nunc, fragile illud formæ bonum admirare.”

[26] [sanctioris vitæ,] Illud sane verum certumque est, uno hoc, brevique aspectu cadaveris, adeo immutatum, suique dissimilem redditum & ipsum Franciscum, ut eumdem esse, negares. Jam tum enim divina luce illustratus, longe diversa meditabatur, animumque serio semel induxit, falsa hæc, fluxaque bona, formam, divitias, clientelas, honores, pro nihilo esse ducenda; vera illa æternaque sectanda, cælestia terrenis, divina humanis anteponenda. Brevibus vitæ curriculum spaciis angustisque terminis circumscribi. Unicum singulis animum cælitus infusum, qui, morte obita, corporisque vinculis liber, aut delictorum æternas pœnas dabit, aut virtutis præmia sempiterna consequetur. Nihil itaque procrastinandum ratus, meliora omnia, ubi primum potestas foret, animo agitare Deoque religiose promittere. “Quid enim”, inquit, “mihi est in cælo, & a te quid volui super terram i? Quæ utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem k?” Sito jam rite in æde sacra cadavere, domum Franciscus se contulit, & in cubiculum confestim sine arbitris, pessulo januæ obducto, se abdidit; humique prostratus, lacrymis gemitus miscens, in has fere voces erupit: Augustinum l credo imitatus, cum & ille recens cælesti vulnere, cervi instar, ictus esset. “O miseram vitæ rationem! o fallaces hominum spes & inanes nostras cogitationes! Quousque tandem diligimus vanitatem & quærimus mendacium m? Quousque veris neglectis umbras consectamur? Regna, imperia, nobilitas, honores morte solvuntur; formæ dignitas morbo & morte amittitur; omnia denique cito ex lætitia & voluptate ad luctum & lacrymas recidunt. En illa augustarum pulcherrima ut in funere deformata jacet! Expergiscere igitur anima mea, expergiscere tanquam e veterno: sat principi mortali datum. Te, te sequar immortalis. Illumina, Deus, oculos meos viamque commonstra, ut, quod reliquum est vitæ spacium, perbreve illud quidem; at, quantum id est, recte pieque transsigatur.” Sic fere Franciscus, fusis ubertim lacrymis, repetens identidem illud: “Sat datum mortali principi, deinceps immortali serviendum, si sapio. Transcribam igitur reliquum vitæ tempus regiæ cælesti.”

[27] [accedentibus aliis præterea stimulis,] Noctem, quæ subsecuta est, anxiis hisce cogitationibus insomnem traduxit. Postridie ejus diei, facta re divina, parentatum est justaque rite persoluta. Mox Joannes Avila, ecclesiastes insignis, & quod scripta testantur, egregia sacrarum litterarum peritia & pietate, pro concione breviter augustæ laudes perstrinxit: vehementer vero & fusius vitæ mortalis conditionem, spes hominum inanes, miserias calamitatesque innumerabiles prædicavit. Nec pupugit solum Francisci animum, qui divinitus jam ictus esset; verum & gladium spiritus Dei verbum altius adegit. Sumpto itaque modico in meridie cibo, sacerdotem illum ad se arcessendum curavit: vulnus aperit; mentem animi detegit; rogat, quæ in rem futura existimet, audacter edisserat. Ille aulicorum tria potissimum vitia fugere jubet, ambitionem, invidiam, libidinemque, tanquam animorum pestes præsentiaque venena.

[28] Alter hic stimulus accessit. Redditæ ea tempestate litteræ amitæ Franciscæ Jesu, [propositum concipit] quæ ad divæ Claræ Gandiæ velatis virginibus præerat. Narrat, visum sibi in oratione Franciscum, dum in Illiberitana profectione esset, tendere ad Deum manus, supplicem: deinde manu divina sublatum, ad optima quæque subvectum. Augustæ etiam animam a sacris virginibus spectatam, e purgantibus flammis in cælum ab angelis elatam. Quibus visis, tametsi summo judicio atque delectu fides habenda, quod multæ simplicitate deceptæ mulierculæ, graves etiam viros in errorem traxerint: illud tamen inficiari nemo potest, sanctissimis hominibus vera sæpe visa & simulacra apparuisse. Magnum certe Franciscus ex hisce litteris, ut augustæ funere, Joannis item Avilæ concione, emolumentum cepit. Adeo verum est illud sapientissimi hominis consilium, “melius esse domum luctus, quam convivii frequentare n.” Quare in austerioris vitæ studio magis indies confirmatus, ab aula se domi colligere, privatusque vivere cum uxore & liberis decrevit. Hoc amplius; si quid uxori, quod nollet, accideret, & superstes ipse esset, fore, ut in aliquam se religiosorum hominum familiam daret: tum demum præclare secum actum iri existimabat, hancque vitæ felicitatem appellabat. Quod quidem votum Deo rite promisit, & tandem, data longioris vitæ usura, re ipsa præstitit.

CAP. VIII.

[29] Illiberi domum reversus, Carolo rei gestæ curatique funeris rationem constare voluit. [Catalauniæ prorex] Is, collaudato officio, honorifice dimisit. Post non diu ad se accitum, proregis seu prætoris eum imperio legat in Gothalaniam provinciam, sic a Gothis & Alanis, qui ibidem sedem, occupata Hispania, fixerunt, appellatam; ut & a Vandalis Bœtica hodie Andalusia quasi Vandalia, & a Longobardis Insubrum regio Lombardia est dicta. Quæ quidem a Septentrione gentes, immanitate barbaræ & multitudine innumerabiles, in Italiam & Hispaniam infusæ, ducentos, & quod excurrit, annos imperium vi tenuerunt. Catalauniam incolæ nominant. Sunt, qui a Gotalaunicis Galliæ campis Catalauniam derivent. Caletanos esse Ptolemæo, alii autumant o. Sed hoc agamus. Tergiversari primum marchio cœpit, munusque plenum quidem honoris, oneris tamen immensi esse affirmavit. Cæsar contra sic urgere, illius ad hanc rem opus esse ingenio. Bonoram enim principum uti vicaria potestate velle se, non eorum, qui quæstum ex imperio dignitateque ambirent. Vicit tandem Caroli, qui pro suo jure imperare posset, auctoritas.

[30] Deum itaque venerans precatur, quando non studio quæsitos esse fasces, [a Carolo V constitutus] & titulos, nec ambitam a se provinciam sciret, vires idem negociis pares, qui unus & posset, & vellet, sufficeret. Proregis jam auctoritate in viam se Barcinonem versus dedit: sed Valentia primum & Gandia profectus, ut parentem optimum de via salutaret. Abeunti Cæsar divi Jacobi, Hispaniæ tutelaris, crucem rubeam, ensis forma pectori appositam, gestare jubet, additis etiam annuis opimis prædiorum fructibus, & vectigalium. Is est inter militares Hispaniæ ordines primus p, in quem nobilissimi dumtaxat, approbatis prius natalibus, optimeque de repub. meriti, adscribuntur. His multæ in provinciis, tum in ea, quam ingrediebatur, immunitates a regibus datæ. Barcinone publica civium lætitia festisque ludis exceptus, nihil duxit antiquius, quam ut munus feliciter obiret: Dei ante omnia justitiæ auctoris ope implorata, unde omnia rerum gerendarum ducenda initia. Prima vero cura fuit, viam regiam a latrociniis tutam reddere, ut merces urbi opulentissimæ commode & importari & exportari possent. Erat omnis ea tunc ora, Galliæ vicina, latrociniis infamis, sive loci ingenio, sylvis montibusque impediti, sive gentis vitio incertum.

[31] [imposito] Hic Franciscus nobiles quosdam latronum receptatores factionesque alere audierat. In hos primum more majorum animadversum. Rumor erat, quinquaginta pæne sicarios, agmine facto, vastatis agris, vicisque direptis, agrestes abduxisse in oculis pœne Barcinonensium. Copiis itaque coactis corporisque custodibus eductis, Franciscus bello eos persequi studet: illi terga vertunt, in arcem se recipiunt. Meticulosi enim id genus homines, sive armorum tractandorum imperiti, sive conscientia stimulati. Marchio muris inclusos arma deponere & imperata facere jubet: ni pareant, machinas æneas admoturum. Sic ad deditionem tandem compulsi, pœnas dederunt. Alios in furcam tolli: sectis corporibus, membra in viis publicis collocari, quo ceteris exempla darent, jussit: alios regiis triremibus ad remigandum adscripsit. Formidinem ea severitas fontibus ceteris attulit. Observarunt & curiosi, cum diceret, ex hac sicariorum venatione, qui vias obsidentes in viatores incurrerent, majorem cepisse voluptatem, quam dum feras juvenis consectaretur. Rem enim publicam corpori componebat, membra putrida secari & cauterio uri solere, ut reliqua salva permaneant: improbos a bonis judicibus ad mortem damnari, ut bonis inter improbos tutis esse liceat.

[32] [sibi munere] Vitia itaque, non homines, oderat, sed eorum vicem miseratus deplorabat: cumque ad supplicium raperentur, sacrificia singulatim triginta fieri suo ære jubebat. Judicum quoque rationem habuit: cum ut jus ex æquo & bono administrarent, tum ne lites ampliando redderent immortales, litemque prævaricando facerent suam; magno litigantium, quorum facultates exhauriantur, detrimento. Controversias vero partium consensu sæpe ad concordiam adigebat, ne lites ex litibus sererentur. Ditiores æs alienum inopibus dissolvere confestim jubebat. Pauperes quoque, de suo dissoluto ære, quod contraxerant, ne prætoris edicto creditoribus addicti servirent, liberali caussa manu asserebat. His, qui ludos litterarios aperirent, quibus prima ætas optimis informatur & litteris & moribus, domum publice attribuit & salarium. Seminaria enim rerum publicarum pueros esse, e quibus recte institutis optimi cives exsisterent, prædicabat.

[33] [sancte perfungitur:] Præsidia item diligenter inspexit, ut reipublicæ nervos. Militum delectum habuit, ignavos & ad signa infrequentes exauctoravit: si quæ copiæ, ut solent, in Italiam illac transirent, injuria agrestium abstinere jussit. Qui secus fecisset, damnum tribunus militum pendere cogebatur. Barcinonem, qua mari alluitur, muris nudam cinxit, pariete continenter ducto: molemque jecit, cui, quod primum fundamentis lapidem injecerit, Francisci nomen adhæsit. Laboratum eo tempore annonæ caritate, ut periculum esset, ne fame exhauriretur respub. Marchio undique terra marique, datis litteris, importandum frumentum curavit viritimque distribuit. Quo factum est, ut reipub. bono natus diceretur & patriæ Parens a civibus appellaretur. Magnam pecuniæ vim pauperum subsidio donavit. Clam alebat, quos ex opimis fortunæ bonis excidisse cognorat, quod his inopiam onus Ætna gravius esse, non ignoraret. Pias monachorum virginumque familias eleëmosynis juvit. Denique, ut ne tristem ab se præsidio indigentem ullum dimitteret, quod de Tito Vespasiano imperatore ferunt, diligenter cavit.

CAP. IX.

[34] Nec cæsaris solum curanda negotia remque publicam tractandam Marchio censuit; [neque proprium interim] salutis suæ majorem rationem ipse duxit: ratus, quod res est, brevi mortales occidere: tolli plerosque in medio cursu, falsos inani spe: nihil nos hinc efferre, unam virtutem comitem esse. Animum itaque, cujus ea propria est, potissimum excolendum, quod a funere supersit. In mentem interdum revocabat susceptum melioris vitæ consilium, ne, ut fit, oblivione vel desidia languesceret. Dicere & illud solitus: mortem augustæ vitam sibi attulisse. Fixum itaque illud manebat, sæculi pompis nuncium aliquando remittendum, quamvis ea res sermonem plerisque datura esset, & quale tandem cumque aliorum de se judicium foret, minime laborandum. His quasi alte jactis solidæ virtutis fundamentis, quæ in vulgi rumore gloriaque contemnenda sita sunt, precationi quotidie & rerum cælestium meditationi subsecivas aliquot horas dandas putavit. Hanc unam rerum prudenter feliciterque gerendarum anchoram, optimorum consiliorum basim appellabat. Sacramentorum item usum frequentandum duxit, Pœnitentiæ & Eucharistiæ, quæ naufragii tabulas colligentibus navem compingant, & anteactæ vitæ errata expiando restaurent.

[35] Cum itaque ex commendati sibi tituli Crucis officio recitare indies statis horis orationes Dominicas salutationesque Angelicas teneretur; [in virtute] ad horas canonicas septem, meditationes totidem salubres adjunxit passionis Christi: quibus illum a monte Olivarum ad Calvariæ usque, hinc cum spiritum Patri commendasset, ad sepulcrum officii gratia comitabatur. Ut autem “septies in die cadere justum q” mortalium sapientissimum judicasse: sic parentem illius regium prophetam, septies in die laudem dicere solitum, medias inter regni occupationes didicerat. B. Virgini preces quotidie rite adnumerabat, mysteria animo versans, ex quibus triplex capi emolumentum aiebat. Primum, immortales Deo pro tot tantisque donis gratias agi: pudore deinde nos affici, quod ea adhuc contempserimus: denique ad eas ipsas virtutes, quæ hic eminent, incitari. Harum meditationum usu ad pietatis majus in dies studium exstimulabatur, majora animo agitans. Dei itaque attributa, ineffabilem potentiam, qua condidit universa; inscrutabilem sapientiam, qua gubernat omnia; bonitatem inexhaustam, qua pascit cuncta ac vegetat, meditari: & misericordiam, atque justitiam, gloriam denique æternæ beatitudinis pulchritudinemque contemplari. Quo, tanquam mari magno invectus, altum tenebat, extraque se admirabundus rapiebatur. Hinc fiebat, ut lacrymæ ubertim fluerent, diceretque identidem illud: “Domine, quis silice aut rupe, immo adamante durius cor meum mollire potuit, nisi tu, misericordiarum Deus, qui de petra fontes aquarum eduxisti? qui potes ex hisce lapidibus Abrahæ filios excitare r: cor denique saxeum reddere carneum s.” Sic diluculo, quinas sæpe horas flexis genibus orando transigebat: diei reliquum publicis negotiis impendens, ne suo ipse muneri defuisse videretur.

[36] [progressum negligens,] Ludis sæpe invitus aderat, & spectaculis, aliud tamen agens, ut quid gestum esset interrogatus, nihil referre aut posset aut vellet. Hæc quidem de oratione admiranda: nunc de abstinentia & pœnitentia. Cœnis sibi perpetuo interdixit. Prandio ita parce victitabat, ut herbis & leguminibus coctis tantum uteretur, pane solum & frigida contentus; lautitias & eduliorum fercula respuebat. Piis ipse sermonibus convivas, prolixe etiam nobiles viros de more accipiebat. Principum enim virorum vocationes, quibus illac in mediam Hispaniam iter esset, omittere honoris gratia non potuit. Hac abstinentia factum, ut, cum obeso admodum corpore ventreque esset, brevi laxæ nimis tunicæ essent, duplicarique indumenta possent. Par austeritas in vigiliis & cilicio, quibus carnem domabat: flagellis item & sui contemptu atque victoria, quam Plato, vel urbium expugnatione majorem esse, dicebat. Reprehendet fortasse non nemo nimiam in principe viro austeritatem: at non abhorret a vero, Deo ita visum, atque impetu adeo vehementi, vas illud electum edolare voluisse expiandis prioris vitæ peccatis.

CAP. X.

[37] [de frequenti Sacramentorum usu] Sacrosanctum Eucharistiæ Sacramentum, privatim quidem octavo quoque die, publice vero anniversariis festis, quo civibus exemplo esset, frequentabat. Verum frequens ille Sacramentorum usus, sermonem plerisque dedit, variis varie sentientibus: quando imperitæ plebis quot capita, tot sententiæ: in desuetudinem enim abierat vetustissimus ille mos frequentius divinis Eucharistiæ epulis accumbendi: qui tamen, inde ab initio nascentis Ecclesiæ invaluerat. Non defuere itaque tum homines, cetera non indocti, qui majorem dignitatis Sacramenti rationem haberi crederent, si raro admodum vel semel quotannis juxta Ecclesiæ præceptum Panis ille angelorum manducaretur.

[38] [Ignatium] Ceterum alii nihilo illis inferiores assidua sanctorum Patrum lectione didicerant, ut indigne sumere nefas esse; ita utilissimum digne, frequenterque illum accipere: quod & frigidos incendat, & a vitiis deterreat. Optabat Franciscus in tam repugnantibus sententiis cognitam veriorem obviis ulnis amplecti. Venerat commodum Roma Barcinonem Antonius Araoz, Societatis theologus, ab Ignatio Loyola missus. Hic officii gratia dum Marchionem salutat, inter varios de piis animi exercitationibus sermones, de Eucharistia etiam mentio incidit, quantumque in eo genere excelleret Ignatius, exposuit. Incessit Marchionem cupiditas, ad illum hac tota de re animi sensum referre.

[39] [per litteras consulit.] Datis itaque Romam litteris, gratulatur primum Ignatio de recens orta, opera ipsius, stirpe, Ecclesiæ Catholicæ emolumento: orare, quid de frequenti Sacramentorum communione sentiendum putaret, certiorem faceret. Redditis litteris Ignatius respondit, Societatis illud bonum solidum esse Dei beneficium. “Paulus plantavit, Apollo rigavit, Deus autem dedit incrementum t.” Ad Eucharistiam quod attinet: inter ejus commoda ut plurima sunt, & illud non postremum videri; frequentiore ejus usu a vitiis homines avocari, rariusque impingere: sin, ut homines sumus, labi contingat, citius exsurgere, resipiscere, ad frugemque revocari. Neque una amussi ingenia omnia metienda: aliis rarius, frequentius aliis, ad divinam Mensam accedere, utile videri. Suadere itaque & hortari, prudentem aliquem piumque e multis deligeret, cujus potissimum consilio in pietatis studio uteretur. Assensus statim Marchio est, in ejusque sententiam libens iit, & jam tum Societatis Jesu presbyteros ad excolendum animum consilioque regendum libenter consuluit u.

ANNOTATA.

a Assisiatem.

b Febri laboravit Franciscus anno 1533: cæsarem, cum in Tunetanæ expeditionis procinctu esset, Barcinonem usque comitatus est, indeque Matritum ad augustam rediit anno 1535: anno sequenti bellum Gallicum susceptum est: non igitur statim a reddita Francisco valetudine, ut ait Schottus. Insigne porro umicitiæ specimen, quod eo bello Franciscus edidit, vide num. 48 Comment. prævii.

c Montione eo anno Ordinum conventus est habitus, postquam ab anginæ morbo Franciscus convaluerat. Vide num. 40 Comment. prævii.

d Ferdinando mater fuit Joanna Henriquezia: hujus vero frater Henricus Mariæ pater: erant igitur Ferdinandus & Maria amitini, seu fratris & sororis liberi.

e Malim dicere: circiter 27: cum nata sit anno 1479, vixerit in seculo annis 33, obieritque anno 1539 ex dictis num. 51 & seq. Comment. prævii.

f Lib. 4 Dial. cap. 14, ubi de S. Servulo, ad diem 23 Decembris Martyrologio Romano inscripto.

g Imo 1539. Vide Comment. prævium locis ad lit. e hic citatis.

h Ferdinandi & Isabellæ, e quorum filia Maria, Emmanueli I Lusitaniæ regi nupta, nata fuit Isabella, Caroli V uxor.

i Psalm. 72, ℣ 25.

k Psalm. 29, ℣. 10.

l Lib. 8 Confess. cap. 8.

m Psalm. 4, ℣. 3.

n Ecclesiastis 7, ℣. 3.

o Additamentum Schotti.

p Verosimilius anno 1175 institutus, quo ab Alexandro III approbatus fuit, ut habet Henricus Florez in Clavi Historica.

q Proverb. 24, ℣. 16.

r Matth. 3, ℣. 9.

s Ezech. XI, ℣. 19.

t Ad Cor. 1, cap. 3, ℣. 6.

u Plura a Francisco, cum Catalauniæ protex esset, gesta habes § 5 Comment. prævii.

CAPUT III.
Fit Gandiæ dux: uxore mortua, Societatem Romæ ingreditur: Romam, ut cardinalatum fugiat, deserit: bonis titulisque vale dicit.

CAP. XI

[Sublato & vivis] His fere intentus, recte provinciam administrabat, incolis acceptus, quod omnes officio adjungeret, læderet neminem: cum tristis e patria nuntius nec opinanti allatus, Joannem parentem vixisse. Percussit non leviter Francisci animum, tali se parente orbatum. Erat enim ob singularem animi facilitatem Joannes morumque integritatem carus acceptusque suis; tota ut in luctu & squalore ditio Gandiensis, amisso communi parente, jaceret: lugerent vero potissimum inopes, quos, ut Christi membra, fovit liberaliter. Unum de multis exemplum seligam.

[41] [patre Joanne, ]Cum præfectus curiæ pares eleëmosynis non videri rationes expostularet, Joannes respondit: “Cum ad meam ipse voluptatem deliciasque splendide mea expenderem, conqueri minime solebas: nunc cum egentibus, quibus debentur, hæc distribuo, deesse quereris? Verum ita statuo, mihi potius omnia vitæ necessaria deesse, quam Christi membris, patiar.” In Deum quoque maxime pius exstitit: dum enim Gandiæ Corpus Dominicum per compita ad ægrotos Viatici nomine, veteri consuetudine, deferebatur, facem ipse ardentem dextra gestare solitus, suis omnibus exemplo erat. Quin & venatum egressus (quo studio mirifice tenebatur) si forte, ut jusserat, signum daretur ære campano, confestim retro domum, reducto equi freno, calcaribus etiam admotis, redibat, ut hoc officii de more præstaret. Valentiæ quoque nobilibus viris præivit, ut ab aula, quæ divi Laurentii templo objacet, ad Hieronymianorum usque divo Michaëli sacram ædem, Regiam cognomento, longo admodum intervallo ordines nobilium duceret: qui nobiles tædis ardentibus honoris gratia Eucharistiam antecedebant & reducebant a.

[42] [Gandiam regreditur,] Morte itaque parentis nunciata, Franciscus ab imp. Carolo, qui tum forte Barcinone in Italiam cogitabat, postulavit, uti ad suos redire, pace illius, remque tueri familiarem liceret. Impetravit, quamvis ægre, a cæsare: ea tamen lege, ut Philippi Hispanicæ juventutis principis (Romano more loquor) qui tum uxorem ducere parabat Mariam, Joannis III Lusitanorum regis filiam, curiæ præfectus esset, sponsæ vero a cubiculis Leonora uxor. Quæ res tabulis etiam imperata, immatura Mariæ morte diremta est b. Igitur Gandiam magna omnium exspectatione pervenit anno M. D. tertio & quadragesimo: bene ominantibus suis, quod in illius humanitate & benevolentia magnum sibi præsidium collocassent. Parentis famulos non dimisit, ne desertos se quererentur; tametsi pridem familiam integre constituisset. Xenodochium ad hæc instaurandum curavit & amplificandum, annua etiam pecunia attributa.

[43] Oppidum mari nostro vicinum, quod piratarum incursionibus obnoxium esset, [paternam ditionem egregie administrat;] qui ex Africa in Hispaniæ oras desilientes captivos abducerent, & pecora abigerent, muniendum murisque cingendum, qua parte nudum, censuit: tum ne præsidiis militum, qui fere impotenter agunt & libidinose, inquilini perpetuo vexarentur. Ænea quoque tormenta recens conflata disposuit, moles jecit, fossas & vallum duxit, excubias ordinavit: nihil ut ad elegantis oppidi speciem decusque desiderari posset. Palatium etiam membro ædificato auxit, posterorum commodo: pagos ad hæc finitimos suorum concordiæ & quieti, magno appenso ære, redemit adjunxitque Gandiensium ditioni. In vico Lombayæ cœnobium divi Dominici familiæ a fundamentis construxit c: vasis aureis argenteisque templum ditavit, victui corporisque cultui, quantum satis esset, attribuit. Maximam enim rationem habendam existimabat inopiæ religiosorum hominum. Judicabat item, reque ipsa præstitit, pauperes quidem jure alendos; tum vero justius eos, qui splendida olim fortuna usi, gravi accepta calamitate, ad extremam inopiam recidissent d.

CAP. XII.

[44] Parente optimo orbatus Franciscus, post non diu conjuge etiam viduatus luxit. [uxore item] Qua quidem fidissima socia plures annos usus est, non solum tori, verum etiam piarum omnium exercitationum. Erat enim matrona singulari in Deum pietate & in egenos caritate. Et, tametsi dissimili ingenio fuisset, mariti tamen domestico exemplo frangi potuisset. Interrogata aliquando a nobilissima femina, cur simplici adeo pæneque attrita veste, nulla dignitatis habita ratione, uteretur. “Mene”, inquit, “byssinis, sericis aut purpureis indui vis, cum dominum meum (sic enim virum appellabat) cilicium gestare sciam?” Cum igitur annos ipsos duodeviginti sine querela simul vixissent, prior illa, diuturno morbo confecta, tandem decessit. Lento nimirum dolore expiari crimina, si quæ forte contraxisset, voluit Deus. Afflixit igitur & ille casus Francisci, quamvis constantem, animum, quod altera sui parte spoliari se videret, liberorum matre & dolorum curarumque socia. Ægrotante illa orare frequentius, piorum etiam hominum precibus adhibitis, eleëmosynis atque jejuniis. Solus aliquando conclave, remotis arbitris, ingressus, obnixe lacrymis fusis obtestabatur Deum, salvam conjugem superstitemque vellet: cum ecce tibi vocem quandam interiorem clare audire visus est, ut post ipse retulit, quæ diceret: “Uxorem si diutius superesse vis, arbitratu tuo fiat, at tibi non expedit e.”

[45] Qua re turbatus, minime dubitavit, Dei vocem esse. [orbatus,] Parendum itaque: tacite enim redargui, quod, quid peteret, ignoraret. Rursus vero in lacrymas iit hisce admistis vocibus: “Domine Deus, unde hoc mihi, ut arbitratui committas meo, quod in tua solius est potestate? Mea permagni refert, tuam sequi in omnibus voluntatem. Quis enim te novit rectius, quid e re mea sit? Tua itaque voluntas fiat: nec de uxore solum, sed de liberis etiam statuas, supplex oro.” Observatum, conjugis morbum statum quendam tunc tenuisse, ut dubitarent medici, meliusculene, an deterius haberet; post has vero preces ad desperationem laborare cœpisse. Animam agenti ad cervical adfuit & divinis alloquiis confirmavit, mortem forti animo Dei misericordiæ innixa obiret. Illa vero Christi de cruce pendentis imagine pie amplexa, animam salutis Auctori, spei plena, reddidit ante diem VI Kal. Aprilis anno redemti orbis M. D. quadragesimo sexto f.

CAP. XIII.

[46] Mortua Leonora, Gandiam commodum venerat Petrus Faber Allobrox, [exercitiis spiritualibus animum excolit,] qui primus se ad Ignatii Loyolæ Societatem Lutetiæ Parisiorum applicuit. Hunc ex Hispania Paulus III Pont. Max. evocandum curarat, ut in theologorum Sedis Pontificiæ numero, Tridentino concilio, Catholicæ fidei caussam adversus recens ab inferis excitatas hæreses tueretur, una cum Jacobo Layne & Alphonso Salmerone Toletano sociis. Ignatius in mandatis Fabro dederat, Gandia iter faceret, Franciscum ducem officii gratia salutaturus; qui ædes Societati excitare animum induxerat: eoque paullo ante sacerdotes Roma & Ulyssipone allegati. Incredibile dictu, quantum illius adventu delectatus Franciscus: ut animi parentem & moderatorem, tum demum nactum se Dei beneficio prædicaret. Exercitationes enim Faber, quas Ignatius de Christi rebus gestis & morte dictarat, meditandas proposuerat. Asceticum hoc opusculum (sic enim, Basilii Magni auctoritatem secutus, appello, quas vulgo “Exercitationes spiritus”) post Franciscus, utilitatem reipsa expertus, Pauli III Pont. Max. auctoritate ratum haberi curavit. Diploma quoque, ut in eam sententiam fieret, quod libello additum legimus, impetravit g, ad eorum opinionem minuendam, qui, quæ non legerunt, temere damnant; aut, si legerunt, fascinato invidiæ oculo, non recta ratione dijudicant.

[47] [collegium & academiam Gandiæ excitat,] Jacta collegii fundamenta feliciter ante diem III Nonas Maias anni M. D. XLVI. Primum quidem lapidem Faber, Sacris rite operatus, posuit; alterum Dux, postque ejus exemplo liberi. Brevi ædes constructæ, ludique aperti humaniorum litterarum, divinæ item & humanæ philosophiæ. Quin & in academiæ formam summi Pontificis & Cæsaris auctoritate evexit. Prima ea omnium Societati credita. Bibliotheca item exornavit. Faber, salutato Francisco, quam maximis itineribus Romam pervenit. Mox Kal. Sextilibus, magno sociorum luctu, occubuit. Insequenti anno Monsonium h, in Celtiberiæ finibus id oppidum, ubi trium regnorum haberi conventus solent, Philippus Hispaniæ tum princeps Franciscum honorifice evocavit: quo nobilium animos ad concordiam revocaret. Memoria tenebat, parentem suum Carolum cæsarem, quincto ante anno, fideli ejusdem opera usum. Franciscus quasi jam ultimum id officium principi præstaret, & immortali se Regi compararet, quod ad patriæ commodum, nobilium emolumentum, regis ornamentum pertinere videretur, nihil prætermisit.

CAP. XIV.

[48] [deque novo vitæ genere deliberans,] Exin majora animo agitabat, uti ad summam vitæ perfectionem contenderet & Euangelii consilia, vinculis jam conjugii liber, amplectenda duceret. Rogare itaque pios homines, quoties ad se adirent, precibus, liturgiis a Deo poscerent, salubria sibi consilia de optimo vitæ genere deligendo, in quo sunt omnia, suggereret i. Ipse quoque eleëmosynas indies erogabat, plusque tribuebat temporis orationi, meditationi atque vigiliis: jejunia & corporis verberationes intendebat. Didicerat enim puer, deliberationem de vitæ cursu ineundo, omnium esse difficillimam. Illud vero fixum animoque obfirmatum, divitiis honorumque titulis abdicatis, Christum sequi, ejusque crucem tollendo vestigiis insistere. Hæc vero dubia & impedita cogitatio in duplici religiosorum hominum via, utram ingredi melius esset, eorumne, qui cælestium rerum meditationi dediti, in solitudinem se hominumque infrequentiam abdiderunt, & suæ duntaxat saluti invigilant; an, qui excellente animi magnitudine proximos Christo, qua verbo, qua exemplo lucrificare student, qualis Christi & Apostolorum vita fuit. Et vero sunt arctissimo inter se vinculo, tanquam germanæ, colligatæ, quæ in contemplatione, quæque in actione versatur vita, in Maria & Martha sororibus designatæ. Franciscus quidem solitudinis amantior videbatur, ut uni sibi Deoque in solitudine commodius vacaret, jejuniis & abstinentia corpus in eremo maceraret: verum cum se ad orandum daret, eorum potius institutum sibi commendari, Deo inspirante, sensit, qui contemplationi etiam actionem publico commodo adjungerent. Sed in hoc ipso vitæ genere perplexum & illud in tot tantisque piorum hominum familiis, quam potissimum sequeretur.

[49] In primis divi Francisci institutum ceteris prætulit, [Societatem] quod & tutelarem illum jam inde a puero, nomenque adscivisset. Illic summam & inopiam & vitæ austeritatem, quas pridem artes bonas exoptarat, exerceri sciebat. At dum hæc Deo sæpe commendat consilia, aridum ab oratione, frigidum & jejunum exsurgere se sensit: rapi vero ad Societatem Jesu; quod recens nata religio in vulgus etiam ignota esset: nullus denique hic ambitioni dignitative locus pateret. Fore itaque, ut ibi ignobilis & inglorius falleret ac lateret. Qua in deliberatione rem ad divi Francisci pium & eruditum sacerdotem k, tanquam arcanum, retulit; Dei oraculum, illo interprete & deprecatore, auditurus. Ille vero sacris operatus narrat, vocari illum in Societatem Jesu; ita Deo placitum l: “Quod”, inquit, “tibi, Dux, & Ecclesiæ vertat bene.” Victus tandem cessit Franciscus, Societatemque inire certo decrevit. Hæc dum agitat, orationi intentus, septem continuo diobus tiaram capiti imminentem clare vidit. Ecclesiasticam dignitatem designari putans, obtestari Deum ac deprecari, ne, quos fugeret honores, quæsiisse alibi videretur. Cum post Societatis Præpositus renuntiatus esset, a Gaspare Fernandez interrogatus, illane tiara esset, jucunde respondit, eandem videri.

CAP. XV.

[50] Igitur Franciscus nihil ultra cunctandum ratus, [expetit,] domesticum extemplo cum litteris Romam ad Ignatium allegavit, qui tum Societatis familiam auctor ipse ducebat: rogat primum reliquis sociis adscribendo, voti compotem faceret. De re omni familiari, liberis, annuo censu, reditibusque certiorem facit: quæ consilio regeret moderareturque. Non exiguam, redditis litteris, Ignatius voluptatem cepit: quod recens ortam familiam tanti Viri accessione illustratum iri confideret. Et vero pridem id præviderat, Deo suggerente. Romam enim ex Hispania reverso Fabro vitaque mox defuncto, cum mœstos videret socios Ignatius tanti viri immaturo obitu atque jactura: “Bene sperare jubeo”, ait, “minimeque lugendum censeo: quando præclare cum illo agi non dubito. Spero item fore, ut, qui Fabrum nobis eripuit intempestive, idem alium parem sufficiat”; Ducem Gandiæ tacite vaticinans. Epistolam, qua respondit Ignatius, attexam: sed mihi fraudi non sit, verba non esse adnumerata, cum sensum fide bona redditum sciam.

[51] [votique compos ab Ignatio factus] “Benedictus Deus, qui consolatur nos in omnibus, cui quoniam pro meritis gratias agere non possumus mortales, laudent eum omnes angeli beatorumque spiritus, quia te vineæ suæ excolendæ destinavit atque conduxit. Equidem te in Ordinem nostrum adopto recipioque libens cum bona spe, utilitati id fore Ecclesiæ Dei, cujus honor quæritur; tibi quoque summæ consolationi, Societati ornamento, omnibus denique exemplo & emolumento. Precabor itaque Deum, ut, qui velle dedit, det idem & perficere ad laudem & gloriam Nominis Filii sui Jesu Christi, in cujus Societatem pusillum hunc gregem vocare placuit. Venio ad singula epistolæ tuæ capita. De te, quando in nostrum gregem admitti possis, quæris. Equidem in Domino sic statuo, rem primum familiarem, ut gnavum patrem familias decet, constituas prudenter & mature. Mature quidem, ut citius voti compos fias; prudenter vero, ne in vulgus efferri prius sanum id consilium patiaris, quam præstare, quod valde exoptas, commodo tuo possis. De filiabus matrimonio collocandis, dignitatis & ordinis tui habendam rationem censeo. Marchioni quoque filio natu maximo uxor quærenda. Fratribus reliquis tantum in bonis relinquas, quantum satis est, quo in academiis disciplinarum studia persequi commode liceat. Cæsarem præterea eorum rationem habiturum, cum pro tuis in illum officiis, tum quia ita merebuntur ipsi, confido. Ædificia, si quæ inchoata ad tecta perducantur. Denique, ut semel dicam, absolvi omnia quam maturrime ad exitumque, quoad ejus fieri potest, referri optarim: quo citius libero te & expedito frui liceat. Interea loci studia revocanda omnino existimo; & urgenda serio est Theologia, sacerdoti necessaria, in qua etiam laurea te doctoris insigniri velim in Gandiensi academia. Cetera, ut se dabunt, ad me referas, licet; equidem rebus tuis parentis posthac animo consulam, Deumque precabor, te tuaque sospitet atque ad portum salutis æternæ perducat. Romæ.”

[52] [religiosis in ea votis sese obstringit, anno 1547.] Hisce lectis litteris, Franciscus gaudio pæne exsiliit, quod e sua ipse potestate exisset & Ignatio se, ut cœpit, commisisset. Omnia itaque satagere ne longius fieret, quo citius sese vinculis expediret. Optabat jam tum vota concipere religiosorum hominum ritu. Quam rem, litteris illius adductus Ignatius, a Pontifice Max. impetravit. Anno itaque Salutis M. D. XLVII m, votis nuncupatis solemnibus, sociorum numero adscriptus Gandiæ est; paucis tamen consciis, ne in vulgus prius manaret, quam rebus omnibus compositis, Societati se adjungeret.

CAP. XVI.

[53] [Liberorum nuptiis expeditus,] Igitur parendum in reliquis sibi Ignatii sanis consiliis duxit. Filio marchioni Lombaiæ Carolo, familiæ principi, uxor data Magdalena Centellas, Francisci Centellæ comitis Olivæ (id oppidum mille passibus Gandiæ adjacet) & Mariæ Cardonæ filia n. Filiarum trium natu minima Dorothea, nondum amissa matre, Christum sponsi loco adsciverat, in cœnobiumque D. Claræ puella admodum se abdiderat: ceteræ nobilissimis viris collocatæ. Isabella nuptum cessit Francisco Rogio Sandovalio, Lermæ comiti & marchionis Dianii heredi: Joanna Aragonia Joanni Henriquez, Alcanizii marchioni, in manum convenit. Gener sane uterque, ut genere nobilissimus, sic & moribus honestissimus. In quibus nuptiis illud Francisci ducis consilium laudari video. Alterum generum Lermæ comitem ad tertium diem adesse jussit; pactus horam, tempusque, quo sacris rite peractis, sponsalia inirent, ne, ut sæpe fit, non recte ante Ecclesiæ benedictionem convenirent sponsi. Restabat alterum e mandatis, quod exsequi studio fuit simul & voluptati. Liberorum enim nuptiis expeditus, totum se sacrarum litterarum studio dedit. Ei rei in Societatis collegio membrum domus, quod exstat, exædificarat, quo se cum liberis studiorum gratia colligeret. Theologiæ itaque partim mysticæ, partim ei, quæ in scholis tractari disputando via ac ratione solet, egregiam operam navavit, doctore usus magistro Peresio o, quem Valentia Edetanorum magno præmio, honore atque stipendio evocandum curarat. Hunc attente assidueque audivit, & legendo disputandoque ea industriæ atque doctrinæ dedit argumenta, ut brevi laureæ titulo omnium suffragiis dignus haberetur.

[54] Magisterii itaque primum, mox Theologiæ laurea, [Theologiæ vacat,] adhibitis prius & disputationibus & examine, decoratus est. Operæ pretium fortasse fuerit, horas studiique rationem referre. Tribus horis solem antevertebat, quas & alteras tres precationi tribuebat. Octava diei hora, ut Hispani numerant, expiatis quotidie criminibus communicabat. Nona doctorem Theologiæ attente auscultabat, dictata etiam calamo excipiens. Summa temperantia pransus, de rebus divinis agebat. Pomeridiani temporis reliquum partim studiis, partim negotiis privatis publicisque dabat. Vergente ad Occasum sole, SS. PP. monumenta Scripturæ lectioni adjungebat: horis item canonicis temporis nonnihil tribuens. Somni enim parcissimi fuit, non lecto; sed tabulis ligneis, villoso tegmine instratis, usus. Ante somnum seipse accurate excutiebat, apparitoris, lictoris, rei & judicis sustinere se personam fingens. Quo vitæ genere factum est, ut fama disseminata illius visendi gratia dynastæ aliquot Gandiam venerint: in his & episcopus Carthaginis Spartariæ, Stephanus Almayda, datis etiam ea de re honorificis ad amicum litteris.

CAP. XVII.

[55] Cesserat dies, quem Pontifex rebus componendis Francisco præfixerat, [Romam anno 1550,] &, decurso jam triennii studiorum spatio, annus sæcularis sacer, qui hodie Jubilæus, imminebat. Romam itaque proficisci decrevit, cum ut principum Apostolorum, quæ tum rite universa panduntur, limina frequentaret, tum Ignatii studio: denique ne sua iterum opera cæsar in negotiis obeundis uteretur. Verebatur contra, ne Romæ præsens cum esset, a Paulo III contra Societatis institutum Cardinalium collegio invitus adscriberetur, quod Alexander VI gentis Borgiæ purpureo illum olim galero donasset p: auxerat quoque metum, quod Francisci fratres duo, ab eo ipso Paulo Cardinales nuper creati fuerant q. Sed commode cecidit, quod Paulus ex humanis exemptus r, Julio item tertio vacuam Sedem Pontificiam reliquit.

[56] Conditis igitur testamenti tabulis, Carolum familiæ heredem sevocat. “Postremum hoc te”, inquit, “Carole fili, forsan alloquor. Romam iter adornari vides anno sæculari sacro, [commendata Carolo filio ditione,] ut Apostolorum limina exosculer. Societati Jesu me volens addixi, bonis me titulisque abdicaturus, quo vivam securius æternamque beatitudinem, Deo bene juvante, consequar. Fratres itaque ditionemque Gandiensem tuæ committo fidei: tu vicissim da operam, ne eam tibi, familiæ principi, commisisse nos aliquando pœniteat. Jus & æquum imprimis tuere, consiliarios prudentes fidosque adhibe, qui libere dicant, non assentando blandiantur. Civium potius, quam tuis commodis stude, & amari, quam timeri malis. Tria tibi cœnobia, tanquam majorum monumenta, in manus trado: Lombayæ, sodalium S. Dominici; Gandiæ sociorum & D. Claræ virginum, in quibus soror est s & amitæ t. Piorum enim hominum precibus consilioque respub. feliciter geritur. Deum, quod rei caput est, time & religiose colito: hunc inspectorem rerum humanarum in oculis gestato, & Judicem exspecta. Salve & vale.” Marchio lacrymis ubertim fusis, paucis optima quæque pollicitus, dexteram parentis, more gentis, exosculator. Franciscus, ceteros ordine liberos complexus, valedixit; Joanne tantum, natu secundo, patrem comitante: moxque vicinum Societatis collegium ingressus, comites adscivit Antonium Araoz, Franciscum Stradam, septem item alios sacerdotes u.

CAP. XVIII.

[57] Equis conscensis, Gandia discessit pridie Kal. Septembres anni M. D. L. Oppido egressus, [tendit,] sublatis in cælum oculis manibusque, mixtis etiam præ lætitia lacrymis, Davidis illud alta voce recitavit: IN EXITU ISRAEL DE ÆGYPTO x. Mox etiam: LAQUEUS CONTRITUS ET NOS LIBERATI SUMUS y; cum bona spe & mente fixa, fore ut eodem nunquam reverti patriumque solum revisere cogeretur, qui ad cælestem patriam properaret. Servavit hoc religiose. Missus enim longo post temporis intervallo a Pio V Pont. Max. honorifica legatione cum Alexandrino Cardinali in Hispaniam ad regem Catholicum, Valentiamque ingressus, nunquam sibi imperari passus est, ut Gandiæ oppidum, quod unius duntaxat diei itinere abest, inviseret. Proficiscens orationi quotidie horas complures dabat, moremque, quem perpetuo tenuit, de peccatis quotidie confitendi sacrisque epulis accumbendi servavit. In meridie tantum cibum capere solitus, etsi de via fessus langueret: in cœna modico admodum contentus cibo vixit: flagellis etiam in se, licet in diversoriis incommodum esset, sæviens. Colloquia divina, quibus itinerum tædium levari solet, sic partiebatur, ut precationi horas tribueret vicillim, & sermonibus divinis piisque meditationibus; nec ad aurium se voluptatem, sed animi utilitatem potius compararet z.

[58] [perhonorifice Ferrariæ, in Tuscia, & Romæ,] Italiam simul attigit, ecce tibi nobi em virum cum litteris ab Hercule Estensi, Ferrariensium regulo, Francisci patruo majore aa, orare, ad se ut de via divertere non omittat: cupere, pro veteri necessitudinis vinculo, aspectu ejus frui, quod sine ullo pæne viæ incommodo temporisque jactura fieret. Paruit, ut decuit, Franciscus, triduumque Ferrariensi duci tribuit, comiter acceptus: biduum etiam cum Cosmo Medice, Etruriæ duce, fuit, qui & ipse nullum officii genus prætermisit bb. Mox ne longius fieret, quo Ignatium videret, Romam festinavit. Introductus honorifice in Urbem Cardinalium aliquot cæsarisque legati voluntate. Caverant enim, ne, quod maxime optabat Franciscus, nocte intempesta obscurus ingrederetur. Latere nimirum atque ignorari, qua erat modestia, malebat. Sed & ipse Ignatius, superiorum auctoritate victus, manu sua, horis aliquot, antequam Urbem iniret, significarat, æqui boni gratulationis pompam faceret, quam ille probri non honoris loco duceret. Julius III Pontifex Max. palatium illi læta cum gratulatione, quod exspectatus venisset, per legatos obtulit, ædiumque membrum, si volenti esset, attribuit. Magnas ille gratias agere: Societatis enim Jesu humile domicilium delegerat. Hic pro foribus Ignatius præstolabatur, amplexus Ducem amice humoque reluctantem tollens, quod pedes manusque exoscularetur: mistis etiam caritatis lacrymis, quod magno Franciscum emolumento amplificandæ Ecclesiæ Dei, sociis quoque, re & consilio juvandis, exemplo denique ad majorem Dei gloriam usui futurum provideret.

[59] Fessus ille nonnihil de via, ubi se modicum collegit, [ab ipso etiam Pontifice exceptus:] confirmavitque, nihil duxit antiquius, quam Pontificem Max. venerari pedesque more majorum exosculari. Hic in basilica Pontificia acceptus officiosius est, quam ceteri ejus ordinis solent. Laudare factum Pontifex gratumque id sibi accidisse, ab ultimis pæne terris hoc anni tempore & æstu, qui nondum se fregerat, Romam religionis gratia advolasse, ut beatorum Apostolorum sepulcra viseret & patefactæ jam portæ aureæ limina oscularetur. “Utinam”, inquit, “talium principum magnam copiam haberemus: constantius se res Christiana haberet.” Ædes rursum suas patere illi coram testatus. At Franciscus modeste abnuere, gratias agere, quod in sociorum collegium divertisset: satis fore, immo summi beneficii loco ducturum, si patientes interdum aures sibi daret & benediceret. Sic honorifice domum reductus, redditus sibi videbatur. Cardinales tamen, quos necesse erat, officii gratia invisit.

[60] His tandem salutationum curis expeditus sacra divorum templa ordine lustravit, [jubileum lucratur,] adhibito, tanquam viæ duce & nomenclatore, itinerarii libello: in quibus templis, innumerabiles beatorum Martyrum reliquiæ, ut nusquam alibi plures, asservantur, & a piis hominibus frequentantur. Quibus e commodis, copiosiores ut fructus caperet, omnem anteactæ vitæ rationem reddendam Ignatio putavit, & errata sacerdoti confitendo, in Urbe sancta temporeque sanctissimo expianda iterum censuit. Nec foris solum se lustrandis obeundisque locis sacris oblectabat; domi etiam mirifice aspectu Patrum illorum, principum Societatis & familiæ auctoris Ignatii, recreabatur. Inter cetera vero plurima Romæ præclare gesta, illud ad æternitatem memorabile, ab illo prima esse collegii Romani fundamenta jacta: seminarium id omnium nationum quoddam est, eritque semper. Sed omnis ea laus Gregorio XIII Pont. Max. Societatisque parenti optimo relicta cessit, ædibus augustoque ludo exædificato.

CAP. XIX.

[61] Optabat Franciscus ætatem Romæ diutius agere,[cum cæsare] & nusquam alibi libentius consenescere, tum ob loci sanctitatem religionemque; cum ob Ignatii innocentissimi viri mores. Optimum itaque factum * duxit, suis sese fortunæ bonis titulisque exspoliare, quo pietati commodius operam daret. Igitur e domesticis unum Gasparem Villalonum ad cæsarem Carolum, qui tum in Germania res gerebat, cum litteris seu supplice libello allegat: bona illius venia filio natu maximo, Lombayæ marchioni, Gandiæ ditionem concedere titulosque liceret, rogat. Gratum id sibi acceptumque fore, qui colligere se ipse & abdere vellet. Societatis Jesu familiam potissimum delegisse, in qua reliquum vitæ curriculum consumeret; nuperam quidem illam, sed ut ceteras, ab origine calidiorem indies futuram. Litterarum exemplum, ut cum voluptate simul & utilitate legatur, adscribam.

[62] [per litteras de bonis titulisque] “Quanto pridem opere exoptarim, cæsar auguste, tuum in Italiam adventum, ut, quæ nunc litteris absens coram postularem, uni Deo notum est, cui, quando ita visum, ne merito meo voti compos fierem, ratam ipsius, ut debeo, voluntatem habeo. Et cum absentem me non minus, quam si præsens essem, sensa mentis explicaturum confidam, idcirco, ut mentis interpres oratio est & vicissim orationis scriptura, hac utar, quando illa in tanto loci intervallo non licet. De me sic habeto: peccatorem me ingenue confiteor, ceterisque offendiculo aulicis fuisse, cum in regia tua versarer, cujus delicti gratia nullam detrecto pœnam a Deo cæli Rege, nec abs te, qui in terris imperas. Ille misericordiarum Parens, toties inferorum cruciatus meritus cum sim, ad hunc diem incredibili patientia, mansuetudine, benignitate sustinuit me, quo resipiscerem in viamque redirem: tempusque largitus est, ut, quanta illius essent in me beneficia, quot quantæque meæ in illum injuriæ, tempestive animadverterem. Hæc ipse dum considero, jam inde a conjugis morte Leonoræ, quattuor ipsos annos, multisque, ea gratia, fusis a piis viris precibus ad Deum, crevit vitæ novæ cupiditas indies, &, quasi depulsa mentis oculis caligine, terrena omnia despicatui ducere cœpi. Nunc, licet indignus sim Dominicæ vineæ cultor futurus; præsertim cum tam sero accesserim, & vites olim, quas alii plantarunt, evellere studuerim; Dei tamen benignitate Societatis Jesu sacerdotes me in Ordinem suum nullo meo merito admiserunt. In qua quidem etsi jam pridem degere & emori exopto, prohibitus sum tamen, dum boni parentis officium expleo, filiisque abunde consulo: qua cura post unum & item alterum mensem semel me expediam.

[63] [abdicandis agit;] Quam ob rem, maxime cæsar, bona tua venia id mihi liceat, quia cliens tuus & equestris D. Jacobi Ordinis, rogo, ut, quod reliquum est vitæ spacium, perbreve illud quidem, at in lucro deputandum, ita transigam, quo anteactæ vitæ jacturam dignis pœnitentiæ fructibus, Deo bene juvante, sarciam; præterita errata corrigam, præsentia pericula fugiam, futura evitem. Et, si quid in hac ipsa vitæ melioris forma profecero, equidem dabo operam, ut sacris astans altaribus, re divina atque jejuniis assidue pro imperii tui incolumitate vota faciam, & pro tua salute, a qua & multorum pendet, Deum precer, ut, qui nuper de Turcis & hæreticis victoriam tibi concessit, det idem, ut te ipse vincas, quæ sane vincendi ratio, ut difficillima, ita est & utilissima maximeque laudabilis: denique amoris te divini ignibus inflammet, idque assidua meditatione cruciatuum Christi, ut jure cum Apostolo dicere possis: Mihi absit gloriari, nisi in Cruce Domini nostri Jesu Christi cc. Ille, qui crucis dolores pro nobis tulit Christus, te quam diutissime reipub. Christianæ servet incolumem. Dat. Romæ A. D. XVIII Kal. Feb. M. D. LI.”

[64] Dum cæsaris jussum exspectat, sparsum jam in vulgus erat, [Roma, ut cardinalatum declinet, fuga se proripit,] mutasse Franciscum vitæ statum in melius. Qua re cognita, Pont. Julius Franciscum (quod antea metuerat, ut Romam idcirco proficisci cunctaretur) Cardinalium collegio adscribere cupiebat. Ille vero tristi nuncio tam exhorruit, quam cupide quidam honorem illum consectantur & captant. Itaque Ignatio visum est expedire, subito Franciscum Roma discedere, ut, Pontificis oculis subductus, fuga se honoribus eriperet. Igitur iisdem sociis, quibuscum Romam ex Hispania venerat, cum vix quattuor menses in urbe mansisset, in Hispaniam revertit. Hic, ut erat solitudinis in primis amans, procul a vulgi strepitu agere cum vellet, Guipuzcoam, Cantabriæ provinciam, sedem sibi delegit: cum quod pauciores eam oram haberent; tum quod Ignatii natale solum id esset. Hispanias itaque simul attigit, recta in Cantabriam tendit: domumque Loyoleam ingressus, locum percunctando studiose quæsivit, quo loco primum natus terram contigisset Ignatius. Hic terræ osculum pedibusque figere, Deo gratias agere, quod eo loci tam utilem orbi terrarum virum nasci voluisset, seque tanti magistri discipulum fecisset. Igitur re divina audita, sumptaque Eucharistia, Ognatum discessit; oppidum id Loyolea domo tertio abest lapide. Hic Petrus Michaëlius Araoz dd ædes aliquot Societatis collegio exædificando moriens testamento legarat. Hinc comitum nonnulli varie dimissi, in suas provincias remigrarunt: alii in Francisci contubernio cum Joanne filio hæserunt.

CAP. XX.

[65] Nec diu factum est, cum Gaspar Villalonus, e Germania redux, [& bona cæsaris venia] cæsaris litteras Francisco attulit, quarum hoc exemplum est: “Tuas mihi, dux Borgia, reddidit Gaspar Villalonus, cliens tuus. Quamvis sanctum piumque id consilium tuum, vitæque institutum, quo secedere ac te colligere vis, ut terrena cælestibus permutes: (quis enim nisi impius id negaverit?) angit tamen nonnihil nos, te carendum quod erit. Verum meæ ipse morem gerere cupiditati commodaque mea tuis anteponere, nec volo, nec, si velim, possim. Potestatem itaque facio libens, volensque, ut Carolo, natu maximo, Gandiensi ditione tuo arbitratu cedas. De facto equidem sic sentio, plures æmulos, quam imitatores, reperturum: pronum enim, atque proclive cuivis alteri invidere; paria præstare fuit, eritque semper difficile. Quod ceteros liberos deseras, id mihi oneris imponi facile patior, iis ut ipse pro virili consulam & parentis in locum succedam. Effectum id dabo, cum officiorum gratia Leonoræ matris, feminæ lectissimæ; tum parentis, qui & ipse bene de me meritus est. Illis damno non erit, utrumque parentem operam mihi dedisse. Deus Opt. Max. consilia tua, dux Borgia, ad exitum felicem adducat, quem, ut nos quoque, remque publicam, difficillimis hisce temporibus respiciat, precator Sic te servet ille & sospitet. Dat. Augustæ Vindelicorum. Idib. Feb. M. D. LI.”

[66] His lectis gaudio pæne triumphans Franciscus, conclave statim ingressus ad Christi de cruce pendentis imaginem genibus accidit.” [bonis titudlisque renunciat] “Domine Jesu” inquit, “cujus misericordiæ non est numerus, tot tantaque cum exstent in me beneficia, novis tamen cumulare non cessas. Gratiam, quam possum, habeo, agamque, dum vivam. Nunc te vocantem sponte sequor, & bonis fortunæ omnibus, quæ liberali manu donaras, me exuo, te ut cruci affixum nudus promptius imiter. Abjicio libens omnia, modica illa quidem; sed & regna atque imperia, si suppeditent, eadem animi alacritate dimitterem, ut tu probe, qui corda scrutaris & renes, nosti. Supplex igitur rogo obtestorque, ut prodigum illum filium a longinquis reducem me recipe & amplectere expansis ulnis misericordiæ tuæ. Pateant mihi fores domus tuæ, apud religiosos uni tibi deditos. Unum hoc peto, ut inhabitem in domo tua omnibus diebus vitæ meæ. Tu, qui lux es, via, veritas & vita, respice me: &, qui hanc mihi mentem dedisti, da exitum felicem.” His cum se precibus Deo addixisset, in publicum prodiit, confestimque accitis tabellionibus & actuariis, ditionis se Gandiensis jure bonisque omnibus exuere, & Carolo natu maximo transcribere universa, in acta retulit, superstitibus præsentibus, nihil ut sibi reliquum fecerit. Mox detonsa barba, vestibus abjectis, talarem sociorum togam tritamque induit, lacrymantibus famulis, non secus atque si vita decederet: ille vero gaudere, vix ut apud se esse videretur, quod toga se publica, ducisque titulis exuisset, &, quasi maximo e naufragio & tempestate emersisset, ratus portum se tenere, & in summa Societatis paupertate ditissimum revera esse, identidem illud exclamans. “Dirupisti, Domine, vincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis.” Mox servos amice dimisit; Joanni Borgiæ alios clientum in numero attribuit, alios Carolo duci per litteras commendatos misit.

ANNOTATA.

a Diem suum obiit anno 1543 die nono Januarii: eum Paulus III virum auctoritate, pietate & virtute insignem appellavit in litteris, quibus Franciscum in patris obitu consulatus est.

b Decessit anno 1545 die X Julii.

c Cœptum id cœnobium fuit anno 1543, habitari vero a PP. Dominicanis anno 1548 & S. Ludovici Bertrandi sanctimonia illustratum.

d Præter ea, quæ hic Schottus memorat, & alia quædam præclare sub idem tempus Gandiæ gessit, quæ num. 74 & quatuor seqq. Comment. prævii explicata habes.

e Vox illa e Christi e cruce pendentis imagine (vide num. 79 Comment. præv.) ad Francisci aures animumque delapsa est.

f Edito jam ab annis aliquot ex utriusque conjugis consensu continentiæ voto.

g Exhibetur id num. 86 Comment. prævii & binis seqq.

h Seu Montionem, Hispanis Moncon.

i Numerantur in his S. Ludovicus Bertrandus, Joannes Myco Dominicani, Joannes de Texeda Ordinis S. Francisci, & P. Faber.

k Joannem de Texeda, de quo proxime.

l Tam Texedæ, quam Borgiæ per beatissimæ Virginis iconem confirmatum id fuit. Vide num. 84 Comment. præv.

m Kalendis Februarii.

n Alphonfum, filiorum natu minimum, Caroli fratris potestati reliquit. Ceteri vero, Joannes, Alvarus & Ferdinandus, ut conditionem ecclesiasticam aut religiosam amplecterentur, in votis habuit.

o Ordinis S. Mariæ de Mercede.

p Alexander Farnesius, factus summus Pontifex anno 1534 dictusque Paulus III, ab Alexandro VI in Cardinalium collegium adscitus fuit anno 1493.

q Rodericum nempe Borgiam, fratrem Francisci, sed ex alia matre, Francisca de Castro, Paulus III Cardinalem creavit anno 1536; anno autem 1539 Henricum, fratrem Francisci germanum, qui perperam Franciscæ de Castro & Pinos, secundæ Joannis Gandiæ ducis hujus nominisII, filius; perperam item S. Francisci patruus appellatur tom. 3 de Vitis & Rebus gestis Pontificum in Additionibus aa Ciaconium col. 673.

r Obiit anno 1549 die X Novembris.

s Dorothea.

t Isabella & Joanna a S. Cruce, S. Francisci sorores.

u Oviedum, Gandiensem rectorem, Jocobum Mironem, Petrum Tablares, Emmanuëlem Sa & Franciscum Roias; quibus binos adde laïcos, F. Herculem, & F. Julianum, Araozii socium.

x Psalm. 113, ℣. I.

y Psalm. 123, ℣. 7. Vide plura num. 97 Comment. prævii.

z Plura ad pium Francisci peregrinandi modum spectantia vide num. 99 Comment. prævii.

aa Vide num. 100 Comment. prævii. Idem Parmæ præstitit Octavius Farnesius, Camertium dux.

bb Plura de rebus a Francisco id temporis Romæ gestis habes num. 103 & binis seqq.

cc Ad Galat. 6, ℣. 14.

dd P. Araozii patruus.

* factu

CAPUT IV.
Sacerdotio initiatur: mutatum ejus vitæ genus hi reprehendunt, laudant illi: exemplum ejus imitantur insignes viri. Cardinalatum non semel respuit.

LIB. II.

CAP. I.

[Primum Sacrum privatim Loyolæ,] Lætiorem nullum ad id temporis diem illuxisse sibi Franciscus & sentiebat & prædicabat, quam quo bonis sese omnibus exspoliasset. Liber enim a curis, uni Deo, qua re nihil illi jam tum erat antiquius, sese dabat. Id ut procederet felicius, Sacris initiatus est. Quo quidem ordine ne indignus videretur, orare jam indies Deum, corpusque castigare solitus erat. Nec enim ignorabat, ad illa adyta illotis manibus irrumpere, sacrilegio affine crimen esse. Ritus jam ceremoniasque edidicerat. Loyolam itaque contendit, primamque Liturgiam obtulit a, tribuens hoc Ignati & patriæ & pietati, Kal. fextilibus b anni post Christum natum M. D. LI. Aræ ornamenta, mappasque graphice elaboratas, atque sororis acu pictas, Ludovicæ Borgiæ comitis Ribagorzæ adhibuit. Joannes vero Borgia filius Eucharistiam de manu illius sumpsit. Julius tertius Pont. Max. liberaliter Francisco jubilæum, ut nominant, indulserat, ut, cum primo publice Sacris operaretur, quotquot rite confessi adessent, ii veniam acciperent peccatorum.

[68] [alterum publice Vergaræ facit concursu populi maximo;] Igitur Vergaram in oppidum c secundo ab Ognato lapide, ut ad plures Sacrificii manaret utilitas, properavit. Incolis simul atque innotuit, tantus fuit subito hominum circumcirca concursus, ut spaciosum quidem templum non caperet. Quare sub dio aram erigere necesse fuit juxta D. Annæ sacellum: totque ad cælestem Mensam accesserunt, ut meridiana hora longe transierit; mirantibus cunctis, præ gaudioque a lacrymis non temperantibus, quod Ducem Apostolico habitu libenter spectarent, qui summa animi magnitudine titulos fastumque cum Evangelica inopia, & purpuram cum religiosorum hominum attrita veste commutasset; sive quod rarum & insolens ævi nostri exemplum esset; sive quod populari judicio cuivis honori sacerdotium postponerent. Facta re divina, ad populum concionatus est. Rogati plerique cur eo concionante, cujus aut sermonem ignorarent ob idiomatis diversitatem, aut quod longius in tanta hominum corona a suggestu abessent, non satis audirent, lacrymati essent: illi ingenue, ut est gentis illius ingenium, divinam in eo vocem, non humanam, audiri visam; ad hæc prodigii simile esse, ducem sanctissimæ vitæ spectari.

[69] [humilia quævis obit officia,] Sacerdotio inauguratus, nihil duxit antiquius, quam ut colligere se & Deum venerari qua precibus, qua pœnitentiæ effectis posset. Petiit itaque modeste ab Ognatanis sacellum D. Magdalenæ sacrum, mille passibus dissitum, habere liceret. Impetravit facile; domum exilem addere constituit, & perangustam, e materia rudi & impolita fabricatam, ut paupertatis amantior, aularum augustarumque ædium pertæsus. Huc cum paucis sociis migravit, quos tum rexit Michaël Navarrus sacerdos, a quo illud primum petiit, coquo operam dare bona illius venia liceret. Quod non minore animi voluptate, quam alii principis beneficio summum magistratum provinciamque, impetravit. Domestica hic officia exsequi, ligna & aquam in culinam ferre, ignem accendere, verrere pavimentum, lances mundare, & ollas ceteraque id genus, quasi Societatis vel infimæ conditionis tiro esset. Mox apparatis omnibus, mensæ ministrabat. A Patribus Fratribusque negligentiæ erratorumque veniam deprecabatur: singulatim pedes osculatus, pro se Deum interpellarent, hanc ut sibi mentem perpetuam esse vellet, rogabat.

[70] [catechistam & ecclesiasten agit:] His exercitationibus probe informatus, non angustis domus finibus contentus, de pluribus officio bene mereri studuit, memor illius Areopagitæ Dionysii: “Bonum quo longius manat, eo esse præstabilius.” Igitur excurrere in vicinos pagos, sacculo mendicantium more onustus, & scipionem gestare, panem eleëmosynæ loco vicatim stipemque Christi nomine exigere. Cantabricæ matronæ, sanctitatis opinione, incredibile dictu est, quam alacriter domo pedem extulerint panemque osculatæ obtulerint: benedictionem vicissim reposcentes, orationemque pro communi salute efflagitantes. Hic pueros tintinabulo, virgam manu gestans, evocabat, ductabatque longo ordine cantantes in templum, forumque publicum, quo prima illos fidei rudimenta catechista doceret: & interrogando & iterando sæpius eadem, inculcare non piguit cognitu necessaria. His sere officiis horas bonas bene collocavit, ad Sebastiani usque Cantabrorum portum pervadens: hinc Victoriam pedibus adiens (oppidum id VELLICAM Cantabrorum Ptolemæo esse putant) & pueros erudiit, & in templis frequenter egit Ecclesiasten.

CAP. II.

[71] In solitudinem se abdiderat Franciscus, frequentiam hominum vitans: [mutatum ejus vitæ genus reprehensione nonnulli.] latere tamen, & fallere alios perpetuo non potuit. Odor enim pietatis longius vagatus, finitimis etiam afflabatur: fama, in immensum omnia augere solita, varie increbuerat, dum alii factum prædicant, alii vituperant. Ut enim sensus cujusque est animi, ita fere sermones serit. Qui terrena sectantur atque caduca, præterea nihil, hi ex suo sensu reprehendere: indignum illo, honores repudiasse jam ad culmen progressum; liberos certe deseruisse videri. Quorum contra præstans erat de rebus, verumque judicium, factum Francisci laudibus in cælum tollere. Nec enim honores, magistratus, ceteraque imperitæ plebi admiranda, in bonis ducenda; animi tranquillitate Deique cultu & cognitione felicitatem hominis, aut nulla re, metiendam. Dei obsequio sese dedere, id demum esse longe lateque imperare, liberum, & dominum ac regem esse: quod rerum terrenarum despicientia infra se ducat omnia, cælestia tantum animo verset. Commendare Franciscum, qui excelso animo fortunæ bona calcasset: gratias etiam Deo agere, quod in hæc tempora, rara etiam vetustatis exempla transtulisset; quales viros singulos vix singulæ ætates Dei benignitate tulissent.

[72] Officii itaque & observantiæ gratia latentem inviserunt viri nobiles. [dignam laude saniores censent,] In primis Carolus Borgia Gandiensium dux, & Alvarus Borgia, filii: Martinus item Aragonius, Villæ-Formosæ dux, qui sororem d ejus uxorem duxerat: comes quoque Lermæ e, & marchio Alcanizii f, generi. Complures etiam nobiles viri, & episcopi per suos salutarunt, de mutata in melius vitæ conditione gratulati. In his & Bernardinus Cardenas, Maquedæ dux, qui tum Navarrici regni prorex erat, novum Ecclesiasten audire auebat, & de officio principis coram disserentem. Domesticum itaque cum litteris allegavit: optare se, Pompelonamque g, cui præesset, præsente illo frui, & salubria vitæ consilia capere. Dimisso cum litteris aulico, Franciscus postridie ejus diei in viam se, duobus adhibitis sociis, Pompelonam versus dedit. Hic proregem inopinato adventu oppressit, qui illum ad se traduxit in aulam, omnique officiorum genere accepit. Multæ de officiis principum horæ, in multam etiam noctem consumptæ. Quæ in mentem venissent, ea non voce solum tradi, sed & memoriæ caussa, litteris consignari cupivit prorex; scriptumque religiose asservandum curavit. Crebro ad populum rogatus verba fecit in æde summa, familiisque monachorum & monialium. Cum satis esset factum proregis voto plebisque studio, Ognatum revertit, Allava provincia profectus, per viam erudiens multos, & pietatis studio excolens.

CAP. III.

[73] Nec vero Hispaniæ solum eam oram, quæ Carpetanorum h est, [in primis Ludovicus regis Lusitaniæ frater (cujus ea de re] Francisci nomen pervasit; etiam Lusitaniæ in extremos fines usque penetravit. Hic Ludovicus, Lusitanorum princeps, Joannis tertii regis & Isabellæ Augustæ germanus frater, Franciscum quanti faceret, hac epistola testatum reliquit: “Alteras ad te dedi, Pater optime: his itaque illud duntaxat adjiciam, per mihi gratum fore, si quod illis abs te postularam, semel consequar: commodo tamen quod fiat tuo: cui, tametsi mea permagni id fieri interest, animi mei sensum, desideriumque lubens postpono. Deum testem appello; quanquam nihil adhuc de te meritus sum, amorem tamen voluntatemque nunquam defuisse, si qua se res daret, tibi gratificandi, pro veteri meo in familiam Borgiam studio: quam tu quidem mea sententia dum relinquis, teque abdens Deum sequeris, immensum quantum illustraris. Ea res una, ut cetera deficiant, satis esse poterat, te deinceps ut pluris facerem, amaremque ardentius. Mirabilis sane Deus in Sanctis suis, & misericordiæ ejus non est numerus. Tuum est itaque gratias eidem agere, quando conversio tua opinione longe majores fructus adfert Ecclesiæ. De me illud certo affirmare liquet, verba tua, quæ adhuc memoria teneo, auribus meis insonare, quasi coram te audiam; incessumque videre videor tuum tam maturum, quasi præsens adesses. Sed o te felicem Dei servum, qui in hac reipublicæ perturbatione, atque tumultu, animi tranquilitatem inveneris, pacemque interioris hominis: quæ cum a Deo sit, exsuperat omnem sensum. Qua una in re, si quæ est in vita mortalium, beatitas sita est; specimenque est, & particula ejus felicitatis, quam in meliori æternaque vita omnes speramus. Equidem majorem in modum peto abs te, ut posthac Deum orans nostri memoriam agas; quo semitam mandatorum suorum benignus ostendat: ejus voluntati, non meæ, obtemperem; vitamque beatam, illo bene juvante, consequar. Si qua vero in re mea tibi opera usui erit, pergratum mihi, si per te certior fiam. Vale. Almerino i III Idus Quinctiles k M.D.LI.”

[74] [uti & Borgiæ] Pio principi respondit Franciscus; non tam ad pompam, quam ad vitam, moresque dictata epistola. “Spiritus Dei, qui pauperum Pater, idem & misericordiarum est, gratiam tibi referat, quod nos amice litteris consoleris, mei peccatoris non immemor. Quod etiam beneficium ad se pertinere socii omnes, quorum ego minimus sum, ingenue confitentur. Singulari hac tua humanitate, etsi multis antea nominibus tibi obstrictus tenebar, magna accessio facta est: quo nomine meam tibi operam addico, Deumque rogo indies, ut, sicut externis te exornat donis, ita internis magis magisque perficiat. Benedictus Deus, qui, ut Propheta regius canit, aufert spiritum principum l. Qua in re si in alios principes terribilis, in te certe pius ac clemens exstitit, exstincto spiritu illo, & fastu, quo turgent nonnulli dynastæ, immemores Dei & ingrati. Dedit tibi spiritum principalem, quo se confirmari exoptat idem propheta. O te felicem, princeps, cui hic in paucis obtigit spiritus! Et o beatam Lusitaniam, quæ tales principes sine spiritu principum semper extulit! Utinam vero intelligi queat, quantum id Dei beneficium sit, auferri ab aliquo spiritum principum & principali confirmari. Utinam discrimen utriusque cognoscatur. Alter enim belli auctor est; pacis alter: ille perturbatos, hic pacatos reddit: ille hominum, hic Dei est. Magnum certe emolumentum esset, si quantum studii ponunt mortales in fortunæ, corporisque bonis parandis, tantum in cælesti spiritu quærendo tribuerent: Probate, inquit apostolus, spiritus, si ex Deo sunt m.

[75] Plerique sane, erroris tenebris erepti, viderent acutius. [ad eum litteræ] Sed nostra negligentia fit, ut toties caussa cadat spiritus ille divinus, & quidem impie: carnis vero spiritus stet in judicio, & vincat. Suum quisque spiritum hodie ducem sequitur, qui cæcutit; cum contra Dei spiritui principali obsecundare oporteret. Erit, erit aliquando dies illa, cum decurso hoc vitæ spacio aperientur libri multorum, qui humani spiritus pleni præcipites ierunt inopes a spiritu, qui ad æternæ beatitudinis portum ducit. Deo itaque gratias ago, cum te videam, a communi spiritu principum alienum, optare spiritum principalem. Hic enim spiritum proprium superat; ut idem regius vates ait: Expectabam eum, qui salvum me fecit a pusillanimitate spiritus & tempestate n. Hic divinus est spiritus, qui, ubi vult, spirat o: qui ingressus vivificat, quos & quomodo libitum fuerit. Hunc mundus colligere, quia colligere se ipse detrectat, non potest. In hoc clamamus: Abba, Pater p: est enim adoptionis spiritus. Hunc accipere oportet, manipulis odorum, operumque in caritate. Sic gentium doctori parebimus: Nolite, inquit, exstinguere spiritum q. Id tibi evenire Deum precor, ut & dicere cum propheta queas: Defecit spiritus meus r. Sic fiet, ut nihil intelligas, velis, credas, investigesque præter spiritum Dei, fidemque Ecclesiæ Catholicæ: memoria denique hic defixa hæreat. Res conditas infra te ducas, & scalarum tantum ministerio adhibeas, quibus ad Deum, Architectum universi, ascendere possis: ut ex creatis vere cognoscas, & cognitum, quæ felicitatis summa est, ames.

[76] Vere enim illud dixero, res conditæ in Deo amplius, [hic dantur)] quam per se ipsæ splendescunt, in eo spectatæ delectant: contra absque illo expetitæ angunt & cruciant: possessæ vero timorem, & amissæ dolorem afferre consueverunt. Hoc Dei spiritu si potitus vixeris, vitam vives beatam, nec aliud extra eum quæres. Quo fiet, ut vere illud usurpes: Defecit spiritus meus: & cum Deipara, Exsultavit spiritus meus in Deo salutari meo s. De me utinam vere dicere queam: Defecit spiritus meus. Externa si spectes, talis videor plerisque, quando, mutato vitæ genere, Dei benignitate altos spiritus abjeci, receptusque sum nullo meo merito in religiosorum hominum familiam. Utut est, cum multis antea nominibus, ut dixi, devinctus tibi tenear, nunc voluntatem studiumque (quæ sola mihi votis astricto reliqua sunt) libens volensque offero: quibus cum Deus placari se sinat, tu eadem æqui, boni facito; quoniam Dei te ipse voluntati accommodas. Idem bonis te omnibus augeat, provehatque in majus virtutis pietatisque incrementum, ut cælesti tandem regno potiaris. Ognati XV Aug. M. D. LI.”

Franciscus peccator.

CAP. IV.

[77] Magna vis est in utramque partem exemplorum, ut iis quisque vel ad virtutem informetur, [quin etiam exemplum ejus] vel impellatur ad vitia. Cum ergo Francisci fama longius emanasset, egregii aliquot ac nobiles viri ad illum profecti sunt, ut in ejus ludo instituerentur ad pietatem, & passibus, si non æquis, non longo certe intervallo, Christum nudum nudi sequerentur. In his Antoninus t Corduba, Laurentii Suarez Figueroæ & Catherinæ Ferdinandi Cordubæ, marchionum Priegi & comitum Feriæ, filius. Hic cum illustri genere, & Francisci proprius sobrinus u, tum singulari virtute morumque facilitate præditus, Salmanticensi gymnasio Hispaniæ celeberrimo, in studia incumbens, omnium suffragiis academiam rexerat: qui summus ibi magistratus non nisi primæ nobilitatis viris defertur. Agebatur per id tempus, rogatu Hispaniarum principis, ut in Cardinalium collegium adscriberetur; sed aliam insistere viam constituit: Societati enim, Deo vocante, nomen dedit, & se Francisco aggregavit.

[78] [viri insignes] Ognatum eodem consilio & tempore venit Sancius Castellanus & Petrus Lodoza Navarrus: theologi item duo, qui Joanni Avilæ, egregio, ut supra ostendimus, in asceticis viro, operam dederant, Didacus Gusmanus, comitis Baileni filius, & Gaspar Loartes. Uterque jam annos aliquot antea in diœcesi Calagurritana x per oppida & pagos concionati, rudes homines Euangelium docuerant, pueros etiam Christianæ doctrinæ summam: inopes multorum commodo, qua pecunia, qua consolatione juverant. Verum instituti nostri ratio non postulat, ut ad unum omnes recenseam, qui jam tum ad Franciscum confluxerant. Unum tamen sine flagitio præterire non debeo, Bartholomæum Bustamantium, sacerdotem theologum & ecclesiastem egregium. Is Cardinali Joanni Taveræ, Toletanorum archiëpiscopo, a secretis, magna apud Hispaniæ dynastas auctoritate valuit, dum Toleti, quod Carpetanorum caput est, ecclesiam Tavera administraret. Tandem vero, ut a publicis negociis animum fessum avocavit, ambitione procul atque avaritia, rerum terrenarum jam pertæsus; de optimo vitæ genere suscipiendo animus, huc illuc, ut fit, impellebatur: est enim ea deliberatio difficillima. Hac in ancipiti cogitatione ad Deum, uberrimum vitæ fontem, sitibundus se recepit. Rem divinam faciens, Deum, quem manu gestabat, adorans, precabatur, eam monstraret vitæ viam, quam ingressus, salutem, illo bene juvante, adipisceretur.

[79] [imitantur,] In ea precatione, ut sæpe postea memoriter & jucunde narrare solebat, interiorem quandam vocem audivit, ut, si salvus esse vellet, Cantabriæ provinciam Guipuscoam adiret Franciscique Borgiæ exemplum sequeretur; de quo jam ad Deum converso per nebulam inaudierat: ea tamen vis Dei vocantis fuit, ut eo ipso die, familia valere jussa, nihil cunctandum ratus, in viam se Guipuscoam versus dederit: quam quidem oram sanctitatis jam opinione impleverat Franciscus, quem primum obviam habuit, simul atque Ognatum, ad Divæ Magdalenæ ingressus est Bustamantius. Sporta reperit gestantem lateres, & calcem, ædiculæ construendæ: qua abditus perpetuo, si per Ignatium liceret, cum paucis lateret. Genibus statim accidit Francisci supplex: adventus caussam exponit: in Societatem ut recipiat, rogat. Nec vero multis opus erat precibus. Famulis itaque dimissis, in contubernio hæsit Bustamantius, & assiduus Francisci comes negociorum omnium & peregrinationum ob singularem prudentiam fuit.

CAP. V.

[80] Summam Francisco tot tantorumque præstantium virorum adventus lætitiam attulerat: [Cardinalatus periculo,] optabat enim complures eadem animi tranquillitate, quam degustare cœperat, perfrui. Parit nimirum vitæ conjunctio honestam quandam virtutis atque utilem æmulationem: quæ tamen careat omni acerbitate dissensionum: & vero domestica magis invitant exempla, quam externa. Sed invidit hanc illi quietem, nescio quis: ut nihil est in rebus humanis proprium; & læta tristibus, & amaris dulcia permista temperantur. Carolus enim cæsar augustus, cognito Franciscum sponte abditum latere, indignum ratus virtutem abscondi, ad summum Pontificem y retulit, Borgiam, raro huic ævo, & inusitato spectaculo titulis se abdicasse, & fallere perpetuo inglorium velle. Dignum itaque videri, qui in purpuratorum Patrum numerum adscisceretur, nisi quid secus illi videretur. Virtutem enim hac tempestate, si unquam alias, id genus præmiis ornandam, & tanquam in illustri loco ponendam. Sibi pergratum id fore. Nec erat, cur laboraret dubitaretque cæsar: non enim difficile fuit, currentem, quod aiunt, incitare. Persuasit extemplo Pontifici, cui jam eadem pridem in mentem venissent: Francisco enim antea Romæ usus erat familiariter & amice. Re itaque ad collegium Cardinalium delata, assensum est ab omnibus.

[81] Quod ubi Romæ Ignatius inaudivit, serius tamen, [Ignatii prudentia,] (ut fieri solet ab iis, ad quos periculum proxime pertinet;) veritus, ne, quod res erat, multum de Francisci opinione decederet, dum quisque calumniandi libidine ansam prompte arripere consuevit, jactando, hypocrisin late regnare: idcirco bonis sese titulisque abdicasse Franciscum, ut purpureum galerum privatus, religionis sanctitatisque specie, captaret sibi; liberos vero, etiamnum superstes, ditaret. Deinde & illud perincommodum Societati fore: fenestram enim ambitioni aperiri, quæ pestis est teterrima, labes atque pernicies non familiarum solum piorum hominum, sed rerum omnium publicarum regnorumque. Quare optimum factum * judicavit, natam recens Societatem contrariis artibus tueri & amplificare, paupertate nimirum & honorum contemptu. Æqualitate enim vitæ, simul & munerum morumque similitudine, caritas, arctissimum religiosæ conjunctionis vinculum, invalescit. Quam ob rem omni ope huc nitebatur, ut aditum ad honores sociis obstrueret, legibusque latis vetaret. Quo factum est, ut, Pontificis pedibus advolutus, rogaret deprecareturque, ne invito honorem deferret: verum quo cæsari & collegio Cardinalium fieret satis, galerum quidem offerret, capere tamen obedientiæ vi, ne cogeret. Sic enim & illius honori consultum iri, & animo suo morem gesturum. Interesse etiam permagni Societatis, ab honoribus alumnos arceri. Nascenti saltem & surgenti sodalitatis plantæ hoc benignus tribueret.

[82] Impetravit Ignatius, quod supplex lacrymis coram postularat: [non sine magno animi sui gaudio liberatur,] Francisco interim nihil horum conscio & secessu illo Cantabrico mirifice capto. Qui, simulatque audivit, animo quidem cruciabatur: at eodem fere nuncio ægritudinem detersit, audito, rem Ignatii singulari prudentia & oratione discussam. Deo item gratias egit, qui hunc sibi honorem detulisset, quem libens illi redderet, a quo proficisceretur; omnemque adeo terrarum orbem, si ejus imperio potiretur, eadem alacritate animi ac despicientia rerum humanarum oblaturus. Pontifici quoque Julio grati animi litteris testificationem dedit: orans, ut, bona ipsius venia & benedictione, obscuro atque privato degere liceret, quo cœpta mutatæ in melius vitæ ad exitum adduceret: quod unum, præterea nihil, propositum sibi fuisse tum, cum se ducis titulis bonisque abdicaret, liquido affirmabat.

[83] [eamque dignitatem non semel respuit.] Nec vero semel his sese periculis emerserat, neque jam usquequaque securus erat, Iterum enim, sæpiusque idem a Pontificibus tentatum. Illo ipso Julio III, postulante Philippo, Hispaniarum principe, qui nunc regni clavum, atque utinam diu, tenet: id enim negotii Joanni Pogio, Apostolicæ Sedis nuncio, post Cardinali, dederat, rem ut transigeret. Hunc vero Franciscus in cœnobio B. Dominici Calcadæ z obvium cum habuisset, quid rerum gereretur, accepit. Ille, facundia quadam divinitus data, iis rationum momentis disseruit, ut facile rem discuteret, & regi post idem atque Pontifici Pogius dissuaderet, ne Francisco latere volenti, negocium facesserent, animique tranquillitatem adimerent: quando nulli honores animum satis explent beatumque efficiunt. Pii rursum duo Pontifices, quartus & quinctus, Romæ agentem, Cardinalem creare conati, ut fama vulgavit. Cujus rei non modo commemoratio, sed vel recordatio, lacrymas illi excutiebat. Deum itaque frequenter precabatur, ut, qui a sæculi curis honoribusque abduxisset & pauperem esse jussisset, idem in dignitatum procellas revolvi ne pateretur. Memoriæ proditum, Gasparem Hernandes, qui illi aures quotidie confitenti dare solitus erat, ex Francisco audiisse aliquando injecta forte dignitatum mentione, Deum pridem precatum fuisse, ut vita prius abire liceret, quam titulis iterum bonisque oneraretur invitus.

ANNOTATA.

a In natali S. Ignatii cubiculo, in sacellum converso.

b Seu Kalendis Augusti.

c In Guipuzcoa.

d Aloysiam seu Ludovicam.

e Franciscus Sandovallus, Isabellæ, S. Francisci filiæ, maritus.

f Joannes nomine, cujus uxor fuit Joanna, S. Francisci filia.

g Regni Navarrici caput.

h Carpetani Hispaniæ Tarraconensis populi sunt.

i Lusitaniæ burgus est ad Tagum in Extremadura, ubi morari Lusitani reges consueverant.

k XIII Julii.

l Psalm. 75, ℣. 13.

m I. Joannis 4, ℣. I.

n Psalm. 54, ℣. 9.

o Joannis 3, ℣. 8.

p Ad Rom. 8, ℣. 15.

q Ad Thess. 5, ℣. 18.

r Psalm. 76, ℣. 4.

s Luc. I, ℣. 47.

t Lege: Antonius.

u Henricum Henriquez & Mariam de Luna communes parentes habuere Maria Henriquez, S. Francisci avia (de qua supra fusius num. 20 & tribus seqq.) & Elvira Henriquez, Antonii avia. Vide Tab. XVIII familiæ Gironum, tom. 3 Hispaniæ illustratæ insertam.

x Calaguris (Hispanis Calahorra) urbs est episcopalis in Castella Veteri ad Iberum fluvium.

y Julius III.

z Calciata, uti scribit Baudrandus, urbs est Castellæ Veteris ad fluvium Lagleram devotione in S. Dominicum celebris, etiam Dominicopolis dicta.

* factu

CAPUT V.
Ognato Ignatii jussu digressus uberes per Hispaniam & Lusitaniam fructus colligit.

CAP. VI.

[Relicto Ognato,] Pergratum Francisco acciderat, honorum titulos, tanquam scopulos Sirenum evitasse: & securo jam de tempestate atque naufragio, in illo ad D. Magdalenæ secessu, quam sibi vitæ mortisque sedem jam delegerat, ecce tibi nec opinanti mandatum ab Ignatio allatum, egrederetur, & tanquam ex umbra, in solem aspectumque prodiret, fructumque aliis adferret; memor, non eo se Societati a Deo aggregatum, sibi uni ut studeret. Ognato itaque quamprimum digressus, cum lacrymis atque suspiriis, quasi non amplius dulcem secessum visurus, oppidum, Reginæ-casam a appellant, accessit Ferdinandi Velasci comitis stabuli regii: cujus uxor, Juliana Angela Aragonia, Francisci matris consobrina erat b. Multa de religione ac pietate, omnique adeo officiorum genere studiose quærendo didicit. In aulam tamen illius ut diverteret rogatus, recusavit; humili tecto contentus. Inde Burgos c urbem profectus, in æde summa, rogantibus canonicis, & senatu populoque, concionatur. Hinc digressus est Pintiam Vaccæorum d, ubi tum cæsaris sedes & regia erat: pauci vero Societatis sacerdotes anguste habitabant in æde parva xenodochii S. Antonii. Mox in oppidum, quod a Tauris e nomen invenit, profectus est, evocatus a Joanna, Lusitaniæ principe. Hic hebdomada, quam Majorem alii, alii Sanctam appellant, de cruciatibus Christi passi, magno audientium fructu, disseruit. Hinc Salmanticam f venit: qua in academia multi magnæ spei simul & rei adolescentes, exemplo Francisci invitati, Societati sese sponte addixerunt. Post Tordesillam g ingressus, ubi Joanna Hispaniæ regina, Caroli mater, tum forte ex morbo decumbebat, in aulam iterum divertere constanter detrectavit.

[85] [Varia Hispaniæ oppida peragrat;] Hinc Methymnæ-Campi h commodum concionatus est, in sacrorum primitias Antonii Cordubæ, sacerdotio recens inaugurati: jactaque collegii fundamenta ad tectum perducenda curavit. Hic litteris evocabatur rursum visendi gratia, ab Antonii Cordubæ matre, marchione Priegæ, & sorore i, ducibus Arcos, & Medinæ Sidoniæ k. Eo profectus, perpetuos de rebus divinis sermones habuit, brevique amorem insevit, ac benevolentiam erga Societatem; ut & ipsæ post non diu socios in ditiones suas habitatum invitarint. Illud in præsens patientiæ Francisci modestiæque exemplum præterire non debeo. Dum e Castellæ regno Bæticam adiit, sociis stipatus Antonio Corduba & Bustamantio, in asperis confragosisque montibus Marianis, (Sierra Morena hodie incolæ nominant) diversorium mansionemque publicam, fessus de via, iniit; ut cibo lassum corpus, dum se meridianus æstus frangit, reficeret. Ad pedes cum desiliit, conclave unicum hospitii & vacuum ingressus, statim, ut solet, genibus flexis, orationi intentus, Dei auxilium implorabat. Rediit interea Viator, qui prior, impedimentis ibi locatis, occuparat; ratusque e vulgo clericum illuc ingressum, ac pietatis specie res suas furto sublegere conatum, jurgari iratus cœpit, vocemque intendere, convicia jacere, verbera etiam minitari. Franciscus, qua erat animi modestia, ab oratione surgens: “Da mihi”, inquit, “hanc veniam, animoque sis tranquillo. Nec enim mihi propositum, conclavi te excludere: quin potius, si prior tempore occupassem, tibi libens cederem. Verbera, quæ mihi minitaris, fateor equidem meritum me peccatis.” Concursus subito ad clamantis vocem factus; qui cum illum jurgantem placassent, docuissentque, in quos stomachum evomeret, illustres esse & claros viros, sibi ille redditus, magno sui pudore, genibus accidens veniam precatur. Franciscus vero humo sublatum, amplexusque in Domino, assidere sibi jussit: hortatus ad patientiam, neve deinceps, si saperet, iracundiæ frena laxaret.

CAP. VII.

[86] Cum in Lusitania increbuisset, Franciscum in Bæticam profectum, [inde vero in Lusitaniam tendens,] Hieronymo Natali, qui tum Olyssipone versabatur, cuique in Hispania sociorum provincia commissa erat, negocium rex dedit, eum evocandum curaret. Optare enim vehementer, coram videre & cum eo de rebus divinis agere. Natalis vero ad hæc potestatem se in Hispaniæ provincias sociorum, jussu Ignatii, habere, extra unum Franciscum: rogaturum tamen se per litteras, quæ reges vellent. Promittit cum bona spe fore, ut quamprimum, quo erat obsequendi studio, advolalaret. Nec fefellit hominem opinio. Redditis enim litteris, quod nihil magis Societatis interesse arbitraretur, rebus omnibus prolatis, continuo accurrit; non immemor, quot quantaque exstarent regis Lusitaniæ (ut patronus merito appellari possit) in Societatem eximia beneficia.

[87] [Bustamantium vitæ periculo eripit,] Viam ingresso cum Bustamantio, illud prodigii simile accidit. Dum rupem, saxis asperam & impeditam, jumentis superant, quam Septem Pallares vicini nominant, cis Mundam flumen, non procul Conimbrica, Franciscus anteibat, precationi intentus; sequebatur pone Bustamantius, B. Virgini preces orbiculis numerans. In crepidine angustiisque loci vel aspectu formidabilis, jumentum lapsu in præceps decidit, volutum in gyrum sursum, deorsum; ut cetera exanimatus Bustamantius, integram tantum vocem haberet, invocaretque Christum atque Deiparam. Franciscus dicto citius ad pastorum, qui ad spectaculum inclamarant, vocem, reflectit oculos, illud sæpe ingeminans: “Jesu, adjuva, Pater misericordiarum.” Cum ecce tibi (dictu mirum) lapidi continuo institit mulus: quodque incredibile videtur, illæso corpore. Bustamantius a viatoribus funibus tanquam ex abysso extractus, vivus valensque emersit; Virginis, cui tum preces fundebat, & Francisci votis vitam referens acceptam. Ventum tandem Conimbricam, ubi socios præsens Franciscus exhilaravit. E suggestu concionante, in Societatis ædem flos academiæ celeberrimæ nobiliumque virorum confluxit.

[88] Olyssipone post a regibus singulari humanitate exceptus, [uberesque,] auditusque de rebus sacris assidue, publice privatimque. Catherina regina Francisci potissimum alloquiis est delectata, non immemor, puerum sibi Tordesillæ olim ministrasse: cum quod sanctitatis in eo splendesceret non adumbrata imago; tum quia consilia vitæ salutaria religionisque suggereret. Ludovicus ad hæc Lusitaniæ princeps, Francisco utebatur familiariter, pro veteri, quæ antea intercesserat, necessitudine, in cæsaris olim aulam profectus cum esset, ut augustam sororem viseret: cumque in Africa Tunetum l Carolo armis expugnanti adfuisset. Hic & cælibem degebat vitam, & colligens se ipse, inglorius agebat, aliis pietatis facem præferens: in oratione ad Deum assidue, & meditatione rerum cælestium acquiescens. Francisci consuetudine usque eo inflammatus est, ut Societati sese dedicare constitutum haberet: verum, quod imbecilli utebatur valetudine, & natu jam esset grandior, visum Ignatio, plus commodi publice allaturum, si in regis fratris comitatu re atque consilio, ut adhuc, adjuvans cælebs permaneret. Cetera, unum e sociis fuisse, diceres.

[89] Humili enim domo contentus, & ineleganti, absque regio splendore & famulorum turba. [in aula] Vasa aurea, argentea & peristromata, ornatumque adeo omnem, vænum dedit, redactaque pecunia, æs omne alienum dissolvit. Votis continentiæ paupertatisque, consilia Euangelicæ legis secutus, & obedientiæ, quantum res & dignitas ferret, sponte se obstrinxit. Morum facilitate & comitate, prudenti gravitate mista, nihil sermone turgidum, nihil elatum præ se ferens. Sublevare solitus libenter aliorum inopiam, & eleëmosynis fovere indigentes. Puerum a pedibus in domum professorum sociorum ad D. Rochi Xenobriga pago m mittere consueverat, qui sacerdotem aliquem, quisquis tandem is esset, expiandis criminibus, quasi ad unum de multis hominem, evocaret. Lacrymans frequenter, hæc sæpe usurpabat: “Quid misero me fiet, si vel æthiops, mancipium domesticum, me longe felicius, cælo potiatur; ego vero excludar? Et si tam præclare nobiscum agetur, ut ambo beati simus: quid si ille multis me partibus felicior, quia Deum dilexit ardentius: ego vero sæculi curis nimis implicatus, salutem neglexi?” Imitatus fortasse hoc sermone Augustinum, cujus memoranda illa vox: “Surgunt indocti & cælum rapiunt: & nos cum doctrinis nostris sine corde, ecce tibi, volutamur in carne & sanguine n.” Idem fratri Henrico Cardinali auctor fuit, ut socios amplecteretur, foveretque, exstructo Eboræ o, cujus præsul ecclesiam regebat, gymnasio. Quod dum ædificatur, Ludovicus indies, qui tum Eboræ esset, opus urgebat & operis instabat. Socios item ægrotos quasi fratrum loco ducens, invisebat: venam, arteriamque & præcordia medicorum more tentabat: morbi ortum, decessumque explorabat, ministrabat, & alloquiis consolabatur. Quæ quidem eo potissimum consilio referre placuit, quod omnis ea vitæ in melius mutatio Francisco, cum a Deo discesseris, debeatur.

[90] [Ulyssiponensi potissimum.] Jacta per id tempus fundamenta domus Professorum ad D. Rochi: sacellum id erat in urbis Olyssiponensis pomœriis, loco deserto & olivetis consito. Rex aream summa liberalitate & munificentia coemendam suo ære curavit, opera Petri Mascarenæ, viri nobilissimi Societatisque studiosi: qui olim Lusitaniæ apud Pontificem orator, qui olim Lusitaniæ apud Pontificem orator, ut primi in Orientis Indiam socii mitterentur, auctor exstitit p. Rex cum principe Lusitaniæ Joanne Sacris aderat. Rem divinam Hieronymus Natalis fecit. Franciscus de superiore loco de rebus divinis disseruit, summa audientium admiratione q. Princeps templo digressus, dynastis, qui aderant, dixit: “Hic vero mihi Ecclesiastes placet, qui re ipsa, quæ docet, præstat.” Igitur domus ampla sociis, templumque augustum, regia munificentia ædificari cœpta: crevitque, suburbanis adjectis circumcirca vicis atque ædibus, urbs.

[91] [itineris sui fructus colligit:] His rite curatis, regumque votis expletis, in Castellæ regnum reverti, urgentibus negotiis, statuit. Henricus tamen Cardinalis, alter regis frater, cognitis quæ Olyssipone gesta essent ex Ludovici litteris, Franciscum & ipse videre auebat: rogat, illac iter habeat. Idque negocii sociorum ibi præfecto dat, ut in adventu quamprimum se certiorem faciat. Postridie, quam urbem ingressus est Eborensem, in summa æde concionatus, Cardinalem mirifice omnesque adeo cives recreavit. Octavo inde lapide Theodosius, Brigantinus dux, Villavitiosa in oppido, videndi & ipse cupiditate incensus, obviam processit. Ea vero comitatis officia cruciabant potius, quam oblectabant animum Francisci. Principibus tamen, bene de Societate meritis, mos gerendus fuit. Quo in benevolentiæ genere dux ille multis præstitit; idemque in socios studium liberi posterique hæreditatis jure a majoribus traditum servarunt.

CAP. VIII.

[92] E Lusitania reversus, Pintiam recta contendit, ubi tunc Philippi Hispaniarum principis, [in Hispaniam redux Vallisoleti & Compluti oratorem sacrum agit] pro cæsare Carolo imperantis, regia erat. Huc enim ardua negocia invitabant. Divertit ad socios, qui in xenodochio, ad divi Antonii, anguste habitabant, ut veterem secessum Ognatensem, quo primum se abdiderat, agnoscere videretur. Nihilominus vel humili domo latitantem, Hispaniæ dynastæ frequenter invisebant. Qui cum solemne illud suum in salutationibus speciosisque titulis servarent, tædio affectus Franciscus, flexis genibus, interdum rogabat, titulis temperarent; ne exprobrasse Deo viderentur, quod in se contulisset eximium vocationis beneficium; neve pluris facerent, quæ abjecisset, quam quæ nunc sumpsisset. Frequentes hic de verbo Dei sermones habuit, tum ad velatas virgines, tum in D. Antonii sociorum templo, ut magna morum in melius mutatio subsecuta sit. Threnos Hieremiæ pro concione explanavit, quibus & Compluti r finem imposuit, magno utriusque academiæ doctorum hominum concursu; qui dicerent, non tam ex libris, quæ publice doceret, quam ex humili oratione, cælitusque data scientia, proficisci.

[93] Gessit & illud eo ipso tempore memorabile. Virgines Deo sacratas, [& Clarissarum Gandiensium coloniam in Castellam ducit.] quæ austeram D. Claræ vitam normamque tenent, Gandia in Castellæ regnum traduxit. Cujus Gandiensis cœnobii hæc origo fuit: anno circiter M.CCCC.LXII Gallicæ aliquot matronæ Deo votis consecratæ, Massilia s, maritimo itinere, patrio solo justis de causis cedere coactæ, Barcinonem t appellunt, & a Joanne, Aragonum rege hoc nomine secundo, humaniter acceptæ, Gandiamque missæ sunt, æde D. Claræ sacra, quam privatæ aliquot & piæ mulieres habebant, illis attributa. Nec ita multo post pietatis odorem vitæque severioris & continentiæ longe lateque propagarunt, ut integræ virgines complutes, illustri etiam genere natæ, eandem vitæ viam ingredi (abdicatis sæculi curis) cupientes, Christo sese sponte addixerint, cælestemque in terris vitam egerint. In hac familia aviam u Franciscus vidit, filiam x item, sorores y, consobrinas & neptes. Inde tanquam coloniæ ductæ sunt in alias provincias, Gerundam z, Tubalim aa Lusitaniæ (quam Salaciam veterum fuisse, non nemo existimat) Valentiam item Edetanorum bb, Emporias cc, & in Ilicitanum oppidum, sive Alona est nominanda, quod hodie Halicantum dd indigenis est. Nondum tamen ad eam diem in Castellæ regna sacræ illæ virgines penetrarant. Egit ea de re Franciscus cum Juliana Angela Aragonia, duce domina Frias, simulque ad Lusitaniæ principem Joannam retulit, persuasitque non ægre. Bona itaque Pontificis venia, Gandiensi monasterio egressæ, amitæ duæ, Francisca Joannis Gandiæ ducis, Maria marchionis Dianii soror. Sorores item Francisci duæ ee. Pintia dehinc profectæ Madriti sedem fixerunt. Monasterium Joanna princeps ff pecunia sua exædificavit: quod nuper Margarita Austriaca, Maximiliani cæsaris filia, dum in eam se familiam, spretis mundi honoribus atque deliciis, tradidit, mirifice illustravit.

[Annotata]

a In Rivia.

b Joanna, S. Francisci mater, Alphonsi, Cæsaraugustani archiëpiscopi, filia fuit; Juliana vero filia Ferdinandi, alterius ejusdem Alphonsi filii.

c Caput Castellæ Veteris.

d Seu Vallisoletum, civitatem in eadem Castella Veteri episcopalem.

e Hispanis Toro in regno Legionensi.

f In regno Legionensi.

g Legionensis regni oppidum; alias Turris-Syllana dictum.

h Legionensis regni oppidum est.

i Antonii soror dicta fuit Maria de Toledo, nuptaque Ludovico Christophoro Ponce de Leon, duci de Arcos: mater vero Catharina de Corduba.

k Dicta fuit Anna, Alphonsi Aragonii filia, nupta vero Joanni Alphonso de Guzman, Medinæ Sidoniæ duci.

l Anno 1535. Vide num. 45 & seq. Comment. prævii.

m Vernacule Xobregas.

n Lib. 8 Confess. cap. 8.

o Lusitaniæ civitas est, provinciæ Transtaganæ caput.

p Anno 1540 Joannis III Lusitaniæ regis ad Paulum III legatus.

q Kal. Octobris anni 1553, quo die illius domus adita possessio est, ut addit Ribadineira lib. 2, cap.7.

r Quod Hispaniæ Tarraconensis oppidum est, Alcala de Henares Hispanis dictum.

s Episcopali in Gallia Narbonensi civitate, emporioque celebri in ora maris Mediterranei.

t Civitatem Cataloniæ primariam, in ora item maris Mediterranei sitam.

u Mariam Henriquez, seu Mariam Gabrielam.

x Dorotheam.

y Isabellam & Joannam a Cruce; ita Alvarus Cienfuegos lib. 1, cap. 2, § 2.

z Civitas est episcopalis in Catalonia, Hispanicedicta Girona.

aa Lusitaniæ oppidum, vernacule dictum Setubal.

bb Regni cognominis in Hispania primaria civitas.

cc Cataloniæ oppidum in ora maris Mediterranei.

dd Regni Valentini oppidum, quod Ilicitanum perperam appellari contendit Escolanus Historiæ Valentinæ lib. 6, cap. XI, numm. 8 & 9.

ee Alvarus Cienfuegos lib. 1, cap. 2, § 2 alteram Isabellam, Gandiensem abbatissam; alteram Joannam a Cruce, abbatissam Matritensem appellat: Ribadineira vero lib. 2, cap. 9 præter Clarissas a Schotto hic relatas memorat etiam sorores Mariam a Cruce, & Joannam Baptistam, aliasque, quarum nomina reticet. Verum non omnes simul Gandia egressæ sunt: anno enim 1552, teste Joanne Carrillo in Vita Joannæ principis cap. 8 Gandia Casam-reginæ adiit Francisca a Jesu, (S Francisci amita) cui designatæ comites sunt Maria a Jesu, (Bernardi Sandovalii & Franciscæ Enriquez, Dianii marchionum, filia) Hieronyma del Pesebre, Margareta de la Coluna,Isabella ab Incarnatione & Anna a Cruce; quibus dein aliæ, etiam Gandia, accesserunt. Vallisoletum migrarunt anno 1557, ubi Francisca eodem anno obiit. Matritum denique translatæ fuerunt anno 1559, quo demum Joanna a Cruce, S. Francisci soror, post Mariæ a Jesu obitum, Gandia Matritum evocata, abbatissæ munere fungi cœpit.

ff Caroli V filia, Joannis Lusitaniæ principis, anno 1554 defuncti, vidua.

CAPUT VI.
Factus Hispaniæ Indiarumque Orientalium Commissarius rem Societatis egregie promovet; Carolo V rationem initæ Societatis reddit, ejusque ad Catharinam, Lusitaniæ reginam, legatione fungitur.

CAP. IX.

[Hispaniæ Indiarumque Commissarius renunciatus,] Bene rem gerere Franciscum viderat Ignatius, ut quas res cumque aggrederetur, ad felicem exitum adduceret. Universæ itaque Hispaniæ sociis præficere decrevit. Erat jam tum Lusitania singularis provincia: reliquam Hispamarum partem doctor Araoz, Ignatii jussu, regebat. Crescente vero indies collegiorum numero, oneri ferendo parem se esse negabat. Placuit itaque Ignatio utriusque Castellæ, ut hodie vocant, Provincialem præfectum renunciare, quo levius onus Araoz haberet. Accesserant provinciæ rursum duæ, Bœtica & Aragonensis. His in universum quinque Societatis in Hispania provinciis, & Indiarum Orientis impositus ab Ignatio Franciscus, commissaque ei generatim administrandæ Societatis cura. Ille vero onus detrectare, latere se malle, obscurum vivere sibique & Deo vacare. At Ignatius, datis ad eum litteris, imperare; Deo ita placitum. Quare, ut adhuc fecerat, dicto audiens esset, Societatem ad perfectæ vitæ rationem exemplo, consilioque vocaret: numerum augeret, quoad posset, cum delectu tamen & prudentia. Lustraret item obiretque collegia sociorum, quæ instauraret proveheretque jam cœpta. Quod ab itineribus reliquum esset temporis, in regia consumeret: ibi enim commodum fore, & pietatis negocium promovere, & litteras quaquaversum mittere.

[95] Paruit cessitque, qua erat animi demissione, Franciscus Ignatii jussis: [vitæ rigorem, quem auxerat, ab Ignatio temperare jubetur.] & vero in difficili hac administrandæ provinciæ ratione ratus, quod res erat, fore ut rationem Deo reddere creditarum sibi animarum aliquando cogeretur, licet antea in se ipse sævus esset quæsitor, tunc tamen facere omnia diligentius accuratiusque cœpit: illud interdum mente repetens, NUNC CŒPI a. Jam enim legibus quasi solutus, & inspectore carens morumque custode, immoderatius in se ipse animadvertit vigiliis, jejuniis & flagris, valetudinem ut non parum labefactarit. Qua re cognita, Ignatius factum absens reprehendere, modum in omni re, in asceticis quoque exercitationibus servandum, ut superesse possimus. Sacerdotem itaque senem addidit, cujus consilio pœnitentiæ effecta regeret; valetudinisque, ne læsisse eam temere videretur, rationem haberet. Dici vix potest, quot quantaque sociis emolumenta, exterisque in Hispania tunc attulerit. Recens enim etiam tum Societas erat, & a multis oppugnabatur, ut fere fit, maxime in ipsa origine. A se primum initium ducere constituit, & rogare in primis Deum, ut qui humeris onus imposuisset, idem etiam vires, ferendo oneri pares, sufficeret. Collegia partim inchoata provexit, ad tectumque perduxit; partim etiam inchoavit, quæ majus post incrementum sumpserunt.

CAP. X.

[96] Duorum de multis collegiis ad posteritatis memoriam illustrium, [Carvajalius episcopus, Placentini collegii conditor, Francisci precibus] referre libet, Placentini & Hispalensis originem. Placentiæ b episcopus Guterius Carvajalius, fama adductus cum Francisci, tum sociorum Laynis & Salmeronis, quibus in Tridentina synodo fuerat usus; litteras ad eum dandas curavit, rogans socios aliquot mitteret, quos in curarum commissi sibi gregis partem vocaret: idque cumulatius beneficium, si se illis adjungeret, futurum. Franciscus nihil prolatandum ratus, mox sociis aliquot adhibitis, in viam se dedit: tam humaniter ab episcopo acceptus, ut a parente majora proficisci non possent. Domi sociis usus perfamiliariter, famam re ipsa, quod contra solet, superari comperit. Erat tum Guterius animi impetu insolentior, & aulicis in vulgus moribus plus æquo deditus, quam sacerdotis, nedum episcopi officio, dignum videretur. Nec fugit ea res Franciscum. Orare igitur Deum assidue, sociisque idem negocium dare, mensem ut integrum, episcopi salutem Deo precibus, jejuniis, ceterisque exercitationibus commendarent. Viderat Vir prudens, magnum esse in principum virorum exemplis ad vitam moresque civium moderandos momentum. Tandem intensiore cura, atque diutius Deum precatus, conclavi egressus, oculis incensis, ut flammam emicare crederes, obviis forte patribus hilari voce, “Bono”, inquit, “esse animo jubeo: gratiæque Deo agendæ, qui preces nostras audiit, & episcopum bene de nobis meritum miseratus aspexit.”

[97] [mores emendat.] Nec diu factum est, cum se ipse Carvajalius collegit. Orationi intentus & lacrymis anteactæ vitæ memoriam repetens ultimam, totius vitæ crimina rite confessus expiavit. Edixit statim præconis voce, omnibus a se satisfactum velle. Si quem forte sciens, prudens læsisset, sua, vel ministrorum opera; si fraudasset, audacter res repetitum veniret. Judices adhæc constituit, & arbitros, Joannem Ayoram, qui ejus tum vices gerebat, & Ovetensis ecclesiæ c post episcopus fuit: socios item duos theologiæ alterum, alterum juris Pontificii bene peritum. Hi lites componerent, & jus suum cuique ex æquo, & bono tribuerent. Familiam quoque domi ad frugem, parsimoniamque traduxit, servorum & aulicorum grege misso facto, sex contentus sacerdotibus, morum honestate singulari: quos & mensæ, summa temperantia instructæ, adhibuit. Lectusque quotidie ab anagnoste sacræ scripturæ liber, quo animus potissimum reficeretur. Cum canonicis ecclesiæ in gratiam rediit: remissisque sponte injuriis, positæ simultates & odia. Diœcesim integram lustrandam piis maxime viris mandavit, qui non rudes duntaxat docerent, sed pascerent etiam inopes, magna vi pecuniarum distributa. Domi suæ trecentis interdum & mille egenis quotidie victum suppeditavit, præsensque aderat mensæ: doctrinæ item Christianæ præceptis a catechista socio traditis. Vitæ hæc in melius mutatio & admirationem attulit omnibus, & exemplum ceteris præbuit. Francisci id omne precibus acceptum referendum.

[98] Hispali d dæmon clam ea tempestate zizania serere cœperat: [Condi collegium] cui malo in tempore provisum est vigilantia censorum fidei: & ut in partem juvaret Franciscus, eo, tanquam in coloniam, socios mittere decrevit. Igitur Joannem Suarez, qui Salmanticæ sociorum collegium regebat, nondum tamen a diuturno morbo satis confirmatum, Hispalim allegat. Domum humilem atque angustam quærere jubet, quæ duodecim socios caperet: se propediem eodem venturum collegio instruendo promittit. Paruit Calendis circiter Novembris e Hispalim delatus, comitante Joanne Guterio. Hic archiepiscopi vices Ceruantes Salazarius, qui post Cardinalis creatus, & archiepiscopus Taraconensis, nostros fovit, collegiumque exædificavit. Huic se supplice libello Suarez obtulit, concionandi potestatem, sacrificandique postulans. Pontificis de Societatis instituto diplomata profert: ei facile se suaque probavit. His rebus peractis, pace tanti viri, gnaviter agere, partim de rebus divinis publice disserendo, partim confitentibus aures dando, ut a lento morbo sic recrearetur, quasi hanc illi valetudinis confirmandæ viam Deus ostendisset. Ferdinandus Pontius Leonius, vir nobilis, captus hominis pietate, ædes illi amplas laxasque incolendas tribuit.

[99] Evocatur itaque Franciscus: qui una cum Michaële Torres, [Hispalense curat, suosque] Bartholomæo Bustamantio & Paulo Hernandes palatium ut vidit, non humiles casas quæsitas fuisse (ut erat paupertatis amantissimus) Joannem Suarez, modeste tamen, objurgat; superbam nimis pauperum sedem videri, paupertatem vero maximum esse religionis præsidium. Mansit tamen, temporis augustiis coactus, quod Natalitia Christi agerentur. Post non diu in ædes humiles migravit, quæ vetustate jam rimas, vitiumque agerent, ut & pluente cælo guttæ cubiculum aspergerent, stillaretque undique domus. Ingenti inedia primo affecti, quod in vulgus adhuc ignoti socii laterent. Accidit, ut nec cibum domi, neque æs pecuniamve haberent, venissentque de via socii non pauci; hora vero meridiei ad prandium invitaret. Suarez, quod res erat, ad Franciscum retulit, nihil esse, quod apponeretur: dandumne igitur signum, quo in triclinium omnes convenirent. Ille paululum, quasi Deum precaturus, se collegit; mox vultu ad hilaritatem composito: “Dare signum prandii licet, quando multum jam est diei: Deo fidite; illi curæ sumus. Ecce tibi ad portam duo, cum sportis panis, ciborumque, ut ad pauperes foris pascendos redundarit.” Isabella Galindii, matrona illustris, commeatum illum dono miserat. Franciscus precibus a Deo impetrarat, & socios allocutus: “Discite”, ait, “filii, Deo sidere: cujus si gloriam quærimus, animis corporibusque nihil defuturum scitote.”

[100] Nec Hispali solum, sed alibi semel atque iterum idem accidit; [divinæ fidere Providentiæ docet.] Pintiæ nimirum & Septimancæ: ubi nec opinantibus similiter allatus est cibus, sed ab iis hominibus, qui dicere nollent, quis mortalium mitteret; ut Dei providentia res geri videretur. Et hæc quidem Societatis in Bætica initia, parva illa quidem & infirma in tanta rerum omnium inopia, sed quæ nimium quantum post creverunt: ut jam collegium sociorum, domumque Professorum, dives ea respub. magno suorum civium emolumento alat; quod non litteris tantum, sed & morum pietate juventus imbuatur.

CAP. XI.

[101] Dum Placentiæ versatur, loci opportunitas suadere videbatur, [Carolo V] ut cæsarem, qui propius aberat, inviseret, rationemque suscepti consilii præsens redderet. Dederat enim res inopinata sermonem multis, qui secus ac par erat, interpretarentur. Cæsar vero, pius princeps, cum bellis externis implicitus antea fuisset, Societatem, ut recens ortam, vix agnorat. Secesserat hic, fessa jam ætate, in sodalium Hieronymianorum cœnobium Justi cognomento, Placentino in agro Hispaniæ amœnissimo: ut, quod reliquum esset vitæ spacium, Deo transcriberet. Rarum in primis, & nostro sæculo inauditum exemplum in imperatore summo visum. Qui enim tantos de hostibus fidei, religionisque majorum, Turcis atque hæreticis, triumphos egisset, imperio orbis pæne terrarum cessit: quo se commodius Christo consecraret, anteactæque vitæ errata dignis pœnitentiæ fructibus expiaret.

[102] [initæ a se Societatis] Igitur Franciscus gratulari coram cæsari, suique facti rationem reddere pretium operæ existimavit. Litteris etiam Joannæ cæsaris filiæ, & alteris, Ferdinandi Alvari Toleti, Oropesæ comitis, sæpenumero cognorat, in secessione illa cæsarem, quid Francisco fieret, quærere solitum. Bustamantio itaque sacerdote, itineris comite adhibito, ad cæsarem pergit. Lætus ejus adventu Carolus, apud se domi accipi jubet humaniter a Ludovico Quixada: cubiculumque apparatum. Facta salutandi potestate, genibus Franciscus accidit. Surgere & sedere cæsar confestim jubet; at ille obluctando duravit. “Liceat, quæso, auguste cæsar, bona cum venia tua, supplici mihi genibusque nixo hodierno die paucis apud te agere. Multis me tibi nominibus obstrictum agnosco, & præ me fero non invitus, ut cliens devotus Majestati tuæ. Quæ me causa impulit, ut in præsens tibi mutatæ vitæ rationem reddendam putarim. Diversos enim ea de re in vulgus sparsos rumores inaudivi. Cum in contubernio tuo hærerem, multis criminibus obnoxius, deliqui, fateor, non raro, ceterisque offendiculo fui.

[103] [rationem reddens,] Visum tandem est Deo, animorum parenti benignissimo, nullo meo merito, me ad se trahere, eamque mentem injicere, ut sæculi curis nuncium remitterem, & in religiosorum hominum Societatis Jesu familiam me darem. In quam potissimum familiam” (cum animus ad D. Francisci institutum magis propenderet) “rapi me & trahi indies sensi, dum precationi ad Deum fusæ insisterem. Idem ut facerem, alii, qui & intimos animi mei recessus penitus norant, re eidem Deo oblata, auctores mihi exstiterunt. Hic & aditum honoribus obstrui acceperam, quibus jam me sponte abdicaram. Nuperam esse sciebam: & vero, quemadmodum si quis recenti regis pomario stirpem inserendam afferat, gratius haud dubie munus esset, quam si in hortos pridem arboribus consitos traduceret; sic in piorum hominum familiis, summi Regis Dei viridariis, usu venire existimo. Actionem iidem contemplationi conjungunt: a quo vitæ instituto nunquam abhorrui, & perfectissimum esse sapientes viri judicarunt. Certe ex animi mei sententia confirmare possum, ad hanc me diem jucunde in Societate, & summa animi tranquillitate vixisse.”

[104] Ad hæc cæsar: “Mirabar sane, cum Roma Augustam Vindelicorum ad me ea de re putares referendum, [simul eam] quidnam accidisset, cur mutata velificatione, quasi conditionis tuæ pertæsus, vitæ cursum retro agere induxisses. Tum vero maxime admirabar, quod in novam illam familiam Societatis te contulisses: de qua secus, quam vellem, sentire & loqui plerosque video. Scilicet, deerant tot tantæque veteres piæque familiæ antiquitate ipsa, usuque probatæ.” Hic modeste Franciscus: “Si novas religiones, magne cæsar, hoc nomine contemnimus, quia nuper natæ; omnium eadem conditio est, quod originem semel sumpserint, temporisque diuturnitate creverint: & hæc ipsa sodalitas tempore ipso veterascet. Immo, si vere existimare volumus, quo ab origine res propius abest, eo melius verum cernit & accuratior est. Et motus initio semper incitatior est & vehementior. Similiter ad fontium capita limpidior aqua puriorque bibitur. Christi Euangelium, lexque gratiæ præstantiores viros, sanctiores doctioresque extulit, quo principio viciniores fuerunt. De probatione vero, summi Pontificis authoritate atque auspiciis Societatem confirmatam videmus. Æmulos reperisse, & adversarios, non inficior. Hoc enim rebus omnibus, præsertim recens natis, proprium perpetuumque accidit. Sed ii fere nos oppugnant, qui aut focios vivendique modum ignorant; aut animi perturbationibus, odii & invidiæ ducuntur. Equidem, si quid in sociis non probassem, pedem non intulissem; aut si intulissem, re comperta, statim retulissem.”

[105] Mox interpellat cæsar: “Sed illud quomodo refelles, [egregie tuetur.] adolescentes hujus familiæ esse omnes; senem, quem canities commendet, atque prudentia, neminem?” Hic Franciscus: “Si mater juvenili ætate est, non senili, quid, quæso, mirum, si & liberi ejus juniores sint? Et si propius inspicias, cani non pauci nobis se addicunt. Equidem sextum jam & quadragesimum ætatis annum ago, hicque meus, ne longius abeam, itineris comes” (Bustamantium significans) “sexagenarius pæne Societati nomen dedit, tirociniumque ponere vir doctrina & modestia singulari, minime detrectavit.” Cæsar introire jubet, & agnitum sibi olim memoria repetebat: quod olim Neapolim missus a Joanne Tavera, Toletanorum archiepiscopo, secum de rebus arduis egisset. Triduum cum cæsare versato, jamque itineri accincto, ducentos aureos eleëmosynæ vice dandos Carolus curavit: modicum id esse testatus, sed se jam bonis exutum privatam personam sustinere. Cujus si status conditionisque respectum haberet, numquam alias majus a se beneficium accepisse, agnosceret f.

CAP. XII.

[106] Pintiam revertit Franciscus, ubi domus ad tectum perducebatur, [Vallisoleti ad populum dicit, ac Septimancæ] crescebatque indies sociorum numerus. Ille vero & in æde nostra aliisque templis frequenter concionabatur. Hic cum plerique ad eum aulici confluerent, ut suis potius rebus, quam animorum saluti consulerent, dicere solitum accepimus: “Quam pauci mortales ex urbe Hierusalem huc commeant: plerique omnes ex Ægypto veniunt, ut nostra opera ditiores potius, quam meliores fiant.” Respiciebat ad Antonii abbatis dictum divinitus, de quo Palladius g memoriæ prodidit, e Macario rogare consuevisse, cum absentem se quæsivissent: ex Ægyptone, an Hierosolymis advenissent. Hos Christi gloriam, illos sua tantum commoda sectari significans. Ægre itaque adduci Franciscus potuit, ut sui omnibus potestatem sine delectu faceret: ne, si hanc fenestram patefaceret, divinis rebus operam dare non posset. Commodum jam Septimancenses Societati domum obtulerant h, quam eo avidius Franciscus arripuit, quo secedere aliquo libentius cupiebat, & a negociorum fluctibus, tanquam in portum se recipere. E Salmanticensi & Complutensi academiis, magnæ spei adolescentes, nomen ut Societati darent, confluebant: verum, quo reciperentur, locus deerat. Ratus igitur Franciscus, quem jam solitudini & orationi idoneum sibi locum compererat, eundem etiam tironibus ad pietatem informandis aptum esse, augere domum, membris additis, constituit.

[107] [erigi tirocinium curae,] Observarat enim longo rerum usu, quod idem epistola ad socios data testatur, permagni Societatis interesse, omniumque adeo religionum primum tirocinium feliciter poni, & tanquam fundamentum jaci. Ut enim bonus tiro, bonus tandem miles evadit: sic & in ascetico vitæ instituto, qui se ipse perturbationesque animi vicerit initio, reliquum vitæ curriculum feliciter decursurum. Domum igitur humilem, qualem Ognati ædificandum curarat, instituit: laborans ipse, materiam, calcem & cæmenta ferens. Multos hic non adolescentes modo, sed & viros genere & litteris claros Societati adscripsit. His magistrum morum & pietatis Bustamantium, ætate jam & prudentia gravem, præfecit. Libentissime vero cæteris aggregabat, qui grandiores natu & integra ætate Societati se addicerent: idque multis de causis. Primum, quia judicio maturo, diu multumque deliberantes, eam vitæ rationem amplexantur; eademque constantia ad extremum usque spiritum retinent. Deinde, quod juniores magnis sumptibus multisque annis educari, incerto etiam eventu, debeant: viros vero, decurso jam studiorum spacio, statim Societati utilem navare operam videas, cum docendo, tum concionando; tales modo sint, qui parvulorum simplicitatem, ut jubet Christus, cum morum prudentia conjunxerint.

[108] [in quo tironibus,] His Franciscus facem exemplo præferebat viamque monstrabat hortando, urgendo, consolando & revocando, cum freno alii, alii calcaribus indigerent. Per compita publica, præeunte canentium puerorum choro, catechistæ officio fungebatur. De superiore item loco Dei verbum explanabat. Erat tum forte in tirocinio, qui a lancium sordibus abstergendis abhorreret, invitusque hoc onus, cetera libenter, susciperet: quem ut inutilem metum exueret, spectante illo, Franciscus aquam sordibus inquinatam, qua tum orbes laverat, avidius hausit. Adolescens, rei spectaculo fractus, ad pedes ei accidit, veniamque postulavit. Collegium Septimacense aliquando Pintia ingressus, recta in culinam tendit: coquum ignotus rogat, numquid jubeat: hodie se illi operam daturum. At ignarus ille, quid nosset, rogat. “Nihil”, ait Franciscus. “Quæ tamen rectius præstare & in quo minus aberrare soleo, hæc sunt: pavimentum verrere, ollas abstergere.” “Lava igitur”, ait coquus, “ollas illas fictiles, fuligine obsitas.” Ille vero: “Et libenter”; diuque ibi hæsit, dum a comite ad res graves obeundas avocaretur.

[109] Pintia quoque serius aliquando egressus, moraque in itinere injecta, [exemplo præit.] Septimancam intempesta nocte, altero inde lapide dissitam, accessit. Fores collegii pulsat. Multa tum cælo nix decidebat: frustra tamen ad alteram noctis vigiliam, captis arctissimo somno sociis, exspectat, dum fores paterent: domus enim longius a porta abscesserat. Tandem aliquando intromissus, tantum abest, ut moleste moram cælique intemperiem tulerit, ut magnum & inde fructum pietatis reportarit. “Credo equidem”, aiebat, “ut princeps, fera stimulis, & arundine in arena, & venatione agitata, summam capit voluptatem; sic Deum, me, feris ipsis nihilo meliorem, mollibus dum petit nivium globis, hodie delectatum: qui tamen non me læderent, sed urgerent atque impellerent. Sic enim Vates ait: Qui dat nivem sicut lanam; nebulam sicut cinerem spargit i.” Nobilis item adolescens hic sociis recens adscriptus erat; asceticis tamen exercitationibus paupertateque illa domestica adeo non capiebatur, ut facti pœnitens, a suscepto vitæ instituto resiliret. Cum nihil Francisci alloquia ad constantiam servandam valerent, sociis vaticinans ait: “Sinite abire: nondum enim maturuit. Revertetur, mihi credite, & hanc ipsam judicii imbecillitatem post re ipsa corriget.” Nec vanus augur Franciscus fuit. Post enim idem ecclesiastica dignitate sponte se abdicans, in Societatem iterum revertit, vixitque ad extremum usque diem pie constanterque, ut ceteris omnibus exemplum esset singulare.

CAP. XIII.

[110] Decesserat per idem fere tempus anno ejus sæculi LVII. A. D. III. Idus Junias Lusitaniæ rex Joannes III, [Missus a Carolo ad Catharinam, Joannis III, Lusitaniæ regis, viduam,] princeps pacis, bellique artibus clarus, pietate vero in Deum religioneque clarissimus. Societatem maxime fovit, primusque socios ad se in regnum traduxit; domos regia liberalitate attribuit, collegiaque a fundamentis exstruxit. Primus idem in Orientis Indiam socios misit; qui gentibus illis barbaris, densa caligine dissipata, Euangelicæ veritatis lucem importarent. Luctuosa ea mors, cum Christiano orbi universo, tum Societati fuit: quæ & parentem amisisse simul & patronum videbatur. Franciscus Catharinam, regis conjugem, communi Societatis nomine, pia epistola, consolatur: esse quidem reges instar procerum, fulcrorumque Ecclesiæ Dei; sed e militante Hierusalem in triumphantem, cum placitum fuerit, transferri. Præclare cum illo agi, qui terrenum hoc regnum cum cælesti permutasset, feliciter: hortari itaque, ut regni gubernacula non detrectet, dum Sebastianus nepos imperio adolescat.

[111] Nec diu post, in Lusitaniam ipse subsecutus, cæsaris jussu cum eadem & cum dynastis magnis de rebus egit. [gemino mortis periculo defungitur,] Eboram nondum adierat, cum ardentissima febri, quæ * mox morbi violentia in delirium pestiferum vertit, ad desperationem medicorum laboravit. Indictæ preces supplicationesque jussu principis Cardinalis Eborensis k. Jacenti jam in collegio sociorum, deplorato ac pæne deposito lacrymantes aderant medicus regius l & socii, quibus nec opinato Franciscus: “Cur”, inquit, “lacrymas frustra funditis? An illæ morti me eripient, si Deo visum, in patriam ab hoc me vitæ exsilio revocare? Sed nondum maturuit hic fructus, ut summi regis mensis apponatur. Grandis adhuc nobis restat via: immo intra quatriduum vivus valensque Olyssiponem pergam.” Inopinatum illud præterque fidem visum, &, si naturæ leges consuleres, fieri non posse. Postridie tamen ejus diei, hausto salubri pharmaco, purgata alvus est, & vis morbi remisit, habuitque melius. Tertius jam dies illuxerat, cum a Catharina regina missi domestici aderant: quibuscum postridie itineri se Olyssiponensi commisit. Verum ne hic quidem periculi omnino expers fuit. Tagum enim flumen trajiciente, ea subito exorta tempestas est, ut proprius factum sit nihil, quam ut aquis mergeretur; cum & alia navigia non pauca procella illa perierint. Regina adventu nunciato, Xobrigam, regiam in villam flumini vicinam, amœnitate aërisque salubritate claram, deferri jubet: omnique regio apparatu accipiendum curat. Hic dies aliquot moratus, ad D. Rochi Societatis domum Professorum Olyssiponem maturare se ostendit.

[112] Colligere itaque sarcinas jubet. Regii ministri rati, [divinamque in se providentiam experitur.] quod res erat, eo festinare, quod regium illum luxum fugeret, & sociorum inopiam longe illi apparatui anteponeret, hortari valetudinis habita ratione, ne intempestive in viam se daret. At nihil ille remisse agere, & instare; noctem ibi transacturum se negat. Incommodum haud dubie cum sociis Franciscus accepisset, ni providentia quadam effugisset. Eadem enim ipsa nocte ventorum procella, ab extremis usque Indiæ finibus vehementius spirans, pestilentem morbum invexit, multique iis anni horis ubique gentium consumpti. Non dissimile divinæ providentiæ exemplum apponam. Occurrit ei olim in itinere Suerus Vega, Joannis Vegæ Hispaniæ præsidis filius, in idemque hospitium diverterant: cumque frigus igne depulissent, secessit, ut solet, Deum oraturus Franciscus. Vega locum retinuit. Post non diu cubiculo raptim noster egressus: “Fugiamus”, inquit, “periculum præsto est.” Dictum ac factum: vix domo digressis, tectum decidit, omnes oppressurum, ni cavisset Franciscus. Pii nimirum in tutela Dei sunt. A morbo recreatus confirmatusque Lusitaniæ reginam & Sebastianum nepotem salutat: regni item dynastas, legationemque exponit.

ANNOTATA.

a Psalm. 76, ℣. XI.

b Hispaniæ civitas est in Extremadura regni Legionensis provincia.

c In regno Legionensi.

d Quæ Hispaniæ Bæticæ caput & archiëpiscopalis civitas est, incolis Sevilla.

e Anni 1554.

f Simile donum cæsar alias etiam obtulisse Francisco videtur. Vide Comment. præv. num. 217: item num. 201 & seqq., ubi de cæsaris & Francisci colloquio plura reperies.

g Historiæ Lausiacæ cap. 26.

h Anno 1554: est autem Septimanca (Simancas) regni Legionensis oppidum, sex passuum millibus Vallisoleto distans. Plura vide num. 187 Comment. prævii.

i Psalm. 147, ℣. 16.

k Henrici, de quo num. 89 Comment præv.

l Barbosa nomine.

* quam

CAPUT VII.
Carolum V oratione funebri laudat; missiones aliquot instituit; alterum in Lusitaniam & Romam iter suscipit; bis Vicarius Societatis constituitur.

CAP. XIV.

[113] [Carolum oratione] Domum revertit: cæsari gestæ rei rationem reddit: de animi salute & asceticis frequens sermo. Carolus enim ad mortem tum se comparabat, optabatque vehementer, rationes anteactæ vitæ gestique imperii Deo summo animotum Judici probare. Franciscus misericordiæ Dei atque clementiæ commemoratione languentem erigebat. Nec fefellit de morte vicina augurium. Vix enim cœnobio digressus Pintiam attigit, cum tristis nuncius allatus, cæsarem obiisse A. D. XI. Kal. Octob. anno Salutis M. D. LVIII. Tabulis exequendæ voluntatis ultimæ, quam ratam haberi vellet, Franciscum nominat. Permolestum vero id ei accidit, quod animam agenti Carolo præsto non fuisset, ut patrono optime de se merito postremum hoc officium præstaret, oculosque morienti clauderet.

[114] Post tamen rogatus non detrectavit funebri illum laudatione prædicare Pintiæ, [funebri laudat;] in aulicorum frequenti corona: adhibitis regii Prophetæ verbis: “Ecce, elongavi fugiens & mansi in solitudine a.” Factum prædicans heroe dignum; qui cum de hostibus toties triumphasset, tandem se ipse vicisset. Nuncio enim rebus humanis, imperio & regnis remisso, secessisse, privatumque egisse. Coronas, sceptra, fasces ad Christi crucifixi pedes sponte posuisse; quo rationem gesti imperii, mortem longe ante præsagiens, commodius redderet Imperatori summo, cum bona æternæ felicitatis spe. Illud in ceteris memorabile & ad posteros transmittendum; Carolum ab uno & vicesimo ætatis anno nullum diem abire passum, quo non horam orationi meditationique tribueret, negotiisque demeret. De morte demum, quæ ad æternam vitam janua est, sermonem Franciscus clausit extremum.

CAP. XV.

[115] Per idem tempus Pintiam occulte invaserat depravatarum in religione opinionum lues: [hæresis calumnia] idque malum, quo occultius, eo periculosius, parvis, ut fit, igniculis ortum, provinciam Hispaniæ inflammasset; nisi ad commune incendium restinguendum mature, atque alacriter Philippus, rex vere Catholicus, & quæsitores fidei advolassent. Mali origo hæc fere memoratur. Dum cæsarem augustum flos Hispanicæ nobilitatis in Germaniam ceterasque hac labe infectas regiones sequeretur, usu, commercioque & disputationibus (quæ damni plus, quam commodi adferre solent) contaminati nonnulli venenum hæreticæ pravitatis imbiberant, edocti ab iis, qui a fide majorum, ut transfugæ, desciscentes, in alia omnia blasphemiæ, impietatis & atheismi abierunt. Conventicula itaque nocturna & conciliabula clandestina cogere (quod fere seditionum initium) libellos impios & famosos in vulgus spargere ausi; & jam virgines Deo dicatas tabes illa occuparat.

[116] [sociis afficta depellitur;] In his ipsis conjuratis nonnulli socios, ut conscios, falso nominarant, in eandem causam involvere tentantes. At illi innocentia freti, recti se conscientia sustentabant; calumniamque tempus, & ejus filia veritas, diluit. Ferdinandus Valdesius, Hispalensis archiepiscopus, idemque censorum fidei princeps, ceteris judicibus negocium dedit, ut socios in templis vicisque a calumnia liberarent, & honorifica prædicatione in integrum restituerent. Hispali quoque in Bætica, in socios incurrere, calumniisque petere factiosi ausi: &, quod mireris, ii ipsi, quorum intererat, omni ope pro veritate niti. Honori tamen nostro (ea nimirum vis est in omnem partem veritatis) consuluerunt boni; nosque pro concione innocentes & integros publice prædicarunt, ipsi etiam Dominicanæ familiæ sodales. Nihil his tempestatibus adversisque fractus Francisci animus, quin & fortius, palmæ instar, nitebatur b.

CAP. XVI.

[117] Christophorus Rogius Sandovalius, qui post ex episcopo Ovetensi c & Pacensi d Hispalensis archiepiscopus decessit, [in Asturias] Franciscum amanter monuit, Asturum montiumque incolis circa Ovetum habentibus, non solum victum in summa temporum difficultate, ex continenti annorum aliquot sterilitate deesse; sed quod rei caput est, etiam doctrinæ Christianæ præcepta & cælestis Panis frequentiorem usum. Asturum enim ager, licet optimorum ferax equorum est, ingeniorum non item, in agrestibus præsertim hominibus. Adeo verum illud: “Non omnia uno solo cæloque nasci.” Nec mora, Franciscus ad Joannam, clarissimam Hispaniæ principem, quæ, absente in Belgio rege Philippo, imperabat, Ovetensis agri inopiam animis corporibusque sustentandis retulit: opem implorat: se in partem laborum venturum missurumque socios, qui rudimenta doceant & sacra procurent: sed quando in tanta rerum omnium indigentia, ut anni tempus erat, inanis venter auribus careret, rogat, Asturum inopiam sublevare vellet. Sic enim fore sperabat, ut fructus non pœnitendus animorum colligeretur. Vetus enim fructuosumque Societatis est institutum, in paganorum agros excurrere, & quasi legationem Dei docendo concionandoque obire. Princeps illa, ut ad omnia pietatis officia propendebat, Asturum inopiæ sublevandæ quatuor aureorum millia ex ærario publico numeranda curavit. Hæc ut pauperibus viritim distribuerent, duo socii profecti, Petrus Saavedrius & Carvajalius, agrumque per se sterilem, divini verbi semine ita coluerunt, ut tum primum nati videntesque, qui cæci ad eam diem fuissent, sibi viderentur.

[118] [& Africam missionem instituit:] Missi item a Francisco socii extra Hispaniam in Mauritaniæ Cæsariensis urbem, hodie Oranum e, quam olim Icosium alii, alii Madaurum, L. Appuleii patriam, existimant f. Quæ urbs in Africæ ora sita, Francisci olim Ximenii Cardinalis, & Toletanorum archiepiscopi opibus auspiciisque capta g, præsidiis nunc Catholici regis tenetur, adversus Maurorum incursiones. Exercitus ex Hispania navibus eo deportabatur, ad gentes illas, Christiani nominis acerrimos hostes, debellandas, anno, opinor, M. D. LVIII. Igitur missi a Francisco e nostris, Petri duo, alter Martinez, qui post martyr obiit in Florida, insulanorum insidiis. Alter vero Petrus, cognomento Domenichus. Eductis in hostem copiis, Mostaganum h oppugnaturis, jussit belli dux, in urbe socii manerent, ægrotis quadringentis militibus, qui in nosocomio decumbebant, operam navarent. Hi tametsi militibus animum in prælio addendo præsto esse mallent, dicto audientes fuerunt, & visum magno illi Imperatori Deo, ut ad majora reservarentur. Cæso enim ad internecionem exercitu, captisque, qui cladi superfuerant, periculum nostri evitarunt. Post in Hispaniam reversi, mortuorum se in numerum relatos, sacris etiam rite peractis, compererunt.

CAP. XVII.

[119] Semel iterumque Lusitaniam ingresso, sed negociorum duntaxat gratia, [alterum] sociorum collegia lustrare, solatiumque otiose adferre, integrum non fuerat. Commodum jam per ea ipsa tempora Henricus, Lusitaniæ princeps, Cardinalis (qui & Sebastiano in Africana expeditione cæso i, regnum tenuit) Eboræ collegium academiamque ære suo Societatis fidei commiserat; petieratque per litteras a Francisco, ut mitterentur doctores sacrarum litterarum duo; utque se his adjungere ne gravaretur. Valetudinis etiam interesse medici affirmabant, animum a curis, quibus Pintiæ obruebatur, avocare & peregrinando relaxare. Præmissis igitur sociis duobus, Petro Paulo Ferrario & Ferdinando Perez, qui Theologiam docerent, in Lusitaniam se contulit; ut principem bene de Ecclesia Societateque meritum, cum officii causa salutaret, tum gratias etiam sociorum nomine ageret. Acceptus hic omni officiorum & caritatis genere; pari comitate, qua eum olim Joannes III rex, ejusque frater Ludovicus complexi fuerant. Concionabatur Dominicis fere diebus, vernis quadraginta dierum jejuniis, in æde sacra, audiente cupidissime Henrico Cardinali. Hic, cum de via fessum orationibus ad populum habendis onerandum quidam negarent, instabat Cardinalis: “Nec postulo”, inquit, “diserte concionetur: abunde erit populo, mihique, vel suggestum conscendisse eum, qui omnibus sese bonis sponte, Christi propter amorem, abdicavit.”

[120] Interea Henricum cupido incesserat & Francisci invisendi, [in Lusitaniam] & academiæ lustrandæ, quando absenti integrum nunquam fuisset. Deductus itaque a nobilitatis flore, omnibusque academiæ ordinibus, & sociis collegium ingreditur. Franciscus pro foribus præstolabatur. “Jure”, inquit, “optimo, princeps amplissime, omnes te omnium ætatum ordines, doctique homines honoris gratia, ut scientiæ parentem, deducunt: hic quoque, licet indoctus cœtus” (se nimirum & cocum significabat) “tuus est tibique devotus.” Adduci tum nullo modo potuit, pugnante licet, diuque urgente Henrico, ut caput tegeret: obfirmato enim animo honorem illi deberi serio affirmabat. Accessit eo ipso tempore & Brigantinus dux k e Villavitiosa l oppido, Henricum, Lusitaniæ principem, eademque opera Franciscum salutaturus. Post Franciscus & collegium Bracarense m lustravit, nuper ædificari cœptum sumptu Bartholomæi, Martyrum cognomento, e familia divi Dominici, archiepiscopi: qui singularem cum doctrina pietatem ita conjunxerat, ut utra re præstaret, incertum esset. Sociorum hic opera in commisso sibi grege uti velle præ se ferebat; quod re etiam præstitit. Post, ut erat summa vitæ innocentia & sanctitate, sponte abdicato episcopi officio, cellæ cœnobii se iterum suisque reddidit. Scripsit re penitus explorata, Chrysostomi, & Gregorii Pontificis exemplo, DE CURA PASTORUM, volumen egregium.

CAP. XVIII

[121] Colligere sese & ipse Franciscus, ad orationemque, ut solet, [iter] & solitudinem festinabat. Profectus itaque in Gallæciæ fines, ut a publicis negociis, quæ nimis occupatum habebant, se abduceret: Portum venit, quæ urbs hodie nomen retinet, quia portus est oppidi Calis: indeque adeo, ut Hispanicarum Rerum scriptotradunt n, toti provinciæ nomen inditum. Ea mille circiter & quingentis passibus Durio flumine, ubi in Oceanum influit, imminet, loci ingenio & situ saluberrima. Hic olim Franciscus Strada commoratus, assiduis concionibus, ut erat in dicendo acer & vehemens, magnos antea fructus retulerat. Delatus & Franciscus noster Kal. circiter Sextil. anni M. D. LX rectaque in xenodochium Rochi Amatoris pertendit. Vix jam ad pedes desilierat, cum Rodericus Pinetus episcopus Portuensis salutatum accessit. Cives item admirabundi, cognito quis olim Franciscus fuisset, atque ob commissam illi totius in Hispania Societatis provinciam & modestiæ nomine observabant. Postularunt socios, eo mitteret, qui eum agrum divini verbi semine excolerent.

[122] [suscipit,] Annuit Franciscus impetravitque, bona cum episcopi venia, sedem sociis & sacellum. Re item juvit Henricus Govianus, vir nobilis, ex eorum numero, quos Strada antea Christo lucrifecerat; mutata in melius vita, qua virtutis odorem cæteris afflabat civibus. Pauperes alere, ministrare etiam ipse in nosocomiis assueverat: Deo & Societati tres filios obtulit, domumque attribuit. Grassante in urbe Portuensi lue, pauperum curam incautius gerens, occubuit. Non fugit Catharinam, Lusitaniæ reginam, Francisci adventus, cui per idem tempus peramanter scripsit, lætari se, quod eam urbem de via attigisset; civesque & episcopum cum senatu optasse, socios mitti collegiumque excitari. Idem sibi pridem votum fuisse, ratumque esse velle o. Tale Portuensis collegii principium fuit. Ille & ætatis immemor & valetudinis, cuncta ferre, agere, concionari, Eucharistiam manu tenendo hortari, pueros ære campano vicatim ad fidei rudimenta discenda evocare. Quare velut hominem, cælo delapsum, suspiciebant omnes.

CAP. XIX.

[123] In secreto hoc secessu libenter acquievisset Franciscus, [uti & Pii V jussu] sed Pius Quartus Pont. Max. missis litteris p, honoris gratia evocavit. Nihil vero antiquius Francisco, quam Pii jussis parere, tametsi fessa jam ætate esset, & a valetudine non satis firmus, æstusque anni a profectione deterreret. Regi mox Catholico Philippo, quod erat, exponit: egredi se Hispania jubente Pontifice; quem penes, ut Christi vices gerentem, summum esset hominum rerumque arbitrium: orare itaque bona cum venia proficisci liceret. In viam se dedit, ardente etiam tum canicula, anno M. D. LXI, adscitis sociis Petro Saavedrio & Gaspare Hernandez sacerdotibus, & veteri comite Marco. Terrestri itinere Galliam attigit Narbonensem & Provinciam. Lauretum ubi venit, lustravit supplex ædem sacram DeiparæVirginis Lauretanæ: religione simul & loci majestate hominumque frequentia commotus.

[124] Post A. D. VII Idus Septemb. Romam ingressus, incredibili sociorum omnium gaudio acceptus. Pius cognito adventu, cubiculi intimi præfectum salutandi gratia extemplo misit, expectatum diu, adesse. Ad se ut migraret, rogat. Franciscus contra comiter pro officio gratiis actis, recusare. Postridie ejus diei postquam illuxit, quamvis de via fessus nondum se collegisset, Pontificis pedes, more majorum, exosculatus, genibusque nixus, ter assurgere jussus, obduravit, rogando obtestandoque. Tandem obedientiæ imperio, pedibus aperto capite institit. De variis mox ultro citroque habitis sermonibus, honorifice dimittens Pontifex, hisce verbis appellavit: “Nostrum est, te tuaque sedulo curare, quando raro & huic sæculo inusitato exemplo te bonis exspoliasti.”

CAP. XX.

[125] Aberat tum forte Roma Jacobus Laynes, Præpositus generalis Societatis, [ubi, Layne absente mortuoque, Vicarii Societatis munere fungitur.] ab eodem Pio IIII Pontifice socius additus Hippolyto Cardinali Estensi, in Galliam legato, ad Carolum regem IX & Catharinam Medicem matrem, ut darent operam, ne quid, nascente hæresi, in Gallia Christiana respub. detrimenti caperet. Alphonsus Salmeron, unus e decem primis Ignatii sociis, Romæ tum a Layne relictus erat, regni Neapolitani in Societate præfectus. Verum post non diu ad synodum, Tridentum pridem indictam & nunc instauratam, utrumque misit Pontifex. Franciscus vicariam operam præstare, locumque tenere jussus est. Cui muneri cum repugnaret, qua erat animi demissione, summo tandem Laynis imperio dicto audiens, acquievit. Domi omnes socios hortari, collegia lustrare, re consilioque ad pietatem calcar addere: denique ad virtutem verbo & exemplo impellere. Publice vero in divi Jacobi festis diebus concionari: ad quem audiendum purpurati Patres, legati omnisque adeo nobilitas confluebat. Gessit hoc Romæ munus annos aliquot, dum, dimissa Tridentina synodo, Laynes rediret; qui cum in gravem morbum reversus incidisset, insequentis anni ejus sæculi quinti & sexagesimi XIV Kal. Febr. supremum vitæ diem clausit. Igitur exstincto Layne, vacuum rursum tenuit locum Franciscus, communi omnium suffragio, antea re bene gesta, probatus. Rebus, quoad licuit, ordinatis, ad omnes Societatis in Europa provincias, quam citissime tristem nuncium mortis Laynis transmisit: simul monens continuo conventus agerent, & novo Præposito deligendo, bini quam maturrime Romam advolarent.

ANNOTATA.

a Psalm. 54, ℣ 8. Aliud orationi illi funebri argumentum ex Herrera, qui eidem interfuit, Alvarus Cienfuegos num. 219 Comment. prævii laudatus assignat: nempe hoc Thren. Jeremiæ 2, ℣. 13: Cui comparabo te? vel cui assimilabo te, filia Jerusalem? Magna est velut mare contritio.

b Has turbas latius explicatas habes § XV Comment. prævii

c Ovetum (Hispanis Oviedo) situm est in regno Legionensi & Asturiæ Ovetanæ caput.

d Pax, cognomento Augusta, provinciæ Extremaduræ caput est, incolis Badaioz dicta.

e In regno Algerii.

f Vide Alvarum Gomecium lib. 4 Vitæ CardinalisXimenii tom. 1 Hispaniæ Illustr. pag. 1022.

g Anno 1509.

h Barbariæ oppidum in regno Trimiseno.

i Commissum id prævium fuit die IV Augusti anni 1578.

k Theodosius.

l Brigantinorum olim ducum sede.

m Bracara Hispaniæ Tarraconensis civitas est in Portugallia inter Durium & Minium fluvios.

n Vide Andreæ Resendii pro SS. Martyribus Vincentio, Ulyssiponensi patrono, Sabina &c ad Bartholomæum Kebedium, sacerdotem Toletanum, Epistolam.

o Catharinæ litteras exhibet Ribadineira lib. 2, cap. 22.

p Illas ex Ribadineira lib. 2, cap. 23 transcriptas vide sub initium § XVIII Comment. prævii.

CAPUT VIII.
Præpositus Generalis renuntiatur, remque Societatis publicam administrare incipit: propensus Pii V in Societatem animus.

LIB. III.

CAP. I.

[In Præpositum Generalem,] Evocatis undique per litteras sociis (qui conventus in suis quique provinciis egerant, selectosque binos provinciali Præposito additos, cum auctoritate Romam miserant) veritus Franciscus, quod evenit, ne, in quem omnium oculos conjectos videret, invitum se ac repugnantem Societati præficerent universæ; occurrendum ei rei tempestive ratus, Salmeronem paucosque sacerdotes a, re mature deliberata, ita compellat: “Tametsi, Patres, me certo scio non satis idoneum, qui vel minimum in Societate munus obire queam, dum me ipse indies magis magisque ad unguem exploro: tamen, ut sunt varia hominum incertaque judicia, dicam, quod sentio. Præsagit animus, vereorque, ne invitus a sociis eligar, ceterisque hoc nomine anteponar, quod & vicariam operam, morte Laynis, præstem Societati; quodque nescio quod exile nomen Ducis abjecerim. Quam ob rem, nisi quid secus vobis videatur, animus est, socios deprecari omnes obtestarique per Ignatii memoriam, ut quemvis potius, quam me, huic muneri obeundo deligant, cui ex omni numero me magis ineptum esse neminem, ex animi sententia affirmare liquet. Quod consilium vobis probari velim.”

[127] [licet invitus,] Patres vero, re mature considerata, Deoque precibus consulto, contra sentiunt. Deinde summa omnium consensione respondent, in alia omnia ire se coactos: silentio itaque consilium illud premendum videri. Tacita enim hac animi demissione ingeniosaque deprecatione munus potius ambiisse, quam defuisse visum iri: abditas enim esse mortalium cogitationes. De illo deligendo, ut Societatem administraret, in mentem venisse fortasse nemini. Itaque missa illa faceret, Deo fretus, cujus Spiritu cœtus gubernentur piorum. Si deligeretur, quod nolle illum facile viderent, tum demum integrum fore tergiversari onusque deprecari. Paruit ille, nihil pervicaciter ad hæc locutus. Quare quo se gessit submissius, eo sublatus a Deo altius est, omniumque suffragiis, Præpositus generalis magno omnium consensu atque lætitia renuntiatus postridie Kal. quinctiles, qui dies B. Virginis Visitationi sacer est. Ille delata dignitate perculsus animoque perturbatus, tantum abest, ut se purgare verbis potuerit, ut sermonem etiam impedierit omnino insperata res, quod vel ipse vultus & color satis arguebat. Summa Romæ lætitia hinc est consecuta, in provinciasque manavit.

[128] Deductus, facta re divina gratiisque Deo actis, [electus,] de more ad Pontificem Pium IIII. “Factum bene”, inquit ille, “prudenter judicastis, multumque vidistis, qui Franciscum potissimum de tanto insignium virorum numero delegistis. Quod Ecclesiæ commodum videtur & Societati, ut eventus ipse Deo, hominibus meque approbantibus, post docebit.” Domum ubi cum sociis revertit Franciscus, priusquam cœtum dimitteret in provincias, ad Patres verba fecit: animadverterent, quantum onus infirmis humeris imposuissent: rogare itaque in partem laborum venirent, ne humo asflictus succumberet. Hortarentur, admonerent, urgerent, reprehenderent, si, ut res sunt humanæ, opus foret, officioque ipse deesset. Re & consilio adjuvarent simul & precibus. “Jumentum”, inquit, “factus sum apud vos. Si oneri ferendo non fit, onus cum clitellis tollitur. Idem vos facite: imperium tollite, si tanto oneri impar videar. Erit hoc divinæ gloriæ Societatique emolumento, vobis, Patres, Societatique emolumento, vobis, Patres, perutile, mihi denique commodum & pergratum.”

[129] Assurrexit his dictis Franciscus: ceteris allacrymantibus gaudio, [Melitam socios militibus operam navaturos, mittit,] surgere vetitis: mox ordine, singulorum pedes humi exosculatus, etiam complectitur, comiterque in provincias discedentes dimittit; lætos, quod Ignatio & Layni dignum, qui succederet, reperissent. Per idem tempus Melitam insulam b terra marique arctissima obsidione Solimanus, Turcarum imperator, cinxerat c: capta pridem Rhodo d diuturna obsidione, pertinacique conatu, dum equitibus divi Joannis, singulari fortitudine dimicantibus, auxilium nemo ferret. Melitam vero summi Pontificis Pii vigilantia, & opibus Philippi II, regis vere Catholici, ad hæc militari virtute Equitum, quibus eam olim insulam Carolus V imperator defendendam tradiderat e, liberatam vidimus. Militum copiis, quæ suppetias ferre jussæ erant, socii additi sunt, ex eo ipso aggregatorum Patrum numero: qui militibus animum mentemque piam addere conarentur f.

CAP. II.

[130] Prima jam cura, dimissis in Provincias sociis, [in provinciis singulis tum tirocinii,] fuit, quando ab origine pendent omnia, de tirocinii domo Romæ constituenda, in qua juvenes, qui frequentes quotidie ex omnibus Europæ urbibus confluebant, Societatique adscribi cupiebant, ad pietatem & religiosas exercitationes informarentur: ne ignorarent, quo modo orandus Deus, qua ratione spiritui caro subjicienda, & animi perturbationes domandæ: Denique ut pueri catechesi Christianæ doctrinæ imbuendi essent. Episcopo Tiburtino g eam Deus mentem indiderat, ut templum S. Andreæ sacrum sociis traderet, quod in colle Quirinali visitur. Nec diu post eandem beneficentiæ voluntatem dedit Joannæ Aragoniæ, quæ nobilissima matrona Ascanio Columnæ nupta, singulari pietate in Deum fuit, & in socios liberalitate. Domum enim in eodem colle annuosque reditus attribuit.

[131] [tum litterarum humaniorum domum, Romæ vero magnificum templum condi curat,] Idem in omnibus provinciis Franciscus teneri jussit, ut sua cuique tironum Societatis domus esset, in qua ad pietatem informarentur, specimenque sui darent, qui se Societati recens, Deo vocante, addixissent. Alterum item collegium in provinciis instituendum curavit, hodieque Seminarium alicubi appellatur, ubi iis artibus imbuerentur, quæ humanitatis Professori, qui alios docere commode posset, necessariæ viderentur. Cumque recens nata Societas tunc esset, omnes Transalpinarum gentium adolescentes Romam bonis artibus instruendos mittere incredibili sumptu necesse erat: cui incommodo Francisci consilio remedium adhibitum, ut in principiis docerentur. Ædes item sacra domus Professorum paucorum capax erat, cum multi ad rem divinam & Sacramentorum, hortantibus sociis, frequentem usum ac verbi Dei sermonem confluerent. Hanc igitur amplissimo Cardinali Alexandro Farnesio Deus mentem pariter injecit, ut & pietatis studio, & in Franciscum amore adductus, augustissimum templum a fundamentis exstruendum curarit videritque ad tectum perductum: augustum in primis, sive architecturæ artem spectes, sive ornatum.

[132] [nihil inter negotia plurima de precibus remittens.] In ceteris vero, quibus Franciscus curis angebatur, frequentes erant litteræ ex omnibus oris, & quidem principum in repub. virorum, ut somno sæpenumero tempus demere opus esset, si omnibus satisfactum vellet. Alii enim socios ad se mitti postulabant: nonnulli collegia apud se excitari: nonnemo rogare, ut pro incolumitate sua Deum precaretur. Quod & olim regibus studio fuisse, ex Athanasio discimus: qui ad Antonium abbatem scribere solitum Constantinum refert h; ut se fidemque Christianam Deo precibus commendaret. Quamvis vero crebræ litteræ multum & operæ eriperent & somni, nihil tamen destinati temporis orationi ad Deum fusæ detrahi, quo pietatis progressum contineri dicebat, patiebatur. Cum Deo enim potissimum esse agendum, in primisque ejus regnum studiose quærendum. Mox principum Christianorum salutem, a qua penderet reliquorum, Deo commendandam.

CAP. III.

[133] His rebus ita ex sententia peractis, eo ipso anno Pius IV vita simul & cathedra decesserat i locumque dederat Michaeli Gislerio, [Socios] viro e Dominicanorum familia egregio, qui Pii Quinti nomen induit, talemque se moribus gessit k. Hic etiamnum Cardinalis Francisco usus perfamiliari & amico l, postquam ad Ecclesiæ clavum sedit, nihil in amando remisit: quin rebus in arduis consilium ejus & operam frequenter adhibuit. Commodum jam e Lusitania litteræ redditæ erant, socios in Æthiopiam legatos premi & temporum iniquitate sudare, nec proficere: præcisa jam spe messis colligendæ: in Japonia vero insula, Episcopum sacris rite procurandis, in recenti nascentis ibi Ecclesiæ origine, vehementer desiderari. Obibat Æthipiæ regionem e sociis Andreas Oventensis patriarcha: quem olim Julius III, rogante Joanne item III, Lusitanorum rege, episcopum crearat m, una cum Melchiore Carnero Lusitano. Hi socii additi Joanni Nunnesio patriarchæ, in Æthiopiam Pontificis jussu proficiscenti, Ignatio etiam tum superstite.

[134] David enim, Æthiopum rex, Lusitaniæ regis opera a summo Pontifice, [ad Japones Sinasque] quem in terris Ecclesiæ caput agnosceret, mitti ad se rogabat, qui eam Ecclesiam, in remotis Africæ siccisque terris sitam, pæne dixerim relegatam, Judaïsmo inquinatam (baptizantur enim Æthiopes simul & circunciduntur n) purgarent erroribus, in viam revocarent, rudesque illas nationes ac barbaras erudirent. Nunnesius Goam o vix attigerat, inde in Æthiopiam cogitans & conscendere parans, in Beatorum sedes, morte simul & legatione obita, migrare jussus, locum munusque patriarchæ Andreæ Ouetensi, socio & episcopo, cessit. Nihil enim socii præter dignitatis nomen & labores ferebant, honoribus & commodis omnibus abdicatis. Hic simul in Æthiopiam venit, a Claudio rege, Christianorum quidem sacris imbuto, sed lento homine non satis humaniter accipitur: frigide itaque rem Christianam promovit. Qui vero regnum proxime excepit, re & nomine Adamantius, natura crudelis & immanis, in socios grassari, sævire & incurrere ferarum more insistit. Christi enim nomen exstinctum cupiebat, nulla ut spes propagandi Euangelii superesset: Vinculis enim, fame, inopia & nuditate vexati socii, aliaque incommoda & persecutiones passi, ut solent, qui pie vivere in Christo Jesu volunt.

[135] Quamobrem, justo mox judicio Dei a Turcis devicta Æthiopia, [Pius V] in ditionem illorum tyrannidemque regnum incidit, vastum cetera & incolarum multitudine frequens. Pius Pontifex re cognita, Francisco referente, Andream patriarcham Æthiopum furori cedere & se ad majora reservare jubet; commodamque nactum navigationem, maturrime in Japoniam insulam trajicere: ubi multos esse & nuper Christianis adscriptos audierat, qui confirmari & sacerdotio manuum impositione inaugurari possent. Andreæ, accepto Pii diplomate p, injecta religio est, quam eximere nemo posset, quod juberet Pontifex, tum demum Æthiopiam relinquere, cum salva religione & tuto posset, nullaque spes reliqua ejus Ecclesiæ juvandæ foret, hinc in Japoniam insulam frequenter habitatam transiret. Ille vero bene semper Dei benignitate speraret, fore ut Christo plures lucrifaceret; & Æthiopia excedere non poterat, quin in Turcarum aut prædonum manus incideret. In his itaque ærumnis vitam egit diemque clausit extremum.

[136] Melchior quoque Carnerus q, cui par potestas tributa fuerat ordinandi, [proficisci jubet:] confirmandique neophytos Christianos, in Machaonem portum r delatus, qua Lusitaniæ naves onerariæ in Japoniam transmittunt, rite obita legatione, & episcopi munere, decessit e vita. Nostra quoque memoria Sebastianum Moralem, qui provinciæ Lusitaniæ sociorum præpositus fuerat, Sixtus Quinctus episcopi nomine in Japoniam legavit: sed, ut incertæ sunt mortalium res, Goæ portum nondum tenuerat, cum & ille longæ tædio navigationis incommodisque mortem cum vita commutavit. Adeo verum est, quod ipsi etiam male in socios animati fatentur, dignitates ecclesiasticas ex Ignatii instituto defugere socios, aliisque libenter concedere: labores vero, pericula, mortem denique pro Ecclesia ad majorem Dei gloriam ultro ac libenter subire.

CAP. IV.

[137] Plura vero exstant Pontificis vere Pii, & illis temporibus pernecessarii, [idem penes eosdem esse pœnitentiariam] singularia in socios amoris indicia & benevolentiæ. Vetere enim instituto, Romæ pœnitentiæ administri, Pontificia auctoritate monachi & sacerdotes, theologiæ, & canonum, linguarum diversarum periti, nodos conscientiæ solvebant, peccatisque expiabant. Magnum id Ecclesiæ munus & arduum, ut quæcunque divina potestate in terris solvant. Visum itaque Pio Pont., quando munus hoc a variis varie obiri vidisset, Societati mandare, ut pœnitentium curam susciperent, & in sacra. D. Petri æde summa confitentibus quotidie aures darent, virgamque manu gestarent, potestatis argumentum. Alciatum itaque cardinalem, qui tum pro Carolo Borromæo ei muneri præerat, ad Franciscum misit, qui persuaderet, rem per se Ecclesiæ utilem ac necessariam.

[138] [Romanam,] Ille vero tergiversari primum ac defugere: mox ubi se collegit, hæc fere capita supplice libello Pontifici obtulit. Perincommodum id Societati futurum: qui enim legitime id munus ad hanc diem administrassent, iis eripi sine querimonia non posse: ad hæc complures in Ecclesia Dei familias, vetustate corroboratas & sanctitate morum illustres, ad quas id potius pertinere videretur; alioquin præteritas sese moleste laturas: sociis denique privatim fraudi futurum & damno: quod, qui illud munus obirent, continuo Societatis legibus solvi, & obedientiæ vinculis vellent, tamquam ministri Pontificis jam creati. Lectis his, Pius nihil prolatandum ratus, nodosque facile solvi posse; Societati extemplo pœnitentiæ Pontificiæ munus pro suo jure mandat, domumque non procul ab æde summa D. Petri, certumque stipendium ad victum cultumque corporis assignat. Franciscus dicto audiens acquievit, præstantesque e provinciis undique sacrarum litterarum, Officiorum simul & linguarum peritos evocatos, locat. Gregorio mox tertio decimo Romæ sedente s, Societas onere illo levari, sed frustra, optabat: munusque sustinet in hunc usque diem commodo, opinor, publico.

[139] [ac coram se concionandi munus voluit.] Ecclesiasten item Pontificium e Societate tunc deligendum putavit, qui coram in amplissimo Cardinalium consessu de rebus divinis frequenter dissereret. Primus hoc munus obivit, Francisco jubente, Benedictus Palmius, Italus; hunc secutus Salmeron, unus in decem primis Ignatii sociis, sed duodecimo post mense, nimirum secessus amantior & commentandi S. Scripturam studio intentus, alteri e sociis, Lusitano theologo, Emmanuëli Sa, lampada tradidit. Mox cessit Francisco Toleto Cordubensi: qui apud alios continenter Pontifices ecclesiasten egit ad annum usque M. D. XCIV *, quo anno, invita & repugnante Societate, in Cardinalium collegium a Clemente VIII adoptatur: vitaque nuper & dignitate decessit, postridie Idus Septembris anni M. D. XCVI. Neque hic substitit Pii erga nos studium: sociis enim examinandi provinciam dedit eos, qui Romam frequentes confluunt, & sacris initiari vel jam initiati confessiones excipiendi fieri sibi potestatem volunt.

[140] Erant ea tempestate (quis credat?) in ultimis Neapolitani regni finibus hæresis Valdensium reliquiæ, qui pauperes de Lugduno vocari gaudebant t, quod malum ut maturrime tolleretur, [aliaque propensi in Societatem animi] e sociis Christophorum Roderiges *, doctorem theologum, mittit: qui partim disputando, partim monendo, ad bonas eos partes melioremque mentem traduxit, captos comitate hominis & pietate, ut pœnam, Pontificia potestate irrogatam, libenter susceperint. Exploratum jam tum erat Societati finem esse propositum, gentes a fide alienas & hæreticos ad sanam mentem pro virili revocare. Si qua forte rursum tempestas exorta in socios esset, statim advolare Pius solitus & opem ferre; principibus Christianis socios commendare, obtestari, precibus minisque agere. Ut in seditione Avenione excitata statim exstinxit incendium. Hujus studii specimen erit diploma unum in multis, ad Coloniensem episcopum u.

[141] Præterea mendicantium in numero esse socios pronunciavit; [dedit indicia.] immunesque similiter esse & haberi voluit; dato ea de re, quod exstat, diplomate, quincto Pontificatus anno M. D. LXXI Nonis Juliis x: utque tuti ab injuria in provinciis socii viverent, permisit patronum sibi, quem conservatorem vocant, cum res postularet, bona sua venia, deligere ipsi summa auctoritate possent. Quod beneficium Gregorius XIII, immatura morte exstincto Pio y, insequenti anno sociis libens datis tabulis concessit z. Non defuere tamen, ut fit, qui dicerent, Pio propositum, Societatis institutum commutare simul & vestitum. Qui rumor cum latius vagaretur, Franciscus pro Societatis honore diligenter excubans animique pendens, Francisci Patieci Cardinalis, & Burgensium archiepiscopi opera, Pium rumoris in vulgus sparsi certiorem facit. Ille vero tantum abfuit, ut id cogitarit, ut nuncio illo tanquam adversa re perturbatus in hæc ipsa verba clamans eruperit: “Absit a nobis hoc peccatum aa. Video enim, complacitum esse Deo in his famulis suis institutoque vivendi, quo fructum referunt Ecclesiæ. Dum iidem erunt, qui hactenus, institutumque religiose servabunt, nemo illis, qui sapiet, molestus erit, negociumque facesset bb.”

ANNOTATA.

a Salmeronem & alium, inquit Ribadineira se ipsum tacite innuens.

b Inter Siciliam & Africam proprie dictam.

c Anno 1565.

d Insula Asiæ Minoris, anno 1522 a Turcis capta.

e Anno 1530.

f Nominantur hi num. 243 Comm. prævii.

g Joanni Andreæ Crucio.

h Tom. 2 Januarii pag. 103 in Vita S. Antonii, auctore S. Athanasio, hæc leguntur: Hoc in eo viro mirabile est, ut hominem in extremo limite conditum, & favor principum & omnis celebraret aula regalis. Nam & Constantinus Augustus, & ejus liberi Constans atque Constantius talia cognoscentes, crebro ad eum, quasi ad patrem, missis litteris obsecrabant, ut reciprocis eos scriptis hilararet.

i Sub finem anni 1565.

k Electus in Pontificem sub initium anni 1566, relatus in Album Sanctorum a Clemente XI anno 1712.

l Magni præterea est habitus ab aliis Sanctis, ut ab Ignatio, Carolo Borromæo, Francisco Salesio & Teresia, uti num. 339 videre est: amicitiam item coluit cum S. Petro de Alcantara, uti ex Borgiæ ad illum litteris, quas lib. 6, cap. X, § 5 exhibet Alvarus Cienfuegos, liquet.

m Hierapolitanum anno 1555.

n Ex Ribadineira in Vita S. Ignatii lib. 4, cap. 13.

o Urbem Asiæ in India Citeriori sub dominio Lusitano.

p Refert illud, in Hispanum idioma traductum, Ribadineira lib. 3, cap. 3.

q Episcopus Nicenus renunciatus anno 1555.

r Sinarum urbem in insula ad oram littoralem provinciæ Cantoniæ sitam.

s Sedere cœpit anno 1572.

t Sub Adriani VI & Alexandri III tempora seu sub annum 1160 Lugduni vixit Waldo, a quo hanc sectam appellatam aiunt. Errores illius vide in concilio Suessionensi anni 1528 tom. XIV Conciliorum apud Labbeumcol. 436; ubi & Valdonis expressa fit mentio col. 433.

u Illas Pontificis litteras anno 1568 ad comitem Isemburgicum datas, Hispanice exhibet Ribadineira lib. 3, cap. 4: quas autem anno 1569 pro Possevini innocentia, qui inquisitionem more Hispano in comitatum Venascinum introducere conatus dicebatur, idem Pontifex scripsit ad suum in Gallia nuntium, Calatinum episcopum, Sacchinus refert ad annum 1569, num. 145.

x Vide tom. 2 Bullarii, a Laërtio Cherubino collecti, pag. 343.

y Obiit anno 1572.

z Vide Bullarium, mox citatum 363 & seq.

aa Ribadineira lib. 3, cap. 4 habet: Absit a nobis hoc peccatum grande.

bb Postrema verba non habet Ribadineira.

* MDXCIII

* Rodriguez

CAPUT IX.
Romæ peste afflatorum curam habet: propagari fidem apud Indos Occidentales curat: in Poloniam socii introducuntur.

CAP. V.

[Romæ peste afflatorum] Ineunte æstate anni M. D. LXVI, Romæ multi pestilentiæ lue exstincti, ut & morbi contagio serperet latius. Corruptis enim aquis ea urbis regione, quæ Flaminia olim via, nunc Populi dicitur, quod stagnarent, sordibusque plenæ & putrefactæ subterraneam puteorum frigidam corrumperent, qui hauserant, labem præsentemque mortem senserunt. Tot passim in ea Urbis regione strages, ut tetro odore, quem afflabant cadavera, inficerent alios prius, quam opem implorarent. Exstincti incolarum plerique mysteriorum viatico non instructi. Franciscus simul detrimentum cognovit, socios misit, qui vicatim ægrotos inviserent. Hic opinione majorem stragem comperit. Itaque nihil cunctandum ratus, binos statim socios ad Pontificem legat. Hic magnam vim pecuniæ in eleëmosynam ægrorum inopiæ sublevandæ liberaliter erogavit: cujus etiam, tali Pontifice digna, audita vox: “Ea tempora esse, ut & calices auratos crucisque signa argentea oppignerari vellet, quo Christi membrorum inopiam sublevaret.”

[143] Ejus etiam mandato socii senatum populumque Romanum adeunt: [curam habet:] ne difficili tempore deessent, rogant. Auditi, & vero perlibenter, factumque est in eorum sententiam senatus consultum: panis, caro, vinum gratuito ægrotis egenis e publico daretur. Ædilibus item mandant, stipem ex omnibus Urbis regionibus corrogarent. Nobilibus e suo corpore duodecim viris negocium datum, una cum sociis ægrotos quotidie inviserent. Igitur socii ægrotantium numero per vicos explorato, Urbem in quindecim regiones distribuunt: singulis officinas medicamentarias & penu attribuunt. Ipsi bini singulis in regionibus cum medico ægrotos adeunt, ministrant animi corporisque alimenta, nihil ut egentibus, ad valetudinem quod pertineret, deesse paterentur. Nec minor animis curandis diligentia adhibita, ne qua in malis consolatio deesset. Sacris itaque procuratis erratisque confessis, Panis Angelorum migrantibus porrigebatur. Judicabat enim Franciscus, quantum animus corpori & æterna caducis antecellunt, tanto majorem curam sacris adhibendam. Gratum id omne Societatis officium Pio, senatui populoque Romano accidit, ut & biennio post, ingravescente morbo, non perinde tamen periculoso, idem Pius; multo post etiam Gregorius XIII Pontifex, sociis iterum ægrotorum curam mandarit, Francisco Borgia nuper exstincto.

CAP. VI.

[144] In Orientis Indiam pridem socii complures penetrarant; [socios ad insulas Fortunatas,] in Occidentis vero ad eam diem nemo. Igitur Franciscus portam illic aperiri, Euangeliique lucem & veritatem incultis illis gentibus nostrorum opera inferri, ex quo familiam ducere cœperat, vehementer exoptabat. Missi primum Christi anno M. D. LXVI Didacus Lopez & Ludovicus Gomes sacerdotes: Ludovicus item Ruiz & Alfonsus Simonis in Fortunatas insulas a, quæ Canariæ hodie appellantur: ubi meridiani circuli extremum cosmographi olim collocarunt. Ceterum enim terrarum orbem, nuper Hispanorum navigationibus repertum, qua sol oritur atque occidit, veteres ignorarunt: existere tamen & esse posse, Plato de Atlantidum insula loquens, & Seneca Tragicus aliique divinarunt b. Hos igitur, quos nominavi, comites addiderat Franciscus Bartholomæo Torres c, Canariensium episcopo, homini singulari & pietate & doctrina. Illius enim de Trinitate Commentarii valde probantur. Docebat hic insulanos catechesim una cum sociis, lustrabatque diœcesim pedibus ambulans, boni nullum officium pastoris prætermittens.

[145] Eo ipso tempore Philippus rex Catholicus, datis ad Franciscum litteris d, [in Floridam primo quidem Petrum Martinium cum sociis duobus;] pro bona Societatis existimatione, quattuor & viginti in Occidentis Indiam mitti rogat: victui & cultui corporis in itinere nihil defuturum, gratumque id Deo, sibi & incolis fore. Ut tam honesta piaque postulanti regi satisfaceret Franciscus, misit primo electos e multis socios: Petrum Martines, ex agro Turolio regni Aragonii, Joannem item Rogerium sacerdotes, Franciscum Villaregium. Hi A. D. v Kal. Sextil. eo ipso anno Hispalensi portu conscendentes, Floridam insulam e. VIII Kal. Octob. tenuerunt. Petrus Martines classe exsiliens, terram simul attigit, ut Dei verbum Euangeliumque prædicaret, interiit, ictus caput pertica ab incolis, qui tum in littore agitabant, adventum Europæorum prohibituri: mox semivivum in mare projiciunt. Nimirum pro singulari in Deum pietatis studio hunc fructum retulit, ut, quod pridem optarat, fidei testis vita decederet. Qui casus tantum abest, ut ceteros in Europa socios ab expeditione deterruerit, ut etiam incitarit magis, quod pro Christo mortem oppetere & ipsi pari studio exoptarent.

[146] [dein vero P. Seguram mittit cum sociis 7] Igitur secundo post anno M. D. LXVIII alia missio sociorum in eas ipsas oras instituta, quibus præfecit Franciscus Joannem Baptistam Seguram, quo se Joanni Rogerio sacerdoti, qui superstes adhuc esset, ejusque sodali Villagerio conjungeret: qui Havanam portum f occupantes, in Floridam post penetrarant. Erat tum forte in comitatu Cacicha quidam (sic enim Florida in insula principem virum appellare solent) quem præfectus Petrus Menendes g classe in Hispaniam adduxerat. Hic fidei Christianæ rudimentis catechumenus jam imbutus, & salutari Baptismi lavacro tinctus, Ludovici nomen acceperat. Credebant fore, ut gentis suæ morumque gnarus, simul & linguæ callens, commode socios deduceret viamque muniret: sed contra evenit. Baptista enim Segura, septem adhibitis sociis, Floridam salvus tenuit: reliqui in portu substiterunt, navibusque exscensione facta, pedibus porro ingressi, duce viæ Ludovico usi, sine militum Hispanorum, qui se illis ultro comites dabant, præsidio. Supellectilem sacris procurandis libellosque humeris gestant. Silvas, solaque loca & paludes emensos, commeatus jam defecerat: herbis itaque & radicibus victitabant, cubabant sub dio: Ludovico interim proditionem animo agitante: cujus tandem patriam attigerunt, procul admodum a mari sitam, a silvestribus hominibus iisque nude agentibus habitatam.

[147] [ab incolis] Socios ille in pago morari jubet seque exspectare, dum, salutatis amicis, redeat. Profectus igitur quinque passuum millibus, ad diem dictam rediturum se pollicitus, cunctabatur: qui dies cum venisset, quattuor item additis, diuturnæ moræ & solitudinis pertæsus Baptista, sacerdotem cum fratre ad Ludovicum allegat h. Hic structis insidiis (incertum, sive quia a fide Christiana transfuga desciverat, seu quia proditionem pridem animo cogitarat) armata omni familia, socios agressus, incautos summa perfidia necat. Postridie ejus diei vix illuxerat, ceteros barbarum in modum adoriuntur & silenti nocte, duce Ludovico, interimunt socios genibus nixos, precibusque ad Deum fusis, mortem fortiter pro fide oppetentes. Exspoliant cadavera barbari: sacratis vestibus sese induunt: illudunt petulanterque insultant, quasi rem magnam, contrucidatis inermibus & non repugnantibus, præstitissent. Arculam mox tres aperiunt, thesauro inhiantes.

[148] [dein tructedatos:] Erant hic Biblia sacra, Missarum Officia, libelli pii, precum orbiculi, imagines, Agni cælestis effigies, cilicia & flagella: religiosorum nimirum arma, quibus & carnem ipsi domant & dæmonem fugant. Christi item cruci affixi imaginem continebat, quam simul curiose aspiciunt, exanimes ceciderunt humi afflicti & mortui. Comites, qui aderant, inopinata re perterriti, in fugam se, terga vertentes, dederunt. Quæ quidam certa fide retulit a se oculis conspecta Hispanus adolescens i, qui e classe socios comitabatur: ideo non jugulatus, quod ad idola evertenda minime venisse, & tenera adhuc ætate cum esset, nihil metuendum, sed in vinculis habendum putarint. Occubuere etiam * Baptista Segura, Toleto Carpetanorum oriundus, morum probitate Francisco gratiosus, Ludovicus item Quiros, sacerdotes. His aderant fratres Gabriël Gomez, Petrus Linares, Sanctius Savallius, Joannes Baptista Mendes, Christophorus Rotundus: alter item Gabriël Soliz k.

[149] Eo ipso anno, ut ex Indicis litteris didici l, [quod & Francisco Lopio a Malabaribus contigit. Binos item in Africam,] ob eandem fidei constantiam Franciscus Lopez interfectus; dum e Cochinensi collegio m Goam proficiscitur, a piratis Mauris captus, cum tribus sociis: quodque raso vertice viderent, sacerdotem, quod res erat, divinarunt: ad fidei defectionem sollicitant: sic salvum fore & incolumem. Honores etiam pollicentur: precibus denique minas miscent. Ille vero: “Egone ut Christi castra deseram? non sinat ille Deus, cui milito. Quodvis potius supplicii genus subire stat sententia, quam a Christiana religione migrem.” Lancea itaque ilia confodiunt: ille ad Beatorum sedes abiit feliciter. Alterum e sociis captivum abducunt: quid reliquis factum non comperi. Eodem ipso anno socios iterum binos Oranum in Africam Franciscus misit, Petrum Domenicum & Hieronymum Mur: utrumque Valentiæ superstitem vidimus n: comites hi dati fratri germano, Petro Ludovico Borgiæ, magistro equitum Montesanorum, a Philippo rege misso, ut eam Africæ oram armis teneret & militaribus copiis præesset. Socii in hac statione incolis & militibus sacra rite procurarunt.

CAP. VII.

[150] Eodem ipso anno, qui est ejus seculi septimus & sexagesimus, [geminam vero in Indiam Peruanam,] alteris ad Franciscum litteris petit Philippus rex mitti socios viginti in Peruanam Indiam, provinciarum ad Occidentem longe maximam: quam in sacris Litteris Ophir & Pirum etiam nominari quidam putant o, auri fodinis & Salomonis Judæorum regis commercio nobilem. Conscenderent igitur primo quoque tempore, collegiaque ædificarent & domos, uti certis sedibus morati, Christianam religionem propagarent, puerosque imbuerent optimis & moribus & disciplinis. Postridie Kal. Novemb. selecti de multis pauci, Luciferi sano (quem Bæticæ portum San-Lucar hodie appellant) profecti Hieronymus Portillius, sociorum præfectus, Antonius Alvarus p, Ludovicus Lopez & Michaël Fontanus sacerdotes. His additi Didacus Bracamontius, Joannes Garcias Janguensis, Franciscus Methymnæus & Petrus Loberus. Hi primi socios in eas Peru oras duxerunt, ludosque studiorum aperuerunt: hodieque docentur ibi de superiore loco artes omnes futuro theologo necessariæ: incredibili fructu & inquilinorum Hispanorum, qui illic negociantur, & neophytorum, qui Christo jam nomen, suscepto Euangelio, dederunt. Quæ res simul regis Catholici auribus animoque grata accidit, alteram classe missionem institui jubet, profectique cum prætore Francisco Toleto sacerdotes quinque, septemque alii socii q.

[151] [alteram item in Mexicum missionariorum classem misit.] Anno vero secundo & septuagesimo, undecimo Kal. Quinctil. in Novam, ut vocant, Hispaniam, quæ regio nihil ambitu nostra minor est, opulentia sane major, primi e sociis trajecerunt quatuordecim, postulante eodem rege Catholico: quorum eo libentius nomina adscripsi, quod primi viam munierint portarintque Euangelium, longe nunc lateque fusum in Occidentis Indiam. Sociorum præfectus Petrus Sanchius, doctor theologus, qui pridem Complutensem academiam rexerat, & publici doctoris personam sustinens, valere jussis titulis & commodis, Societati se addixerat. Sacerdotes vero Didaci duo, Lopez & Fonseca r: Petri item Diaz s, Concha, Bazan & Camargus cognomento: reliqui sacris nondum initiati: Joannes complures his cognominibus, Sanchius, Mercatus, Curielius & Matillus: Bartholomæus: item Lariosus t, Lupius Navarrus, Martinus Gonsales. Hæc in Peru provincia; nuperque detecto orbe, Francisco Generali Præposito præclare gesta: nec minus in Europa Societatis incrementum fuisse, nunc ostendam.

CAP. VIII.

[152] Apud Sarmatas, superstite etiamnum Jacobo Layne, [In Poloniam socii, annuente Sigismundo rege.] inchoatum sociis collegium sumptu & auspiciis Stanislai Hosii, præsulis Varmiensis, Bransberga in urbe, ejus diœcesis, magno provinciæ Prussiæ, quæ ad Polonos attinet, emolumento. Hic episcopus ob singularem cum pietate conjunctam doctrinam in Cardinalium urbis Romæ collegium adoptatus, synodo Tridentinæ non interfuit solum, sed & legatus præfuit. Dimisso itaque concilio, insequenti anno quarto & sexagesimo ob præclare in concilio navatam a sociis Layne & Salmerone operam Societatem accivit, amplexusque est peramanter. Sigismundus vero, qui tum Poloniæ regnum tenebat, animi dubius erat, quid Societate faceret, qua de sinistros in vulgus rumores sparserant, ut solent hæretici, in circulis & conciliabulis; famosis ad hæc libellis. Et vero ita nunc comparatum est, ut in aulis principes verum non audiant, ubi assentatorum & parasitorum (quos palatii sorices tineasque Licinius imperator appellabat) plena sint omnia u.

[153] [Commendono legato Pontificio curante,] Tandem vero Francisci Comendonis opera (qui Apostolicæ Sedis nuncius in Polonia, post etiam purpuratis est Patribus adscriptus) rex metu liberatus est, honorifica de sociis prædicatione: necessarios cum rebus publicis omnibus, tum iis potissimum exsistere, quæ temporum vitio sectarum labe & opinionum monstris infectæ sint. Catholicos enim confirmant: adversarios refellunt: incolarum denique liberis pie honesteque educandis mirifice prosunt: qui cum civitatum sint seminaria, in ejus ætatis institutione posita videri omnia, spemque sitam constituendi optimi civitatis status, &, quod rei caput est, religionis majorum. His sermonibus, ut a pio viro profectis, assensus rex, animoque erectus, & rei diligentius veritate explorata, Vilnense gymnasium universum Societati attribuere instituit: ut sectariorum, quæ tum pestis ibi grassari cœperat, audaciam, seditiones atque tumultus infringeret.

[154] [Societas introducta.] Pius IV Pont. socios eo mitti, rege postulante, jubet. At Vilnæ x palatinus vir quidam, domi nobilis & potens, sed Ariana labe aspersus, arma contra tulit; nec prius deposuit, quam victus more majorum pænas dedit. Pacis itaque tempus in bellum secessionemque vertit, resque de Vilnensi gymnasio dilata est y: cujus in locum Pultoviæ, quæ provinciæ Mazoviæ regni Poloniæ ampla urbs est, novum collegium sociis institutum, bona cum regis venia, qui regiis comitiis honorifico diplomate z, quod in manibus est, Societatem ornavit. Anno sequenti aa Vilnæ collegium institutum: mox & Jaroslaviæ bb: deinde Postnaniæ cc. Qua tempestate parebant uni provinciali præfecto Austriæ: qui statis anni temporibus ea collegia lustrabat: verum quod vasta ea regio obiri commode non posset, crescente indies collegiorum collegarumque numero, Poloniæ regnum provincia facta dd. Accesserat enim collegium ad ea, quæ in Mofcoviæ finibus sita, proxime recensui, & Rigense in Livonia ee.

ANNOTATA.

a Africæ insulæ sunt in Oceano Atlantico.

b Schotti additio est.

c Ejus ad Borgiam litteras, quibus sociorum operam postulavit, exhibet Sacchinus lib. 3, part. 3, num. 204.

d Harum partem recitat Ribadineira lib. 3, cap. 6.

e In India Occidentali, seu potius America, nempe Septemtrionali, sitam.

f Americæ Septemtrionalis in insula Cuba.

g Scribit Ribadineira Melendez.

h Tres nominatim exprimit Sacchinus part. 3, lib. 7, num. 205; Ludovicum Quiros sacerdotem, binosque non sacerdotes, Gabriëlem de Solis & Joannem Baptistam Mendes.

i Alfonsus nomine.

k Hæc anno 1571 contigerunt, dum in interiora Floridæ penetrare Segura nititur.

l Anno nimirum 1568: addit Schottus de suo: Ut ex Indicis litteris didici, quod, ut opinor, Ribadineira, quem interpretatur, lib. 3, cap. 6 Franciscum Lopium anno 1567 interfectum scribat. Ceterum Sacchinus etiam Lopii necem, a Malabaribus ipsi illatam, anno 1568 adscribit part. 3, lib. 4, num. 251.

m Asiæ civitate in ora littorali Malabariæepiscopali sub archiepiscopo Goano.

n Schotti hæc verba sunt, non Ribadineiræ.

o Citat in margine Schottus, cujus ea ad Ribadineiram additio est, Gasparem Barrerium Ariamque Montanum.

p Mortuus, ut addit Ribadineira, Panamæ, in provincia Americæ Meridionalis, cui Terræ-Firmæ nomen.

q Eorum nomina vide num. 273 Comment. prævii.

r Sacerdotum numerum auget Sacchinus part. 3, lib. 7, num. 302 Petro Lopio Parra, & pro Didaco seu Jacobo Fonseca habet Jacobum Lopium a Mesa.

s Lege: Petrus item Diaz: qui sequitur, Concha dictus fuit Ferdinandus.

t Lege: Bartholomæus Lariosus seu Larius.

u Schotti additamentum.

x Quæ Lithuaniæ caput.

y Cœptum est anno 1569.

z Retulit id Ribadineira lib. 3, cap. 8: datum est Petricoviæ in comitiis regni anno 1565 die XIII Martii.

aa Adita ejus possessio est anno 1566.

bb In Russia Rubra. Collegium, a Borgia jam receptum, successor ejus Everardus rite admisit anno 1574.

cc In Polonia Occidentali cœptum anno 1571.

dd Anno 1574: fuerat hactenus sub provincia Austriaca.

ee Rigam socios induxit Stephanus Bathori, anno 1576 Poloniæ rex renunciatus: idem quoque Polocii in Lithuania sociorum collegium esse voluit, cœptum anno 1580.

* lege: illic

CAPUT X.
Auctus collegiorum numerus: Azebedii sociorumque ejus martyrium.

CAP. IX.

Apud Hispanos item collegium in Bætica Marchenæ in oppido excitari cœptum a nobilissima matrona Maria Toletana, [Nova collegia] uxore Ludovici Poncii Leonii, ducis Arcos. Erat eadem soror Antonii Cordubæ, qui Societati pridem se addixerat a. Tanto igitur studio hoc agebat, ut evocatos socios suorum commodo colligeret, ut ædificando collegio mundum etiam muliebrem omnem venderet, redactamque pecuniam alendis sociis ædificioque impenderet. Templum ibi satis magnifice conditum domusque ampla: in qua, quia multorum capax, Bæticæ provinciæ conventus sociorum tertio quoque anno habitus sæpenumero est: in gratiam Roderici Poncii Leonii & Teresæ Zunigæ conjugum, ducumque Arcos: qui veluti a majoribus relictam in Deum pietatem sociosque studium cum ipsa hæreditate adiisse videntur. Hoc ipso tempore Toleti Carpetanorum, sociorum cœtus e collegii jure in domus professæ formam transiit.

[156] Proximo anno b Pinciæ Vaccæorum ex collegio temploque S. Antonii domus item professorum sociorum constituta: [apud Hispanos,] collegis ad D. Stephani portam migrantibus, quod antea Ambrosii collegium dictum, coëmptis ædibus beneficentia nobilis matronæ Majoris Biueroæ. Anno post secuto c, in Carpetanis Caravaccæ in oppido Michaël Reynus, vir opibus clarus, pro singulari in socios studio bona omnia testamento legavit collegio sociis exædificando: hoc addito elogio modestiæ pleno: “Si quis tantundem adderet & auctius opus faceret, fundatoris se nomen jusque ei concedere.” In ea ipsa regione anno insequenti Seguræ montium, hodie de la Sierra indigenæ vocant, Christophorus Rodericus Moya, duabus virginibus Catherina Diaz & Francisca Aviles, ex se natis, consentientibus, item sua liberaliter sociis assignavit d: eo potissimum consilio, ut, collegio exstructo, ea ora satis inculta litteris coleretur simul & moribus. Et hæc quidem tunc in Hispania gesta accepimus.

[157] [Gallos, Sabaudos,] In Gallia conditum Avenione collegium: quæ ejus regni urbs est Pontificia. Anno quincto & sexagesimo Virodunum socii in collegium, tamquam in coloniam, primum missi, evocante ejus urbis episcopo e, e familia Præmonstratensi f. Camberiense item collegium inchoatum g, quæ urbs metropolis est Allobrogum. In Austria provincia jacta tum fundamenta collegii Olomucensis h, in Moravia regione, sumptibus doctoris Guilielmi i, qui præsul eam tenebat. Anno proximo k Spiram Nemetum Rhenana in provincia, quam tunc Hieronymus Natalis obibat, evocati primum socii benevolentia & amore nobilis insignisque collegii canonicorum: in primis, auctoritate pii ac nobilis viri Andreæ ab Oberstein, ecclesiæ cathedralis, ut vocant, decani l. Hic vir ad generis claritatem tanta est gravitate, pietate ac virtute, ut merito lumen & exemplum ecclesiasticæ disciplinæ dici possit. Cumque temporum ac locorum angustiis tam pio desiderio remora objiceretur, evicit tamen sententia, ut, quamvis pauci ac tenuiter, alerentur tamen nostri. Sed fundata Societas piorum liberalitate nonnihil crevit, tantumque sua opera domi forisque præstitit, quantum ab optimo quoque potuit exspectari.

[158] Neque hic stetit honorati illius ac nobilis canonicorum collegii officium. [Germanos,] Urbe enim pellendi socii cum essent eorum opera, qui depravatarum opinionum æstu abrepti in alia omnia discesserunt, intercessere illi, inprimisque honorandus ac nobilis, quem dixi, decanus, contraque nixi, Maximiliani cæsaris auctoritate pervicerunt. Quin & membris additis amplificare domum, quo major indies seges spiritalibus exercitationibus colligatur, student. Herbipoli, in ea ipsa provincia, anno millesimo quingentesimo sexagesimo septimo Fredericus m, Herbipolitanus episcopus, accitis ex Italia sociis, vacuum monasterium beatæ Agnetis attribuit: qualia multa in Germania cœnobia, pro dolor, videas. In Turolensi comitatu biennio post, conditum collegium Halense auspiciis & pietate augustarum filiarum Ferdinandi cæsaris, Magdalenæ & Helenæ gente Austriaca: quæ se virgines Deo devoverant eoque se abdiderant, sociis, tanquam pietatis administris, usæ perhumaniter.

[159] Bona item cum venia Subalpini Reguli Augustæ Taurinorum, [Tedemontanos, Venetosque conduntur.] quæ metropolis Allobrogum est, vir locuples n collegium sociis ædificat: [Col. 270C] inchoatum quidem anno M. D. LXIV, antequam Franciscus Præpositus Generalis crearetur; sed triennio post profecti socii & in possessionem legibus missi. Brixiæ item, quæ Venetæ ditionis urbs est, e parvis principiis magnum brevi Societas sumpsit incrementum o. Sacerdos enim Brixiensis p, domi nobilis, sociis pridem usus familiariter (quibus etiam adscriptus, ut optabat, fuisset, nisi valetudine incommoda usus foret) communia cum sociis officia exercere: aures pœnitentibus dare, hortari ad pietatem, ægrotos invisere, cetera id genus exsequi. Asseclas, ut fit, mox reperit ad triginta, qui uni illi reverenter parebant, nullis tamen religiosorum hominum votis adstricti. Res item publica Brixiensis duo iis templa attribuit, D. Antonii alterum, alterum Calera nomine. Verum disciplinis non satis excultis, & idcirco de superiori loco concionari prohibitis, optimum visum omnibus, Societati se adjungere: bonis etiam fortunæ in commune collatis. Franciscus non invitus accepit; quin & Deo gratias egit, quod tantam tamque brevi tempore messem iis in locis, quibus maxime opus esset, attulisset. In ea ipsa provincia tironum domus Societatis Novillariæ, comitum ejus ditionis beneficio q, a fundamentis eo ipso nono & sexagesimo anno excitata r.

CAP. X.

[160] Nec vero collegiis duntaxat propagata Societas, [Propagandæ fidei causa in Indiam Occidentalem] nec Europæ finibus circumscripta; in Indiam iterum profecta est, & loca illa solitudine vasta, barbarie & immanitate inculta, fuso sanguine irrigavit. Ut enim recens planta agris infixa, aqua rigari solet ab agricolis, donec altas egerit radices, tum ventos contra atque tempestates immota consistit; sic & nascentem Deus Ecclesiam martyrum sanguine admirandisque operibus fovit, dum adolesceret, ut corroborata adversus tyrannorum vim hæreticorumque insidias duraret. Scitum illud Tertulliani, Martyrum sanguinem semen esse Christianorum. “Plures”, inquit, “efficimur, quoties metimur a vobis. Semen est sanguis Christianorum s.” Eventus id verum esse nostra tempestate declaravit, cum socii in ultimas usque Indiarum terras Euangelium intulere. Accipite nunc brevi undequadraginta sociorum necem, dum in Brasiliam fidei propagandæ *,quæ Occidentis Indiæ pars est ampla & potens, proficiscuntur.

[161] [socii 69,] Miserat Franciscus Portu Calensi t eam in oram Ignatium Azevedum Lusitanum, ut genere, sic & pietate insignem: ut sociorum illic obiret collegia, quæque opus essent, amplificando regno Christi & Evangelicæ prædicationi diligenter inspiceret. Qua in re fidem industriamque facile omnibus probavit: cujus ut ratio Francisco, tamquam Societatis capiti, constaret, Romam versus proficiscitur. Hic segetem quidem magnam esse bene narrat, & ad messem albam, operarios vero paucos. Igitur Franciscus jubet provinciæ illius præfectum eo redire, & ex Hispania comites colligere ac trajicere in Indiam, qui se sponte offerrent. Permissum item tirones aliquot Societatis candidatos, qui ad eam se expeditionem ultro darent, in Societatem transcriberet, secumque duceret. Compertum enim adolescentes pietati addictos, linguis perdiscendis aptiores: cæli item solique genio & alimentis melius assuescere. Collectis igitur ad undeseptuaginta sociis, tribus eos navibus divisit, quod una omnes simul vehi, incommodum videretur.

[162] [Azevedio duce, proficiscuntur,] Quattuor supra quadraginta secum Ignatius prætoriæ u imposuit. Alteram Petrus Diaz sacerdos cum aliquot sociis conscendit: tertiam item reliqui. Classi, septem onerariis navibus instructæ, præerat Ludovicus Vasconcelus, nobilis Lusitanus, manu promptus & strenuus, cum imperio in Brasiliam missus: lætus vehementer tot tantorumque sociorum contubernio. Illic enim quiete non secus atque in collegiis & amice agitabant. Domesticas pietatis exercitationes orandi, seipsos excutiendi & legendi religiose servabant: ad navales socios nautasque & milites is quoque fructus redundavit. Informati enim ad pietatem: sinistris verbis abstinere jussi sunt: libri item impudici & otiosæ fabulæ manibus excussæ; pro his pii libelli repositi, & piaculares orbiculi, & Agni cælestis effigies. Ventum tandem est in Materiam insulam. Hic prætoria navis, quam Ignatius conscenderat, ab aliis deflexit, Palmamque in insulam, unam e Fortunatis, cucurrit. Discessuros primum ad se Ignatius socios vocat, auguratusque, quod evenit, fore, ut in hæreticorum piratarum manus inciderent, optionem omnibus dedit, ut, si quis ex eo numero mortem pro Christo oppetere detrectaret, in Materia insula maneret. Qui constantes perdurarent, Sacramentis Ecclesiæ muniti sese morti compararent.

[163] Quattuor duntaxat cesserunt metu, non satis ad mortem parati. [ex quibus,] Quadraginta confessione rite expiati, sumptoque Pane cælesti pervigilio Principum Apostolorum, ministrante Ignatio, qui & Agni cereas imagines, Sanctorum reliquias, Roma allatas, divisit, hilares conscendunt: amplexi inter se alios, qui cum Petro Diaz altera navi vehebantur: quasi præsagientes fore, ut postremum inter se complecterentur. Fortunatis jam insulis digressis unus & frequens de martyrio sermo erat, ut eam mortem votis exoptasse viderentur: ut hoc tamquam celeumate provecti socii, non procul Palmensi portu conspecti quinque piratici myoparones, quos Jacobus Soria nobilis pirata ductabat: qui Calviniana labe aspersus, in Catholicos infestissimo odio incurrebat. Rostrata statim invectus accurrit, armata probe omni genere tormentorum æreorum. Ignatius vero, quod animo præsagisset, suggerente Deo, verum esse mortis periculum, comperit. Adhortatus itaque ad pugnam omnes, constantiamque vectores, victores fore pollicetur, sive morte occumberent ab hæreticis trucidati, sive vincerent hostes. Imaginem itaque B. Virginis Roma allatam ea forma, qua S. Lucas pinxisse creditur, manu tenens, ad sociosque conversus (qui Sanctorum Litanias cum lacrymis recitabant, opemque divinam, mortem oppetere parati, implorabant) sic forti animo postremum appellat: “Hodie omnes, fratres dilectissimi, ita mihi cor salit, vita migrabimus, divinisque in cælo epulis perfruemur cum Christo & B. Virgine ceterisque cælitibus. Præclarius certe nobiscum agetur, cæli, quam Brasiliæ portum tenentibus. Orationi itaque intenti, ad mortem nos comparemus, quando hunc nobis postremum illuxisse diem credo.”

[164] Interea prætoriam Lusitanam pirata oppugnatam, non tamen suorum sine sanguine, [capta a Calvinistis, qua vehebantur, navi, in odium fidei] invadit: cognito Jesuitas (sic enim nostros plerique vocant) navi portari, ad unum omnes contrucidari jubet. “Pereant”, inquit, “pereant Papistæ, qui falsam Brasiliæ doctrinam important.” Quamvis paulo ante sacerdotibus & B. Francisci monachis captis vitam condonasset, (sic enim piratæ loquuntur, quoties a cæde temperant, quam per vim nefasque grassando inferre possent) sociis tamen minime pepercit, licet tironibus adhuc plerisque & adolescentibus. Propius cum accessisset, vocem intendens: “Præcipitentur”, inquit, “in mare omnes illi Jesuitæ, Papistæ, hostes nostri acerrimi.” Nec mora: milites duci non dissimiles & hæretici socios invadunt, tritis vestibus exspoliant, vulnera pugionibus insligunt, iis primum, qui raso vertice sacerdotes agnoscerentur. Plerique in mare præcipites dati, brachiis manibusque, ne qua enatandi spes esset, truncatis.

[165] Ignatius, quod animum singulis adderet hortando & urgendo, [primus Azevidius, dein vero] in capite vulnus accepit, ut fissum dissiliret. Hic immotus mortem operiens, tribus confossus lanceis vociferando cadit. “Testes”, appello mortales & angelos, me pro fidei Catholicæ Romanæ professione occumbere, a qua ne latum quidem unguem resiliendum puto.” Sociosque respiciens: “Filioli”, inquit, “mortem ne expavescite.” Imaginem Deiparæ manibus eripere hæretici frustra conati sunt. Benedictus Castrus, imaginem & ipse Christi de cruce pendentis dextra præferens, tribus glandibus ictus nondum concidit. Igitur ferro punctim, cæsimque confodiunt & semivivum navi deturbant. Emmanuëlem item Alvarum in facie vulnerant, tabulato affigunt, brachia cruraque confringunt, ossa collidunt: utque lentius & diuturnius mortis genus esset, exstinctum nolunt. Mox animam agens in maris fluctus præceps datus. Ceteris ad imaginem genibus flexis, in rabiem acti hæretici, gladiorum capulos capiti Blasii Riberæ illidunt. Quo ex vulnere consternatus periit. Petro vero Fonsecæ x miles os pugione confodit, maxillamque solvens interimit. Didacum Andradam presbyterum, qui Ignatio succenturiatus erat, confessionibus aures dantem, sociosque præcipitant: cum diceret: “Pugnemus, socii, fortiter, sanguinis prodigi: Christi enim sanguine redempti sumus.”

[166] [socii ejus 38] Hæc dum strages fieret, languebant ex morbo tædioque navigationis Gregorius Scribanus & Alvarus Mendez. Fallere itaque & latere potuissent ægroti, si animo libitum fuisset. At occasionem palmamque martyrii minime prætermittendam rati, in pedes ultro desiliunt, injectaque veste seminudos se jugulumque offerunt. Simon a Costa, quod corporis dignitate, generis quandam nobilitatem præ se ferret, archipiratæ a militibus oblatus interrogatusque a Soria, Jesuitane esset? quamvis inficiando effugere & dilabi potuisset, mori tamen, licet nuper admodum Societati nomen dedisset, pro religione majorum maluit, quam desertor videri. Indignatus pirata in oculis jugulari & in mare projici præcepit. Novem igitur & triginta socii sic occubuere feliciter Idib. Quinct. anni M. D. LXX y.

[167] [occiduntur, servato dumtaxat uno;] Singulorum nomina recensebo. Ignatius Azevedus, provinciæ præfectus, Didacus Andrada, Antonius Suarez, Benedictus Castrus, Joannes Ferdinandus Olyssiponensis, Franciscus Alvarus Cavillius, Dominicus Ferdinandes, Emmanuël Alvarus, Joannes Mayorga Aragonius, Alfonsus Vaëna Toletanus, Gonzalus Henricus Diaconus, Joannes Ferdinandus Bracarensis, Alexius Delgadus, Ludovicus Correa Eborensis, Emmanuël Rodericus Alcorchetius, Simon Lopez, Emmanuël Ferdinandes, Alvarus Mendez, Petrus Munnos, Franciscus Magaluninius, Nicolaus Dinyus Brigantinus, Gaspar Alvarus, Blasius Ribera Bracarensis, Antonius Ferdinandus Montis-Majoris, Emmanuël Pachecus, Petrus Pontaureus z, Simon a Costa, Andreas Gonsalvus Vianius, Amatus aa Vasquius, Didacus Perez Misceus, Joannes Baëza, Marcus Caldera, Antonius Correa Portuensis, Ferdinandus Sanches Castellanus, Gregorius Scribanus Longrunensis, Franciscus Perez Godoi Torrichius, Joannes Zaureus Toletanus, Joannes S. Martini Illescanus, Stephanus Zuraire Cantaber: qui simplicitate morum & candore singulari cum esset, Placentia Hispaniæ digressurus, sacerdoti nostro, “Læto”, inquit, “proficiscor animo, certus de martyrio.” Interrogatusque, unde tam constanter id assereret: a Deo, qui ipsa veritas est, revelatum sibi respondit. Unus Joannes Sanchius periculum sic evasit. Dum vectores a sociis pirata separat, & manus cujusque, vestesque contemplatur, hunc & pannosum, manibusque callosis intuitus: “Tune”, inquit, “coquus es Jesuitarum?” Affirmavit ille nihil perterritus: tamen, quod juvenis admodum esset, breviorique veste incederet, & sibi coquendo usui fore putarent, lanienæ eripitur: delatusque cum illis in Aquitaniam: mox in fugam se domum versus dedit: Deo nimirum ita jubente, ut majore fide, tamquam oculatus testis, rem gestam referret: quanquam non defuere & alii, qui fuga elapsi eadem enarrarunt.

[168] Verum ne integro quadraginta sociorum numero unus deesset, [In cujus locum successit adolescens Societatis candidatus.] Dei benignitate, veluti Felici olim martyri Adauctus, quidam * qui, in Joannis Sanchii locum suffectus, ejusdem pæne nomen induit, Sanctus Joannes vulgo appellatus, classis Lusitaniæ præfecti bb cognatus. Hic sociis adscriptus non erat ab Ignatio: optabat tamen candidatus vehementer: quare ab illius latere nunquam discessit, socios in omnibus piis exercitationibus imitatus, cum orando, tum meditando assidue. Hic ad cædem similiter destinatus, nihil tergiversatus, emori maluit, quam ut salutis æternæ opportunitatem amisisse videretur. Jugulatus itaque, & in mare deturbatus. Sic & quadraginta martyribus Sebaste sub imp. Licinio, quos Basilius, ejusque frater Nyssenus Gregorius, disertis sermonibus laudarunt, accessit unus satellitum, custodiæ adhibitus: ne quadraginta coronis in cælo spectatis una deesset cc. Vectores hic omnes Soria liberos abire permisit, exspoliasse contentus: in socios vero sæviit, non exspolians solum, verum etiam innocentes trucidans: quod a puero hæreticam immanitatem imbibisset. Ingenium enim sectatorum est, eorum præsertim, qui se Calvinianos & Puritanos jactant, ut in pios omnes Catholicos grassentur.

ANNOTATA.

a De quo vide dicta cap. IV, num. 77.

b Anno 1567.

c Anno 1568.

d Anno 1569.

e Nicolao Psalmæo, S. Pauli Virodunensis primum abbate, dein vero Virodunensi episcopo.

f Ribadineira scripsit Benedictina; nescius, quantum apparet, abbatiam istam a familia Benedictina ad Præmonstratensem anno 1136 fuisse translatam.

g Bina ista collegia, ut habet Ribadineira, accepta fuerant, Layne adhuc superstite. Avenionensis initia jacta fuerunt anno 1564.

h Anno 1566.

i Prisienovii.

k Anno 1567.

l Tum scholastici, postea vero decani secundum Sacchinum part. 3, lib. 3, num. 137, ad annum proxime relatum. Ceterum de Spirensi collegio nihil hic Ribadineira.

m Wiespergius.

n Aleramus Becutius.

o Anno 1567.

p Angelus Paradisius.

q Camilli Gonzagæ & Barbaræ Borromææ.

r Sacchinus part 3, lib. 7, num. 27 acceptatam mense Augusto anni 1570; KalendisNovembribus anni sequentis incoli cœptam scribit.

s Apologetico extremo.

t Lusitanis Oporto.

u S. Jacobi. Verum, quod addit Schottus de suo, prætoria non fuit; qua vectus Petrus Diaz cum sociis, ut ipsemet testatur num. 280 Comment. prævii.

x Eo mortis genere Petrum Fontouram trucidatum refert Possinus lib. 3 de Vita & morte Azevedii num. 72. Hic itaque hic intelligendus est; maxime cum Petrus Fonseca nec in Catalogis num. 279 Comment. prævii citatis, nec ab ipsomet Ribadineira aut Schotto memoretur paulo infra, ubi singulorum nomina recensentur.

y Contigisse id omne ait etiam Ribadineira lib. 3, cap. 10, XV Julii anni 1570; at Simon a Costa die XVI ejusdem mensis trucidatus fuit.

z Dictus fuit Petrus Fontoura vel Fontaura, de quo ad lit. X.

aa Lege Amarus seu Maurus.

bb Immo Navarchi navis Jacobææ cognatus;non Ludovici Vasconcelli.

cc Schotti additamentum. Coluntur hodie ii Martyres die X Martii, ad quem de iisdem in Opere nostro est actum: Felix autem & Adauctus, de quibus paulo supra, die XXX Augusti.

* supple: causa

* supple: accessit,

CAPUT XI.
P. Petri Diaz & sociorum ejus martyrium: nova Societatis incrementa: muneri renuntiare Franciscus cupit: Cardinali Alexandrino legato a Pio V comes adjungitur.

CAP. XI.

Nec ceteri hujus navigationis socii a cæde periculisque immunes fuerunt, [Calvinistæ,] qui Petrum Diaz sacerdotem secuti, Materia in insula a remanserant. Omitto tædia longæ navigationis quindecim amplius mensium atque pericula: de exitu agamus. Ad insulas maris Atlantici delati Badoventum b, hinc ad S. Dominicum c, mox Cubam d variis fœdisque jactati tempestatibus, ad Tertiam insulam e tandem appellunt. Hic, jactis anchoris, quatuordecim socii, qui Petro Diaz commissi fuerant, conscenderunt prætoriam Ludovici Vasconceli. Is ceteras naves exarmatas relinquere coactus, ut male compactas rimasque agentes, quod plerique aut fuga dilapsi essent vectores, aut morte obita desiderarentur, unam instruxit, oramque solvit Tercera, in Brasiliam versus, postridie Nonas Septemb. anno M. D. LXXI. Octiduum fere ventis ex voto spirantibus longiusque provectis, apparent vela myoparonum quinque. Ex his quattuor Gallus ducebat Joannes Cadovilius, hæretica perfidia & animo in socios piosque omnes Jacobo Soria nihilo inferior. Una Britanni piratæ erant.

[170] Ludovicus, ut erat navigandi peritus, cognito id quod erat, [expugnata Vasconcelli navi,] periclitari omnes, ad pugnam hortatur: signoque dato classicum cani, arma expediri jubet & in verba sua sacramento adigit, ut se quisque, fidem, religionemque majorum armis ab hæreticorum incursu tueatur. Socii quoque blandis verbis suadent, si feliciter in hostem pugnare vellent, cum Deo prius in gratiam rite confessi redirent, a quo auxilium sperare juberentur. Primus Ludovicus paruit, mox navarchus ceterique ordine milites, datumque tempus sui colligendi. Nox enim & tenebræ pugnam impediebant. Postridie ejus diei vix dum illuxerat, prætoriam graviter myoparonibus oppugnant cinguntque obsidione. Obsistunt fortiter Lusitani, glandes mittunt; globos & lapides in hostem jaciunt, manus conserunt, vi geritur res: ut multo sanguine steterit victoria, interemptis aliquot piratis. Corvis tandem navem comprehensam conscendunt captamque invadunt. Ludovicus fortissimi ducis functus officio, qua hortando, qua pugnando, binis plumbeis glandibus ictus vulneribusque cominus confossus, concidit. Irrumpunt hostes magna vi: ignotum exuunt præcipitantque in mare. Reliqui vectores hostium potiti sunt *.

[171] Mox cellam ingressi Franciscum Castrium sacerdotem, [Petrum Diaz ejusque] qui navarcho e vulnere animam agenti aderat auresque confitenti dabat, repertum, multis ferri ictibus confodiunt, rabie agitati, quod Pœnitentiæ Sacramentum infesto animo excordes oderint. Petrum item Diaz iisdem occupatum officiis, qui ad Castrium collegam laborantem advolarat, cum Gaspare Goezio admodum adolescente, qui a senis latere non discedebat, immaniter jugulant. Undecim, qui restiterant, socii, inter se hortari, animosque addere ad fortiter pro Christi nomine & orthodoxa fide occumbendum. Rapti igitur pugnis, vulneribus & contumeliis affecti innumeris, tandem, vinctis post terga manibus, cellulæ inclusi, addita etiam militum custodia. Michaëlem Aragonium, quod, accepto secundum brachium vulnere, dum vincula nectuntur arctius, ingemuisset, apprehensum, una cum Francisco Paulo, qui latus claudebat, in altum deturbant. Novem superstites noctem in vinculis agunt, eorumque aures flagellant interim contumeliis blasphemiisque in Deum ejusque sponsam Ecclesiam. Lucescebat jam, primæque preces hæreticorum in aurora fusæ, ut morti socios addicerent, tanquam suos, ut pleno ore pronunciabant, hostes Jesuitas.

[172] Igitur, indicta caussa, lataque mortis sententia, [socios, exceptis duobus, omnes morti dedunt,] antennis primum suspendere constituerant: post, avaritia ducti, quod magnam auri vim e Lusitania portari, templis in Brasilia ædificandis, putarent, cunctandum rati; ubi nihil repertum, hiantes ac prædæ spe decepti, immani & plusquam barbara crudelitate innoxios pulsant, calcibus petunt, pedibus humi conculcant: canes adhæc, latrones, Papistas Deique hostes nominant. Socii vero, sicut oves ad lanienam ducti, ne verbum quidem contra hiscere, sed patienter ferre. In altum tandem præcipitantur. Duo, natandi ignari, fluctibus ilico merguntur; quinque, natandi periti, invicem adhortantes juvantesque, aliquamdiu durarunt. Illa tandem oratione ad Deum fusa, “Tibi soli peccavi”, tres fundum petierunt. Didacus vero Ferdinandus, scapha piscatoria adnatando exceptus, naufragium evasit. Sebastianus Lopez & ipse, conspecto in obscura nocte lumine, navigium accessit, sed frustra fuit: verbis contumeliosis ab hæreticis acceptus, & in malam rem abire jussus; ut sunt hæreticorum ingenia: receptus alia tandem navicula hominis paullo humanioris, & angulo vesteque tectus. Hi rem, uti gesta est, oculis inspectam narrarunt, periculis defuncti.

[173] [ac in supellectilem sacram furorem exercent.] Nomina vero duodecim sociorum ex Annalibus recensebo. Sacerdotes quidem duo gregem ducebant: Petrus Diaz & Franciscus Castrus. Fratres vero, Alfonsus Ferdinandus, Gaspar Goes, Andreas Pais, Joannes Alvarus, Petrus Diaz alter, Ferdinandus Alvarus, Michaël Aragonius, Franciscus Paulus, Petrus Ferdinandus & Didacus Gondisalvus. Neque hic furor substitit atque immanitas. Nam & in Deum Divosque impii, non contenti socios feris objecisse, monstrisque marinis, reliquias etiam omnes Sanctorum, & imagines cereasque Agni cælestis effigies, & piaculares orbiculos in fluctus spargunt atque disseminant: quibus adminiculis socii barbaras & incultas Brasiliæ gentes delinire & ad Christum allicere cupiebant. Quorum excessum idcirco retuli copiosius, cum ut consolationi mors sit piorum & exemplum superstitibus exstet, tum ut fidem majorum hodieque etiam sanguine, qui clamat ad Deum, ut sanguis Abel, stabiliri, quisquis hæc leget vel audiet, intelligat. Interim Franciscus, ut, unde digressi sumus, eodem revertamur, accepto hoc tristi nuncio, mortem sociorum gratulatus, qui fortiter constanterque occubuissent, Indorum vicem miseratus est, qui talibus Verbi ministris hæreticorum opera ac beneficio privati essent. Sanguinem itaque fusum Deo acceptum libens referre, veneransque precari, eundem sibi ceterisque sociis animum mentemque daret. Felices etiam sæpenumero appellavit, qui bona, caput, omnia denique Christo impendentes, hinc emigrassent, vitæque miseræ calamitates effugissent feliciter.

CAP. XII.

[174] Et hi quidem socii sanguine viam sibi ad immortalitatem munierunt: [Dum sociorum,] eorum cædes adeo alios non deterruit, ut plures etiam indies socii id ipsum votis expeterent. Nec sociorum duntaxat numerus crevit, sed & collegiorum magna eo ipso tempore facta accessio est. Nos ordine pleraque locorum & temporum, quoad ejus fieri potest, habita ratione referemus. Igitur apud Lusitanos, ut ab ultimis terræ finibus auspicemur, reges illi singulari in Societatem studio & benevolentia (quam & recens ortam munifice complexi sunt, & e patrio solo Indiarum in remotas regiones transtulerunt) insulis Materiæ & Tertiæ collegia sociorum magno insulanorum commodo excitarunt. Optabant enim pii reges non tam suum, quam Christi regnum proferre: suosque, depulsis jam errorum tenebris, Christianæ religionis præceptis imbui, unaque cum nutricis lacte imbibere pietatem. Anno itaque, opinor, M. D. LXX in Materiam rector cum sociis aliquot conscendit Emmanuel Segueyra. Angram vero, quæ metropolis est unius insularum Tertiæ, primus proficiscitur Ludovicus Vasconcelus. Rex e publico stipendium alendis sociis, quod satis esset, assignavit.

[175] [magnoque simul] Eo ipso tempore in Bætica collegium Baëzanum his ortum principiis. Elvira Avila, matrona nobilis, testamento sua legavit alendis sociis f. His accessit collegii S. Jacobi, a Compostellano diversi, reditus, quod, a Didaco Carillo Carvajalio non satis fundatum, non habitabatur. Patronorum itaque voluntate, ut ultima testatoris rata voluntas esset, Pontifex supplici libello rogatus, Societati attribuit. In Toletana provincia per idem tempus Huetense collegium habitari cœptum g, triennio quidem ante inchoatum: quo anno Stephanus Ortisius, sacerdos dives patriique commodi in primis studiosus, moriens sua sociorum alimento, incolarum beneficio, reliquerat. Apud Siculos item Calataieronæ (id oppidum insulæ umbilicum tenet, opulentia clarum & frugum messe) socii acciti domicilium habere cœperunt h, & ex ærario ali, fructum animarum tanquam manipulos relaturi.

[176] Redeo in Hispaniam; in Castellana provincia, [domiciliorum] Legionense collegium instituit i dotavitque Joannes, Sancti Æmiliani cognomento, ejus urbis episcopus, singulari vir & castimonia & vitæ austeritate. Propositum enim præsuli innocentissimo, ex Tridentinæ synodi jussu, egenos alumnos ad sacerdotii dignitatem informare, qui, jam natu grandiores, in Domini vinea colenda laboris in partem venirent. Quæ spes eum non fefellit. Dici enim vix potest, quanto studio sopita illis locis ingenia exstinctosque igniculos socii docendo & concionando excitarint. Malacitanum collegium Bæticæ provinciæ, eo ipso anno cœptum, liberalitate Francisci Blanci episcopi. Hic olim Oritanus k episcopus Montis-regalis collegium sociorum provinciæ Castellanæ alimentis auxerat: nec his contentus fuit. Archiepiscopus enim creatus Compostellanus, sociis ibidem domum sua pecunia exædificavit: sociosque, qui Salmanticæ in sacra studia incumberent, liberaliter fovit. Vetus nimirum sociorum patronus, ex quo Tridentino e concilio in Hispaniam episcopus revertit.

[177] Villagarziensis domus tirones socios informat, perficit veteranos. [apud varias gentes] Hanc nobilis vereque generosa matrona, Magdalena Ulloa, a fundamentis ingenti sumptu ædificandam curavit l: partim auctoritatem secuta conjugis morientis, Ludovici Quixadæ, qui præses Indici senatus, dum vixit, fuit, & a consiliis intimis Philippo regi Catholico, ejusque oppidi dominus: partim ut incolarum liberos optimis disciplinis, sociorum opera, moribusque imbueret. Id quidem ultimum collegium Franciscus in Hispanica profectione, qua de infra dicetur commodius, admisit probavitque. Illa vero matrona summo pietatis studio alterum Ovetense collegium sociis exstrui jussit m: eo solum consilio, quod omnem illam Asturum regionem cultura litterisque indigere audivisset.

[178] Franciscus in ea ipsa Hispanica legatione anno, [numero] qui fuit ei ultimus, M. D. & LXXII in Gallia Burdigalense collegium civitatis sumptibus exstrui permisit, sociosque missurum se recepit. Alterum item Nivernense, beneficio cœptum Ludovici Gonzagæ, ejus ditionis reguli. Ea tempestate in Lotharingia collegium Mussipontanum institutum liberalitate Caroli Lotharingi, Cardinalis amplissimi, hominis summa prudentia, antiqua fide, egregia doctrina, prope singulari eloquentia excellentis: quibus artibus egregie Catholicam fidem semper defendit, omnique adeo familiæ Lotharingicæ & Guisiæ laus ea propria ac pæne singularis (sanguinis enim prodigi semper exstiterunt) ut orbi testatum reliquerunt. Multum sane viderat prudens ille vir, gymnasium hoc, tanquam molem, murumque objici oportere, hæreticorum audaciæ atque tumultibus n.

[179] [augetur Societas,] In Germania, Rhenana in provincia, Fuldense inchoatum collegium o Societati abbatis principisque imperii Balthasaris p sumptu ædificatum. In Polonia quoque tum Posnaniense ab urbis antistite q institutum r. In Austria provincia Brunæ, quæ in Moravia sita urbs est, tironibus sociis e publico domus data s. In Italia vero, in provincia Insubrum, altera tironum domus Aronæ attributa t a Carolo Borromæo, Cardinali sanctissimæ vitæ, qui & Mediolanensis collegii auctor exstitit: quod quidem domicilium, cum ad sancti Fidelis ædem sacram esset, vertit in domum Professorum sociorum u, collegiumque inde Breranum in templum transiit. Humiliatorum olim ea sedes fuerat; quam religionem Pius V ea fere tempestate exstinxerat, sociorumque usui attribuit, hodieque possidetur magna civium voluntate simul & fructu. Et hæc quidem triennio condita a Francisco collegia memoria repeto, nisi forte, ut sunt res humanæ, quædam nos fugerunt x.

CAP. XIII.

[180] His fere occupatus, magno Ecclesiæ commodo & Societatis Franciscus tenebatur: [magistratu cedere] tamen, qua erat animi demissione atque modestia, cum ceteris satisfaceret omnibus, sibi ipsi nunquam: magistratu abire, seque abdicare decrevit: sperans fore, ut, si eadem alter potestate polleret, majores sociis fructus adferret. Tum se annis fessum, labore fractum & morbis variis obnoxium. Onus sibi ad hæc gravius indies magis magisque impendere, & in tanta collegiorum Societatis accessione auctum iri laborem. Molestum & illud, negociis se quasi immersum quotidie emergere non posse, ac veluti euripi æstu abripi, variasque in partes distrahi: quo fieret, ut orationi sacræ, in his temporis angustiis operam dare commode non posset: qua una mentis exercitatione divinoque alloquio nihil esset illi aut antiquius aut jucundius. Memoria repetebat, qui eundem magistratum antea gessissent, Ignatium atque Laynem, idem olim tentasse. Ignatium etiam opinionem alterius Præpositi Generalis creandi sociis dedisse. “Illi”, inquit, “præstantissimi viri, tot tantisque dotibus a Deo ornati, vitæ innocentia & sanctitate præstantes, cum levius adhuc munus hoc esset administrandæ Societatis (quorum tamen ne umbram quidem consequi, etsi maxime coner, possum) idem tentarunt: itaque & mihi longe illis inferiori, hoc præsertim tempore, quo nimium quantum hic labor excrevit, forsitan ex voto succedet, quod opto.”

[181] [Franciscus cupit:] His fere rationibus in eam sententiam ingressus Franciscus, re diu multumque deliberata, Deoque sacrificiis & orationibus consulto, Patres, qui assistere in deliberationibus solerent, convocat: quid cogitasset fixumque haberet, aperit. “Propositum est”, inquit, Societatis conventum indicere, de novo Generali Præposito deligendo: senex enim jam fessaque ætate & infirmo corpore, laboribus item fractus, rebus gerendis publicis non satis idoneus videor: neque puto, hoc a me diutius ferri onus posse, magnum sane & grave. Vel Romana negocia satis sint, quibus obeundis succumbam. Quod si sanctissimis viris, Ignatio & Layni, quibuscum ego nullo modo conferendus, idipsum attentare licuit; quanto æquius mihi concedi, quem corporis jam animique vires deficiunt. Rem igitur arduam, æqua lance expensam, Deoque Authori commendatam, quod vertat bene, nunc etiam vobis, Patres, proponere libuit. Qua in re ut auctores sitis, etiam atque etiam oro. Quo fiet, ut jam defessis nobis integer succedat, qui & velit & possit communem Societatis rem tractare. Erit sane id e re sociorum omnium, & per mihi gratum, ad Deique majorem gloriam. Equidem tempus colligendi mei, affecta hac ætate, jure postulo, ut morti, quæ vestigiis imminet nostris, liber a curis atque negociis rectius me comparem.”

[182] Sic ille. Patres contra sermonem refutare: hac de re, [sed ab eo proposito illum deterrent socii:] quæ Societati fraudi esset, silere jubent: studium quidem laudant colligendi sui, re tamen exequi velle, id damnant, nec Deo, hominibusque volentibus futurum, quibus ille auctoritatem dedisset, quosque juvisset plurimum, magno Societatis incremento. Hi vero administrandi etiam formam rationemque illius, quem elegissent Præpositum, vehementer ad eam diem probarent, in oculis ferrent & observarent. De orationis studio & ad mortem præparatione sic haberet, plus illi meriti accessurum, si Deum orans plurimorum etiam commodis invigilaret, quam si in unam precationem privatus incumberet. Mortem adhæc recte factis plurimisque bene de aliis merendo officiis tutius exspectari. Et vero imperatoris injussu, militi de statione decedere non licere: Deo itaque pareret. Ad exempla quod attinet, Ignatium quidem & Laynem optasse idem potius, quam sperasse. Neutrum itaque conventum sociis publicum ea causa indixisse. Persuasum enim illis, damno id Societati fore & sumptui: denique, quod peterent, non impetraturos. Idem denunciare nunc sese illi: animo itaque securo esse jubent, nunquam ipsum effecturum, ut, quorum in illum unum tot vota conspirarunt, iidem magistratu eundem abire sinant: pergeret porro constanter, ut adhuc, rectum clavum tenere. His rationibus, quod frustra obniti se animadverteret, in præsens acquievit.

CAP. XIV.

[183] Dum curis solvi petit Franciscus, non modo excutere jugum non potuit, [Pius vero V, exitium Europæ minitantibus Turcis,] sed etiam pondus suscepit nihilo levius, certe gravissimum. Jussus enim est a Pio V comitem se dare Alexandrino Cardinali agnato y in Hispaniam Galliamque ad reges legationem obeunti. Selimus enim Turcarum imp. Venetis ea tempestate bello indicto, Cypri regnum arcta claslium obsidione cinxerat; expugnataque vi metropoli Famaugusta & Nicosia, quarum illa Salamine vel Tamassus veterum putatur, Venetorum duces z contra fidem datam, usitata ei genti barbarie, contrucidarat: quod fortiter se, remque publicam armis defendissent. His victoriis hostis, ut fit, elatus, Europæ inhiare, jugulisque omnium imminere videbatur. Terror sane omnes pervaserat. Pontifex, ut vere parens, & advigilans gregi pastor, Venetorum precibus adductus, ad opem laboranti reipub. Christianæ ferendam animum appulit.

[184] Quare in fœdera concordiæ reges atque dynastas Europæ vocandos censuit, ne quid respub. detrimenti caperet. Legatum itaque Alexandrinum Cardinalem, una cum Francisco Borgia, qui consiliorum particeps esset, [Cardinalem Alexandrinum, ad Hispaniæ Galliæque reges legatum,] quod & prudentia polleret, regesque affari animosque tractare nosset, quam maturrime misit in Hispaniam, ut Philippum regem Catholicum, Gallorum regem Carolum nonum, Venetæ Pontificiæque classi, belli fœdere sociarent: quo conjunctis copiis, perpetuum immanemque Christiani nominis hostem Turcam arcere atque repellere, & a vi prohibere possent. Omnes enim servituti Christianos addixisse insolens victor dicebatur. Fœdus (ut paullulum via deflectam) non ita multo post ictum, conductæ copiæ & instructa classis est. Imperator dictus Joannes Austriacus, qui & regiæ tum classi in Italia præerat. Pugnatum est Non. Octobris ad Echinadas insulas & Naupactum, ad sinus Corinthiaci fauces, non procul ab Actio promontorio; ubi Antonium cum Cleopatra Augustus superavit. Turca ad internecionem cæsus, paucis fuga dilapsis triremibus, ut mare etiam sanguine tinctum ruberet.

[185] [comitari jubet.] In hanc ipsam belli navalis expeditionem socios complures Pontifex misit, quibus præfuit Christophorus Rodericus, doctor theologus. Hi præclaram in tempore navalibus sociis militibusque operam navarunt, qua hortando, qua ægrotos consolando. Collectis jam & iter ingressuris, illud admirandum accidit. Cum Pii pedes osculantes benedictionem postularent, sic appellavit: “Ite & redite, felices. Joanni Austriaco, summo classis imperatori, lætum hunc meis verbis portate nuncium. Macte animi, magne juvenis, & fortiter in hostem pugnare manusque conserere ne dubites, neve cunctando ductes bellum, & bene gerendæ rei occasionem omittas. Cavere volo, absit libido a classiariis & in aleam ludendi cupiditas. Pugnandum est, duce atque auspice Christo. Sic te victorem videam Dei exercituum benignitate.” Respondit optimi Pontificis vaticinationi eventus. Parta non sine sanguine victoria est victrixque classis ovans rediit, hostium spoliis, in ipso hostilis maris sinu detractis, ditior. Signa adempta domum relata, templorum tholis appensa hodieque spectantur. Sed hactenus digressi ad nostrum institutum revertamur.

ANNOTATA.

a Seu Madera, Oceani Atlantici in Africa insula.

b Hispanis Barlovento: sitæ sunt in America Septentrionali ac sæpe nuncupantur Antillæ. Insulæ ad ventum vocantur a Baudrando.

c Americæ Septemtrionalis insulam.

d Americæ item Septemtrionalis insulam.

e Oceani Atlantici, la Tercera.

f Anno 1569.

g Anno 1570.

h Anno 1571.

i Anno 1572.

k Seu Auriensis in Gallæcia.

l Anno 1572.

m Ovetense in Asturiis collegium, anno 1579 conditum, alteri Magdalenæ, sed cognomini, adscribit Sacchinus part. 3, lib. 8, num. 273.

n Collegium Mussipontanum receptum fuit anno 1572: academia sub Societatis disciplina ibidem instituta anno 1574.

o Anno 1571.

p A Dernbach.

q Adamo Konarscio.

r Anno 1571.

s Fundatorem habuit Joannem Grodecium, Præpositum Brunensem, Olomucensem dein episcopum. Fundationem confirmavit Gregorius XIII sub anni 1572 exitum, teste Sacchino part. 3, lib. 8, num. 215.

t Anno 1572.

u Eodem anno.

x Consule §§ XIX & XX Comment. prævii.

y Michaëli Bonello, Pii V ex sorore pronepoti.

z Balleonum, Bragadenum, Teupolum aliosque Famagustæ: Nicosiæ vero Dandulum, Priolum &c, de quibus Petrum Justinianum Hist. Venetæ lib. 16 consule.

* id est: hostibus capti.

CAPUT XII.
Postremum Francisci iter, Ecclesiæ commodo susceptum; Romam reditus & pia mors; corporis forma, mores, lucubrationes.

[Profectus in Hispaniam] Franciscum Pius accitum, amice compellat; se opera illius uti Reip. commodo velle. Possetne integra valetudine in Hispaniam iter habere? Unum illum comitem Alexandrino Cardinali destinasse, ut legatum re consilioque juvaret. Dein, quæ cum regibus Galliæ, Hispaniæ & Lusitaniæ agi cupiat, ordine exponit, beneque proficiscenti voce crucisque signo precatus, ex A. D. quinct. Kalend. Quinctil. dimittit. Sextil. vero exeunte Hispaniam salvi attigerunt anno M. D. LXXI. Ad legatum in Gothalania regis Philippi nomine salutandi gratia missus Ferdinandus Borgia, Francisci filius, regiasque Patri hasce litteras obtulit: “Ferdinandum Borgiam ad legatum Pontificis missurus, faciendum putavi, ut ad te quoque litteras darem, quibus certior fieres, tuas mihi redditas, postridie Kal. Quinctiles datas. De duodecim sociis in Novam Indiarum Hispaniam ad disseminandum Euangelium mittendis, per mihi gratum fuit, & habeo gratiam. Lætus & ille mihi nuncius accidit, qui salvum te venisse in Hispaniam attulit, & videbo libens. Cetera Ferdinandus tuus a me referet, quem ad te etiam allegavi cum salute, quam & abs te exspecto. Ex D. Laurentii æde A. D. IX Kal. Septemb. M. D. LXXI.”

[187] Eodem fere argumento, paulo tamen copiosius, [honorifice passim] alteras a dedit Didacus Spinosa, episcopus Seguntinus, consilii regii præses & quæsitorum fidei princeps, regi tum Catholico in paucis carus acceptusque. Barcinone b Valentiam profectis occurrit Carolus Borgia, Gandiæ dux, filius natu maximus, magna clientum manu. Hunc proxime secutus Franciscus Borgia nepos, Valentinæ nobilitatis flore stipatus. Genibus uterque accidens, ad legatum a Parente missus est; a quo solemni more benedictionem accepere. Veteres ad hæc familiæ clientes, Domini memores, incredibili gaudio post tot annos aspiciebant. Ille vero paucis sociis, quos itineris comites habuit, salutantium turba digressus & pompam declinans, furtim se subduxit, Valentiamque clam ingressus, in collegium sociorum se recepit.

[188] [excipitur,] Patriarcha mox Joannes Ribera, archiepiscopus Valentinus, honoris gratia Franciscum invisit, &, licet quatriduum tantum ibi morari per negocia liceret, templi tamen suggestum ut ascenderet ad populumque verba faceret, rogat. Mos gerendus erat honesta petenti, quamvis colligendi sui tempus non haberet. Huc tantus hominum concursus fuit, tanquam ad panegyrim, & ad inufitatum spectaculum, Ducem Verbi Dei Ecclesiasten agere. Ægre sane ad pulpitum perrumpere potuit: & incredibile, quanto studio in patrio solo auditus fuerit, ut & Gandia ad illum audiendum videndumque frequentes confluxerint. Madritum versus profectus, paululum via deflectens, Villaregiense Societatis tirocinium adiit. Hic læte expectateque acceptus a sociis, a collegii item auctoribus, Joanne Silva, ditionis domino, & Hieronyma Mendoza conjuge, utrosque alloquiis piisque sermonibus delectavit. Madritum Carpetanorum ubi ventum est, legato rex honorifice obviam de more processit: Franciscum etiam humaniter complexus, & ut consiliorum socium legato additum libenter audivit omnibusque deliberationibus adhibuit, re tota mox facile ex animi sententia gesta: regi enim vere Catholico, rem per se necessariam, ut illa tempora erant, persuadere difficile non fuit.

[189] [abiensque Philippum regem] Priusquam Lusitaniam versus discederet Franciscus, regi Catholico per marchionem Dianii, generum suum, dono misit Crucis Christi fragmentum, addita hac epistola: “Mitto ad te, magne rex, muneri particulam illius Crucis, de qua Dei Filius redimendo generi humano pependit. Reliquiarum hæc præcipua augustissimo templo digna visa, quod nunc ædificandum curas Deo Opt. Max. ejusque martyri fortissimo Laurentio. Deinde ad sublevandos Crucis labores, quos fers quotidie tot regnis administrandis. Equidem peccator magni loco beneficii duxero, si me sacerdotum ministrorumque tuorum aliquo esse in numero patiaris, deprecantem quotidie Deum pro tua incolumitate. Sic ille quam diutissime superesse te velit Reip. Christianæ, ut tandem cæli beatitudine, vita laboribusque defunctus perfruaris.”

[190] [S. Crucis particula donat;] Mirifica rex lætitia persusus & cum osculo Crucem veneratus, sua manu gratias Francisco egit. “Reddidit mihi gener tuus, marchio Dianii, Crucis Dominicæ particulam. Quam vero libenter acceperim, noli quærere: cum per se: quid enim ligno illo preciosius? tum quia ipse, si quis mortalium, maxime indigeo Crucis præsidio, ut recte mones. Denique quia abs te profectum munus est, cujus in manibus majores fructus referret; in meis haud scio quid futurum sit. Faxit ille Deus, Crucis ut meritis non indignus videar. Tametsi non dubito, te cum sociis omnibus pro salute regia quotidie, ut scribis, sacris operatum, deprecari eum, qui Cruci affixus nos redemit a tyrannide mortis æternæ, tamen ut idem constanter agas, iterum atque iterum rogo: idque eo frequentius, quo magis necessarias mihi Reip. administrandæ piorum preces cognoris. Salve & vale.”

[191] Tabulis vero actuariorum & tabellionum testificatione ostensum erat, [socios vero ad virtutem constantiamque hortatus,] verum id esse Crucis Dominicæ lignum: rex tamen Franciscum subscribere jussit, idem sibi videri: cujus testimonium instar esset omnium testium. In aula regia tot tamque frequentes principum salutationes fuere, ut ne respirare quidem integrum esset. Provinciarum item Societatis præfecti quamprimum advolarunt: ut in commune consulerent & de re Societatis publica agerent: quos, dum temporis angustiæ patiebantur, audivit hilaresque dimisit. Collegia vero, qua iter haberet, libenter invisit, ut socios præsens consolaretur animosque divinis sermonibus reficeret; hortareturque ad vitæ curriculum conficiendum, donec e carceribus ad calcem ad perventum esset, feliciter.

CAP. XV.

[192] Hinc in Lusitaniam magnis itineribus rei gerendæ gratia legatus contendit. [in Lusitaniam tendit, expeditisque illic negotiis,] Occurrit in finibus, a rege missus, Theodosii ducis Brigantini frater Constantinus, qui in Orientis Indiæ regnis regia auctoritate prætor fuerat, nobilis juxta ac pius, singularique in socios, quæ propria ejus familiæ laus est, benevolentia. Sebastianus rex ad Oceani littus legato obviam processit, dynastis omnibus stipatus & equitibus, quo nimirum studio Pontificis legatos accipere majores soliti erant. Franciscum quoque comiter habuit; Catharina item avia illius, & Henricus regni princeps Cardinalis. Hic exposita legatione publica, privata quædam Franciscus negocia Pontificis & Philippi regis mandato gessit, ad exitumque perduxit.

[193] Madritum mox revertuntur: paucosque dies ibi morati, [reversus Matritum, inde] in Galliam per Pyrenæos properant c, stipante regis jussu Ferdinando Borgia, Francisci filio, ut, qui gra ulatum adventum regia voce venerat, idem etiam discedentes prosequeretur. In regni limite d vale postremum dicturus, parentis manibus, facta re divina, Panem Angelorum edit: quod enim donum a Patre majus mortali in vita accipere filius potuit? Verbis deinde lacrymisque appellat. “Deum, fili mi, time & ama, in quo sunt omnia: virtutem amplectere, & vitia, ut colubri faciem, fugito. Divino honori potissimum consulito: cedant huic inanes mundi spes atque deliciæ.”

[194] Galliam mox ingressis non perinde tutum quietumque iter oblatum. [in Galliam tendens,] Militaribus copiis plena Aquitania factionibus hæreticorum, qui arma regem contra ferrent. Cernebant hic inviti, ut lacrymas non tenerent, templa diruta, altaria profanata, cœnobia solo æquata, faciem denique Reipub. deformatam. Catholicos ab hæreticis vi oppressos vel patrio solo exactos audiebant. Ut uno verbo dicam, ardebat regnum olim florentissimum flamma bellorum civilium. Spectanti hæc Francisco animoque quotidie versanti, eo majori indies dolori erant quo magis zelo domus Domini ardebat. Et quia, ut a sapientissimis hominibus traditum accepimus, animus æger corpus quoque, & contra corpus animum afficere solet, morbo tentari cœpit Franciscus, cui incommodo accessit & alterum: re enim divina facta in templo semiruto, ventus languidum corpus urgebat, cetera debilitatum longinqui itineris tædio, cum non satis firma pridem valetudine uteretur.

[195] Delati tandem aliquando, ineunte verno jejuniorum tempore, Blesum e, ubi Carolum ejus nominis nonum, regem Gallorum, legatus reperit; & matrem Catharinam Mediceam. Uterque etiam Franciscum humaniter accepit libenterque audivit, [cum Carolo IX Blesis agit:] hortantem summa animi contentione, ut, si regnum, olim florentissimum, cum esset idem & Christianissimum, salvum vellent, pro Catholica religione omni ope ac viribus niterentur: cujus comes esset pietas in Deum, & regum obedientia. Recens itaque exortas opiniones, tanquam incendium, statim exstinguerent. Alia id genus addidit, quæ eodem tamen reciderent. Illi gratias agere, facturos se pro virili polliciti: orare interim, Deum precetur Franciscus, ut intestinum bellum, cælestis iræ signum, a regno depellat.

[196] [sebri correptus,] Rebus gestis, in Italiam reditum adornant. Mox in pagum incidunt postridie Kal. Februar. festo Purificationis die, qui B. Virgini sacer est, & a Græcis Hypopante appellatur. Sacris itaque procurandis templum ingressus, parietibus tectoque nudum apparet, & aram duntaxat lapideam superesse. Missæ vero sacrificio carere Franciscus nolebat. Hic, grassante vento, læsum est infirmum per se corpus: utque tempestas frigida erat, frigore corripitur. Mox ardenti febri ad languorem datus f & animus assiduo mœrore est victus, moleste ferens, Dei cultum Sponsamque Ecclesiam neglectam jacere. Secum enim identidem regii illud Vatis repetebat: “Deus, venerunt gentes in hæreditatem tuam: polluerunt templum sanctum tuum g.” Et cum Elia propheta querimoniam instituit. “Domine, reliquerunt pactum tuum filii Israël: altaria tua destruxerunt, & Prophetas tuos occiderunt gladio h.” Hanc ipsam avitæ fidei calamitatem decennio ante prædixerat Franciscus, datis litteris i ad Petrum Ribadineyram, Societatis presbyterum, de Gallis jam turbantibus resque novas molientibus.

CAP. XVI.

[197] Morbo correptus, cum pedibus insistere Franciscus non posset, [reluctantibus frustra Sabaudiæ] in Allobrogum fines propere delatus, in Joannis Morani oppido k, vi morbi oppressus, hæsit diutius. Regulus Allobrogum l medicum statim cum aulicis allegavit, qui laboranti adessent, Augustamque Taurinorum ægrotum deportarent. Difficile id eo anni tempore fuit, quod Cottiarum Alpium asperitas, vulgo mons Cenisius, superanda esset; effectum tamen. Hic omni pietatis officio habitus, ut præ verecundia impetrare a se ipse non posset, quin, nulla habita ægritudinis ratione, quamprimum evolare vellet. Missionem itaque flagitavit extorsitque ab invitis & repugnantibus.

[198] [& Ferrariæ ducibus,] Vectus secundo Padi flumine, navigio ducis sumptibus instructo. Lectulo affixus, rem divinam quotidie audiebat, Paneque cælesti pascebatur. Octavus jam dies abierat, eodem flumine Ferrariensium fines attigit. Hic Alfonsus Estensis, Ferrariensium dux, e vestigio omnia, quæ opus viderentur, submisit. In urbem hinc delatus, vi morbi coactus, qui nihil remitteret, cresceret etiam magis magisque, substitit invitus: diesque plures moratus, omni officiorum comitatisque genere acceptus domi est, ut parentis loco ducere Franciscum viderentur. Nec tantum pharmaca undique conquisita, publice ad omnia Divorum templa etiam vota concipi dux jubet, supplicationesque pro salute Francisci indicit. Pie hæc omnia & officiose: cum quia sanguinis vinculo conjunctus erat m, tum opinione sanctitatis. Evolare & hinc quamprimum, tanti impatiens officii, satagebat, constanterque Romam portari postulabat: cessit tamen ducis precibus, & medicorum sociorumque consiliis.

[199] Mortem animo præsagiens, ducem sociosque obnixius rogat iterum, [Romam petit,] Romam quamprimum deferendum curarent, ut in Urbe sancta Professorumque sociorum domo, ubi majores suos, Ignatium atque Laynem, exspirasse sciret, vita decederet. Victi tandem Francisci precibus & ipsi cesserunt, præsertim cum & de salute medici desperarent. Igitur lectulo impositum, lectica Romam versus gestant. Illinc Lauretanam in ædam sacram infertur: sic enim moribundus postularat, ut Virgini Deiparæ abeuntem animam commendaret, cujus visceribus Dei Filius carnem induens in hanc vitam prodiisset. Mox crebra agitatione Romam festinans, noctes diesque lecticæ inclusus; tandem ubi urbem se Romam ingressum cognovit, tendens in cælum manus & oculos, lætus eclamat: “Nunc dimittis servum tuum, Domine.” Lætus, vitam sibi in Apostolicæ Sedis obsequio & legatione amissam.

CAP. XVII.

[200] Pius V Pont., legationis auctor & fœderis, vita prius abierat n, [eoque translatus, biduo post] quam domum Franciscus revertisset, Sedemque Apostolicam vacuam alteri reliquerat, qui Hugo Boncompagnius, post Gregorius XIII, est dictus. Quo factum, ut multa Pii consilia, de quibus cum rege Catholico regisque ministris convenerat, infecta permanserint. Accessit & illud incommodi, Franciscum, ad desperationem medicorum laborantem, Romam venisse, pæne depositum animamque agentem. Vix enim biduum Romæ fuerat, cum animam exhalavit. Optabat ille quidem rei gestæ in legatione rationem Gregorio reddere; sed is Tiburi erat duodevicesimo ab Urbe lapide. Ludovicum itaque Mendozium, Societatis presbyterum, ad Pontificem Franciscus mittit, qui benedictionem moribundo, peccatorumque anteactæ vitæ veniam supplex postularet. Ille vero ac libenter indulsit, & ex thesauris Ecclesiæ liberaliter, hoc addito elogio, miserari se Ecclesiæ Catholicæ vicem. Magnam enim morte Francisci jacturam facere, quæ tali tantoque Ministro orbaretur.

[201] Cardinales aliquot & regum principumque legati salutatum officii gratia gratulatumque de adventu accesserant. [sancte moritur,] At modeste ille, intempestivum nunc videri. Darent itaque hanc veniam. Uni enim Deo, vitæ mortisque arbitro, dandam esse operam. Sacramentis Ecclesiæ omnibus rite munitus, dum oleo sacro, de more, migraturus inungitur, litaniæque recitantur, ad singula ipse respondit pietate singulari. Patres a consiliis assistere soliti, illud postremum rogare, unum e corpore Societatis, qui vices interregni tempore digne sustineret, ex animi sententia pronunciaret. Is renuit, quod neutrum eorum, qui antecesserant, Ignatium & Laynem, morti vicinum nominare voluisse meminisset. Mox quietis avidus, orationi se dedit ac meditationi: ductisque imo e pectore suspiriis, spiritum Deo reddidit pridie Kal. Octob., qui dies B. Hieronymo anniversario ritu sacer est, anno M. D. LXXII paullo ante tertiam noctis vigiliam o, annos natus cum esset duos fere & sexaginta. Conditus est in æde sacra veteri domus Professorum, compositus cum Patribus, qui eadem dignitate antecesserant.

[202] [meritis in Ecclesiam & Societatem plenus.] Magna sane multaque exstant merita Francisci in Societatem, sive privatus adhuc, sive cum imperio ageret. In Hispania enim, patrio solo, simulatque, abdicatis bonis omnibus & honoribus, Societati sese addixit, incredibile dictu est, quem de se virtutis odorem pietatisque solide effuderit aliisque afflarit. Exinde enim Societas ibi cognosci magis cœpit, adeoque amari, ut certatim principes Societatis sacerdotes evocandos, excitandaque collegia curarint. Septem vero annis, quibus commissæ illi ab Ignatio Hispaniæ provinciæ omnes & Orientis Indiarum, plurima collegia illi accepta referenda. Hic enim fundus auctorque exstitit. Cum vero Generalis familiam duxit in Atlantici maris remotas insulas, Materiam Tertiamque; in Peru item, Novamque Hispaniam Indiarum socios primus tanquam in coloniam misit. Ex his etiam, magno post addito collegiorum numero, locis adeo vastis duæ provinciæ factæ. Hinc igitur apparet, si recte rationem subducas, Ignatium, ad Superos migrantem, duodecim Societatis provincias constitutas reliquisse: qui magistratum proxime excepit, Laynem quinque adjectas stabilivisse: duas denique Franciscum addidisse: ut undeviginti in universum provincias viderit.

CAP. XVIII.

[203] Elegans in eo forma corporisque dignitas imperio digna. [Corporis ejus forma,] Statura procerus erat, facie oblonga, candore simul & rubore temperata. Membrorum ei decens habitudo, corpusque compactum. Frons ampla majestatem addebat: nasus item aquilinus & longus: oculorum orbes grandiotes, colore glauco: genæ & labia rubicunda. Adolescens obeso admodum & crasso fuit corpore; verum post assiduis jejuniis ciborumque abstinentia a cœna temperans, adeo se ipse maceravit, ut ventris cutem duplicaret p, & togæ instar pellem, quo vellet, referret; utrem esse dixisses inanem. Ceterum etsi integris viribus firmoque corpore esset & sanguine abundaret, ea ipsa inedia, qua macilentior factus, ventriculum etiam debilitarat valetudinemque læserat. Quod humi prostratus horas aliquot plerumque oraret, humore hausto e terra, dentes illi vacillantes exciderunt, osque læsum. Inedia etiam cacostomachos vixit, dum sæpe rejiceret cibos & cruditate laboraret, ructus ederet assiduos non sine dolore stomachi & medicorum admiratione, qui morbi genus insolitum ignorarent. Et vero quamvis corporis vires afflixerat nimia ciborum abstinentia, morum tamen facilitatem, candorem animique hilaritatem auxerat.

[204] [mores,] Ingenium vividum quidem illi, sed maturum quietumque: mens perspicax propere, quæ vellet, suggerebat. Judicium temperatum, memoria, thesauri instar, tenax. Honestis jam inde a puero castisque moribus, ut leves homines fugeret facile, vitaretque parasitos & assentatores. Sermo illi modicus & brevis de necessariis tantum. Oderat officiosa verba eorum, qui aliud pectore clausum, aliud ore promptum gerunt. Si quis illum coram laudaret, sermonem mature abrumpere, sed prudenter solitus, quasi aliud agens. Tametsi vero bene de omnibus sentiret prædicaretque, paucis tamen arcana credidit: paucioribus divinitus visa, sensusque animi extra eum, qui a confessionibus erat, detegebat. Quorum autem fidem longo usu experimentisque probasset, his suetus & multa indulgere. Falli, quam male de aliis & inique suspicari; accipere item injuriam, quam facere malebat. Ingenii bonitate supra mediocritatem litteras est adeptus, præsertim sacras, quibus, ut par est, delectabatur impensius; partim studio diligentiaque, partim oratione pia meditationeque rerum æternarum.

CAP. XIX.

[205] Scripsit, ducis munus etiamnum sustinens, libellos sex ad pietatem excolendam: [& lucubrationes.] non infrugiferos iis, qui ad perfectæ vitæ metam contenderent, qui Latine in vulgus editi, Alfonso Deca, Compluti Societatis theologo, interprete, circunferuntur. Singula nunc recensebo. Primum concio est habita in illud Lucæ cap. XIX: “Ut appropinquavit Jesus, videns civitatem, flevit super illam.” Speculum item operum Christiani hominis. Collyrium spirituale, quo docet, se quemque nosse oportere. Dehinc est Præparatio ad Eucharistiam digne sumendam: item Spiritus exercitationes ad sui cognitionem. Sextus est Hymni illius decantati Explanatio: “Benedicite omnia opera Domini Domino.” Hæc tantum edita pro legitimis scriptor agnovit. Commentatus tamen est, non inficior, & alia quædam; sed, rudia & impolita cum essent, lucem nondum aspexerunt q: excepto libello de “Euangelica prædicatione seu de Ecclesiastæ officio.” In his erant de perfectionibus animæ Christi a conceptu ad ultimum usque in Cruce spiritum. Threnorum Hieremiæ Explanatio, quam in Pintiana & Complutensi academia dictavit. Meditationes item de morte Christi Salvatoris, in horas diurnas ac nocturnas distributæ. Denique Meditationes in Euangelia Adventus, Quadragenarii jejunii, Dominicorum festorumque dierum; profectæ ab oratione potius ad Deum fusa, quam ex libris acute & subtiliter haustæ. Quibus, tanquam jaculis divinis, auditorum mentes ad bonam frugem revocando suaviter vulnerabat, ut ad virtutis studium inflammaret, a vitiis deterreret.

ANNOTATA.

a Quas exhibet Ribadineira lib. 3, cap. 14.

b Quo IV Kal. Septembris venerant.

c Sub anni 1572 principium.

d Fontarabiæ.

e Galliæ urbem ad Ligerim fluvium, agri cognominis caput. Eo legatus, ut scribit Cienfuegos lib. 5, cap. 16, § 3, die VI; vel, ut scribit Sacchinus lib. 8, num. 6, die VII Februarii venit. Franciscus vero biduo post.

f Redeuntem e Gallia Franciscum in febrim incidisse testatur etiam Sacchinus lib. 8, num. 26: at cum, eodem teste num. 8 libri mox citati, Blesis egressus sit V Kal. Martias, postridie Kal. Februarii seu Purificatæ Virginis festo id contigisse non potuit.

g Psal. 78, ℣. 1.

h 3 Regum cap. 29, ℣. 10 & 14.

i Litteras illas partim exhibet Ribadineira lib. 3, cap. 15.

k Vulgo S. Jean de Maurienne.

l Emmanuël Philibertus, Sabaudiæ dux.

m Vide num. 100 Comment. prævii.

n Anno 1572 Kal. Maii.

o Biduo post, quam Romam attigerat, noctem sub mediam, ac potius aliquantum jam inclinatam (quo fit, ut ipsas magis Kalendas Octobris, qui fuit dies Mercurii, quam pridie consignandus sit obitus) altero & sexagesimo suæ ætatis anno e vita sublatus est, inquit Sachinus part. 3, lib. 8, num. 31. Beatis adscriptus est ab Urbano VIII anno 1624: Sanctis vero a Clemente X anno 1671.

p Demortui pellem, ut scribit Cienfuegos lib. 5, cap. 18, § 4, inspicere volenti Thomæ, ejus fratri, dum telam, qua cadaver tegebatur, tollere conabatur, ter obriguit brachium.

q Edita deinde sunt Bruxellis anno 1675 typis Francisci Foppens, opera vero ac labore D. doctoris Francisci Borgiæ, e Borgiana stirpe pronepotis.

CAPUT XIII.
S. Francisci animi demissio ac paupertatis amor.

LIB. IV.

PROL.

Libet, Francisci Vita ad exitum adducta, virtutum exempla & scite dicta adjungere: quod, ut sapiens ille Stoicus ait, longum sit iter præceptis mores informare; breve vero & efficax per exempla. Cetera vero dicta factaque præclare, quæ per historiam sparsa sunt, quod ad hæc capita revocari queant, minime iteranda duxi a.

CAP. I.

Ab humilitate, quæ parens ceterarum custosque virtutum est, [Præ animi demissione Franciscus] initium ducam: quod virtus ea Christi propria sit & Christianorum. Philosophi enim veteres mundique sapientes ejus ne nomen quidem, nedum rem sunt consecuti: qui tamen in veritatis virtutumque investigatione studii multum operæque posuerunt, ut magnum aliquid naturæ vi adepti videantur. Quorum fastum Dei Filius aversatus eam virtutem summam verbo atque exemplo docuit. “Discite”, inquit, “a me, quia mitis sum & humilis corde.” b Ea sane virtus, ut Augustinus ait, homines angelis adjungit; ut contra elationis * ex angelis dæmones effecit. Non fugiebant hæc Franciscum, quando studiose in animi submissionem incubuit; & quoniam ad humilitatem viam munire humiliationem Bernardus aiebat, curabat sedulo, ut rerum omnium conditarum puderet, pigeretque, ubi se ipse perfecte nosse cœpit. Hinc precationum omnium exordia ducebat: hæc fere materia de rebus piis officiisque differentis fuit. In hac assidue occupatus, incredibiles brevi progressus fecit.

[207] [se peccatorem, inferno excepto.] Itaque, simulatque se Ducis titulis sponte abdicavit, subscribere sua manu litteris cœpit: Franciscus PECCATOR: testatus, credo, quod de se ipse sentiebat; imitatusque Isidorum aliosque, innocentia vitæ claros, quos sic subscribere solitos accepimus c. Ignatius tamen, ne sermonem aliis daret, neve in re inusitata secius loquendi ansam præberet, abstinere jussit, ut Franciscus præterea nihil subscriberet. Pintiæ d sociorum collegio rei gerendæ * egressus, Bustamantio comite, solito tristior incedere visus, & caussam interrogatus, ab inferni meditatione se tum surrexisse, affirmabat, omnesque videri in se, tamquam ab inferis exsistentem, intueri, circumfusosque irridere, jactis his vocibus: “Hunc ab inferis reducem petamus.” Ex qua quidem pœnarum apud inferos meditatione illud se commodi accipere aiebat, ut Christi amore flagraret ardentius, cujus morte mortis chirographum deletum est. In qua, dum vita suppetit, acquiescendum cogitatione judicabat; ne mortui, iis addicti pœnis, uramur; Vatis illud regii usurpans: “Descendant in infernum viventes e.”

[208] Quo die hebdomadis sanctioris Christum discipulorum pedes lavantem Ecclesia recolit, [quovis loco indignum, belluam, ipsoque dæmone] ad tirones verba faciens: “Nullum”, inquit, “hodie in mundo locum reperi. Sextum enim jam annum ad Judæ pedes illum mihi fingebam, nunc, dum Christum attente considero, iis advolutum lavare, tergere & osculari, nullum mihi, inde expulso, relictum video locum.” Pintiam primum ingressus, abdicatis jam Ognati in Cantabria titulis bonisque omnibus, accurrentibus vicatim visendi gratia, tamquam ad novæ rei spectaculum, civibus, Bustamantio comiti ait: “Feram, credo, e cavea emissam, belluamque spectatum venerunt f. Equidem quavis bellua immanior essem sine ope Dei, qui me in religiosam familiam suam accivit.” Precibus intentus duas minimum horas quotidie impendebat sui cognitioni: quæque legeret, audiret, videret, eo omnia referebat, ut erudirent, demissionem pudoremque sibi incuterent; Deo frequenter gratias agens, quod sane delinquenti sibi, ad eam diem pepercisset: neve desereret, aut, in quæ vulgus, impingere se crimina pateretur, orabat. Occupato de more in hac suæ vilitatis meditatione, dum se rebus a Deo conditis indignum reputat, ea vox est audita: “Pudeat te mei.” Quam ubi dæmonis esse comperit. “Recte”, inquit, “mones: unius superbiæ cogitatæ vitio ardes, ardebisque æternis ignibus; ego vero toties Deum offendi, non tamen flammis addictus crucior.”

[209] Oraturus sensit dæmonis opera turbari cubiculum; [nihilo meliorem reputabat,] quem his dictis abegit: “Nil mirum, te a me ne latum quidem unguem discedere aut fugere: pridem enim communi usi mensa ciboque sumus.” In xenodochio versans, visum ab illo ferunt humana specie cacodæmonem superbe sic appellantem: “Quid tibi hic negocii? Tantus cum sis, in hominum fæce versari qui potes?” Retudit fastum Franciscus: “Equidem miror magis, te tam superbo præditum ingenio, miserum me atque peccatorem appellare dignatum.” Sic ille fumi instar evanuit. Oblatus ei energumenus, a quo dæmonem alii exorcismo pellere frustra tentarant; rogatusque, ut pro illo Deum precari & Marci Euangelium recitare ne recusaret, cum ad ea verba, “In nomine meo dæmonia ejicient g”, manus imposuisset, cessit subito fugitque dæmon, & lætus ille dimissus est. Qui aderant spectatores, orationi illius acceptum retulerunt. Ille vero, qua erat modestia, verecundia ductus: “Quid mirum”, inquit, “si dæmon me fugit? Nam & veteri verbo dicitur, figulus figulum. Cumque aliis ego olim offendiculo fuerim, nil mirum, si me ille oderit. Solent enim iisdem artibus dediti, æmulatione quadam inter se odisse.” Post Methymnæ-Campi h, dum præsente illo forte res gesta reserretur, pudore erubuit, illud addens: “Demus verum esse, quod narratis: ecquid mirum, cum ego sæpenumero dæmoni morem gesserim, semel illum mihi paruisse.” Et quamquam depellere fastum & invidiæ fascinum arcere posset, si sacri Euangelii verbis eam vim merito tribuisset, hic tamen rubore suffundi maluit. Nihil ferebat audiebatque molestius, quam se coram laudari Sanctumque appellari. Rogatus caussam, cur ea re adeo angeretur, subjecit: “Equidem rationem extremi judicii, morte obita, valde formido: quæ nimium, quantum a præposteris hominum judiciis discrepat.”

[210] [ambitiost obsequii honorisque fugiens, submisse de se sentiebat,] Manus abluenti frater illius Thomas Borgia officiosius & ambitu aulico linteum porrigebat. Ille vultu iram præ se tulit, vetera illa aulica officia, quibus nuncium pridem remisisset, odisse se testatus. Montellano in collegio locum illi editiorem imprudenter collocarant: ille quasi dæmonem cerneret, Crucis sese signo muniebat. Defugiebat itaque libenter intempestivas honorum occasiones; negligi & ignorari malebat; ut vel eo nomine sæpe via decesserit, ad aliud diversorium, incommodo & valetudinis & itineris, ne honos illi putide, ut fit, haberetur. De se demisse abjecteque & sentire & prædicare semper solitus. Facilitate idcirco usus est singulari: aliquem e plebe diceres. Porro invitus præteriti temporis memoriam, quod tamen senum est vitium, recolebat. Sin necessitas extorqueret, ita sermonem temperare, ut quivis non omnino rudis facile intelligeret, nihil sibi eo nomine placere. Numquam auditum vel excidisse illi hæc passim obvia: “Cum marchio, dux vel prorex essem.” Nobiles viros ita comiter appellabat, ut se illis inferiorem, superiorem nemine, facile declararet. Hanc enim virtutem didicerat esse piorum hominum propriam, ut, quo major quisque sit, eo se submissius gerat. Olyssiponem ingresso Francisco Joannes III rex miserat e domesticis nobilem, qui eum salutaret. Qui cum, “Fessusne de via esset”, interrogasset, iteraretque identidem Domini nomen: Franciscus lepide illi respondit: “Fessus quidem de via accessi, sed magis Domini, qua me oneras potius, quam honoras, appellatione.”

[211] [paucis in rebus profuisse sibi Ducis titulum profitebatur,] Tribus potissimum de caussis Ducis titulum utilem sibi fuisse prædicabat. Primo, quod mortuorum jam in numero haberetur, ut religiosi viri solent; & Gandiensi in ditione, defunctis ducibus, anniversaria Sacra quotidie peragantur. Deinde cum candidatos ægre in Societatem adoptari animadverteret, dicere solitum accepimus: “Hoc mihi commodi Ducis titulus attulit: statim enim sociis adscriptus sum. Ceteroquin, ecquæ (amabo) in me ingenii doctrinæque dotes, quæ Societate dignum redderent? Deo itaque Pontificique summo gratiam habeo, qui hunc mihi pontem fecit, viamque munivit in suam familiam domumque migrandi.” Denique cum iter faciens aliquo divertisset, remque divinam, ut solebat, quotidie facere vellet, detrectarentque parochi, licet Societatis tabulas proferret, socio urbane in aurem insusurrat *: “Nunc per me licet, pristinos titulos nomines. Civili hic jure agendum est.”

[212] [quarto magis a dignitatibus abhorrebat, tanto viliæ quæquo] Ex hoc ipso fonte mœstitia fluxit, qua incredibiliter angebatur, cum in Cardinalium collegium adsciscere invitum vellent, ut libro secundo narrare memini. Certe majori nemo umquam ambitionis studio honores expetivit, quam Franciscus repudiavit, ratus indignum se honoribus esse & inopiam religioni utilissimam. Philippum regem, jam tum Hispanicæ juventutis principem, litteris supplex rogavit, daret hoc amicitiæ, ut, si qua exstarent officia, ne Sacris jam initiatum, ecclesiastica umquam dignitate oneraret. Privatum se vivere malle atque inglorium, & eo se consilio titulis abdicasse. Nec defugisse titulos satis habebat, sui etiam vilitatem contemptumque studiose, ut ante dixi, quærebat. Demissionis exempla eodem ipso libro attulimus. Vicatim, sacculo humeris imposito, eleëmosynam stipemque corrogasse. Pueros, tintinabulo accitos, catechismo erudire solitum. Coquo domi operam dedisse, mensis ministrasse: pedes singulorum & frequenter osculari consuevisse.

[213] Conimbricense gymnasium i ingressus, commissa jam illi ab Ignatio universa Hispaniæ provincia Societatis, [officia libentius obibat,] e præfecto studiorum viam rationemque studiose quæsivit, pueros docendi prima Latinæ linguæ rudimenta, quod hoc munus, ut minus honorificum & valde laboriosum, ita meriti majoris, obire serio vellet. Effectum id Cordubæ k dedisset, ni socii valde repugnassent, qui hac sola arte dissuadere poterant, quod dicerent, non satis eum quidem vel ad hoc munus obeundum idoneum videri & Societati dedecus allaturum. Destitit itaque, ratus vera dicere, alioque animum convertit. Eboræ l sexta feria aggregatis sociis, ut more Patrum antiquorum collationes de rebus divinis haberent, dicturus Franciscus sententiam, hoc tantum, “Opera”, inquit, “verbis præstant.” Assurgens itaque omnium ordine pedes humi exosculatus, socios ad lacrymas & admirationem excitavit. Calensi in collegio Lusitaniæ, quod oppidum vulgo Portum appellant, ostiarii officio, arreptis clavibus, perfunctus, cum porcum jugulatum eleëmosynæ vice obtulissent, humeris sublatum tacitus in superiorem domus partem per gradus non sine labore portavit: mirantibus sociis, facti commendationem sic elusit: “Quid mirum”, inquit, “si porcum porcus commode tulerit?” Non dissimile nimirum, quod de Carlomanno Casini montis Annales referunt. Hic, imperio abdicato, regno Pipino fratri relicto, Romam, Zacharia Pontifice maximo clavum tenente, veniens, in Casino monte Benedicti sodalibus se adjunxerat. Oves abbatis jussu forte pascens, claudicantem unam, quod gregem consequi non posset, humeris sustulit summa cum animi voluptate m. Et vero id genus officia, quibus antea despicatui ducerentur, religiosis viris perhonorifica sunt; eoque illustriora, quo majore olim dignitate ceteris præstiterunt.

[214] In eo ipso collegio, dum claves ostii gestat, [aliaque summæ demissionis] quidam Societatis candidatus Hispali n advenerat cum bona spe fore, ut a Francisco ceteris adscriberetur, cui tum commissa provincia erat. Videt Franciscus cubiculum proximum plenum sordibus: “Age”, inquit, “ne otiemur, purgemus hoc conclave.” Sumptisque impigre scopis, cum illo pariter cubiculum verit, sordes extulit: adeo se vincere atque submittere studuit. Religiosos viros, quoties occurreret, salutare & iisdem assurgere solebat: honorifice etiam de illis sentire, prædicare. Honorare autem se in monachorum habitu ajebat obsequium, quod Christo ejusque Ecclesiæ præstarent: & tamquam diversorum quidem signorum milites, unius tamen legionis omnes colebat. Acceperat impostorem quendam triremibus addictum, quod Franciscum Borgiam simulasset jactassetque. Mirari se dicebat, exstitisse adeo excordem, qui peccatoris summi personam induisset. “Si ille”, inquit, “triremibus officium navat, quod nomen meum sibi vindicarit; quid me fieri par est, qui non inane nomen porto peccatoris, sed & criminibus refertus sum, quæ æternam pœnam mereantur.”

[215] [exempla edere solebat.] Occurrenti forte nobilissimo dynastæ Hispaniæ querentique vicem illius, quod inops attrita veste ambularet, seque ipse & valetudinem negligeret, acute respondit: “In me recipio, fore ut mihi caveam. Iter enim dum facio, prodromos duos præmittere soleo, tanquam exploratores & structores, qui hospitium mensamque adornent.” Interrogatus iterum, quinam essent, quod nusquam apparerent: “Mei”, inquit, “cognitio & pœnarum apud inferos, quas merui, contemplatio. Quo fit, ut, quod tandemcumque in diversorium deferar, tametsi desint omnia, in lucro deputem, & tanquam in immerentem collata beneficia interpreter.” Septimancæ o (oppidum id hodie Simancas incolæ nominant) appositum illi edulium intestinis vervecinis semicrudum maleque conditum. Gustatum reposuit: adhæc in aurem Bustamantius insusurravit. “Si bene coctus cibus esset, non rejiceres. Bene habet”, respondit. Bustamantius vero, cum item gustasset, edi posse negabat. Cui Franciscus: “Quid si, Pater, inferorum cibum, quod Deus avertat, gustares?”

CAP. II.

[216] Demissi animi locius comesque paupertatis amor est: [Quantus illi] quam virtutem, incredibile dictu est, quo studio coluerit Franciscus. Instar enim boni negociatoris, “Inventa hac pretiosa margarita, dedit omnia sua & comparavit eam p.” Didicerat persuasumque habebat, verum esse Christi illud oraculum, pauperes spiritu beatos fore. B. Franciscum puer, ut nomine, sic & moribus referre cœpit. Propriam familiæ illius inopiam admirabundus adamavit: & simulatque se Societati votis astrinxit, pecuniam exinde non contrectavit, quodque mirere magis in homine adeo opulento, argenti aurique pretium ignorabat. Enituit isthæc rebus in omnibus virtus, in victu cultuque corporis, lecto, cubiculo ceterisque: ut in papyro, qua conciones suas excipiebat: in foco denique, dum frigus urgeret, instruendo. Calceos novos induere detrectabat, biennio vix atterens. Caligas item, licet pannosas ruptasque haberet, non mutabat. Montellano in collegio q versanti femoralia nova muneri oblata, quæ furtim noctu apposuit lectulo socius, subductis laceris. At Pater experrectus, dolo comperto, vetera repetiit novaque reddi domino jussit.

[217] [paupertatis] Stipem cum vicatim mendicus cogeret, panis frustula oblata libentius, quam appositos panes integros gustabat. Tot itinera ingressus, adduci numquam potuit, ut vel sindonem mundam valetudinis gratia circunferre comitem pateretur, ne in paupertatis jura peccasse videretur. Narrant socii, se vidisse super stramine sæpenumero cubantem sub dio aut tenui tecto, ventis hac illac spirantibus, & frigescente maxime cælo: ille tamen eam præ se hilaritatem tulit, suis ut admirationi esset pudoremque incuteret. Sago in itinere, aut chlamyde non alia usus, sive hyberni sive æstivi temporis hora esset, quam pallio quotidiano; quod invertere duplicareque solebat, ne luto inquinatum deterius fieret. Ocreas pedibus ut induceret, impetrari ab eo non poterat. Petasum unum satis esse aiebat, arcendis cæli injuriis, sive sol arderet, sive imber decideret, ventique flarent. Fessus fractusque de via, & largis imbribus perfusus, tum demum incredibiliter gaudebat, si in hospitium delatus esset, cui deessent, quibus refocillari viatores solent, ignis victusque corporis.

[218] De lectulo & conclavi nihil laborabat. Nullum ibi velum appendi, [fuerit amor.] nedum peripetasmata patiebatur; quin & stoream seu tegetem parieti ad cervical affigi moleste ferebat: id genus commoda fugienda prædicans, quod mortis germanus somnus appellaretur: sitos vero in sepulcro brevis urna minimeque sumptuosa caperet. Scilicet factum ab illo diligenter, ut Christum duabus his potissimum artibus, dimissionis atque inopiæ, quoad posset, imitaretur: qui, ut Apostolus ait, “Propter nos egenus factus est, cum esset dives, ut inopia illius nos divites essemus r.” Quod ejus exemplum æmulati non pauci Societati se addixerunt. Quin & in ipsis Societatis exordiis eodem inopiæ studio imbutus enituit. Anguste enim habitare exoptabat, qui amplas prius & magnificas ædes occupasset. Ejus etiamnum hodie vestigia apparent in Ognatensi ædicula, ab illo fabricata, & tirocinii domo Septimancensi. Quæ quidem virtus eo magis clara, quo plura ille fortunæ bona libens volensque abjecerat: quæque in aliis avaritiæ sordiumque nomine reprehendi queant, ea laudi Francisco vertebant: cognito, paupertatis fuisse semper studiosum: ut in Christi adeo inopis, ut, quo in loco caput reclinaret, non habuerit, vestigiis pedem vivus moriensque poneret. Prandenti Romæ apud Catholici regis legatum mimus quidam aretalogus injecit: “O miserum te & inopem Franciscum, qui tantis te bonis abdicaris, nisi, morte obita, cælo potiaris?” Ad oratorem Franciscus conversus, “Vera”, inquit, “narrat: sed majora jam tum, quam reliqui, bona sum consecutus.” Animi tranquillitatem significans & illud Christi dictum respiciens: “Centuplum accipietis &c s.”

ANNOTATA.

a Prologus hic Schotti est.

b Matth. XI, ℣. 29.

c Baronii in Martyrologium Romanum Annotata consule ad diem IV Aprilis, ubi de S. Isidoro, Hispalensi episcopo. Sic & S. Braulius, Cæsaraugustanus episcopus, Isidori discipulus se pessimum peccatorem & servum inutilem vocat in suis ad Isidorum litteris tom. 1 Aprilis pag. 343.

d Seu Vallisoleti.

e Psalm. 54, ℣. 16.

f Idem fere dixit, cum Romanos obvios sibi habuit in habitu ducis.

g Marci 15, ℣. 17.

h In Legionensi Hispaniæ regno.

i In Lusitania.

k In Hispania Bætica.

l In Lusitania.

m Vide Leonem Card. Ostiensem lib. 1, cap. 7 Chronici Casinensis.

n Primaria Hispaniæ Bæticæ civitate.

o In Hispania Tarraconensi.

p Matth. 13, ℣. 46.

q In Hispania Bætica.

r 2 Cor. 8, ℣. 9.

s Matth. 19, ℣. 29.

* supple: vitium

* supple: causa

* insusurrabat

CAPUT XIV.
Obedientia, orationis studium, Vaticinia.

CAP. III.

[Singularis ejus] Ex ea ipsa humilitatis radice nata in Francisco virtus est obediendi Deo & homini, quem ille sibi præfecisset. Obedientiam itaque tutum appellabat navigium, quo, tamquam per vitæ procellas, portum religiosi viri capiant, rideantque tempestates, & dies noctesque securi navigent. Cum igitur in omnibus Christum sibi ad imitandum proposuisset in conspectuque ejus ambularet, ubi expressa illius vestigia cerneret: tum vero præcipue obedientiæ virtutem in eo mirabatur: qui, cæli terræque cum esset Dominus, subditus tamen parentibus fuit: quam virtutem ne omitteret, inquit Bernardus, mori maluit: “Factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis a.”

[220] [erga S. Ignatium superioresque,] Præfectos Societatis usque eo vereri solebat, ut, licet potestate jam abiissent, eodem, quo antea, habito respectu coleret. Litteræ ab Ignatio datæ cum redditæ illi in Hispania essent, flexis genibus precabatur Deum, ut parendi facultatem largiretur iis, quæ mandarentur, & veluti missam cælo vocem interpretabatur servabatque religiose. Nec fugit Ignatium, quam prompte & alacriter jussa exsequeretur. Non itaque sic imperabat: “Hæc ita curabis.” Sed modeste: “Nobis hæc ita visa, tu pro tua prudentia reique opportunitate, quando abes propius, arbitratu tuo rem gere.” Nihilominus, ne latum quidem unguem ab Ignatii jussis discedebat, sed accuratissime exhauriebat, quæ mandasset; nisi, si quid esset, quod absentem fugisset Ignatium. Recreatus a lento morbo, cum liberalem animi honestamque relaxationem valetudini corroborandæ adhiberet, a sacerdote audivit: “Ignatium ejusmodi relaxationibus minus delectari.” E vestigio igitur abstinuit, nesas ducens ab illo, quem in oculis ferret ad eam diem, moribus sententiaque discedere.

[221] [F. Marcum,] Si quæ Superiorum jussa asperiora viderentur, quam, ut æquo animo alii ferrent, ita temperabat, ne quis esset querimoniæ relictus locus. Priusquam commissæ illi Hispanicæ provinciæ essent, collegium de via ingressus, concionandi, qua uti poterat, auctoritatem sibi vindicare noluit, nisi si rectori æquum bonum videretur, juberetve. Imperari enim sibi, quam rogari, qua erat animi demissione atque obedientia, malebat. Valetudinis tuendæ gratia comitem illi Ignatius addiderat, cui Michaëli Marco nomen. In se enim severus plus æquo & rigidus; in alios blandus juxta ac benignus: nihil remisse magno valetudinis incommodo agebat. Huic socio Franciscus paruit, non secus ac si impositus cum auctoritate esset: nec in victus tantum ratione, sed in omni tuenda corporis valetudine consulebat eum, quid facto opus esset. Cibo itaque apposito, interrogare solebat, Marcusne edi jussisset. Qui frater, si domo negotii caussa diutius abesset, alteri negocium dabat. “Hæc illi”, inquit, “meis verbis impera.” Securus nimirum, fore ut religiose pareret. Olyssipone Catharina regina negociorum caussa in aula acciverat Franciscum. Ille Marcum consuluit, quid facto esset opus. Huic visum non satis firmum corpore valentemque esse. Postridie itaque venturum se esse respondit. Quo nuncio mox aulicus domum revertit.

[222] Non dissimili studio coquo domi operam dabat. [coquum.] Evocato iterum Pintiæ a Joanna, Lusitaniæ principe, schedulam ostiarius attulit, cui ille: “A coquo”, inquit, “veniam poscas, licet, cui nunc pareo.” Adhæc ille: “Vade, Pater, at reditum matura: opus enim mihi adhuc opera tua. Principi ita narra, te coquo domi operam dare, quo facilius missionem impetres.” Eadem animi simplicitate dicto audiens fuit retulitque imperium. Princeps quoque libenter assensa missum fecit: admirantibus laudantibusque cunctis, promptam in Francisco parendi vel coquo voluntatem. Coquus item lebetes æneos duos adferre eum jusserat, hausta e cisterna aqua. Ex corporis imbecillitate & lassitudine quievit nonnihil. Occurrit forte socius, qui sponte operam obtulit. At ille recusare: id enim sibi negocii coquam, cui tum pareret, dedisse. Cumque ille rogando instaret, alterum saltem ferre pateretur; ne hoc quidem permisit. Simul enim ferre coquus duos lebetes jusserat.

[223] Dicere solitum accepimus, sperare se fore, [Pontifices,] ut Societas, Deo bene juvante, vigeret, immo cresceret in majus tribus potissimum de caussis. Orationis in primis studio frequentique usu Sacramentorum. Dehinc, si a multis Societatis innocentia oppugnaretur. Obedientiæ denique bono. Caussam rogatus: “In promptu”, inquit, “est, oratio enim Deo nos conciliat atque conjungit: alterum a sæculi amore abducit; nec enim salus fidesque in hominibus est. Tertium vero nos arctissimo fraterni amoris vinculo colligatos, ut membra capiti, adnectit.” Cum omnibus sese libenter subjiceret, tum vero maxime Pontifici summo, ut Christi in terris vices gerenti. Morti enim jam vicinus, illud sibi animam agenti lætitiam adferre incredibilem solatiumque prædicabat, quod Sedi Apostolicæ, suscepta cum valetudinis incommodo in Hispaniam legatione, quod bene verteret, ad extremum usque spiritum paruisset.

[224] Quin & principibus libenter obsecundabat, Deum in illis contemplatus, [principesque obedientia.] pro incolumitate eorum quotidie precari solitus. Idem & liberos affinesque suos tanquam per manus traditum docuit, præsto ut regibus essent, proque eorum principumque salute assidue vota & nuncuparent & persolverent, precati Deum, in cujus manu cor regum esset b: unde & potestas omnis manaret: cui qui resistat, Dei haud dubie ordinationi resistere c. Illud demum incertum, obedientiæne an patientiæ, vel utrique potius tribuam, constanter illum in Ognatensi secessu d potuisse superiori parere, qui in se ipse rigidus cum esset ac laboriosus, talis etiam Francisco exstitit. Fræna itaque in tirocinio versanti non modo non reduxit, (ne, ut fit initio in spiritus fervore, nimium in se ipse sæviret) sed etiam habenas laxavit & calcaria subjecit: lapides, calcem lignaque ædi construendæ ferre eum jubens. Paruit ille libenter & expedite, quasi angeli vocem exaudiret. Hac enim via ad pietatem a Deo est informatus, singulare ut nobis obedientiæ exemplum exsisteret: Bernardum credo imitatus, qui morosi hominis atque difficilis se imperiis eo cupidius subdidit, quo majora valetudinis incommodo mandabat.

CAP. IV.

[225] Cum esset inops atque obediens, quid mirum, [Confiteri quotidie solitus,] si & precandi eum studio Deus exornarit? Quæ una virtus radix & quasi fons est uberrimus ceterarum. Prima Francisco cura in cordis puritate paranda, quo divinæ cognitionis radios purius acciperet. Mundos enim corde Beatos e pronunciari Deumque visuros. Quotidie itaque, & quidem crebrius, singulis horis diurnis se ipse ad unguem excutiens exploransque memoria repetebat dicta, facta ac prætermissa: inquirens in se graviter. Bisque in die rite confessus Sacris in aurora operaturus & vesperi quieti se comparans, nullum diem abire patiebatur, quo non suo se pede metiretur, actique temporis rationem subduceret, si forte reddenda summo Judici esset: neve mors, ut solet, ante diem & imparatum opprimeret. Vix, qui illi aures confitenti dabant, quod reprehenderent expiandumque putarent, reperiebant. At ille cælesti lumine acutius videbat, semperque pavidus vixit: omnia metuens ac pæne trepidans. Judicia enim Dei viventis ac videntis omnia longe a mortalium judicio discrepare aiebat: timeret itaque, quisquis saperet, Deum.

[226] [multisque implicitus negotiis, diu] Orandi assiduitate hoc commodi acceperat, ut Deum ubique præsentem circumferret. Quo fiebat, ut vel frequens locus atque negocium templi solitudinisque vicem ei præberet, materiamque adeo suppeditaret, ac segetem precandi. Primam S. Thomæ Aquinatis summæ partem dum evolvit, veluti litaniam ex singulis articulorum capitibus, doctrinæ memoriæque simul & pietatis gratia concinnarat f. Iter ingresso, etsi corporis lassitudine incommoda ceperat, animo tamen illud præclare evenire dicebat, liberum sibi in via ab interpellatoribus vacuumque tempus precandi dari. Montes enim, silvas, flumina & apricos campos, herbis, vitibus & arboribus vestitos, ad orandum invitare præconisque vocem emittere: Deum ut mortalis agnoscat, agnitum amet, amatum rerum conditarum gratia laudet assidue, & laudato, tandem aliquando morte obita feliciter perfruatur. Si colloquium invito esset cum exteris hominibus, quibus non saperet Christus, sermonem illis tacitus relinquebat: ipse colligere sese, ut in secessu versari locoque abdito videretur: animo Deum præsentem appellabat rogabatque. Discedentes vero interrogabat, “Num quid vellent?” cum tamen multa jam ab illo postulassent, quæ divinis cogitationibus intus * minus intellexisset.

[227] [noctuque mentem Deo intentam habet; sæpe etiam extra se raptus.] Cum ita interdiu assidue ferme Deum precaretur, tum vero tranquille maxime & libere precari post mediam noctis horam solitus: quo tempore extra se rapi videbatur, ut quinque sexve horas momenti instar judicaret, surgeretque ignibus quasi inflammatus. Michaëli Marco, ut retuli, dicto audiens vixit: precationi tamen intentus, cum diutius æquo moraretur, interpellaretque ille, valetudinis gratia finem orandi faceret: “Plusculum”, inquit, “temporis da, Marce frater, mox adero.” Tantam orando voluptatem capere solitus, ut cum Deo luctari, velut alter Jacob, nec sine benedictione dimitti velle videretur. Extra se non raro positus videbatur, ut corpore quidem præsens, animo vero in cælis versaretur. Si qui altiore voce contenderent, nihil movebatur: atque adeo a re, qua de ageretur, alienas interdum ingerebat, præsertim si profanus sermo deque nihili re injectus esset. Admonitus itaque a socio, præter rem respondere nonnumquam solitum: “Malo”, inquit, “rudis & hebes videri, quam garrulus & temporis jacturam fecisse.” Omne enim perire tempus existimabat, quod non aut Deo aut rebus ad Deum pertinentibus transigeretur. Placentinus episcopus salutandi gratia Franciscum inviserat. Hic in medio sermonis cursu assurrexit, & quasi honoris gratia deduceret, descendebat. Episcopus vero cum Antonio Araoz, qui tum forte aderat, relictus facile, quod res erat, mente divina agitari Franciscum, observabat.

[228] Orandi & in se inquirendi studiosos amabat, & consuetudine illorum diu delectatus, [Quotidie item Missam,] collegiorum his curam Societatis mandabat, ut eam ipsam socios, fidei suæ creditos, virtutem docerent. Negociis diurnis, quoad ejus fieri poterat, subducere se solitus, ut in orationis montem secederet. Eucharistiæ Sacramentum assidue cupideque coram adorabat: domoque egressus, templa hoc nomine libentius intrabat, nictantibus assidue oculis spectans, sive luminis ingenti splendore præstingueretur, sive attendere animum reverenterque adesse ea ratione juberet. Hujus quidem Panis cælestis usque eo deliciis capiebatur, ut nemo unquam gulæ deditus cupediis magis. Quo fiebat, ut, dum vita excederet, nullum abire diem sineret, ut alibi monui, quin rem divinam faceret. Immo & ipso Parasceves die & Sabbato insequenti cum alias canendo Sacris operari soleret, ne iis ipsis diebus divino illo careret bono, liturgiam peragebat. Iter faciens, quo Sacrificium Missæ facere liceret, vel ad duo milliaria via decedere non dubitabat: & diversorii incommoda libenter ferre, dum Sacris operari postridie liceret.

[229] Eboræ in Lusitania graviter ægrotans, & lethargico morbo captus, [longa oratione præmissa, celebrat,] evigilare per vim medicorum jussu cogebatur. At allata Eucharistia, tanquam somno, ut erat, gravi & veterno experrectus, agilis alacerque apparuit, ut, licet infirmum corpus haberet, spiritus tamen promptus bonique summi appetens esset. Sacris vero operaturus horas aliquot precationi impendere seque probe excutere solebat. Quotidie item, ut jam retuli, rite confessus rem divinam faciebat. In media liturgiæ parte lacrymas illi ubertim fluere solitas observatum. Post, gratias diutius agere, quod velut in Zachæi domum divertisset: ut non nisi ægre ad prandium & cum suspiriis Jobi atque Bernardi exemplo duceretur. Altari summo in Professorum æde Romæ imminentem cellulam frequenter adibat, quoties a negociis se publicis eripere partemque demere posset. Ceteris item in collegiis Societatis orationis sedem vicinam aræ summæ exstruendam curavit. Cubitu surgens terram, communem omnium parentem, hoc consilio ter quotidie osculari solebat. Primo, ut se ex humo conditum recensque natum, eam contigisse meminisset. Deinde ut Christo, qui in terram e cælo genus humanum liberaturus descendit, gratias ageret. Denique ut a terris abductum, in cælum, tanquam ab exilio, transcriberet Deus, precabatur.

[230] [SS. reliquias religiose colit.] Sanctorum reliquias imaginesque religiose venerabatur, splendideque adornari curabat: nusquam affirmans gemmas, aurum argentumque dignius impendi vertique, quam in Auctoris Dei Divorumque cultum. Cum manibus eas tractaret, summa animi voluptate in has voces erumpebat. “Salvete pignora, nobis in hoc exsilio lacrymarumque valle degentibus a Deo relicta atque deposita: salvete salutis nostræ spes atque solatium. Erit, erit dies illa, cum decorem induti cineres, hospites nunc beati, æterna illa luce perfruemini: & animæ sole candidiores thronusque vester supra firmamentum clarescent.” Ex hoc ipso fonte manavit pia solemnisque Societatis consuetudo, ut singulis mensibus Sanctorum nomina sorte e situla educantur, distribuanturque singulatim. Quo die, votis conceptis religioseque persolutis, opem sui quique Divi implorant. Didicerat id in gentilitia Borgiæ familia Franciscus: in qua illum olim morem viguisse docui g. Ognati quoque idem servavit; multa sociis indulgens, quo die Divi nomen sorte illis obtigisset: ipse ad hæc precationi plus etiam temporis tribuere solitus.

[231] [eorumque cultum sedulo promovet.] Divorum cultum ut excitaret augeretque, (contra atque hæretici solent, qui in Sanctorum imagines, ut olim iconomachi, grassantur) Romæ Franciscus in æs graphice incisas & affabre sculptas imagines in omnes provincias misit. Quin & archetypa donavit sociis atque distribuit. Visitur Romæ in æde sacra B. Mariæ Majoris illius effigies a Luca Euangelista, ut pie creditur, depicta; religiose etiam a piis frequentatur. Hanc imaginem, cum per se, tum ob antiquitatem pietatemque, tum ob pingentis fidem venerabatur Franciscus. Laborandum itaque sibi existimavit, ut ad archetypum depingere alteram bona cum Caroli Borromæi, Cardinalis innocentissimi, venia liceret. Obtinuit tandem, quamvis ægre, & evicit singulare pietatis in illo studium: humique in ara collocavit, suoque arbitratu exemplaria eduxit, misitque ad Hispaniæ dynastas aliquot, Societatisque collegia, ut Virginis cultus merito cresceret, quia mortalium patrocinium gerit.

[232] [Orans interdum turbatur a dæmone,] Interpellare orantem dæmoni studium sæpe fuit, nunc simii specie subsannando, nunc gigantis instar, forma supra humanam majore, spectrisque territando. Pintiæ cubiculo digressus, Crucis se signo muniens: “Videsne”, inquit, “Marce frater, nigrum & aspectu formidandum cacodæmonem, passim obambulantem?” Quo dicto, acquievit Franciscus animoque nonnihil sedato, erubuit: quod metum ejus præ se tulisset spiritus, qui ne capillo quidem capitis detracto, nocere homini, nisi Deo concedente, queat. Interrogatus aliquando a socio, num metuisset, ambulare viso dæmone noctu per conclave membrumque domus: demissis ille oculis modeste respondit: “Illud, frater, certe constat, Deo permittente, apparere interdum dæmones: improbis quidem, ut a flagitiis territi abstineant, vel puniantur; bonis vero ut ad pietatem exerceantur & merita meritis cumulent.” Precanti summo animi ardore ad Eucharistiæ aram, incidit forte lignea columella e gradibus. Nihil ille territus orare perrexit, quoad eam, qui aderant, sustulerunt. Ea erat vultus hilaritas, decus atque maturitas, ut socii, etiam auctoritate summa præditi, cum pietatis calorem refrixisse sentirent, vel aspectu illius ad pristinum ardorem redirent.

[233] Methymnæ-Campi h orantis conclavi ingressus Hieronymus Ruisius Portillius, [interdum cælesti luce perfunditur.] collegii rector, qui post primus Peruanæ Indiarum provinciæ præfectus fuit, Franciscum lu mine splendere faciemque solis instar radios emittere deprehendit. Idem in Berlangæ i vico Ayalæ doctori Societatis usu venisse comperi. Hic intempesta nocte cubiculum Francisci consilii gratia ingressus, summis in tenebris splendere omnia, non secus atque si faces arderent, vidit: vultu item oculos præstingui observavit. Templa de more ingressus, incredibili sagacitate noverat, essetne, & in quo altari servaretur Eucharistiæ Panis ille cælestis: ut raro aberrarit, aiens vel negans: licet lampas incensa aræ appenderetur.

[234] Ognati versanti anno M. D. LII litteras a Carolo Gandiæ duce datas reddidit vetus & domesticus familiæ cliens Sampson. [Vaticinia] Nunciabant læte, avum esse factum, natumque primogenitum sibi Franciscum nomine, qui post Gandiæ dux. Nondum resignatis litteris Franciscus vaticinans, sic tabellarium appellavit: “Exspectate advenis, Sampson: valetne Franciscus recens natus?” Obstupuit ille miratusque, quis se cursor veredarius antevertisset, qui nullum currendi finem fecisset, “Mercedem equidem”, ait, “læti nuncii abs te exigere cogitabam.” Ad hæc ille: “Ea te privare nolo: ter tibi angelicam Salutationem recitabo litterisque negocium duci filio dabo, tui ut rationem habeat, quæque donaverit, mihi expensum ferat.” Ægrotabat graviter Franciscus Briones e Societate, nondum Sacris initiatus, comes aliquot annos peregrinationum Francisci. Jam depositum pæne ac deploratum invisit: animumque addens confidere jubet: “Non hic”, inquit, “ad mortem te morbus dabit, sed brevi convalesces.” Idem rursum in itinere laboranti sibi accidisse narravit Briones. Segobiæ k ad eundem modum Ferdinandus Soler, doctor theologus, tertiana laborans, dum noxium diem morbumque imminere sensit, interrogatus a Francisco: “Satin salvæ res? ut vales? Quomodo visum est Deo”, respondit ille: “Febrim exspecto.” “Cur exspectas?” ait. “Tu, Pater”, inquit ille, “impera, ne accedat, ne exspectare cogar.” Fecit, ut rogatus erat, imperavitque morbo. Lectulo inde lætus valensque se subduxit.

[235] Ex Hispania cum Alexandrino Cardinale Romam per Gallias revertens comitem Joannem Suarez habuit Mirandam usque, [aliquot edit, patrem filio conciliat;] qui ad Iberum est Aragoniæ vicus. Hic, discessione facta, Joanni de se prædixit, ut Romam vix salvus rediret: illum vero Castellanæ provinciæ præfectum iterum creatum iri: certe utramque veram prædictionem fuisse, res ipsa declaravit. Morti vicinus, cum fere cygneam vocem emitti sapientes homines affirmant, Marco fratri prædixit fore, ut in Indiam adnavigaret; itaque evenit, cum ne Marco quidem tum id venisset in mentem. Regulus quidam Hispaniæ, a filio dissentiens graviter, segregarat se, ut ne aspectum quidem ejus æquo animo ferret. Franciscus, qua erat pietate, ad concordiam revocare alloquiis studens, hortatur, parentem se esse meminisset. Filium ad se recipiendo, quod se dignum esset, facturum. Ille indignabundus vultu terrebat, missum faceret illum sermonem. Igitur verbis Franciscus repulsus, ad summum Parentem Deum confugiendum ratus, pacem venerans precatur. Venatum ille mox abiit, & ardente correptus febri, lectulo affixus jacuit. Post in mentem venit, morbo se juste puniri, quod sana pii Hominis consilia repulisset. Franciscum e vestigio arcessit, veniam obtestatur; illiusque se fidei committit & cum filio quamprimum in gratiam redit.

[236] [animas piaculari igne suis precibus liberat.] Summa illi animarum cura, quæ corporibus solutæ purgante igne crimina expiant: ut etiam tum dux Gandiæ assidue pro illis orarit & liturgias remque divinam fieri curarit. Cujus officii nomine sæpe illi animas reduces apparuisse, gratiasque egisse narrant: promisisse etiam pro illo in Beatorum sedibus Deum precaturas. Hæc candide ille, ut omnia, Hieronymo Natali, sacerdoti optimo, narrare solitus: quem bis in Hispaniam ab Ignatio missum commissasque illi Societatis provincias diximus l. Plura equidem, fateor, commemorare prædictionum visorumque genera poteram, testesque omni exceptione majores laudare, quorum plerique etiam superstites: verum hæc satis esse duxi; eo consilio a me allata, ut precationis effecta in Francisco cognoscantur: cum præsertim propositum sit virtutes potius, quam id genus signa laudare. Admiranda enim opera, quæ sancti homines patrarunt, miranda quidem: at solida incorruptaque virtus, imitanda etiam est. Illa immensam Dei erga mortales bonitatem ostendunt: hæc etiam ad imitationem exstimulant.

ANNOTATA.

a Ad Philip. 2, ℣. 8.

b Proverb. 21, ℣. 1.

c Ita fere ad Rom. 13, ℣. 2.

d Iin Biscaia, Hispaniæ provincia.

e Apud Matth. 5, ℣. 8.

f Consule ejus pronepotem pag. 397 & seqq.

g Supra lib. 1, cap. 1, num. 2.

h In regno Legionensi.

i In Castella Veteri.

k In eadem Castella Veteri.

l Supra lib. 2, cap. 7, num. 86. Ribadineira habet: Ab Ignatio & Layne.

* l intentus

CAPUT XV.
Pœnitentia, suique victoria.

CAP. V.

Recte in asceticis judicant homines pii, suspectum videri orandi studium, [Corpus,] nisi & sui victoria comes accedat. Sic enim appello, quam vulgo Mortificationem: quæ domandas esse animi perturbationes affectionesque doceat. Sic Plato philosophiam, mortis meditatione, animum a corpore abducendo, definiisse videtur. Non fugit cælestis hæc philosophia Franciscum, diu multumque in ea exercitatum; cujus & multa passim exempla retuli & nunc pauca colligam. Audito se præsente laudari quempiam de vitæ sanctitate atque innocentia, respondere solitus erat: “Talis erit, si se ipse vincere norit.” Corpus carnemque hostem capitalem appellabat. Quicum pacisci induciasque facere perpetuo recusavit, quin & domare magis indies magisque studuit. Qua in re, quæcumque opem ferre solerent, amicos sociosque appellabat. In solis ardoribus summoque aut æstu aut frigore & imbribus iter faciens, dicere solitus: “Quam belle me juvant amici!”

[238] In morbis, summa semper adhibita patientia, dolores constanter ferebat, [etiam æger, domat;] quin & augere illos studebat, quo meriti uberior seges colligeretur. Pharmaca ægrotans, quamvis amara, sorbendo hauriebat, ut amaritie diutius cruciaretur. Catapotia quoque dentibus eadem de caussa mandere solitus, ut, qui ministri voluptatis olim fuerant, iidem pœna torquerent. Caussam aliquando rogatus, modeste respondit: “Belluam istam” (sic enim corpus nominabat) “plorare jubeo: ut, quam deliciis voluptatem cepit palatum, eandem abstinendo amittat expietque. Meminerim & ego, Christum Salvatorem fel in cruce gustasse.” Septimancæ a Societatis tiro coqui officio functus, Francisco condire cibos gustatui jucundos studebat. Collectis itaque in viridario herbis, absynthium amaram herbam ignarus decerptam collegit, & jusculum patri apponens, “Ede”, inquit, “Pater, jus mea manu conditum.” Edit, & vero libenter, tametsi amarum. Rogatus vero, ecquid placuisset: “Nihil unquam edi in vita me dignius”, respondit. Gustarunt, quod reliquum erat, socii, ruboremque, re comperta, coquo incutiunt. Ille genibus mox accidens, veniam precatur imprudentiæ. At ille: “Dominus tibi benedicat faciatque benigne. Unus tu de tot fratribus sensum meum nosti, quaque potissimum re indigeam, percalles.”

[239] De via fessus diverterat in hospitium, humilemque casam cum Bustamantio; [conspui in faciem sustinet, quotidianis de se victoriis] pro lecto in stramine diversi accubant. Tussi hic laborans tota nocte conspuit imprudens Franciscum, faciem etiam non raro fœdans. At ille nihil turbatus tacitusque transegit noctem, sputo deformatus, vix ut agnosci posset. Ubi diluxit, comperto quod res erat, veniam Bustamantius precatur. Ad hæc ille: “Non est, Pater, quod ea re labores: nec enim usquam me dignior locus in cubiculo sputo aspergi debuit.” In Hispaniam cum Alexandrino Cardinale reversus germanæ sorori Joannæ Crucis, quæ sacris divæ Claræ virginibus Madriti præerat, dicere solebat: “Nostrum est, qui religiosæ nos vitæ consecravimus, quater & vicies quotidie morti nos comparare, ut ex eorum, de quibus Apostolus ait, MORTUI ESTIS, numero simus b. De me quidem affirmare liquet, quotidie morior.” De purgantis ignis pœnis aiebat, non tam pœnarum nomine metuere se, quam quod nullus ibi, ut in mortali hac vita, meritis, operibus bonis, ac pœnitentiæ relictus locus sit. “Alioqui”, inquit, “pridem a Deo poposcissem.”

[240] Mœstitiæ sibi fore affirmabat, si quando forte imparatum se, [ad mortem se præparat; flagellis, ciliciis,] nullaque sui sensuumque victoria mors opprimeret. Advigilabat itaque sedulo perpetuumque cum corpore bellum gerebat. Quod ut maxime tegeret, celatumque cuperet, manabat tamen foras. Capillos enim ipsum sibi vellisse deprehensum. Scrupulos lapillosque & arenam calceis injiciebat, ut pondere ambulanti asperitateque molestiam adferrent. In diversoriis, ne noctu in se flagellis sævire audiretur, ad artes confugit, quibus sanguinem sibi excuteret, vellicaretque se, ac pungeret. Sole ardente pedetentim ambulare: nives item hyeme lente calcare, & id genus alia adhibere, quo se ipse vinceret. Gothalaniam dum prorex teneret, & Societatis post Generalis Præpositus, cilicia atque flagella clavibus occlusa, pannosque, quibus sanguinem detergeret, habebat. Cilicia etiam usque eo camelorum pilis horrida erant, ut vel spectanti terrorem incuterent. Deum orans humum ore diu contingebat, ex quo molares dentes amisit atque igni labia succensa: ut propius factum sit nihil, quam ut eo morbo periclitatus vita decederet, ni tempori cavisset.

[241] [etiam ultra modum, in se sævit,] Flagellis humeros lumbosque disciderat, ut putrescere viderentur: quæ res religionem illi injecit. Fidere tamen se aiebat beneque sperare, fore, ut Deus sui misertus ignosceret, si quando modum excessisset, quod pio id studio factum esset, meminissetque idem aliis prius usu venisse. Dicere solitum ferunt, pœnitentia viam in cælum muniri. Urgebant Ognati c sacerdotes aliquot Societatis, longe illi carissimi, de sui victoria ne eos perpetuo celaret. “Equidem quando ita vultis”, inquit, “acerbam mihi vitam cibumque amarum duxero, quo die non me ipse flagellis cecidero.” Qua in re nihil remisse agere: ut socii interdum octingentos ictus verberaque numerarint. Nec satis erat poppysmo seu complosis vola manibus, ut solet, signum datum, ut a cædendo temperaret. Dicebat & illud, ne se deliciis delinitum lautius acciperent, donec a Deo, quæ vellet, impetravisset. Poscebat enim assiduis precibus, ut deliciæ in cruciatum verterent, dolores contra voluptati essent. Filiam itaque, Lermæ comitem d, cum mœstam ægramque videret & quiritantem, his alloquiis solatur: “Dolores nolenti Deus immittit, postulanti negat.” Cum in principum aulas divertere invitus cogeretur, ea duntaxat edulia, quæ domi in triclinio, frugali in mensa, edebat. Si mollis, ut fit, lectulus stratus esset, sine arbitris culcitram unam, fulcris subductam, humi collocabat; hic somnum capiebat, mane vero reponebat.

[242] [morbisque afflictari a Deo petit;] Pœnitentiæ quantum in Francisco studium fuerit, vel illud argumento est. Rogatus aliquando Septimancæ a Bustamantio, ut ea illi a Deo postularet, quæ sibi ipse exposcere soleret. Ternæ vix horæ abierant, ecce tibi ardentissima correptus febri Bustamantius cum capitis dolore, ut in rabiem agi videretur. Didicit nimirum illud esse, quod Franciscum rogarat, majoresque se spiritus, quam vires gerere, neque cum Francisco esse comparandum. Optatis itaque liberari tanquam voto cupiebat. Precaretur itaque rursum Deum, ut morbum depelleret. Franciscus vero bono esse animo imperat: nec enim pati Deum, tentari nos supra id, quod possumus. Precibus iterum fusis, abiit continuo morbus: remque deinceps non sine rubore narrare Bustamantius consuevit: audaciam, suique confidentiam aversatus, majoresque gigantis esse, quam pumilionis vires fatebatur.

[243] Abstinentiæ immodicæ causa dolorumque ventriculi imbecillioris, [jejunii leges vel cum vitæ periculo servat:] morbique cardiaci viginti fere annos a piscium esu abstinere medici eum jubebant quadragenarii jejunii tempore, nisi si in discrimen caput vitamque adducere vellet. Quibus quidem non parere durum videbatur atque incommodum: evicit tamen precatione animique celsitudine. Audito enim Pium Quinctum Pont. Max., ætate majorem, annua jejunia religiose servare, nulla ætatis fessæ atque decrepitæ habita ratione; idem sibi vel capitis discrimine tentandum putavit. Quod cum bene feliciterque evenisset, absque valetudinis detrimento diuturna illa verni temporis jejunia & quattuor anni partium atque Adventus servare perrexit: mirantibus, qui corpusculi imbecillitatem nossent; sed a Deo vires, quod res erat, celso animo suppeditari existimabant. E morbo decumbentem consolaturi qui accesserant, in cubitum erigi solitum observarunt, dum divinis de rebus verba facerent, sive cupiditate sacra audiendi sive discendi studio. Quin & identidem tunc in hæc Hieremiæ verba erumpere solitum: “Desolatione desolata est terra, quia nullus est, qui recogitet corde e.”

CAP. VI.

[244] Vicerat se ipse Franciscus, non pœnitentiis duntaxat corpus spiritui; [propinquorum vero amorem] verum etiam animi perturbationes subigendo. Ex his qui æquo majorem erga propinquos affectionem vicerit, næ ille alias animi perturbationes motusque, non perinde violentos, superabit. “Sunt enim plerique”, inquit Gregorius, “qui non solum aliena non appetunt, verum etiam cuncta, quæ possederant, in mundo derelinquunt, semetipsos despiciunt, nullam præsentis vitæ gloriam requirunt, ab hujus mundi se actibus separant & pæne quicquid prosperitatis arriserit, calcant; sed tamen adhuc vinculo carnalis cognationis alligati, dum amori propinquitatis indiscrete serviunt, ad ea sæpe per affectum cognationum redeunt, quæ jam & cum proprio despectu subegerunt f.”

[245] At Franciscus, postquam vocatus a Deo est, [exstinxerat adeo,] nihil habuit antiquius, quam “oblivisci populum suum & domum patris sui g”: ut jam inde a puero in religionis secessu educatus videretur. Immo ne in sermone quidem deprehendi cognatorum affiniumque ullum amorem passus est. Mirabantur id alii, agnati etiam indignabantur; utrique tamen, quod domi discerent, habebant. Franciscum tam felici memoria præditum, oblitum tamen propinquorum fuisse, ut ne minimum quidem de illis cogitaret. At qui recta rem ratione expendere soliti, facile animadvertere, eum cognatorum amorem cælesti mutasse: & conditorem opificemque universi, rebus conditis jure optimo prætulisse. Litteris itaque Antonii Araosii, Roma ea de re missis h, constanter respondit: “Meos equidem amare non desii, Deumque quotidie venerans precor, salvos incolumesque esse jubeat. Et forsitan gratior Deo precatio, quæ quam minimum carnis & sanguinis habeat admistum. Pereat ille amor, ut vivat, quem quæro, cælestis.”

[246] In oppido, quod Reginæ-casam i appellari diximus, [ut neque] agenti, Dorotheam filiam obiisse divinitus nunciatum, eo ipso, quo migravit, horæ momento ad divæ Claræ Gandiæ: sed nihil mutatus animoque turbatus, quasi ad se nihil a ttin eret. Verum non perinde mirandum, in filiæ morte mœstum non fuisse, quæ jam inde a pueritia virginitatem Deo consecrarat; propterea quod exsilii sui terminum, ut pridem optarat, nacta esset: illud plerique magis mirabantur, Isabellam filiam, Lermæ comitem, singulari matronam virtute dotibusque naturæ præditam, non luxisse. Pintiæ enim aulam principis ingressurus obvium habuit, qui tristem subitumque filiæ interitum nunciaret. Paululum itaque clausis oculis, aperta vero ad Deum mente orans beneque mortuæ precatus, perrexit. Rebus in aula gestis, discessurus principi dominæ k dixit: “Ora, quæso, pro anima famulæ tuæ Isabellæ, quam nunc morbo minime lento, sed repentino exstinctam audivi.”

[247] [filiarum obitu,] Adhæc illa: “Itane tam tristem nuncium obiter a discedente nuntiari mihi oportuit? nihilne parentem talis filiæ mors movet amplius? Depositum”, inquit, “acceperam: repetiit Dominus. Reddamus itaque, ut par est, alacriter: quodque tam diu usuram ejus dederit, grati testificationem animi demus. Igitur non lugendum, præsertim cum his vitæ miseriis & corporis vinculis soluta emerserit, in Beatorumque sedes Dei clementia, ut spero & opto, commigrarit.” Domum ubi revertit, sacris pro illa operatus, aliam luctus significationem nullam dedit. Eo ipso die allaturus consolationem alloquiis accessit comes stabilis l: cumque nihil mœstum in vultu animadvertisset, indignabundus: “Tene”, inquit, “tali filia amissa, nihil moveri? Modeste”, “subjecit ille: Ex quo me tempore Deo dedicavi, sic cor illi meum libens volensque obtuli, nihil ut in rebus humanis turbare illud posset.” Cum itaque acerba incidissent, duo fere dicere solitum ferunt: “Res humanas, ut quæ nihil ad nos attinent, in minimis pono.” Et illud: “An abbreviata est manus Domini m, ut salvare nequeat? quid igitur timeamus? si Deus pro nobis, quis contra nos n?”

[248] [neque oblata conjugis moveretur imagine, neque filiorum,] Rem divinam faciebat in ædibus filiæ, Lermæ comitis. Gener aræ imposuit effigiem conjugis ejus Leonoræ, sed B. Catharinæ nomine insignitam. Ille nihil mutatus, sed obfirmato animo fuit: peracto demum sacrificio, rogatus a socio, cujus ea imago esset: “Leonoræ”, inquit. “Verum nihil nos movit, nisi ut Deum pro ea precarer ardentius.” Addidit & illud: “Comiti meis verbis manda, effigiem in cubiculo habeat, licet: altari posthac ne imponat, etsi ex Leonora Catharinam fecerit.” Cæsar Carolus, cum secundo in suum ad Justi secessum evocasset Franciscum, periculum facere voluit, verane essent, quæ inaudierat, liberos jam ex se natos nihil curare. Injecta itaque de filiis mentione, de natu maximo Carolo, Gandiæ duce, conquestum apud se narrat Sanctium Cardonam, ammirantium, ut nominant, Aragoniæ, quod ditionem illius in Gandiensi agro, regiam nomine, contra jus teneret. Quid hic facto opus judicas? & uter causa cadet? Adhæc Franciscus: “A quo stat ratio, jusque non habeo dicere. Illud tantum majorem in modum peto abs te, cæsar, ut Sanctio Cardonæ non jus duntaxat sartum tectum reddatur, verum etiam illi gratificeris potius, quam filio meo.” “Itane”, inquit cæsar, “tuorum liberorum caussam agis? nonne præstat eam liberis tuis gratiam tribuere?” Rursum Franciscus: “Cardona fotassis ea magis gratia, quam filius meus, indiget.” Mirifice cæsar Hominis constantia delectatus, collaudavit: nec temere esse, quod vulgo jactarent, illum carnis se & sanguinis amore omnino spoliasse.

[249] Miratus & Pontifex Pius quartus eandem in Francisco virtutem. [eum facile posset, promovere] Romæ enim illo versante, filius Alvarus Borgia bona Pontificis venia atque indulto ducere domum Joannam Aragoniam o, sororis suæ filiam, optabat, quæ jam marchionatus Alcanisii hereditatem adierat. Cognito Pontifex Francisci filium Alvarum esse, miratur, cur non a se beneficii loco postulasset Franciscus; de quo bene merendi occasionem undique captaret. Accitum itaque illum nihilque cogitantem, quidnam vellet Pontifex, interrogat, “Alvarumne filium haberet.” Annuit ille. Ad hæc Pius: “Cur ne verbum quidem adhuc ea de re apud me fecisti? gnarus quantum tua tuorumque causa cupiam.” Subjecit Franciscus: “Multis equidem, beatissime Pater, undique arietibus ex Hispania oppugnabar, urgebarque precibus, ut Alvaro filio id beneficium abs te impetrarem: verum, ut, quod res est, dicam, ut ad hanc diem id abs te postularem, imperare mihi non potui. Nam si jus æquumque postulat filius, me nihil opus apud te deprecatore: sin petit iniquum, rogare meum est, ne secundum illum sententiam pronunties, neve indulgenter cum illo agas: ut & in præsens etiam atque etiam rogo. Si enim is sum, qui esse debeo, majorem rationem religionis tuæque dignitatis habeam, necesse est, hujusque adeo Apostolicæ Sedis existimationis, quam privati emolumenti: quod quidem publico cedat, communique bono oportet.”

[250] Recreatus incredibiliter Pius prudente Francisci responso, [negotia vellet.] judicium mentemque laudavit. “Quid igitur faciendum censes?” inquit. Hic Franciscus: “Duo eandem ambiunt sponsam, eodem cognationis vinculo astricti: alter matris, patris alter frater: uterque a Sede Pontificia gratiam supplex postulat. Et quoniam judicium requiris meum, equidem in ea sum sententia, e re sponsæ fore, liberam illi optionem relinqui, ut utri nubere malit, pace tua, nubat in Domino. Quo fiet, ut utrique facias satis, & illa, quem elegerit, conjugem nanciscatur.” Obstupuit ad hæc Pontifex, hominis prudentiam prædicans: dissensit hic tamen ab illo, secundum Alvarum ex æquo & bono pronuncians, uti bona cum venia sororis filiam in matrimonio haberet, hoc addito elogio: Sede Pontificia dignum videri, ut, qui præclaram ei operam adhuc navasset, ejus ratio haberetur: quique Dei amore titulis sese omnibus liberorumque adeo amore & cura abdicasset, ejus tutelam Pontifex susciperet. Profuit itaque durus is Parentis animus Alvaro amplius, Deo ita jubente, quam si Parens supplex id postulasset. Nobis item, qui in eadem familia sumus, domesticum reliquit exemplum, oportere nos, a rerum humanarum sollicitudine liberos, in Deum, cui cura est eritque de nobis, amorem traducere.

ANNOTATA.

a Hispanis Simancas, in regno Legionensi.

b Ad Coloss. 3, ℣. 3.

c In Biscaia.

d Isabellam nomine.

e Jerem. 12, ℣. XI.

f Lib. 7 in Job. cap. 14.

g Psalm. 44, ℣. XI.

h Anno 1556.

i In Rioia, Hispaniæ provincia.

k Joannæ, Lusitaniæ principi, Caroli vero V filiæ.

l Ferdinandus Velascus.

m Isaiæ 50, ℣. 12, & 59, ℣. I.

n Ad Rom. 8, ℣. 31.

o Alvari soror dicta fuit Joanna Aragonia: ejus filiæ, quam sibi uxorem expetebat Alvarus, nomen non expressit Ribadineira: apud Imhovium autem in Tabulis genealogicis Hispaniæ pag. 23 dictam fuisse reperio Elviram. Malim itaque legere, Joannæ Aragoniæ, sororis suæ, filiam.

CAPUT XVI.
Facilitas morum, prudentia, candor, ceteræque virtutes.

CAP. VII.

Recte laudat D. Hieronymus a Exuperium, Tolosæ Tectosagum episcopum b, [Franciscus in se severus,] quod jejunaret ipse, ciboque * demenso suo, suum defraudans genium unciatim parceret, ut alios famelicos aleret; cruciareturque aliorum potius, quam sua inedia. Item Francisco usu venit, qui in se rigidus erat & severus, in alios blandus & facilis: nihil ut sibi ignosceret, aliis omnia. Parentum caritatem, ut diximus, non exstinxerat; sed carnis & sanguinis amorem, divino illo & cælesti permutarat. Minus quidem erga affines blanditiis utebatur, tamen si quid salva religione postularent, qua consolando, qua re consilioque juvando benignum parentem experti sunt: uti frustra nunquam ejus operam desiderarint. Eximia vero illius in ægrotos pietas exstitit, nihil ut deesse illis eorum, quæ medici requirerent, pateretur. Socii omnes probe norant, tuto in illius aures & sinum deponi omnia, quæ cruciarent: mœstitiamque detergere libenter solere, sive corporis morbis sive animi laborarent. Neque importunos se futuros aut molestos metuebant. Nec, ut plerique solent, de temporis angustiis expostulaturum.

[252] [ceteris,] Ex hac morum facilitate mos illi natus, uti nihil aspere imperaret, “Hoc facito”: vel “Illud cura”: sed hisce blandiciis delinitos sic appellabat: “Fac, quæso, illud Dei causa & amore adductus. Auderesne illo, valetudine salva, proficisci? Valesne, ut in missionem Euangelicam pergere queas? Commodumne tibi erit doctoris titulum tueri, hujus vel illius artis?” Vel sic: “In mentem mihi venit, hoc tibi munus imponere: sed animi tui sensum explorare prius libuit.” Id genus officiis promptos alacresque expertus est magis. Si quem angi animo cruciarique comperisset, omnes ingenii nervos intendere, qua re potissimum in partem laborum veniret, onus sublevaret consolationemque posset pius Parens adferre.

[253] [vel delinquentibus, blandus,] Si quis humanitus lapsus impegisset in re levi, nihil acerbius eloqui solitus; hoc tantum, “Ignoscat tibi Deus, sic te sanctum videam, frater: quomodo dictum factumve illud abs te est?” Sin gravius deliquisset, ad se arcessitum blande compellare, nihil tamen impunitum relinquere: parentis optimi simul & medici functus officio. Crimen itaque referre, petere ut pœnitentia ductus resipiscat. Paratum sese in pœnæ partem, licet culpæ affinis non esset, venire, ut libro secundo demonstratum est c. Hoc caritatis signo pietatisque, quod sibi propositum erat, facile consequebatur, ut ad meliorem frugem suos ab erratis revocaret, illud identidem usurpans: “Facilitate nihil esse homini melius, atque clementia. Et, Omnia prius consilio experiri, quam armis, sapientem oportere.” Postea vero si mores ingeniumque mutasset in melius, qui deliquerat, summa præteritorum erratorum oblivio erat. Qua etiam virtute Ignatium ceteris præstitisse accepimus.

[254] Dicere solebat, qui Deum ducem sequeretur, eum oportere non unum sibi caput, [alienæ calamitati condolens,] binos oculos manusque attribuere, sed plurima membra cum ceteris habere communia. “Amicorum enim communia”, aiunt, “esse omnia.” Quo fieret, ut in communi calamitate sensum doloris ad se quoque pertinere existimaret. Sic fore, ut unius omnes corporis membra essent; &, quod de se Apostolus ait: “Quis infirmatur, & ego non infirmor d? Quis scandalizatur, & ego non uror?” Iter ingressurus, comiti negocium dabat, ut de tenui viatico, quemvis mendicum obvium, indonatum abire ne sineret: ea tamen moderatione adhibita, ut a mendico etiam profectam eleëmosynam appareret: nisi si quæ gravior incideret necessitas, quæ lege circumscribi non deberet. Si nihil, quod aliis largiretur, suppeteret, animo lætus, quod sponte inopiam esset amplexus, mente hæc agitabat ferebatque: “Si esset, quam libenter tibi donarem!” Hæc vero gratior Deo, qui corda serutans hominum, donantis animo munera metitur, eleëmosyna est: cum quis inops a rebus, animo tamen hilari ac benefico, dare paratus est amplissima, quam si dives donum, frigide tamen, offerat.

[255] Cum singulari omnes caritate complecteretur, tum eos potissimum, [æqua omnes, etiam sibi iniquos,] qui de fama illius calumniando detraherent. Illos enim bene de se mereri affirmabat, quod, ne quid prudens admitteret reprehensione dignum, redderent cautiorem. Sic enim sapientes olim homines judicarunt, magnas ex inimicis utilitates capi & posse & debere. De his ipsis nunquam minus honorifice loqui auditus est; immo honorifice de ipsis sentire & prædicare solitus. Quin & detrahi de illorum existimatione præsens, si adesset, nunquam sinebat: illa fere familiariter adhibens: “Recte ille a se factum existimat. Zelus non est improbandus.” Vel sic: “Majora debentur peccatis meis supplicia. Si quid errant, veniam illis a Deo precor.” Incredibile vero memoratu est, fronte quam serena appareret, cum male aliorum, non suo vitio, audiret, ut quasi media in tempestate portum tenere videretur. Nec verbis tantum erga inimicos officiosus erat, sed & beneficiis, cum res daret, illos frequenter obstrinxit. Ejus rei exempla colligere plura queam, sed ne quem lædere prudens videar, neve nominare cogar eos, qui hostiliter in eum incurrerunt calumniisque vexarunt, supersedebo e.

[256] Lis illi erat, non de tribus capellis, Ducis titulum etiamnum gestanti, cum Francisca noverca f: quam litem persequi salva religione, ne bonis heredes fraudasse ignavia videretur, [& adversantes complexus fuit caritate,] & jure experiri coactus, lite tandem cadens, tantum abfuit, ut moleste Franciscus tulerit, rem sibi abjudicatam, ut etiam hilari fronte summam animi constantiam atque adeo lætitiam ostenderit, &, ut amitæ g narrabat, gratiam judicibus habuerit. Novercæ enim consultum potius, quod eam coleret, quam sibi cupiebat. Tali tantaque judicii præstantia juvenis adhuc, nullis sacris initiatus, fuit, ut caritatem tranquillitatemque animi fortunæ bonis omnibus anteferret.

[257] [ex qua mitti etiam in Indias petiis.] Laynes, Præpositus Generalis, ad omnes Hispaniæ provincias literas dederat, nomina perscriberent, quibus eam Deus mentem daret, ut vel apud Indos vitam in Euangelii prædicatione profundere parati essent, vel in Europa prima Latinæ linguæ elementa pueros docere non erubescerent. Franciscus, cui tum commissa Hispania, etsi legibus istis solutus esset, sua tamen manu Layni scripsit hanc animi testificationem, tabulis consignatam, optare sese pro Christi nomine apud Indos sanguinem fundere caputque periculis objicere. Orare itaque bona illius venia liceret in eam expeditionem proficisci, precibusque ad Deum fusis, hanc illi voluntatem promoveret.

CAP. VIII.

[258] Divinæ non humanæ prudentiæ unum instar omnium argumentum hoc est: excelso Franciscum animo bonis fortunæ titulisque omnibus nuncio remisso, sponte Christianam inopiam esse sectatum. Prudenter nimirum judicabat, caduca hæc atque inania, quæ sub aspectum cadunt, pro nihilo ducenda libenterque æternis permutanda. Quam quidem cælestem sapientiam mens hominis, caligine habetata & tenebris obducta, nisi fidei lumen Dei munere concessum accedat, perspicere minime potest. Si qui Societati nomen dare vellent, minimisque rebus, ut fit initio, urgerentur, quo minus se totos addicerent, largiri illis minuta funemque concedere, salva tamen religione, & commodi spe majoris, solebat: gnarus futurum, ut tempore ipso exilia illa & parva (quæ, tanquam moles immensas, objicere dæmon mentibus soleat, ut salutis res minus procedat) veluti nebulæ sole, dissiparentur. Hujus rei documenta hæc habeo. Nobilis illustri loco in Hispania natus, a Deo quidem vocatum se, ut Societati aggregaretur, ad Franciscum retulit; una tamen re impediri ac deterreri, quod sine famulo, qui vestibus calceisque eum spoliaret indueretque, se commode vivere posse negaret. Ad hæc Franciscus: Si nihil moratur aliud, recipio daturum unum e sociis, qui serviat, & quidem promptius, quam mercede conducti. Vix octavum jam diem opera illius usus, facti pœnitens, erubuit: sociis ministrare ipse cœpit, pedes osculari & veniam precari, servum se omnium appellans.

[259] [cironibus,] Alter item domi nobilis, unam sibi rem in Societate arduam ratus, recens, ut consueverat, quotidie indusium non mutare. Annuit Franciscus. “Indusium”, inquit, “cum voles, accipies, ne ea te res a perfectæ vitæ cursu impediat.” Nec longius factum est, erubuit & ipse, factique puduit, quod inania illa in deliciis habuisset. Mox molle indusium cilicii asperitate mutavit, & ad extremum usque duravit diem. Sacerdos item, non vulgari eruditione, cum belle domi suæ agitaret, ampleque habitaret, Septimancæ sociorum numero adscriptus, angustas tironum cellulas contemplatus, animo angi ac debilitari cœpit. Cognito Franciscus, quod res erat, amplissimum collegii domicilium illi attribuit: hoc amplius, domestica supellectile uti eum passus est: sic brevi angustum hominis animum superavit. Consilii enim post non diu puduit, piguitque, cubiculoque digressus, cellam occupavit angustam; paupertatemque præcipue religiose servavit.

[260] Illud in primis studiose cavit Franciscus, ne missiones susciperent Euangelicæ prædicationis collegiique fundamenta jacerent, [in deligendis missionariis, artium professoribus, concionatoribus,] nisi quorum singularis esset probataque pietas. Ut enim ædium fundamenta, ita & rerum omnium principia, in quibus sint reliqua, permagni interesse aiebat, a quibus jacerentur. Dicere itaque solitum ferunt, eas demum missiones sibi placere, quæ mœrorem adferrent; quod familiaritate tum privaretur optimorum sociorum. Utrisque vero illud in primis negocii dabat, ut quot quantaque negocia urgerent, orandi tamen studio nunquam abstinerent: neve precationem, animi pastum, scientes prudentes omitterent. Ad studia quod attinet, commune hoc illi cum Ignatio judicium fuit, nemini sociorum fas esse, novas peregrinasque sententias tueri. Neque id in Theologia, optimarum artium regina, duntaxat cavendum, ubi majore animorum periculo peccatur, sed etiam in philosophandi ratione tenendum existimabat. Qui enim hic auderent inaudita præterque omnium opinionem defendere, eos in gravioribus disciplinis idem ausuros aiebat. Concionatoribus sociis auctor idem exstitit, scriptoque consilium mandavit, spiritum in concionando adhiberent, dicendique vim & audientium corda permoverent. Non ad inanem pompam ingeniique ostentationem orationem componerent. Sacrorum antistites & principes caute prudenterque tangerent. Si quid reprehendere necesse haberent, dolore se id facere coactos, non ira aut odio adductos ostenderent: illo enim vel ferreum animum molliri; his etiam irritari auditores. Suo id exemplo confirmabat. “Cum enim acriter vitia reprehenderem”, inquit, “me ipse objurgare videbar. Quo fiebat, ut majori impetu dicerem & ad misericordiam alios incitarem.”

[261] Pestilentia grassante in aliquot Italiæ atque Hispaniæ provinciis, [& pestis tempore prudentia fuerit:] consultus a Societatis patribus Franciscus, quid, tanto in communi discrimine, facto opus videretur, ut & caritatis ratio haberetur, nec funditus morte collegia exhaurirentur. Hanc ipse rationem iniit excogitavitque salutarem. Nomina ad rectores singulos referrent ii, qui communi se reipub. commodo devoverent. Ex his, delectu habito, ii tanquam in statione milites præsidio relinquerentur, qui & vitæ sanctitate præstarent firmaque essent valetudine, animoque celsiore præditi: minore ad hæc Societatis jactura periculis objicerentur. Hos a ceteris segregatos, proximorum saluti incumbere voluit. Quo factum, ut multi perdurarint operamque navarint gnaviter in Hesperiæ utriusque provinciis, ubi pestis urbes tum populabatur, magna laboris patientia, civium etiam admiratione, & sociorum, qui interierunt, non exiguo præmio. Martyrum enim in numero etiam habitos, qui caritatis hoc munus recte obirent, in Romanis Martyrum Fastis & Eusebio legimus h.

[262] [nonnulla ejus] Fratres, quos Coadjutores vulgo appellamus, Dei Sapientes Franciscus appellare consueverat, qui morum simplicitate humilique obedientia & pie orarent & domestica officia probe obirent. Gnarus Deum precantibus illis ea suggerere plerumque solere, quæ mundi sapientes e libris haurire non possent. Qui ceteris præessent, dicebat, non una omnes, qui parerent, regula metiri oportere: sed bonos milites imitari, qui pro fistulæ captu machinam illam bellicam sulphureo pulvere implent, ne dissiliat. Cum humanitus lapsum aliquem narrarent, de quo minimum metuebatur, se ipse tacite explorans, & imbecillitatis humanæ conscius, vulgatum illud in ore habebat: “Homo sum, humani a me nihil alienum puto.” Consultus a patribus collegii, qui etiam eleëmosynis alerentur, a divite quidem illo, sed qui male audiret, rectene acciperent. Ad hæc ille: Eliam Prophetam i & Paulum Anachoretam a corvo quotidie alimentum accepisse: ne dubitarent igitur sese a Deo pasci, corvi opera. His enim eleëmosynis & precibus, ut solet, a Deo bonam illi ad resipiscendum mentem datum iri: ut e corvo, carnivoraque ave, columba tandem evaderet.

[263] [variis de rebus] Mirabatur eos, qui, quantum aliis de honore in salutando detraxerint, tantum sibi arrogent vindicentque: eaque re magni videri velint, cum jejune alios appellarint, quibuscum certare officiis oporteret. Hinc odia rixæque exsistunt, detractio oritur, violatur amicitia. Modum itaque titulis statuendum, ne tot odia nascerentur, ut mercibus precium in bene constitutis rebus publicis solet, judicavit. Ipse vero minime restrictus in titulis dandis fuit, immo perliberalis & benignus, si quem his palatii fumis delectari intelligeret. “Si peccandum”, inquit, “alterutram in partem est, in exsuperantia, quam si quid detraham, offendere malo.” Socius quidam imprudenter triclinium nudus ingressus erat, ut in se ipse flagellis sæviret, beati Francisci exemplum k, credo, imitari studens. Noster, non injuria, moleste tulit, pœnamque irrogavit; Cassiani illud repetens: “Sanctorum quædam miranda esse facta, non imitanda.”

[264] [judicia, ex eadem virtute profecta,] Dicere solebat, religiosorum hominum vitam crucem esse perpetuam atque martyrium: quod vincere quotidie se ipse necesse habeat, & perpetuo obtemperare ex voto debeat. Viderent itaque majores, onera temperarent sublevarentque: neve nova excogitarent, pro viribus cujusque onus imponerent. Sacerdoti administrandi collegii ad tempus negocium dederat. Qui cum remisse ageret, ratus breve id tempus fore: non admodum itaque laborandum. Indignatus Franciscus acriter reprehendit. “Sic”, inquit, “vel paucis diebus Societatis res geri debet, quasi perpetuum munus esset. Nocet enim, qui frigide res administrat, ut vel temporis momento per negligentiam amittatur, quod multis retro annis sudoribusque partum est.” Vel militia verum id esse docet, amissis brevi urbibus, quæ longa obsidione captæ, in potestatem venerunt.

CAP. IX.

[265] Jure Ambrosius pro funere laudavit in Satyro fratre prudentiam, [quam cum Euangelica] sed ingenii candore morumque simplicitate eximiam l: qui de aliis nihil sinistrum suspicaretur. Eadem Francisci laus propria, qui serpentis prudentiæ, columbæ simplicitatem ex Christi præcepto m adjecit: facilitatemque gravitate gravitate temperavit. Non illum fugiebat, aliter mundi sapientes judicare solitos: calliditate nimirum prudentiam constare. Præstantior tamen ea virtus atque perfectior, quæ candore simul & simplicitate conditur. Ne quid igitur secius de aliis suspicaretur, animo suo imperarat impetraratque. Irrepere itaque falsum de quoquam judicium non sinebat. Abditos esse hominis recessus atque latentes: proinde difficile animum cujusque cognosci & temere plerumque damnari. Quare non facile de aliis judicium ferendum. Falli enim nos sæpe, errare ac decipi judicando. Tutissimum videri, bene de omnibus existimare ac loqui: errata vero aliorum in bonam partem accipere &, quoad liceat, excusare.

[266] Affirmabat, falli se aliorum opera malle, quam temere suspicari: [simplicitate,] quo fiebat, ut fallerent eum non raro, qui fictam pietatis speciem præ se ferrent. Quæ quidem virtus eo magis in Francisco admiranda: cum, quod in aula, ubi callide omnia geruntur compositeque dicuntur, a puero educatus fuerit; tum, quod magistratus gesserit, & prorex judicia tractarit, probeque nosset filiorum sæculi hujus dolos. Candorem tamen usque eo retinuit, ut vera placerent omnia, falsa displicerent. Dicere solebat & illud Tragici: “Veritatis simplicem esse orationem”; non fucatam, non ad gratiam compositam, artisque idcirco expertem: fallere nolle, sed ex suo animo virum bonum candide omnia metiri. Francisci talis erat oratio, ut cum re ipsa aiens negansque consentiret; & ficum, ut veteri verbo dici solet, ficum appellaret.

[267] Longum esset tædiique plenum, ire per singula virtutum genera. [ceterarumque virtutum generibus arcte conjunxit.] Nam de castitate quid attinet dicere? cum adolescens etiamnum, matronas nobiles officii gratia invisurus, cilicii lorica corpus munire consueverit, & illibatum virginitatis florem ad matrimonium, ut libro primo n demonstratum est, attulerit. Post Societati jam adscriptus, nunquam se a mulieribus, ne a filia o quidem Lermæ comite, cum forte in ejus ædibus articulari morbo decumberet, tumentes pedes contrectari passus est. Severitatem facilitatemque ita temperavit, ut severitas facilis, & contra, facilitas severa, cum res posceret, videretur. Taceo in consiliis dandis maturitatem & prudentiam: tolerantiam in adversis: in negotiis susceptis constantiam: animi denique in contemptu rerum humanarum magnitudinem: ceterasque virtutes plane heroicas. Unum hoc addam, gratum memoremque divini beneficii semper vixisse, quod in Societatis familiam aggregatus esset, cujus nomine quotidie gratias agebat: illud etiam interdum usurpans: “Si, ut vina gustatu, ita & religiosorum status probari posset, quivis dynasta, dulcedine liquoris divini ebrius, religiosorum se in familias cupide daret; sed quia gustari suavitas non nisi longo tempore queat, eo fit, ut plerique, asperitate territi, refugiant.” Atque hæc de Francisci Borgiæ vita dicenda existimavi. Faxit ille animorum Parens, ut hoc vitæ virtutumque exemplar, nobis ad imitandum propositum, moribus constanter exprimamus.

ANNOTATA.

a Epist. 4 ad Rusticum monachum; apud Martianay vero 95. Vide tom. 4 Operum S. Hieronymi col. 777 & seq. Inscribitur S. Exuperius Martyrologio Romano ad diem XXVIII Septembris.

b Tectosages Galliæ Narbonensis populi fuerunt.

c Lib. 2, cap. XI apud Ribadineiram.

d 2 ad Cor. XI, ℣. 29.

e Vide Comment. prævium num. 266 & seq.

f Francisca de Castro & Pinos.

g Isabellæ, abbatissæ Gandiensi.

h Martyrologii Romani ad diem XXVIII Februarii verba sunt: Ibidem (Alexandriæ) commemoratio sanctorum presbyterorum, diaconorum, & aliorum plurimorum, qui tempore Valeriani imperatoris, cum pestis sævissima grassaretur, morbo laborantibus ministrantes, libentissime mortem oppetiere, quos velut martyres religiosa piorum fides venerari consuevit. Eusebius vero apud Valesium Hist. Eccles. lib. 7, cap. 22 Dionysii archiepiscopi Alexandrini litteras recitat, in quibus de generosa hujusmodi morte ita loquitur: Adeo ut genus hoc mortis ob pietatem fideique constantiam nequaquam inferius martyrio censeatur. Sitne stricti nominis martyrium, theologi disputant.

i 3 Reg. cap. 17, ℣. 6.

k Verosimile non est, S. Franciscum Assisiatem umquam in se admisisse, quod honestatis legibus repugnaret. Similia & alias de S. Franciscodicta fuerunt, de quibus consule Comment. prævium in Vitam illius § 6, num. 131. & seqq. Item § XXVIII, num. 644, tom. 2 Octobris.

l Lib. de Excessu S. Fratris sui: colitur S. Satyrus XVII Septembris.

m Matth. 10, ℣. 16.

n Cap. 3.

o Isabella, Sandovalio, Dianii marchioni & comiti Lermensi, nupta.

* supple: de

DE S. LUDOVICO BERTRANDO C. ORDINIS PRÆDICATORUM VALENTIÆ IN HISPANIA TARRACONENSI

ANNO MDLXXXI.

COMMENTARIUS PRÆVIUS.

Ludovicus Bertrandus Conf. Ordinis Prædicatorum Valentiæ in Hispania Tarraconensi (S.)

AUCTORE C. S.

§ I. Variæ S. Ludovici Vitæ, quarum binæ ex Italicis Latinæ edentur, aliaque pro Commentario scribendo adhibenda recensentur.

Dum Societas nostra in Catholici regis ditionibus etiam salva consistebat, [E Sancti Vitis a senatu Valentino] excellentissimus civitatis Valentiæ, quæ Valentini regni in Hispania caput est, senatus anno 1763, die XXVI Martii perhonorificas ad nos litteras dedit, ab ejusdem urbis prætore, quatuor rectoribus perpetuis ac secretario subscriptas, solitoque sigillo publico obsignatas, per quas illi pro sua laudabili pietate nobis commendare dignati sunt, ut S. Ludovici Bertrandi, olim civis, nunc dudum in cælis patroni sui gesta diligenter illustraremus. Commendationi suæ, quam maximi facimus, addiderunt iidem excellentissimi viri quædam ad ejusdem sancti Confessoris gloriam posthumam spectantia, nobis usui futura, fontesque, e quibus gesta ejus petenda sint, assignarunt, ac suam denique ad hæc operam benignissime addixerunt.

[2] Ac de fontibus quidem hæc aiunt: Feretis, nos revocare in memoriam vestram, [pro sua erga Civem suum sollicita pietate suggestis] Vincentium Justinianum Antistium, S. Ludovici fuisse coævum & sacræ militiæ in eodem conventu contubernalem. Nam, cum sanctus ille Vir esset novitiorum magister, Religiosum habitum induit Antistius, & Dominicani sodalitii vota concepit anno MDLX, atque per annos viginti tres cum illo vixit ejus sanctimoniæ testis ad annum usque MDLXXXI, quo S. Ludovicus mortalem hanc vitam cum æviterna commutavit; & ipsomet anno Antistius ejus Vitam scripsit hoc titulo: VERDADERA RELACION DE LA VIDA I MUERTE DEL PADRE FRAI LUIS BERTRAN (quæ ex Hispanis sic reddo Latina: “Vera Relatio de vita & morte Patris Fratris Ludovici Bertrandi”) eamque edidit Valentiæ apud viduam Petri de Huette anno MDLXXXII, & iterum anno MDLXXXIII octuplicata charta; eodemque hoc anno vulgata fuit Barcinone per Paulum Menescal; & Genuæ Ligusticæ per Jacobum Poggio in Etruscam linguam conversa a Fratre Timotheo Bottonio ejusdem sodalitii, etiam octuplicata charta.

[3] Præterea ipse Antistius in lucem publicam emisit ADDICIONES A LA HISTORIA DE SANCTO FRAI LUIS BERTRAN (id est: [non habemus primigeniam sermone Hispano] “Additiones ad Historiam sancti Fratris Ludovici Bertrandi”) easque edidit Valentiæ per Patricium Mey anno MDXCIII in 8: qui omnes libri extant in bibliotheca sodalitii Prædicatorum hujus nostræ urbis. In fine denique earumdem litterarum pro singulari sua erga nos benevolentia addere dignati sunt: Quæcumque autem officia a nobis proficisci poterunt, existimate, vobis nullo umquam tempore defutura. Accepimus has litteras (quibus nullæ jucundiores nobis poterant accidere) prædicti anni 1763 mense Augusto die XXIV; nec mora, bibliothecas nostras cœpimus scrutari, an bina ista Antistii Opuscula apud nos exstarent.

[4] [a Justiniano Antistio scriptam,] Producta hæc inquisitio est usque ad diem IX Septembris ejusdem anni, quando abjecta omni eadem reperiundi spe, quamque nobis acceptæ litteræ fecerant, fiducia animati, ad laudatum excellentissimum senatum responsorias dedimus, in quibus post actas pro tam eximia erga nos benevolentia gratias, condictamque debitam operam nostram, bina ista Opuscula flagitavimus, ac nonnulla insuper dubia nostra proposuimus. Nec dubitare nos sinit summa istorum illustrium virorum humanitas, quin postulata fuissemus obtenturi, nisi toti orbi nota rerum nostrarum humana vicissitudo intervenisset. Juverit interim hæc ad nostri grati animi testificationem, ac laudatorum illustrium virorum religiosam pietatem commendandam hic memorasse. Non desunt tamen alia, quæ hanc inopiam pensent.

[5] [sed eamdem tamen Italice per Bottonium versam editamque,] Nam in primis inter varias ejusdem Sancti Vitas in bibliotheca nostra exstat una Italico sermone Panormi anno 1612 apud Joannem Antonium de Franceschi typis edita cum hoc titulo, sed verbis Italicis: Relatio vitæ & mortis gloriosi patris S. Ludovici Bertrandi, Ordinis Prædicatorum, collecta per R. P. M. F. Vincentium Justinianum Antist, Valentinum Ordinis S. Dominici, Hispanice, versaque Italice a quodam patre ejusdem Religionis. Ac denuo typis excusa per Fratrem Vincentium de Montalbano, ejusdem Ordinis Conversum. Primum istum Hispanicæ Vitæ interpretem Italum fuisse Timotheum Bottonium, colligo ex litteris excellentissimi senatus Valentini supra num. 2; quod Echardum latuisse videtur, cum hic tom. 2 Bibliothecæ Scriptorum Ordinis Prædicatorum, pag. 326 in Antistio, num. 8 nomen interpretis sileat, pag. vero 304 inter Opera ab eodem Timotheo Botonio tam scripta, quam in alium sermonem versa de hac Vita non meminerit.

[6] [& Vincentii Montalbani opera recusam,] Porro si hanc Italicam ipsammet expendamus, nihil in ea deprehendemus, unde suspicari possimus, eamdem aliunde, quam ex primigenia Hispanica Italicam factam, diversamve esse ab illa, quam Bottonius Italice anno 1583 vulgasse supra dicitur. Nam primo quidem, tametsi exemplar nostrum anno 1612 excusum sit, nihil tamen omnino narrat posterius anno 1582, quo suam S. Ludovici primam Hispanicam Antistius vulgavit; atque altum etiam silet de ejusdem beatificatione, anno 1608 a Paulo V summo Pontifice facta; unde colligas, & interpretationem hanc Italicam dicto anno 1608 priorem esse, & eidem nihil a Vincentio Montalbano in iterata anni 1612 editione fuisse adjectum. Secundo adjectæ ad calcem Opusculi trium censorum approbationes (quamquam & hæ, æque ac cetera, Italice versæ sint) Valentiæ anno 1582 (quo scilicet primam Vitam Antistius Hispanice edidit) datæ signantur, neque de alio Vitæ auctore, quam de eodem Antistio meminerunt. Habemus igitur, nisi ego vehementer fallar, primigeniæ per Antistium Hispanice scriptæ Vitæ interpretationem Italicam per Timotheum Bottonium, ut Valentini senatus litteræ asserunt, anno 1583 Genuæ primo editam, atque, ut nostrum præfert exemplar, anno 1612, curante Vincentio de Montalbano, Panormi recusam.

[7] De postremo hoc editore Echardus tom. 2 Bibliothecæ Prædicatorum pag. 412 sic loquitur: [sola præfixa eidem Epistola dedicatoria.] F. Vincentius de Montalvan Siculus, etsi ex eorum, quos Conversos, operibus manualibus solum, non litteris addictos, vocamus, ordine, inter scriptores tamen sibi nomen fecit. Circa hunc annum MDCXVIII floruit; teste Fernandez Historia del Rosario lib. 9, pag. 17 scripsit “Vite de' Santi dell'Ordine de'Predicatori.” Hujus auctoris, ejusque Operis nulla est memoria apud Antoninum Mongitore altera parte Bibl. suæ Siculæ. Echardo asserenti credo, hunc Vincentium aliquas Sanctorum sui Ordinis Vitas scripsisse; verum hisce minime accensenda hæc est, qua de agimus, cum in hac ille non aliam partem habuerit, quam quod ab Antistio primo Hispanice compositam, & a Timotheo Bottonio Italice versam iteratis typis excudi curaverit, eidemque breven epistolam dedicatoriam ad admodum reverendum patrem magistrum, fratrem Vincentium Candidum, Prædicatorum in Sicilia Provincialem, præfixerit.

[8] Interpretationem itaque Italicam Hispanici Opusculi Antistii habemus, [Ex Bibliotheca scriptorum Ordinis Prædicatorum] quem penes cum sit istius Vitæ auctoritas, ejusdem viri elogium ex Echardi Bibliotheca Prædicatorum tom. 2, pag. 325 hic transcribo. Sic habet: F. Vincentius Justinianus Antist Hispanus, Valentiæ Aragonum ortus, ibidemque ad Ordinem adscitus, cujus etiam sui conventus nativi præfectus fuit aliquando Prior, seculo XVI claruit artium sacræque Theologiæ magister, ac, uti vir ingenii, non scholasticis tantum concertationibus assuetus, sed & antiquitatis curiosus indagator, qui veteribus eruendis gestorum monumentis sedulam navavit operam; uti utriusque generis Opera ab eo edita testantur, quibus non modo vivens singularem sibi peperit gloriam, sed & sui memoriam nominis posteris spectabilem reliquit, e vita mortali discedens in patria & conventu suo originali Valentino anno MDXCIX, sepultus in odeo juxta gentilem & symmysiam suum F. Joannem Vidal S. T. magistrum.

[9] Ejus funus cohonestarunt Joannes de Ribera, archiepiscopus Valentinus & patriarcha Antiochenus, [rec tamus hic elogium laudati Antist] Missam seu Sacrum peregit episcopus Gratiæ, eique funebri oratione parentavit F. Augustinus Davila Padilla Ordinis Prædicatorum, Philippi III regis Catholici concionator ac electus insulæ S. Dominici archiepiscopus; quæ, quanta clareret apud omnes fama, demonstrant. Sic Diagus noster Hist. prov. Arag. fol. 251 d. Fernandez, illustri procreatum stirpe, asserit. Oldoinus Athen Ligust., etsi Valentiæ natum fateatur, e clara Justinianorum Genuensium gente oriundum, contendit, proptereaque inter scriptores Ligures recenset; quod nostri Valentini discutiant curiosius. Ego vero sub cognomine Antist, quod familiæ censeo, hic exhibeo; in quo graviter allucinatus est editor Bibl. Barber, qui Antist antistitem interpretatus, archiepiscopum Valentinum Vincentium hunc nostrum putavit. Post hæc Echardus inter Antistii Opera recenset Vitam S. Ludovici Bertrandi Hispanicam, quam anno 1582 Cæsaraugustæ ac Valentiæ typis editam ait, & Italice a quodam patre ejusdem Ordinis Prædicatorum (cujus nomen silet, sed qui ex dictis fuerit Timotheus Bottonius) versam anno 1583 Genuæ apud Jacobum del Poggio recusam; sed de aliis editionibus, vulgatisque ab eodem Antistio Additionibus, quas sæpe laudatæ Valentinæ litteræ memorant, altum tacet.

[10] [Sancto contubernalis, ejusque causæ beatificationis procuratoris.] Ut vero hactenus adducta omnia, ita etiam cetera, quæ de Antistio novimus, ejusdem in hac Vita scribenda auctoritatem fidemque haud parum commendant. Ipsemet Vitæ primo loco edendæ cap. 3, secundum meam autem partitionem cap. 7 testatur, se, non quidem (uti in laudatis litteris legitur) S. Ludovico Bertrando magistro novitiorum Dominicanum habitum induisse, aut professum esse, sed post professionem suam pro more in Ordine Prædicatorum observato eidem velut novitiorum magistro paruisse uno anno cum dimidio ab anno 1560, quo Sanctus ad istud munus obeundum e conventu Albaidæ Valentiam revocatus fuit. Ex aliis quoque ejusdem Vitæ locis constat, eumdem biographum non paucis annis in eodem conventu cum illo habitasse ad hujus mortem usque; non tamen semper, cum Ludovicus interea aliquot annis in America egerit, atque alibi quoque suis Prior præfuerit. Hisce addo, eumdem Antistium a conventu suo procuratorem causæ beatificationis ejusdem Ludovici constitutum fuisse in processibus Valentiæ formatis, ut suo loco ostensuri sumus.

[11] [docti, pii ac sinceri, ut vel ipsamet] Potuit itaque, imo debuit, Antistius de rebus ab illo in Hispania gestis optime fuisse instructus, tum ex diuturno suo cum ipso contubernio, tum ab aliis, qui utroque familiariter usi fuerunt, tum denique ex processibus ad quos conficiendos ipsemet operam suam velut procurator contulerat; nec quis in historico cetera quoque docto ac pio quidquam præterea jure requirat, nisi in inquirendo diligengentiam & in scribendo sinceritatem, quas ipsi etiam minime defuisse, tota Vita clamitat. Lubet hic aliqua prælibasse. Hanc ille sibi (ut profitetur in Prologo) in eadem conscribenda legem præfixit, ut solum comperta & utilia, ac sine ullius offensa litteris consignaret; quæ quam accurate observaverit, lector Vitæ facile advertet. Quod autem ad primum attinet, in eodem Prologo recte monuit, non fuisse sibi integrum sine sua certa infamia quidquam fingere aut sine præsentissimo sui nominis discrimine non satis comperta tradere eo loco ac tempore, quo a mille oculatis auritisque testibus errores sui detegi poterant ac redargui. Ea de causa cap. 23, apud me num. 308 rursum profitetur, se multa miracula, etiam majora, quam quæ retulit, ex metu erroris omisisse, quod hæc nondum satis discussa compertaque haberet; vide infra in hoc Commentario prævio num. 14.

[12] De ejusdem autem Sancti gestis in America (seu, [probat Vita, quam ex Italica Latinam faciemus.] ut ipse, more aliis etiam non inusitato, loquitur, in Indiis, Occidentalibus scilicet) quæ non nisi ex ipsiusmet aliorumque relationibus discere potuit, multo parcius egit, nominatis personis, a quibus ea acceperat, questusque suorum indiligentiam in relationibus rerum, quæ a sui Ordinis viris in iis orbis partibus præclare gerebantur, in Europam transmittendis. Adi Vitam primo loco edendam num. 82. Hanc igitur Vitam, velut a scriptore pio, docto, diligenti, sincero, nec tantum synchrono, verum etiam ipsiusmet S. Ludovici longo tempore contubernali, ejusdemque beatificationis in processu Valentino procuratore, compositam, ex laudata versione Italica, anno 1612, curante Fratre Vincentio Montalbano, Panormi recusa, Latine dandam censui. Ignoscet, ut spero, æquus lector, quod in ea vertenda sermonis Latini leporem minus curaverim, ut litterali sensui pressius inhærerem.

[13] Sunt & alia, quæ lectorem hic monere necesse est. [resectis aliquibus huc non pertinentibus.] Cum Antistius in hoc Opusculo non pauca etiam de aliquot aliis sui Ordinis insignibus viris prolixe narret, quæ non alia ratione ad Ludovicum pertinent, quam quod hic vel eorumdem aliquos religiose erudierit, vel alia qualiscumque ipsi cum illis necessitudo intercesserit, ea omnia, veluti ab argumento hoc aliena, prætermisi, monito suis locis in Annotatis lectore. Simili consilio prætermisi totum caput ultimum, in quo (ut habet præfixus capiti titulus) respondetur ad quædam dubia de honore huic Servo Dei post mortem suam exhibito. Prætermisi, inquam, quia biographus in eodem nihil de S. Ludovico docet, solumque prolixe probat, Sancti ac Beati titulos etiam pluribus aliis, a sancta Sede Apostolica non canonizatis, concessos fuisse, atque ampliores, quam huic Ludovico, impensos honores; quod extra dubium quidem est ante celebria Urbani decreta, ante quæ scripsit Antistius; verum nunc nihil his opus rationibus est, postquam Ludovicus Bertrandus ab eadem sancta Sede primo Beatorum ac deinde etiam Sanctorum catalogo adscriptus fuit.

[14] Modo ad ejusdem Antistii Additiones, anno 1593 vulgatas, [Additiones ab ipsomet Antistio factæ præluxerunt] veniamus. Voluisse ipsum aliqua primæ Vitæ adjicere, ipsemet indicavit in Vita edenda num. 308 his verbis: Licet potiora (miracula) jam relatis supersint, ea tamen præteribo ex metu errandi, vel in substantia, vel in adjunctis. Utinam intra breve tempus liceat mihi hoc Opus iterato edere, multis aliis auctum; maxime si Deus annuat, ut ad nos perferantur aliquot bonæ notæ relationes de rebus, quæ ab hoc benedicto Patre in Indiis gestæ fuere. Hasce quidem Additiones non habemus, sed ad manum sunt alia, quorum auctoribus eædem, atque aliquæ etiam ex Indiis, id est, ex America missæ relationes præluxerunt. Ut alios præterea, R. P. Balthasar Joannes Roca, Ordinis Prædicatorum in conventu Valentino, occasione beatificationis Ludovici per Paulum V summum Pontificem factæ, ejusdem Vitam Hispanice vulgavit Valentiæ anno 1608, in cujus Prologo ad lectorem expresse asserit, Antistium in Additionibus suis, anno 1593 editis, nova miracula retulisse.

[15] [Joanni Rocæ, & Bartholomæo Avignone,] Deinde ibidem sic prosequitur, sed sermone Hispano: Cumque ab eo tempore (ab anno 1593) usque modo multa insuper mirabilia, quæ Sanctus tam in novo mundo, quam in hisce terris, operatus est, comperta fuerint, statui ex his omnibus continuam Historiam scribere &c. Recensetur hæc Vita in ejusdem Rocæ elogio apud Echardum in Bibliothecæ tom. 2, pag. 365. Rursus alteram habeo ejusdem Sancti Vitam, anno 1623 Romanis typis editam, cujus ita meminit laudatus Echardus tom. 2, pag. 431: F. Bartholomæus Avignone Aragonus, sacræ Theologiæ magister anno MDCXXIII Romæ legatus, seu, ut vocant, procurator aderat pro canonizatione servi Dei, Ludovici Bertran, prosequenda, cujus Vitam ex jam editis a Vincentio Justiniano Antist, Valentino Aragono, & Baltazare Joanne Roca, item Valentino, & ex Actis Processus inquisitionis de vita & moribus ejusdem Servi Dei juridice factæ, scripsit Hispana lingua luculentissimam, omniumque quam accuratissimam, eamdemque Italice reddi curavit hoc titulo: quem scilicet ex Italico Latinum subjicio.

[16] [a quo scriptam Vitam ex Italica Latinam subjiciam] Vita, virtutes & miracula B. Ludovici Bertrandi, Ordinis Prædicatorum, divisa in quatuor libros, composita sermone Hispano a multum R. P. M. F. Bartholomæo Avignone, ejusdem Ordinis procuratore canonizationis ejusdem Beati. In Italicum versa a domino Julio cæsare Cavalier Boltifango (exemplar nostrum habet: Bottifango) Romæ Altonsi Ciaconi MDCXXIII. Porro in hac Vita scribenda, quæ reliquis prolixior est, usus ille fuit Opusculis Antistii & Rocæ, addiditque, quæ de eodem argumento præterea repererat in Processu canonizationis, quæque pro ejusdem Ludovici beatificatione ac canonizatione Romæ acta fuere usque ad annum 1623, quo Gregorii XV Papæ importunus obitus spem ejusdem canonizationis propediem peragendæ abrupit. Ut vero Avignone majorem dictis suis fidem faceret, in margine Vitæ perpetuo annotavit, unde singula hauserit. Quam ob rem non dubitavi, quin hæc quoque Vita in sermonem Latinum convertenda edendaque esset, nec tamen omittendam esse censui eam, quæ Antistium auctorem habet, tum quod hæc reliquarum omnium quasi fundamentum sit, tum quod multo magis juvet biographum Sancto contubernalem, quam alium quemcumque audire. Alia est de Roca ratio, cujus Opusculo, quod Avignono pariter præluxit, supersedebo.

[17] [Alia, in Commentario prævio usui futura.] Præter alias ejusdem Sancti Vitas, quas in bibliotheca nostra habemus, nec recensere necesse est, unam mox a canonizatione illius Italice edidit Odoardus Cellernus, mihi cetera ignotus, cum hoc titulo sermone, quo dixi, Italico. Vita S. Ludovici Bertrandi, Ordinis Prædicatorum, collecta ex Processibus pro ejus canonizatione factis, per Odoardum Cellernum, dedicata Sanctissimo Domino nostro Clementi X. Romæ per Nicolaum-Angelum Tinassi MDCLXXI. Hæc quoque usui esse posset, nisi supra dictas haberemus, aut, si de Sancti canonizatione, quam brevissime memoravit, paulo latius egisset. Utilior nobis erit trium sacræ Rotæ Romanæ Auditorum, Joannis Baptistæ Coccini Rotæ decani, Alphonsi Manzanedi de Quinones, & Jacobi Cavalerii, Ms. Relatio ad Gregorium XV Papam de sanctitate vitæ & miraculis, tunc Beati, nunc S. Ludovici Bertrandi, quam cum multis aliis id generis Relationibus dono Benedicti XIV felicis recordationis summi Pontificis accepimus; hæc enim ad illustranda confirmandaque biographorum dicta non parum ponderis addent.

§ II. S. Ludovici patria, parentes, nativitas, pueritia, adolescentia, ingressus in Ordinem Prædicatorum, susceptum ab eo sacerdotium, munia in Religione obita, profectio in Americam, chronologice perstricta.

[Natus est Sanctus Valentiæ in Hispania] Ambæ, quas editurus sum, Vitæ accuratius scriptæ sunt, quam ut necesse sit, longum in eas Commentarium elaborare; sunt tamen in iisdem nonnulla pro more nostro paululum illustranda inque ordinem chronologicum redigenda, ac denique quædam insuper de ejusdem Sancti gloria posthuma, Antistio Avignonoque posteriora, ceteris addenda. Valentia, quæ tanti Viri natalibus merito gloriatur, Hispaniæ Citerioris, seu Tarraconensis, ampla & magnifica civitas est, regnique Valentini caput, in amœna fertilique planitie tribus passuum millibus a mari Mediterraneo condita ad fluvium Turiam seu Duriam, Hispanis Guadalaviar dictum, & archiepiscopatu & academia insignita, atque aliquot magnorum sanctorum virorum parens.

[19] In ea natum esse S. Ludovicum, cognomento Bertrandum seu Bertran, [anno 1526 ex Joanne Ludovico Bertran.] insigne suæ patriæ Ordinisque Prædicatorum decus, consentiunt omnes, qui de eo scripserunt, annumque Christi 1526, ac diem 1 Januarii seu Circumcisionis Domini, ejusdem nativitati assignant. Quæ ex suprema ejus ætate moveri hic potest difficultas, eam infra, ubi de tempore obitus illius, tollemus. Par est omnium de ejusdem genitoribus consensus, quamquam unus atque alter de nomine ac cognomine matris, & de hoc quidem ex suo vernacule loquendi modo parum varient. Auditores Rotæ in sua Relatione, num. 17 laudata sæpeque laudanda, sic habent: Natus est B. Ludovicus Bertrandus ex piis, Catholicis purisque parentibus, Joanne Ludovico Bertrando & Joanna Angela de los Exarches, ut constat ex ejus Vita; & deponunt testes remissoriales, sextus, decimus tertius, & centesimus sextus super 2 art.; in civitate Valentiæ, quæ in Tarraconensi Hispania ad ostia Turiæ amnis in plano sita est.

[20] [hujusque secunda conjuge Maria Angela vel Anna Exsarch,] In nostro, quod Latinum feci, Vitæ, per Antistium Hispanice scriptæ & Italice versæ, exemplari pro los Exarches legitur Essarca, atque ita etiam habent duæ aliæ Vitæ Italicæ; Cellernus vero Esarch, Diagus in Historia Prædicatorum provinciæ Aragoniæ Exach, Roca Exarch. In Bulla quoque Canonizationis Exarch scribitur, & pro Joanna Angela, ut habent ceteri, Johanna Anna legere est; atque hinc Bremondus, qui eamdem Bullam in sui Ordinis Bullario recensuit, Jacobum Lafonum in Anno Dominicano emendandum notavit, quod eam Johannam Angelicam dixerit; mihi majoris ponderis sunt, qui eamdem Johannam Angelam, vel Angelicam nominarunt, quam ut suspicari nequeam, Annam pro alterutro nomine ex oscitantia in Bullam irrepsisse.

[21] [ætque aliquot fratres sororesque habuit,] Porro ex consensu omnium fuit laudatus S. Ludovici pater notarius publicus, dicta vero Joanna Angela, vel, si mavis, Joanna Anna, secunda ejus uxor, quam ille post prioris obitum, cum a SS. Vincentio Ferrerio ac Brunone ipsi apparentibus dissuasum ei esset, ne Religiosum habitum (quod apud Cartusianos in Porta-cæli prope Valentiam facere constituerat) indueret, feliciter sibi copulavit. Amborum laudes ceteraque huc spectantia cum Vitæ edendæ referant, sciens hic prætereo. An & quos ex prima uxore liberos susceperit, non legi, ex secunda vero præter Sanctum, de quo agimus, etiam alios ei natos esse, non uno in loco docet Antistius, quorum omnium natu maximum eumdem Sanctum, ut ceteri biographi, agnoscit. Avignonus post Rocam octo simul enumerat, quatuor scilicet filios, totidemque filias, eorumdemque nomina & notitiam tradit.

[22] [& in eodem, in quo olim S. Vincentius Ferrerius, fonte baptizatus,] Præterea observat Antistius, aliique post eum, illorum, ut diximus, primo genitum Valentiæ in eadem ecclesia S. Stephani, atque in eodem sacro fonte, in quo olim S. Vincentius Ferrerius ablutus fuerat, baptizatum fuisse. Consonant Auditores Rotæ in Relatione superius laudata, & Clemens X Papa in Bulla canonizationis, cujus verba accipe: Et ibidem (Valentiæ) in parochiali S. Stephani ecclesia, eodemque fonte, quo olim S. Vicentius Ferrerius in Christo renatus fuerat, baptizatus fuit, ut Sanctum, cui Ludovicus carnali prosapia junctus erat, communi * etiam regenerationis propinquitate attingeret. Quod ad impositum ei nomen attinet, ibidem solum Ludovicus nominatur, uti & in Relatione Auditorum Rotæ, qui sic habent: Et Ludovicus ex nomine patris dictus est.

[23] [Joannes Ludovicus appellatus: pueritiam] Sed supplendum hic aliquid est ex Antistio in Vita cap. 1, num. 1; ubi hæc ait: Appellatus fuit Joannes Ludovicus (nomine scilicet patris sui, quem Joannem Ludovicum pariter dictum fuisse, vidimus) sed postea, prætermisso Joannis vocabulo, solum Ludovicus dictus; vulgo autem (postquam Ordinem Prædicatorum amplexus fuit) non aliter appellatur, quam Frater Bertrandus, quod cognomen ejus familiæ erat. Ita Antistius; atque hinc factum est (quod juverit meminisse) ut in Vitis edendis modo Ludovicus, modo Bertrandus nominetur. Piam Sancti pueritiam gestaque usque ad susceptum S. Dominici Religiosum habitum abunde exponunt ambæ Vitæ edendæ; quare hic solum recitabo, quæ Auditores Rotæ Romanæ in sua ad Gregorium XV Pontificem relatione, a probatis asserta testibus, de hoc argumento compendiose memorarunt.

[24] Si enim (inquiunt illi) ejus primam infantiam spectemus, [& adolescentiam pie utiliterque exigens] præbuit se religiosum, & aliqua edidit signa, ex quibus dignosci facile poterat, qualis esset futurus. Cessabat a fletu, si aliqua ei imago (sacra scilicet) tradebatur, aut ad ecclesiam ducebatur: quæ res licet videatur pueris esse communis, aliquid tamen peculiare habet in eo, quia maxima lætitia afficiebatur, cum ad metropolitanam ecclesiam deferebatur. Postquam excessit e pueris, libenter litteris operam navabat, & in cis proficiebat, ut supra dictum est; & ne otio temporis aliquod spatium tereretur, aut studio aut orationi vacabat. Si quos forte jurantes sine necessitate audiebat, aut inania loquentes, maxima lenitate coërcebat, memor verbi Domini Matthæi cap. V: “Nolite jurare; sit sermo vester: EST, EST: NON, NON.” Frequentabat pœnitentiæ Sacramentum, per quod nobis cæli aditus reseratur Matt. cap. IV: “Pœnitentiam agite; appropinquavit enim regnum cælorum.” Sacrosanctam Eucharistiam, cibum animæ & pignus futuræ gloriæ, devote sumebat. Includens se in cubiculo pernoctabat in oratione, quæ omnia bona confert, ut ait S. Chrysostomus lib. 1 de orando Deum; & hoc ab aliis per januæ rimas videbatur…

[25] Verba inania fructuque carentia in sermonibus, etiam familiaribus & ad animi relaxationem destinatis, [futuræ sanctitatis suæ indicia dedit.] non proferebat. Parentibus fuit semper obediens; nam: “Qui timet Deum, honorat parentes, & quasi dominis servit his, qui se genuerunt.” Ecclesiast. cap. III. Ut plurimum cum Religiosis, & præsertim sacri Ordinis Prædicatorum, versabatur; improborum societatem, tamquam animæ pestem & morum corruptelam vitabat; nisi forte in melioris vitæ semitam eos reducere tentaret; quia boni fugere debent malos, nisi causa conversionis cum ipsis agant, teste S. Augustino in Psalm. CXVIII, concione 1. Itaque adhuc puer eumdem vitæ tenorem retinens, usque quo sacrum Ordinis Prædicatorum habitum suscepit, illustris signa præbuit sanctitatis. Sub titulo quoque De charitate in proximum præmiserant ista: Quantum attinet ad charitatem ad temporalia, adhuc puer hospitalia frequentabat, & pauperibus serviebat. Hæc laudati Rotæ Auditores, quibus simillima legere est in Bulla canonizationis, pluribusque exponunt Vitæ edendæ.

[26] Sacrum Ordinis Prædicatorum habitum, quem, [Prædicatorum habitu die die 26 Augusti anni 1544] obsistente propter illius infirmam valedinem genitore, a R. P. Jacobo Ferran in conventu Valentino frustra flagitaverat, ab ejusdem in prioratum successore, venerabili viro Joanne Micone, insciis parentibus suscepit, iisdemque primo quidem, eadem, qua prius, de causa reclamantibus, tandemque consentientibus, ad mortem usque gestavit. Tempus suscepti habitus Antistius in Vita num. 1 assignat diem XXVI Augusti anni MDXLIV, dum is ætatis esset annorum octodecim & mensium septem. Avignonus de die mensis Augusti annoque Christi consentiens, lib. 1 Vitæ cap. 2, num. 18 Sanctum tunc fuisse ætatis suæ anno XVIII, mense VII, ac die XXVI; qui calculi, si annus decimus octavus pro annis octodecim completis sumatur, mensesque septem apud Antistium pro completis pariter habeantur, satis cum hisce cohærent, & apprime conveniunt cum supra assignato Sancti tempore natali: nam a Kalendis Januariis anni 1526 usque in diem XXVI Augusti anni 1544 numerantur anni octodecim, menses septem, omnes completi, ac dies 26. Annum itaque ætatis suæ decimum nonum octavo mense inchoatum agebat S. Ludovicus, dum Religioso Ordinis Prædicatorum habitu in horum conventu Valentino indutus fuit.

[27] [in conventa Valentino a venerabili Joanne Micone indutus,] Romanæ Rotæ Auditores Antistio consonantes, Cum esset, inquiunt, annorum decem & octo, & mensium septem, eligens sibi vitam angelicam (talis est enim vita monachorum, ut dicebat abbas Hiperchius) Valentiæ in clarissimam Prædicatorum religionem die XXVI Augusti anni Domini MDXLIV a venerabili Fratre Joanne Michone admissus est. Post alia autem de vita ab eo in tirocinio instituta subdunt: Qualis vero ejus vita fuerit in anno probationis, colligi facile potest ex his, quæ supra dicta sunt, & infra dicentur; nam sanctissimam semper vitam egit. Atque hæc quam vere ab iis asserta fuerint, probabunt ambæ Vitæ, quæ virtutes ab eo temporis exercitas docebunt. Pergo eorumdem Auditorum Rotæ verba describere, qui post narratum, ut vidimus, Ludovici in Prædicatorum Ordinis tirocinii ingressum hæc subdunt.

[28] [solemnem professionem anno seq., die 27 Augusti emisit;] Anno sequenti, die XXVII Augusti MDXLV solemnia vota obedientiæ, castitatis & paupertatis emisit in manibus ejusdem venerabilis Michonis, Prioris monasterii, viri sanctitate, miraculis & doctrina præclari. Eosdem annum mensemque ac diem pariter signant Roca & Avignonus in Vitis, Diagus in Historia, aliique, nec nisi manifesto errore, sine dubio typographico, apud Antistium in Vita edenda pro die XXVII Augusti legitur die XVII Augusti; quo scilicet tempore deerant dies novem integro tirocinii anno, qui professioni præmittendus est, complendo. Numerabat tunc Sanctus annum ætatis suæ vigesimum, a Kalendis Januariis dicti anni Christi 1545 inchoatum.

[29] [anno 1547 sacerdos consecratus anno vitæ suæ 22.] Biennio post, anno scilicet 1547, ætatis vero suæ vigesimo secundo octo circiter mensibus inchoato, ad presbyteratus Ordinem promotus, mense Octobri primam Missam suam Valentiæ solemniter cum cantu celebravit, uti habent iidem biographi, de anno consentientibus Rotæ Auditoribus, quorum verba adjicio: Sacros Ordines, peracto novitiatu, suscepit, & ad presbyteratus Ordinem anno MDXLVII promotus est. Porro, ne quis ex ætate, in qua sacris Ordinibus initiatus fuisse dicitur, errorem fortasse in calculis suspicetur, annotasse juverit, sessionem 23 Concilii Tridentini, in cujus decreto Reformationis cap. 12 vetitum est, ne quis in posterum ad subdiaconatus Ordinem ante vigesimum secundum, ad diaconatus ante vigesimum tertium, ad presbyteratus ante vigesimum quintum ætatis suæ annum promoveatur, anno 1547 longe posteriorem esse, celebratam scilicet anno 1563. Pergamus ad alia.

[30] Anno, ut habet Avignonus, 1548 laudatus venerabilis Joannes Mico novo S. Crucis conventui in Lombay primus Prior præfectus S. Ludovicum ceteris ad virtutem exemplo suo additurum, [Anno 1548 habitavit in Lombay, moxque Valentiæ, ubi anno 1549,] ad se mittendum obtinuit. Non tamen diuturna fuit Sancti eo in loco commoratio; redeundum enim Valentiam ei fuit ob morbum patris sui, qui ejusdem anni mense Novembri diem suum obiit. Dum igitur Valentiæ denuo habitaret, non longe post (a suscepto sacerdotio) scilicet anno MDXLIX, magister novitiorum in conventu Valentino creatus est. Ita rursus laudati Auditores Rotæ, quibus præiverat Antistius in Vita cap. 2, num. 20. Diem XXI Septembris addunt Roca & Avignonus, sed iidem annum signant 1551. Hinc anceps hæreo, apud quos in anno Christi error hic cubet. Antistii quidem alias mihi potior auctoritas est, utque annum 1649 ab ipsomet notatum, non ex interpretis Itali, vel typothetæ vitio irrepsisse, verisimile credam, suadet Auditorum Rotæ in eumdem consensus.

[31] Contra vero Roca lib. 1 Vitæ cap. 6 sic loquitur, [seu potius 1551, noviciis magister præfectus est] quasi commissum ab alio hac in re errorem corrigendum moneret verbis, quæ ex Hispanicis Latina subnecto. Prima vice creatus est (magister novitiorum) anno MDLI, die XXI Septembris: neque ullus hic esse potest error, cum sic propria Sancti (Ludovici) manu scriptum sit in libro, in quo inscribuntur omnes, qui nostri sacri Ordinis habitum recipiunt. Magna utrimque hinc stat auctoritas: ambo enim Valentiæ scripserunt, laudatumque librum consulere potuerunt; sed consultum a se esse, non obscure indicat Roca, non Antistius, quam ob rem non possum, quin in annum 1551 propendeam, vehementerque suspicer, annum in Opusculo Antistii, sive hujus, sive interpretis, sive denique editoris oscitantia vitiosum esse. Dubium hoc facile tollere poterunt reverendi Patres Prædicatores Valentini, si codex iste Ms. in illorum conventu Valentiæ hactenus supersit.

[32] Si, servato die XXI Septembris, annus Christi 1549 cum Antistii interprete retinendus sit, [anno ætatis suæ 24 vel 26:] Ludovicus solum vitæ suæ annum vigesimum quartum a novem circiter mensibus inchoatum egerit, quando tironum magisterio fungi jussus est; si vero etiam annus apud Rocam recte signatus sit, octo circiter mensibus annum ætatis suæ vigesimum sextum inchoaverit. Utut sit, parum matura videri poterat ea ætas tanto muneri, quod, ut observant biographi, non nisi gravioribus provectiorisque ætatis Patribus solebat committi in Ordine Prædicatorum, maxime quod in eo non soli novitii, verum etiam professi, donec presbyteratus Ordine initiati fuerint, tirocinii magistris parere jubeantur. At scilicet, quod annis deerat, cumulatissime pensabant illius mentis morumque maturitas, spectataque sancti Viri virtus certam spem omnibus fecerat de felicissimo regimine, quam eventus etiam superavit, ut ex Vitis edendis manifestum fiet.

[33] Pestilentia, quæ ab anno 1557 usque ad annum 1560 civitatem Valentiam afflixit, [anno 1557 affligente Valentiam peste, conventui Albaidæ vicarius præfectus est,] ingravescente, multi Patrum Prædicatorum, ne periclitarentur omnes, per varios regni conventus distributi fuere, eaque in partitione Ludovico obtigit conventus S. Annæ in Albaida, quem locum Roca marchionatus titulo insignitum affirmat. Nec solum eo in conventu morari jussus est, verum etiam eidem præesse cum titulo ac potestate Vicarii; nondum enim conventus hic erectus fuerat in prioratuni. Annum, quo hujus loci regimen auspicatus fuerit, haud alium possum designare, quam Christi 1557, alterumve e prioribus, qui hunc inter annumque 1560 intercesserunt. Quæ vero sanctus Vir ibidem præclare egerit, quantoque cum ejusdem conventus temporali æque ac spirituali emolumento, & incolarum Albaidæ atque circumjecti agri bono, quia Vitæ edendæ satis exponunt, dicere prætermitto.

[34] [annoque 1562 iterum tirocinio Valentino, unde ad prædicandunt Indis] Cessante (inquit Antistius in Vita num. 53) pestilentia, anno MDLX revocatus (ex Albaida) Valentiam est, ut novitiis magister præesset; tuncque ego cœpi illius subditus esse, in eoque cognovi multas virtutum, quas retuli & narraturus sum. Infinitas Deo gratias ago, quod, licet non acceperim ab illo habitum, nec sub ipso professionem emiserim, eum tamen magistrum habuerim jam professus, sub ejusque cura vixerim uno anno cum dimidio. Dum hoc munus ibidem, ut antea, strenue obiret, Indus quidam Occidentalis, seu Americanus, impostor illuc advenit, qui se Ordinis Prædicatorum Religiosum fingens, productis quibusdam commentitiis litteris, hospitium in eodem conventu integro anno obtinuit. Hoc narrante labores persecutionesque, quas viri Apostolici in Novo regno Granatensi tolerabant, Vir sanctus accensus est, ut vehementer cuperet eodem proficisci, divinæ gloriæ amplificandæ gratia, & spe martyrii inter barbaras illas gentes obtinendi.

[35] [anno 1560 in Americam navigavie.] Accesserunt deinde duo ejusdem sacri Ordinis Religiosi Patres, e Novo regno in Hispaniam appulsi, cum potestate alios, qui vellent, Euangelicos operarios in partem laborum adsciscendi; quorum sermonibus sic ille pie exarsit, ut, frustra dissuadentibus, & infirmas ejus corporis vires causantibus, tam cognatis, quam sui Ordinis Fratribus, tandem in Americam navigaverit. Profectio hæc ex dictis dicendisque anno 1562 innectenda est. Gesta ejus ibidem Vitæ edendæ exponent, interim lubet hic ex Bulla Canonizationis illius hæc generatim annotare: Dei & proximi amoris ardoribus incensus in terram alienigenarum gentium vere sapiens pertransire decrevit, ut Indorum animas Deo lucraretur, a quo nec amicorum, nec fratrum aut sororum artibus, precibus vel lacrymis dimoveri potuit… Appulit ad Carthagenæ portum, ibique in conventu S. Josephi sui Ordinis habitavit, & inde ad diversos Indorum populos missus euangelizavit, incolentibus scilicet Tubaram, Cipacoam, Paluatum, Monpoix, Serram, Sanctæ Marthæ, Tuncarum, Tenerifem, & aliis, ibique plura & mirabilia perpetravit.

[Annotata]

* an communis?

§ III. Sancti post septennium reditus in Hispaniam, muniaque in suo Ordine gesta, chronologice relata: supremus morbus ac beata mors, miraculis illustrata: ejusdem vera effigies & in Bibliotheca Prædicatorum memoria.

[Ex America in Europam rediens] Post septem annorum (testibus Roca & Avignono) sive hi completi, seu potius, ut apparet, incompleti accipiendi sint, præclaram in adducendis ad Christi fidem barbaris in America impensam operam sanctus Vir in Hispaniam cum superiorum bona venia reversus est. Revertendi causam eamdem, quam biographi, docet Bulla canonizationis, quam ex hac juverit hic memorasse. Sic habet: Videns, nec impedire, nec ferre valens angustias, quibus ut plurimum violenter a præfectis quibusdam, etiam vulneribus & cæde Indi opprimebantur; obedientia obtenta, in Hispanias rediit. Quam inique & atrociter multi illius temporis Hispani militares præfecti in subactos Occidentales Indos, seu Americanos, ex sacra auri siti, invitis Catholicis regibus, edictisque suis nequicquam caventibus, sævierint, nemo non novit, qui Historiam occupatæ seculis XV & XVI per Hispanos Americæ legerit; ut mirari non debeamus, si Ludovicus, vir mitis ac piissimus, cum tanto malo, quod non minus Euangelii promulgationi, quam bono publico vehementer adversabatur, mederi non posset, maluerit in Europam navigare, quam tantæ perversitatis perpetuus spectator adesse.

[37] Inde illum anno 1560 die S. Lucæ Euangelistæ sacra, [anno 1569 Valentiæ habitat sequenti fit Prior S. Onuphrii:] quæ XVIII Octobris est, Hispalim appulisse, tradunt Antistius, Roca & Avignonus, quorum ultimi, ut diximus, septennium ejusdem in America commorationi adscripserant. Hispali sine mora sese Valentiam ad suum, in quo professus fuerat, conventum contulit, novoque fervore spiritus accensus, velut novitiatum suum tunc ordiretur, cœpit ceteris cum aliarum virtutum, tum profundissimæ humilitatis exempla præbere. Non admodum tamen diu ei licuit privatam vitam ducere: nam anno sequenti, ut habent omnes biographi (mense Octobri addunt Roca & Avignonus) electus Prior est a patribus conventus S. Onuphrii, duobus milliaribus Hispanicis Valentia dissiti, qui cum rerum temporalium inopia æreque alieno premeretur, opus ei erat Priore, non solum pio ac religioso, sed etiam rerum agendarum perito. Neque is eorum spem fefellit; quippe qui, licet uberiores quam decessores ejus fecerant, largiretur eleëmosynas, nihilo minus non modo debita conventus extinxit, verum etiam eumdem ædificiis, arboribusque ac vineis consitis auxit, expletoque sui Prioratus triennio omnibus rebus necessariis abunde instructum reliquit.

[38] [anno 1573 rursum tirocinio, annoque 1575 conventui Prior Valentiæ præficitur;] Ea prælatura perfunctus, anno 1573 vergente ad finem reversus Valentiam est, & novitiis jam tertio magister datus, id munus, ut alia prius, ita gessit, ut interim aliis quoque in locis aliquoties ad populum sermones haberet. Præerat tum temporis Valentino conventui Prior Onuphrius Clemens, a moribus & facundia plurimum laudatus, cui post exactum triennium a Prioratu decedenti S. Ludovicus suffectus fuit anno 1575, die XV Maii, quos annum, mensem diemque omnes tres signant biographi. De hoc quoque munere, uti & de vicariatu conventus Albaidæ, & prioratu S. Onuphrii ab eo gestis cum laude meminerunt sæpe dicti Romanæ Rotæ Auditores, quorum verba accipe. Postmodum (id est, post primum tirocinii magisterium) vicarius (creatus fuit) conventus de Albayda, & Prior S. Onufrii, & tandem conventui Prædicatorum Valentiæ præfuit, in quibus muneribus, si quid erat agendum, Fratribus exemplo præibat.

[39] [suas partes semper præclare explens.] Præmiserant iidem: Dum vero Prioris officio fungebatur, pugiles in Dei castris adolescentes, aliosque militaribus Religionis armis assuetos hortabatur, ut Deo totis viribus inservirent, suis unusquisque rebus incumberet, & dum animi tantisper, ut fit, ab assiduis curis relaxabatur *, dicere solitus erat: Fratres, nonne diligamus Deum? Quæ verba sæpe repetebat; quia bene norat, quod nemo repente fit summus; sed in bona conversatione animi unusquisque inchoat, ut ad magna perveniat, ut super XII deponunt testes centesimus quinquagesimus sextus, & centesimus nonagesimus quartus. Hactenus illi, qui peculiaria quoque ab eo in regimine Fratrum suorum præclare gesta, data occasione, sparsim memorant, velut a probatis testibus asserta; sed hisce etiam plura biographi, quorum dicta inter Annotanda poterunt confirmari.

[40] [Anno 1578 Prioratu brevique tironum magisterio functus privatam vitam ducit:] Anno 1578, mense Maio, expleto Prioratu, confestim visus fuit instar minimi Fratrum conventus, nec regimini se ullo modo amplius immiscuit, præterquam quod per unum mensem commissa ei fuerit solita novitiorum ac juniorum cura; & in hac simplicitate perseveravit usque ad mortem; quo tamen interim tempore Deo placuit magna per ipsum mirabilia operari. Hæc Antistius, quæ apud eum legi possunt in Vita edenda a cap. 8. Porro, quamquam Vir sanctus afflicta semper usus fuerit valetudine, postremo tamen, quo in vivis superfuit, triennio infirmitates ejus, & numero & acerbitate creverunt, nec permisere, ut, quod ante soluerat, frequentes conciones haberet.

[41] [anno 1580 per Quadragesimam Xativæ, & sequenti Valentiæ bis concionatus fuit,] Anno 1580, qui fuit vitæ ipsius penultimus, a magistratu Xativæ, quæ civitas novem circiter milliaribus Hispanicis Valentia distat, rogatus, ut eodem anno sermones Quadragesimalis jejunii ad cives suos haberet, negavit, sibi satis virium esse, ut vel tertio dicere posset; sed, instantibus illis, sibi satisfactum iri, si saltem semel in ecclesiæ suæ suggesto comparuisset; paruit eo cum successu, ut toto illo Quadragesimali tempore singulis diebus, ac nonnumquam etiam bis, Deo vires sustentante, concionatus fuerit. Anno 1581 festo Epiphaniæ Domini rursum concionatus est Valentiæ in ecclesia metropolitana, rursumque Dominica subsecuta in ecclesia olim Templariorum, sollenne festum in ea celebrantibus equitibus Ordinis Montesæ, a quorum Magistro ejusdemque conjuge, ipsi admodum addictis, rogatus fuerat.

[42] Verum post hæc vires suas tantum diminutas sensit, [sed per ejusdem anni Quadragesimam vices ejus Antistius subire debuit;] ut omnino impar esset sermonibus Quadragesimalibus, quos condixerat, eodem anno in ecclesia S. Stephani Valentiæ habendis. Rogavit igitur Justinianum Antistium, primæ Vitæ, quam dabimus, scriptorem, ut vices suas subiret; qui, cum non diu ante ex Italica navigatione redux afflicta valetudine esset, nec umquam per totam Quadragesimam prædicasset, nec denique ejusmodi sermones haberet, ac propterea etiam alii, ne id oneris susciperet, suaderent, modeste recusavit. At Dominica Sexagesimæ Sanctus illum ad cellam suam vocavit dixitque, ut susciperet, Deum enim opitulaturum: quo audito, jam de divina ope certus sine mora annuit, eamque sic expertus est, ut præter solitum facile concionatus fuerit, & in fine Quadragesimæ etiam vegetiorem se, quam antea, expertus sit.

[43] Interea vero Ludovicus, ingravescentibus morbis, [interea Sanctus graviter infirmus, primo ad nosocomium, deinde ad archiepiscopi villam defertur;] sacro Viatico munitus fuit; cumque deinde se paulo melius haberet, non prætermisit, dum potuit, quotidie Missam celebrare, licet nonnumquam ea finita in animi deliquia incideret: monentibus autem, ut imposterum in lecto suo se contineret, ne de vita periclitaretur, solitus erat reponere, Sacramenta Ecclesiæ nemini mortem afferre, sed prodesse non solum animabus, sed etiam, si sic expediat, corporibus. Ejusdem anni 1581 mense Maio, cum illius morbus ingravesceret, ejusdem germanus frater, Jacobus presbyter, impetravit, ut ille ad Valentinum clericorum nosocomium, quod confraternitatis B. Mariæ Virginis erat, & cui ipse Jacobus præerat, transferretur, commodius convalescendi gratia. Cum autem hic aliquanto tempore hospitatus esset, pronuntiantibus medicis, opus ægro esse, liberioris aëris captandi gratia ante caniculares dies extra civitatem commigrare; illustrissimus dominus Joannes Ribera, patriarcha Antiochenus & archiepiscopus Valentinus, pro veteri sua cum ipso amicitia curavit eum ad villam suam, in qua ipsemet rusticabatur, perduci, ibique, non secus ac filius patris, ejus curam gessit.

[44] Cum tamen morbus invalesceret, revectus Valentiam est ad supra dictum, [inde ad nosocomium, & hinc ad conventum suum revectus, obiit eodem anno 1581, die 9 Octobris,] in quo ante hospitatus fuerat, clericorum nosocomium, atque hinc in suum Prædicatorum conventum, ita studiose curante ejusdem loci Priore, ne tantus Vir apud alienos moriens sacras suas exuvias inter horum manus deponeret. Huc igitur relatus, unico mense supervixit, lecto semper affixus; quo interim tempore & miraculis a Deo illustratus fuit, & ipse per eximias virtutes ac sacrosanctæ Eucharistiæ, præmissa indies sacramentali confessione, quotidianam communionem, a qua viginti septem diebus, qui postremum vitæ diem proxime præcesserunt, numquam abstinuit, ad mortem sanctissime, ut vixerat, obeundam se præparavit; obiitque, uti prædixerat, anno 1581, die S. Dionysio, Parisiensi martyri, sacra, seu IX mensis Octobris. Hos calculos, de quibus convenit inter omnes, etiam confirmat, quam aliqui cum Antistio addunt, dies Lunæ, seu Feria secunda: nam dicti anni 1581 die IX Octobris cum Feria secunda concurrit, ut liquet ex ejusdem anni littera Dominicali A.

[45] [anno ætatis suæ 56, novem mensibus inchoato.] Roca & Avignonus præterea addunt, Sanctum tunc fuisse annorum quinquaginta quinque; in Bulla vero canonizationis ætatis suæ quinquagesimo quinto; quæ cum anno nativitatis illius ab iisdem asserto collata difficultatem aliquam, ut supra innui, pariunt. Si enim Ludovicus Kalendis Januarii anno 1526 natus est, ut iidem aliique omnes affirmant, debuit die IX Octobris anni 1581 annum ætatis suæ quinquagesimum sextum egisse, jam a novem scilicet mensibus & aliquot diebus inchoatum, nimirum ab ejusdem anni 1581 die I Januarii. Quam ob rem, cum nulla sit de tempore natali ac emortuali vel levissima ambigendi ratio; quinquaginta quinque anni a prioribus assignati pro totidem ultra novem menses completis habendi sunt, & in Bulla canonizationis pro anno quinquagesimo quinto, ut correcti sint calculi, quinquagesimo sexto reponendum.

[46] [Auditorum Rotæ Romanæ relatio de splendore,] Mirabilia, quibus Deus supremam inter mortales Servi sui commorationem illustrare dignatus est, docebunt Antistius & Avignonus in Vitis edendis; juverit tamen quatuor, quæ in ipsa morte contigerunt, eamdemque proxime subsecuta fuere, ex Relatione Auditorum Rotæ prælibasse. Sub titulo De splendore viso in obitu hæc aiunt: Voluit insuper divina Providentia servum suum Bertrandum, quem præclarissimis virtutum laudibus viventem ornaverat, illustribus etiam prærogativis morientem insignire; cum enim venerabilis Viri anima a corpore separaretur, luculenta quædam lux, seu splendor instar lucidissimi radii, ex ore morientis exire visus est, qui mirifice totum cubiculum illustrans, adstantes omnes, qui frequentes undique convenerant, non mediocri stupore & gaudio affecit.

[47] [qui ex ore exspirantis prodire visus est,] Factum hoc probant duo testes contestes de visu, scilicet septimus & octavus, qui lucem hanc, seu splendorem, ex ore B. Bertrandi, animam suo Creatori reddentis, procedere viderunt; & per testem quadragesimum nonum, qui vidit quidem eodem tempore lucem magnam per cubile diffusam, sed propter adstantium multitudinem non vidit illam ex ore prodeuntem. Quod hæc lux, seu splendor, aut claritas, non esset ex aliquo lumine naturali, patet, tum quia exibat ex ore B. Bertrandi, dum animam exhalabat, tum quia claritas naturalis, maxime quando excellens est, corrumpit sensum; ut patet in sole & igne; hæc vero claritas, seu splendor, mira quadam dulcedine, qui præsentes erant, alliciebat, & oculos demulcebat.

[48] [eorumdemque ea de re] Dubitari tamen potest, an hæc claritas fuerit similis illi, quæ visa a Judæis in vultu Moysis Exodi cap. XXXIV; vel illi, quam aliqui affirmant fuisse visam in vultu beatæ Virginis a conceptu usque ad partum, & in aliis sanctis viris; an vero fuerit claritas gloriasa, sicut illa Beatorum. Quoad secundum, probabile est, fuisse claritatem animæ gloriosæ, ad cælum ascendentis; cum anima tunc esset a corpore separata, & lux illa ex ore prodiens in altum versus fenestram ascenderit: & notum est, animas Beatorum luce circumdatas in cælum deduci &c. Adjiciunt hic duorum Sanctorum exempla, quorum animæ simili luce fulgentes ad calum visæ efferri sunt, ac mox ita pergunt: Nec obstat, quod claritas gloriosa non possit percipi ab oculo non glorificato, quia, sicut claritas naturalis ab oculo naturali percipitur, ita claritas gloriosa ab oculo glorificato: quia claritas Beatorum est vere claritas sensibilis; &, licet non sit naturalis, potest sentiri ab oculo non glorificato, sicut naturalis. Abulensis in Matthæi caput XVII, q. XXXI ad IV argumentum.

[49] Et comprobatur, quia Apostoli fuerunt præsentes, [sententia: ejusdem miraculi in Bulla canonizationis mentio.] quando Christus transfiguratus est ante eos, & resplenduit facies ejus, sicut sol, vestimenta autem ejus facta sunt alba, sicut nix; & tamen splendor ille Christi se transfigurantis, quem viderunt Apostoli, erat qualitas, qualis est illa, qua glorificantur corpora Beatorum, ut eodem capite XXXIII * affirmat Abulensis. Quod si hæc opinio alicui non probatur, dicendum est, claritatem illam fuisse similem claritati Moysis, & beatæ Virginis, de claritate naturalis conditionis, & habuisse aliquam similitudinem cum claritate gloriæ, sed æquivocam, sicut fides habet quamdam similitudinem cum visione patriæ, sed non ejusdem generis, ut docet Abulensis in Matthæi cap XVII, q. XXXIII & XXXV de claritate seu splendore Moysis, & beatæ Virginis. Hactenus de splendore, qui ex ore beatam animam exspirantis prodire conspectus est, de qua etiam meminit Bulla canonizationis his verbis: Eoque temporis momento visa est ex ejus ore lux instar fulguris recta in cælum evibrata totam cellam illuminare.

[50] Alterum, quod ejusdem beatam mortem illustravit, [Splendor sacri cadaveris ab iisdem Auditoribus Rotæ assertus;] miraculum laudati Auditores Rotæ sub titulo De splendore cadaveris sic exponunt: Tanto insuper tamque mirando splendore beati Viri cadaver coruscavit, ut circumstantes, haud secus * in limpidissimo speculo proprias effigies in lucentibus ejusdem carnibus intuerentur, & non mediocri animorum lætitia perfusi gratias Creatori, in Sanctis suis mirabili, haberent, ut bene deponunt & probant testes trigesimus sextus, trigesimus septimus, nonagesimus primus & ducentesimus quadragesimus quartus, qui omnes supra dictum splendorem viderunt. Et ad eamdem claritatis naturam referendus est ille splendor, qui visus est in facie ejus, postquam strumas exsuxerat, ut in secundo miraculo; de quo splendore concludenter deponunt testes de visu quadragesimus & quinquagesimus primus. De splendore vultus ejus, postquam strumarum pus cuidam exsuxerat, iidem Auditores ac biographi & bulla canonizationis inter miracula ab eodem, dum viveret, patrata etiam meminerunt; de prædicto autem sacri cadaveris instar crystalli perlucidi splendore in eadem Bulla sic legitur: Cadaver ipsius quadam veluti chrystallina puritate sic nituit, ut adstantes in ejus virginea carne, velut in limpidissimo speculo, suosmet vultus fuerint conspicati.

[51] Tertium, quod laudati biographi pariter annotarunt, [uti & cælestis harmonia post mortem ejus] ab iisdem Auditoribus sub titulo De cælesti armonia, priusquam cadaver ejus sepeliretur, audita, refertur hoc modo: Accessit prædictis suavissima cælestis armonia, quæ, dum Bertrandi corpus in ecclesia, ut assolet, inhumatum paulisper asservaretu, a compluribus, tam in ecclesia, quam in monasterio ei contiguo, existentibus mira animorum oblectatione audita est, ut probant septimus, nonagesimus primus, centesimus quadragesimus nonus & centesimus quinquagesimus octavus testes de auditu ex certa scientia, qui etiam bene probant, suavissimum hunc concentum neque in ecclesia, neque in vicino, imo in nullo civitatis loco fuisse factum ea die; & quod ipsi testes diligenter inspexerunt, an ex aliqua ecclesiæ parte prodierit musicorum arte concentus; & re tota bene perspecta, concluserunt, cælestem fuisse armoniam ad declarandam B. Ludovici sanctitatem.

[52] [a multis audita,] Nec mirum; cum plurimis consueverit Deus omnipotens signis demonstrare, quanti sit aliquis apud se meriti, musico præsertim angelorum concentu, ut de S. Othmaro in ejus Vita lib. 2, cap. 1 legitur apud Surium tom. VI, sub die XVI Novembris, & de S. Willibrordo idem Surius narrat in ejus Vita cap. XXIV, sub die VII Novembris, consona canentium laude ab angelicis exercitibus in beatarum mentium domicilium fuisse asportatum; & de sancto episcopo (Ceadda) qui ante obitum cælestem armoniam ab Australi parte ad oratorium, ubi aderat, provenientem audivit, in Historia Ecclesiastica Gentis Anglorum lib. IV, cap. III venerabilis Beda testatur.

[53] [perceptaque ex eodem cadavere mira fragantia.] Quartum denique De fragrantia cadaveris, a biographis quoque minime prætermissum, eadem Auditorum Rotæ Relatio sic narrat: Aderat præterea fragrantissimus odor, qui e toto cadavere exhalans gratissimo adstantium oblectamento per vicina quæque loca diffundebatur, cognoscique minime poterat, cujus rei fragrantiam imitaretur; prorsus ut cælesti potentia productus videretur, sicut testes octavus, quadragesimus nonus, centesimus sextus, & ducentesimus quadragesimus quartus affirmant. Itaque cum ex corpore corruptioni exposito hujusmodi odoris fragrantia proveniret, nullumque intra vel extra corpus appositum fuerit odoris condimentum, miraculo adscribendum est; quia, ut inquit divus Gregorius Homilia XXXVIII, ipsa corporis mortui fragrantia & odoris suavitas ostendit, in illo corpore Auctorem suavitatis existere, cum pertineat ad repræsentandum effectum gratiæ. S. Thomas in 3 Parte, q. 83, art. 5 ad 2; & diximus in Relatione B. Theresiæ &c.

[54] [Sancti effigies] Cum hactenus sanctissimi viri Ludovici Bertrandi vitam ad obitum usque chronologice percurrerim, priusquam ad alia progrediar, ejusdem effigiem habitumque corporis hic exhibeo, qualem eam chalcographus noster satis feliciter expressit secundum exemplar nigro colore pereleganter depictum, quod a sæpe laudato excellentissimo Valentinæ civitatis magistratu (quod cum grati animi sensu dico) accepimus una cum memoratis memorandisque humanissimis litteris, in quibus de eodem hæc legere est: Ad vos etiam mittimus veram ejusdem Sancti effigiem, simillimam illi, quam immortalis memoriæ vir Johannes Ribera, archiepiscopus Valentinus & patriarcha Antiochenus, beatissimique Viri amantissimus, pingi jussit, collocavitque in sacello divæ Mariæ (vulgo DE LA ANTIGUA) collegii sui, sacro Jesu Christi Corpori dicati.

[55] Quam in manibus gestat Crucem, inferiori sua parte parum incurvatam, [& corporis habitus.] ea memoriam refricat insignis illius miraculi, quo nitrato pulvere fœtus tubus bellicus (sclopetus vulgo appellatus) dum laxata rotula a nefario quodam in sanctissimum Virum exploditur, in Crucem subito mutatus fuit, ut in Vitis aliisque instrumentis probatæ fidei legitur. Ceterum erat Beatus (teste Avignono) procerus statura, macilenta facie, maxillis nonnihil elevatis, naso acuto aquilino, carne vultus rugosa, crinibus coronæ clericalis albis nigrisque mixtis, oculis admodum lucidis.

[56] Adde etiam, quæ de ejusdem ingenii lucubrationibus habet Echardus tom. 2 Bibliothecæ Ordinis Prædicatorum pag. 263, [Ejusdem Sancti in Bibliotheca. Prædicatorum memoria.] Plura Sanctum scripsisse, inquiens, ferunt, servarique per Hispanias, ac Valentiæ latere etiamnum inedita, quæ Viri sanctitatem & in rebus spiritualibus scientiam exhibent; at cum nos lateant, suorum gentilium diligentiæ producenda posteritatique commendanda permittimus. Unica nobis non est omittenda “De Moriscorum Valentini regni perfidia & ejectione, ad ejusdem regni proregem, ducem de Najera scripta transmissaque sententia & epistola.” Hanc Jacobus Bleda Defensionis fidei tractatu tertio, p. 457 Latine edidit, at Damianus a Fonseca libro “De la justa expulsione de los Moriscos de España”, p. 134 vernacula Hispanorum lingua, & ipsis Sancti verbis repræsentat.

[Annotata]

* an relaxabantur?

* an recte?

* adde ac

§ IV. Ludovicus a Paulo V inter Beatos, & a Clemente X, summis Pontificibus, inter Sanctos solemniter relatus: ejus festum annuum in Europa & America, & in Martyrologio Romano memoria: corporis incorrupti miraculum urnaque pretiosa; separatæ ab eodem sacræ reliquiæ.

[Post factam beatificationem causa canonizationis] Tametsi, quæ pro Ludovici Bertrandi beatificatione ac magnam etiam partem pro ejusdem solemni canonizatione gesta fuere, in Vita, per Avignonum scripta, satis exposita & ad sua tempora reducta sint, ut adeo id hic fieri non debeat; quædam tamen, quæ ad primam attinent, proderit generatim delibasse; quæ vero ad secundam, nonnulla addenda, quod Avignoni tempori posteriora sint. Jam sæpius memini Relationis Ms. Rotæ Romanæ Auditorum de eadem causa, postquam Paulus V summus Pontifex eumdem Ludovicum anno 1608 Beatis adscripserat. Hujus Relationis hic titulus est: Ad Sanctissimum Dominum Nostrum, Gregorium XV. De sanctitate vitæ & miraculis beati Ludovici Bertrandi, Ordinis Prædicatorum, Relatio trium Rotæ Auditorum, Joannis Baptistæ Coccini Rotæ decani, Alphonsi Manzanedi de Quinones, & Jacobi Cavalerii, Rotæ Auditorum.

[58] [a Paulo V & Gregorio XV committitur examinanda Auditoribus Rotæ,] In ea de Sanctorum ac Ludovici virtutibus & miraculis, pauca generaliter præfati, Gregorium sic alloquuntur: Unde merito sanctæ memoriæ Paulus V, Sanctitatis vestræ prædecessor (obiit hic anno 1621) censuit, B. Ludovicum Bertrandum in tota ecclesia particulari clarissimi Ordinis Prædicatorum, ac in civitate Valentiæ, tamquam Sanctum esse colendum, & commisit illustrissimo Cardinali Sacrato, dum in nostro ordine esset, quem postea Sanctitas Vestra ob ejus virtutum merita ad Cardinalatum evexit, & nobis Joanni Baptistæ Coccino Rotæ decano, & Alphonso Manzanedo de Quinones Rotæ Auditori, an hoc idem expediat declarari in Ecclesia universali; quod mandatum Sanctitas Vestra confirmavit, & me Jacobum Cavalerium in locum prædicti Cardinalis subrogavit; & negotio mature discusso, censuimus, expedire, quoties Sanctitati Vestræ videbitur: cum constet de perfecta puritate, ab omni scelere libera, ac ex omni parte incontaminata, ac generaliter de omnium virtutum actibus, quos in divinum bonum ordinavit; ex quibus resultat sanctitas &c.

[59] [qui Validitatem processus Valentini,] Tum S. Ludovici virtutes ac miracula a probis testibus probata exponunt, ac deinde sub titulo De validitate Processus sic pergunt: Supradicta omnia, Beatissime Pater, desumpta sunt ex Processu duobus voluminibus composito fol. 2545, fabricato de anno MDXCVI auctoritate Apostolica, vigore Remissorialium & compulsorialium a Sacra Rituum Congregatione relaxatarum. Nos autem in hujus beati Viri sanctitate discutienda dictis testium usi sumus vigore Remissorialium receptorum, quos rite & valide fuisse examinatos, censuimus, Processumque esse in forma probanti; cum fuerit bene recognitus, ut apparet ex nostro Registro; & quo * ad validitatem examinis attinet, prædicta Sacra Congregatio commisit examen reverendissimis DD. patriarchæ Antiocheno, qui tunc erat archiepiscopus Valentinus, & episcopis Marochitano, Segobriensi & Oriolensi, cum clausula: QUATENUS VOS, SALTEM DUO EX VOBIS &c.

[60] Has litteras P. Vincentius Justinianus Antist, [de quo in Relatione sua ad Gregorium XV varia memorant,] legitimus Religionis Procurator, ut constat ex ejus mandato fol. 14 & seq., præsentavit dictis judicibus, qui illas acceptarunt, & in notarium actuarium Gasparem Joannem Micon, notarium & scribam curiarum Valentiæ, & in Cursorem Joannem Ferrer nuntium curiæ ecclesiasticæ Valentiæ, nominarunt, qui jurarunt in forma de fideliter serviendo, ut videre est fol. 4 a tergo. Pro executione vero dictarum litterarum Remissorialium deputarunt palatium archiepiscopale Valentinum, & pro loco loci illius aulam, & pro diebus examinis dies Lunæ, Mercurii & Veneris, ut apparet fol. 5.

[61] Et cum Sacræ Congregationi visum fuerit ex abundanti, [probantes, ad canonizationem procedi posse] quod Procurator fiscalis, tunc Jacobus Nerottus, citaretur, cum hic substituisset bonæ memoriæ Martinum Andream, tunc Præpositum Valentinum, postmodum Rotæ Auditorem, modo defunctum, ut de dicta substitutione apparet in eodem Processu fol. II, prædicti domini judices decreverunt Monitorium contra bonæ memoriæ Martinum Andream, ut in Processu fol. 5, quod fuit executum, ut apparet fol. 20, & reproductum per patrem Ludovicum Primum, ut in eodem Processu fol. 20, qui pater Ludovicus fuit substitutus a patre Vincentio Justiniano, ut in Processu fol. 19; & assistente eodem bonæ memoriæ Martino Andrea, prædicti judices examinarunt, prævio legitimo juramento, ducentos nonaginta & unum testes in loco & diebus assignatis; & primo super Interrogatoriis productis, ut videre est fol. 20; deinde super articulis, qui fuerunt dati, ut fol. 22 & seq.; de quo examine constat a fol. 30 usque ad fol. 2245.

[62] Ex qua serie facti cum appareat, Processum fuisse legitime fabricatum, [censuerunt anno 1621; quod tunc etiam censuit sacra Rituum Congregatio.] & testes in eo positos valide examinatos, & ex iis constet de sanctitate vitæ B. Ludovici Bertrandi, a Deo comprobata miraculis, quæ secundum præsentem justitiam satis ostendunt, aliquem esse descriptum in Libro Vitæ, ut per Doctores in cap. 1 de Reliquiis & veneratione Sanctorum; censuimus, si ita Sanctitati Vestræ videbitur, posse procedere ad beati Ludovici Bertrandi canonizationem. Hujus Relationis etiam meminit Avignonus in Vita edenda, addens, eamdem a laudatis Rotæ Auditoribus Gregorio XV oblatam fuisse anno 1621, die XIII Augusti, eamdemque causam ab eodem summo Pontifice eodem anno, mense Septembri, commissam fuisse sacræ Rituum Congregationi denuo examinandam, & ab hac denique ejusdem anni die XXII Decembris editum Decretum, quod ibidem recitat, quo censetur, ad ejusdem B. Ludovici canonizationem posse procedi, quando eidem Pontifici visum fuerit.

[63] [Gregorio XV, re infecta, mortuo, deinde ob nova Urbani VIII decreta] Nec sic tamen ea causa optatum finem habuit: dum enim canonizatio differtur, Gregorius XV anno 1623 die VIII Julii excessit e vivis, cum cujus morte Avignonus Opusculum suum terminavit. Gregorio XV eodem anno successit Urbanus VIII, atque huic Innocentius X, in quorum Pontificatu an & quid in eadem actum fuerit, non comperi. Utut sit, saltem sub Alexandro VII, Innocentii X successore, qui ab anno 1655 usque in 1667 summum Pontificatum tenuit, eam resumptam fuisse, liquet ex Bulla Canonizationis jam sæpe laudata; nam in hac dicitur B. Ludovici corpus anno MDCLXI a judicibus auctoritate Apostolica delegatis visum, & adhuc integrum, illæsum atque tractabile inventum esse. Porro cum post B. Ludovici beatificationem, a Paulo V anno 1608, ut diximus, perfectam, Decreta Urbani VIII & Clementis IX prodiissent, in quibus, ut a beatificatione ad canonizationem procedatur, præcipitur, ut miracula post beatificationem patrata examinentur probenturque, id quoque in hac causa præstandum fuit; ut docet Benedictus XIV in præclaro suo Opere de Servorum Dei beatificatione &c lib. 1, cap. 25 & 33.

[64] [novus institutus processus fuit] Verba ejus ex posterioris loci num. 13 hic transcribo. Si vero (inquit) quæstio respiciat causas procedentes per viam casus excepti (qualis hæc fuit) & in quibus ante Decreta Urbani VIII, nedum virtutes, verum etiam miracula fuerunt approbata; de hisce quidem causis sermonem instituendo, aut judicium Rotale super miraculis confirmationis robur obtinuit ex sacrorum rituum Congregatione, aut minime obtinuit. Si minime obtinuit; causa resumpta, atque approbato casu excepto, de miraculis ipsis agendum est in sacrorum rituum Congregatione, eademque debent approbari, ut fiat transitus ad solemnem canonizationem. Si vero obtinuit; poterit de illis haberi ratio pro extremo canonizationis judicio, dummodo tamen secuta sint ab indulta veneratione; cum in Decreto Clementis IX præscriptum sit, ut habeatur formalis discussio eorum, quæ indultam venerationem sunt subsecuta.

[65] [de miraculis post beatificationem factis, quibus approbatis,] Exemplum desumi potest ex causis S. Thomæ de Villanova, S. Ludovici Bertrandi & S. Pascalis Baylon: in his enim causis ante Decreta Urbani VIII fuerat facta discussio & approbatio, tum virtutum, tum miraculorum, in Rotæ Auditorio, atque in sacra Congregatione, quæ etiam censuerat, tuto procedi posse ad canonizationem; uti, quoad causam S. Thomæ colligitur ex serie Actorum Romæ impressa anno 1658, pag. 4; quoad causam S. Ludovici, ex Summario Privilegiorum Ordinis Prædicatorum collecto ab Antonio Gonzalez pag. 164; & quoad S. Paschalis, ex Regestis sacræ Congregationis. Supervenerunt enim Decreta Urbani VIII, ac tum, resumptis causis, ratoque habito casu excepto, dum Postulatores progredi vellent ad formalem canonizationem, animadverso, quod miracula approbata patrata fuerant ante, non post indultam venerationem, opus fuit, novas reportare litteras Remissoriales pro construendo Processu super miraculis secutis ab indulta veneratione; quibus quidem approbatis, tandem ad solemnem prædictorum Beatorum canonizationem ventum est.

[66] De novo isto Processu super miraculis post beatificationem patratis confecto diserte etiam meminit Clemens X in Bulla canonizationis his verbis: [Clemens IX decrevit, procedi posse ad canonizationem,] Deinde aliis Processibus rite confectis, approbata insuper fuere miracula, quæ subsequuntur. Tum quatuor ex iis enarrat, quorum unum est ejusdem Sancti corporis incorrupti integritas post annos fere octuaginta perseverans, de qua num. 63 memini; post quæ ita pergit: His & aliis deductis approbatisque miraculis, emanavit Decretum a piæ memoriæ Clemente IX, etiam Prædecessore nostro, posse tuto deveniri ad solemnem prædicti Beati canonizationem. Restabat igitur tunc ultimus actus seu solemnis canonizatio, quam laudatus Clemens IX haud dubie perfecturus fuisset, nisi ejusdem mors obstitisset, quam die IX Decembris anni 1669, anno tertio Pontificatus sui obiit.

[67] Clementi IX die XXIX Aprilis anni 1670 suffectus Clemens X, [quam, illo mortuo, Clemens X peregit anno 1671, annuumque Sancti festum] cum pro eadem canonizatione obtinenda præter Prædicatorum Ordinem etiam Leopoldus I imperator, & Carolus II Hispaniarum rex, apud ipsius decessores Pontifices supplicassent, & apud ipsum supplicare pergerent, cumque jam nihil (ut ipsemet in Bulla sua loquitur) deesset eorum, quæ ad hanc sacrosanctam functionem necessario ex sanctorum Patrum auctoritate, sacrorum Canonum decretis, S. R. E. antiqua consuetudine, ac novorum Decretorum præscripto agenda & servanda requirebantur, tandem anno 1671, die XII Aprilis Ludovicum Bertrandum in basilica Vaticana in Sanctorum numerum solemniter retulit, edita Bulla, quam post Vitas dabimus.

[68] Quam ob rem hic solum ex ea observo, annuam ipsius Sancti memoriam non die IX Octobris, [X Octob. affixit, quo etiam Officium ejus in ditionibus regis Catholici] quo ille felicissime obiit, sed postridie, seu die X mensis recolendam statuisse, propositis etiam septem annorum totidemque quadragenarum indulgentiis omnibus Christi fidelibus, qui vere pœnitentes & confessi quotannis eodem die sepulcrum illius visitaturi essent. Hinc Alexander VIII, qui post Innocentium XI laudato Clementi in Pontificatum successit, ejus festum eodem die X in omnibus Hispaniarum regis ditionibus a clero sæculari jussit celebrari. Hoc proinde die ab illo tempore in Belgio quoque nostro recolitur Officio ecclesiastico, in cujus Lectione VI ea de re sic dicitur: Ejus festum Alexander VIII, instante rege Catholico (Carolo II) ab universo ditionis ipsius clero sæculari sub ritu duplici celebrandum decrevit.

[69] At in novo regno Granatensi, quod Sanctus suis Apostolicis laboribus excoluit, [recitandum decrevit Alexander VIII, qui eumdem novi regni Granatensis patronum declaravit.] idem Pontifex Alexander jussit ejusdem festum ritu duplici primæ classis, & a populo quoque sub præcepto singulis annis coli, quod ipsum ejusdem regni patronum constituisset, decreto anno 1690, die III Septembris edito, teste Lafono in Anno Dominicali, die X Octobris in S. Ludovico Bertrando. De patronatu novi regni Granatensis a laudato Alexandro ipsi delato etiam sic meminit, quam supra dixi, Officii proprii Lectio VI: Sanctumque Confessorem novi regni Granatensis Patronum Apostolica auctoritate declaravit.

[70] Valentiaæ tamen, quam eidem Sancto patriam obtigisse, vidimus, festum ejus (nescio, ex quo tempore) a die X Octobris usque in diem XX ejusdem mensis perpetuo translatum esse ac solemniter quotannis recoli, [Valentiæ colitur die XX, Romano Mrl. die IX Octob. inscriptus est.] didici ex sæpe laudatis litteris excellentissimi senatus ejusdem civitatis Valentinæ, cujus verba infra aptius recitabo. Verumtamen in Mrl. Romano, quo utimur, non alio, quam, qui ipsi emortualis fuit, die IX Octobris (quo ne ejusdem gesta pro more nostro illustraremus, nimia præcedentis tomi moles vetuit) cum sequenti elogio inscriptus legitur: Valentiæ in Hispania Tarraconensi sancti Ludovici Bertrandi, Ordinis Prædicatorum, qui apostolico spiritu clarus, Euangelium, quod Americanis prædicaverat, vitæ innocentia, multisque editis miraculis confirmavit.

[71] [Sancti corpus annis 1562, 1647 & 1661 incorruptum inventum] Jam aliquoties mentionem fecimus de sacri corporis illius incorrupti miraculo, quod etiam diserte asseruerunt in Vitis edendis Antistius & Avignonus, non tamen ultra annum 1582, post quem illud a nemine præterea visum fuisse, horum posterior, anno 1622 scribens asseruit. Ast geminam longe posteriorem illius corporis inspectionem, unde de ejusdem miraculi per annos ferme octoginta continuatione constitit, discimus ex crebro laudata canonizationis Bulla, anno 1671 a Clemente X edita. Hujus verba accipe: Primum (miraculum, quod post S. Ludovici beatificationem contigisse, probatum fuit) incorrupti sacri corporis post annos fere octuaginta ab ejus sepultura, tametsi nunquam interea fuisset aut exenteratum, aut ullis adversus corruptionem condimentis imbutum: nihilominus, dum anno MDCXLVII transferebatur in pretiosius monumentum, & anno MDCLXI, dum judicibus, auctoritate Apostolica delegatis, visebatur, adhuc integrum, illæsum atque tractabile inveniebatur.

[72] [bisque in honorificentiori monumento depositum,] Octoginta isti fere anni numerandi sunt ab anno 1582, cujus mense Martio, sacrum illud cadaver e primo suo sub choro ecclesiæ sepulcro, loco humido, in quem anno præcedenti mox ab obitu illatum fuerat, eductum fuit plane incorruptum, putrefacta tamen vermibusque scatente, qua indutum erat, veste, & in alio sepulcro locoque decentiori, ut fidelium pietati fieret satis, depositum, uti in Vitis edendis legere est. Longe itaque prima hæc corporis inspectio & translatio diversa est ab ea, quæ anno 1647 facta in Bulla canonizationis dicitur. Et pro prima quidem facienda, tradit Avignonus, tumulum e saxo in modum parvi sacelli ab ipsiusmet Sancti germano fratre, Jacobo Bertrando, exstructum fuisse; sed quale fuerit pretiosius monumentum, ad quod secunda translatio anno 1647 peracta in eadem Bulla dicitur, non comperi; nec enim scio, an magnificum sacellum, in quo apud RR. PP. Prædicatores conventus Valentini sacrum corpus quiescere, ex sæpe dictis excellentissimi senatus, pariter Valentini, litteris mox dicam, pro ea translatione exstructum ornatumve, an eadem recentius sit.

[73] [anno 1744 argenteæ thecæ, quæ hic exhibetur, inclusum fuit.] Modum, quo venerabile illud pignus hisce nostris temporibus ibidem digne servatur, docent mox laudatæ litteræ & hic apposita icon, quam secundum transmissum ad nos una cum iisdem litteris apographum, ad Dei sanctique Ludovici gloriam ejusdemque senatus piæ pro sancto Cive suo sollicitudinis memoriam, a chalcographo nostro laminæ æreæ incidendam curavi. Sic aiunt: Sinite igitur, … ut ad vos mittamus apographa quædam, quæ cum de sanctissimi Viri reliquiis tractabitis, vobis usui esse possunt. Sunt autem hæc. Primum est pretiosæ urnæ argenteæ, ubi sanctissimi Ludovici Bertrandi quiescit corpus, quod mirifice incorruptum & integrum conservatur in regii cœnobii sodalicii Prædicatorum hujus urbis magnifico sacello, quam anno MDCCXLIV suis impensis fieri curavit excellentissima Maria de Bracamonte, marchionissa Trocifal, vidua illustrissimi viri Balthasaris Escriva de Hisar & Monpalau, comitis Alcudial, olim proregis insularum Balearium.

[74] De separato ab eodem corpore, pretiosæque statuæ incluso osse, [Exhibetur etiam statua argentea, cum incluso brachii osse] sic pergunt: Secundum apographum est ejusdem Sancti imaginis argenteæ, cum suo ferculo, scite elaborato ex eodem metallo, quæ illustrissima hujus regni Deputatio fieri jussit, & dono dedit, ut in imaginis pectore collocaretur sanctissimi Viri os, quod Radius appellatur, qui olim inventus fuit prope separatus a brachio; quique per crystallum inaurata lamella circundatum conspicitur. Hæc imago ornata sacro illo osse quotannis per urbem circunfertur in generali & publico sacrorum Ordinum processu die vigesimo Octobris, in quem sanctissimi Viri festum perpetuo translatum est a die decimo ejusdem mensis, quo ejus anima in cælum migravit, imo quo Clemens X ejus festum fixerat: obiit enim die IX Octobris, ut supra probatum est. Pergo ex ipsis.

[75] In illa publica supplicatione imago gestatur ad ecclesiam cœnobii Prædicatorum, [quotannis in festo ejus solemniter Valentiæ circumferri solita,] beato Dominico dicatam, ubi statim atque collocatur juxta gradus presbyterii, a presbytero ejusque ministris Deo preces concipiuntur; atque inde transfertur ad ejusdem ecclesiæ sacellum, ubi quiescit ipsum beatissimi Viri corpus omnibus conspiciendum; ibique posteaquam presbyter ejusque ministri sacras preces fundunt, imago prosequitur sacram pompam, & transitum facit per ecclesiam Christianæ viciniæ protomartyris Stephani, in qua sanctus Ludovicus sacrum lavacrum suscepit; unde transit in domum e regione positam, ubi natus fuit, atque ideo ejus venerationi dicata est; ibique pausam facit. Hactenus laudatissimi viri in litteris suis, a quibus missum nobis dictæ sacræ statuæ argenteæ, cum suo ex eodem pretioso metallo feretro apographum chalcographus noster imitatus est, quale pio lectori hic exhibeo.

[76] Quo tempore illustrissima Valentini regni Deputatio istud suæ in Sanctum, [& ad ista quædam annotantur.] olim civem suum, piæ observantiæ monumentum fieri curaverit, in litteris non indicatur, uti nec ejusdem pondus, nec altitudo, quæ aliaque nonnulla ad eumdem Sanctum spectantia, per supra memoratas Societatis nostræ in Catholici regis ditionibus vicissitudines non licuit mihi cognoscere. Hinc etiam inter alia doceri non potui, quando, quave occasione sacrum os, seu radius brachii, statuæ insertus, carne destitutus, a reliquo corpore, sua incorrupta carne vestito, separatus fuerit, vel ab eodem separatus repertus; quam quidem separationem eo magis miror, quod idem illud corpus in præmissa sacræ urnæ argenteæ urna ambas manus sua carne instructas, ac veluti reliquo corpori adhærentes exhibeat. Ceterum caliæ cum imposito serpente sinistræ statuæ manui insertus indicat, venenum S. Ludovico in America ab idololatris propinatum, ab eoque, salva vita sua, haustum fuisse, ut in Vitis legere est.

[77] [Tres manus digiti & unus pedis, a reliquo corpore separati,] Præter jam dictum os, seu radium brachii, quatuor alias minores reliquias tempore primæ translationis a sacro corpore divisas fuisse, docet Avignonus in Vita; tres scilicet alterius manuum digitos, digitumque minimum alterius pedum. Subdit e tribus illis manus digitis unum thecæ argenteæ inclusum, & in sacristia depositum, multis miraculis claruisse. De hoc digito consentit Antistius, qui auricularem fuisse notat, & a semet ex mandato Prioris sui a manu resectum, cui jam ante pene avulsus adhærebat. E duobus reliquis separatis digitis alterum, eodem Avignono teste, Prædicatorum Provincialis Cardinali Alexandrino Michaëli Bonello donavit; alterius vero unum articulum patri Priori, reliquos autem ejusdem duos articulos Vincentio Justiniano, Antistio scilicet biographo; qui eorumdem partem serenissimæ Hispaniarum Infanti Isabellæ Claræ Eugeniæ, anno 1586, partemque alteram illustrissimæ dominæ Guiomar de Moncada dono dedit. Minimus denique pedis digitus domino Petro Zurate Inquisitori, & ab hoc cuidam monachæ nepti suæ donatus fuit.

[78] [nostraque de iisdem observatio.] Porro, licet neuter biographorum dicat, dextræne, an sinistræ manus pedisque hi digiti sint, e sacro corpore tamen, quale hoc in apographo nostro Valentino, quod chalcographus noster imitatus est, exhibetur, manifestum est, eosdem manus dexteræ ac pedis sinistri esse, nisi tamen auricularis fortasse sinistræ sit. Ex dictis etiam collige, dum in Bulla canonizationis idem illud corpus anno 1661 adhuc integrum & illæsum a judicibus auctoritate Apostolica delegatis inventum fuisse asseritur, ea verba accipienda esse de integritate immunitateque læsionis naturalis, corruptionis scilicet, quæ cadaverum carnes membraque dissolvit. Major minorque difficultas pendet a tempore, quo os, seu radius brachii, qui sua carne destitutus statuæ argenteæ insertus per crystallum conspicitur, olim inventus fuit prope separatus a brachio, ut docent crebro laudatæ litteræ senatus Valentini; verum hæ de tempore inventionis altum silent, nec ego hac tempestate ibidem habeo, quem tuto consulam. Ignoscet igitur (confido) æquus lector, si tam in hujus, quam in aliorum Hispaniæ Sanctorum Actis illustrandis breviores, quam alias, esse cogamur.

[Annotata]

* quod

VITA PRIMA,
Auctore Vincentio Justiniano Antistio, Sancto contubernali,
Hispanice scripta, deinde Italice versa, at nunc demum ex editione Panormitana anni 1612 Latinitate donata.

Ludovicus Bertrandus Conf. Ordinis Prædicatorum Valentiæ in Hispania Tarraconensi (S.)

A. V. J. Antistio.

VETUS CAPITUM PARTITIO.

Prologus ad Christianum lectorem, in quo mentio fit de multis viris illustribus, qui in Valentino conventu prædicatorum floruerunt.
Caput I. De nativitate, infantia & pueritia hujus Servi Dei.
II. Quomodo susceperit habitum S. Dominici, & de vita ejusdem usque ad presbyteratum.
III. De iis, quæ ipsi post susceptum presbyteratum acciderunt.
IV. De iis, quæ fecit, dum esset magister novitiorum.
V. De iis, quæ ipsi acciderunt in conventu S. Annæ de Albaida, ac speciatim, dum esset vicarius ejusdem conventus.
VI. De eodem argumento.
VII. De iis, quæ egit in Indiis.
VIII. De eodem argumento.
IX. De ipsius reditu ex Indiis.
X. De iis, quæ gessit post suum in Hispaniam reditum, dum fuit Prior in conventu S. Onuphrii.
XI. De iis, quæ fecit post Prioratum conventus S. Onuphrii usque ad Prioratum conventus Valentini.
XII. De iis, quæ egit, dum erat Prior in conventu Valentino.
XIII. De iis, quæ gessit post finem Prioratus usque ad finem vitæ suæ.
XIV. De eodem argumento.
XV. De multis aliis rebus, quas toto vitæ suæ tempore gessit.
XVI. De virtutibus hujus Servi Dei.
XVII. De infirmitatibus Servi Dei.
XVIII. De morte Servi Dei.
XIX. De honore ipsi in exsequiis & sepultura exhibito.
XX. Quomodo Deus salutem Servi sui ante ejusdem obitum manifestaverit.
XXI. Quomodo Deus gloriam hujus Servi sui post mortem manifestaverit.
XXII. De aliquot miraculis post mortem ejus factis.
XXIII. De translatione corporis illius, aliisque miraculis per ipsum patratis.

PROLOGUS.

[Auctor probi historici regulam servandam,] Communis omnium & a bonis Theologis admissa sententia est, juramentum, licet, servatis his tribus, quæ Deus per Jeremiam requirit, adjunctis, nimirum veritate, justitia & judicio a, id est, ne falso, ne ex iniquo fine, nec sine justa causa juretur, laudabile vitæque æternæ meritorium esse: raro tamen evenire, ut tale sit, raroque concurrere istas conditiones, hominibus parum curantibus, ut verum dicant, & ne maligne loquantur, nec res frivolas vanasque tractent. Quamvis autem historia, quæ sine jurejurando scribitur, non tam rigorose easdem tres conditiones exigat, requirit tamen eas, ut sit bona ac laude digna historia, qualis sine illis difficulter reputari poterit, nec eo nomine digna haberi. Multi enim historiographi sæpe nimium creduli, parumque in veritate rerum, quas scribunt, inquirenda diligentes; præterquam quod etiam nonnumquam leviter referant, quæ eis in cerebrum cadunt; atque alias quoque, etsi sincere scribant vera, minime curant, ne ea in alterius infamiam vergant; multi porro narrationes suas tot vanis ineptisque rebus onerant, ut alio non tendant, quam ad male perdendum tempus, alias tam breve, tamque necessarium ad discenda, quæ oportet.

[2] [vitiaque, maxime synchrono, vitanda exponens,] Quam ob rem inter hæc discrimina, velut inter charybdes scillasque navigant omnes historiographi, ut adeo felicem se dicere possit, qui alterum fugiens, non incidat in alterum; quia nonnumquam aliqui, ne unum lædant, factum pro suo libitu fingunt cum jactura veritatis; nonnumquam, ut verum sincere proferant, honorem alterius injuste violant; neque desunt, qui verum quidem sine alterius damno dicunt, sed inutiliter, ac sine ullo lectoris profectu. Sed præ ceteris omnibus in hoc versantur periculo, qui scribendam suscipiunt Vitam alicujus, qui paulo ante floruit eodem tempore, eodemque in loco, ubi scribunt. Hosce vero oportet accurate attendere ad verum & justum, ac denique ad utile; quia, præterquam quod ita jubeat Deus, etiam ex ratione humana loquendo in similibus historiis ipsorum plurimum interest, ut res, sicut sunt, accurate referant; dum minime difficile est, si quos hac in parte commiserint, errores detegi; nec ad eos convincendos necesse est navigari in Indias, multosve legi libros, quando etiam vivunt adsuntque, qui cum ipsis conversati fuerunt, quique, si chronologum vel leviter a vero descivisse deprehenderint, illum velut hominem ineptum, levem garrulumque plenis buccis traducent. Possem hic in hanc rem insignia proferre exempla, atque specialiter hujus temporis scriptores, qui ea in parte sic errarunt, ut fidem suam penitus amiserint; at nolim ego hic aliorum revelare defectus.

[3] [observansque, se nec sine sua infamia,] Quod ad justitiam attinet, manifestum est, quantum intersit, utrum historiæ antiquæ, an nostri temporis, scribantur, quia, ut recte ait sacra Scriptura: Multo plus potest canis vivus, leone mortuo b. Qui modo male, etiamsi falso, de Alexandro Magno aut Cæsare scripserit, nihil habet hinc timendum, cum hi tanto tempore mortui sint, eorumque pariter extincta familia; qui vero scribit de iis, qui nostris temporibus vixere, non potest, quin eorum aliquos superstites nominet, de quibus si forte quid mali dictum fuerit, licet vera scripserit, non deerunt ipsi multi adversarii, proindeque nec multi maledici. Denique scribere Vitas aliquorum nostri temporis, quæ nec doctrina sua nostro prosunt intellectui, nec bonis exemplis movent affectum, mihi multa reprehensione dignum apparet, quia id tam ample præstiterunt veteres, ut nihil opus sit, a nostri temporis fieri scriptoribus.

[4] Porro cum ego scribendam mihi sumpserim Vitam sancti Religiosi, [nec sine offensa Dei in hoc Opusculo posse mentiri, profitetur,] non integro abhinc anno in hac civitate defuncti c, viventibus adhuc multis, qui cum ipso conversati fuerunt, quis dubitat, quin diligenter attendendum mihi sit, & considerandum, quid faciam, tam ne Deum offendam, quam ne proximum contristem; tum etiam ne famæ meæ noceam, cujus magnam curam habendam esse, sacra monet Scriptura. Proinde ego, quantum ad veritatem spectat, multum cavi; nam cum scribendæ mihi essent Vitæ Sanctorum, ad honorem Dei, summæ simplicisque Veritatis, nefas erat hisce immisceri mendacia, a quibus tantopere Deus ipse abhorret, ut S. Paulus scribens ad Corinthios dicat, Si Deus Christum non suscitaverit a morte, nos asserentes, Christum a morte resuscitatum esse, falsum testati adversus Deum fuissemus d, quibus verbis (uti S. Anselmus aliique ea exponunt) docuit S. Paulus, Deum tantum odisse mendacium, ut, quantumvis honorificum esset, ferre nequeat. Quam ob rem cavi, ne vel pilo a vero recederem, non modo quidquam fingendo, verum etiam vel minimum leviter credendo aliis.

[5] Hinc præter ea, quæ oculis meis videndo, manibusque palpando comperi, [se non nisi, quæ vel suis sensibus, vel ex Processu,] præcipue usus sum Processu, quem vigilantissimus pastor noster illustrissimus dominus Joannes de Ribera, archiepiscopus Valentinus & patriarcha Antiochenus e, cum insigni zelo divini honoris, ejusdemque ovium emolumento, ad preces magistratus hujus urbis, fieri voluit de vita & miraculis hujus Servi Dei; qui quidem Processus, quamquam solum aliquot mensibus post illius obitum cœptus, jam nunc complectitur examen centum & tredecim testium; & nisi summum hujus anni frigus, aliaque gravia negotia impedimento fuissent, jam ad ducentos pertigisset. At, favente Christo, quam primum continuabitur, ut integer offeratur Sanctissimo Patri Gregorio XIII f, proprio judici de gestis, morte & gloria omnium Sanctorum, quibus peculiaris cultus in Ecclesia Dei debeatur.

[6] Præterea consului personas graves, variis in locis cum patre Bertrando conversatas, [vel ex personis gravibus, vel ex ipsomet Sancto,] quæ tum coram verbis, tum datis litteris multa relatu digna docuerunt, quæ inter ipsas dictumque Patrem evenerant; tuncque, dum certiora testimonia non habeo (nec enim aut antiquos aut hujus temporis scriptores laudare possum, qui ipse primus scribo) studui passim propria annotare nomina eorum, qui rebus gestis adfuerunt, aut eas retulere, additis etiam tempore & loco, quibus eædem contigerint. Fateor, me in apparitionibus illi oblatis non tam ex illorum verbis, quam quæ ex illiusmet, dum viveret, ore, aliarumque piarum personarum, quæ eas ab eodem pariter audierant, referendis scripsisse. Nec miretur quispiam, hunc benedictum Patrem alteri, quæ a Deo acceperat, revelasse; neque id novum, dignumque reprehensione est. Si legerimus Vitas multorum Sanctorum, ab excellentibus scriptas auctoribus, deindeque ab illustrissimo domino Lipomanno, Veronensi episcopo, & a Surio Cartusiano monacho, collectas, agnoscemus, id etiam ab aliis, passim omnibus, Sanctis factum esse.

[7] [certo comperta habebat, scripsisse.] Imo etiam deprehendemus, eorum aliquot ipsosmet aut litteris consignasse, aut dictasse, quæ sibi e cælo revelata fuerant. Ita S. Cyrillus aliique veteres Sancti fecerunt; atque inter nostros patres ille ipse Robertus Avenionensis g, cujus Opera in lucem dedit Jacobus Faber Stapolanse, & Henricus Suso, cujus revelationes totamque Vitam, miraculis plenam, Surius in peculiari libro vulgavit h: sed, quod mirabilius est, id ipsum etiam aliquot sanctæ mulieres fecere. S. Radegundis i revelationes suas, mandante Eugenio III, publicas fecit, quasque S. Cunegundis & S. Gerindis k habuerunt, per totum terrarum orbem dispersæ sunt. Sancta quoque Birgitta Sueca l octo magnos libros mirabilium revelationum suarum reliquit, quæ jussu concilii Basileensis (priusquam a Papa Eugenio IV dissolutum fuit) in judicio contradictorio approbatæ fuerunt a patre Turrecremata, tunc temporis sacri Palatii Magistro, ac deinde S. R. E. Cardinali: ex nostris vero sanctis mulieribus legitur S. Catharina m aliquos libros scripsisse De Providentia Dei, quam ob rem creditur multis insignibus revelationibus a Christo Domino, a Deipara, a SS. Francisco & Dominico, aliisque Sanctis honorata fuisse. Sic pariter fecit S. Osanna Mantuana n; ut adeo hic Servus Dei nihil novi, aut quidquam in Ecclesia insolens fecerit, si revelationes sibi factas cum addicto sibi amico communicaverit; neque ego quidquam novi facere contendo, easdem in hac Historia referendo.

[8] [Quamque sincere & accurate id fecerit,] Novit Deus, quantum laboraverim, ut pura vera, sine admixto falso dicerem, maxime, ne hoc etiam peccato tot alia delicta mea cumulando divinam in me iram provocarem, atque eo etiam magis, quod in hoc Opere meo minime intendere debeam, intendamve quidquam emolumenti, aliamve humanam gratiam aucupari, sed solum sanctam istam animam mihi devincire, ut pro me apud sanctissimam Trinitatem intercedat. Hinc quilibet statuat, quam cavere debeam, ne quippiam, quod ei displiceat, scribam; optime gnarus, omnes Beatos in cælo per divinam visionem ejusdem perfectionum reddi participes, eoque maxime abhorrere a falsis confictisque laudibus; neque apud eos gratas ulliusve meriti adulationes esse.

[9] [& quam diligenter aliorum famæ caverit, exponit;] Haud aliter, quantum ad justitiam pertinet, curavi multa cum cautela procedere. Etenim, quantumvis nonnumquam historiographo liceat verum dicere, nulla habita ratione de infamia alterius (ut Theologi asserunt in secunda secundæ S. Thomæ, ubi hic agit de detractione) nolui tamen hac facultate, qua poteram, hic uti; sed visum mihi potius est observandum S. Pauli dictum, non omne, quod licet, expedire o. Quapropter, quotquot huic Patri, dum viveret, aliquid injuriæ intulerunt, ab hoc meo labore securo sint animo; curent tamen dignam agere pœnitentiam, ne a divina Justitia puniantur; a me non habent, quod timeant; quia, sicut nolo adulari, quem laudo, ita nec ullo modo adversus quemquam satyram scribere volo.

[10] Verum fac, me, quod ad veritatem & justitiam attinet, [aitque, se scripsisse, quod ita juberent superiores,] curasse, ut meas partes explerem, ne ab hominibus merito arguar (utinam de hisce non reprehendar in conspectu Dei) quod tamen ad prudentiam & judicium spectat, multum vereor, ne graviter erraverim, quod scribenda mihi sumpserim heroica hujus gloriosi Patris gesta, quæ haud dubie doctiorem, eloquentiorem, ac religiosioris spectatiorisque vitæ requirunt, quam ego sim, qui vehementer metuo, ne meæ ignorantiæ tenebris, exigua facundia, totque defectibus magnum illum Solem obscuraverim, qui splendidissimis radiis Vitæ suæ, peritiori calamo conscriptæ, illuminare posset non solum omnia hæc regna, verum etiam totam Europam, imo & totum, quantus est, mundum. Quocirca, quemadmodum in juramento, ad probandum, illud considerate & cum maturo consilio fieri, nulla potior est ratio, quam si dicatur jussu legitimi judicis fieri; ita nec ego potiori ratione possem me ab omni temeritate purgare, quam si dicam (ut vere est) hunc me laborem suscepisse ex expresso & peculiari meorum superiorum & prælatorum mandato. Et quia ita voluit archiepiscopus noster & patriarcha p, cujus Christianissimo zelo non potui resistere in tam sancto opere; quia, si ego hunc laborem detrectassem, fortasse nec alii patres voluissent aut potuissent suscipere, forte gravioribus occupati, quæ commode nequirent omittere.

[11] Ita vero facile sepulta mansisset hujus sancti Viri memoria, [sum ne præclara Sancti gesta, ut multorum æliorum,] non secus atque multorum aliorum (quod non sine lacrymantibus oculis dico) qui in hoc ipso conventu floruerunt, & quorum tamen apud nos vix ulla superest memoria. Jacobus rex q in suis Commentariis, Petrus Marsilius, Petrus Antonius Beuter, Hieronymus Zurita, Annales scripti in civitate Majoricensi, & archidiaconus Gomez Miedes, cum aliis scriptoribus magnopere laudant sanctitatem & miracula beati F. Michaëlis de Fabra r; dum nos in hac domo non aliam de illo memoriam habemus, quam quod illius ossa cum quadam veneratione serventur in sacristia; in ejusdem autem epitaphio non aliud legitur, nisi fuisse Hispanum, habitumque illi a S. Dominico donatum Tolosæ; fuisse regi Jacobo a sacris confessionibus, & ejusdem comitem in expeditionibus Majoricensi ac Valentina; fundasse conventum Majoricensem & hunc nostrum; ac propter illius insignia miracula, non solum in vita, verum etiam post obitum patrata, a congregatis hujus civitatis clero populoque corpus ejusdem ad ordinariam spectatissimorum Fratrum sepulturam translatum fuisse.

[12] Paulo post obiit beatus F. Joannes de Pinguentos, [qui in eodem conventu floruerant] qui, tametsi & ipse multis claruerit miraculis, in qua ecclesiæ parte sepultus fuerit, hactenus nullam habemus certam notitiam; sed solum testamentum quoddam ab illustri persona anno MCCCII factum, in quo illa suis heredibus mandat, ut certos reditus assignent ad perpetuam lampadem coram beati F. Joannis de Pinguentos sepulcro alendam. Scribit Sorio, hunc patrem usque ad S. Vincentii s canonizationem innumera miracula patrasse; Robertus autem de Leccio, episcopus Aquinas, ex Ordine S. Francisci, in quodam sermone de S. Dominico, post honorabilem de aliquot Ordinis nostri sanctis mulieribus mentionem, singulariter nominavit octodecim beatos patres nostri Instituti, qui (præter Sanctos canonizatos & martyres) usque ad ejusdem Roberti tempora miraculis inclaruerunt, atque inter hos recensuit supra dictum, quem F. Joannem de Valentia appellavit: de quibus (uti & de aliis rebus ad hoc regnum pertinenribus, quas in aliis Operibus scripsit) oportuit illum recte instructum fuisse per summum Pontificem Callistum, patria Valentinum, cui erat admodum familiaris.

[13] [& quorum insigniores aliquot] Floruerunt præterea tempore S. Vincentii t una cum ipso in hoc conventu quidam alii patres magnæ sanctitatis; atque ipsis etiam temporibus, quibus observantia Religiosa in eodem multum corruerat, non prætermisit Deus illum aliquot clarissimis honorare luminaribus, quæ ibidem mirabiliter fulserunt. Dum vero ad aureum sanctæ Religiosæque observantiæ seculum ventum est, quis enarret favores gratiasque a Deo eidem collatas, dum electis semper atque inter ceteros præstantioribus viris florentem servavit. In hoc conventu floruerunt obieruntque duo isti gloriosi martyres F. Dominicus Cordubensis de Monte majore u, propinquus consanguineus comitis de Alcandete, & pater magister F. Amator Espi x, patria Valentinus, sed natus in Lucente. In eo floruit beatus F. Amatus, qui multa a dæmone pertulit, quod sacro Rosario valde esset addictus, multosque a gloriosissima cælorum Regina favores obtinuit. In eo habitum induerunt F. Michaël de S. Dominico, F. Laurentius Lopez, & F. Bartholomæus Pavia.

[14] [nominat,] Possem etiam hic mentionem facere de nonnullis aliis patribus, atque aliquot fratribus conversis, quorum virtutes narrare in domo tyrocinii soluerat magister noster pater Bertrandus y; verum, ut, quod mihi proposui, evidenter probem, suffecerit de sola insigni sanctitate patris Miconis z egisse, qui certe suis eximiis exemplis, & miraculorum fama in hac domo insigniter splenduit, & ad cujus obitum tota civitas accurrit, manus pedesque exosculans tanta cum devotione, ut non par esset præsentia & auctoritas domini Bernardi de Cardenes, tunc temporis proregis Valentiæ, ipsiusque amicissimi, ad ejusdem corpus protegendum, sed oportuerit, illum suis satellitibus uti, illudque noctu sepelire. Usque adeo illius obitu hæc tota civitas commota fuit, & ipsi quoque Mauri per plateas publice dicentes: Sanctus Frater obiit! Sanctus Frater obiit!

[15] [lapsu temporis oblivioni darentur.] Nec sane immerito, quippe qui religiosam illius vitam recte observaverant, dum plurimis annis coram eis prædicavit, & Prioratu fungens in conventu sanctæ Crucis de Lombai, obtulit se ad resuscitandum mortuum pro veritate Christianæ fidei probanda, cum eo pacto, ut illi obstringerent sese ad fidem dicto homini a morte resuscitato adhibendam. Nihilominus hujus patris historiam non habemus præter brevissimam relationem, quam de illius gestis conscripsit Laurentius Palmiero octavo decimove die, postquam ille obierat. Qua re quamvis suum erga ipsum pium studium probaverit, non tamen, nisi pauca, scitu digna, ex iis, quæ tunc noscebantur, memoravit. Nunc omnium istorum præclarorum insigniumque virorum memoria velut penitus periit ex quadam innata &, ut ita dicam, fatali negligentia, qua Ordo noster in nostrorum patrum fratrumque memoria ad posteros transmittenda usque laboravit.

[16] Desiderans itaque ego ordinariam istam incuriam quoquo modo compensare, [Auctoris conclusio.] jam a pluribus annis hunc suscepi laborem, ut, quanta possem cum diligentia, eruerem ac in publicam proferrem lucem, quidquid de istorum patrum gestis posset reperiri, ut, qui hactenus nescivi ipsemet sancte vivere, scirem saltem aliquo modo aliorum Sanctorum Vitas & Opera scribere. Interea dum huic suscepto Operi, ad quod me frequenter animabat benedictus pater Bertrandus, diligenter incumbo, placuit Deo, ut illemet moreretur, utque ego post scriptam S. Vincentii Ferrerii Vitam aa primus istius Gesta in lucem darem, insertis aliquot memoriis aliorum illustrium sanctitate patrum, qui ejusdem vel magistri vel discipuli fuere bb. Concedat mihi Deus, ut hanc Historiam cum veritate, & justitia & prudentia conficiam; utque horum servorum Dei Vitæ sic a me exarentur in charta, ut virtutes eorumdem, quas describo, simul incipiant meo cordi inseri, ut, cum me non solo habitu, sed multo magis operibus, fratrem suum agnoverint, mihi gratiam impetrent, qua cum iisdem quoque particeps fiam hereditatis, quam nostrum omnium communis Pater Jesus Christus suo sanguine acquisivit, quamque gloriosa quoque Virgo perpetuis suis precibus procuravit. Amen. Itaque hunc in finem in nomine ejusdem Salvatoris nostri hanc Historiam ordiamur.

ANNOTATA.

a Jeremiæ cap. 4 ℣. 2: Et jurabis: Vivit Dominus, in veritate, & in judicio, & in justitia.

b Eccles. cap. 9, ℣. 4: Melior est canis vivus, leone mortuo.

c Hinc disce locum & tempus, quo Antistius hanc Vitam scripsit; Valentiæ scilicet, ubi S. Ludovicus natus, educatus & Prædicatorum Ordinem ingressus ac professus est, multisque annis vixit & obiit anno 1581 die 9 Octobris.

d Lege 1 ad Cor. cap. 15, ℣ 14 & seq.

e Hujus præsulis, quo ipsemet S. Ludovicus ad mortem suam usque familiariter usus fuit, jam meminimus in Comment. prævio, ac frequens in hac Vita mentio recurret.

f Scripsit hæc Antistius anno 1582, quo tempore universæ Ecclesiæ Dei præerat Gregorius XIII, anno 1585 mense Aprili mortuus; a quo hac in causa nihil actum inveni.

g Alias Robertus de Usetia dictus, quo nomine eum in Bibliotheca Prædicatorum tom. 1, pag. 449 & seq. recensens Echardus, obiisse ait anno 1296, ejusdemque visionum librum a Jacobo Fabro editum memorat.

h Eamdem Vitam ex Surio apud nos recusam habes ad diem 25 Januarii.

i Nescio, quam S. Radegundem Eugenio III synchronam hic indicare voluerit; sed legendum puto, S. Hildegardem Bingiensem, cujus Revelationes editæ exstant, de quibus consuleejusdem Sanctæ gesta in Opere nostro illustrata ad diem 17 Septembris.

k Per S. Cunegundam fortasse designat S. Cunigundem, alias Kingam, virginem, Poloniæ ducissam, & Ordinis S. Claræ, cujus Vitam dedimus die 24 Julii: Gerindem scriptam suspicor pro Gertrude Saxonica, de cujus Revelationibus meminit Eusebius Amort in Tractatu de Revelationibus &c; quæque Romano Martyrologio inscripta est ad diem 16 Novembris.

l De hac sancta Vidua ejusque cælestibus revelationibus egimus heri.

m Senensis scilicet, cujus gesta apud nos legere est ad diem 30 Aprilis.

n Vita B. Osannæ Andreasiæ Mantuanæ in Opere nostro illustrata exstat ad diem 18 Junii.

o Primæ ad Corinth. ca. 6, ℣. 12: Omnia mihi licent, sed non omnia expediunt.

p Scilicet Joannes Ribera, de quo supra ad lit. e, & infra sæpius.

q Jacobum I, Aragoniæ regem, indicat.

r Relatus hic apud nos inter Prætermissosest ad diem 29 Septembris. Reliquos subdendos insignes viros, nisi dum peculiaris quædam ratio aliter suadebit, inobservatos præteribo, ne Annotata parergis, a S. Ludovici Bertrandi Vita prorsus alienis, nimium excrescant.

s S. Vincentii Ferrerii scilicet, ejusdem Ordinis Prædicatorum, cujus gesta data in Opere nostro sunt ad diem 5 Aprilis. Canonizatus autem hic fuit anno 1458.

t Id est, seculo decimo quarto & initio sequentis.

u Hujus apud nos memoria exstat inter Prætermissos ad diem 15 Junii, rursumque ad 10 Julii.

x Hic quoque inter Prætermissos locum habet ad præcitatum 10 diem Julii.

y Scilicet S. Ludovicus Bertrandus, cujus Vitam hic scribit Antistius, Magistrum illum appellans, quod eidem magisterio novitiorum Valentiæ fungenti jam professus, sed nondum presbyter, pro more in Prædicatorum Ordine observato paruerit.

z Venerabilis Joannes Mico vel Micon, dumPriorem Valentini conventus ageret, S. Ludovicum Bertrandum sacro Prædicatorum habitu induit ac semper maximi fecit: hinc crebra de ipso in Vitis edendis fiet mentio. Ejusdem elogium habes apud Echardum tom. 2 Bibliothecæ Prædicatorum pag. 154 & seq.

aa Vita S. Vincentii Ferrerii, quam Majores mei ad diem 5 Aprilis dederunt, auctorem habet Petrum Ranzanem Ordinis Prædicatorum, postea episcopum Lucerinum; in Commentario tamen prævio ibidem § 1, pag. 479 de ejusdem Sancti Vita per Antistium scripta etiam meminerunt.

bb Horum prolixiorum elogia, quia ad S. Ludovici Bertrandi Vitam non pertinent, prætermittam, monito suis locis lectore, uti in Commentario prævio jam dixi.

CAPUT I.
Sancti nativitas, vitaque ante susceptum habitum Dominicanum: tirocinium; religiosa professio, & presbyteratus.

CAP. I.

[Nascitur Sanctus Valentiæ anno 1526] Ineuntis anni MDXXVI ipso die Circumcisionis Redemptoris nostri Jesu Christi, in civitate Valentia in Hispania natus est puer, filius Joannis Ludovici Bertrandi, notarii, & Joannæ Angelæ Essarca, ejusdem secundæ uxoris, conjugum multum honoratorum bonæque conditionis, baptizatusque est in ecclesia S. Stephani & in eodem sacro fonte, in quo S. Vincentius Ferrerius, ejusdem Ordinis, baptizatus fuerat a. Appellatus fuit Joannes Ludovicus; sed postea, prætermisso Joannis vocabulo, solum Ludovicus dictus; vulgo autem non aliter appellabatur, quam Frater Bertrandus b, quod cognomen ejus familiæ erat, ex qua multi magni nominis & præ ceteris æstimati viri prodierunt, ac nominatim quidam Petrus Bertrandus, vir doctissimus, qui unus e novem deputatis fuit ad declarandum, ad quem successio in regna Aragoniæ pertineret post mortem regis Martini c.

[2] Hujus benedicti Filii pater officio olim functus fuit in obsequio sacræ inquisitionis, [ex honorato viro, gratiis a Deo acceptis] eratque vir pacificus, sincerus, benignus, omnisque simulationis ignarus; quapropter eum magni faciebant proceres ac præcipui barones regni Valentini, atque ob suam singularem benignitatem Patrem appellabant. Fuit etiam devotissimus S. Vincentio Ferrerio, maxime ob duas gratias a Deo per ejusdem Sancti merita acceptas. Prima fuit, quod, dum ipse adhuc puer festivos e pulvere pyrio d ignes pararet in Vesperam S. Dionysii, quæ Valentiæ solet festivissime celebrari, favilla ex accenso luminari in vas ejusdem pulveris nitrati delapsa, eoque incenso, ambusta facie, pene mortuus fuisset; & advocata illius avia, Ursula Ferrera, ad ecclesiam nostram festina cucurrisset, atque ante altare S. Vincentii (e cujus familia erat) flexis humi genibus, multisque cum lacrymis nepotis sui vitam sanitatemque flagitasset; domum reversa eumdem omni exemptum periculo repererit, licet tale fuisset incendium, ut eo ipse potuerit extemplo exanimari, aut saltem ipsius deformari facies, oculique, supercilia & nasus consumi, caputque velut hominis mortui reddi.

[3] Altera vero gratia sic se habuit: Post multos annos in primo suo matrimonio exactos in gravem diuturnamque infirmitatem lapsus & ad extrema deductus fuerat, [memorabili; & piissima Genitrice.] paulo post feria quarta hebdomadæ Sanctæ, dum sepeliendo corpori vestis funebris parata jam esset, oculos aperuit, suasque vestes poposcit; & dicentibus, quod suæ mentis impos deliraret, Non deliro, reposuit; sed vidi huc intrantes S. Vincentium & S. Brunonem e, qui dixere mihi, me non moriturum, sed debere feria quarta hebdomadæ Sanctæ adire ecclesiam, ut divino intersim Officio; atque ita fecit: induit enim se suis vestibus, & in ecclesia Officio interfuit. Quo miraculo tantum fuit in divino servitio confirmatus, tantumque S. Brunoni devotus, ut, cum Leo Pontifex f permisisset, in ecclesiis Cartusianorum de eo fieri Officium, cœperit ejusdem festum in Cartusia de Porta Cæli quotannis celebrare g. Mortua deinde illius conjuge h, ad idem monasterium se contulit, ut ibidem habitum assumeret; sed in ea via iidem duo Sancti denuo apparuerunt dixeruntque, non esse Deo placitum, ut monachus fieret, sed ut in seculari vita persisteret. Qua de causa duxit alteram uxorem i, admodum Christianam, piam, probatissimæ vitæ morum, itaque secessus amantem, ut raro, nisi ad ecclesiam, e domo sua prodiret in publicum.

[4] [Puer planctui piisque operibus deditus est,] Modo ut ad nostrum beatum Puerulum revertamur, dico, illum vehementer propensum fuisse ad planctus; unde apparet, Deum cœpisse illum ad quemdam sanctum mœrorem comparare, ut, velut alter Jeremias, viveret semper afflictus dolensque de peccatis hominum. Qua de causa interdum ad ecclesiam portabatur, ut eum sacrarum imaginum conspectu sedarent; idque erat promptissimum remedium, ut is a planctu cessaret; dumque non patebant ecclesiæ fores, monstrabantur ei Apostolorum aliæque saxeæ statuæ, circum portam locatæ; manifesto sane indicio futuræ illius singularis in Sanctorum cultum propensionis. Quamquam autem a tenera sua ætate cum magna pietate educatus fuerit, Missas Vesperasque frequentans, ac singulari devotione erga Dei Genitricem affectus, & honestate præditus, orationique multum addictus, mundanis se rebus subducens, frequens adiret monasteria & ecclesias, maxime S. Dominici, in qua, non solum mane & vesperi, verum etiam nonnumquam a prandio crebro visebatur; dum tamen ad annum ætatis quintum decimum pervenit, frequenti Sacramentorum usu magis eluxit, specialiter (ut creditur) motus a P. F. Ambrosio, cognomento a Jesu, celebri Ordinis Minimorum concionatore, qui a sacris confessionibus ipsi erat.

[5] [e peregrinatione retrahitur; veste clericali indutus]Cum indies cresceret, atque in piis affectibus proficeret, statuit ad S. Jacobi tumulum in Gallæciam peregrinari, iterque ingressus est; sed a nonnullis, qui eum insecuti fuerant k, ut reducerent, ad quemdam fontem vicinum Bugnuolo (qui locus paulo plus quam viginti milliaribus l Valentia distat) interceptus fuit, qui ut reditum suaderent, dixere illi, matrem suam, quam discedens infirmam reliquerat, morti proximam esse præ dolore & sollicitudine, quam ex ipsius discessu conceperat: eoque errore captum reduxere. Interea pater exploratum jam habens, ratum illi fixumque esse numquam nubere, eum veste clericali induit, qua ipse ialiquo tempore usus, in piis operibus se exercuit & nosocomia frequentavit, in iis sæpius pernoctans, ut adesset & serviret infirmis.

[6] [fulget virtutibus;] Nonnumquam etiam domi suæ, lecto non usus, integras noctes in oratione aliisque sanctis exercitationibus perdurabat, quod persensere illius matris famulæ, quia, dum Sabbatis vesperi, ut fieri solet, linteamina lecti mutabant, ea tam candida nitidaque invenerunt, quam præcedenti hebdoma fuerant. Proinde suspicatæ, quod res erat, leviter perforata ejusdem cubilis janua, conspexerunt illum moventem atque ex industria versantem sui lecti linteamina, ut in iisdem dormivisse videretur. Erat quoque patri suo matrique obedientissimus; res rara in pueris, nimis commode blandeque educatis. Numquam eos turbavit concitavitve in iram; imo dum mater ejus cum aliqua famula jurgaretur, aliterve commota esset, si forte hic Filius occurrisset, quemdam librum sumebat in manus, prælegebatque utilia & pia, ut iracundiam sedaret. Initio vitæ suæ spiritualis, ne quis adverteret, se frequentare Sacramenta, modo sanctissimam Eucharistiam sumebat in ecclesia S. Francisci, modo in Patrum Minimorum, quandoque in S. Dominici, & crebro in monasterio S. Mariæ de Jesu. Unum in eo ab ipsa sua pueritia fuit singulare, propter quod, credo, Deum ipsi tot contulisse gratias; nimirum, quod a juramentis semper abstinuerit.

[7] Circa hoc tempus pene improvisa morte defunctus est F. Ambrosius, [ab induendo Dominicano habitu impeditur.] cognomento a Jesu (quem ei a sacris confessionibus fuisse, supra diximus) obiitque, dum in sanctæ Trinitatis, monacharum Ordinis S. Francisci, monasterio concionem haberet, uti ipsemet ante prædixerat. Quapropter bonus iste Juvenculus desiderans in via, quæ ducit ad cælum, progredi, confessarium sibi elegit patrem F. Laurentium Lopez, e regione Ocaniensi m ortum, Religiosum spectatæ virtutis vitæque admodum austeræ, qui hujus nostri conventus Priorem postea egit: quocum assidue sancte conversatus, tandem decrevit S. Dominici Instituta sectari. Proinde cum urgentibus precibus sacrum habitum petiit a patre magistro, F. Jacobo Ferrando n, tunc hujus loci Priore; viro certe in omnibus hisce nostris regionibus maximi nominis, quippe qui, licet patre Turca natus, eo pertigit, ut hanc provinciam bis rexerit; quique Officium ecclesiasticum S. Raymundi de Pennafort composuit. Sed cum hæc illius genitor o audisset, eodem die, quo is sacro habitu induendus erat, accessit ad Priorem, tantumque de gravibus morbis, quibus iste suus Filius ab ipsa prima infantia laborasset, eidem locutus fuit, ut persuaserit, ne sui prioratus tempore eum vestiret.

[8] Quæ de bonis sanctisque hujus Juvenis moribus hactenus narravimus, [Unde hactenus relata accepta sint.] accepta sunt a nutrice, quæ ipsum ab incunabulis educavit, aliisque personis familiaribus, & in paternis ejusdem ædibus versari solitis, ac speciatim ex antiquis testimoniis Gasparis Mico, & Joannis Laurentii Perpignano, notariorum publicorum hujus civitatis, quos ejusdem Servi Dei genitor ad id officium instituit, quique ambo nunc ætatis sunt septuaginta annorum. De duobus quoque istis favoribus, quos ipsius pater a S. Vincentio recepit, ipsummet P. F. Bertrandum aliquoties audivi disserentem in ejusdem S. Vincentii commendationem. Narrabat ipse præterea solus in postremo sermone, quem in domo tirocinii habuit, se, dum etiamnum in sæculo degebat, aliquoties deambulandi gratia per portam, Regiam dictam, ex civitate versus mare progressum, versisque ad muros hujus conventus oculis, plangere cœpisse. Hoc ei etiam accidit, cum nostra æra campana pulsari audiret.

II.

[9] Patri Ferrando in prioratum successit beatus pater ac magister F. Joannes Mico p, [Dominicanum Ordinem ingreditur, insciis parentibus,] qui die XXVI Augusti anno MDXLIV Servum Dei habitu S. Dominici induit, dum is ætatis esset annorum octodecim & mensium septem q. Aiunt, dum hic habitum flagitabat, etiam aliquot alios petiisse, quorum aliquos pater Mico alio miserit, suadens, ut alteri Religioni nomen darent; hunc vero promptissime suscepit, nostroque Ordini adscriptum voluit. Memor porro pius Juvenis, quid sibi ante contigisset, jam sic omnia disposuit, ut nec patri, nec matri, quidquam hac de re innotuerit ante sequentem vesperam, cum domum non rediisset. Perpendentes enim, nihil sibi ab eo dictum fuisse, contra ac soluerat, dum ad nosocomium interdum se noctu reciperet, judicarunt, illum monachum induisse, qua de re vehementer dolebant, quod ipsum, velut omnium, qui supererant, filiorum natu maximum, peculiariter diligerent, præterquam quod admodum timerent, ne vel ratione infirmæ valetudinis suæ diu nequiret eo in statu perseverare, vel intra breve tempus moreretur.

[10] [quorum adversa molimina superat;] Omni igitur studio conati sunt ipsum a religioso proposito revocare r; sed quanto magis id illi studebant, tanto ille magis in eo se confirmari experiebatur; & præsentiens, permisisse illis Priorem, ut eum convenirent, sine mora Deo vovit, se in S. Dominici Ordine ad mortem victurum. Cum autem genitor illi nihilominus etiam magis magisque molestus esset, Prior, ut patrem convinceret, penitusque placaret, evocato coram illo Tironi dixit: Ex auctoritate, quam a Deo accepi, præcipio tibi, ut candide edicas mihi, an Religioso statu contentus vivas, & vere te sat validum sentias, ut illum feras in eoque perseveres. At ille respondit, ita omnino esse, ac malle se mori, quam ab eo desciscere. Post hæc, colloquiumque a patre Micone cum illius matre, quam invisit, habitum, ambo parentes tanto solatio affecti fuerunt, ut ad hunc conventum accesserint, Deo Deiparæque acturi gratias, quod Filius tam bonum vitæ statum elegisset.

[11] [convictaque etiam falsa calumnia,] Non multo post, instigante dæmone, fuit a viro sæculari accusatus de naturali, nescio, quo defectu, qui, licet peccati reum non faceret, parum tamen abfuit, quin ille propterea sacra exutus veste domum remitteretur, quod ipsum graviter afflixit. Sed dum quadam nocte post Matutinas preces in sacello sanctissimi Crucifixi de Rosario esset, accessit ad eum quidam pater, qui dixit: Fili, hic duo soli sumus, dic mihi sincere, an verum sit, quod de te dictum est. Responditque: Vere, pater mi, non ita est: ac mox pater iste reposuit: Confide igitur, Fili, te Religiosum futurum, neque me opinari, te cujuscumque rei mundanæ gratia mentiturum; posteaque manifestissime patuit, ipsum verum dixisse.

[12] [professionem emittit, dignis moribus fulget.] Anno MDXLV, die XVII Augusti s Religiosam professionem emisit, ab eoque tempore austerissime semper vixit, parcus in cibo, in potu sobrius, corporis flagellationibus, ciliciis, vigiliis continuisque precibus assidue addictus. In colloquiis suis semper loquebatur graviter, ita multa levia peccata vitans, quibus facile scatet, quisquis nugis ac scurrilibus, quæ viros religiosos dedecent, delectatur. Et vero, qui gravitatem amat, jocosque fugitat, passim in divino servitio bene comparatus est; quia, cum nihil gravius solidiusque sit, quam salus, qui cum gravitate loquuntur, aptiores sunt ad cælestia; quemadmodum contra, qui nugis fabulisque gaudent, semper pleni sunt peccatis venialibus, quæ ad perpetranda mortalia sensim disponunt. Non memini, illum umquam audisse vel minimum jocum proferentem, fabellamve narrantem, vel aliena deridentem.

[13] Porro ex tam assidua oratione, jejuniis aliisque piis exercitationibus in gravem incidit morbum, [Perfunctus morbo solita resumit exercitia;] cujus curandi causa missus est ad conventum S. Matthæi, locum salubrem & clementis aëris. Convalescens ad solita rediit exercitia; non enim erat ex illorum numero, qui, cum agendo pœnitentiam morbum contraxerunt, eam plus quam mortem fugitant. Ut autem, quæ in tirocinio comparantur, non solo isto brevi tempore, sed per totam vitam usui esse debent; ita bonus ille Dei Servus ad finem usque vitæ servavit, non tantum ad Religionis substantiam pertinentia, quæ primo anno sibi comparaverat, puta charitatem, paupertatem, castitatem & obedientiam; verum etiam alios Ordinis ritus, utut minimos; ac speciatim eximius fuit in modestia externaque corporis compositione, sensibus nusquam alio distractis, sibi semper præsens; nec umquam repertus est tiro, qui præ illo oculos suos demissos & graves in choro, in triclinio, intraque & extra conventum servaverit. Quod de corporis compositione modo dixi, dici pariter potest de ejus modestia in loquendo, aliisque probis moribus, quæ vera & propria bonorum Religiosorum ornamenta sunt; sed hæc deinceps rectius dicentur per decursum hujus Historiæ, ac speciatim in capite, in quo de ejusdem sanctis moribus agemus.

[14] Dum adhuc juvenis erat, solebat ipsi tantum sapere orationis & contemplationis dulcedo, [tentationem dæmonis detegit superatque.] ut decreverit scientiarum studia abdicare, quod scholasticis studiis animus nimium distrahi videretur; at mox intellexit, hanc a dæmone tentationem esse, qui consuevit gravibus implicare erroribus eos, qui sine alis volare volunt, id est, sine scientia contemplari. Quare non solum sua studia resumpsit, verum etiam, quamdiu vixit, doctorum virorum amans fuit, nec ullus frater, qui aliqua polleret doctrina, in ipsius cellam ingressus fuit, cui non dixerit: Quid tibi videtur de eo, quod hodie legi? An hæc expositio tibi placet? aut aliquid simile. Ne vero in errorem labererur, maximi semper fecit S. Thomæ Aquinatis, totius Ecclesiæ magni luminis, doctrinam.

III.

[15] Anno MDXLVII, mense Octobri primam suam Missam cum cantu celebravit t, & aliquanto post missus est ad conventum Sanctæ Crucis de Lombai u, [Sacerdotio initiatur: de instanti morte patris divinitus monitus,] in quo anno subsecuto, mense Novembri quadam nocte apparuit ei pater suus, velut mortuus vel morti proximus; tamque certam eam putavit visionem, ut postero mane de eadem cum confessario suo diligenter contulerit. Ecce autem post paucas horas adest missus nuncius, qui dixit, patrem ejus jam ad extrema deductum esse, ejusdemque nomine precatus est, ut proinde sine mora rediret Valentiam. Cum huc pervenisset, pater illum intuitus, Fili, inquit, una e maximis, quas in mea vita passus sum, molestiis, fuit, quod te viderem Religiosum; sed quod hodie me maxime consolatur, est, quod te in hoc sancto videam habitu; quare tibi animam meam commendo.

[16] [eidem assistit, ejusdemque animam in purgatorio videt:] Post hæc ille obiit die IX dicti mensis; placuitque Deo revelare ei pœnas, quas pater ferebat in purgatorio, quæque erant hujusmodi: Visus ipsi semel est ex altissima turre præcipitatus omnia sua ossa rupisse; altera vice videbatur, velut vulneribus pugionumque ictibus plenus, suam opem implorare. Hæc ille vidit sæpius nocturnis diurnisque temporibus octo annorum spatio, quo interim tempore assiduo plurimum affligebatur, dolebatque, quod patrem suum in tam gravibus tormentis semper videret x. Quocirca non cessavit a jejuniis & asperis suis flagellationibus usque ad sanguinem, ut infra videbimus. Exacto octennio, conspicatus est patrem suum, velut in horto amœnissimo, plenum lætitia y; quam visionem cum obortis lacrymis ipsemet narravit fratri suo Jacobo Bertrando, alterique, qui simul aderat, sui amicissimo, uno circiter anno ante obitum suum jam infirmus.

[17] [qua de re auctor pauca notat.] Rogatus autem causam, ob quam pater hosce cruciatus tam diuturnos passus fuisset, respondit, existimare se, id factum esse, quod in obsequiis cujusdam horum regnorum procerum fuisset z. Quapropter, quod quidam doctor ait, nullam animam in purgatorio ultra septennium detineri, parum fundatum est, maxime cum videamus antiquam atque Universalem sanctæ matris Ecclesiæ consuetudinem celebrandi Missam Defunctorum pro nonnullis, qui jam ultra seculum obierunt, eademque Ecclesia soleat maximo numero annorum Indulgentias concedere; idque pariter aliquot vetustissimæ & maxime authenticæ historiæ, quas non vacat hic referre, confirment. Hac igitur, quæ in scholis tractari solet, quæstione dimissa, ad nostrum propositum redeamus.

[18] [Viri aliquot, quibus fuit familiaris, & quorum uni] Dum etiamnum juvenis esset, arctissimam consuetudinem cum aliquot Patribus multum religiosis contraxit, ac specialiter cum patre magistro F. Joanne Micone, F. Michaële Navarro, F. Laurentio Lopez & F. Raphaële Castelle, quod hunc sciret orationi admodum deditum, vitæque austerrimæ, eumdemque post Deum exstitisse auctorem reformationis hujus nostræ provinciæ, quippe qui diu noctuque valde laboravit, ut eam a liberiori ac velut sæcularium vivendi ratione, quæ in aliquot conventus inducta fuerat, revocaret; atque ipsemet ad invictissimum imperatorem Carolum V accesserat, ut aliquot Patres reformatos in eamdem provinciam adduceret. Pater F. Ludovicus aliquando post Matutinum orationi intentus vidit dictum P. F. Raphaëlem gutture tenus in aqua magno cum periculo submersionis. Cumque is pater tum deberet proficisci in Majoricam, ei hanc visionem narravit, quam eventus veram probavit.

[19] [futurum periculum insinuavit.] Etenim dum ex ea insula rediret navi, qua etiam pro-regina, vidua proregis, domini Philippi Cervellone vehebatur, Majoricam inter & Ebusum aa vehemens orta tempestas est, tuncque dictus pater Castelle sensit intro sibi dici, ut in scapham descenderet: descenditque, sola tunica & scapulari indutus: navis vero cum pro-regina aquis submersa fuit; scapha autem transverse Ebusum appulit. Tantaque erat maris furia, ut bonus iste pater faucium tenus immersus aquis diu steterit. Narravit Pater F. Bertrandus, hunc sanctum virum soluisse in orationibus suis, conformatis in formam crucis brachiis, non brevi tempore a terra elevatum persistere, multisque a Deo revelationibus donatum fuisse.

ANNOTATA.

a De hisce omnibus consule Commentarium prævium § 2, ubi eadem etiam ex Relatione Auditorum Rotæ ad Gregorium XV Papam confirmata leges, observatumque, Sancti matrem, quæ hic Joanna Angela nominatur, ab aliis Joannam Annam appellari. Adde, domum, in qua ille natus est, nunc in veneratione haberi, qua de re vide dicta in eodem Commentario prævio num. 75.

b Vernacule Bertran.

c Fuit hic Martinus ultimus ex Barcinonensium comitum stirpe Aragoniæ rex, cui sine legitimo herede defuncto Ferdinandus Castellæ rex ex deputatorum judicum sententia anno 1412 suffectus fuit. Vide Marianam RerumHispanicarum lib. 20, cap. 2, ubi inter prædictos deputatos recensentur ex Valentinis tres, Vincentius Ferrerius, cujus erat insignis opinio sanctitatis, ex Ordine Prædicatorum; ex Carthusiano ejus frater Bonifacius Ferrerius; & Petrus Bertrandus.

d Seu nitrato. Ita pulverem illum bellicum, quem, in generis humani perniciem sequioribus seculis primo confectum, veteres salubrius ignoraverunt, liceat appellare.

e Sanctum scilicet, Cartusianorum institutorem indicat, cujus gesta die 6 hujus mensis, quo colitur, illustravimus.

f Hujus nominis X; qua de re vide Commentarium de S. Brunone § 46 ad mox citatum diem.

g Cartusianorum Portæ Cæli monasterium Avignonus in Vita auctiori subjungenda quatuor leucis Hispanicis a civitate Valentia distare, scribit, additque, S. Ludovici patrem ejusdem monasterii res multis annis curasse, & collata ab eo in illud beneficia aliquot memorat.

h Prima scilicet, nam ex secunda natus est S. Ludovicus; de prima vero, susceptaque, si qua fuerit, ex hac prole, nihil quidquam præterea reperi.

i Alias, quæ post S. Ludovicum ex hisce secundis nuptiis natæ sunt, proles Avignonus in Vita auctiori lib. 1, cap. 1, num. 5 & 6 enumerat, earumque notitiam tradit.

k Avignonus lib. 1, cap. 1 ait, hos a Sancti patre, cui Filii discessus ex scripta, quam ibidem recitat, epistola innotuerat, missos fuisse.

l Avignonus istam locorum distantiam solum septem leucarum facit. Uter rectius?

m Ocania (incolis Ocaña) Hispaniæ oppidum est in Castella Nova.

n Jacobus Ferran scribitur ab Echardo tom. 2 Bibliothecæ pag. 178, ubi hujus insignis viri, e parentibus infidelibus Tripoli in Africa nati, elogium datur.

o Genitor nimirum S. Ludovici, de quo sermo est.

p De eo cum laude jam memini supra; sed illum ut Beatum legitime coli, nondum comperi.

q Recte: natus enim est die I Januarii anno 1526, ac proinde anno 1544, die 26 Augusti numeravit annos ætatis suæ octodecim ac menses septem cum octavo inchoato a Kalendis Augusti ejusdem anni 1544.

r Avignonus ex Roca narrat, patrem Filio suo scriptis litteris suadere conatum, ut a cœptis resiliret, hujusque responsorias recitat, quas in auctiori Vita legere licebit.

s Lege XXVII Augusti secundum dicta in Commentario prævio num. 28.

t Anno ætatis suæ vigesimo secundo, octo circiter mensibus inchoato. Vide observationem nostram in Commentario prævio num. 29.

u Vide de hoc Ordinis S. Dominici conventu plura in auctiori Vita lib. 1, cap. 3, num. 31.

x Mirabilem de pœnis purgatorii visionem lege apud venerabilem Bedam lib. 5 Historiæ Ecclesiasticæ gentis Anglorum cap. 13.

y Apud laudatum Bedam loco citato etiam exstat mentio de campo florigero, viso lætabundis animabus pleno.

z Nempe, quod illius gratia ejusve obsequie occasione Deum offendisset.

aa Ebusus, nunc Isvica dicta, Hispaniæ Tarraconensis insula est in mart Balearico, inter Majoricam ad Ortum, & oram regni Valentini ad Occasum, sita.

CAPUT II.
Novitiis semel atque iterum præfectus, eos optime regit: succurrit mortuo amico suo: ingravescente peste, ad conventum Albaidæ mittitur: gesta ejus ibidem.

CAP. IV.

Perspecta hujus sancti Religiosi insigni virtute, patres nostri ipsum anno MDXLIX a magistrum tironibus in hoc conventu præfecerunt; [Novitiis præfectus, eos] quod quidem officium in Religiosis familiis magni ponderis est, at maxime in nostra, in qua magistri est eos curare, donec ad presbyteratum fuerint promoti. Hoc autem munere religiose sancteque, non solum hac, verum etiam sex aliis vicibus, quibus illud gessit, functus est, novellos illos rigide aspereque educans, ne novæ insolitæque eis postea apparerent Ordinis observantiæ, quæ certe graves sunt: & si septem mensium jejunium pœna dictu facilis sit, non minus tamen illud, quam septem mensibus, observandum est; idemque dico de ceteris sui afflictionibus in Ordine præscriptis, quæ tacitæ limæ ad instar corpora nostra sensim destruunt.

[21] [in semet ipsum asperrimus,] Consueverat sæpissime se flagellare in certis locis hunc in finem a se selectis; nocturnis temporibus id faciebat in uno e nostræ ecclesiæ sacellis obscuriori; nonnumquam in sacristia minori, dedicata Deiparæ titulo Misericordiæ in claustro conventus, quem locum aiebat hanc ad rem esse accommodatissimum, quia terrorem incutiens & tenebricosus erat, magnoque animo accedendus. Eo quadam nocte accedens reperit ibidem carum amicum suum F. Raphaëlem Castelle, humi extensum ac semimortuum, qui sui flagellandi gratia ante ipsum intraverat, quemque deinde duo ingressi fuerant dæmones, qui eum fuste male mulctaverant, ut olim S. Antonium. Flagellabat se præterea hic Pater noster terribiliter in domo tyrocinii, adeo ut ipsius cellæ parietes tingerentur sanguine, qui inter cædendum ex ejusdem carne spargebatur; nonnumquam etiam tirones conspersum cruore pavimentum b viderunt; quorum unus cum diceret, velle se id Priori indicare, reposuit ille: Per amorem Dei tace, fili; emendabo me. Sed emendatio ea erat (sicut ipsemet cuidam familiari amico suo, multum religioso, secreto indicavit) ut imposterum flagellaturus linteo se cingeret, ut hoc defluum e scapulis sanguinem imbiberet, ne is in solum posset decidere.

[22] Ut autem flagellis multum utebatur in se ipsum, [rigidissime regit ac paterne fovet:] ita & in novitios, ne luere deberent in purgatorio. Illo capitulum feriis sextis media nocte habente, videre erat faciem extremi judicii, tanto cum rigore castigabat arguebatque non observatum silentium, somnum paululum productiorem, errorem in choro, aliosve ejusmodi minimos defectus in officiis nostris obeundis occurrentes: sed, expleto capitulo, ipsemet in suam cellam regressus sese aspere verberabat. Contra vero, omnium novitiorum suorum necessitatibus & infirmorum valetudini optime prospiciebat; quamdiu enim vixit, nobili se generosoque animo exhibuit; utque procul omni dubio non oportet arcum semper esse tensum, sed nonnumquam remitti, ne rumpatur; ita recte ordinata Religiosa instituta solent interdum permittere, ut fratres quopiam honesto oblectamento religiose se recreent. Proinde ejusmodi temporibus consueverat novitiis suis plurimum blandiri, servatis in has occasiones & in commune repositis omnibus donis, quæ ab eorum parentibus frequenter accipiebat. Et quia mater illius ei bene volebat, optimeque erga novitios affecta erat, jubebat hæc interdum opiparas merendas parari, & ad eos hilariter ac benevole mitti.

[23] Ipse nihilominus, etiam inter recreandum, mentem ad Deum elevatam habebat; [divino timore mire afficitur.] cumque aliquando se cum aliis recrearet, subito se subduxit & cellam suam gemebundus ingressus est: quod advertens P. F. Thomas Arenas bonæ memoriæ eum secutus est, veritus, ne quid mali accidisset; & plangentem inveniens, causam rogavit, hocque responsum tulit: Ego non alteram plangendi causam habeo, quam quod nesciam, an salvandus sim, nec ne. Hæ erant illius cogitationes & curæ, hic clavus ipsius animo semper infixus, dum se recrearet: ac propterea non solum ea unica vice, sed etiam sæpe postea ita fecit. Cuidam quoque amico suo secreto narravit, se noctu sæpe expergefactum, ac mox Dei ejusque divinæ præsentiæ recordatum, totis ossibus tremere cœpisse, sibique tunc contigisse, quod capite IV libri Job legitur c. Frequenter etiam versabat in ore istud Salomonis Proverbiorum cap. XXVIII: “Beatus homo, qui semper est pavidus.”

[24] Erat admodum facilis in reddendis vestimenus tironibus; [Facile dimittebat ex Ordine inconstantes] ea ante professionem repetentibus, ut redirent ad sæculum, solitus tum etiam a nobis petere, an vellemus & nos abire; vestes enim in promptu esse. Nam quemadmodum sanctissimum est, libenter pieque in Religioso Ordine perseverare, ita plenum periculi, ex vi & timore illum ingredi, aut ex pudore solemnibus votis profiteri. Verissimam quoque agnoscens S. Augustini sententiam, dum in Epistola CXXXVII ad populum Bonæ ait, non reperisse se meliores, quam qui in sacra Religione profecerant, nec pejores, quam qui in eodem statu male vixerunt d; facile tollebat habitum novitiis, exutosque multo cum rigore remittebat domum, qui non recte incedebant. Exhortabatur nos efficaciter ad orationem & contemplationem: at non, ut quidam alii magistri, qui devotionem tantopere inculcant, ut exiguam rationem studii litterarii habeant; quasi liberales litteræ sanctitati repugnarent, aut ignorantia augeret devotionem.

[25] [malæque spei novitios: litterarum studia commendabat clericis, vetabat conversis.] Imo vero assidue nos monebat, ut litteris studeremus, dicens, suum non esse alterum excogitare religiosum Ordinem; sed desiderare se, ut in Dominicano omnes clerici essent docti; quia expertus erat, quod in eo doctiores passim essent etiam religiosiores, & magis Dei timentes, cellæque ac solitudinis amantiores, atque in omni negotio cautiores. Proinde etiam multum favebat felicis ingenii novitiis, &, quamquam adolescentes, venerabatur: nec immerito, illos scilicet, qui vere docti sunt, non alios, qui se tales æstimant; nec sunt. Contra vero plurimum gaudebat, fratres Conversos in sancta simplicitate educari, & observari constitutionem, quæ vetat, ullum eis librum concedi. Soluerat dicere Coronam Marianam e, repetitamque Orationem Dominicam pulcherrimum ipsis & utilissimum ad eorum salutem librum esse.

[26] [Studiorum causa Salmanticam mitti obtinet;] Ipse porro tantum delectabatur lectione, ut usque ad postremam infirmitatem numquam visus fuerit sine libro in manu: atque ego quidem existimo, nullum esse in hac nostra provincia Aragoniæ Religiosum, qui plures libros a capite ad calcem perlegerit. Verum tamen est, lecta ab eo (cum esset infirmæ memoriæ) minus, quam optasset, ipsi profuisse, ac propterea minus doctum audivisse, quam alios, qui minus legerant, meliusque meminerant. Usque adeo denique erat amans studiorum, ut, cum secundo præesset novitiis, a Patre Generali obtinuerit transmitti ad celebrem Salmanticensem f S. Stephani conventum, ex quo noverat, tantos tamque eximios prodiisse magistros. Sed Pater Micon conatus est ipsum ab hoc revocare proposito, asserens, eum non esse a Deo ad Religiosum Ordinem vocatum ad docendas litteras, sed ut virtutes bonis suis exemplis & salutaribus monitis aliis suaderet; nec debere esse magistrum studentium litteris, sed novitiorum. Nihilominus voluit ad destinatum pergere locum, & in Castellam g profectus est.

[27] [sed ex via Valentiam redux, novitiis denuo præficitur,] Adventanti autem in locum, qui Villa scusa di Haro h vocatur, dictum ei a quodam patre magnæ pietatis est, non hanc esse viam, ad quam illum Deus vocaverat; proinde rediret ad conventum suum, ibidemque opus sibi a superioribus injungendum expleret. Valentiam itaque reversus ab ejus temporis Priore magister novitiorum denuo constitutus fuit; a quo officio numquam deinde amotus est, nisi quando ipsemet quietis causa, permittentibus superioribus, ei sponte sua cessit; quamquam Patres eum in commune bonum ad eamdem curam revocaverint. Hinc factum est, ut ille magno numero juvenes instituerit, & ex ejusdem tirocinio multi prodierint, tam litteris, quam religione, excellentes; quorum licet multi jam obierint, florent tamen etiam aliqui mirabiliter in variis conventibus & provinciis nostri Ordinis; atque ipso sancti Viri sepulturæ die quidam pius pater Ordinis S. Francisci i inter alia, quæ in illius laudem protulit, comparavit eum magno isti patri B. Jordano k, proximo S. Dominici in generalatum successori, qui suis ipse manibus sacrum habitum maximo juvenum numero concessit.

[28] Inter alios habuit duos novitios in dicendo Officio ac similibus rebus scrupulosissimos. [quos egregie instruit.] Quam ob rem cuidam novitio, nomine F. Christophoro Escriva, nunc baccalaureo, ait: En, ut duo isti filioli scrupulosi sint; noveris, ambos sacrum habitum exuturos. Itaque contigit, dum ambo pejores facti a Religione postea defecerunt. Quidam novitius, nunc vir, post aliquos dies tirocinii patrem F. Ludovicum, tunc temporis loci magistrum, accedens, insignem revelationem, quam sibi factam aiebat, enarravit. Respondit is: Jam nunc tibi revelationes fiunt? Agedum, etiam habitum exues. Pauci dies effluxerant, cum ad sæculum regressus est, vitam anachoreticam professurus, nec eam professus est. Non probabat ille hujusmodi revelationes in iis, qui Dei servitium nuper amplexi fuerant; imo contra dicebat, oportere eos prius diligenter exerceri in vita activa, domando suum corpus, ac multo etiam magis suam voluntatem, & diu noctuque chorum frequentando; quam velle alis contemplationis volare; maxime quod per istam semitam ordinarie transierint Sancti, itaque doceant sacri doctores, ac nominatim S. Gregorius in Moralibus in hæc Jobi verba: “Ingredieris in abundantia sepulchrum.” Alias secreto ad se vocavit quatuor novitios, quibus ait: Filioli mei, parate vos: unus e vobis hoc anno morietur; contigitque, ut unus eorumdem infra tres menses obierit, tribus aliis aliquot annos superstitibus.

[29] Eo tempore tanta erat illius apud Patres existimatio, [Quanta fuerit ejus apud suos æstimatio.] ut, dum pater magister Natalis, qui tunc sua perficiebat studia, nunc rector in Torrente l est, interrogaret benedictum patrem magistrum F. Joannem Miconem, an expediret sibi Dominicanum, an presbyterum sæcularem fieri, eoque respondente: “Bonum est viro, cum portaverit jugum Domini ab adolescentia sua m:” instaret, ut mentem suam clarius exponeret; pater Micon reposuerit: A me nihil aliud audies; sed consule vestrum fratrem Ludovicum, qui, licet adhuc juvenis sit, Valentiæ erit alter S. Vincentius, idque tu ipse videbis: qua ratione geminum simul protulit vaticinium: unum scilicet, F. Ludovicum alterum futurum S. Vincentium; alterum, supra dictum magistrum Natalem victurum, donec ipsum talem videret. Quæ dicta an vere impleta fuerint, nec ne, constabit ex hujus Historiæ progressu.

V.

[30] Anno MDLV n, ultimo Sabbato mensis Augusti supra dictus pater Micon cum magno virtutum odore & opinione sanctitatis in hoc conventu ad meliorem vitam migravit: [Mors Miconis, S. Thomæ de Villanova, & peste correpti Clementis Benet,] qui paulo antequam exspiraret, fratres multum dolentes intuitus, Consolamini vos, inquit, Patres, quia certo Sanctus in conventu superest. Paucis diebus post etiam obiit magnus iste hujus civitatis archiepiscopus Thomas de Villanova ex Ordine S. Augustini o, quorum mortem subsecuta est ingens annonæ penuria, quæ tenuit usque in annum MDLVII, cujus verno tempore in hac civitate accessit etiam pestis, ex qua brevi mortuus est P. F. Clemens Benet, qui, dum tunc de totius vitæ suæ peccatis apud nostrum patrem Bertrandum confiteretur, pollicitus fuit, fore ut nova de se ex altero illo mundo eidem nunciaret.

[31] [cujus anima, Sancto procurante, e purgatorio liberatur,] Proinde apparuit ei eadem nocte, nuncians, se in purgatorio detineri pro quibusdam suis defectibus, quamquam levibus, & specialiter, quia contra constitutiones nostras indusio lineo pauco tempore fuerat usus; petiitque, ut id significaret Priori, hicque fratribus preces pro se indiceret. Itaque pater Bertrandus, rem aliis celans, Priori indicavit; isque fratribus eorumque precibus animam F. Clementis in capitulo commendavit. Quo facto, post sex octove dies quædam persona simplex, horum inscia, mentem suam apud patrem Bertrandum sacra confessione eluens, asseruit, præcedenti nocte visam sibi esse aperiri terram, ex eaque prodeuntem animam fratris Clementis, instar stellæ fulgidam, & per aëra ascendentem ferri ad cælum.

[32] [Ad conventum Albaidæ missus] Ingravescente deinde etiam magis peste, illius temporis Prior, pater frater Michaël a S. Dominico, ex mandato patris magistri, fratris Petri Salmanticensis, tunc horum regnorum vicarii generalis, multos fratres ad varios conventus transmisit; in qua partitione patri Bertrando obtigit conventus S. Annæ de Albaida p. Hic ille cum sodali suo tanto cum fervore divini verbi prædicationi incubuit, magnam interim egestatem, aliaque incommoda ferens, ac Deum in omnibus assidue laudans, ut tunc impletum sit, quod S. Vincentius illac olim transiens prædixerat, fore ut eo in loco Deus aliquando magnopere laudaretur; quamvis id temporis S. Annæ conventum nostri nondum incolerent. Primum sermonem suum habuit in Palombara q cum magna animi suavitate, quod is locus natalis esset patris Miconis sibi amantissimi.

[33] [prædicationi, expiandis per confessionem animis,] Prædicaturus in Albaida, ingressus in sacristiam Deum precabatur, indeque prodeuntis facies splendere visa fuit. Certe credo ego, quod multis piis personis visum fuit; splenduisse scilicet vultum illius; eumque splendorem eidem obtigisse ex devotione ac frequenti oratione, in qua soluerat totus ignescere: huic autem igni proprium est splendere. Cum quidam frater, Joannes Porez nomine, in conventu S. Annæ vellet peccata sua apud ipsum expiare, dum parabat se, audivit magnum planctum & singultum alterius patris, fratris Alphonsi Hodi, eidem tunc confitentis; qui deinde recedens cum obortis lacrymis dixit ei: O mi frater Joannes, unus carbo accendit alterum! Consueverat etiam idem frater Joannes dicere, se inter confitendum ipsi, vel ex unico illius verbo soluisse se sentire vehementer ad lacrymas & contritionem excitari.

[34] [piisque consiliis suggerendis incumbit:] Habitabat tunc Belgidæ duobus circiter milliaribus a S. Anna Hieronymus Abella, nunc unus e magistratu hujus civitatis Valentiæ, qui magni faciebat patrem Bertrandum, quod eum orationi magnopere deditum cerneret: propterea tunc multa in hoc Patre observavit, quæ postea sæpius retulit. Solebat hic vir nobilis dicere, P. F. Ludovicum numquam sibi, dum soli simul essent, nisi de Deo rebusque spiritualibus locutum esse; cumque sæpius ad eum adiret de re quapiam ad conscientiam pertinente consulendi gratia, soluisse accipere ab eo responsum, priusquam interrogasset; muros vero cellæ illius totos sanguineis guttis respersos fuisse; eumdemque crebro ad quemdam collem, conventui adjacentem pergere, ibidemque orare consuevisse. Ibat pedes per hanc viciniam prædicaturus & post habitam concionem assumpta pera mendicabat pro conventu.

[35] Circa hoc tempus invisit ipsum quidam eremita, [visitur a pio eremita: inter Sacrificium] qui incedebat discalceatus, sola tunica tectus, semperque Breviarium aut Coronam Marianam in manu gestans, & erat pro Sancto habitus, quod jam multis annis pœnitentiam egisset in quadam spelunca, triginta circiter milliaribus ab isto monasterio dissita. Hic simul ac hunc benedictum Patrem conspexit, ad osculandos illius pedes procidit altaque voce dixit: Tu es angelus, frater Bertrande, tu es angelus! O qualem sedem, qualem gloriam tibi Dominus paravit! Mansit autem cum ipso tribus diebus, de divinis rebus tractans, confessusque apud ipsum est, & sacra Eucharistia quotidie refectus. Narravit præterea supra laudatus vir nobilis, dum interdum cum uno pedissequo solus in ecclesia esset, hunc benedictum Patrem, Sacris operantem, quarta circiter horæ parte stetisse ante sacram communionem cum Sacramento in manu, multas interim spargentem lacrymas, quæ totidem margaritæ videbantur; faciem vero illius instar crystalli claram apparuisse, & circum sanctissimum Sacramentum atque a capite Patris velut circulum lucidissimi splendoris.

[36] Quodam die eidem viro nobili Belgidam redeunti ait pedissequus ejus: [mire fulget: parturienti suis precibus succurvit:] Domine, vidistine splendorem, qui circumdabat caput patris fratris Ludovici, dum plangeret, in manu habens sanctissimum Sacramentum? Testatus etiam idem est, sororem suam, dominam Isabellam de Beluis, parturientem, circumstantibus obstetricibus, post aliquot horas omnibus viribus defecisse. Quam ob rem dictus vir nobilis, earum inductus precibus, unum e suis famulis mula vectum ad Servum Dei festinanter misit, obsecrans, ut sine mora accurreret. Is autem cum advenisset, neminem videre aut alloqui volens, viro nobili solum dixit, ut oratorium sibi aperiri juberet; quod ingressus coram Crucifixo in genua procubuit, & Matutinum Nativitatis Domini nostri recitavit; ac deinde etiam diu in oratione perstitit. Interea vir ille nobilis per rimam januæ illum observabat, advertensque absolvisse, eam aperuit: at ille sic infit: Istæ obstetrices parum gnaræ sunt: vellent, illam præmature parere. Pariet tamen ante mediam noctem puellam incolumem, victuram cum matre sua.

[37] Laudato viro nobili etiam prædixit quippiam, non exigui ejusdem animæ momenti, [viro nobili arcanum quoddam, uxoris] quod viginti post annis ei contigit. Alias post sumptam in ecclesia S. Annæ divinam Eucharistiam idem vir nobilis accessit ad cellam ejus, qui apprehensum amplexatus, Frater, inquit, para te; statuit enim Deus tollere tibi, quod in hac vita præ ceteris amas. Triduo post iste vir nobilis ob quamdam festivitatem ad S. Annæ rediens in medio itinere Patrem obvium habuit, Belgidam euntem, qui ait: Frater, ego ad domum vestram pergo, dominas istas pie solaturus. Quare ambo Belgidam perrexerunt, ipseque post piam exhortationem illum ejusque conjugem, ac sororem, supra dictam dominam Isabellam, duasque consobrinas, ut alias facere soluerat, sanctissimo Sacramento refecit. Absoluto prandio, Deo gratias egit, dimissisque famulis domesticis, ipsi ejusdemque conjugi dixit: Quid si Deo placeret dissolvere nodum, qui vos ligat? Moxque sermone alio verso, cœpit de divino amore loqui, & ad S. Annæ conventum reversus est.

[38] [proximam mortem, & filiorum statum vaticinatur:] Triduo post, die Mercurii vesperi, istam bonam dominam acris febris corripuit: die Veneris eadem ad infelicem partum pervenit, postridie post sumptum cibum tam subito exspiravit, ut vix potuerit nomen Jesu proferre. Subsecuta die Dominica adfuit pater frater Ludovicus, & in eodem cubiculo, in quo positum erat cadaver, post elevatos non parvo tempore in cælum oculos, eosdem dimittens, hæc ait: Hæc defuncta fuit una e purioribus magisque simplicibus animabus, quibuscum, dum vixi, umquam conversatus fui: quinque tamen diebus in purgatorio detinebitur. Absolutis exsequiis, corporeque in ecclesia S. Annæ sepulto, eidem viro nobili prædixit, suos filios, tunc parvulos, presbyteros Jesuitas futuros. Atque ita evenit: post aliquot elapsos annos eorum tres isti Religioni nomen dedere; quartum vero, qui nunc conjugatus est, prædixit, remansurum in sæculo.

[39] [sub illo crescit conventus personis & eleëmosynis:] Antequam pater frater Ludovicus vicarius esset hujus conventus, in quo non nisi quatuor vel quinque fratres habitabant, vix habebant, unde viverent; sed postquam ejusdem regimen suscepit, accrevit numerus fratrum, & tamen omnibus abunde provisum fuit. Advehebantur ipsi interdum bene onusta frumento plaustra, aliaque ei mittebantur in eleëmosynam, quod ante raro fiebat; in arcula autem oblationum, in qua olim vix quidquam inveniebatur, cœpit bona pecuniæ summa reperiri. Id pariter fiebat, quocumque in loco ille præerat, ut, quamvis nec importunus nec molestus esset in petendo, nec singulari uteretur diligentia in spiritualibus filiis sibi suisve fratribus procurandis; nec soleret blandiri aliis; imo homo exiguæ urbanitatis esse videretur; benedictus Deus, omnium eleëmosynarum supremus distributor, fidelium corda moveret, ut ei abunde largirentur.

[40] [cælesti lumine in Missa honoratur:] Pedissequus, cujus paulo supra meminimus, jam annorum triginta, nomine Melchior Magnes, in Processu testatus est, se, cum e servitio supra laudati viri nobilis dimissus fuisset, biennio famulatum patribus esse in conventu S. Annæ, eoque interim tempore, dum patri fratri Ludovico sacrificanti frequenter inserviret, creberrime vidisse, quando sanctissimum Sacramentum in manu sua tenebat, descendentem super eum candidissimam nubem cum aliquot gyris lucidissimis inter sanctissimum Sacramentum & caput Sacerdotis, unde tantus prodibat splendor, acsi duo luminaria arsissent. Affirmavit præterea, se, dum interdum vellet de quopiam suo negotio cum Servo Dei agere, a bono Patre manu humanissime apprehensum fuisse, & in cunctis quæstionibus suis ab eo sibi satisfactum esse.

[41] Rupta campana conventus, procurator ejusdem collegerat pecuniam, [docet procuratorem in Deo confidere:] ut fieret altera. Sed cum pater Bertrandus, tunc loci vicarius, ea alium in finem indigeret, procuratori mandavit, ut pecuniam, quam in novam campanam servaverat, ad se deferret. Hinc multum contristatus est pauper procurator, veritus, ut campanæ solvendæ par esset: cumque proinde stomachabundus in corde suo, atque etiam intra dentes (sic tamen, ut humano modo intelligi nequiret) murmuraret hæc verba: O benedictus sit Deus, quam terribilis hic homo est! Pater Bertrandus subito ei inquit: Eja age, pater, cum jam dixeris, O benedictus sit Deus, quam terribilis hic homo est!, bene facies nunc mihi tradens illam pecuniam, ut Deus ceteris rebus provideat.

[42] Ortum aliquando in quodam monte incendium magna cum rerum omnium strage dilatabatur versus vineas Fratrum. [incendium signo crucis compescit.] Quod ubi Servo Dei nunciatum est, conventu egressus est, visaque per conspicilium magna ista flamma, quæ prædictis vineis jam appropinquabat, eam formato illuc versus signo Crucis extemplo extinxit, quamvis eo jam pertigisset, ubi magna erat ligni aridi strues. Qui vero postea iverunt tantum prodigium visuri, repererunt, incendio terminum velut ducto fune præstitutum fuisse, tamque directum, velut ibidem aliquod signum positum fuisset, ultra quod non poterat istud procedere r.

ANNOTATA.

a Roca & Avignonus signant annum 1551, diemque 21 Septembris. Adi Commentarium prævium num. 30 & duobus seqq.

b Consonant Auditores Rotæ Romanæ in sua Relatione Ms. ad Gregorium XV Papam his verbis: B. Ludovicus adeo flagellis cædebat corpus suum, ut non solum ejus disciplina, sed etiam parietes conspersi sanguine viderentur.

c Haud dubie indicat ea verba Eliphæ: In horrore visionis nocturnæ, quando solet sopor occupare homines, pavor tenuit me, & tremor, & omnia ossa mea perterrita sunt: & cum spiritus, me præsente, transiret, inhorruerunt pili carnis meæ. Stetit quidam, cujus non agnoscebam vultum, imago coram oculis meis, & vocem quasi auræ lenis audivi. Numquid homo Dei comparatione justificabitur, aut Factore suo purior erit vir? Ecce, qui serviunt ei, non sunt stabiles, & in angelis suis reperit pravitatem: quanto magis hi, qui habitant domos luteas, qui terrenum habent fundamentum, consumentur velut a tinea &c.

d Habet ista S. Augustinus in editione Operum illius per Benedictinos Congregationis S. Mauri in Epistola 78 ad clerum populumque Hipponensem.

e Communiter sacrum Rosarium beatissimæ Virginis Mariæ nuncupatam, quod hic semel annotasse suffecerit.

f Salmantica, vernacule Salamanca, nota est Hispaniæ in regno Legionensi civitas, insigni veterique academia celebris.

g Nimirum in Castellam Novam, vulgo Castilla la Neuva, per quod Hispaniæ regnumeundum erat Salmanticam, in Legionensi regno sitam.

h In Blaeviana charta geographica regni Castellæ Novæ, istius nominis vicus visitur 39 communibus milliaribus Hispanicis a civitate Valentia dissitus.

i Roca in Vita Hispanica scribit, hunc fuisse B. Nicolaum Factorem, de cujus cum S. Ludovico Bertrando sancta amicitia inferius plura legentur.

k Hujus Beati, Ordinis Prædicatorum secundi Magistri Generalis, Acta in Opere nostro illustrata habes ad diem 13 Februarii.

l Martiniere in suo Lexico geographico hujus nominis locum, excellenti vino celebrem, uno milliari Valentia dissitum memorat.

m Threnorum cap. 3, ℣. 27.

n Ita correxi; nam in editione Panormitana, qua utor, legitur: Anno MDLI, manifesto, verisimillime typothetæ, vitio. Rationes accipe. Primo Avignonus, hoc ipsum Vincentii Justiniani Antistii caput laudans, signat annum MDLV, eumdemque habent Roca inVita Hispanica, & Echardus in Bibliotheca in elogio Miconis. Secundo emortualem ejusdem Miconis diem, quem Antistius ultimum Sabbatum mensis Augusti fuisse, addidit, iidem mox laudati scriptores diem ultimam ejusdem mensis dixerunt: hæc autem dies anno 1555 vere Sabbatum erat; anno vero 1551 Feria secunda. Tertio adjecit Antistius, S. Thomam a Villanova, archiepiscopum Valentinum, paucis diebus post obiisse, quem anno 1555, die 8 Septembris mortuum esse, constat ex ejusdem gestis ad eumdem Septembris diem in Opere nostro illustratis. Mitto plura.

o Vide Annotata ad lit. præcedentem.

p Albaidæ, quæ regni Valentini vicus est, marchionatus titulo insignitus, conventus S. Annæ initia & progressus legi possunt apud Diagum in Historia provinciæ Aragoniæ Prædicatorum lib. 2, cap. 101, ex quo suffecerit hic annotasse, eumdem tempore, de quo scribimus, nondum Prioratus dignitate gavisum fuisse; sed solum Vicariatus, quod non posset duodecim Religiosos alere.

q Roca habet Palomar; quo modo legendum puto, eo quod locus, de quo hic agitur, mox dicatur natalis fuisse patri Miconi; hic autem in Palomar natus sit, teste Echardo tom. 2 Bibliothecæ pag. 154, ubi hic addit, Palomar oppidulum esse vallis Albaidæ; quod reliquæ narrationi Antistii apprime convenit.

r Libet hæc ex Ms. Relatione Auditorum Rotæ confirmare. Sic habent sub titulo Vastum incendium restinctum: Cum in regni Valentini pago villæ de Albayda pastores, quo uberius in sequenti anno herba proveniret, ignem stipulis de more injecissent, accidit, ut, flante validius vento, proxima quæque primum flamma corriperet, dein latissime evagata, horribili spectaculo & ingenti mortalium terrore, toto monte sæviret; jamque ad vineam monasterii, cui Bertrandus præerat, incendium properabat, cum Dei Servus certior factus in aperta, fratribus suis comitatus egreditur, flammaque conspecta, elevatis in cælum oculis, sanctæ Crucis signum, velut benedictionem igni impertiturus, dextera efformavit; & ecce, nulla penitus intercedente mora, flamma ignisque omnis evanuit, mutatione tam repentina, ut ligna, quorum non parva copia comburi cœperat, dimidia sui parte ustulata, dimidia vero integra, intacta cernerentur, & eodem in trunco velut exactissima quædam linea, qua discriminarentur, prout ipso benedictionis tempore, quo ad sancti Viri fidem incendium divina Providentia restinxit, plus minusve jam flamma corroserat. Probatur hoc miraculum ex duobus testibus contestibus C. Quoniam 48 dist., C. Placuit 2. q. A, C. Licet de testibus, qui cum Bertrando profecti sunt, ubi incendium per omnes montis partes, jamjam vineam combusturum, decurrebat, & præsentes fuerunt, cum exasperata vento vis flammæ, facto statim per B. Bertrandum Crucis signo, extincta est. Quod autem hæc ignis extinctio fuerit super totius naturæ creatæ ordinem, clarum est; cum vires humanæ vastum ignem in monte, lignis semiustis, debaccantem, vento maxime spirante, non possint uno oculorum ictu depellere, quem tamen B. Bertrandus, divini amoris igne plenus, statim extinxit. Hactenus Auditores Rotæde stupendo hoc miraculo, quod in Bulla Canonizationisetiam memoratur.

CAPUT III.
Cetera Sancti gesta in conventu Albaidæ: remissus Valentiam, novitiis denuo præficitur: concionatur: prodigium patrat.

VI.

Interea viginti & duo Fratres in hoc conventu nostro a ex peste obierunt, [Eo orante, puerpera enititur.] atque inter hos loci Prior, frater Michaël a S. Dominico, qui sibi numquam parcens, velut alter Tobias, assiduus erat in visendis peste infectis & sepeliendis mortuis. Cum itaque pater Bertrandus in conventu S. Annæ aliquando orationi vacaret, apparuit ei in gloria Prior mortuus, & amplexans ait, sese eodem momento excessisse ex hac vita & proficisci ad cælum b… Modo ad historiam boni Patris nostri revertamur. Quadam nocte magno cum strepitu pulsatum est ad portam conventus S. Annæ, quia domina Blanca Columba, uxor nobilis viri Joannis Milano, qui nunc Albaidæ comes est, nequiens parere, in extremo vitæ periculo versabatur. Accessit eam benedictus Pater, impositaque illius collo Corona sua Mariana, in genua procidens oravit; moxque dicta domina peperit.

[44] Mandavit aliquando procuratori conventus, ut duos regales c lotrici daret, [Pauperi prospicit: dæmonem sub peregrini habitu latitantem] qui eos inter pannos sordidos ad eamdem misit. Lotrix, his visis, mirabatur, propterea quod eo die magnopere egeret. Currit ergo ad conventum, Servoque Dei dixit: Pater, quid est hoc, quod in pannis reperi? Cui ille respondit: Vade; quia indiges; unde illa attonita hæsit, cum necessitatem suam nulli hominum indicasset Albaidæ habebat quædam mulier filiolum multum sibi dilectum; ad quam accedens peregrinus quidam ait: Ego pergo ad S. Jacobum; si mihi dare vis filium tuum, magnum illum efficiam dominum. Illa vero (quamquam non displiceret hujusmodi promissio) petiit, sibi unum diem ad deliberandum concedi; & consilii gratia bonum Patrem adiit; qui respondit, ut, dum rediret peregrinus, eum juberet in malam rem facessere, quia dæmon erat.

[45] [detegit, & mulierem simili errore liberat.] Postero mane rediit peregrinus, eadem postulans, ad quem illa, Vade hinc, ait, in malam rem, quia dæmon es. Reposuit ille: Major dæmon est frater Bertrandus, qui id consilii tibi dedit: ut tamen scias, quantum possim, aspice hominem, qui asino huc advehitur; is ante has fores mortuus concidet: atque ita vere contigit; peregrinus autem interim ex oculis evanuit. Magister Honophrius Clemens, eloquentissimus hujus regni concionator d, qui ante Patrem Ludovicum conventus S. Annæ vicarius fuerat, hoc factum narravit, exponens, primam Partem S. Thomæ, præsente patre fratre Bertrando, dixitque, peregrinum illum, cum dæmon esset, naturaliter scire potuisse, adventantem asino hominem ex quodam malo ad subitam mortem fuisse dispositum, adjunxitque, tam peregrinum, quam istum alterum, fortassis dæmones fuisse. Hic Valentiæ mulieri alteri similem errorem exemit, ac per totam vallem Albaidæ persuasum erat incolis, nullum sibi obventurum infortunium, quamdiu dictus Pater eo in loco habitaret.

[46] [Varia aliæ ab eo gesta,] Hoc tempore patri Bertrando admodum familiaris erat pater frater Joannes Alarcon, hodieque superstes in Lucente in monasterio S. Mariæ de corpore Christi e, qui importunis precibus a me rogatus, ut insigniora quædam de hoc Patre me doceret, inter alia mihi scripsit sequentia. Quo tempore (ita ipse) ego conversatus fui cum patre fratre Ludovico Bertrando, eidemque etiam a sacris confessionibus fui, cognovi illum singularem sancti patris Dominici imitatorem in devotione, oratione, observantia, vitæque austeritate. Priusquam sacerdotio initiatus esset, multum profecerat in oratione, & aliquoties quædam ecstasium initia sensit. Hinc aliquando pater Mico ab eo rogatus, ut sibi explicaret, quæ res esset, dum homo nonnumquam eo pertingit, ut nesciat, utrum in cælo, an in terra sit, reposuit bonus pater, Deo gratias ageret; non quemlibet hac in re potuisse eo pertingere, quo ipse. Fervor ejus inter orandum, ingensque spiritus calor nonnumquam redundabat in corpus: proinde cum quodam die, valde frigida tempestate, dicerem, me frigere, graviter dixit: Qui friget, oret, nec frigus sentiet. Idne tu nescis, id numquam expertus es?

[47] [dum Albaidæ habitaret,] Missam celebrabat devotissime, dumque Christum in manu habebat ante communionem, hærebat notabili tempore, oportebatque, ut ab oculis sibi tergeret lacrymas, quas fundebat. Celebrabat Missam quotidie, tantoque æstuabat amore sanctissimi Sacramenti, ut, cum quodam Sabbato Sancto non posset dicere Missam privatam, rogaverit me, ut sacram Communionem sibi porrigerem; quamquam & ab hac tum abstinuerit, intelligens, id superiori non placere f. Inter colloquendum multus ei erat sermo de Deo & rebus sanctis, ut prodesset auditoribus; ac de me ipso quidem possum affirmare, in frequentibus cum illo habitis sermonibus sensisse me novum aliquod ad serviendum Deo incitamentum. Quodam etiam die, colloquentibus nobis, quidam, qui auscultabat, juvenis exclamavit: O Pater, Deus tibi benedicat, tu sancto tuo sermone pravam mihi exemisti cogitationem; præstolabar enim quemdam hac transiturum, quem multis fustium ictibus ferirem; sed hoc ipso momento audiens, quæ dicis, mentem mutavi. Dumque ego subjicerem, Modo vides, Pater, quid sit de Deo piisque rebus bene loqui, respondit, aliquid simile sibi etiam antea evenisse.

[48] Præter perpetuum de piis rebus colloquium erat huic Patri quædam in omni sermone suo certa suavitas, [ex testimoniis] quæ omnes mire rapiebat: eo autem in semet ipsum utebatur rigore, ut illius calceorum soleæ semper tinctæ apparerent sanguine, dum se flagellis ceciderat, ex scapulis defluo, quas omnino laceras lividasque gerebat. Imposita semel mea in ipsius scapulam manu, manifestum doloris indicium dedit; sed caute finxi, me non advertisse. Alias in cella illius absconditos reperi veteres centones, plenos cruore, qui per flagella ex humeris defluxerat, quos ego tunc abstuli, & ultra viginti annos pro sacris reliquiis servavi. Non placebat ei lectus mollis & delicatus. Cum nos ambo occasione cujusdam jubilæi confestionibus in urbana ecclesia excipiendis in tam seram vesperam occupati fuissemus, ut non possemus redire ad conventum, dominus Joannes Milano, qui nunc comes est, fecit ei lectum sterni, qui cum Patri nimis commodus videretur, noluit se exuere vestibus, sed persolutis suis precibus, ut erat vestitus, quievit. Nec solum ordinario indusio laneo utebatur, verum etiam, quantum ex multis indiciis colligi poterat, etiam sæpe cilicio.

[49] Tantum ipsum venerabatur is populus, ut concionanti Palumbaræ g frustum caputii illius pro reliquiis amputatum fuerit. [petrum Alarconis,] Aderam ego, quando ille signum Crucis formavit versus ingens incendium, vineæ conventus appropinquans h; postridie vero illuc accedens, ut incendii terminum viderem, vidi illud eo in loco stetisse, ubi erat lignorum & ramalium congeries prope vineam conventus. Hæc sunt, quæ supra dictus pater Joannes Alarcon, homo verax multaque fide dignus, mihi narravit, qui insuper dixit, vidisse se interdum per ipsius cellæ forium rimas quamdam claritatem translucentem, quæ lux minime naturalis esse videbatur: hæc eadem ego etiam ab aliis audivi. Quædam ex relatis in hoc capite confirmavit præterea pater frater Martinus Xoarez, qui eodem tempore habitabat in conventu Albaidæ; ac speciatim retulit, se quodam die Dominico ab eo vocatum esse, ut irent Belgidam, & in via habuisse quemdam hominem obvium, cui pater Ludovicus ait: Scio, cur venias, redi modo, & dic, me venire. Cum vero Belgidam advenissent, repererunt mortuam conjugem domini Hieronymi Abella, superius laudati; quod pater Bertrandus jam divinitus cognoverat.

[50] Narravit præterea idem pater, abhinc annis circiter undecim patrem Bertrandum post suum ex Indiis reditum, [Martini Xoarez,] dum a concione in loco Agres dicto, quatuor milliaribus Albaida dissito, habita rediret, obviasse cuidam, qui ei dixit: Pater, ubi nunc habitat quidam sanctus pater vestri Ordinis, qui ante habitabat Albaidæ, eratque ejusmodi conditionis ac morum, ea proferens, quæ Bertrandum ipsum indigitarent. Respondit ad hæc pater Martinus, istum Patrem profectum fuisse ad Indias; sed jam inde reversum esse. Tum vero virum istum dixisse: Noveris, me in hoc, ubi modo sumus, loco vidisse miram ab eo rem fieri. Nimirum dum ipse a S. Maria de Agres rediret, viso pastore, gregem suum servante, procubuisse in genua, elevatisque ad cælum oculis, aliquantulum precatum, recta ad ipsum processisse, cum eoque nonnihil collocutum, reversum Albaidam. Tunc ego ab eodem petii, quid frater iste dixisset; qui respondit: Revelavit mihi secreta cordis mei, dicens, quod jam biennium trienniumve esset, ex quo non fuissem confessus; utque sine mora pergerem confessurus in Agres vel in S. Annæ Albaidæ; quo pastor iste etiam perrexit, ibidemque confessus, post biduum triduumve sancte est mortuus.

[51] [qui ei ibidem convixerunt,] Eodem supra dicto fratre Martino teste, pauperibus ad januam conventus mendicantibus multas largiebatur eleëmosynas: jejunii autem Quadragesimalis tempore, dum non potuerat quosdam eorum, qui apud ipsum confiteri volebant, matutino tempore audire, si pauperes essent, cibabat eos, ne jejuni repedarent domum, ac deinde eorumdem confessiones excipiebat. Non obstantibus tot eleëmosynis & liberalitate, erat conventui prospectum de omnibus. At, qui illi successit vicarius, non erat similis eleëmosynarius, isque volendo parcere in commodum conventus, eo redactus fuit, ut nec fratribus victum posset præbere.

[52] [& Petri Miconis;] Alter pater, dictus Frater Petrus Micon, testatur, magistrum Jordanum (unum e melioris magisque probatæ vitæ presbyteris hujus regni) coram suis discipulis in schola aliquando asseruisse, patrem fratrem Ludovicum Bertrandum, fuisse magnum servum Dei, & contemplationi plurimum deditum, seque, cum ad ipsum visendum accessisset ad conventum S. Annæ, invenisse eum in monte, & post salutationem & amplexus rogasse, qui se haberet; sed non aliud a bono Patre responsum accepisse, nisi quod ille oculis in cælum sublatis, hilari facie solum dixerit, posse nos esse filios Dei. Ex quibus ille intellexit, eum tunc in quadam excelsa contemplatione fuisse, cum ad quæsitum nil responderet. Consueverat idem magister Jordanus discipulis suis de illo dicere: Jam in cælo Vir iste est.

[53] [Valentiæ iterum regit novitios: extra urbem concionatur:] Cessante pestilentia, anno MDLX revocatus Valentiam est, ut novitiis magister denuo præesset, tuncque ego cœpi illius subditus esse, in eoque cognovi multas virtutum, quas jam retuli & relaturus sum i. Infinitas Deo gratias ago, quod, licet non acceperim ab illo sacrum habitum, nec sub ipso professionem emiserim, eum tamen habuerim jam professus, sub ejusque cura vixerim uno anno cum dimidio k; sed cum ea, quæ ad tironum regimen pertinent, dum illis præfuit, jam exposuerim cap. III l, nihil opus est eadem hic repetere. Subsecuti Quadragesimalis jejunii tempore conciones habuit in Alcoi m, ubi pro lectulo usus storea optimum exemplum præbuit. Aliquoties etiam haud procul inde concionaturus ivit ad gratificandum dominæ comitissæ Beatrici Mendozza, magnæ virtutis ac pietatis feminæ, quæ propter audita de eo ex multis maximeque ex isto pio presbytero, magistro Jordano, illum plurimi faciebat, aliquando etiam apud ipsum confitebatur de peccatis suis; feceratque illi parari lectum commodum; verum frater Petrus Micon, tunc vir sæcularis, qui jussu comitissæ patri Ludovico inserviebat, eidem dominæ dixit, eum numquam dormire in lecto; nec tam mature umquam surgere potuit, quin hunc benedictum Patrem, positis humi genibus, deprehenderit orantem.

[54] Sequenti vere ad Valentinum littus appulerunt duæ biremes Maurorum cum ingenti præda, [duas piraticas Maurorum biremes] magnoque captivorum numero, quos ex ista ora abstulerant; de quibus redimendis parandaque pecunia dum ageretur, ecce biremium præfectus n quodam die festo, aliquot aliis comitatus Mauris, magno cum fastu obambulabat Valentiam; qua de re Pater noster, solitus a Deo petere spiritum Heliæ, vehementer indoluit. Proinde cum vespertino tempore novitii omnes essent in horto, postquam quilibet aliquid de ejus diei festo dixerat, ipse sancta succensus ira, versus nos ait: Qua ratione ferri potest, filii mei, ut hostes Christi post tantum illatum damnum hodie tanta cum pompa civitatem perambulaverint, atque etiam nunc eant jactabundi? Ad nos, ad nos, filii mei, ea spectant. Agite igitur, omnes hic procumbamus in genua, &, ad mare conversi, psalmum adversus istos Mauros devote recitemus.

[55] Novitii extemplo paruerunt ea cum devotione, quam Deus eorum animis infuderat. Paulo post intellectum est, [suis precibus submergit.] Mauris vela facientibus & aliquantulum a littore provectis, terribilissimam ortam esse tempestatem, quæ eos omnes in profundum demersit. Quapropter Pater pro sua solita sancta simplicitate deinde sibi scrupulos movit, an non peccasset, data occasione novitiis (quorum meritis mirabilem illum effectum adscribebat) vindictam de Mauris a Deo tam fervide petendi. Psalmus, quem tunc recitaverant, si recte memini, fuit centesimus octavus, qui incipit: DEUS, LAUDEM MEAM, vulgoque appellatur Psalmus maledictionis; vel fuit octogesimus secundus, cujus initium est: DEUS, QUIS SIMILIS ERIT TIBI? qui admodum aptus videtur adversus Mauros aliosque sanctæ Ecclesiæ hostes.

ANNOTATA.

a Valentino scilicet, non Albaidæ.

b Sequitur hic insigne ejusdem patris Michaëlis elogium, quod, quia nonnihil prolixum est, & ad S. Ludovicum nullo modo pertinet, sciens prætermitto, uti similia me prætermissurum monui in Commentario prævio num. 13: mihi enim hic propositum est solius S. Ludovici gesta recensere; Antistio autem fuit etiam alios insignes viros, qui in suo Valentino conventu virtutibus eluxerunt, posteritati commendare.

c Moneta Hispanica est, vulgo Reale dicta, variique valoris.

d Elogium hujus viri, cui S. Ludovicus etiam in Prioratum conventus Valentini successit, habes apud Echardum tom. 2 Bibliothecæ pag. 234.

e Videtur is conventus regni Valentini esse, quem Diagus lib. 2, cap. 96 in Luchente situm ait, & cujus notitiam ibidem tradit.

f Huc pertinent, quæ in Relatione Auditorum Rotæ leguntur his verbis: Aliquando prohibitus a vicario conventus sanctissimam Synaxim sumere (quam ipse solitus erat sumere, si Missæ sacrificium celebrare non poterat, ut supra dictum est) tam patienter & benigne præceptum adimplevit, ut ne verbum quidem protulerit, sciens, mandatum superioris ita esse suscipiendum, acsi Deus ipse præciperet; nisi certum sit, Deo displicere, ut docet S. Bernardus.

g Vide Annotata ad cap. 3 ad lit. q: fortasse hic diversus est locus ab illo.

h Redi ad caput 2, num. 42, & Annotata ibidem.

i Observa hæc pro majori fide Antistii, Sancto, cujus gesta scribit, synchroni & contubernalis.

k Nempe, quia in sacro Prædicatorum Ordine novitiorum magister etiam præest professis, donec hi fuerint sacerdotio initiati.

l Imo quarto, & in mea partitione secundo.

m Alcoi vel Alcoy, regni Valentini oppidulum est, duodecim circiter (si recte notentmappæ geographicæ Blaevianæ) leucis Hispanicis Valentia distans.

n Ita verti vocem barbaram Rais.

CAPUT IV.
Occasio, qua ad navigandum in Indias Occidentales accensus fuit: superatis difficultatibus, eo discedit: aliquot ejus gesta ibidem.

[Ex auditis a quodam impostore Indo] Circa hoc tempus Valentiam advenit quidam Indus a in habitu Religioso, falsisque litteris patentibus exhibitis obtinuit, ut in conventu ultra annum hospitatus fuerit; qui cum numquam fuisset novitius, nec educatus in Ordine nostro, mihi, aliisque novitiis non parvo offendiculo fuit; & patri Ludovico, magistro nostro, aliquando magnam molestiam creavit. Quam ob rem existimo, Deum istos defectus in hoc Indo solum permisisse, ut nostrum omnium, tam novitiorum quam Magistri, patientiam exerceret. Nihilominus cum advenisset Provincialis, velletque Indum severe castigare, Ludovicus ad illius pedes provolutus multis cum lacrymis precatus est, ut ei offensas remitteret, dicens: Si Indus male fecerit, omnis culpa mea est.

[57] [adire Indias statuit; sed a proposito] Porro per ea, quæ ex eodem Indo audierat de laboribus & molestiis, quas istis in partibus patiuntur Religiosi, Deus in Ludovico ardentissimum martyrii desiderium excitavit; huncque in finem ille statuit in Indias proficisci, ubi intellexerat, concionatores ab istis populis barbaris frequenter occidi, ac nonnumquam etiam comedi. Non poterat igitur hanc sibi eximere mentem, dum tandem a duobus patribus, ex Occidentali India appulsis, accepit, magnam in provincia novi regni Granatensis b ad convertendos infideles concionatorum penuriam esse. Per hæc ille magno divinæ gloriæ zelo accensus, sese obtulit his patribus, & ad id opus obstrinxit c. Quod quidem tantopere ei cordi fuit, ut nec lacrymæ fratrum & sororum aliorumque cognatorum suorum, nec repetitæ preces suffecerint ad ipsum ab hoc proposito revocandum; quamquam duo tresve alii patres, qui suam etiam operam condixerant, jam consensissent ibidem permanere, ne nos affligerent.

[58] Fratres ejus, ut eum retinerent, diserte dixerunt, [ægre revocatur: at facti pœnitens,] nullum se nummum ad istud iter ei largituros; ac pari modo pater Prior, frater Jacobus Servano (qui eumdem a pueritia sua piis moribus instruxerat) aperte negavit, exspectandum a se esse viaticum, profecturis fratribus solitum concedi. Quibus de causis, quia erat afflictissimæ valetudinis, nec itineri pedibus conficiendo par, tandem statuit non discedere. Vocatum igitur socium, quocum se iturum condixerat, dimisit, isque solus profectus est Hispalim d. At vero subsequenti primo die Veneris jejunii Quadragesimalis Ludovicus, cum mane sermonem habuisset ad populum in ecclesia Conceptionis, anxiari cœpit, quod remansisset, alterumque illum abire solum sivisset; adeo ut eadem vespera in novitiatu concionatus fuerit, tirones ad accuratam Ordinis observantiam exhortans, &, si quos offendisset, veniam precatus, suam omnibus benedictionem impertierit.

[59] Postero mane tam multis apud Priorem suum institit, [eodem proficiscitur: in via socium reperit.] tantumque illi molestus fuit, ut importunitate sua benedictionem ab eo tandem obtinuerit, protestante tamen semper Priore, non facere se potestatem eo proficiscendi; &, quia ipsum vehementer amabat, plangente dolenteque, quod talem amitteret subditum. At pater Ludovicus eodem mane recordans, se nondum Missam celebrasse, accessit ad conventum Patrum de Jesu e, ibique eam celebravit tanta cum pietate ac spiritu, quanto quis potest æstimare, æterno Deo simul offerens omnes labores, quos erat subiturus. Post hæc recto itinere Sætabim f versus perrexit, bonumque sibi a Deo augurium dari ratus est, quod viam, quæ ad crucem Sætabis ducit, transversim permeans, offenderet istum suum socium, qui cum triduo ante ab eo receslisset, occasione cujusdam cognati sui, malæ vitæ g hominis, non potuerat se expedire, ut ante id temporis Valentia excederet; divina utique ita disponente providentia, ne iste pauperculus Pater suo socio careret.

[60] Interea nos in ipsius cellam ingressi, invenimus arcam instrumenta pœnitentiæ continentem, [Sætæbi ab æliquo fratrum convenitur.] nimirum cilicia, flagella, catenas ferreas, & laminas stanneas, radularum instar perforatas, quas carni suæ admovere solebat, aliaque id genus, æque ac ista, delicata & mollia, quorum bonam copiam toto vitæ suæ tempore habere curavit. Fratres, cognito illius discessu, decreverunt eum insequi, quorum unus insecutus, postquam in via aberrasset, Sætabi offendit, ibique illum omnibus rationibus, quæ ad dissuadendum cœptum opus valere videbantur, acriter aggressus est; sed cum in suo proposito perstare videret, pecuniam ei dedit, & quia ob infirmitates suas pedestre iter facere non poterat, asellum comparavit, ut vehi posset h.

[61] [Hispali solvit in Indias, præmisso quodam vaticinio.] Hispali classi primo Indias petituræ se commisit, ab omnibus vectoribus sociis, navium gubernatoribus, nautisque tanti habitus, ut, quotiescumque orta esset tempestas, ad eum recurrerent. Verum hic exciderat mihi quippiam scriptu dignum, quod aliqui ex patre Castiglione, Ordinis S. Francisci, intellexerunt. Hic, etiam sæcularis, patri Bertrando dixerat, velle se Ordini S. Dominici nomen dare, & ab eodem plurimum confirmatus fuerat, ad viam virtutis ac Religionis capessendam. Post aliquot annos, audito, Patrem Indias petiturum, rogavit eum, ut se socium acciperet: verum ille in extremum ecclesiæ perducto ait: Significas mihi, te futurum S. Dominici Religiosum; sed falleris; cogitas etiam mecum adire Indias; sed re ipsa remanebis hic, posteaque habitum indues alterius sacri Ordinis. Ad quæ attonito hærenti bono Castiglione, secumque reputanti, qua ratione res adeo suæ menti contraria posset sibi obtingere; ait bonus Pater: Ne dubita, quin omnia hæc, quæ dixi, tibi eventura sint. Factumque est, ut Valentiæ remanens Franciscanum deinde assumpserit habitum.

VII.

[62] [Ex multis illius apud Indos gestis pauca nota sunt.] Quæ noster pater Bertrandus fecit in Indiis, sunt (ut ita dicam) innumera; sed ex his novimus paucissima, quæ per aliquos ex illis oris huc advectis relata, vel per litteras missas accepimus; quædam etiam ipsemet Pater cuidam familiari suo enarravit, dum interdum incidisset sermo de magnis fallaciis, quibus dæmon in istis regnis utitur, ut populos ad adorandum idola inducat; aut dum vellet aliqua de prædestinatione vel reprobatione quorumdam Indorum disserere; aut denique ut proximi utilitati studeret. Id certo novimus, eum ibi semper magnæ sanctitatis odorem sparsisse, ingentemque hominum multitudinem convertisse ad Christum & baptizasse i.

[63] [Divina in puero baptizando prædestinatio.] Dum quodam die, qui erat vigilia sanctorum Angelorum mense Septembri, erat in ecclesia cujusdam vici, ubi ex obedientia morabatur (hi vici iis in partibus Doctrinæ appellantur, quod in iisdem doctrina Christiana novis illis gentibus tradatur) accessit ad ipsum quidam Indus, puerulum in manibus gerens, & vehementer clamavit, ut ostenderet, se illius opem implorare; quem cum ille non intelligeret, advocavit interpretem, ex quo audivit, Indum petere, ut puerum baptizaret. Interrogavit ergo eum: Quare tu vis, eum baptizari, qui idola adoras? Respondit Indus: Quia ille moritur, & ibi supra montem quidam spiritus dixit mihi, te adesse in Doctrina, & si tu aquam illius capiti infundas, puerum salvandum. Baptizavit ergo illum sine ulla mora, nomenque Michaëlis imposuit, ac paulo post puer obiit, agente multas Deo gratias patre Ludovico, quod primus, quem sacro abluerat fonte, volasset in cælum, & divinæ prædestinationis opus hac in re admirante.

[64] [Incommodæ Deus fructu pensat.] In eadem Doctrina, multisque aliis, non deerat multa patiendi materia. Incedendum erat pedibus cum magna paupertate & fame, inter vehementissimos calores sub zona torrida, duobus solum gradibus k a linea æquinoctiali, ubi per totum annum dies noctibus æquantur; sed, quod ei erat molestius, cum provincia foret vastissima, paucosque haberet conventus, hosque etiam invicem longissime dissitos, Priores, ut his de doctrina Christiana prospicerent, solebant varie distribuere fratres, & ad diversas stationes mittere, ut adeo alii triginta milliaria a conventu, alii sexaginta, alii centum abessent, oporteretque, hosce invicem de peccatis confiteri; conventum inter eos erat, ut quilibet iisdem diebus ex propria doctrina abirent, sibique in medio itinere occurrentes, confiterentur. Cum vero bonus Pater usu Sacramenti pœnitentiæ plurimum delectaretur, soluissetque antea indies bis confiteri; non potuit non ea de re vehementer dolere; sed benedictus Deus ipsum mirabiliter solabatur ingenti fructu, quem ex istis infidelibus referebat.

[65] Dum apud Indos, qui ad radices montis S. Marthæ l degunt, [Propter sublata sacrificuli ossa veneno potatur] prædicavit, multos convertit baptizavitque. Pervenit deinde ad quemdam vicum, ubi, postquam plures dies prædicasset, nihil profecit. Sed cum audisset, ossa cujusdam idolorum sacerdotis, eo loci a longo tempore mortui, a populo coli, quod persuasum illis esset, ruiturum in ipsos cælum, quoties ea ossa amisissent; ac propterea eadem in summa veneratione haberi, & in templo, in quo sepulta jacebant, festa ab eis certamina ludicra soluisse fieri; ipse in illud occulte ingressus, ea ossa abstulit & quinque aut sex milliaribus procul inde asportavit. Quod ubi cognoverunt vel suspicati fuere idololatræ, cum quodam pessimo sene sacrificulo convenerunt, ut illum veneno inficerent, feceruntque oblata ipsi potione, qua hausta, ille lethifera correptus febri, videbatur sibi ignem in visceribus gestare, & ad mortem sese comparans, die quinto (mirabile dictu!) serpentem evomuit, atque ita se paulo melius sensit: verum alius Religiosus Ordinis Montis Carmeli, cui similem potionem dederant, intra paucos dies, post expiatam apud patrem Bertrandum conscientiam, mortuus est, ac in defuncti corpore massa vermium reperta fuit.

[66] Memini ex illo audire, nihil sibi in hoc periculo molestius fuisse, [magnoque versatur in discrimine vitæ;] quam quod deesset presbyter, a quo Sacramenta pœnitentiæ sacræque Eucharistiæ reciperet. Nec aliud quidquam habebat solatii, quam ex duobus Mauris Christianis, qui ipsi aderant; proinde ipse semet egregie confortabat usu parvæ Crucis ligneæ, e corona sua Mariana dependentis, ad quam versus multis cum lacrymis animam suam Deo commendabat. Conspicati autem idololatræ, ipsum a veneno convalescere, convenerunt ultra trecentos, suis arcubus & ipiculis armati, ut eum trucidarent; & quamquam alter e Mauris istis sclopetum bellicum ad ipsum defendendum mox oneraret, noluit is, sed advocatis illorum præcipuis cœpit ferventer prædicare; dolorem suum de eorum æterna damnatione professus, monensque, aperiendos tandem mentis oculos esse, agnoscendumque dæmonis mendacium, cum nec cælum corruisset, nec quidquam aliud evenisset mali, quale ipsis persuasum fuerat eventurum, si ossa ista eis umquam ablata fuissent. Verum cum illos pervicaces durosque ad convertendum adverteret, consideraretque, Deum nolle quemquam vi illuc adigi, permisit, ossa ista recipi m, eosque cum suo dæmone permanere.

[67] Qua de re isti miseri adeo exultaverunt, ut multas gallinas & pavones velut in pretium redemptionis ejusdem idoli ei donare vosuerint; [sed utrique periculo subducitur, ut ei fuerat prædictum.] quos cum ille admittere recusasset, parum abfuit, quin occideretur: & occisus fuisset, nisi cacicus quidam, id est, aliquis ex Indorum magnatibus, ab illo antea conversus, illum ex eorum manibus liberasset; sicque prædicti duo Mauri cum aliis Indis pacis amantibus, ut ipsum periculo eximerent, postquam idololatræ abscesserant, in suos humeros sublatum quindecim milliaribus inde portaverunt, deindeque navi impositum vexerunt ad locum, ubi habitabat illius regionis præfectus Petrus de Salazar, qui ipsum in suam domum recepit, in qua multis mensibus febri laboravit. Hæ aliæque plures aliæ molestiæ ei prædictæ fuerant a quodam pauperculo admodum simplice, orationi multum addicto, sanctæque vitæ, qui quodam anno, priusquam Pater profectus ad Indias est, illum die S. Joannis Baptistæ in claustro conventus conspicatus, ad eum accurrit, hæcque verba, non valde dissimilia ab iis, quæ Agabus S. Paulo dixit: Spiritus dixit mihi, patrem fratrem Ludovicum magnas afflictiones passurum, magnoque versaturum in periculo; sed ex omnibus his liberabit ipsum Deus. De hoc sancto viro multa narrabat pater Bertrandus, quæ nihil opus est hic referre.

[68] [Hac occasione notantur pauca] Soluit pater frater Ludovicus inter concionandum Valentiæ crebro dicere, dum ipse permisit, ea ossa auferri, sacerdotem, qui ea recepturus venerat, coram iisdem magno cum tremore decussatisque ante pectus brachiis, procubuisse in genua, & rogatum ab ipso esse, si quod sciret propinato toxico remedium; sed miserum illum coram his ossibus tanta superstitione correptum fuisse, ut nec respondere nec verbum mutire auderet. Aiebatque bonus Pater, tunc sibi in mentem venisse, quanta cum reverentia oporteat nos gerere coram sanctissimo Sacramento; cum miser iste sacrificulus sic tremeret coram dæmone. Hoc nomine utor, non solum, quia David in Psalmo ait; “Omnes dii gentium dæmonia n”; verum etiam, quia ipsimet Indi in aliquot regionibus idola sua, quæ pro diis habent, consueverunt appellare Dæmonia; dumque dicere volunt, privatum idolum suum aliquid petere, aiunt, id petere diabolum.

[69] [de Indorum superstitionibus.] Præterea aiunt, se istis idolis non servire ex amore, sed ex timore. Pari modo docent, hunc errorem, nimirum, quemadmodum verus Deus in cælo omnibus facit bene, ac nemini male, ita suos diabolos, quam possunt pessime, eis facere, nec quemquam adjuvare; ac proinde, sese iis offerre sacrificia, ne male mulctentur. Rogavit aliquando Pater unum ex cacicis o, cur non, ut ante soluerat, ad conciones suas veniret; qui respondit hoc modo: Diabolus meus minatus mihi est, me meamque conjugem ac liberos occidere, si imposterum ad te auscultandum accessero: sed reposuit Pater: Ut porro videas, quanta sit illius potestas, eamus ad illum, ivitque & validum eidem idolo ictum inflixit, sine ullo in eodem sensus indicio. Eodem experimento usus fuerat alias & successerat feliciter; tum enim convertit cacicum illum, a quo eumdem morti ereptum fuisse diximus. p

ANNOTATA.

a Quandoquidem tam in hac, quam in auctiori Vita frequens de Indiis facienda sit mentio, liceat hic lectorem semel monuisse, Indias Occidentales seu Americam semper indicari.

b Novum regnum Granatense Hispanis, ad quos illud pertinet, el Nuevo Reyno de Granada, ampla Americæ Meridionalis regio est in Terra firma, cujus primaria & archiepiscopalis civitas est Fanum sanctæ fidei de Bogota, vulgo S. Fé de Bogota appellata.

c Ne hæc & sequentia cuiquam scrupulum moveant, observasse oportet, Religiosos illos missionarios (uti Roca & Avignonus expresse addunt) facultatem habuisse (utique a totius Ordinis Prædicatorum generali Magistro) sui Ordinis patres, qui vellent, in laborum suorum partem adsciscendi, ac propterea potuisse S. Ludovicum, salva, quam debebat, inferioris ordinis superioribus suis obedientia, hisce etiam invitis, sese iisdem missionariis ad id muneris obstringere, & in Americam navigare.

d Hispalis, indigenis Sevilla, perampla Hispaniæ civitas est, & Vandalitiæ propriæ seu Inferioris, alias Andaluziæ, caput, ad Bætim fluvium, celeberrimumque emporium, & archiepiscopali sede insignita; unde frequens est ad Indias Occidentales, seu Americam, navigatio.

e Roca & Avignonus hunc conventum S. Mariæ de Jesu nominant, & Ordinis S. Francisci esse, atque extra Valentiæ civitatis muros situm aiunt.

f Sætabis vetusta sub Romanis Hispaniæ civitas, deinde Xativa communius appellata, ac initio hujus seculi 18 destructa & instaurata, sita est in regno Valentino ad cognominem fluviolum, novem circiter leucis, teste Martiniero in Lexico geographico, a metropoli Valentia distans.

g Avignonus cum Roca, illum, non malæ vitæ, sed malæ valetudinis fuisse, ait. Fortasse erravit hoc loco interpres Italus, quem hic reddo Latine: nam famæ proximi melius cavit Antistius.

h Scilicet Hispalim usque, ubi erat mari se commissurus.

i Auditores Rotæ in sæpe laudata Relatione, Fidem etiam, inquiunt, in exteris regionibus cum magno vitæ discrimine propagavit, ex quibus cum incolumis rediisset, inter alia retulit, se, cum ultra quindecim hominum millia ad veram fidem adduxisset, Crucem illis adorandam exhibuisse, ut fecerunt. Verum multo etiam plures ab eo conversos baptizatosque fuisse, colligo ex Bulla canonizationis, in qua sic dicitur: Sub monte Sanctæ Marthæ Indorum accolarum circiter quindecim millia, suis prædicationibus ad fidem conversa, baptizavit. Prædicavit autem etiam aliis in locis, ut visuri sumus, in quibus haud dubie multos Indorum pariter convertit.

k Mendumne hic cubat, an vero Sanctus eo usque progressus fuit?

l Indicat montes provinciæ S. Marthæ, in Americæ Meridionalis Terra firma, versus Orientem, inter provinciam Carthaginis Novæ ad Occasum, Novumque regnum Granatense ad Meridiem.

m Audi etiam de hisce Auditores Rotæ: Quam (arculam cum idolo, seu ossibus sacrificuli) ipse Bertrandus accepit, & secum asportavit; qua de re commota infidelium turba necem inferre tentabant; sed fortes Christi pugiles, ad fidem paulo ante conversi, in unum convenerunt, & B. Ludovicum cum dicta archula extra civitatem progressi ab infidelibus defenderunt, & horum aliqui cum ipso Beato ad oppidum quatuor leucis distans profecti sunt, ubi cum post aliquod temporis spatium constitissent, fuit B. Bertrando appositum in cyatho venenum, propter quod ex naribus & ore quosdam vermes, seu parvulos serpentes, ejecit: quare cum Beatus aliquantulum doloribus angeretur, quinque cohortes gentilium, elevatis vexillis, supervenerunt, & archula per vim iterum potiti sunt; quam sibi ablatam fuisse, B. Ludovicus Bertrandus acerrime tulit, ita ut, si ipse tunc temporis non fuisset veneno turbatus, passus potius fuisset, pro fidei defensione sibi necem inferri, quam archulam cum idolo per vim auferri. Ita de auditu a beato Viro, & de publica voce & fama super 9 & 10, testes 1, 155, 156, & alii testes &c. Propter hoc haustum venenum solet eidem Sancto calix cum insidenti serpente appingi.

n Psalm. 95, ℣. 5.

o Cacici, ut supra jam annotavi, Americanorum principes appellantur.

p Mox supra num. 68.

CAPUT V.
Cetera illius gesta in Indiis, & reditus in Hispaniam.

CAP. VIII.

Quidam pater, appulsus ex Indiis, per viam hunc nostrum conventum adiit, [Puellam mortuam resuscitat: Hispanice loquens intelligitur ab Indis;] ubi hunc bonum Dei Servum laborantem suprema infirmitate reperiens, narravit, se, dum in istis partibus degeret, ex relatione multorum accepisse, ab hoc sancto Viro quamdam puellulam, exiguæ ætatis, Indæ ad fidem conversæ filiam, in quodam vico a morte resuscitatam fuisse. Adjecit, nullum alterum tantos retulisse fructus in ista provincia, in eaque eum multa patrasse notatu dignissima, atque inter hæc, Hispanice loquentem ab istis populis interdum intellectum fuisse; cumque solitus esset per interpretem prædicare, dictum ei ab Indis fuisse, non opus esse interprete, quia ipsum intelligebant; ac proinde pergeret ipsemet prædicare; quod non dicebant aliis concionatoribus. Interrogatus autem pater Bertrandus, an hoc verum esset; ita esse, respondit; at si de resuscitata puella quærebatur, nec asseruit, nec negavit; unde ego quidem existimo, hanc ab eo vere resuscitatam fuisse; quia, habita illius virtutis ratione, si mendax fuisset narratio, sine mora factum negasset, quippe qui optime noverat, quantum in similibus rebus Deo displiceat mendacium.

[71] [cujus utriusque facti veritas probatur.] Magis etiam certiorem me facit, quod ille devote præsens in presbyterorum confraternitate Deiparæ, ab aliquo viro nobili rogatus, si in Indiis puellam vere revocasset a morte, respondit his verbis: Quid, vos igitur putatis, id esse? Deus instar fabri est, qui serram facere meditans, ex multis, quas in manibus habet, virgulis ferreis, omnibus eum in usum aptis, unam, quam vult, eligit, relicta altera: hisque dictis, tacuit. Quibus videtur dicere voluisse: Non est, cur me præ aliis æstimes, quod me elegerit Deus ad hoc miraculum patrandum. Ratio vero, ob quam Deus illi concessit, ut Hispanice loquens intelligeretur, prout ipsemet aliquibus familiaribus suis narravit, hæc fuit: Utebatur ille interprete, qui (sive ex malitia, sive ex ignorantia) non exponebat fideliter Indis, quæ ipse prædicabat; quod advertens bonus Pater (nescio, utrum ex revelatione, an aliter) Dominum Deum nostrum precatus est gratiam, ut ipsemet intelligeretur, & obtinuit a.

[72] Eodem laudato patre testante, pater Ludovicus multos cacicos cum subditis suis ad Christiana sacra perduxit, [Ex mirabili eventu multos Indos instruit ac baptizat:] ac speciatim, cum in quodam vieo, ultra mille magna cum festinatione strepituque; & ex alio vico, ubi non nisi duas personas convertere potuerat, quingenti Indi illuc advenissent, de mysteriis fidei ab eo instrui expetentes; qui rogati, quid esset, quod baptismum tam avide cuperent, responderunt, quod, dum in aliquo festo simul essent convivantes, utque erant soliti, dæmonem invocarent, dæmon, præsentibus ibidem etiam illis duobus Christianis, qui baptizati fuerant, apparuerit illis in specie horridissima, palam dicens: Quare modo me invocatis coram duobus Christianis? Tollite eos hinc. Interim conspexerunt ad ejusdem dæmonis latus hominem Christianorum habitu indutum, qui dixit, se a fratre Ludovico Bertrando missum, ut doceret eos, quam fœde essent seducti; moxque cœpit cum idolo disputare & illud convincere falsitatis. Quapropter Indi, evanescentibus e conspectu tam dæmonio, quam dicto homine, quem angelum fuisse, oportet, omnes ad patrem Ludovicum concurrerunt; ut baptizarentur, quod & ille, postquam eos abunde instruxerat, perfecit.

[73] Narrat insuper dominus Raphaël de Figheroà, rem esse publicam in Indiis, [toxicum bibit innoxie: lætatur pia morte Indi;] patrem Ludovicum, cacici convertendi gratia, intoxicatum cyathum hausisse innocue, ut veritatem Christianæ fidei, falsitatemque Indorum superstitionis hoc modo probaret b. Quod a se quoque auditum fuisse, confirmavit dominus Joannes Vives de Canamas. Convertit etiam quemdam Indum grandis ætatis, & post collatum baptismum gravissime laborantem ad bene moriendum comparare studuit; sed cum aliquo tempore ad illius habitaculum non accessisset, illuc rediens, invenit ibi alterum Indum infidelem, qui omni ope conabatur eumdem pervertere; quo expulso, pauperculum infirmum in fide confirmavit, recordatusque non allatæ crucis, misit ministrum suum, qui eam e vestigio ex ecclesia asserret: at infirmus, elevata manu digitoque in altum experrecto, cum magna lætitia ait: Non est necesse, Pater, aspice illam, quæ tam pulchra in aëre est! atque hæc proferens, Deo animam reddidit, magno patris Ludovici solatio. Hoc ipsemet retulit inter concionandum in ecclesia nostra in festo sanctæ Crucis mense Maio.

[74] Inter alios quoque puerum convertit, quem in sacro fonte suo nomine Ludovicum appellavit, [pueri a se baptizati sævam necem docet:] piis moribus imbuit, secumque tenuit, ut suæ Missæ inserviret. Quod ægerrime ferens dæmon, Indis quodam die coram idolo suo se commendantibus, ut sibi Maize (quod Indorum frumentum est) concederet, respondit per idolum, non exauditurum se eos, nec ullum amplius daturum responsum, nisi parvulum Ludovicum sibi sacrificassent. Absente igitur patre Ludovico, Indi parvulum Ludovicum vi abreptum idolo suo immolarunt, reducique patri Bertrando parvulum quærenti dixerunt, eum a Caimanis (animalia sunt instar crocodilorum, quæ nonnumquam egressa magno flumine insiliunt in eos, quos in ripa reperiunt) devoratum fuisse; quo audito, ille vehementer doluit, at multo etiam vehementius, intellecta postmodum Indorum & idoli malitia.

[75] [naufragiunt cum sociis suis evadit:] Factus est Prior conventus Fani Sanctæ Fidei, c, quæ civitas longe dissita est Carthagena d, ubi Dei Servus tunc habitabat. Quam ob rem conscendit navim cum quatuor vel quinque aliis, per magnum Magdalenæ flumen e navigaturus; sed exorta terribili tempestate, fluctus vehemens cymbam in aquam impulit, adeo ut jam inciperet submergi; verum fervida ad Deum facta prece, alter fluctus prodigiosus eam in alterum latus impegit, &, salvis omnibus, ad littus fluminis propulit, ubi arreptis cujusdam arboris ramis, prosilierunt in terram.

[76] [de part conjugum vaticinatur:] Quod ei de quadam belli ducis, vel gubernatoris, uxore contigit, ipsemet cuidam Religioso amico suo hac occasione narravit. Religiosus hic in illius cellam visendi gratia ingressus, eum plangentem reperit, quod, cur id faceret, miranti dixit pater Ludovicus: Fili, ora Deum pro me, quia magnus peccator sum! At ille: Sume animos, Pater; quia Deus est; verum ipse vehementer suspiravit, O fili, inquiens, quam male rependo gratias, quas Deus mihi concessit! Post hæc converso sermone, cœpit loqui de quodam viro nobili, qui cum uxore sua, pulcherrima femina, profectus in Indiam est, officio, nescio, quo, a rege donatus. Quo cum pervenisset, nihilominus adamavit alteram: quod ubi uxor rescivit, tulit ægerrime; quod isti ille omnia daret, ipsa vere haberetur male. Habebat porro hæc fratrem nostri Ordinis in istis oris, qui quodam die patrem Ludovicum ad eam consolandam secum duxit, isque ei dixit: Domina, confide in Deum, maritum tuum sese emendaturum, tibique satisfactum iri; sed dum illi aperientur oculi, tu tuos claudes. Paucis inde diebus vir iste nobilis, a Deo compunctus corde, amicam amovit, totusque uxori adhærens, eam benignissime coluit, & placidissime vixit cum ipsa usque ad hujus obitum, qui quindecim diebus post contigit; quando illa solatio plena defuncta est.

[77] [morbum epidemicum curat: Cruce dæmonem coërces:] Indias peragrans, in variis vicis multos invenit quodam malo, catarrho simili, pereuntes, quod usque adeo epidemicum erat, tamque lethale, ut pestis videretur. Propterea ipse singulas domos ingrediens benedicebat infirmis; nec unus quidem eorum, quibus benedixerat, ex eo morbo extinctus est. Quam ob rem, dum quisquam eorum infirmabatur, aiebant Indi: Cur non vadis ad sanctum Patrem, qui te sanabit? Cum quemdam idolorum sacrificulum baptizasset, eoque in loco arundineam Crucem fixisset, venit dæmon, qui eidem sacrificulo apparere & cum eo loqui consueverat, ad portam illius magnis usulatibus ac stridore clamitans, ut sibi aperiretur: respondenti autem Indo, portam patere, Imo, inquit dæmon, obserata cruce, quæ ibi fixa stat.

[78] In illarum partium vico, qui, si recte memini, Tubara vocatur, ultra triennium prædicavit, suisque manibus plures quam mille ac quingentos Indos baptizavit; qui deinde, eodem suadente, [per baptizatos multa idola comburit: facrificulum] qui deine, eodem suadente, suis etiam manibus innumera idola publice combusserunt; quæ cum in variis istius deserti locis abscondita laterent, utebatur aliquorum simplicitate puerorum, quos per blanditias inducebat, ut loca proderent, ubi idola delitescerent. Conabatur etiam alterum idolorum sacrificulum, magni ingenii virum, convertere, ut hujus exemplo multos alios ad Christum adduceret; sed nihil in eo profecit. Recurrit igitur ad Deum, toto biennio gravibus sui corporis afflictationibus, frequenti Missarum oblatione, continuisque precibus instans; quo elapso tempore, dum minime exspectabat, idem Indus eum accersi jussit. Accedens graviter ægrotantem offendit rogavitque, quid vellet. Respondit Indus, se firmiter credere, omnipotentem Deum misisse in mundum Filium suum, ut homines viam cæli doceret; huncque in cruce mortuum esse, ut eos a peccato & potestate dæmonis liberaret; ac propterea velle se Christianum fieri.

[79] Cum igitur ipsum in fide instruxisset, quantum tum quidem instrui potuit, [graviter decumbentem baptizat: signo Crucis] baptizavit; moxque post cœpit Indus vehementer tremere; rogatusque a Patre, Cur trepidas? Quia, inquiebat, multi dæmones, instar turpissimorum animalium, circumstant; minantes scilicet illum in frusta discerpere, quod, postquam eum toto vitæ tempore tantopere honorarant, principemque ac majoris auctoritatis præ ceteris omnibus sacerdotibus fecerant, ab eodem desererentur. Quod ut audivit bonus Pater, priusquam inde recederet, e junco Crucem fecit, & ad caput lecti collocavit; dum vero illuc postea rediit, ex eodem sacrificulo audivit, semper ad portam adstitisse dæmonem, qui horribiliter ululabat, nec umquam ingredi ausus fuerat. Nescio, utrum in accessu ad Indias, an in reditu acciderit, ut in quodam portu quamdam puellam papulis laborantem solo Crucis signo sanayerit.

[80] Multa quoque alia, sed nobis incognita, patravit in Indiis; [& Corona Mariana miracula patrat.] ex certa tamen relatione scio, eum, cum quamdam Coronam Marianam daret cuidam hujus civitatis incolæ, dixisse, ut eam magna in veneratione haberet, quod Indias petenti eam sibi dedisset frater Thomas de Arenas, concionator excellentissimus, cui ipse donaverat suam; adjecitque: Hæc Corona in Indiis sanavit infirmos, convertit peccatores, ac puto, etiam resuscitasse mortuos; proinde reverenter serva. Quin & ipsemet tanti eam faciebat, ut interdum mitteret infirmorum capiti imponendam, & aliquoties una alterave hebdomada commodaret. Alteri piæ personæ etiam clarius dixit: Hanc mihi Deus præstitit gratiam, ut hæc Corona mortuos revocaverit ad vitam.

[81] Utinam multa alia, quæ hic Servus Dei fecit in Indiis, [Deflet auctor suorum in scribendo incuriam.] ad nostram notitiam pervenissent; sed hactenus non pervenerunt, nec perventura credo, nisi in cælo; maxime, quod nos fratres S. Dominici soleamus negligentes esse in aliis faciendis certioribus eorum, quæ in nostro Ordine contingunt. Quare sperare nequeo, fore ut istius provinciæ patres nos earum rerum faciant certiores. Vere ego, patrem fratrem Ludovicum aliquando audiens quædam mirabilia de nostris patribus, puta, de beato fratre Dominico Betanzi, aliisque narrantem, admodum dolui, perpendens, nostros eadem negligentia, qua usi fuere in istis, etiam uti in his. Utque laudabat ille plurimum diligentiam patrum Jesuitarum, quod memoriæ prodiderunt labores, quos sui subierunt in Japonia, China, aliisque oris, in quibus Euangelium prædicarunt, ita improbabat negligentiam nostrorum, quod, cum sui in Indiis Occidentalibus & Orientalibus, Taprobano f, multisque aliis in regnis tantopere laboraverint hactenus a Pontificatu Alexandri VI g, ac in multis oris Guineæ h jam inde a temporibus Innocentii VIII, qui Alexandrum in Pontificatu præcessit (uti narrat Joannes de Beros, Lusitaniæ chronologus) vix ullus repertus fuerit, qui curaverit litteris consignare afflictiones ac martyrium nostrorum patrum; sed omnia prætermiserunt cognoscenda in vita altera; & si ego quidquam de iis audiverim, accepi vel a personis secularibus vel ab aliis Religiosis, non a nostris.

IX.

[82] Post aliquot annos statuit pater Ludovicus reverti in Hispaniam, [Gubernatorum in Indos sævitia & Bartholomæi de las Casas] quod ægerrime ferret quorumdam expugnatorum i ac gubernatorum Indiarum nimiam crudelitatem, qui non solum Indos sæpius levi de causa nullaque justa ratione occidebant, verum etiam impediebant divini verbi prædicationem. Interdum etiam, dum magno Indorum numero prædicabatur, accurrebat præfectus regius, ac fuste ejiciebat omnes ex ecclesia, Exite, inquiens, nebulones, ad opera vestra; cumque hi non modo inermes, sed etiam nudi essent (nam in aliquibus ejus regionis partibus semper nudis incedunt corporibus) necesse eis erat e vestigio abscedere, & concionator solus manebat in cathedra k. Sed quod ipsum (uti ex eodem sæpius audivi) ut inde recederet, plane permovit, fuit epistola domini fratris Bartholomæi Casai l, qui, non modo cum sæcularis presbyter esset, ex Hispania pluries in Indias, atque ex Indiis in Hispaniam, in earum commodum navigavit, sed etiam postquam nostrum habitum induerat, quinquaginta paulo minus annis, quibus illum tulit, eorumdem perpetuum patronum se exhibuit.

[83] [litteris motus statuit in Hispaniam reverti.] Denique, quo posset huic operi charitatis melius incumbere, abdicavit episcopatum, Ciapæ, rediitque in Hispaniam, ubi multum ei laborandum fuit cum Sepulveda m, & a domino nostro rege n multas gratias Indis obtinuit, uti etiam ante ab imperatore Carolo V æternæ memoriæ impetraverat. Quamvis autem videret, se ob tot labores ex amore gentium inique tractatarum susceptos, a nonnullis historicis, qui iisdem Indiarum tyrannis adulabantur, reprehendi; Christi tamen honorem semper præ oculis habens, nihil istud curabat, sed opportune & importune arguebat increpabatque quorumdam sævitiam, semper studens, ne eæ nationes privarentur jure, quod ipsis ex lege naturali regumque diplomatis competebat. Porro harum Chiapensis episcopi ad Bertrandum litterarum summa erat, ut in istarum gentium conversionem omni nisu incumberet; sed, quia ducum militarium o ac gubernatorum confessiones audire solebat, eos sedulo admoneret, si fixos a rege privilegiorum terminos transgressi gentem tyrannice tractassent. Cum vero pater Bertrandus dictum episcopum ob suas virtutes doctrinamque magni faceret, vehemens eum incessit desiderium revertendi in Hispaniam, ut hisce se scrupulis exoneraret.

[84] Dabam ego tum temporis studiis operam in nostro conventu Salmanticensi, [Redeundi facultate accepta,] ibique ab illius fratribus rogatus supplicavi nostro patri generali magistro, Vincentio Justiniano (quem Pius V sanctæ memoriæ ob sua merita & virtutes S. R. E. Cardinalem postea creavit) ut permitteret ei redire in Hispaniam; qui, quamquam primo nonnihil difficilis esset, trinas, in quibus hanc facultatem faciebat, litteras Vallisoleto p ad me transmisit, quarum ego binas huc Valentiam misi; tertiam fortunæ committens, cuidam viatori tradidi. Accidit autem, ut Pater flumine Magdalenæ q navigans, vehementer tempestate coactus fuerit multis milliaribus invitus retrogredi. Verum ecce, cum in terram pervenisset, adfuit ei aliquis cum prædicta epistola, quam ei commiseram, petiitque, an patria Valentinus esset, & quo nomine appellatus. Ita esse, respondit Pater; seque Ludovicum Bertrandum vocari. Tum iste epistolam ei tradidit, & pro portorii pretio undecim scuta r exegit; quæ Pater ex amore Dei libens persolvit, ac in genua procidens Deo grates rependit, quod liceret sibi sine scrupulo in Hispaniam reverti.

[85] Navi itaque sollicite commissus inter navigandum terribili deprehensus tempestate est; [fœdam tempestatem signo Crucis compescit] vidensque navim vi fluctuum summo in discrimine versari, ne rumperetur, in eum locum se contulit, ubi majus erat periculum, seque opponens violentiæ undarum, quæ terribili tumultu altorum montium instar advolvebantur, interdum extenso brachio signum Crucis versus eas formabat; ac veluti hæ divinum hoc signum agnovissent, dum ad navim propius accederent, sensim rumpebantur. Non exiguo temporis spatio hoc miraculum tenuit; sed bonus Pater vanam gloriam veritus ex eo loco recedens navem in summo periculo reliquit; fluctibus terribilius, quam ante, eam ad submersionem concutientibus. Extemplo ad illum recurrerunt nautæ, ejulatu ac lacrymis impellentes, ut, unde recesserat, rediret.

[86] Cumque ille eodem, quo prius usus fuerat, [ac sedat, quod fidei attribuit:] remedio uteretur, non solum mitigata est maris sævities, verum etiam omnino deferbuit, & omnimoda malacia subsecuta est. Dum hæc ipsemet cuidam familiari suo referebat, adjecit: Adverte, frater, hæc non a sanctitate, sed a fide provenisse; de hac enim ait Christus in Matthæo, quod, qui habuerit fidem Apostolorum, huic daturus sit potestatem patrandi miracula: quod intelligendum est, dum ita necesse fuerit propter eamdem fidem, aliisque de causis necessarium. In eamdem rem aiebat præterea: Deus majus lumen concessit Lucifero, quam mihi; ac nihilo minus fuit damnatus; majoris etiam auctoritatis fuit Judas, qui se postea suspendit: idem mihi quoque contingere poterit: cum scriptum sit, nullum in hac vita scire posse, utrum odio, an amore, dignus sit s.

[87] Postquam hæc scripseram, in quemdam rusticum incidi, [ignotæ linguæ barbaris utiliter prædicat:] Hieronymum Fernandez nomine, qui plus quam septem mensibus patris Bertrandi comes itinerum fuit. Hic mihi retulit, appulisse se aliquando cum ipso ad insulam, cujus incolæ majorem partem Mauri erant, quamquam & aliqui albi, ibidemque cœpisse Patrem in foro prædicare quodam idiomate, quod dictus quidem Hieronymus ignorabat, nisi dum ille loquebatur de Christo & passione ejus, at ipsum intellectum fuisse ab ejusdem insulæ incolis, certo argumento esse, quod finito sermone eorum multi ad eum accesserint, precantes, ut se Christianos faceret. Instruxit ergo illos in fidei mysteriis, sacroque lavacro abluit, ac post quinque dierum moram reliquit illis libellum, in quo sua manu descripsit Orationem Dominicam, Symbolum Apostolorum, salutationem Angelicam, antiphonam Salve, aliaque ad doctrinam Christianam pertinentia; quem commisit aliquibus eorum, qui sanioris judicii videbantur. Contra alii eorumdem Indorum, eo viso, fugiebant.

[88] [inter feras incedit innoxius: naufragum] Insuper narravit, patrem Ludovicum & socium illius aliquoties per viam secessisse ab ipso, eoque solo relicto, in obviam silvam se contulisse; quod quia ordinarie faciebant diebus Veneris, suspicatus, id eos facere se flagellandi gratia, semel a longe secutus, flagellantes conspexit. Referebat denique, sibi per deserta, montesque ac silvas proficiscentibus aliquoties magnas tigres, aliaque ferocia animalia occurisse; cumque ipse diceret: Quo me ducis, Pater; visne, me ab feris devorari? sanctus Vir, formato versus ista animalia signo Crucis, aiebat: Tace, fili, nec metue; quia Deus nobiscum est, neque illa nocebunt. Ut autem sciatis, quanto studio iste Pater curaverit celare mirabilia, quæ Deus per ipsum operatus in India est, dicam, quod Petrus Joannes Robles, rector Engueræ testatus est. Nimirum narravit hic, accepisse se epistolam a fratre suo, in qua is significabat, quod, dum a promontorio de la Vela versus Carthaginem Indiarum celoce navigaret, ea navis ex nautarum incuria in scopulum impacta dirupta fuit. In tam præsenti discrimine invocata S. Maria de Rosario, salvatus fuit uno die ac duabus noctibus nando; ac certe ingens fuit Dei beneficium, quod non submersus fuerit, aut præ same mortuus, vel devoratus a belluis, quæ in eo mari natant.

[89] [Col. 325F] [littori adnatantem cibis mirabiliter reficit.] Significavit præterea, cum jam in terram pertigisset, invenisse ibidem patrem fratrem Ludovicum, qui exspectabat eum in littore cum aliquot cibis ad eum reficiendum, qua re maxime indigebat, quippe qui potius mortuus erat, quam vivus. Jam vero post aliquot annos, jam reverso ex Indiis patre Ludovico, prædictus rector cœpit de his cum illo loqui, eique gratias egit de beneficio, quod suo fratri contulerat; at Pater vetuit, ne cuiquam alteri indicaret; cum vero certissimum sit, non ita ipsum vetuisse, quod vellet celari miraculum, quantum hoc in honorem Deiparæ cedebat; necesse est, etiam aliquid intercessisse ipsimet honorificum, de quo istum loqui prohibebat. Ceterum cum jam huc pertigerimus, Deo reddamus gratias, quod aliqua scripserimus ex iis, quæ sanctus iste Vir patravit in Indiis, in quibus referendis, ne errarem, pedetentim processi, velut qui per silvam noctu incedit; verum nunc ad claritatem diurnam perveni.

ANNOTATA.

a Confirmantur hæc ex Bulla canonizationis, quæ sic habet: Orationibus a Deo obtinuit, ut lingua sua Hispana, in qua natus erat, euangelizando, absque interprete intelligeretur ab Indis.

b Huc facit, quod in Bulla canonizationis legitur: Pluries in testimonium fidei mortiferum quid bibens innoxie, discrimen vitæ superavit.

c Fanum sanctæ Fidei, de qua hic, Hispanis Sancta Fé de Bogota, Americæ Meridionalis civitas archiepiscopalis est in Novo regno Granatensi, cujus caput est.

d Carthagena, cognominata Indiarum, ejusdem Americæ Meridionalis civitas est in Terræ firmæ ora maritima Septemtrionali, ac cognominis provinciæ caput; solentque ad eam Hispanæ naves appellere; atque ipse quoque S. Ludovicus ex Hispania appulerat.

e Flumen Magnum Magdalenæ, Hispanis etiam Rio-Grande appellatum, Americæ Meridionalis est, quod in Novo regno Granatensi e duobus fontibus longe invicem dissitis, uti apud Martinierum in Lexico legitur, ortum, geminoque flumine labens, post variasejusdem regni irrigatas provincias, conjunctis apud Teneriffum oppidum aquis, alterove, quod alii Flumen S. Marthæ appellant, recepto, in mare Septentrionale se exonerat. Porro Fanum sanctæ Fidei de Bogota, quo pergebat Sanctus, situm est apud fluviolum Pati, qui prædicto flumini se miscet.

f Ampla Asiæ insula in mari Indico est, nunc Ceylanum appellata.

g Ecclesiæ præfuit Alexander VI ab anno 1492 usque in 1503.

h Guinea ampla Africæ regio est, varieque dividitur.

i Italice est: Conquistatori, quo nomine designantur belliduces, qui Hispaniarum regum nomine varias Americæ provincias subjugarunt, amplasque in iis ditiones sub iisdem regibus obtinuerunt.

k Quam indigne, frustra vetantibus Catholicis regibus, ejusmodi præfecti Americanos illos tractaverint, docent obvii earum regum scriptores.

l Alias Bartholomæi de las Casas appellati, ex Ordine Prædicatorum episcopi Chiapensis inHispania Nova in America Septentrionali; cujus illustre elogium dedit Echardus tom. 2 Bibliothecæ Prædicatorum pag. 192 & sequentibus, in quo eximii viri pro Americanis adversus Hispanos oppressores insignia gesta, editorumque hunc in finem Opusculorum catalogum invenies.

m Joannes Genesius Sepulveda, celebris jurisconsultus, & Hispanus Cicero vulgo dictus, Hispanorum causam adversus Americanos, horumque patronum Bartholomæum de las Casas, in Catholici regis cula verbis scriptisque tutari conatus fuit, quibus sua feliciter opposuit laudatus episcopus. Vide Echardum mox citatum.

n Philippo II, Hispaniarum rege.

o Italice Conquistatori; de qua voce vide Annotata superius ad lit. i.

p Vallisoletum Hispaniæ civitas est in Castella Veteri, incolis Valladolid dicta.

q Adi Annotata hic ad lit. e.

r Monetæ species scutum est.

s Eccles. cap. 9, ℣ 1: Nescit homo, utrum amore, an odio dignus sit.

CAPUT VI.
Reditus in conventum Valentinum: Prioratus conventus S. Onuphrii ab eo gestus & acta ibidem: resumptum Valentiæ magisterium novitiorum & gesta.

CAPUT X.

Anno MDLXIX, die S. Lucæ sacra in Hispaniam appulit a, [Primæ Sancti curæ] ac confestim nihil Hispali moratus Valentiam contendit, ad quam cum admodum sera vespera pervenisset, coactus fuit in horto fratris sui extra urbis muros prope monasterium S. Mariæ de Succursu b pernoctare. Postero mane perlato ad conventum nostrum c illius adventus nuntio, vix potuit magister frater Laurentius Lopez, tum temporis ejusdem loci Prior, continere fratres, illuc accurrere gestientes. Tanta enim erat eorum de illius reditu lætitia, ut pene omnes facultatem peterent eum adeundi; atque ipse in primis Prior vix sui erat compos præ spirituali gaudio, perpendens, Deum tempore suæ præfecturæ tantum beneficium huic conventui præstare. Simul ac autem ille conventum ingressus est, sponte omnia abdicavit, maxime pecuniam, quam in Indiis in eleëmosynam a multis piis personis acceperat; quamvis haud difficulter a Provinciali facultatem obtenturus fuisset, ut eam in multos libros coëmendos posset expendere. Id ipsum etiam fecerat, quando navigaturus in Indias, Hispali se navi commisit. Primo adventus sui in hunc locum die ait, se velle incipere Deo serio servire & novitium fieri; vereque in summa vixit humilitate, aliisque in virtute præluxit.

[91] [in conventu Valentino: fit Prior conventus S. Onuphrii,] Propterea anno MDLXX jussus fuit admittere prioratum S. Onuphrii d, in quo opus erat gnavo magistro, non modo in speculando, verum etiam in agendo. Et vero tam providum se præstitit, ut, cum conventum propter annonæ caritatem & expensas annis elapsis factas, plurium centenorum scutorum debito gravatum, omnique frumento, vino & oleo destitutum, fratresque male vestitos atque ad eam inopiam redactos accepisset, ut, dum prioratus litteras patentes ei porrigebant, simul peterent pecuniam, unde cadum olei emerent, ipse sic rexerit, ut non tantum de victu & vestitu fratribus abunde prospexerit, sed insuper eam Crucem coopertam e, quæ stat in meta Cupressorum, fieri curaverit. Dicentibus autem, eum nimias in illam expensas facere, reponebat, etiam multo majores in frangendis crucibus a Lutheranis f fieri in Francia. Quidam etiam ipsius nomen, velut auctoris eidem inscripserunt, quod ipse inanis gloriæ fugitans, tolli mandavit.

[92] [cujus egestatem mirabiliter levat,] Cœpit etiam dormitorium ædificare, murumque aliquot ulnis produxit in altum: fecit furnum: sacristiam copiosa supellectili, quæ deerat, instruxit, plantavitque, nescio quas, vineas. Nihilo minus in fine prioratus sui conventum frumento, omnibusque aliis rebus necessariis instructissimum reliquit, uti & bonam pecuniæ summam depositam successori. Quod ut magis mireris, majorem fratrum numerum, quam ullus decessorum illius, aluit, ac præterea excipiebat generaliter omnium Religiosorum Ordinum hospites, maxime Franciscanos, ut in nostris sacris Constitutionibus mandatur; multique ex illis proficiebant ex magna devotione, qua in ipsum ferebantur. Hinc liquet, quam verum sit, quod ipse aliquando patri fratri Vincentio Vera asseruit, se vere nescire, qua ratione tanta pecunia in cellam suam inferretur, se inscio, a quo id fieret; præterquam quod Deus fidelium corda moveret ad offerenda ipsi Missarum stipendia, quarum tantus erat numerus, ut eleëmosynæ omnibus conventus presbyteris sufficerent.

[93] Quod mox dixi de pecunia in illius cella reperta, [nummis etiam divinitus obtentis.] testatur quidam bibliopola, Vicentius Garriga appellatus, a quo hic Vir sanctus aliquando libros, sola data solutionis fide, sibi comparavit, eidemque, quotiescumque pro recipiendo eorum pretio accesserat, mox persolverat, contigisse semel, ut ingresso sibi in ejusdem cellam Pater diceret: Per amorem Dei ignosce mihi, quod oblitus fuerim pecuniam mittere. Sed bibliopolæ respondenti, se non ad petendam pecuniam, sed ad ipsum visendum advenisse, Hanc igitur, inquit, sedem occupa, & paululum colloquamur: Dominus providebit. In medio autem sermone extendit manum suam in vicinam mensam, dixitque: Cape nummos tuos, deditque ex amussim, quantum debebat: quæ res bibliopolam obstupefecit, quia in eadem mensa nullus fuerat nummus. Narravit hæc postea bibliopola cuidam egregio viro, amico suo, qui rogavit eum, ut sibi mediam partem istorum nummorum pro pari pecunia concederet; bibliopola autem alteram partem mediam retinuit & devote servavit.

[94] Prædicabat per omnia loca, in circuitu S. Onuphrii sita, [In subditos suos invigilat: externis prælucet:] sæpius pedes incedens, dumque Valentiam eundum esset, conabatur etiam iter pedibus facere, licet magno cum dolore, quod alterum crurum ulcerosum haberet: sed velut bonus pastor tantopere amabat conventum suum, ut ordinarie eodem die rediret ad S. Onuphrium, usus aliquoties una e mulis fratrum suorum. Quam vellem ego, ut omnes nostri Ordinis prælati hoc probe notent: nam, si episcopi, aliique seculares, quibus commissa est cura animarum, teneantur lege naturali, & divina & humana in suis diœcesibus & parœciis residere; quo pacto a peccato mortali excusabimus prælatos religiosos, qui ambulandi gratia extra suos conventus vagantur, immemores, dum gallina mater abest a nido, omnia fere ova corrumpi. In vicis, ad quos prædicaturus excurrebat, insignia edebat exempla humilitatis, patientiæ ac devotionis, multosque ad pietatem excitabat. Observatum Leriæ g est, eum, dum in Vigilia Nativitatis Domini in domo rectoris hospitabatur, omnesque in ea æde dormire senserat, ex viva memoria Nativitatis Christi, quam volvebat in animo, neluisse somnum capere in lecto, sed lodice revoluta, ivisse ad stabulum, ibique super storea præsepi imposita dormivisse, seu (quod potius existimo) vigilasse cum puero Jesu, eadem nocte inter duo bruta animalia in stabulo nato.

[95] [panes multiplicat:] Cum aliquando antemeridiano tempore modicum panis superesset in conventu, ipseque mandasset patri fratri Josepho Gacetto subpriori, ut cymbalo fratres ad triclinium convocari curaret, respondit hic, ne tertiam quidem partem panis fratribus necessarii adesse, ac proinde potius exspectandum, donec recens panis eductus e furno esset. At Servus Dei videns jam sero esse, & pluere, nec panem sat cito posse afferri, jussit ipsum omnino sonare, ac denuo respondenti, Pater Prior, memento, deesse panem, iterum reposuit: Dico ac dixi, ut sonares; tandemque etiam quarta vice reponenti subpriori: Quid isti patres comedent?; cum quodam impetu ait: Vade; non deerit panis. Itaque factum est: nam, cum non plures, quam decem panes valde exigui cum aliquot aliis frustis haberentur, hi per mensam distributi suffecerunt toti conventui, cui ordinarie non minus quam sexaginta opus erat h. Placuit autem divinæ providentiæ, ut subprior non adverterit miraculum, nisi dum post absolutum prandium & actas Deo gratias vidit panem e furno eductum afferri.

[96] [ægros sanat: secreta divinitus novit:] Dominus Jacobus Centella, cum ejus filius, dominus Cotaldus, nunc Nuale i dominus, gravi febre laboraret, tantoque versaretur in discrimine, ut jam a medicis pro deplorato haberetur, citato equo ad S. Onuphrii conventum accurrit, ut cum hoc Servo Dei loqueretur; eoque domi non reperto, cucurrit ad ecclesiam B. Mariæ de Arbuchech k, ubi ipsum eo die concionem habere, audierat. Dum huc pervenerat, descendit ex equo, & flexis ad illius pedes genibus præsentillimum periculum, in quo filium suum primogenitum reliquerat, lacrymabundus exposuit. Quo audito, ipse cum aliquot, qui aderant, Religiosis pro infirmo precatus est; deinde ad dominum Jacobum conversus ait: Domine, revertere, nam non morietur filius tuus. Hoc responso accepto, is dominus rediit Valentiam, ubi filium omni periculo defunctum invenit. Aliud huic simile beneficium bonus Pater eidem domino Jacobo præstitit, dum illius uxor, domina Francisca Mercader, quæ hodieque vivit, graviter ægrotabat. Frater Antonius Catalanus asserit, se, dum novitius esset & coquus conventus, ipso S. Onuphrii festo die ex certo quodam eventu magis, quam umquam alias, conturbatum fuisse, graviterque tentatum, ut secreto ex Ordine recederet; sed dum hasce cogitationes in mente volveret, eodem illo die invisum esse a patre Ludovico, qui dixit: Probe novi, te hodie admodum fuisse turbatum. Quo pacto, Pater? respondit hic: at Pater reposuit: Non scio ego hoc? sed alias tibi dicam, quantum occurret.

[97] [Illustri dominæ de viro suo lætiora longe ante vaticinatur;] Anno MDLXXII quidam e præcipuis horum regnorum optimatibus implicatus erat summis difficultatibus, ac propterea illius uxor afflictissima. Bonus Pater ad eam consolandam accessit, cumque diceret, non adeo ei dolendum esse, dum non erat, cur id faceret; respondit domina: Quo pacto ais, non esse, cur ego doleam, dum maritum meum video periclitantem? Reposuit ille: Non est, quod doleas, cum Deus te l soletur, & visura sis maritum tuum vivum, suumque dominium gubernantem. Elapsis sex mensibus, existimabat illa, tribulationem sui conjugis finiendam; at Pater jussit illam securam esse, sed, nondum advenisse tempus, affirmans. Tum illa: Quando ergo finietur? quamdiu durabit? Imo, imo, ait ille, durabit adhuc ultra tres annos, sed non explebit quartum. Ita autem re ipsa evenit, quod certe humana ratione nequibat præsciri.

[98] Sed notatu dignissimum est, quod quædam femina admodum spiritualis & contemplationi dedita, [de qua re cuidam Religiosæ oblata etiam fuerat visio:] dicta soror Tesseda, quæ in monasterio Incarnationis, Ordinis Montis Carmeli, habitabat, ante omnia jam dicta viderit eumdem dominum in periculo submergendi versantem (quod quidem obventuras ei adversitates significabat) ac deinde aliquo tempore post etiam viderit eumdem e periculo emergentem, adjuvantibus illum patre fratre Ludovico, & altero quodam e Societate Jesu; ac speciatim viderit patrem Ludovicum formando signo Crucis auxiliantem. Visionem hanc soror Tesseda cuidam personæ solitariæ narravit, addiditque, se maximo desiderio teneri benedictum istum Patrem videndi, si ita ipsi placeret. Convenit ergo hac de re persona ista Patrem, qui non nisi ægre & importunitate victus illam invisit. Postea ab eadem persona rogatus, quid soror Tesseda ei dixisset, post multas preces secreto retulit, quæ mox narravimus; adjunxitque: Si isti visioni responderit eventus, factum id est, quod prædicta domina multis lacrymis obtinuerit a me, ut, quotiescumque mariti sui recordatus essem, signum Crucis ipsi formarem; quare, ut promissis stem, benedictionem meam eidem in cella nostra quotidie impertior, si quando tamen ejus mihi obrepserit oblivio, simul atque recordor, ubicumque sim, solita Cruce ipsum signo.

[99] Ambulanti mihi aliquando cum ipso extra conventum S. Onuphrii ait, [docet sæcularium consortia Religiosis vitanda;] Religiosos oportere amantiores esse cellæ, quam colloquiorum cum sæcularibus, eaque occasione narravit mihi (quod numquam somniaverat) ausam fuisse mulierem aliquam ipsum ad impudica provocare; sed non exposuit, quo modo Deus illum ex isto periculo liberaverit; addidit tamen: Atqui si, qualis ego sum, pauperculus, surdus, cæcus, debilis, infirmæ valetudinis & senex, non potuerim effugere ejusmodi occursus, quid de juvenibus arbitrabimur? Toto, quo prioratum gessit, tempore multum gaudebat, si sui fratres raro prodierent foras, nec permittebat prodire, nisi ad res publicas, puta, ad prædicandum, disputandum in scholis, visendos conventus fratrum, similiaque consueta obedientiæ opera; nisi etiam quædam alia ex charitate ratio imperaret.

[100] Circa hoc tempus contigit, ut quædam nobilis femina, [sibi confitenti prætermissa ex oblivione peccata,] apud ipsum peccata sua confiteri solita, semel post peractam confessionem diceret: Pater, nihilne prætermisi? Pater vero respondit, ita esse; ac prætermisisse eam tale ac tale peccatum. Eidem dominæ postmodum carpento Valentia in Museros proficiscenti levis noxæ cogitatio, sive iracundia, sive temerarium judicium, sive alterius speciei fuerit, incidit in animum. Dum vero apud eumdem postea confiteretur, illiusque noxæ oblita esset, Pater, inquit, debebam & aliud quidpiam confiteri, sed nunc non memini: responditque ipse: de peccato in carpento loqueris; atque ipsa ita recordata fuit.

[101] [& duobus fratribus secretum factum indicat:] Cum duo conversi m una septimana multas eleëmosynas collegissent, eorum unus nummum quatuor regalium n, alter scutum aureum ubi retinere voluerunt, sequenti hebdomade reddituri, si forte pauciores eleëmosynæ colligendæ fuissent. Itaque antequam domum redissent, alter quadruplicem regalem suo calceo imposuit, alter ducatum in manica abscondit. Cum domum venissent, primo eleëmosynas tradenti ait Prior, ut omnem pecuniam proferret, & respondenti, jam omnem exhibitam esse, reposuit: Ubi ergo nummus quatuor regalium, quem posuisti in calceo sinistri pedis? Tum dixit alteri: Tu quoque produc ducatum, quem habes in manica. Quibus dictis, ambo erubuerunt. Porro experti isti fratres hunc in ipso spiritum, aliquando dixerunt domino Hieronymo Abella: Vere, domine, nescimus qua ratione cum hoc nostro Priore agendum sit: surdus est, myops est, vivit solitarius, nec tamen quidquam facere possumus, quin resciat.

[102] [vino ab eo dato malum capitis pellitur: utiliter prædicat:] Mulier, nomine Angela Baiarri, modicum vini albi ab eo petiit pro filia sua contagioso malo capitis laborante; utque eo illud semel lavit, puella sanata fuit. Ultimo prioratus sui anno Quadragesimales sermones ad populum habuit in Moncada, quod & duobus sequentibus annis præstitit, uberesque fructus retulit ex nobilibus & equestribus viris, qui suas ibi villas habent; uti & ex ejusdem aliorumque locorum rusticis, qui ad illius conciones conveniebant.

[103] [secreta novit.] Narravit mihi quidam frater, qui nostrum induerat habitum in S. Onuphrii, quod, cum, post professionem suam apud patrem Ludovicum generalem de peccatis confessionem faciens, & ad certum peccatum dicendum pertingens, ex pudore titubaret; bonus Pater dixerit: Tune fortasse Judas es, qui te non accusas de tali peccato? ac mox peccatum ei explicavit, cujus reipsa erat reus. Idem frater mihi asseruit, metuisse se in posterum coram illo comparere; quia indicabat omnes suos defectus in cella commissos, exempli gratia, si epistolam sine licentia scripserat occulte, quod nemo scire poterat, vocabat eum, aiebatque: Scripsisti epistolam. Alio quoque tempore cum idem frater in quemdam defectum incidisset, appellavit illum, Tu, inquiens, istud commisisti; eidemque id miranti dixit Pater: Ne turberis, quia hoc non dico, nisi ut confitearis mihi, qui id jam scio.

XI.

[104] Elapso gesti prioratus tempore o, reversus Valentiam est, [Valentiæ novitiis præficitur: aliquem secreti peccati memorem facit:] & magister novitiis denuo datus. Quo circiter tempore Valentiam accessit quidam pater, frater Michaël Ferrero dictus, ex Catalaiuda p veniens cum vehementi desiderio hunc Servum Dei cognoscendi; qui ipsum benignissime excepit, & quodam die in hortum novitiorum deambulatum duxit, de Deo semper cum ipso colloquens. Priusquam vero ipsum dimitteret, frontem ejus cruce signavit, ut facere soluerat iis, quibuscum agebat; ac deinde dixit: Pater, quare non meministi confiteri tale peccatum? Moxque reduxit ei in memoriam peccatum, quod quadriennio ante assumptum Religiosum habitum commiserat, & hactenus oblitus fuerat confiteri. Hæc mihi ipsemet pater Ferrero ante mortem suam narravit. Tam crebro accidebat Ludovico ista rerum secretarum cognitio, ut multi vererentur ei occurrere, ne secreta sua detegerentur.

[105] Hoc etiam tempore pater Ludovicus ex mandato illustrissimi domini, [prædicat in Quadragesinia: ægri clamorum causam] fratris Martini de Corduba, tunc Dertusani, deinde Placentini, ac denique Cordubensis q episcopi, sermones Quadragesimales Brigianæ r habuit, bono omnibus hujus oppidi incolis prælucens exemplo, quod, non modo numquam e suo hospitio, nisi ad celebrandam Missam, aut prædicandum, prodiret, sed nec domestico cœtui se immisceret, præterquam a sumpto prandio, idque etiam breviter; neque umquam, nisi semel, visus fuerit per fenestram prospicere. Anno MDLXXIV in Octava Ascensionis Domini pater frater Bartholomæus Pavia Valentinus, sed natus in Cervera s, paucis, antequam moreretur, diebus vehementia stomachi ventrisque tormina passus est, magnamque commiserationem movebat. Prædicto autem Cordubensi episcopo valetudinarium tunc occupante, jacebat infirmus in dormitorio, vocemque suam semper ad cælum elevans clamabat: Domine Jesu, suscipe spiritum meum.

[106] Plangebant omnes in suis cellis fratres, quod patrem, [divinitus edocetur:] quo benigniorem amabilioremque nullum umquam noverant, tanto in tormento cernerent; ac mirabantur vehementer, quod idem ipse in altera infirmitate, toto quadriennio continuata, in qua & ferrum & ignis adhibita fuerant, nullum, velut ligneus fuisset (nisi semel submisse invocato nomine Jesu) vocem proferre, imo nec umquam hiscere visus fuisset. Ita autem se gesserat, quia, priusquam medici manus ei admoverent, animum in piam quamdam cogitationem intendebat, eaque meditatione acquirebat spiritum & robur ad patiendum sine ulla oris mutatione, & indicio sensus. Idem fecerat etiam in altero morbo bene diuturno, quo ante susceptum sacerdotium laboraverat. In hoc, qui ipsi supremus fuit, noster pater Bertrandus, qui eum diligebat, & faciebat plurimi, illum invisit, eoque redactum conspicatus, post lectum Euangelium in suam cellam reversus est, Deumque pro hoc infirmo precatus, agnovit in spiritu, ipsum (quemadmodum Jobo & S. Antonio olim contigit) permittente Deo, a dæmonibus torqueri, sive ut a defectibus suis omnino purgaretur, sive ut id cederet ad majorem infirmi gloriam; ac propterea eum sic clamare & commendare se Christo t.

[107] Cum illustrissimus dominus Cardinalis Gaspar Cervanti, [mortem absentis cognoscit:] archiepiscopus Tarraconensis, in ea civitate academiam fundasset u, ut solidam S. Thomæ doctrinam in eadem plantaret, voluit, ut duo e primis Theologiæ scholasticæ professoribus essent Fratres Dominicani, quorum alter fuit pater magister frater Franciscus Ferrandiz, patris Bertrandi alumnus, sed paucis post mensibus in principio anni Sancti x iste e malo suo Tarracone pie obiit. Porro postridie mortis illius pater frater hic Valentiæ a socio suo fratre Francisco Palau, qui nunc hujus conventus Lector est, petiit: Quid de patre magistro Ferrandiz dicitur? Respondit ille, dici, ipsum male habere. Tum vero iste benedictus Pater, intento in quamdam arcam digito ait: Ille mihi hac nocte super ista arca apparuit mortuus. Deinde post triduum de ejusdem morte allatus est nuntius; unde concluditur, eumdem mox ab obitu ipsi apparuisse.

[108] [quemdam de secreto peccato monet: mulieri metum eximit.] Quemdam hospitem, ad hunc conventum adventantem, pater Bertrandus amplexus est, & ei dixit: Vestra Reverentia commisit tale peccatum. Quam ob rem frater iste se cruce signavit: at pater Ludovicus adjecit: Non hoc alia de causa tibi dico, nisi ut te emendes. Hæc mihi retulit quidam Religiosus, qui audivit prope adstans, non advertente Ludovico, qui surdaster erat & myops. Cum quædam persona cuidam mulieri ex Musero, nescio quod, malum & notabilem injuriam minata esset, illa magno correpta timore Valentiam venit, & Servum Dei de sua afflictione consuluit, Pater, inquiens, si mihi dicas, nihil fore, non amplius timebo: respondit ipse: Vade, Deo propitio, filia: nihil enim tibi mali fiet: atque ita evenit.

ANNOTATA.

a De anno, mense, dieque, qui fuit 18Octobris, ac loco, ad quem appulit, Hispali scilicet, conveniunt etiam Roca & Avignonus, quorum iste septennium (incompletum existimo) numerat inter egressum ex Hispania in eamque reditum.

b Erat hic conventus Ordinis S. Augustini, teste Avignono.

c Valentinum scilicet.

d Hunc Prædicatorum conventum Roca, Avignonus & Diagus duobus circiter milliaribus a civitate Valentina abesse, notant.

e Apud Avignonum dicitur ædificium, Crux cooperta appellatum.

f Calvinistas opinor, indicare voluit.

g Leria, Hispanis Lyria, vicus vel oppidulum est regni Valentini, ad Duriam fluvium, quinque milliaribus Hispanicis Valentia distans.

h Hoc multiplicati panis miraculum cum aliqua adjunctorum variatione in sæpe laudata Ms. Auditorum Rotæ Relatione sic exponitur: Cum præcesset Frater Ludovicus Bertrandus monasterio S. Honuphrii, prope civitatem Valentiæ sito, accidit quodam die, ut, dum panis in loco de Museros nuncupato pro Fratrum usu coqueretur, famuli pluvia retardati eum afferre minime possent; jamque prandendi tempus elabebatur, cum sanctus Dei Servus fratri Josepho Gacet, qui ejus vices gerebat, ut nolæ pulsu fratres ad mensam vocaret, imperavit: obedivit Josephus, eique, cujus id munus erat, injunxit. Cui ille, Quid pulsem, inquit, si necessaria panis quantitas minime suppetit, nec præter paucula frusta quicquam superest? Quin potius panem mox a famulis adferendum expectamus? Quod Josephus intelligens, & majoris certitudinis ergo oculari inspectione cognoscere cupiens, non nisi septem panis frusta adesse reperit, remque ad Bertrandum retulit; qui nihilominus, ut ad mensam pulsari juberet, denuo præcepit, panem, affirmans, non defuturum. Quo peracto, cum fratres, qui triginta amplius erant, pransum convenissent, omnes (mirandum dictu!) de septem illis frustis comederunt & satiati sunt; nec minor eo prandio panis quantitas, quam solebat, assumpta est; tantumque insuper panis superfuit, ut reliqui fratres & famuli, qui secundo loco de more comedebant, affatim eo satiarentur. Miraculum hoc, maximum veræ sanctitatis indicium, probatur per duos testes contestes, centesimum quinquagesimum quintum, & centesimum quinquagesimum sextum, qui in loco ad comedendum destinato præsentes aderant, & de hoc pane supernaturaliter multiplicato comederunt; & per tres alios testes, centesimum quinquagesimum nonum, centesimum sexagesimum, & ducentesimum quinquagesimum nonum, de auditu ab illis, qui rem omnem exploratam habebant. Quod alius panis, quam septem frusta, non posset fratribus ad comedendum apponi, & quod alius panis non fuerit in refectorium transportatus, & quod plus quam triginta fratres de dictis septem frustis abunde comederint, & quod alias sexaginta panes non sufficiebant, affirmant duo priores testes, qui comestioni fuerunt præsentes; &, licet sint ex eadem S. Dominici Religione, nihil tamen fidei eorum depositioni detrahitur; cum testes de universitate pro eadem possint testimonium perhibere, quando de eorum singulari commodo non tractatur. Hactenus illi. Præcipua inter utramque narrationem varietas est, quod Antistius decem valde exiguos panes cum aliquot frustis appositos fuisse, asserat; Auditores vero Rotæ, nulla facta de integris panibus mentione, non nisi septem panis frusta. Antistio consonat Roca, Auditoribus Avignonus, laudans Processum in 2 parte, fol. 1293 & 1309. Septem item fragmenta solum memorat Bulla canonizationis.

i Roca habet Nulles; at neutro vocabulo mihi locus iste notus est.

k Apud Rocam legitur Arbuxech. Hic quoque locus mihi ignotus est. Verum is ceteraque loca hoc capite memorata, nisi aliud obstet, sita fuisse videntur in conventus S. Onuphrii & Valentiæ vicinia.

l Alii rectius: illum.

m Sic Religiosos fratres laicos ad ministeria domestica admissos vocitant.

n Regalis moneta Hispanica, uti scutum & ducatus, de quibus mox sit mentio.

o Quod in sacro Prædicatorum Ordine triennium est.

p Rectius leges: Calatayud, quæ Hispaniæ in Aragonia civitas est, a Mauris condita.

q Civitatum Hispaniæ hic nominatarum prima, Corduba episcopalis civitas in Vandalitia est; secunda Dertusa item episcopalis in Catalonia; tertia denique Placentia pariter episcopalis in regno Legionensi.

r Hispanis Borriano, castrum & vicus est regni Valentiæ, septem milliaribus Hispanicis in Septentrionem Dertusam versus a civitate Valentia distans.

s Avignonus, ut hunc locum ab aliis synonymis distinguat, addit, fuisse Magistri Ordinis Montesæ, quæ regni Valentini validissima arx est, equitumque ab ea dictorum sedes.

t Subditur hic ejusdem patris Bartholomæi Pavia elogium, quod, quia ad S. Ludovicum, cujus ille discipulus fuerat, nulla alia ratione pertinet, prætermittendum censui.

u Gasparis Cervanti, seu Cervantes, elogium lege apud Ciaconium & Oldoïnum in Vitis summorum Pontificum & Cardinalium tom. 3, col. 1040, ubi etiam de fundata ab eo Tarraconensi academia fit mentio. Porro Tarraco, vernacule Tarragona, a qua Tarraconensis Hispania nomen habet, antiqua civitas est in Catalonia.

x Id est, Jubilei, opinor.

CAPUT VII.
Admissus a Sancto Prioratus conventus Valentini, quæque ibidem gessit ab anno MDLXXV usque in MDLXXVIII.

CAP. XII.

Volens Deus hujus domus reformationem ad suum finem perducere, [Valentini conventus Prior factus prælucet aliis,] corda fratrum movit, ut Ludovicum, nihil tale opinantem, e magistro novitiorum Priorem conventus facerent. Gubernavit ergo hunc a die XV Maii anni MDLXXV usque ad eumdem mensem anni MDLXXVIII a, magna præbens exempla religionis, cum ipse multo plura faceret, quam mandaret aliis; ac diligenter invigilaret, ut chorus, studia, aliaque omnia recte procederent; neque toto hoc triennio extra conventum pernoctavit, nisi solum ter, idque prædicandi divini verbi gratia. Quamdiu per valetudinem licuit, frequentabat chorum & ad commune triclinium semper conveniebat; imo etiam, dum esset infirmus, post sumptum in valetudinario prandium veniebat ad triclinium, suumque in eo locum occupabat, invigilans, ut fratres bene reficerentur, & servaretur ad mensam silentium.

[110] [delinquentes castigat, negligentes officiales absolvit a munere;] Si autem tam debilis esset, ut suis se pedibus nequiret sustentare, suo loco sedens choro intererat a principio usque ad finem divini Officii. Utque volebat ubique adesse, ita multo cum zelo corrigebat defectus; quia ejus erat opinionis, ut crederet, in Religione leves defectus ac peccata venialia puniri oportere fere cum eadem severitate, qua extra illam peccata mortalia. In regendo parvi pendebat hominibus placere, sed magni placere Deo & S. Dominico: propterea a primo Prioratus sui die affixit in cella sua schedulam, hisce verbis majusculis litteris inscriptam: “Si hominibus placerem, Christi servus non essem b;” quod dictum accipiendum est iis in rebus, quas homines volunt pro suo arbitrio, nulla habita ratione divinæ voluntatis. Dum fratribus suis aliquod commiserat officium, puta subprioris, vel vicarii, vel novitiorum magistri, aut zelatoris, aut alterius hujusmodi; si vel minimum in illis deprehendisset negligentiæ, eos sine mora suo munere absolvebat; quamvis solum octiduo illud gessissent.

[111] [nihil humana judicia curans: miram habet visionem:] Consueverat dicere, malle se instabilem reputari, quam videre, Dei servitium parum accurate exhiberi, contra quam exigat Religiosa perfectio: atque hac in parte patuit, verissimum fuisse, quod quidam probæ vitæ vir sæcularis ei dixerat diu ante, quam de ipso Priore creando quisquam cogitaverat, rediisse scilicet ipsum ex Indiis, ut istum conventum Prior regeret, in eoque etiam conservaret observantiam, quam ejusdem fundatores suo sanguine in illum introduxerunt c. Paulo post electionem suam dixit mihi hæc verba: Pater, quid hoc sibi velit, quod nocte præterita tres viderim Veronicas cum tribus sacris vultibus? & aliquanto post subjunxit, significasse molestias, quas isto prioratus sui triennio passurus erat. Sed missis modo molestiis illius, dicemus quædam alia, quæ eidem contigerunt.

[112] Dum quadam nocte post Officium matutinum orationi vacaret in choro, [ænimam e flammis piacularibus liberat:] venit ad eum precatura veniam quædam anima ob causam, quam subdo. Religiosus quidam ei, antequam Prior esset, exprobraverat ignorantiam, isque responderat, Luciferum multa scivisse, & tamen esse damnatum. Non multo post frater iste, omnibus Sacramentis pie susceptis, mortuus est, jamque in purgatorio brevi tempore (quamque omne tempus eo in loco longum est) versatus fuerat, cum voluit Deus, ut hujus delicti veniam peteret ab eo, qui ejusdem a pueritia spiritualis pater fuerat. Apparuit igitur illi flammis circumdatus, aitque: Pater, ignosce mihi, quod tibi tali die dixi (non enim vult Deus, me transire ad cælum, donec mihi condonaveris) & celebra unam Missam pro me. Ad quæ ipse sine mora respondit, se libentissime ei ignoscere; factoque mane, pro eo Missam celebravit. Hinc proxima nocte in magna gloria eidem apparuit, petiitque ab illo pater frater Ludovicus: Pater, nostine, quo loco ego apud Deum sim? eaque anima reposuit: Tu modo Deo servias: Deus enim magnam tui curam gerit.

[113] Hisce iisdem diebus Valentiæ prorex admodum secreto tentabat Rodericum Salzado, [secreti consilii divinitus conscium se probat:] an vellet regi servire, ut assessor gubernatoris hujus regni in tractu Oriolæ d; ille vero cum eodem secreto conveniens opera personæ, cui condixerat, officium acceptavit; sed mox recordatus est, se hac super re non fuisse locutum cum Patre nostro, ut ejus ad Deum preces peteret. Quare confestim ad illum venit, remque totam cum ipso contulit, obsecrans, ut oraret Deum, ut hic voluntatem suam manifestaret, an admittendum officium esset, nec ne; siluit tamen, quod fidem suam jam inde obstrinxisset. Cui Pater subridens respondit: Eja jam tempus est. Ehem! Quo responso valde erubuit, quod sciret, non potuisse Patri hoc suum secretum consilium humanitus innotuisse. Hæc omnia prædictus Salzedo e mihimet narravit eodem die, quo contigerant.

[114] Quam verum sit, quod Propheta asserit, nil boni defuturum quærentibus Deum f, [fratres suos benigne ac liberaliter alit, & largus in pauperes,] demonstravit Deus triennio prioratus illius: nam & hoc pœne totum fuit sterile, & conventus reditus non superabant duo millia scutorum, ac nihilo minus aluid semper centum fratres, & aliquando etiam plures; quos tam benigne & liberaliter tractabat, ut cuivis alteri Priori postea plurimum laborandum fuerit, ut pari modo tractaret; ac propterea severe castigabat ministratores, si suo in sustentandis patribus fratribusque conventus debito deessent. Familiare ei erat dicere: Patres fratresque multis suis laboribus bonisque exemplis lucrantur eleëmosynas, quæ conventui dantur: oportet igitur, ut iidem iis etiam honeste fruantur. Neque hac ratione umquam diminutæ fuerunt eleëmosynæ; imo sub illo tantum creverunt, ut hic conventus, nulla obligatione constrictus, soluerit stipem dare omnibus, ad januam se offerentibus, qui quidem, collatis inter se diebus, ex mendicis, litterarum studiosis, ac verecundantibus egenis non pauciores, quam trecenti erant singulis diebus, maxime hyemalibus g.

[115] [quo plus largitur, plus accipit.] Ad hoc propositum frequenter versabat in ore dictum patris fratris Michaëlis a S. Dominico, qui cum hujusmodi eleëmosynas tempore caritatis frugum, quæ anno MDLVI contigit, notabiliter auxisset, mirantibus nonnullis, solebat dicere: Si multum demus hac (indigitabat portam) plus Deus reddet illac (monstrabat ecclesiam.) Verum præter ista soluerat pater Ludovicus insuper secreto dare plerumque duos, tresve aut etiam sex Julios h simul quibusdam personis, honestis parentibus natis, sed calamitosis. Dicebat etiam patri fratri Dominico Anadone, qui viginti circiter annos eleëmosynis præfuerat: Pater, quotiescumque necessarium esse videris, præter stipem ordinariam dato etiam ex pane fratrum, & dato prompte ex amore Jesu Christi; Deus non deerit: noveris etiam, me non minores hic intus dare eleëmosynas, quam Tu foris largiaris ad portam. Hisce non obstantibus, inito computo, numquam ille Dei creditor mansit; quia, tametsi ex amore illius multa largiretur, multo plura ab illo recipiebat, etiam in hac vita, non solum in spiritualibus, verum etiam temporalibus; ac speciatim anno MDLXXVI, mense Maio, quando in hoc conventu solemne capitulum provinciale celebrabatur; ingentes ei eleëmosynæ collatæ fuere, ac interdum etiam, unde minus exspectabantur, ex quibus abundanter provisum fuit omnibus hospitibus, qui huic capitulo interfuerunt.

[116] [Insignis charitatis & humilitatis specimina edit:] Quamvis autem, quia, ut diximus, surdaster erat, majori parti capituli patrum, penes quos erat jus suffragium ferendi, non sit visus aptus officio diffinitoris, quo fere solet fungi Prior conventus; in quo capitulum celebratur; non propterea indignatus est, nec se ægre ferre prætulit; sed ex eo tempore præcepit, ut capituli fratres etiam benignius haberentur, quam ante mandaverat. Et sane vere generosi viri non est magnam hujusmodi officiorum rationem habere. Finito capitulo summopere laudata fuit ejus in omnibus necessariis tam largiter tantaque cum charitate suppeditandis cura; verum ipse, quantus erat, exporrectus in terram, ab omnibus capituli patribus ignosci sibi humillime petiit, arguens se, quod eos non pro meritis tractasset. Solebat etiam infirmis tanta cum charitate prospicere, ut illorum pars major nec tam diligentem curationem, nec benignitatem domi suæ expertura fuisset.

[117] [prælato suam dignitatem reddendam prænoscit:] Sequenti mense Augusto quidam prælatus officio suo privatus aut ab eo suspensus fuit, adeo ut illo recte fungi nequiret, eoque amplius obstrictus non esset: quæ res bonum Patrem justis de causis plurimum affligebat. Cum igitur expenderet divinam Providentiam, permittentem, ejusmodi adversa obvenire iis, qui Deo recte servire desiderant; eaque in cogitatione persisteret vidit ante cellam suam decidentem passerem, qui, uno crure rupto, volare non poterat, nec incedere. Dum vero, quid hoc portenderet, meditabatur, audivit vocem (exterioremne, an interiorem, nescio) dicentem: “Et tamen unus ex eis non cadit in terram sine Patre vestro;” quod dictum Redemptoris est cap. X Matthæi, quo loco Dominus noster Jesus Christus, ut Apostolos suos singularem Dei de ipsis providentiam doceret, hoc argumento usus fuit: Nescitis, duos passeres in Judæa denario venire, ac nihilominus, quamvis tam exilis pretii sint, nullus eorum cadit in terram sine particulari providentia Patris vestri: quod bono Patri summo fuit solatio. Nec admodum multo tempore post miser iste prælatus in pristinam, imo etiam in majorem auctoritatem via prorsus extraordinaria restitutus fuit, ut manifestum fieret, Deum singulari providentia suorum curam habere. Hæc ego ex ipsiusmet patris Bertrandi ore didici, antequam prælatus iste restitutus fuerat.

[118] Dum festa S. Catharinæ martyris i die post meridiem quidam vir devotus hujus Sanctæ Vitam a Surio scriptam legeret, [cælesti visione ac voce animatur:] ibidemque in cella sua adesset pater Ludovicus, hic, levatis subito in cælum oculis, fortiter exclamavit: Ah! Ah! Unde exterritus alter iste petiit, quid rei esset; ipse vero udis oculis respondit: Erat quidem bene, erat quidem bene; sed ab eodem illo importune adactus, ut, quod erat, diceret, ait: Vidi ego lucem magnam in cælo & splendorem pulcherrimum maximeque mirabilem, ex quo procedens vox mihi dixit, quamvis nunc vivam in tenebris, fore tempus, quo mihi tanta lux tantusque splendor concedenda sunt, ut futurus sim illustratus.

[119] Subsecuti sacri Adventus tempore quadam vespera, [hemicraniam subito pellit:] cum eo die vehementer pluisset, compulsus fuit pater Gaspar Valpetrosa e Societate Jesu in hoc conventu pernoctare, quodam malo correptus, quod nec dormire, nec quiescere eum tota nocte permisit. Postridie vero mane tam vehementi hemicrania k torquebatur, velut si caput suum diffissum fuisset, adeo ut etiam oculorum lumine destitueretur. Sic constitutus indicavit socio suo, se desiderare, priusquam ad collegium rediturus esset, portari ad cellam Servi Dei; atque ita factum est. Ingressum eam Bertrandus, qui illum multum diligebat, lætissimo vultu rogavit, quomodo se haberet; eodemque puncto temporis omni se malo liberum sensit; quod ipse tunc pro re admodum mirabili habuit, habetque etiam hodie. Ait insuper, se pridie vesperi pluribus horis cum illo locutum de Deo fuisse tanta cum suavitate, ut ne unius quidem horæ spatium fluxisse videretur.

[120] Anno MDLXXVIII Sabbato post Epiphaniam ad hunc conventum venit domina Angela Cimarta, [ægram, ad quam vocabatur, morituram præsagit:] Josephi di Campo uxor, ac multis precibus patrem Bertrandum rogavit, ut veniret lecturus Euangelium super neptem suam, Beatricem Ischerda appellatam, gravissime ægrotantem; at quamquam Pater eam infirmam numquam viderat, nec cum illa umquam fuerat locutus, dixit: Tua neptis, ech! certoque modo agitavit caput, quasi diceret: Parum proderit accessus meus ad eam sanandam. Quæ tam graviter dixit fecitque, ut nobilis domina ad suam comitem conversa diceret: Heu! mea neptis mortua est! Perseveravit tamen in rogando Patre, ut eam dignaretur invisere; & causanti valetudinem suam reposuit: Si non possis hodie, veni saltem cras alterove die; obtulitque carpentum suum. Respondit benedictus Pater, nihil eo opus esse, se eodem die venturum. Venit igitur jam sera vespera; & antequam vidisset ægram, ejusdem matrem monuit, ut obfirmaret animum, ac patienter ferret, reputans, ita Deo placere. Post lecta apud infirmam Euangelia patrem & matrem, velut filia jam obiisset, consolatus est. Quod illi mirabantur, atque etiam non nihil ægre tulerunt, quod misella ista nondum eo usque perducta illis videretur, sed in pthysim inclinare, ac proinde aliquot menses victura esse. At non erat ita; paulo enim post sic invaluit morbus, ut post mediam noctem defuncta fuerit. Hoc modo agnoverunt parentes, nihil opus fuisse, ut Pater infirmam postridie inviseret.

[121] [periclitanti in partu subvenit:] Domina Francisca Ferrera, nobilis viri Michaëlis Joannis Benedicti uxor, parturiens, nequibat eniti, nec partus sentiebat dolores; sed advertens, fœtum ex nonnullis perturbationibus ante paucos dies habitis semimortuum esse in utero, oportebat eum emittere. Invisit ipsum pater Bertrandus, & super eam aliquot preces recitavit: postero die non vocatus ad eam rediit, tantoque in periculo conspicatus, scripsit in charta hanc de beata Virgine Antiphonam: “Nesciens Mater Virgo virum, peperit fine dolore Salvatorem sæculorum, ipsum Regem angelorum sola Virgo lactabat ubere de cælo pleno”; mandavitque hanc una cum accenso cereo illius manui inseri; ac eodem die peperit filium, qui eo modo prodiit, quo ex medicorum sententia naturaliter non poterat vivus, sed tamen baptizatus fuit.

[122] [æterna defuncti salus, de qua fuerat sollicitus,] Mense Februario pene subito obiit frater Petrus Loret, conversus hujus conventus, qui quamvis pridie sacra Communione in ecclesia refectus fuisset, fratres tamen is eventus plurimum afflixerat, ac peculiariter pater Bertrandus, qui Prior erat, videbatur etiam vultu suo prodere dolorem suum de morte hujus miselli fratris quasi improvisa. Post elapsum mensem magister Rodericus Salzedo, doctor in concilio regio, cum illo colloquens in capitulo, advertit in sermonibus ejus quamdam hilaritatem insolitam; ac proinde petiit, cur jam esset tam hilaris, qui alias fuerat tam tristis. Respondit ipse, ea nocte in cella sua sibi apparuisse fratrem Petrum, valde hilarem & sua sorte contentum, habentem in ore suo quidquam candidum & admodum dulce; quibus indicabatur gloria, qua gaudebat.

[123] [ei revelaturs] Hoc etiam aliis fratribus postea narravit, licet eis non exposuerit istud peculiare de modo apparendi, sed solum dixerit, se valde doluisse de morte fratris Petri Loret; sed Deum postea sibi solatium tulisse. Alteri vero cuidam patri ait; quemdam fratrem hujus conventus graviter afflictum sollicitumque fuisse de salute animæ fratris Petri, multisque noctibus orasse pro eo, ac tandem Deum illam ipsi in cælo conspiciendam exhibuisse. Hic frater Petrus fuerat addictissimus cellæ S. Vincentii, diligenter curans, ut recte ornata & cum accensa lampade semper servaretur.

[124] [orantem imago S. Vincentii amplectitur & elevat;] Quoniam de S. Vincentii cella modo incidit mentio, subit in memoriam aliquid, quod jucundum lectori erit. Ferebatur per conventum, dum pater Ludovicus aliquando oraret coram imagine S. Vincentii, in eadem cella posita, indeque abiturus inclinaret se ad illius pedes osculandos, eamdem Sancti imaginem se pariter inclinavisse eumque elevasse a terra. Spargebatur hoc per conventum, & dicebatur contigisse paulo postquam fuerat Prior constitutus; quia tunc ad istam devotam cellam se contulerat, magnoque cum fervore spiritus istum Sanctum precatus fuerat hoc modo: Pater, sancte Vincenti, vides, ut illi me sine ullo meo merito Priorem hujus domus elegerint, quamvis hodieque in ea sint viri doctissimi & magnæ religionis. Ego Prioratum hunc hoc temporis momento abdico, tibi impono; te Priorem reputa, & impera & rege, prout tibi placuerit; nam ego quidem, quantum ad me, nolo esse, nisi tuus subprior, nec nisi ex tuo nutu quidquam agere: tuncque aiunt, S. Vincentium sese inclinasse usque ad terram, eaque contigisse, quæ mox retulimus l.

[125] Verum longo tempore post, laborante illo postrema infirmitate sua, [quod, quo modo rescitum fuerit, exponitur:] duo e Fratribus nostris, qui natalibus fratres erant, sed eorum alter clericus, alter conversus, valde sagaciter convenerunt de facto indagando. Ingressi in illius cubiculum cœperunt colloqui de oratione, de solitudine, aliisque similibus rebus; dataque opportunitate, eorum unus rogabat eum: Pater, verumne est, in hoc conventu esse fratrem, qui, dum vellet osculari pedes S. Vincentii, hic ipsemet eum amplexus est? Respondit Pater: Verum est; & post interjectam brevem moram ait alter: Insuper dicitur iste frater fuisse reverentia vestra: ille autem, inclinata non nihil fronte, hæc retulit: Et quanti ergo vos id esse, putatis? Deus etiam locutus fuit per asinam Balaami m, quæ id nullo modo fuerat promerita.

[126] Anno MDLXXVIII, die S. Petro martyri n dicata, [cælesti voce recreatur:] pater Bertrandus post matutinum Officium ad cellam suam regrediens audivit insolitam quamdam vocem, sibi dicentem: “Deo magis placet afflictio cordis, contritio & tribulatio, quam dulcedo, solatium & consolatio o.” Rogatus autem a quodam sibi bene affecto (cui id secreto indicaverat) an ea vox molesta illi fuisset, negavit; imo solatio sibi fuisse asseruit; eaque consolatione tunc maxime egebat, quia magnos animi conflictus patiebatur, quod, cum jam instante hujus Prioratus sui fine, de regressu ad suæ cellæ quietem cogitaret, audisset, se ad alterius conventus prioratum destinari.

[127] Eodem anno auditori Salzedo e cella patris Ludovici egredienti sæcularis quidam senex, [secreta novit: multos novitios habitu induit:] qui insignis servus Dei erat, ait: Videris tu admodum amicus esse huic sancto fratri Bertrando: rogatusque propterea ab eo, unde ipse sciret, eum sanctum esse, respondit senex: Scio, quia, cum semel post mediam noctem essem in oratorio meo, mente orans, Deum instantissime pro illo Patre precatus sum; cumque deinde ad ipsum visendum accessissem, simul ac ejus cellam ingressus eram, ait mihi: Magnas gratias, frater, tibi habeo; ac petenti mihi, Qua de causa, Pater?, respondit: Quia tali hora Deum pro me orasti; dumque orabas, brachia in modum Crucis extensa habuisti; quod solus Deus poterat scire. Triennio prioratus sui multos novitios, majorem partem nobiles, sacro habitu induit, nec quisquam alter Prior tam nobiles in hac domo induit, quam ipse, licet nec pro eis acquirendis laboraret, nec quemquam ad id sua suasione induceret. Cum aliquando non paucos juvenes simul vestivisset, mihi dixit, inter concionandum visum sibi esse ex illis unum, circulo igneo splendidoque caput circumdatum; sed nil præterea hac super re indicavit.

[128] [Prioratui renuntiare frustra tentat:] Cum hic prioratus ei fuerit postremus, addo, numquam in eo observatum fuisse vel minimum prælaturæ desiderium; nec ullo modo, seu directe, seu indirecte, ullam umquam appetiisse; imo, dum hujus conventus prioratu fungebatur, voluit abdicare, ut quiete viveret; utque id sibi liceret, postulavit a patre Generali, magistro Seraphino Cavalli; sed cum hic Generalis esset religiosissimus, qui multos ejus generis Priores habere desiderabat, licet in una epistola sua innuisset, se velle ei hac in re gratificari, deinde in altera eidem præcepit, ne Prioratum dimitteret, nec permitteret, conventum a quoquam alio gubernari; ac majorem etiam ei addidit auctoritatem, quam aliis nostri Ordinis Prioribus consueverit concedi. His non obstantibus, petebat a nobis orari Deum, ne permitteret, se mori Priorem, sed omni animarum cura exemptum.

[129] [tonsori Religiosum statum amplectendum prædicit:] Narrat frater Bartholomæus Peneranda Cartusianus, se, dum sæcularis esset & tonsor, tondendo fratres huic domui inservisse, ac propterea sæpe etiam patrem Ludovicum totondisse, & observasse, eumdem, licet ipsum aliquoties sive novaculæ vitio, sive sua incuria, etiam cum modica sanguinis effusione læsisset, sese tamen semper tam humilem tamque patientem exhibuisse, acsi postremus novitiorum conventus fuisset: id bono sibi exemplo fuisse, profitetur. Refert insuper, se, dum aliquando ejus cubiculum ingressus cum eo loqueretur, ab eodem benedicto Patre rogatum esse, an verum sibi super quadam re dicturus esset; cumque respondisset, se id omnino facturum, si sciret, dixisse illum: Desiderasne religiosus fieri? Se vero reposuisse: Non: neque enim id sibi propositum esse; tum vero Servum Dei subridentem retulisse: Observa tamen, scire me, te Religiosum moriturum. Additque Cartusianus, sibi tunc eam mentem minime fuisse, sed eo ipso temporis puncto tam vehemens Religiosæ vitæ amplectendæ desiderium injectum esse, ut deinceps non quieverit, donec voti compos factus fuit, admissus in Cartusiam Vallis Christi.

[130] [inter negotia se ipsum non negligit: in conferendis officiis] Dum prioratum gerebat, quamvis occupatissimus semper esset sui conventus negotiis, quæ quidem tanta erant, ut nonnumquam etiam magnam noctis partem insumerent, ex cura tamen animæ suæ, dimissis vesperi fratribus, arcessebat confessarium suum, eique sua peccata confitebatur, deindeque usque in mediam fere noctem vigilabat; ac nihilominus surgebat ad Officium Matutinum; post quod vix poterat paululum quiescere; imo sæpe etiam de nocte sine lumine palpans circumibat per conventum, experturus, an servaretur silentium. In hoc prioratu & in omnibus aliis præfecturis, quas gessit, semper fuit ejus opinionis, quam etiam sustinent meliores Thomistæ, nos sub peccato mortali obligatos esse ad conferendas prælaturas dignioribus; quæ opinio etiam valde conformis est sacro Concilio Tridentino Sess. XXIV, cap. V & XVIII de Reformatione.

[131] Quam ob rem ipse non solum in ferendo suffragio, dum eligendus Prior erat, semper intentus erat, ut suum daret illi, quem coram æterno Judice dignissimum esse judicabat; [religiose procedit.] verum etiam in reliquis conventus præfectis, puta, in vicariis, subprioribus, ceterisque similibus, eamdem regulam observabat; uti etiam in creandis studiorum præfectis, quia grande peccatum reputabat ista officia committere aliis, quam qui non modo pravam doctrinam, sive ex ignorantia, sive ex malitia, non erant tradituri; sed qui etiam apti essent ad formandos discipulos excellentiores & in sacris Litteris magis fundatos.

ANNOTATA.

a Consentiunt Roca & Avignonus atque ipsa etiam ratio; cum Prioratus in Ordine Prædicatorum triennales sint.

b Ex Epistola S. Pauli ad Galatas cap. 1, ℣ 10.

c Designantur hic Amator D'Espi & Dominicus de Montemajore, de quibus consulipotest Diagus in Historia Prædicatorum provinciæ Aragoniæ lib. 1, cap. 50 & 51, ac in Opere nostro inter Prætermissos ad diem 15 Junii, & 10 Julii, quo posteriori loco hæc legere est: Amator d'Espi, & Dominicus de Montemajore memorantur hoc die in Diario sacro Dominicano Marchesii, quorum epitaphium exhibet his verbis: “In hoc tumulo simul conservantur venerabilia ossa beatorum Christi martyrum, fratris Dominici de Montemajore, ex illustri familia de Corduba, sanctissimi reformatoris, qui auctoritate Clementis PP. VII effecit, ut exacte observarentur nostræ sanctæ constitutiones: & fratris Amatoris d'Espi, vigilantissimi hujus conventus” (Valentinensis) “Prioris, quorum animæ solutæ vinculis corporis gladiis iniquorum hominum fortunatissime ad patriam cælestem evolarunt anno hujus seculi” (sexti decimi) “tricesimo, qui est” ipsi “1534.”

d Oriola, indigenis Origuela, episcopalis civitas est in regno Valentino.

e Salzedo hic & alibi, supra vero Salzado scriptus est.

f Psalm., 33 ℣. XI: Inquirentes autem Dominum non minuentur omni bono.

g De liberali Fratrum egenorumque cura Auditores Rotæ in Relatione sua Ms. sic breviter meminerunt: Pauperum necessitati præsto erat; eleëmosynas in Religione distribuens nihil fratribus subtrahebat, cum Dei providentia fratrum indigentiis abundanter subveniret.

h Julius certa monetæ species est.

i Colitur hæc sancta virgo & martyr Alexandrina die 25 Novembris.

k Vox Græca est, significans dolorem mediam capitis partem occupantem.

l De hisce sic etiam habent sæpe laudati Auditores Rotæ in Relatione sua: Prioratum monasterii Valentini omni conatu recusabat… Quod cum obtinere non potuisset, contulit se, (ut fama fertur) ad cubiculum illius sancti viri Vincentii Ferrerii, seque humi prostravit, ac, fluentibus ubertim lachrymis, dicebat, quod sibi vires erant impares hujusmodi officio & dignitati; & propterea ex corde supplicabat, ut ipse (sanctus scilicet Vincentius Ferrerius) esse Prior, & Prioris officium exercere dignaretur. Post quæ cum pedes imaginis S. Vincentii vellet deosculari, ut eadem fama fertur, ille miraculose renuit. Ita illi; unde vero certa hujus rei habita fuerit notitia, mox hic subdit Antistius.

m Lege Numerorum caput 22.

n Hujus sancti ex Ordine Prædicatorum martyris gesta illustrarunt Majores mei ad diem 29 Aprilis, quo colitur.

o Hæc eadem verba, Latine ibidem ab Antistio relata, mox subduntur Italice, proindeque hic Latine non repetenda, sed omittenda.

CAPUT VIII.
Gesta illius a deposito Prioratu usque in postremum annum vitæ suæ.

Cap. XIII.

Expleto Prioratu, confestim visus fuit instar minimi fratrum conventus; [Mortem regis Lusitaniæ, & exercitus cladem absens noscit:] nec regimini se ullo modo amplius immiscuit, præterquam quod per unum mensem commissa ei fuerit solita novitiorum ac juniorum cura; & in hac simplicitate perseveravit usque ad mortem, quo tamen interim tempore Deo placuit magna per ipsum mirabilia operari. Anno MDLXXVIII ipsa S. Dominici festa luce postquam pranderat in triclinio inter colloquendum cum fratre Ludovico Primo, qui ipsi inserviebat, cum magno mœrore ac perturbatione animi ait: Frater, dum hodie prandebam, dictum mihi est, regem Lusitaniæ esse mortuum, & cæsum ejus exercitum; idque verum esse, videbis. Post dies decem de eventu constitit: nam die S. Dominico sacra accidit infausta illius miseri regis mors cum totius exercitus strage in regno Fezzano a.

[133] [graviter decumbenti promptam convalescentiam prædicit:] Eodem anno cum quædam Violanta Junear ex gravi febre decumberet, jamque pronuntiasset medicus, eam in magno periculo versari, ac proinde jussisset eamdem sacro Viatico muniri, accessit ad ipsam pater Ludovicus, & gravissime commotam invenit. At priusquam ei quidquam diceret, elevavit oculos ad cælum, junctisque manibus, paulisper oravit; deinde vero demittens oculos, bono eam animo esse jussit, Deum ipsam adjuturum. Tum illa petiit, ut se per confessionem Deo reconciliaret, quod & ipse prompte fecit; eidemque deinde petenti, an eodem vespere, an postridie mane sacrum Viaticum susceptura esset, respondit: Poteris ad sacram Mensam accedere, dum egressura domo es. Eodem temporis momento cœpit melius se habere, & sine ullo medicamento in fine bidui sanata fuit.

[134] [scrofulis infectas sanat.] Anno MDLXXIX quædam famula illustris dominæ Violantæ Milano, Speranza dicta, cui collum scrofulis penitus perforatum erat, audiverat dici, per patrem Bertrandum ab eodem malo convaluisse in Moncada puellam, quæ novennio ante illius curandi causa in Franciam profecta fuerat sine solatio; & post hæc orasse pro illa Servum Dei, eamdemque coram magistro Bargallo, Moncadæ rectore ab illo tactam, infra paucos dies omnino fuisse sanatam. Quapropter huic alteri magna affulsit spes, fore, ut & ipsa per ejusdem Patris patrocinium sanaretur, ac proinde precata est prædictam dominam suam, dominamque Franciscam Ferrera, ut Quadragesimalis jejunii tempore se ad hunc conventum eum in finem conducerent, orarentque Patrem, ut eam suis manibus attingeret. Apparuit ille ad hæc nonnihil turbatus, dicens, hoc officium Sanctorum esse, non peccatorum, qualis ipse esset. Verum istæ tamdiu institerunt, donec se eam tacturum promisit postquam Missam celebrasset. Ea igitur in sacello S. Vincentii celebrata, attigit collum ægræ, & impertita ipsi benedictione sua, oravit pro illa, quæ mox cœpit melius habere; appositaque ejusdem collo Corona ejusdem Patris, in fine unius mensis perfecte convaluit.

[135] Die Paschæ Resurrectionis post devotissimam processionem, [mira visione, & alias secretis dictis recreatur:] quæ jam a multis annis in hoc conventu fieri consuevit in aurora, & a non multo tempore etiam haberi cœpit in S. Francisci, aliisque ecclesiis, Pater ad cellam suam regressus est, cumque ibidem aliquantisper fuisset, socio, qui illi serviebat, dixit: O frater, si fuisses hic, vidisses aliquid, quod me mire recreavit, nempe illinc (indigitabat versus conventum Patrum Jesu) magno numero advolantes aves pulcherrimas & alterius speciei, quam quas ordinarie videmus. O! si vidisses, quid hodie super hanc ædem acciderit! Postea quoque cum altero sibi familiari loquens ait, inter easdem aves fuisse velut hirundines, diversas tamen a communibus; quia non erant corpore candido alisque nigris, sed contra b. Intra utrumque Pascha devotissime obiit frater Bartholomæus della Costa, sed ex Aldea nova oriundus, confessarius patris Bertrandi, quocum dum postridie de istius morte loqueretur frater Antonius Balestero, respondit ei Pater: Hoc mane mihi super hac arca sedenti consolationis plena in aurem dicta fuere.

[136] Circa hoc tempus obiit Alphonsus Emmanuël Palombo, [sterili prolem masculam obtinet: narrat insignem apparitionem,] qui, dum a cubiculis erat duci Nagaræ c, proregi Valentiæ, multis annis improlis manserat in matrimonio. Quare & ipse & ejus conjux eum unanimiter orabant, ut apud Deum intercederet pro benedictionis fructu obtinendo. Sic domina ista intra mensem gravidam se sensit, & subsecuti Quadragesimalis tempore prolem masculam peperit. Eodem anno, biduo triduove ante festum S. Francisci d, accessit ad ædes Auditoris Salzedo (quem interdum adire solebat, ut causas pauperum ei commendaret) & inter colloquendum injecto sermone de mirabili sanctitate S. Francisci, dixit Auditori: Ego certo scio, quemdam e nostris, mense Septembri proxime elapso, in festo sanctorum Angelorum, ex Officio Matutino, dum cœperat cantari Te Deum laudamus, egressum, invenisse in claustro SS. Franciscum & Dominicum, & coram S. Francisco prostratum illius pedem dexterum osculatum esse, atque etiam magno cum gaudio & spirituali voluptate figendis vulneri osculis aliquantisper immoratum esse; dum gloriosus S. Franciscus interea illius caput ambabus manibus sustineret, illudque ac vultum ejus suaviter palpando contrectaret, & magnam æternæ salutis spem ei ingereret. Prostravit etiam se idem frater ad pedes S. Dominici eos osculandi gratia; sed hic Sanctus manum suam ei porrexit, quam devotissime osculatus est.

[137] Interim prædictus Auditor, observans modum, quo ille loquebatur, quamque efficaciter hanc visionem narraret, suspicatus, illum ipsum esse, de quo ea diceret, Sed unde ergo fit, [quam ipsimet obtigisse, postea constitit:] inquiebat, ut pater iste tam insignibus gratiis donatus a Deo, semper videatur esse tam melancholicus? Quod aiebat; quia pater Ludovicus quasi semper mœstus vultu apparebat. Reposuit ille: Imo hoc ipsum est, quod illum mœstum facit. Quamquam autem tunc causam non aliter explicaverit, intellectum postea est, fuisse hanc, quod, dum prorogabatur vita corporalis, tanto etiam diutius differretur summum illud bonum, quod tanto cum desiderio exspectabat. Inde recedens, in egressu cubiculi vidit in quodam altari imaginem S. Francisci, quam dum paulisper aspiceret, Auditor suspenso gressu accedens, ei se inobservatus adjunxit, audivitque dicentem, illam vere ipsi esse similem; unde clarius cognovit, eumdem illum esse, cui S. Franciscus apparuerat: quod etiam certius constitit., postquam ipsemet pater Ludovicus a domino patriarcha, hujus civitatis archiepiscopo e, qui factum ex prædicto Auditore audierat, interrogatus, ita esse confessus fuit, dicens: Ego ipsum vidi tam clare, quam nunc Te video.

[138] [mulieri nobili viri sui periculum ac felicem reditum vaticinatur:] Prædicti anni mense Novembri Dorothea Garzia, quod nihil de marito suo, Christophoro Peres de Almazano, inaudisset, ad hunc conventum venit, Patrem precatura, ut in precibus sui meminisset; sed priusquam illa verbum protulerat, ipse ait: Domina, ora Deum pro marito tuo, quia precibus indiget. Quibus dictis illa perculsa ait: Itane Pater, fortassis ille mortuus est? Non, reposuit illi Pater; sed redibit Valentiam, eumque revisura es. Non multum transierat temporis, cum litteras a marito suo accepit, quibus nuntiabat, se, dum Panormo Neapolim navigaret, in magno fuisse periculo, ne a Mauris caperetur, ac deinde vehementi tempestate jactatum, ut necesse fuerit in myoparonem descendere, ut ad littus appelleret, sed tanto cum discrimine, ut omnes ipsum submersum crederent. Ex die autem signatæ epistolæ dicta domina agnovit, hanc iis diebus scriptam fuisse, quando Pater ea ipsi dixerat; rediitque deinde maritus illius Valentiam, ubi hodieque in vivis est.

[140] [Quadragesimales sermones ad populum facit:] Anno MDLXXX magistratus Sœtabis f magno tenebatur desiderio eum per Quadragesimam ad populum dicentem audiendi, utque id obtineret, institerat. Sed ille valetudinem male affectam causatus negavit futurum, ut vel tres sermones ad eos posset habere. At reponentibus illis, satisfactum sibi fore, si saltem semel in ea cathedra dixisset, oportuit, eum illuc ire. Deus autem sic eum roboravit, ut tota illa Quadragesima, nullo prætermisso die, ibidem concionatus sit. Imo interdum etiam duos eodem die sermones habuit, terminatoque Quadragesimali tempore tam validum se judicavit, ut Valentiam pedes reverti voluerit; quod tamen non potuit.

[140] [narrat auctor præsentissima in mari pericula,] Ego pro certo habeo, hujus Patris preces mihi sæpe multum profuisse, sed maxime, dum hoc anno profectus in Italiam sum. Ægerrime volebam illuc ire, conabarque hoc iter impedire: sed Pater laborabat, ut irem, commisitque mihi quædam sua negotia Romæ tractanda. Illius ergo precibus fretus, obtentaque ab eo Sœtabi benedictione, Alone g ingressus sum navem …, quæ, insciis miseris viatoribus, possime erat affecta, in eamque tam copiosa aqua penetrabat, ut miraculo adscribendum sit, quod non fuerit in profundum sinus submersa. Dum in hoc itinere quædam hujus boni Patris miracula narrassem aliquot nobilibus adolescentibus, qui Salmanticæ litteris operam dederant, horum aliqui & ego ipsum invocavimus, seu, ut melius loquar, Deum per merita hujus Servi illius, gnari, Deum sæpe, ut ait S. Thomas, ob merita minorum Sanctorum concedere, quod non solet largiri propter merita majorum.

[141] Ita nobis in hac profectione contigisse videtur, [quæ in Italiam navigans, indeque rediens] quia Liburnum h salvi appulimus, ubi in terram expositis nobis, necesse fuit reparari navim, quæ penitus hiscebat. Ab eo tempore crevit in me devotio, qua ante erga istum Sanctum affectus fueram. Pari modo in reditu ex Italia in Hispaniam in tantum deveni periculum, in quanto umquam alius in mari fuit. Nam priusquam vela faceremus, exorta terribilis tempestas est in ora Liburnica, quæ ultra sex dies tenuit; venitque versus nos navis, Squarciabocca nomine, quæ, amisso gubernaculi manubrio, ruptisque rudentibus, tanto cum impetu transversim ferebatur, ut pene non abesset, quin in nostram impingeret, quæ, si ab illa tacta fuisset, dissiliisset in frusta. Postridie intra minus, quam unius horæ quadrantis spatium duo fulmina e cælo in navem nostram deciderunt, quorum primum per eam aliquamdiu percurrit cum periculo pulverem pyrium accendendi; alterum majorem malum incendit, quæ propterea exscindenda fuit, atque ita nos, sæviente tempestate, in medio sinu sine malo triduum navigavimus.

[142] Et quia navis destituta malo erat, ferebatur velut lanea sarcina super undas; [partim illius, dum etiam viveret, patrocinio evasit] præterea arcæ, ferrei tubi militares, aliaque impedimenta undique volvebantur in mare, non sine periculo, ne cui crura & brachia rumperent, aut etiam totos homines contererent. In hisce omnibus angustiis & periculis præter gloriosam Virginem Mariam, & S. Raymundum de Pennafort, qui mare a Majorica usque ad Barcinonem in suo pallio monastico trajecit i, sanctumque Petrum Gonzalem Telmum k, & alios patronos meos, solui invocare, meque commendare etiam huic benedicto Patri, donec ex hac infausta navi evasi incolumis. Quamvis autem in aliis quoque itineribus multa passus fuerim, non tamen umquam tanta, quam in hoc; adeo ut postridie in profundum ferrer; & ego e tantis periculis ereptus a Deo, felicemque negotiorum successum Romæ consecutus, magnam hujus rei partem acceptam referam benedictioni, quam bonus Pater mihi impertitus est Sœtabi, & precibus, quas pro me fudit.

[143] Eodem anno inter geminum Pascha domina Francisca Garzia, [occulto alterius desiderio satisfacit:] soror dominæ Dorotheæ Garzia, quam supra nominavi, angebatur scrupulis, an deberet pluries per hebdomadam ad sacram mensam accedere; & post aliquot consultos patres confessarios decrevit etiam patris Bertrandi consilium exquirere. Cumque ad ecclesiam nostram accessisset, isque ab illa arceslitus ad sedem confessionalem venisset, antequam illa verbum protulerat, eidem ait: Hac in re ego soleo esse liberalis, ac libentissime suadeo personis, quæ Deo servire desiderant, ut sæpius Eucharistiam suscipiant.

CAP. XIV.

[144] Ejusdem anni mense Maio Maria Joanna Boiglia febri, [febres aliaque mala] Boiglia febri, papulis ac variolis vehementer correpta erat, ejusdemque filia gravida pariter vehementer febriebat. Quam ob causam Martinus Vincentius Folches, filius supra dictæ Mariæ, oravit patrem fratrem Nicolaum Factorem l, qui in monasterio Jesu habitabat, ut Deum pro illis precaretur. Respondit hic, patrem Bertrandum adiret, ipsique in nomine Dei Deiparæque diceret, ut quasdam sacras reliquias ad ambas infirmas deferret. Postridie Pater eas adiit, & manu ejus supra caput dictæ Mariæ posita, ait illa, id sibi magno solatio esse. Id ipsum etiam affirmavit filia: quare rogavit mater, ne manum amoveret a capite: eodemque temporis momento ambæ melius se habuere & incolumes manserunt. Hinc prædictus Folches magna devotione erga sanctum Patrem animatus, cum fratrem haberet infirmum, qui ex ustione, ad pudenda per chirurgum illi facta, gravissime laborabat, patrem Ludovicum rogavit, ut eum quoque inviseret. Ivit, aliquas preces fudit, & adhibitis reliquiis S. Vincentii, signataque plaga signo sanctæ Crucis, cæpit æger subito convalescere.

[145] [suis precibus pellit:] Eodem anno festa Deiparæ in cælos assumptæ luce, dum cum aliis fratribns domi esset in in sacello S. Ludovici episcopi m processioni adfuturus, rogatus fuit, ut inviseret dominam Isabellam Castigliona Vaziero, conjugem domini Hieronymi Pasquale, nunc Assessoris gubernatoris hujus regni, quæ conflictabatur terribili febri, ex qua in delirium & deinde in tantum animi deliquium incidit, ut mortua crederetur. Accessit ad illam Servus Dei, legitque super eam Euangelia; deinde levatis in cælum oculis, totus mutatus est, stetitque velut in ecstasi plangens; deinde vero dimisso capite, febrientis matri, Beatrici Baiarri dictæ, & sorori, Tomasæ Bonaventuræ Vaziero appellatæ, alterique mulieri, quæ aderat, dixit: Gaudete, quia sancta Dei Genitrix, cujus hodie festum celebramus, hanc præstabit gratiam, ne ista moriatur.

[146] [& ægrotantibus pristinam valetudinem pollicetur:] His dictis, sedit, deque sancta Virgine Maria paulisper devotissime locutus est, infirma interim nullum verbum proferente, sed in suo perseverante deliquio. Ast egrediente e cubiculo Patre, suos sensus recepit, clamavitque: Pater, Pater, per amorem Dei regredere: rediit ergo ipse, & manum suam infirmæ capiti cum magno hujus solamine imposuit. Postquam autem Pater abierat, O quam magna, inquit ipsa dolens, peccatrix sum, quod locuta non sim cum tanto Sancto, quantus ille est! Postridie contigit altera accessio febris, putabatque denuo illam morituram, adeo ut jam inciperent deplorare, atque aliqui de promissis Patris ambigerent. Sed paulo post penitus sana evasit, agnitumque est, Patrem vera dixisse. Eodem pariter anno pater Bertrandus Franciscum Vaziero notarium, prædictæ ægrotæ patrem, gravissime decumbentem invisens jussit eum bono animo esse; nec enim ex hoc malo moriturum: itaque factum est, patre filiaque hodieque superstitibus.

[147] [cuidam mortem vaticinatur; alteri modicam messem;] Contra ejusdem anni mense Novembri in morbum lapso Vincentio Vaziero, supra dictæ mulieris fratre, Pater casu transiens per plateam, ubi ille habitabat, rogatus est, ut super eum Euangelia legeret. Ingressus cubiculum eidem dixit: Frater, solare te, quod Deus te nolit in hoc mundo, eumdemque piis monitis confirmavit. Matri quoque ait, ne contristaretur, si Deus ipsi vellet hunc tollere filium. Posthæc infirmus indies se pejus habuit usque ad mortem, quam duobus tribusve mensibus post obiit. Antequam ista contigerant, ineunte vere, fuerat Pater ad fenestram cellæ suæ, dum plueret, dixeratque ei Alphonsus Manuello, prosperam illam tempestatem sementi esse; sed responderat ipse: Exspecta modo, videbis messem futuram, quæ propter peccata hominum erit admodum modica. Non videbatur istud vaticinium eventu probandum; cum tunc tempestas ita faveret, ut copiosa rerum omnium messis speraretur. Sed omnino contrarium evenit, quia ab Aprili non pluit; unde sementis frumentorum multum passa sit; mense vero Septembri tantum pluit, ut major uvarum pars perierit.

[149] Ejusdem anni MDLXXX mense Septembri dux Nasciaræ n venit pro more suo ipsum in sua cella visurus, [alteri morbum regis indicat: cælesti visione recreatur:] qui a Patre rogatus, si quæ nova de rege o haberet, respondit, eum optime valere. Tunc Pater reposuit: Optime? Imo ægre; Deusque pro ipso orandus est. Nec quidquam præterea de morbo regis innotuit, nisi post dies aliquot, quando litteræ ex aula allatæ fuerunt. Eodem tempore invisit ipsum quidam doctor consilii regii, illi plurimum devotus, qui cum eum admodum hilarem videret, lætitiæ causam petiit. Ille vero respondit: Quia Deus singulari gratia me hodie dignatus est: nam paululum ante auroram aperienti mihi fenestram cellæ apparuit Redemptor noster affixus cruci, qualis pependit in monte Calvariæ, meque maxime consolatus fuit.

[150] In vigilia S. Dionysii non parum afflictus fuit, [mortem suam prædicit:] quod a quodam judice postulatus, jussus esset ire in arcem, invisurus in carcere quemdam Maurum, qui suspendendus aut lapidandus erat; putaretque, potius alium, doctiorem aptioremque patrem ad id opus fuisse. Porro dum ut illuc tenderet, ex majori claustro in minus cum Patre magistro fratre Petro Salmanticensi, qui eum comitabatur, transiret, dixit ei: Eja, pater magister, memento hujus diei, quo ego dico tibi, & mente retine, me eo die anno sequenti mortuum fore. Quod & factum eo modo, quo dicturi sumus; quia, licet hæc dixerit in vigilia S. Dionysii, non tamen intendit dicere, nisi de ipso die S. Dionysii, atque altera vice, de sua pariter morte loquens, ejusdem diem tam manifeste indicavit, ut per aliquot menses, priusquam ille obiit, Valentiæ publice dictum fuerit, ipsum festa die S. Dionysii moriturum.

[151] Die secunda Novembris dicti anni dux Nasciaræ præcepit domino Jacobo Fenero, [Ejus consilio recuperantur amissa.] hujus regni gubernatori, ut duas scripturas, ad negotium maximi ponderis spectantes, quas illius decessor dominus Vespasianus Gonzaga prorex, eidem servandas commendaverat, quibusdam legendas exhiberet. Dictus autem dominus Jacobus omnia sua scrinia & arcas diligentissime scrutatus, iis non inventis, vehementissime anxiatus fuit, quod id in magnam honoris rerumque suarum jacturam cedere posset. Nec ausus est hasce animi angustias cum quoquam conferre, nisi cum patre Ludovico, cui ait: nullam sibi spem esse scripturas illas ulla ratione humana reperiendi. Respondit Pater: Domine, dic Orationem, per quam ego vidi magna fieri miracula: Dic nonies canticum Magnificat, idque etiam ego faciam, & aliis quoque hujus conventus fratribus te commendabo. Erat tunc Sabbatum; die autem Lunæ proxime secuto accessit ad dictum dominum quidam presbyter dixitque: Domine, admodum afflictus es de non inventis ejusmodi scripturis: ne turberis; quia ego eas tibi hac vespera afferam; & reipsa attulit. Ratio, cur nonies dicatur Magnificat, hæc est, ut novem Angelorum chori gloriosam Virginem pro reperienda re perdita precentur.

[152] [Commendati sibi canonici] Mense Decembri dominus patriarcha p, diœcesim suam visitans in Torre q, ut se cum bono isto Patre paululum solaretur, eumque in diuturna sua solitudine & laboriosis exercitiis, quæ ejusdem valetudini non parum nocebant, nonnihil recrearet, scripsit ad ipsum urgentes litteras, ut ad se veniret. Ivit Pater, ibidemque aliquot dies cum isto Antistite versatus est, perpetuo de Deo pro more suo colloquens. Valentiam deinde redeunti patriarcha instanter commendavit, ut dominum Michaëlem Vich canonicum, qui ægrotabat, inviseret: verum ille, qui cum eo numquam fuerat locutus, nec solitus se in alienas ædes insinuare, non curavit eum tunc invisere. Appropinquante deinde Natalitio festo Christi, dictus canonicus ratus sese melius habere, voluit se exhilarare, jussitque domi suæ fieri placentas & lagana, & vina saccharo & cinnamomo condita, & excellentes cappones, aliasque cupedias in festum comparari.

[153] [instantem mortem prævidet, eumque nil opinantem monens] Sed pater Bertrandus in cella sua instantem mortem illius ex visione intellexit; quapropter statuit ipsum eodem die adire, cidemque libere edicere, ut se ad eam præpararet. Adivit ergo, & apprehensa illius manu dixit: Domine Michaël, cura, huc deferri sanctissimum Sacramentum, & illud suscipe, & conde testamentum, resque tuas dispone, nec amplius cogita de festis & recreationibus: appropinquas enim morti, & ante festum Nativitatis Domini ibis ad paradisum. Nec turberis propterea; nam & ego eo tendo, & intra annum finiero meum cursum. His auditis, canonicus sine mora omnes qui aderant, dimisit, solique ambo secreto egerunt. Egresso deinde e cubiculo patre Ludovico, regressi ceteri domestici repererunt canonicum sibi pectus percutientem, seque coram Deo reum arguentem.

[154] [ad pie moriendum disponit:] Missis itaque factis omnibus curis aliis, studuit se comparare ad mortem, de qua omnibus reliquis diebus devote semper locutus fuit; in vigilia autem Nativitatis instanter petiit, si jam festum illuxisset, atque ita matutino ejusdem gloriosi diei tempore animam Deo reddidit. Interrogatus a gravibus personis Pater, quo modo hæc se habuissent, respondit, sibi illum in cella sua velut mortuum visum fuisse. Videbatur tamen aliquid præterea vidisse; cum ex eo solo nequiverit determinatum diem mortis cognoscere: proinde secreto petiit ab eo frater Antonius, tiro professus, quo pacto ex conspecto in cella sua mortuo hunc in Nativitate Domini moriturum, noscere potuerit; atque hoc responsum tulit: Fili, sat nosti, Deum, dum aliquid intellectui nostro revelat, etiam concedere gratiam, ad certo cognoscendum, quid significet, quod revelat.

[155] Mane Nativitatis Dominicæ Hieronyma Centella, uxor M. Cosmæ Clemente, jam septem mensibus gravida ex variis indiciis ac defectionibus, [periclitanti in partu] quæ ipsi accidenbant, sensit se partui proximam, totoque illo die cum nocte sequenti numquam cessavit copioso sanguine fluere, ita ut medici illius vitæ veriti, curarint, ut se sacra confessione expiaret. Postero die vir ejus, huic Patri plurimum devotus, ad conventum nostrum recurrit, eum precaturus, ut pro salute conjugis suæ Missam celebraret. Sed eo adveniens, intellexit, ipsum jam egressum esse, ut ad altare majus celebraret. Quam ob rem contristatus, propositum suum sacristæ indicavit, conquerens de adversa sibi forte, quod serius venisset. Consolatus illum sacrista est, bonoque animo esse jussit, quod ad se pertineret applicare Missas fratrum, & re ipsa illi applicaret eam, quam tunc dicebat Pater.

[156] Ivit ergo, ut eidem Missæ interesset; dumque intererat, [Missam celebrando inscius succurrit.] uxorem suam devotissime Deo commendabat, dictum Patrem pro illius salute patronum suum allegans. Dum vero elevaretur sanctissimum Sacramentum, insonuit horologium, & ipse singulare animi gaudium sentiens sine ullo dubio sibi persuasit, uxorem suam extra omne periculum positam. Post Missam convenit Patrem, multumque sollicitus precatus est, ut pro suæ conjugis salute apud Deum intercederet. Ast Pater vix passus moram ad eum auscultandum, quia concionaturus in ecclesia S. Stephani properabat, solum respondit, ut Deo gratias ageret, suasque pro infirma preces addixit. Domum itaque redux cognovit, ipsam eodem tempore, quo elevatum fuerat sanctissimum Sacramentum, enixam fuisse puerum mortuum; certe non absque miraculo, quia, teste quidem obstetrice, sic ille situs erat, ut naturaliter nequiret expelli. Permansit illa infirma, gravi febre correpta, jussitque, se in Patris orationibus denuo commendari. Accedenti proinde iterum marito, ipse nihil auscultans, solum dixit, ut bene abiret; Hieronymam enim se melius habere, ne cruciaret se, nihil enim mali eidem accessurum: uti etiam vere nil contigit.

ANNOTATA.

a Consule, si lubet, historicos de hac infelici Sebastiani Lusitaniæ regis expeditione Africana, in qua ille, dum adversus Abdelmelechum, Fezzæ ac Marrochii regem, pugnat, vitam & exercitum suum amisit assignato anno 1578, die 4 Augusti, quæ S. Dominico sacra est. De hoc vaticinio in Relatione Auditorum Rotæ brevissima habetur mentio his verbis: Miserabilem regis Portugalliæ obitum ante alicujus nuntii adventum cognovit.

b Quid hæc sibi velit visio, non intelligo; neque enim angeli videntur hic indicari.

c Nagara, incolis Nagera, Hispaniæ urbs est in Castella Veteri, Ducatus titulo ornata.

d Assisiatis nimirum, cujus Acta illustravimus die 4 Octobris, quo colitur.

e Fuit is Joannes Ribera, patriarcha Antiochenus, & archiepiscopus Valentinus, S. Ludovici, ut per decursum hujus Vitæ constabit, amantissimus, eidemque perquam familiaris.

f Vide Annotata ad cap. 4, lit. f.

g Alone, indigenis Alicante, regni Valentini oppidum est cum capaci tutoque portu in ora maris Mediterranei.

h Liburnus, seu Liburni, indigenis Livorno, celebris Etruriæ civitas est portusque in ora maris Tyrrheni, Magno Etruriæ duci parens.

i Hujus Sancti, tertii Generalis Ordinis Prædicatorum, gesta apud nos data sunt ad diem 7 Januarii, ubi pag. 111 & sequenti, num. 26 mirabilem illum per mare transitum leges.

k Nescio, an hic S. Petrum, ex Ordine Prædicatorum martyrem indicet, an eumdem, quem subdit, Gonzalem Telmum, mihi ignotum.

l B. Nicolaum Factorem Ordinis S. Francisci designat, quem S. Ludovico admodum familiarem vixisse, infra videbimus.

m Tolosani scilicet, qui colitur die 19 Augusti.

n An Nagaræ, de qua supra.

o Nempe de Philippo II, Hispaniarum rege,qui multis annis supervixit.

p Joannes Ribera, patriarcha Antiochenus & archiepiscopus Valentinus, ut supra jam annotavi, S. Ludovici amantissimus.

q Vide Annotata ad cap. 2, lit. l.

CAPUT IX.
Quædam alia variis temporibus a Sancto, dum viveret, gesta.

CAP. XV.

[Monitum auctoris de mutata scribendi ratione.] Modo juverit multa alia de hoc Servo Dei narrare, sed alia ratione, quam qua superiora recensuimus; hactenus enim, quantum licuit, studui notare personas, temporaque & loca, cum quibus, quando & ubi singula contigerunt; verum id in hoc capite raro potero præstare; si enim personas nominavero, velut gravem illis injuriam intulisse censebor. Deinde itaque passim nec locus, nec tempus, nec alia peculiaria gestorum adjuncta notabuntur, per quæ veniri posset in notitiam personarum a: alias quoque eadem silebuntur, quod ea scire non potuerim, vel non ulterius investigaverim: præterquam quod in multis quoque, quamvis ea omnia sciremus, & sine ullius detrimento exprimere possemus, cum eadem nihilominus cautione processuri simus, ut observemus istud Sapientis monitum: Non laudabis quemquam in vita sua b; quia non expedit cuiquam umquam occasionem suggerere vane gloriandi, fierique insuper potest, ut, qui hodie bonus est, postero mane malus sit; nec volumus, ut quisquam, mutata vita sua, huic authenticæ historiæ præjudicio esse queat.

[158] [Duos concubinarios, frustra monitos.] Duo potentes viri ambo eamdem concubinam publice habebant cum gravi scandalo incolarum loci, ubi habitabant. Noster bonus Pater, postquam eos aliquoties secreto monuerat, bisque generaliter adversus concubinatum concionatus fuerat, prædicavit peculiariter adversus eos asperrime, multo sale plagas fricans; quia propter gravitatem scandali publici necesse erat, ut eos argueret in faciem, quemadmodum S. Joannes Baptista arguit Herodem c. Sic autem se res habuit: Dum cathedram concionaturus ascenderet, sensit sibi in animum inspirari omnia, quæ dicenda erant, non secus ac suis auribus audisset; erantque multum diversa ab iis, quæ studiose paraverat & decreverat dicere; sicque ea audiebat, ut manum suam retro aurem teneret, ut solent quidam surdastri d, ut melius audiant; & quidquid ei dictum tunc fuit, ejusdem memoriæ impressum hæsit, uti sigillum impressum ceræ molli recteque dispositæ.

[159] Similiter etiam sensit tam firmum cordis propositum, [invicto animo publice arguit, ac mirabiliter vincit:] tantamque fortitudinem animi, ut, si adfuissent centum homines ad eum trucidandum, non fuisset omissurus dicere, quæ dixit, aut prædicare, quæ prædicavit. Quod quidem quemdam sic exacerbavit, ut jam loco se moveret ad illum præcipitandum e cathedra; sed vultum illius intuens, totum igneum videre sibi visus est, nec ausus fuit tam grave nefas committere. Post hæc subito se recipiens ad domum concubinæ suæ, visus est sentire circum se ingentem flammam: unde ille plenus terrore ingressus domum est, omniaque, quæ facta fuerant, eidem narravit; quæ mox tam vehementi concussa pœnitentia est, ut ad patrem fratrem Ludovicum accurrens, ad ejusdem pedes se projecerit; a quo domum patris sui remissa est. Alter vero eorumdem duorum ea prædicatione in tantam efferbuit iram, ut Servo Dei aliquid mali moliretur; sed pater Bertrandus, licet eum ad se venire videret, non curavit se recipere in ecclesiam, sed desiderans pro veritate & justitia mori, ivit ei obviam, & benigne salutavit, rogans, si qua re indigeret. Strenuus autem iste vir descendens ex equo, provolutus ante illum in genua insolentiæ suæ veniam poposcit.

[160] Dum quidam alter esset in domo amicæ suæ, [impudicum videt a dæmone catenis constrictum teneri:] tam pernicioso terribilique malo correptus fuit, ut nec se movere, nec moveri potuerit e loco, in quo erat; sed ibidem intra paucos dies obierit, pessime affectus & corpore & animo; quamvis extremis Sacramentis ante obitum muniri potuerit. Rogatus autem a me pater Ludovicus, quid de hoc divino judicio sibi videretur, nil respondit, nisi isto in ecclesia colloquente cum femina, superfuisse ibidem quamdam spiritualem personam, quæ vidit ipsum gravibus catenis ferreis a dæmone constrictum teneri. Ego vero suspicor, istam personam spiritualem ipsum patrem Ludovicum fuisse, quia ecclesia, quam mihi nominavit, consueverat ab ipso frequentari.

[161] Quidam Religiosus in una e primariis ecclesiis concionaturus, [ambitioso Religioso defectionem a suo Ordine vaticinatur:] invitavit patrem Bertrandum, ut auditurus accederet; quod ille libenter fecit. Finito autem sermone, traxit illum seorsum, aitque: Reverende pater, bene quidem concionaris, sed multum ambitiosus es, & admodum parum humilis. Aliquo tempore post idem iste Religiosus volebat in Italiam proficisci; sed orabat pater Bertrandus, ne id faceret, affirmans, si eo tenderet, ipsum ab officio suo turpiter deflexurum. Ille nihilominus illuc perrexit, cumque jam Romam pervenisset, degebat ibi hilariter sua præsenti sorte, & ingenti spe futuræ lætus: dumque doctor Josephus Stephano, qui nunc canonicus Segobrigensis e est, aliquando coram ipso laudabat patrem Ludovicum, pro Sancto ipsum a se haberi asserens, respondit iste frater: Itane? Apposite; imo insulsus & admodum temerarius est, quod ut quam verum sit, scias, ipse vetuit, ne Valentia discederem, prædixitque, si in Italiam venirem, mihi prorsus male cessurum: Maneat sane ipse Valentiæ; ego hinc contendo non discedere sine mitra, aliave auctus dignitate. Sed mitra ista dignitasque non alia fuit, quam quod in Hungariam profectus, ab Ordine suo defecerit, & post multa commissa flagitia infeliciter mortuus sit.

[162] [doctorem de re secreta monet: spernit inanem gloriam:] Intranti in cellam suam cuidam doctori consilii regii sanctus Vir, simulatque ipsum conspexit, ait: Sta fortiter, sta fortiter! Respondit ille: Qua in re, Pater? Reposuit Pater: In tali negotio, quod hodie in tali loco tractatum est: eratque negotium secretissimum. Quod admirans doctor subjunxit: Sanctus Deus! Quis tibi hoc dixit? Pater vero, extensa manu, Crucifixum in cella sua indigitavit, quem postea obtinuit dominus Joannes Buiglio de Arenus, a quo hæc audivi. Altero die idem doctor, observans, Servum Dei obturasse fissuram seræ januæ cellæ suæ, sabridens dixit: Deus bone! Pater, fortasse id fecisti, ne nos quamdam eximiam apparitionem videremus. Verum ille nihil respondit, sed obverso dorso ad fenestram accedens, elevatis in cælum oculis, dixit: SOLI DEO HONOR ET GLORIA IN SÆCULA SÆCULORIUM. AMEN.

[163] [occultos verborum suorum exploratores sibi notos esse, significat:] Servo Dei conciones habente in quadam ecclesia extra urbem sita, quædam auctoritate pollens persona, scire cupiens, an ille nihil adversus suam pravam vivendi normam dicturus esset, uni e turba, quæ ad illius sermones ibat, sub jurejurando commisit, ut, si Pater quidquam adversus se dixisset, sibi referret. Postquam hic abierat, pari juramento obstrinxit & alterum, & hoc dimisso, etiam tertium. Contigit autem, ut, cum dicta ecclesia longe inde distaret, eorum ultimi assecuti sint primum, irentque simul, sed tristes, nec auderet quisquam eorum causam sui mœroris alteri pandere. Tandem eorumdem unus dixit sociis suis: Nos omnes incedimus mœsti, & dubito, an non eadem de causa. Dicite mihi per vitam vestram, quare sitis tam tristes. Responderunt illi: Mœroris nostri causa est, quod exploratores nos agere, oporteat adversus sanctum istum Virum; sed & iste subdidit: In eadem ego quoque sum navi. Ita colloquentes pervenerunt ad ecclesiam, ubi Patrem hæc verba in cathedra dicentem audierunt: Pharisæi non nisi unicum Judam adversus Redemptorem nostrum Jesum Christum quæsivere; amici autem mei adversus me quæsierunt tres. Quibus dictis, isti hæserunt attoniti.

[164] [secretæ, etiam cordium,] Hunc Patrem nostrum quidam vir mundanis rebus addictus cum muliere in ecclesia colloquentem conspicatus, de eo temerarie male opinatus fuit; sed, recedente femina, Pater ad ipsum accessit, dixitque: Domine, tu de me taliter judicasti, sed certum est, te errasse. Quidam Religiosus petiit ab eo facultatem certum locum adeundi, sed non ivit, verum ingressus plateam est, quæ ducit ad Cartusiam, ubi de suo in hunc Ordinem transitu egit cum quodam patre, qui ipsum monuit, ut caveret sibi, ne forte ea cogitatio diabolica esset. Domum reducem fratrem rogavit Pater Bertrandus, unde veniret; dicentique, se venire ex eo loco, pro quo adeundo petierat licentiam, respondit: Non ita est: redis tu ex tali loco, ubi talis pater te monuit, ut caveres, ne tentatio esset; qualis re ipsa est.

[165] Quidam hujus civitatis prælatus domino patriarchæ, [divinitus intelligit,] archiepiscopo Valentino, narravit, quemdam virum ecclesiasticum, cum semel ad invisendum Servum Dei accessisset, austero ab eo vultu aliquamdiu exceptum esse, nec permissum in cellam ingredi. Quod ubi vidit ecclesiasticus iste, recordatus est cujusdam peccati, cujus reus erat, ac vehementissime pœnituit, seque emendavit. Postea ad Patrem rediens, lætissime ab eodem susceptus fuit, cum eoque aliquo tempore familiarissime conversatus; unde cognovit, Patrem secreta cordium penetrare. Atque hoc profecto indubitatum est; quin etiam Dominus ipsi sæpe ostendebat spiritum & animum eorum, qui cum illo agebant. Unde etiam contigit, ut certum doctorem, de peccatis suis confessum, sacraque Eucharistia, ut Jubilæi indulgentias lucraretur, refectum, fixis oculis intuitus, eidem dixerit: Cave, ne muteris, jam enim te bene habes.

[166] Quidam vir ad nostrum conventum veniens, ut cum ipso loqueretur, [Miræ illius visiones.] invenit eum celebrantem Missam, & ante altare cadaver extensum humi. Post Missam (quamvis nesciret, Patrem pro mortuo celebrasse) rogavit illum, quis iste defunctus esset, qui extensus humi jacebat, dum ille celebraret. Cui Pater respondit: Celebravi Missam pro defuncto. Re vera autem eo die nullus in ecclesia nostra sepultus fuerat; sed fortasse anima illius mortui humano corpore assumpto interfuerit Missæ, quæ ab eo pro ipsa celebrabatur. Sacram Eucharistiam in ecclesia nostra porrigens cuidam sæculari, qui pilos barbæ & capitis admodum prolixos habebat, vidit subito illum vultu mutatum, capillosque capitis admodum prolicos habebat, vidit subito illum vultu mutatum, capillosque capitis modo tam insolito erigi, ut magnopere admirandum esset. Post communionem duxit ipsum seorsum, precatusque est, ut indicaret, quid sibi in sacra communione accidisset. Respondit is, se vidisse ex sacra Hostia tantam prodire lucem tantumque splendorem, ut plurimum admiratus, plenusque gaudio permanserit, quod rem tam stupendam in sanctissimo Sacramento suis oculis conspexisset: quæ res deinde etiam in corpore miros istos procuraverit effectus.

[167] Quodam die invisit personam hujus civitatis, & & digito monstrans certum locum, [Mulierem sæpius impudice lapsam ad frugem reducit:] ait illi hæc verba: Tu ibi offendisti Deum toties cum tali homine. Dicta persona ista audiens (ut ita dicam) mortua concidit; maxime, quod ipse apprime sciret numerum peccatorum illius; subjunxitque Pater: Et quia solus Deus potest tuo malo mederi, vide, quanti mihi constent peccata tua; ac discooperiens collum suum & partem scapularum, ostendit illi carnem suam lividam & sanguinolentam a verberibus, quæ sibi inflixerat pro peccatis ejusdem. Hinc illa pudore perfusa ait: Pater, quid me fiet? Ergone in hoc peccato semper perseverabo? Non, reposuit Pater; nunc enim ei præcidemus viam. Tuncque dixit mulieri: Potes hunc in finem curare, ut fiant quindecim Missæ, quas in memoriam quindecim mysteriorum Rosarii gloriosæ Virgini vovisti. Obstupuit illa ad hæc; quia soli Deo hoc suum notum erat votum, quod fecerat, ut ex isto peccato emergeret. Hinc patuit, ipsum, ut erat propheta in cognoscendo peccato præterito, ita etiam fuisse in prædicendo remedio futuro: ita enim evenit, ut ipsa, licet cum illa persona Deum sæpissime offendisset, facili negotio se ab eadem removerit, nec umquam in priorem deplorandum statum reciderit.

[168] [indigenti succurrit: infortunia Religioso prædicit:] Dum in quodam conventu Prior esset, mulieri, cujus confessionem Sacramentalem exceperat, ait: Nosti istam dominam? Adi, obsecro, ædes ejus, & da ipsi hosce duodecim regales. Ivit illa, eamque dominam ea de re turbatam reperit; at, quamvis initio recusaret eleëmosynam recipere, deinde tamen audiens, a quo missa esset, admisit, dicens: Vere ego hodie istis nummis egeo; sed indigentiam meam nemo, nisi Deus, noverat. Alias cum quodam Religioso loquens, ait illi: Pater, te enixe Deo commenda, brevi enim magnis difficultatibus totque tam corporalibus, quam spiritualibus tribulationibus immergendus es, ut etiam parentes tui inde graviter affligendi sint. Post aliquod tempus eidem patri nec exspectanti, nec quærenti, obtigit occasio proficiscendi in Italiam, ubi expertus agnovit probavitque veritatem eorum, quæ noster ei dixerat; eoque modo ipsi cesserunt sua negotia, ut etiam parentes multum passi fuerint.

[169] [cur Sancti multa patiantur;] Possemus hic referre aliquot eventus insolitos, qui illius inimicis obtigere; sed neminem volumus confudere. Quam ob rem de persecutionibus, quas ille passus est, solum dicam, quod ait Ecclesia: “Sancti tui, Domine, florebunt sicut lilium.” Non solet lilium fragrare odore simili jasmino, violæve aut caryophyllo, quæ suaviter fragrant, ac pene omnibus placent; sed odorem spirat tam vehementem, ut non satis firmis capitibus dolorem creet; ut hinc intelligamus, bonos ordinaria quadam bonitate præditos toti mundo solitos placere; Sanctos vero excellenti bonitate vigentes, effundere fragrantiam tam vehementem, ut multi eam nequeant tolerare. Hinc Paulus, excellentissimus Sanctus, solebat dicere: Christi bonus odor sumus; sed aliquibus quidem sumus odor vitæ in vitam, aliis vero odor mortis in mortem f: proinde mirandum non est, si pater Ludovicus quosdam adversarios passus sit g.

[170] [atque hic etiam passus est a dæmonibus.] Jam vero ut ad propositum redeamus, non satis erat dæmoni hunc sanctum Virum aliorum hominum opera persequi, sed etiam ipsemet ad eum male mulctandum prosiliit. Hinc Ludovicus semel dixit socio suo: Mi frater, stuperes, si scires molestiam, qua me afficiunt maligni spiritus: aliquoties me e lecto pertrahunt, cogorque me meis manibus tueri: alias etiam me ingresso in ecclesiam, terribilis dæmon stabat juxta vas aquæ lustralis, quam cum pessime oderit, fortasse voluit me ab ea prohibere.

[171] [De tribus Religiosis vaticinatur] Valentiam advenerant tres religiosi cujusdam Ordinis, quorum duo patrem fratrem Ludovicum inviserunt, qui eos in cellam S. Vincentii duxit, dicens, ut ibidem non nihil præstolarentur, rediensque ad cellam suam tribus in ea horis moratus est, orationi, ut creditur, semper intentus. Post ad eos reversus, eorumdem unum a dexteris suis, alterum a sinistris sedere jussit. Tum ad eum, qui a dexteris erat, conversus inquit: Pater, tu es Benjamin, id est, Filius dexteræ, itaque solet te vocare tuus pater Prior; quod valde miratus hospes est, expendens, quo pacto id illi innotuisset. Posthæc subjunxit ille: Patres, an vos non estis terni? Responderunt, tertium patrem non voluisse una cum ipsis venire. Quis modo vestrum erit, prosecutus est pater Ludovicus, qui sumpto atramento & calamo scribat, quæ ego ipsi dicturus sum?

[172] Ego video ibi arborem, tres ramos habentem, quorum unus fuerit, [eventu probante.] quantum volueris, rigatus aqua, nullum umquam fructum proferet; quam ob rem recidetur & in loco admodum angusto reponetur; alter ramus aliquem fructum dabit, sed acerbum; ac proinde & ipse truncabitur; jamque videor illum videre in sepulcro. Tertius feret fructus suaves, & conservabitur: hisque dictis, jussit eos secreta habere, quæ dixerat, usus iisdem verbis, quibus Christus ad Apostolos suos Matthæi XVII: “Nemini dixeritis visionem hanc, donec Filius hominis a mortuis resurgat.” Petierunt postea ab illo, verene ea effigies beatissimæ Virginis, quæ in ista cella servabatur, locuta fuisset cum S. Vincentio. Affirmavit ipse, ac præterea etiam locutam fuisse cum aliquo fratre, qui in eodem conventu habitabat. Rogarunt illi: Forte is Tu es? Responditque: Non licet mihi dicere, quis iste sit. Jam vero uni e tribus istis Religiosis tam male cessit, ut in amentiam inciderit, & inclusus carceri sit; nec de eo plura dictu opus est. Alter, quamvis bonus esset Religiosus, erat tamen naturæ asperæ & impetuosæ, nec diu vixit: tertius hodieque superest in suo religioso Ordine, multis bonis exemplis prælucens.

[173] Ex hisce aliisque in hoc libro relatis constat, [Multis claruit vaticiniis.] hunc Servum Dei sæpe illustratum fuisse spiritu prophetiæ. Dico SÆPE; quia certum est, quod docet S. Gregorius in Ezechiëlem & in libris Moralium, sanctusque Thomas in secunda parte; nimirum Sanctis non semper in promptu esse spiritum prophetiæ; sed eos aliquoties loqui ex sua propria prudentia, tuncque posse errare. Nec tamen id obest eorumdem sanctitati; quia, uti S. Thomas ibidem ait, quod Sancti ex proprio sensu & secundum humanam prudentiam, consideratis adjunctis temporum locorumque & testimonio personarum fide dignarum, dicunt, non asserunt, se didicisse ex revelatione divina; imo student opiniones suas stabilire rationibus humanis; ut solent alii doctores.

[174] Aliquando rogatus a patre magistro fratre Petro Salmanticensi, [Christum Dominum videt: impudicam ad officium suum reducit:] hic Servus Dei, ut quippiam singulare sibi a Deo revelatum diceret, respondit, se, cum die Resurrectionis Domini nostri noctu ante alios fratres surrexisset e lecto, & in choro diu solus fuisset, subito cœpisse horrere, vidisseque Dominum in tanta majestate, ut totus mundus cum eo comparatus nihil esse videretur. Nempe viderit totum mundum instar exilis bullæ aqueæ, uti scribit S. Gregorius de S. Benedicto patre suo. Quodam in loco mulier maritata inhærebat pravæ consuetudini; & quantumvis bonus Pater contra istum errorem coram ipsa sæpe concionatus fuisset, nullum ex eadem fructum retulit. Contigit autem quadam nocte, ut ipsa in lecto suo sola cubans, præter solitum expergisceretur, videretque ingens in cubiculo suo lumen, & in hujus medio Religiosum Dominicanum, id est, patrem Bertrandum, splendidissimum, digito suo ipsi minitantem. Quo viso sic territa fuit, ut ab ea consuetudine imposterum abstinuerit viroque suo adhæserit.

[175] [Francisco Borgiæ fausta prædicit: de remissis sibi peccatis fit certior:] Dum dominus Franciscus Borgia h febribus aliisque malis laborabat, jamque de illo desperaverat medicus, agebaturque, ut ad condendum testamentum seque comparandum ad mortem induceretur, invisit illum Pater aitque, ut Deo confideret; confestim enim ipsum salvum & incolumem descensurum e lecto, duosque filios, quos habebat, tum etiam cælibes visurum uxoratos: atque ita factum est. Narrat pater dominus Michaël de Vera, Cartusianus, nostrum bonum Patrem aliquando cum persona, divino servitio admodum dedita, colloquentem, magna cum simplicitate, injuncto secreti silentio, dixisse, sese quodam die audivisse vocem, quæ diceret: Frater Ludovice, jam remissa tibi sunt peccata tua; subitoque conspexisse, non in spiritu, sed corporaliter, advolantem columbam, rostrum suum ejus ori inserentem. Hoc prædicta persona, non nisi post patris fratris Ludovici obitum revelavit.

[176] [virum, pro quo rogabatur, divinitus cognoscit: nocturna visio ei exhibita] Quædam mulier Patri commendavit, ut Deum precaretur pro quodam, qui in malo versabatur statu: rogata autem ab eo, quis is vir esset, dixit, id se non posse dicere. Tum ille ait: Is vir est talis conditionis, tali fungitur officio, talique nomine vocatur. Quod responsum ipsa admirata, quod gestum fuerat, narravit cuidam presbytero, in sacra Theologia magistro: qui ipsi reposuit: Non tibi hoc mirum videatur; cum pater Ludovicus velut propheta sit. Quadam nocte in spiritu vidit, sepulturam fratrum aperiri, in qua multa cadavera integra jacerent, atque hominem in eam ingredi, eaque corpora irreverenter hinc & inde dejicere. Notabat autem Servus Dei, eadem non male oluisse, mirabaturque vehementer temeritatem illius, qui tam parum reverenter tractabat manibus corpora eorum, quos spiritus suus illi significabat esse in cælo.

[177] [de corporibus in communi fratrum sepulcro non recte servatis.] Sibi postea redditus sollicite expendit, quid hæc visio indicaret, & subsecuto matutino tempore vocavit sacristam minorem, rogavitque secreto, an sepultura fratrum umquam fuisset iis diebus aperta; cumque is id negaret, instanter petiit, ut, si forte contingeret, eam aperiri, se moneret. Non transierat biduum, quin certis de causis sepelienda in ea esset quædam domina; ac proinde monitus a sacrista Pater, dum aperiretur sepulcrum, adfuit, & adhibitis perspiciliis per os sepulturæ ea corpora attentissime intuitus est, quorum multa etiam erant integra, quamvis locus iste esset perquam humidus & aliquoties etiam aquæ plenus. Cum hæc sic se haberent, voluerunt immittere scalas, sed non potuerunt propter multitudinem corporum. Quare unus e vespillonibus, qui istud corpus ad sepulcrum portaverat, ingressus est, dictaque integra corpora arripiens huc illucque rejecit, dicens sibi, Quam integra sunt corpora ista, nec fœtentia! At pater Bertrandus ait sacristæ: Nonne jam vides, fili, quod ego tibi altero die dixi: ac valde doluit, in corde suo reputans, ea corpora non debere tam parum reverenter tangi & tractari. Et sane sunt in ista sepultura ex iis aliqua, quæ in peculiaribus locis & honoratissimis sepulcris mereantur reponi.

ANNOTATA.

a Adverte, quam accurate observet, quæ in Prologo num. 9 servanda sibi proposuit.

b Eccl. cap. XI, ℣. 30: Ante mortem ne laudes hominem quemquam.

c Matthæi cap. 14, ℣. 4: Dicebat enim illi (Herodi Joannes) Non licet tibi habere eam, nempe Herodiadem uxorem fratris ejus.

d Fuisse Sanctum surdastrum, jam dictum est.

e Per Segobrigam (quidquid sit de situ antiquæ Romanis notæ) videtur hic indicari civitas episcopalis regni Valentini, Segorue vulgo nunc dicta.

f Epist. 2 ad Cor. cap. 2, ℣. 15 & sequenti: Christi bonus odor sumus Deo in iis, qui salvi fiunt, & in iis, qui pereunt: aliis quidem odor mortis in mortem: aliis autem odor vitæ in vitam.

g Pergit hic biographus ex aliis quoque sacræ Scripturæ locis, recta ratione, Sanctorumque exemplis prolixe probare, patiendum iis esse, qui pie volunt vivere in Christo Jesu; quæ cum nullum prorsus S. Ludovici factum doceant, rescidi, & ad propositum meum cum biographo propero.

h S. Francisci Borgiæ ex Carolo natu majore filio nepos; qui fuit Gandiæ dux hujus nominis secundus.

CAPUT X.
Aliquot Sancti insignes virtutes & mores.

CAP. XVI.

[Pie afficiebatur erga Sacramentum altaris:] Quemadmodum in Vita S. Vincentii a, a me scripta, quædam peculiaria capita de hujus moribus composui, ita & in historia hujus nostri boni Patris, priusquam ad postremam illius infirmitatem & mortem veniamus, juverit quoddam ejusdem sanctorum morum compendium hic exhibuisse; cum hi ad nullum certum tempus, sed ad totam illius vitam, aut ad magnam hujus partem pertineant. Inprimis tanta devotione ferebatur erga sanctissimum Sacramentum altaris, ut, quo die non celebraverat Missam, nequiret esse contentus; die vero Nativitatis Domini maxime esset hilaris, quia tunc tres celebrandæ erant, uti & in Commemoratione omnium fidelium Defunctorum, in qua tres Missæ similiter dicuntur per totam hanc provinciam, non solum ex antiqua & immemorabili consuetudine, sed etiam ex speciali Indulto Julii III Papæ: verumtamen hæc peculiaris illius devotio etiam clarius patescet capite sequenti.

[179] Flagrabat ardentissimo desiderio martyrii, & quotidie repetebat illam orationem, [magno tenebatur desiderio martyrii] quam soluerat S. Petrus, martyr Inquisitor b, in Missa ad elevationem Hostiæ & Calicis recitare: “Concede mihi, Domine, ut ego pro te moriar, sicut tu voluisti mori pro me.” Crebro etiam veriabat in ore ista S. Vincentii martyris c, hujusque nostræ civitatis protectoris, in mediis tormentis suis verba: “Hoc est, quod semper desideravi; hoc est, quod omni studio semper quæsivi.” Hæc autem dicens noster pater Bertrandus, oculos suos in ejusdem S. Vincentii imaginem figebat, & aliquoties etiam lacrymabundus cum magno animi sensu recitabat. Solebat etiam dicere: Si omnes tam felices essemus, ut cuncti in unum compelleremur carcerem, & catenis ferreis vincti circumduceremur per plateas, tunc sentiremus, quam dulce sit pro Christo pati; tunc apprime caperemus, quod S. Lucas scribit de Apostolis, dum e concilio Judæorum expulsi fuere: “Ibant Apostoli gaudentes a conspectu concilii, quia digni habiti sunt pro nomine Jesu contumelias pati. d.”

[180] [cum spe firma in Deum.] Semel etiam ad hoc propositum amico suo dixit: Ego non mereor martyrium, sed si Deus hanc mihi gratiam faceret, admitterem libentissime, precarerque, ut permitteret, me gravissima maximeque insolita tormenta subire: nec dubium est, quin pro amore illius & pro ejusdem Ecclesia Romana libentissime moriturus essem. Imo certum est, imo certum est, neque ullum est dubium; fretus Deo hoc dico; nam mihi non confido: tum admota pectori manu, subjunxit: Deus per misericordiam suam interne me corroboravit fide solida & robusta. Dum Valentiæ auditum fuit martyrium, quod Hierosolymis subiit quædam mulier, quæ antequam hanc peregrinationem suscepit, fuerat illius filia spiritualis, ipse maxime gavisus fuit, & quantumvis tunc vicinus morti esset, videbatur nihilominus ejus cor gestire præ lætitia, aiebatque: O fortunatam feminam, quæ tantum accepit a Deo favorem, si verum est, quod de ipsa scribitur; ego vero miser peccator tantum non merui.

[181] [cultui quoque Nominis Jesu & B. M. V. erat addictissimus:] Erat sanctissimi Nominis Jesu cultor eximius, quales ceteri quoque Sancti omnes fuere, cunctique boni Christiani, ac peculiariter Religiosi omnes esse debent: certumque est, fratrem S. Dominici, qui ea devotione caret, indignum eo nomine esse; quia præter alios titulos, omnibus Christianis & Religiosis communes, habuimus in Ordine nostro maximos Sanctos, qui eumdem peculiariter professi sunt; qui porro inter Sanctos sollenniter relati fuere, ii omnes hoc divino affectu maxime eluxerunt, & inter alios præcipue sanctus pater Jordanus e… Redeamus nunc ad nostrum patrem Bertrandum, qui gloriosæ Virginis, Dominæ nostræ, cultui pariter fuit addictissimus; nec satis ipsi erat tertiam Rosarii partem quotidie recitare, sed recitabat integrum, semperque penes se habebat, & noctu appendebat collo. Processionibus, quæ singulis primis Dominicis mensium in nostris conventibus fiunt, intereat devotissime, ut ex mandato Pii IV & Pii V sanctæ memoriæ Matrem Dei sic honoraret.

[182] [Æstimabat omnes Ordines Religiosos: ex amore solitudinis,] Multum diligebat omnes Ordines Religiosos libenterque eos laudari ac de omnibus bonis Religiosis bona referri. De martyrio, quod frater Michaël de Arandiga, presbyter Ordinis de Montesa, Algerii cum magna constantia pertulit f, non secus exsultavit pater Bertrandus, quam si iste nostri Ordinis fuisset. Similiter etiam in omnibus aliis Religiosis Ordinibus consueverat intimam cum aliquot Dei servis amicitiam colere, ægreque ferebat libros quorumdam, qui, ut suum celebrarent, alios vituperabant Ordines, qui communiter seminaria sunt a cælo instituta. Cum verissimum sit, quod olim consueverat dicere Albertus Magnus, quod, quoties exiret e cella, numquam sine aliqua facta jactura, nec, ut ita dicam, se minus homo, rediret; pater noster Bertrandus tam fuit amans solitudinis & cellæ suæ, ut etiam post sumptum prandium vix quidquam raroque cum aliquo colloqueretur; sed magna, quam de ipso conceperant homines, æstimatio non sinebat ipsum sua desiderata solitudine frui.

[183] Evocabatur creberrime ad suam sedem confessionalem, [quam non permittebat cura proximi, voluit fieri Cartusianus;] nec quisquam infirmabatur, qui eum non juberet arcessi, ut Euangelia super eum legeret; quod charitatis officium pauperibus æque ac divitibus sine discrimine exhibebat. Nonnumquam etiam vocabatur captandi consilii gratia in rebus magni ponderis; interdum quoque ejusdem sancto colloquio fruendi ergo; erat denique ipse commune omnium afflictorum refugium. Quia vero hujusmodi negotia ipsum plurimum fatigabant, distrahebantque, incessit eum desiderium se conferendi in Cartusiam, ut similibus distractionibus liberaretur. Quare aiebat, velle se includere Cartusiæ Portæ Cæli g, unice ut iterum novitius fieret, nec cum quoquam in posterum loqueretur. Verum id nequiit exsecutioni mandare tribus de causis. Prima erat amor, quo S. Dominicum & Vincentium, omnesque sui Ordinis Sanctos, ac multos patres, qui in eo hodieque supersunt, prosequebatur. Altera, quod dicerent, non defuturos aliquos, qui eum ibidem inviserent; tertia, quod monitus esset, desiderium istud facile posse esse immissam a dæmone tentationem ad impediendum spiritualem fructum, quem multæ piæ personæ per ipsum capiebant.

[184] Tandem igitur decrevit in primo instituto suo perseverare, [non tamen factus est.] nempe in Ordine Prædicatorum, uti in eodem perseverarunt SS. Thomas, Vincentius, Petrus martyr, Antoninus, iique sancti ac beati patres Jordanus, Reginaldus, Humbertus h, plurimique alii benedicti patres, qui tantum amabant solitudinem, tantamque habebant opportunitatem in heremum secedendi, quantam ille, nec tamen id fecerunt; imo velut alteri apostoli, semper laborarunt in iis, quæ ad salutem conversionemque pertinent hominum, pro quibus Christus est mortuus. Multum idcirco hac in re valuit diligentia multorum patrum, ut ei istam cogitationem eximerent: quia tantopere ipsum diligebant, ut numquam cessaverint, alii quidem verbis, alii litteris, alii precibus, agere, ut Deus illuminaret, nec ipsi perderent. Unum hic minime tacendum puto, scilicet quod in hoc negotio plurimum obstricti simus patri fratri Nicolao Factori Ordinis S. Francisci, qui de hoc argumento eidem efficacissime scripsit, inculcando fortiter, ne ullo modo istam mutationem exsequeretur.

[185] Itaque ne nimiis negotiis externisque occupationibus implicaretur, [Ejus ratio agendi cum pœnitentibus:] observavit sequentia. Non curabat, sive alii plures, sive pauciores, sibi de peccatis suis confitentes haberent, nec sive, quos ipse audiverat, ad se redirent nec ne: neque probabat, quod quispiam molestus esset aliis, ut in conventu nostro confiterentur; sed gaudebat, dum videret confessarios hac in parte indifferentes ad audiendos omnes accedentes, sine discrimine pauperum ac divitum, sine cura filios filiasque spirituales sibi procurandi. Non permittebat, ut patres filios, mariti uxores, domini servos, etiam mancipia, obstringerent ad confitendum cuiquam designato; quod ea ratione occasio detur, ut (immiscente se dæmone) non integre confiteantur. Aiebat, confessarios non debere frequentare domos suorum pœnitentium; neque eas adire in gratiam alterius, ac debere tam libenter excipere confessiones eorum, qui solent in aliis ecclesiis confiteri, quam qui ordinarie confitentur in sua. Hæc aliaque multa similia proposuit ipse in ferventi sermone, quem Valentiæ habuit festa luce S. Michaëlis in actu sacræ Inquisitionis anno MDLXXIX, poteratque aliis recte prædicare, sibi optime conscius.

[186] [modestia in usu oculorum:] In sua conversatione ita erat modestus, ut vix oculos levaret a terra, qui mos non modo ad honestatem necessarius est, sed etiam magni meriti; quia, qui se privat visu rerum pulchrarum, quem oculi naturaliter expetunt, non solum potest sperare, verum etiam peculiari titulo petere a Deo, ut a rebus creatis, quæ possent ei laquei esse æternæ damnationis, videndis in tempore abstinens, post mortem gaudeat contemplatione Divinitatis, in qua sita beatitudo nostra; videatque sui corporis oculis pulcherrimam speciem Jesu Christi Redemptoris nostri, ejusdemque benedictæ Matris, & omnium Sanctorum Sanctarumque in cælo, in quo summum erit nostrorum oculorum gaudium.

[187] [corporis afflictatio in quiete nocturna:] In nocturna quiete se multum affligebat, non modo, quod noctu diu vigilaret, ac deinde statuto tempore mane surgeret, mediaque nocte, dum poterat, ascenderet ad officium matutinum, sed quod lectum suum insuper asperum redderet. Extra conventum vix induci potuit, ut in lecto cubaret, dum recte valuit; cujus rei certum testimonium dedit Hieronymus Abella, asserens, Patrem, dum a domum suam de Moncada accessit, non nisi semel dormisse in lecto, & quidem suis non exutum vestibus; aliis vero omnibus vicibus super arca. In conventu autem longo tempore dormivit super altera arca, quam ei frater suus presbyter hunc in finem commodaverat. Cinxit etiam se aliquo tempore fascia e tela linea, cum insertis aliquot ex eadem materia globulis durissimis, ut, cuicumque lateri incumberet, sentiret dolorem. Apparet mihi hæc corporis afflictatio admodum prudens, quod carnem maceret, nec obsit sanitati.

[188] [illius modus concionandi:] In concionibus habendis non pollebat multa gratia; nec aures delectabat auditorum, sed perorabat ex spiritu, & movebat vehementer: & quamvis nec valde sonora voce, nec tam expedita lingua, quam multi alii, esset, loquebatur tamen cum tanto fervore, ut eos defectus pauci observarent. Poterat ille cum S. Paulo dicere: “Sermo meus & prædicatio mea non in persuasibilibus humanæ sapientiæ verbis, sed in ostensione spiritus & virtutis i.” Non consueverat auditores ad sequentem concionem invitare: dumque ad prædicandum rogabatur, respondebat: Ego non sum concionator, sed miser surdus. In concionibus suis constanter commendabat usum sacri Rosarii, quod semper fecit maximi, suadebatque auditoribus suis, ut illud recitarent pro animabus in purgatorio detentis, pro hominibus mortalis peccati reis, & pro statu sanctæ Romanæ Ecclesiæ, matris nostræ; studebatque præterea sæpius adducere aliquod exemplum aliquodve miraculum beatissimæ Virginis Deiparæ, & Sanctorum, imitatus patrem Miconem, qui hac ratione uberrimum fructum fecit in hisce regnis; quodque etiam S. Gregorio Papæ familiare fuisse, ex multis ejusdem Homiliis apparet.

[189] Narrat frater Franciscus Gutierrez, se, cum a quodam altero sollicitaretur, [Religiosum statum] ut fieret presbyter Jesuita, non potuisse induci, ut id decerneret, & valediceret mundo, multoque tempore precante socio, ut consuleret patrem fratrem Ludovicum, nec hoc quidem facere voluisse, sed quodam die, qui erat sanctæ Virginis visitationi sacer, ab eodem sibi persuasum fuisse, ut saltem concioni patris Bertrandi secum interesset, qui prædicaturus erat in S. Catharinæ martyris, atque propter meram importunitatem illius consensisse. Inter concionandum autem quærebat Pater, quare diva Virgo inviserit S. Elisabetham, respondebatque, id fecisse, ut eam in partu adjuvaret; atque idcirco bene sancteque facere, qui alios juvant, ut exsequantur bona proposita sua, quæ sunt velut quidam concepti fœtus spirituales; ac mox, licet nulla de re monitus, argumentum, quod isti duo socii tractaverant, iisdem verbis sigillatim proposuit, tam efficaciter perorans, ut ambo prorumperent in lacrymas, & eorum alter, qui Spiritui Sancto antea tantopere restiterat, significaret, velle se, priusquam pransurus esset, habitum petere, alterique socio laborandum fuerit, ut id in pomeridianum tempus differret.

[190] Iverunt ergo tunc simul, inveneruntque patrem Provincialem jam in procinctu, [variis persuadet: mira Viri humilitas,] ut Valentia discederet, adeo ut, si paulo diutius tardassent, non fuissent adfuturi in tempore, oportuissetque, eos deinde sua desideria non paululum differre. Multi etiam alii verbis & sermonibus patris Ludovici variis Religiosis Ordinibus se adjunxerunt. Non memini eum umquam auditum a me esse contemnere ullum concionatorem, utut indoctus hic esset aut inconcinnus; solebat laudare omnes; nisi tamen in iis quidquam superbiæ, vanamve sui existimationem deprehendisset. Erat denique hac in parte tam humilis, ut non solum devote audiret conciones patriarchæ vel cujuscumque alterius excellentis sacri oratoris; sed etiam non dedignaretur sociare qualemcumque, etiam postremum discipulorum suorum, concionem habiturum. Cumque argumentum sermonis ordinarie probaret, sæpe oblitus signum elapsi temporis dare concionatori, illum ultra constitutam horam in cathedra detinebat.

[191] Cum ex doctrina Concilii Tridentini constet, [etiam erga subditos:] sine speciali privilegio (quale in beatissima Virgine Maria firmiter agnoscit Ecclesia) nullum hominem esse, quantumvis ille justus sit, qui non aliquoties peccet venialiter; certissimumque etiam sit, quod scribit S. Gregorius, bonis proprium esse timere peccatum; hic Servus Dei, dum quandoque in aliquem defectum, utut levem, labebatur, eum confestim sacra confessione eluebat; &, si videretur sibi ordinaria sua melancholia cuiquam malo fuisse exemplo, sine mora ab eo veniam petebat. Quamquam autem S. Augustinus in sua Regula dicat, prælatum, dum in reprehendendis subditis modum corrigendi excessit, non obstringi, ut ab eis veniam precetur, ne suæ noceat auctoritati; sanctus Vir hac non utebatur indulgentia; sed crebro humiliabat se, veniam a suis subditis flagitans. At nescio, qua ratione factum sit, ut ille numquam visus fuerit, propterea quidquam auctoritatis suæ amisisse.

[192] [in reprehendendo constantia: dilectio inimicorum.] Non tamen tam familiaris cuiquam fratrum umquam fuit, ut idcirco prætermitteret eum de defectibus suis commonere; imo vero, quos plus amabat, dum oportebat, reprehendebat severius, etiamsi ageretur de defectibus, qui in Constitutionibus nostris leues reputantur. Aiebat, nolle se in gratiam suorum amicorum ire in infernum, vel etiam in purgatorium; &, quamquam soleret gratus esse sibi benefacientibus, non tamen dissimulabat coram ipsis, dum erant reprehendendi. Quantumlibet autem offensus ab alio, non abhorrebat illo, sed facile condonabat injurias, aptabatque se non modo necessitati, sed etiam voluntati eorum, a quibus injurias passus erat; fuitque in eo tam singularis observantia præcepti de diligendis inimicis, ut fortasse cuiquam videri potuerit quædam species stultitiæ, sed ejusmodi scilicet, quæ placuit Sapienti, dum in Proverbiis ait: “Stultissimus sum virorum, & sapientia hominum non est mecum. Non didici sapientiam, & novi sapientiam Sanctorum k.”

[193] [in conversando comitas: fuga honoris.] Sive per suam eximiam virtutem, sive ex bona paterna educatione erat ille bene moratus, venustus ac prudens ubique, noveratque omne genus hominum recte tractare, & tam reverenter gerebat se apud omnes, ut valde admirabilis esset; nec patiebatur, ut quisquam detecto capite secum loqueretur. Ad eum in claustro hujus conventus deambulantem accessit aliquando Franciscus Ludovicus Blanes, vir nobilis hujus civitatis, ut ejus manum oscularetur, idque faciens unum genu humi posuit: qua re Servus Dei vehementissime conturbatus fuit, & ipse quoque procumbens in genua, per Deum oravit, ne se sibi parem sic honoraret, quia non decere, aiebat, ita tractare magnum peccatorem, qualis ipse erat, sed Sanctos Dei. Quando Prioratu fungebatur, nolebat tam frequenter vocabulis Reverentia & Paternitas a fratribus appellari; sed dum hi ad ipsum ventitabant, confestim ipsos jubebat sedere, & sacerdotibus sæpe osculabatur manus; ast ægre ferebat, id sibi ab alio fieri.

[194] [Ejusdem humilitas] Dum vulneri cruris illius medicabantur, humillime orabat fratres, qui aderant, etiam conversos, ut suam benedictionem illi concederent. Quoties aliquem episcopum salutaturus adibat, vel ab eo invisebatur, semper coram ipso procumbebat in genua sua, illiusque manum osculabatur. Hæc omnia proficiscebantur ex magna humilitate, ex qua sese maximum peccatorem, omniumque hominum pessimum reputabat. Idcirco se omnium precibus instanter commendabat, rogabatque omnes sincere, an vere crederemus fore, ut Deus ipsi remitteret peccata sua, & salvaret eum. Ejusdem humilitas porro mirabiliter eluxit in eo, quod nunc dicturus sum, aliisque similibus occasionibus. Anno MDLXXXI dixit in cella sua tribus quatuorve e nobis, quorum unus erat pater frater Franciscus Palu, lector hujus conventus: Nescio, quid causæ sit (ita ille aiebat) quod ex ista fenestra viderim omnem eventum belli Lusitani; tum ego dixi: Pater, id esse potest opus Dei, & etiam opus dæmonis; & idcirco oportet, te serio commendare Deo, eumque precari: ille autem nonnihil humeros stringens, & oculos ad cælum elevans ait: Necesse est, id committere Deo.

[195] Aio igitur, unum e præcipuis argumentis, quæ mihi hujus Servi Dei sanctitatem persuadent, [aliquot exemplis] esse ejusdem profundam humilitatem in revelationibus; quia, cum doctrina Sanctorum sit, e revelationibus oriri pericula vanæ gloriæ; quotiescumque mihi quidquam ejusmodi narrabat, continuo admonebam, id quoque esse posse fallaciam diaboli; quamquam enim magni facerem, quæ mihi dicebat, simulabam tamen ea parvi pendere; at nihilominus numquam deprehendi, ipsum id ægre ferre; sed probabat omnia, quæ dixeram, multosque mihi præstitit favores. Nec vero putem, ab ullo omnino homine auditum illum esse de me propterea conqueri, aut innuere, hanc meam insolentiam sibi displicere. Re vera tamen ipsum summa veneratione prosequebar, adeo ut ex hoc meo inani timore non fuerim ausus in ejusdem postremo morbo vel simpliciter petere, ut Deum pro me oraret in cælo, sed sequenti usus sermone sim:

[196] Pater, confide in misericordia Redemptoris nostri Jesu Christi, [probatur.] & intercessione gloriosæ Virginis, & patris S. Dominici, & omnium Sanctorum, fore ut, licet merita tua pauca sint, Sanguis Christi, quidquid deest, suppleat; & salvus eris. Omnes quoque hujus conventus patres, inter quos sunt insignes servi Dei, orabunt pro te, ut cito libereris e purgatorio, si in illud deveneris; attamen dum placuerit Deo te conducere in cælum, precare pro hac domo, & me, qui semper plus, quam filius tuus fui. Tunc ipse respondit: O pater, quid ais, an id facturus sim, si Deus per suam misericordiam paradisum mihi donet? Faciam, ac libentissime. Itaque l, Pater mi, dum (ut Deus tibi concessurus est) jam fueris in cælo, memento stare promissis tuis, & fac, nobis gratiam impetres, ut incipiamus fieri genuini filii & imitatores S. Dominici; & dimitte mihi audaciam meam, dum in divina essentia jam cognoveris, illam partim ex inani timore, partimque ex vero amore profectam esse.

ANNOTATA.

a Scilicet Ferrerii, de cujus Vita per eumdem Antistium scripta jam memini superius.

b S. Petrum ex Prædicatorum Ordine hæreticæ pravitatis Inquisitorem, & ob hoc munus sanctissime gestum, ab impio occisum, designat, de quo supra pariter fecimus mentionem.

c Levitæ scilicet, martyrisque Valentini, qui colitur die 22 Januarii.

d Act. Apost. cap. 5, ℣. 41.

e De B. Jordano vide superius Annotata ad cap. 2, lit. k. Post hunc Antistius etiam alios nominat insignes sui Ordinis viros, quisanctissimi nominis Jesu venerationem tum Opusculis editis, tum sacris sodalitiis institutis amplificare studuerunt, hanc etiam ipse pro sua pietate omnibus commendat. Rescidi autem ista, quia, ad S. Ludovici Vitam, aliunde satis prolixam, proprie non spectant.

f Animam ejus S. Ludovicus cælos eo temporis articulo subeuntem vidit, quo in oprobrium fidei combustus a Mauris fuit, teste Escolano Historiæ Valentinæ lib. 9; col. 1043.

g De hoc Cartusianorum extra Valentiam monasterio vide Annotata superius ad cap. 1, lit. g.

h De hisce nominatis eximiis viris in Opere nostro jam actum est; nimirum de S. Thoma Aquinate ad diem 7 Martii; de S. Vincentio Ferrerio ad 5 Aprilis; de S. Petro Martyre ad 6 Maii; de S. Antonino archiepiscopo Florentino ad 2 Maii; de B. Jordano ad 13 Februarii; de Reginaldo, alias Naldo, inter Prætermissos ad 26 Septembrisde Humberto V Generali Ordinis Prædicatorum magistro, pariter inter Prætermissos ad 14 Junii.

i Epist. 1 ad Cor., cap. 2, ℣. 4.

k Proverbiorum cap. 30, ℣. 2 & 3.

l Ita scilicet Sanctum alloqui tunc prosecutus fuit Antistius.

CAPUT XI.
Sanctus varias patitur corporis infirmitates: medetur alienis: sacro Viatico munitur: defertur alio: quæ inter hæc gesserit.

CAP. XVII.

[Variis infirmitatibus afflicto] Si recte consideres, apparebit, Deum numquam voluisse vel unum firmæ valetudinis diem huic Servo suo concedere, quo ampliori patientiæ præmio potiretur in cælo; utque, velut alter S. Paulus posset in suis infirmitatibus gloriari, ab ipsa pueritia fuit infirmus; in Religione autem (cujus præcepta austeriora sunt, quam appareant) semper ei novæ infirmitates accesserunt. Erat myops, &, quia insuper erat surdaster, ut sanaretur, multa ipsi adhibenda medicamenta fuere, multique cruciatus tolerandi. In altero crurum laborabat plaga admodum dolorosa & crudescente, quæ eum multis annis afflixit: patiebatur vehementes vertigines, per quas aliquoties velut in deliquia prolabebatur; & idcirco non poterat incedere pedibus, nisi magna cum difficultate. Altero insuper conflictabatur malo terribili, quod vix sinebat ipsum etiam equo vehi: denique biennio trienniove passus est vehementem fluxum, cui nullum umquam reperit remedium.

[198] [nulla prosunt medicamenta:] Ita erat semper admodum languidus & afflictus, oculis morbidis maleque affectis, sed spiritu tam robustus, ut, si vel minime melius se haberet, mox labores & austeram Religionis vivendi norman resumeret; media nocte surgens ad Officium matutinum, nullo utens indusio, nec panno lineo in lecto, nec vescens carnibus; qua vivendi ratione brevi post in pristinam malam valetudinem recidebat. Præter hæc venenum, quod in Indiis olim hauserat, ipsum etiamnum male afficiebat, ac speciatim ex eo gignebantur in illius stomacho vermes, qui nonnumquam in fauces proserpebant, & prosiliebant ex ore. Jam vero, ut ipsum tot malis eximerent, cognati illius, aliique eidem benevoli varios ordinarios medicos conduxerunt, qui eum diversis atque extraordinariis medicamentis curare tentarunt; sed frustra; imo omnia ipsi in majus tormentum cesserunt. Quam ob rem ipse interdum aiebat cum lacrymis: Sinamus modo Deum facere. Fiat voluntas illius.

[199] Interdum erat magna admiratione divinaque laude dignum, [sed ipse patientissimus multos sanat.] videre, quanta cum devotione advenirent homines sanitatem petituri ab eo, qui erat ipse infirmissimus, neque umquam fuerat sanus; non tamen mirandum erat, quod bonam valetudinem, qua carebat ipsemet, aliis concederet, quia eam dabat non sua, sed Christi virtute, qui omnis salutis nostræ fons est. Consueverat autem super ægros recitare orationem, qua olim uti solebat S. Vincentius, præterquam quod aliquot verba adderet. Erat vero hæc: “Signa autem eos, qui crediderint, hæc sequentur. Super ægros manus imponent, & bene habebunt. Jesus, Mariæ Filius, salus mundi & Dominus, qui te traxit ad fidem Catholicam, te in ea conservet, & beatum faciat, & meritis beatæ Virginis Mariæ, & beati Dominici patris nostri, & beati Vincentii, & omnium Sanctorum, te ab hac infirmitate liberare dignetur.” Hac oratione sanabat multos infirmos; in suis vero infirmitatibus utebatur hac S. Augustini: “Domine, hic ure, hic seca, ut in æternum parcas”; ac frequenter etiam ista: “Domine, hic non parcas, ut in æternum parcas”: quæ eadem significat; & apprime exauditus fuit; quippe qui nullo umquam die bene se habuit, id est, perfecte sanus fuit. Credo equidem, ipsum eximia in suis infirmitatibus patientia meruisse a Deo gratiam curandi alios.

[200] Ineunte porro anno MDLXXXI, postquam in festo Epiphaniæ Domini in ecclesia cathedrali, [Nimiis malis afflicti vices in concionando] ac Dominica sequenti (celebrantibus tunc istud festum equitibus Montesæ a) in ecclesia Templi, instanter rogatus a Magistro & marchionissa de Navarres, qui ipsi addictissimi erant, conciones habuisset, solitis infirmitatibus suis usque adeo oppressum se sensit, ut omnino impar esset sermonibus sequenti Quadragesimalis jejunii tempore habendis, quos tamen jam addixerat in ecclesia S. Stephani. Voluit igitur, ut ego suas vices obirem; sed, cum tunc paulo ante reversus ex Italia mortuus potius, quam vivus, essem ex tempestatibus marinis, aliisque illius itineris adversis, maxime ex aquæ putridæ per integrum mensem in navi usu; neque hactenus vires meas bene restituissem; præterquam quod numquam ante per totam Quadragesimam, aut etiam ter per hebdomadam, concionatus fuissem; nec denique Quadragesimales sermones saltem transcriptos haberem; me imparatum, huicque labori nulla ratione parem deprehendi.

[201] Monebant me aliqui, quod, si id muneris susciperem, [feliciter explet biographus.] præcipitaturus me essem, meumque honorem in discrimen adducturus, ac proinde statui, me non obstringere ad id, quod non poteram. Verum cum jam adesset Dominica in Sexagesima, vocavit me in cellam suam & coram Jacobo Bertrando, fratre suo, ecclesiæ S. Stephani directore, mihi dixit, ut admitterem, Deum adjutorem fore. Hinc ego, omni missa deliberatione, confestim annui, illius pollicitatione securus; & reipsa postea expertus fui, Deum ad illius preces non negasse mihi auxilium, quia, cum ante id temporis numquam nisi saltem octiduo intermedio, conciones habuissem, eas nihilominus perduxi ad finem, tunc magis robustus, quam dum cœpi; neque ullum diem sine habito sermone prætermisi, quamquam coactus in dies singulos mihi prospicere.

[202] [Sanctus ingraviscente morbo, munitur sacro Viatico:] Jam cœpta Quadragesima hic benedictus Pater ex infirmitatibus suis tantopere se pejus habuit, ut decreverint patres eum, præsentibus patriarcha, qui pene semper ejusdem lecto adstabat, episcopo Marocchii, domino Jacobo Ferrero gubernatore, domino M. Martino Ponz, supremi concilii Aragoniæ Regente, M. Roderico Salzedo, aliisque viris primariis, sanctissimo Sacramento per modum Viatici munire. Priusquam communicavit, prolixam sanctæ fidei, omniumque, quæ sancta Romana Ecclesia credit, professionem emisit: deinde Deum enixe rogavit, ne suæ corporalis mortis sententiam revocaret; quod autem ad animam suam spectabat, multis persusus lacrymis, misericordiam a Deo precatus est per merita Redemptoris nostri Jesu Christi, & per intercessionem precesque gloriosæ Virginis, sanctorum Angelorum, Archangelorum omniumque Martyrum, uti & S. Dominici & omnium aliorum Sanctorum Ordinis, qui in cælo sunt, ac nominatim S. Petri martyris, S. Thomæ Aquinatis, & S. Vincentii; & ad hujus nomen nonnihil cunctatus, subjecit: O pater, sancte Vincenti! Pater mi, pater mi, currus Israël & auriga ejus! Deinde etiam S. Raymundum de Pannafort, sanctamque Catharinam Senensem b invocavit; tum ad patrem S. Franciscum conversus, eumdem cum omnibus suis generaliter invocavit, ac præterea S. Augustinum, S. Benedictum, sanctumque Brunonem cum omnibus Sanctis Ordinum eorum, ac denique omnium aliorum Confessorum & omnium Virginum, omniumque Sanctorum. Hæc aliaque multa eo spiritu dixit, ut omnes moverit ad lacrymas. Post datum sacrum Viaticum eum amplexus annellum osseum, quem ratione infirmitatum suarum soluerat penes se gestare.

[203] [ex abortu periclitantem] Circa hoc tempus illustris domina Isabella Boil ex abortu, quem paucis diebus ante passa fuerat, tam male se habebat, ut velut ad extrema esset deducta; qua re turbati medici hærebant, an vena ei secanda esset, nec ne, utrimque stantibus rationibus in oppositum, quæ ambigere jubebant. Hinc magnopere afflictus infirmæ genitor, dominus Joannes Boil de Arenos, nullo verbo facto, discessit a medicis, rectaque venit, cum patre fratre Ludovico acturus; & quamquam responderem, non oportere, tunc ei quemquam molestum esse, tamen pater magister frater Petrus Salmanticensis, viso illius desiderio, dixit, ut ad cellam ejus accederet. Hanc ingressus observavit, patrem Bertrandum fixis se oculis intueri.

[204] Hinc sumens animos, ut ad lectum illius accederet, ait: Pater mi, vestra paternitas condonet mihi, quia in maximis versor angustiis, quod filiam meam pene moribundam reliquerim. Proinde, licet vestra paternitas tam male habeat, precor, ut pro ea orare dignetur. Tum Pater, velut nullo morbo teneretur, respondit, & tranquillissime jussit sedere, cœpitque ipsum paulatim interrogare de infirma, partuque illius, atque aliis adjunctis. Tandem ait ille: Vade, domine, & dic illi, ut confiteatur de peccatis suis & sacram Communionem recipiat, Deoque agat gratias, & secura sit, sese hac vice non esse morituram. Reversus domum iste dominus filiam suam multo melius se habentem offendit, aitque illi: Filia, esto bono animo; nam pater frater Ludovicus mihi dixit, se oraturum pro te, teque Deo commendaturum, ne morituram ex hoc morbo. Infirma vero pro sua erga patrem Bertrandum devovotione maxime lætata fuit, ac brevi post convaluit.

[205] Cœpit ipse quoque Pater non parum melius se habere, [remittente morbo, quotiescumque potest, Missam celebrat:] ac resumptis paululum viribus, quoties poterat, surgebat e lecto, & celebrabat Missam in sacello S. Vincentii, quod in dormitorio nostro exstat. Contingebat interdum, ut post dictam Missam deficeret animo: non propterea tamen omittebat postridie, si posset, celebrare; & cuidam Religioso suadenti, ut remaneret in lecto, quia surgendo sibi mortem adsciscebat, reposuit: Mi frater, sancta Ecclesiæ Sacramenta nullum occidunt; verum etiam prosunt, non tantum saluti animæ, sed corporis quoque, quando animæ expedit. Neque est, cur id miremur in postremo ejus morbo, dum videret breviari tempus, quo sancta Sacramenta suscipere posset, cum ille, dum sanus erat, vix unum præteriri diem siverit, quin Missam celebraret, bisque quotidie de peccatis suis confiteretur. Quadam etiam data occasione, ait amico suo, sæpe contigisse, ut, cum se valde tepidum experiretur, post sumptum sanctissimum Sacramentum, subito sensisse internum calorem, ut corpus & anima sua præ ingenti amore accensa fornax sibi viderentur.

[206] Observet hic Christianus lector, etsi falsum sit, [erga divinum Sacramentum semper piissime, ut ante, affectus:] quod aliqui nostri temporis hæretici asserunt, nempe, quosdam corporales fervores indubitatum signum esse præsentis spiritus Sancti, non tamen negari posse, Sanctos aliquando dicere posse cum Davide: “Cor meum, & caro mea exultaverunt in Deum vivum c”, ac etiam petere a Deo, quod David petiit, dum ait: “Confige timore tuo carnes meas d”; & quamvis amor & timor Dei principaliter sint spirituale convivium, quo solet Deus reficere animam, eos nihilominus aliquoties etiam redundare in corpus. Aiebat insuper solere Sanctos, sumpta Eucharistia, navigare instar navis, quæ habet ventum in puppi; quapropter suadebat, ut, posito, quod Servus Dei non posset illam suscipere, iret saltem ad ecclesiam, ibidemque se coram eadem sisteret.

[207] Uxor Joannis de Cas, lanionis, audito, Patrem rursum cœpisse Missas celebrare, [tres pueros sibi adductos sanat.] venit ad conventum, & aliquem patrem rogavit, ut curaret unam pro salute filiorum suorum per patrem Bertrandum in oratorio S. Vincentii celebrandam. Habebat hæc filiam, cui enatæ erant duæ tonsillæ in collo, alteraque in digito, instar nucis coryli grandis; quæ, licet jam durassent ultra sex menses, cœperant tamen mense Martio magis intumescere, tumque etiam crescebant. Recordati autem parentes hujus puellæ, filium suum non multo ante eodem malo laborasse, ex quo in papulas resoluto ille obierat; cœperunt vereri, ne ita etiam huic alteri contingeret, maxime, quod chirurgus dubitaret, an tonsillæ essent, timeretque, ne ista hoc malum contraxisset a quodam suo fratre majore, qui etiam tum ab anno & medio contactus fuerat a rege Franciæ e, nec perfecte sanatus. Cumque idem malum vererentur etiam alteri filio, jam tum fœda scabie infecto, curarunt, ut pater Ludovicus pro eis Missam diceret, Euangelium super eos legeret, suaque manu eosdem tangeret. Fecit id ipse magna cum devotione eodem tempore matutino ac postridie; cumque idem tertio die præstitisset, dixit patri, nihil amplius opus esse, ut eosdem ad se reduceret: atque ita cœperunt illi convalescere, hodieque omnino vivunt incolumes.

[208] [Invalescente morbo, pergit reliquis prælucero pietate] Relapsus Pater est medio Maio, & ad eum statum redactus, ut per aliquot dies nil nisi parum liquoris ex cochleari sumere posset. Erat autem magno devotionis incitamento, videre ipsum non solum indies de peccatis suis confitentem, &, dum poterat, sacram Eucharistiam sumentem; verum etiam post fusas ad beatissimam Virginem preces (cujus piam imaginem, a quodam mancipio ex voto Algerio allatam, nuncque intra cancellos ferreos sacelli Rosarii positam, semper habebat ante oculos suos) postque devotam sui apud multos Sanctos canonizatos commendationem, audire ipsum invocantem multos religiosos, tum ante annos quinquaginta defunctos, ac specialiter beatum martyrem, fratrem Dominicum de Monte majore, fratrem Joannem Miconem, fratrem Michaëlem de S. Dominico, fratrem Laurentium Lopez, fratrem Bartholomæum Pavia, fratrem Bartholomæum de la Costa, suum confessarium, & quemdam juvenem religiosissimum, qui mense Septembri tum elapso in ætate viginti annorum mortuus fuerat, fratrem Carolum Tafaglia dictum, sed ab ipso appellatum Angelicum, de quo etiam dicere soluerat: Eripuit eum Dominus, ne malitia immutaret intellectum ejus.

[209] [& humilitate sua:] Eximiam quoque suam inter vivos humilitatem exhibebat; dum enim a nobis visebatur, rogabat, ut sibi Euangelia legeremus, poscebatque manum nostram ad osculandum ex reverentia sacerdotii; dolebatque, si quis id fieri recusaret. Sed una in re videtur mihi profundam suam humilitatem præcipue demonstrasse, nimirum, cum ipsi dicerem, quemdam esse hominem simplicem, qui aliquot preces solebat recitare super ægros, quorum aliqui sanabantur; &, si vellet, illum a me arcessendum; ipse humillime annuit, paucisque illis diebus, quibus is ipsum accessit, semper se devotissime gessit, dum istæ preces dicerentur. Interdum etiam amici illius modicam musicam in ejusdem cella fieri curarunt; tum vero ipse prorumpebat in planctus, &, quamdiu musicam audiebat, caput suum lecti linteo cooperiebat, quo cælestia melius posset contemplari.

[210] Per aliquot dies prohibitus fuit a medicis cibo potuque, nisi modicissimo, uti: unde vehementem famem ac intolerabilem sitim toleravit; quia, cum morbus illius valde insolitus esset, [ex medicorum præscripto vehementi fama sitique premitur;] admodum hæsitabant medici; hinc omni sanandi spe destituti; inde vero in ea persistentes sententia, ne infirmus, nisi omnino modice, manducaret & biberet. Ille vero, cum interiori febricula, quæ ejus humidum radicale consumebat, laboraret, ingenti fame sitique urgebatur. Quam ob rem ego ab illo aliquando vocatus, ut solus cum solo loquerer, compulsus fui præ commiseratione flere, videns hominem, qui in corpus suum semper fuerat tam austerus, totque miracula patraverat, petentem ad instar mendicantis, ut per Christi vulnera & per amorem gloriosæ Virginis precarer medicos, ut in modico liquore, quem ei concedebant, aliquot micas panis miscerent. Subiit mihi tunc in memoriam Christi, qui in Cruce pendens potum petiit.

[211] Apprime autem patuit, bonum Patrem ea de re merito fuisse conquestum, [refectus non paululum convalescit:] quia, cum ipsi quodam die modicum cibi concessum fuit, visus est tanto melius se habere, ut mirum esset, ac paulatim valetudinem suam nonnihil restauraret, cum tamen constaret, eumdem paucis ante diebus ad extremum conductum fuisse, ut dux Nagaræ aliquoties vesperi e conventu recesserit afflictissimus præ timore, ne numquam a se inter vivos revisendus moreretur. At vidit ipsum postea eo usque restitutum, ut ei valedixerit, magna cum lætitia rediturus in Castellam. Porro certum est, hunc conventum isti illustri viro esse obstrictissimum, quod is toto diuturni morbi Patris tempore consueverit ad ipsum mittere multas delicias & excellentia magnique pretii medicamenta: quod similiter fecit magister Ordinis equitum Montesæ & marchionissa de Navarres cum aliis præcipuis hujus civitatis nobilibus viris ac feminis; & quamvis ipse ex iis raro quidquam gustaret, recipiebat tamen, ut gratum faceret illis, a quibus mittebantur; & infirmorum præfectus eadem ministrabat aliis ægris cum magno Servi Dei gaudio.

[212] Ut bonus Pater facilius convalesceret, procuravit frater ejus Hieronymus presbyter, [ad nosocomium presbyterorum ductus, ibi mulierem sanavit.] ut liceret sibi eum conducere ad confraternitatem beatæ Mariæ Virginis, quæ est nosocomii presbyterorum, cujus ille aliquam curam habebat. Quamdiu autem ibi fuit, non satis ei erat, si quidam e nostris eum aliquando adirent confessionem illius audiendi sacramque Communionem conferendi gratia; verum etiam interdum surgens e lecto ipsemet in superiori claustro nosocomii Missam celebrabat cum licentia patriarchæ, qui & ipsum sæpissime invisebat, nolebatque tam in hac re, quam in procurandis illius omnibus commodis cuiquam cedere. Dum ibidem versabatur, mulier, quadam infirmitate quadriennio gravissime afflicta, rogavit eum, ut suis illam precibus sanaret; missaque ab illo ad alteram mulierem, ejusmodi infirmitates curare peritam, noluit ad illam ire, eumque per Deum obtestata est, ut ipsemet sanaret. Formavit igitur Vir sanctus versus eam signum Crucis, atque ipsa extemplo cœpit convalescere & quinque dierum spatio omni malo liberata fuit.

[213] Duo eximii medici, nimirum Ludovicus Cogliado & Josephus Reguarte, ipsum interdum invisentes, [Suaviter fragrat, uti etiam alias sæpe fecerat.] observarunt, dum ad explorandum arteriæ pulsum levaret stragulum, prodiisse inde odorem & fragrantiam extraordinariam, idque testati sunt in Processu, affirmantes non fuisse odorem naturalem, quippe nec similem mosco, nec zybetto, nec succino, aliisque id genus, sed plurimum diversum: ita ut fraudulentum non sit, quod multi in variis hujus regni partibus, dum ille recte valeret, dixerint ipsum sive inter colloquendum, sive inter osculandum manum, spirasse mirabilem fragrantiam; cum idem ille, quando laborabat malo tam diuturno, tam extraordinario, & ab omni bono odore tam diverso suaviter oluerit. Ad quod propositum dicebat pater frater Franciscus Sala, se, dum Servus Dei hujus domus Prioratu fungeretur, soluisse passim ejusdem cruris plagæ mederi, & obstupuisse, quod numquam stomacho nausearet, nec ullum experiretur fœtorem, imo contra sæpe alliceretur ad eamdem osculandum. Altera quoque persona sæcularis, quæ, durante eo longo morbo, illius curam habuit, interposito jurejurando testata est, se, per clausas cubiculi fenestras semel vidisse e Patris lecto, in modum parvi papilionis cooperto, aliquot velut solares radios prodeuntes, crebroque sensisse ejusdem corpus suavissime fragrare.

[214] [Mutandi aëris gratia ad villam archiepiscopi delatus,] Post aliquot dies judicarunt medici, oportere eum mutare aëra, &, priusquam dies caniculares ingruerent, Valentia excedere. Quod cum audisset patriarcha, curavit, ut ad suam, in qua tum etiam ipse morabatur, villam de Godeglia duceretur; consensitque pater Bertrandus, ut satisfaceret prælato, quem vehementer amabat, & ibidem mansit per duos circiter menses, quod aër ibi esset saluberrimus & regio perquam amœna. Erat sane res divina laude digna optimique exempli, videre, cum quanta charitate, benignitate humilitateque tractaretur a patriarcha, qui non dedignabatur ei ipsemet servire suisque manibus prandium illi cœnamque quotidie ministrare, non secus atque ille alter S. Vincentius fuisset. Ego de me ipso vere dicere possum, hoc exemplum apud me plus, quam umquam ullum aliud, valuisse. At bonus Pater soluerat a quibusdam deliciis extraordinariis tantum abhorrere, ut nec archiepiscopus iste, nec ullus ex domesticis illius ausi sint ultra necessaria ei quidquam offerre, veriti, ne eumdem cum jactura valetudinis turbarent.

[215] [ab eo benignissime fovetur:] Ipse vero magno cum affectu aiebat, se tantum peccatorem ne buccam quidem panis mereri; seque tanta charitate, ut ita dicam, obrutum sensit, ut subjiceret: Scio, quid Deus Dominus noster, illustrissimam Dominationem vestram excitando, ut me tam benigne habeas, sibi velit; neque id aliud est, quam ut me obstringat, ut divinæ Majestati suæ tandem incipiam servire. Patriarcha vero, quæcumque ei adessent altioris conditionis personæ, a quibus crebro invisebatur, simul atque hora prandii Patris advenisset, dimissis omnibus, ibat ei solitam charitatem exhibiturus; ipsemet ei intingebat panem, præparabat cibum, benedicebat mensæ, & recitabat gratias; post quas bonus Pater (qui, nisi interrogatus a patriarcha, semper tacebat) apprehendebat manum illius & osculabatur. Post cœnam patriarcha sæpe de rebus spiritualibus loquebatur cum eo ad fenestram, quia Pater multum delectabatur aspectu cæli, quo tandem migraturus erat.

[216] Cumque patriarcha intellexisset ex medicis, modicum corporis exercitium & moderatam per istum montem sine defatigatione ambulationem Patri profutura, [valetudinis causa ad anum] jussit fieri sellam, quam duo jumenta possent bajulare; atque ita ille die IV Augusti vectus fuit ad locum Burgiazor, ubi postquam divinam Eucharistiam susceperat, conspiciens ecclesiam belle ornatam, Joannem Pellicero, unum e sacristis majoribus cathedralis ecclesiæ Valentinæ, qui ibidem forte aderat, rogavit, quis istum ornatum fecisset, ac respondenti, fecisse dominam Mariam Bagliares, Bernardi Simonis, ejusdem loci domini, uxorem, subjecit Pater: Vestra Reverentia oret pro ipsa; male enim se habet; dicat tamen ipsi, eam a beata Virgine pro eo, quod ecclesiæ illius fecit, cito remunerandam: nam intra breve tempus morietur; & ego quoque paulo post illi sociabor. Ita evenit; obiit enim illa intra Octavam Assumptionis B. Mariæ Virginis, ipse vero die IX Octobris, uti infra dicemus.

[217] Alio die portatus fuit ad conventum S. Augustini de Rocca-forte, [alterumque locum vehitur, pergitque convalescere.] ubi, priusquam sacram Communionem acciperet, accidit, ut magnam maculam haberet in suo scapulari, propter quam induit scapulare patris magistri, fratris Joannis Gregorii Satorres, quod hic, postquam recepit, ait, per octiduum circiter mirabiliter fragrasse. Pie quoque idem pater commotus fuit, dum in festo Assumptionis beatæ Virginis, patriarcha ad concionem habendam Valentiam profecto, solum una eo in loco, ubi Ludovicus versabatur, celebranda erat Missa, usque ad quam cum hic per infirmitatem suam opperiri non permitteretur, mature surrexit e lecto, in Rocca-forte ivit, & de peccatis suis apud eumdem magistrum confessus, sacroque Epulo in illius Missa refectus, rediit ad Godeglia, quod manifestum fuit indicium magnæ famis, qua sanctissimam expetebat Communionem. Paulatim eo loci sic convalescebat Servus Dei, ut medici negarint, potuisse id naturaliter fieri: unde affulgebat ipes, fore ut omnino sanaretur. At Pater nihilo minus stabat divina revelatione de sua morte sibi facta, & patriarchæ dicenti, a medicis asseri, eum victurum; sed vereri se propter ea, quæ ipse elapso anno patri Salamanca dixerat, respondit: Recte memini maximeque contentus sum, ut fiat voluntas Domini.

ANNOTATA.

a Montesa admodum munita Hispaniæ urbs est in regno Valentiæ, sedesque Ordinis equitum ab ea dicti, quem Jacobus II Aragoniæ rex instituit.

b Colitur hæc & in Opere nostro data est die 30 Aprilis. De aliis Sanctis hic nominatis jam meminimus in Annotatis.

c Psalm. 83, ℣. 3.

d Psalm. 118, ℣. 120

e De concesso Galliæ regibus strumosos curandi dono consuli potest Jacobus Alexander Tenneurius Veritatis Vindicatæ part. 3, cap. 5.

CAPUT XII.
Postrema Sancti gesta, & beatus obitus divinis prodigiis illustratus.

CAP. XVIII.

[Valentiam in nosocomium reductus puellane sanat]Cum eo, ut dictum est, modo pater Bertrandus ægrotaret, toto nisu utebatur, ut ad ecclesiam Godegliæ (quamquam aliquantulum longe ab ædibus dissitam) se conferret, ibidem communicaturus; & patriarcha pene quotidie celebrabat Missam, sacramque Eucharistiam ei præbebat. Hinc quodam die, tempestate pessima ventisque vehementissime flantibus, tam male se habens rediit, ut oportuerit eum reverti Valentiam. Reductus igitur est ad supra dictum presbyterorum nosocomium, in quo ejusdem frater morabatur. Hic adducta ad ipsum est paupercula puella, Isabella Abarca appellata, cui enatus erat velut carbunculus pestilens; sed chirurgi tonsillarum speciem judicabant. Hæc post recitatas ab eo super ipsam solitas preces confestim asseruit, se sentire levamen, nullaque alia medicina adhibita, intra paucos dies omnimodis convaluit.

[219] [reducitur ad conventum, ubi cuidam principi alibi ægrotanti,] Verum cum timeremus, ne ille extra conventum moreretur, pater prior aliique patres curarunt, ut domum nostram reduceretur, ubi integro mense in lecto semper decubuit; ac viginti septem continuis diebus, qui ultimum vitæ ejus præcesserunt, Sacramenta Pænitentiæ & Eucharistiæ mane suscepit. Servabat autem hanc vitæ rationem, ut ante mediam noctem aliquid nutrimenti aut medicinæ admitteret, post mediam nihil, donec orta aurora in nosocomio domus celebrata fuisset Missa, & ipse sacra Communione refectus. Eo tempore dominus Petrus Cornovicchio, qui titulo ducis Sabiacæ & despotæ Bulgariæ gaudebat a, post multa incommoda & gravissimas adversitates (quæ ordinarie experiuntur mundanis rebus implicit) æger advenerat in Torrente, locum tribus milliaribus Valentia dissitum; vehementer dolens & afflictatus, quod in flore ætatis suæ, id est, annorum triginta octo, ac in regione tam longinqua a patria sua se mori videret.

[220] [sed divinitus ad se delato] Sed postquam hic deinde de peccatis suis confessus & sacra Eucharistia a magistro Natali, ejusdem loci rectore, refectus fuisset, singularem quamdam lætitiam & solatium testatus fuit. Cumque iste rector ei aliquando diceret, ut sumeret animos, fore ut, Deo propitio, sanaretur, respondit is princeps: Non, non, domine, ego hoc in loco moriar. Interroganti rectori, unde id sciret: reposuit: Fuerunt hic duo, qui me ad Valentinum conventum Prædicatorum in cellam cujusdam sancti Monachi (ita ipsum semper vocavit, quoties de nostro benedicto Patre locutus est) asportarunt; qui me consolatus est, dixitque, moriendum mihi ex hoc morbo esse die Dominica: quod rector vehementer admiratus est, quia a multis diebus princeps ille non surrexerat e lecto suo.

[221] Quare, ut verum inquireret, ipsemet Valentiam ivit, idque nonnullis fratribus aliisque sæcularibus narravit; [mortem prædicit.] deinde ipsum Servum Dei invisens, ab eo petiit, si quis princeps ad eum alloquendum accessisset. Respondit ipse (sed jejune) multi veniunt ad me. Ex hisce rector advertens, nolle ipsum istud manifestare, inde recessit. Ast patriarcha, quem Pater semper magnopere venerabatur, id ipsum ab eo secretissime petiit; & ille fassus est, id ita esse, addiditque: Est iste homo bonus, unoque ex hisce diebus migrabit in cælum. Patriarchæ ulterius petenti, an cognosceret duos illos, qui cum principe venerant, reposuit: Non. Cumque jam advenisset dies Dominica, & princeps non obiisset, multi admirati sunt; sed immerito; quia hoc vaticinium non denotaverat Dominicam primam Octobris, qua festum Rosarii celebratur, sed Dominicam secundam, uti infra dicemus.

[222] Interea ipse quoque pater Ludovicus magnis passibus properabat ad mortem, [Increscente morbo, diem sui obitus indicat,] ac die VI Octobris post mediam noctem de suis confessus peccatis rogavit, quæ dies esset. Responsum ei est, esse diem Veneris b. Deinde petiit, in quem diem festum S. Dionysii incideret, responsoque accepto, incidere in diem Lunæ c, cœpit digitis suis computare diem Veneris, Sabbatum, Dominicam, Lunæ, aitque: O benedictus Deus, qui quatuor mihi dies etiam concedit! Fiat igitur voluntas Domini. Cumque ex præscripto medicorum indufium lineum ante induisset, enixe postulavit interulam laneam (quæ est indusium, quo solent indui fratres recte valentes, in eoque mori debent, si permittant medici in Hispania, uti faciunt in Italia) acceptamque interulam osculatus est, & magno cum gaudio induit, rejecta linea: atque hinc etiam eluxit vetus ejus desiderium aspere tractandi corpus suum, ut consueverat.

[223] Cum admodum surdaster esset, aliquoties multi intrabant cellam ejus ab eo non observati, [a S. Vincentio, quem etiam alias viderat, invisitur;] audiebantque ipsum devotissime cum Crucifixo ac beata Virgine colloquentem. Volupe quoque erat patriarchæ non numquam integris horis cum ipso solo in cella obserata versari, ac semel ab eo petiit, an S. Vincentius ipsum in sua illa infirmitate umquam invisisset. Respondit Pater affirmans, invisisse semel, moxque adjecit: Etiam nunc ibi adstat, extenso digito versus locum, ubi ille stabat. Nec quisquam id miretur, cum, missis aliis, quæ in hac historia jam retulimus, bonus iste Pater aliquando consolans quamdam dominam, afflictissimam morte mariti sui, quam hic die Jovis Sancto ex ecclesia egrediens obierat, dicensque, maritum illius jam esse in cælo, ut id etiam certius faceret, addiderit hæc verba: Ne dubita, domina, quia S. Vincentius Ferrerius id revelavit cuidam Fratri, quocum ille locutus fuit, ut ego nunc loquor tecum. Certum porro est, Ludovicum hic de semetipso egisse, seque denotasse: jam vero, si bene valenti hos favores exhibuerit S. Vincentius, facile creditu est, etiam invisisse in postremo morbo suo; maxime cum tunc tam graves tamque continuos dolores pateretur, ac peculiari consolatione egeret.

[224] Inter alia aiebat, sentire se in ossibus suis cruciatum continuum, [mira patientia elucet.] quasi illa singillatim rumperentur: verum tamen est, Deum ipsi eam gratiam concessisse, quam Pius V d in supremo morbo petebat a Domino his verbis: “Domine, auge dolorem, dummodo augeas & patientiam.” Solebat interdum ipsi dicere patriarcha: Pater, an non multum gaudes, quod Deus hanc tibi præstet misericordiam, ut exiguam partem eorum, quæ ille passus est, vestra Reverentia patiatur, quo purgatior ex hoc mundo discedas? Respondit: Vere, domine, non commutarem hoc cum quocumque alio mundi bono; & vehementer confundor, quod Dominus hanc gratiam præstet, quam ego, qui tantus peccator sum, non mereor: ac confestim cum magna exsultatione in hæc illi tam familiaria verba prorupit: “Domine, hic seca, ut in æternum parcas!”

[225] [Principis supradicti felix obitus,] Ut modo ad prædictum principem revertamur, hic Sabbato sequenti, quod fuit dies VII Octobris, aut die Veneris proxime præcedenti, præsente rectore, eduxit manus suas e lecto, dixitque: O domine rector, non vides gloriosam Virginem cum tanta gloria æterna in hoc cubiculo? O benedicta, o gloriosa, o pulcherrima Regina cæli, o Domina mea, o Dulcedo cordis mei, quo pacto ego mereor a te invisi? At quid ego dicam de te, pulcherrime Puer, qui in illius gremio es, cujus pulchritudo omnem superat pulchritudinem? Hisce aliisque similibus verbis spiritualiter exsultabat de isto cælesti consortio. Dominica vero subsecuta, dixit: Hodie dies Dominica est, dies lætitiæ, dies consolationis, nunc ista est, qua Deum certo videbo! Postea ad nonam noctis horam ait rectori: Domine rector, quantumvis jam confessus peccata sim, nihilominus propter defectus, quos ego interim possum commisisse, cupio denuo generaliter confiteri; atque ita fecit. Post horam decimam, dum jam abierat rector, princeps obiit, piissimis semper inhærens affectibus sæpeque repetita hac brevi, devota doctaque prece: “Jesu, esto mihi Jesu;” id est, Jesu, esto mihi is, quem tuum nomen significat, sive, Salvator; placeat tibi salvare me.

[226] [sepultura aliaque ad eumdem spectantia.] Paulo antequam moreretur, expertus a dæmone est vehementem assultum, quem ille repulit manu sua, quemdam psalmum recitando, tam submissa voce, ut vix moveret labia, nil ultra potens. Quia vero hic princeps admodum devotus esset S. Mariæ sub titulo de Monte Carmelo, & obstrictus voto ejusdem habitum gestandi, quo re ipsa indutus erat, præterquam quod non gestaret cucullum album, delatus Valentiam est ad ecclesiam Carmelitarum, ibidemque sepultus. Vere felix reputandus iste princeps est, cum inter tam manifesta veræ contritionis indicia ad consequendam animæ salutem mortuus sit, & Deus illum e tam longinqua regione illuc conduxerit, velut peculiare instrumentum ad manifestandam sanctitatem patris Bertrandi, quem ipse numquam viderat, aut cognoverat. Post illius mortem inter ejusdem scripta repererunt brevem orationem S. Thomæ Aquinatis, typis editam cum hoc præfixo titulo: “Oratio divi Thomæ Aquinatis doctoris Angelici ad imaginem Jesu Christi Crucifixi. Absorbeat, quæso, Domine Jesu Christe, mentem meam ignita & melliflua vis amoris tui ab omnibus, quæ sub cælo sunt, ut amore amoris tui moriar, qui amore amoris mei dignatus es in ligno Crucis mori”. Visum mihi est, hanc Orationem hic apponere, quod perquam devota sit, nec alibi eam typis editam viderim. Nunc ad Historiam nostram redeamus.

[227] Eadem Dominica, de qua supra, vesperi verebamur, [Cum mori videretur, monet, id eo die non futurum] ne pater Ludovicus jamjam moreretur. Quam ob rem solito tabulæ signo dato, convenerunt fratres, lachrymisque perfusi eum ad bene moriendum adjuverunt, præsentibus adhuc patriarcha & episcopo Marrochiano: verum ille post aliquantulum temporis apertis oculis ait, Dimittite eos; aderunt in tempore. His auditis, patriarcha ait: Recedant, nec enim nunc morietur; tamque certam fidem Patris dictis habuit, ut, licet constituisset, affirmassetque, se ibidem vigilaturum tota ista nocte, tamen ad palatium suum reversus sit, nihil omnino suspicatus, Amicum suum interim moriturum; neque rediit, nisi postridie clara luce. Paucis horis post curator infirmorum petiit a doctore Hieronymo Almenara (qui tunc advenerat cum filio petiturus benedictionem a Patre) quid expediret ei postridie præparare in prandium: quod Pater audiens ait: Non oportet quidquam cras mane præparare; recteque monuit; postridie enim ille ante horam prandii ad meliorem vitam transivit.

[228] Postero mane, cum jam inciperent sensus notabiliter deficere, [postero mane, de observantia Regulæ adhuc sollicitus, moritur,] eaque interula, qua ipsum biduo ante induerant, perquam mollis & commoda esset, timuit, ne esset linea, eaque suspicione ductus cœpit enixe flagitare, urgentissimis verbis utens, ut sibi illam tollerent, darentque solitam sui Ordinis interulam, obortis lachrymis, dicens: Per amorem Dei, & per charitatem, & per amorem Jesu, tollite mihi hanc interulam, & date tunicam S. Dominici; totiesque iteravit preces, ut solandi gratia oportuerit ista eum exuere, ac deinde eamdem reddere; indicantes, ut vere erat, eam esse tunicam, quam petierat; quod fuit ei gratissimum; & hinc clarissime patuit, quantum ipsi toto vitæ tempore placuerit sui corporis afflictatio. Hora decima matutina ad patriarcham conversus dixit: Domine, expedi me; quia jam morior; voluitque, ut sibi Euangelium legeret, caputque ac pectus signaret.

[229] Dato proinde denuo per tabellam signo, omnes fratres concurrerunt, [& prodigiis divinitus illustratur.] Symbolum fidei de more recitantes; simul & aliquot sæculares erga eum pie affecti, in quorum omnium præsentia animam suo reddidit Redemptori. Inter eos, qui aderant, circiter quatuor aut quinque Religiosi, & aliqui sæculares, ac nominatim Franciscus Ludovicus Blanes, qui anno præcedenti fuerat Auditor Valentiæ, qui cum interposita jurisjurandi religione testati sunt, se vidisse lumen ad instar lampadis lucidissimæ eo temporis momento, quo mortuus est e. Præterea in Processu varii sunt testes, qui asserunt, ex ejusdem cadavere tantam prodiisse fragrantiam, ut stuperent f, idemque etiam contigit fere in omnibus illius vestimentis, sed magis in tunica.

[230] Quamquam autem ex omnibus hisce signis, [Auctoris de ejusdem æterna salute observatio.] conjunctis cum bonis operibus, quibus, quamdiu vixit, nobis præivit, moraliter certi essemus de illius æterna salute; maxime quod paulo ante ratione CRUCIATÆ (quam sibi soluerat quotannis acquirere) gratiarumque ac privilegiorum Ordinis nostri, de peccatis suis generaliter absolutus fuisset; recordati tamen, ipsum, paulo antequam animam redderet, humillime petiisse, ut post obitum suum nos Religiosi singuli diceremus sexies PATER & AVE cum GLORIA PATRI, ut anima sua ex purgatorio, si in eo degeret, liberaretur ex privilegio, quo Ordines S. Dominici sanctique Francisci gaudent, procidimus omnes in genua, nostrisque enervibus precibus id exile obsequium in conspectu divino ei præstitimus.

ANNOTATA.

a Apud Avignonum Dominus Petrus Angelus Cernovicius pariter vocatur; at, licet aliunde ignotus mihi is princeps sit, nesciamque, qua ratione Bulgariæ despotæ titulo fuerit gavisus; non tamen factum istud in dubium revocandum est, cum tradatur ab Antistio, scriptore synchrono, in loco præsente acsincero; nec sane ista sine sui nominis dispendio fingere potuisset.

b Recte; factum enim id est anno 1581, quo littera Dominicalis erat A.

c Recte pariter; nam S. Dionysius colitur die 9 Octobris, proptereaque, uti ex eadem littera Dominicali constat, festum illud eo anno incidit in diem Lunæ.

d Sanctus hic ex Ordine Fratrum Prædicatorum Romanus Pontifex colitur die 5 Maii, ubi de eodem, priusquam a Clemente IX canonizatus fuit, cum Beati titulo egerunt Majores mei.

e Vide hæc ex Relatione Auditorum Rotæ Romanæ & Bulla Canonizationis solide confirmata in Commentario prævio § III, a num. 46.

f Consule eumdem Commentarium loco mox citato, num. 53.

CAPUT XIII.
Sacri corporis mox ab obitu veneratio, populi ad illud concursus; sepultura & exsequiæ: Viri sanctitas probatur.

CAP. XIX.

[Sacrum cadaver in ecclesiam defertur, inde in sacristiam,] Simul atque hic insignis Servus Dei exspiraverat animam, patriarcha prorupit in lachrymas, quod hujus benedicti Amici sui præsentia destitutus esset; nos vero perstitimus in consuetis precibus recitandis. Ast ubi ejus rei rumor sparsus in urbe est, cœperunt incolæ ad conventum devotissime concurrere. Primi adfuere dominus Hieronymus Pasquale Regens, & judex Salzedo, qui prostrati in terram ipsius pedes osculati sunt, quod similiter fecerunt dominus Mathias Pallas canonicus, & aliquot alii, partim presbyteri, partim sæculares, donec illum intulimus in ecclesiam, ubi patuit, quam bene David dixerit: “Nimis honorati sunt amici tui, Deus a.” Multæ enim dominæ, quæ circumstabant, ejusdem pedibus manibusque inter lachrymas & singultus pia oscula figebant; sed cum deinde subito accrevisset turba, cœperunt etiam vestimenta rescindere: cumque advertissemus, aliquos etiam tentare, ut ei digitum amputarent, sacrum cadaver in sacristiam amovimus, donec prorex adveniret.

[232] Interea, qui manipulatim accurrerant, lamentabantur, [& hinc rursum in ecclesiam, & denuo in sacristiam,] quod illud nequirent videre: quocirca per secretam viam, quæ a sacristia ducit ad claustrum, multis facultatem fecimus ejusdem manum osculandi. Cum jam adessent excubiæ, relatum fuit humeris ab archithalasso Aragoniæ, Commendatore majore Montesæ, domini Joannis Borgiæ, domini Michaëlis Mercader presbyteri, aliorumque virorum illustrium & piorum. Sed tanta fuit populi devotio, ut necesse fuerit corpus in summitate graduum, per quos ad altare majus ascenditur, collocare, circumstantibus feretrum multis spiculatoribus cum fratribus. Interea clerus ecclesiæ cathedralis, aliarumque parœciarum, adveniens, ob nimiam turbam difficillime potuit usque ad sacrum corpus penetrare, ut psalmos solitaque Responsoria caneret: cumque cerneremus, nos illud vix posse tutari, denuo in sacristiam reportavimus.

[233] Huc ad illius manus osculandas venere prorex & proregina cum suis filiis & filiabus, [ac tertio in ecclesiam, ut populo fiat satis.] dux Cardonæ, marchio de Comares, comes Albaidæ, aliique illustres viri ac equites primarii, cum pene omnibus consilii regii doctoribus. Post duas elapsas horas, ne tot primariæ personæ, atque inter has duæ comitissæ, aliæque nobiles feminæ virique, qui in sacello majori præstolabantur, indignabundi remitterentur, tertio translatum corpus fuit e sacristia & in choro ecclesiæ depositum, dimissis ante ex ecclesia omnibus, qui dimitti potuerunt, & obseratis foribus, ne plures intrarent. At quamquam jam admodum sero esset, impediri nequiit, quin, egredientibus aliis, aliæ multæ personæ piæ ingrederentur, quæ magno numero ante ecclesiam convenerant. Oportuit tamen, iterum ecclesiæ fores reserari comitissæ de Navarres, aliis multis comitatæ dominabus & viris nobilibus, personisque honoratis, quibuscum etiam numerosa aliorum copia ingressa fuit, quos spiculatores non potuerunt arcere. Perduxerunt hæc usque ad nonam noctis horam, desiderantibus nobis, diminui turbam, ut defunctus posset depingi, eaque ratione superesset impressa animo effigies ejus, cujus eximiæ virtutes sanctaque exempla numquam possent nobis excidere.

[234] Aurora vix apparuerat postridie, quin innumera multitudo hominum, [Postridie, vix coërcito populo, festinanter tumulatur.] corpus tangere gestientium, præ foribus steterit; recteque ea nocte provisum fuerat, ut ante chori introitum pegma funebre erigeretur, super quo illud in feretro, panno filis aureis intertexto cooperto, repositum erat; nam etiam hac ratione sex fratres, quorum trini hinc, trini illinc, in eodem pegmate stabant, non potuerunt cohibere illius manum osculari & Rosaria applicare expetentes; inter quos erant aliqui sæculares, qui Rosaria sua summis virgis affigerent, ut sic ad illud possent pertingere. Cum post Missam sollennissime celebratam corpus jam humandum esset, ingens in ecclesia ortus tumultus est ab audentibus auferre vestimenta ejus, quæ extra sepulcrum seposita erant; & quamvis accensis facibus multorum manus adurerentur, non tamen potuerunt prohiberi, ne ex desiderio aliquid auferendi e vestibus partem corporis denudarent. Hæc sepulturæ cæremonia tam festinanter peracta est, ut necesse fuerit prætermittere aliquos psalmos precesque ex nostrarum constitutionum præscripto dicenda, priusquam corpus imponatur sepulcro. Paulo ante patriarcha ad cadaver accedens, lacrymabundus amplexus est; deinde sepulcrali lapide coöperuerunt, ut sæcularem turbam ab eo coërcerent. Versus vesperam cœperunt plurimi e circumjecta regione adventare, dolueruntque vehementer, quod jam esset sepultus.

[235] [Eadem nocte corpus instar vivi deprehenditur:] Subsecuta nocte, obseratis foribus ecclesiæ & conventus, introductis solis patre magistro fratre Francisco Maldonato, generali Fratrum de Mercede, Priore Carthusiæ Portæ cæli domino Laurentio Zamara, & magistro fratre Georgio Olivar commendatore de Mercede Valentiæ, cum eorumdem comitibus, & aliquot aliis sæcularibus, finivimus officium sepulturæ, in quam quatuor nostrum hujus conventus ingressi notabili tempore mansimus, admoventes sacro corpori maximo numero Rosaria, annulos, & gemmas, a variis personis missa. Ibidem intra ego accurate observavi, quod omnes magnopere jam observaverant, priusquam ille sepeliretur: nimirum cum soleant homines post obitum suum obscuri coloris & deformes visu cum membris rigidis manere, hic non tantum permanserat pulcher, ut videntibus magnam devotionem inspiraret, habens vultum angelicum, manus, pedes & ungues instar alabastri candentes, & ad modum ceræ molles; verum etiam manus, pedesque & brachia & caput, ac si vivi calentisque corporis fuissent, in omnem partem mobilia.

[236] [alia corpora in eodem loco visa.] In eodem cœmeterio (quod non est commune omnibus fratribus, sed destinatum aliquibus sanctitate illustrioribus) invenimus in quadam arca lignea corpus beati magistri fratris Joannis Miconis, & juxta hujus caput ossa fratris Michaëlis de S. Dominico, speculi veræ perfectæque religionis, qui soluerat hunc beatum patrem fratrem Ludovicum multis crebrisque commendare verbis, dum conciones haberet in capitulo. Visebantur etiam ibidem duo capita recisa duorum gloriosorum martyrum, magistrorum & reformatorum hujus provinciæ, fratris Dominici de Corduba de Monte Majore, ejusdemque socii, fratris Amatoris Espi, Prioris hujus domus b; aliudque caput, quod cujus esset, nequivimus cognoscere: sed, si Deo placeat, spero fore, ut istos omnes sex in magna gloria in extremo judicii die videamus.

[237] [In exsequiis patriarcha orationem funebrem habuit,] Subsequenti die Veneris exsequiæ ipsius sollennissime celebratæ fuere; & quia infinita aderat hominum multitudo, necessum fuit, aliorum Ordinum Religiosos per portam conventus ingredi, ascendere per nosocomium & ambulacra claustrorum, seque recipere in chorum superiorem, ut ibidem Responsoria canerent. Missam cantavit episcopus Marrochanus, orationem funebrem dixit patriarcha, in qua propter nimiæ turbæ strepitum non potuit quædam notabiliora de hoc Sancto, ut statuerat, referre; dixit tamen, licet hic Pater non esset in Sanctorum album relatus, nec pro inde illius sanctitas tam certa, quam canonizatorum (quorum gesta & miracula ab Ecclesia Romana accurate expensa sunt) concurrere tamen tot indicia, ex quibus illius sanctitas & gloria in conspectu Dei possit probari, ut nihil ipsi præterea deesset, nisi ut in Sanctorum album relatus fuisset.

[238] Et vero prudentissime ille locutus est. Etenim si hujusce Servi Dei virtutes expendere velimus, [cujus honorificam de eo sententiam ex illius virtutibus, indiciis,] deprehendemus in ipso fidem vivam, ac peculiariter de Sanctissimo Sacramento; spem securissimam, & ardentissimam charitatem, qua & honorem Dei enixe procurabat, & salutem proximi ardebat vehementer. Erat insuper castissimus, & obsequentissimus prælatis suis, nec cujusquam rei, dum pracerat, tam accuratam habuit rationem, nec tam severe castigavit, quam inobedientiam. Erat humillimus, paupertatis amans, ac supra modum abstemius; mundus porro, ut aurum, ab invidia & malevolentia, & ab ambitionis vitio maxime alienus. Si autem miracula quæramus; ea multa sunt, quæ partim jam memoravimus, partim in sequentibus capitibus dicturi sumus. Si signis ac conjecturis credendum sit, quod majus indicium desiderabimus, quam quod de principe supra memoravimus; quodque ipsemet mortem suam, antequam accidit, prædixerit, adeoque hoc ejusdem vaticinium invaluerit, ut multo tempore ante obitum illius publice diceretur Valentiæ ipse dies, quo ille erat moriturus.

[239] Quid dicemus de cælesti musica, quam audivimus eo tempore, [cælesti apud corpus audita musica,] quo corpus ejus expositum fuit in ecclesia, & dum celebrabantur ipsius exsequiæ; cum certum sit, nec ab eo temporis puncto, quo illud in ecclesiam fuit illatum, usque ad id, quo fuit traditum sepulturæ; neque etiam ipso die exsequiarum ejusdem, uspiam in tota urbe Valentia musicam habitam fuisse; idque eo etiam fuit mirabilius, quod multi eam in ecclesia audierint, atque aliqui etiam putaverint, conductos a nostro patre Priore fuisse tibicines, qui canerent: verum id falsum esse, convincitur ex ipsomet eorumdem tibicinum testimonio, qui, licet multi sint, jurare possunt, se supra dicto tempore nec in conventu nostro, nec in alio circum hunc loco cecinisse c.

[240] Si quis vero me roget, qui fieri potuerit, ut tam sonoram musicam non omnes, [de qua hic disseritur,] sed solum aliqui, audierint; respondebo, nos etiam anno MDLXIV, in festa die Corporis Christi, dum sanctissimum Sacramentum e vico Lucente portaremus ad conventum nostrum (qui fundatus est in eodem monte ac loco, ubi consecratæ fuere Hostiæ Corporalium Darocensium d) audivisse e cælo musicam, quæ per integræ horæ spatium duravit; & audisse plures quam mille, qui diversis e locis ad eam sollennitatem concurrerant; ut constat ex Processu ea de re confecto, qui in sacristia supra dicti conventus & ecclesiæ collegiatæ Darocensis servatur: at fuisse nihilominus aliquot, qui eamdem non audiverunt, nosque errare reputarunt. Verum ego, qui coram sanctissimo Sacramento thus adolebam, evidenter scio, non fuisse errorem, censuique ex divina providentia factum, ut non ab omnibus perciperetur, scilicet ne res naturalis fuisse judicaretur, dicereturque fuisse aliqui post quercus absconditos, qui instrumenta musica pulsaverint. Hæc eadem ratio allegari potest in musica, a Deo ad hunc Servum suum honorandum concessa.

[241] [fama publica, magna illius tam vivi, quam mortui] Si testimonia humana expetamus, quodnam certius desiderari potest, quam sancti patris fratris Joannis Miconis, qui de eo asseruit, fore illum Valentiæ velut alterum S. Vincentium? Si famam publicam audias, deprehendes, ipsum ab omnibus pro viro apostolico vereque religioso in morte æque ac in vita habitum fuisse. Et quis est, qui non admiretur devotionem, reverentiam & amorem, quibus eum diversis temporibus prosecutæ fuerunt personæ tantæ auctoritatis, quantæ erant, quas jamjam nominabimus, & quarum pars hodieque vivit? Nam non solum fuerunt, atque nunc sunt erga ipsum devote affecti prorex dominus Franciscus de Moncada, Aitonæ comes, alterque prorex, decessor ejus dominus Manricus de Lara, Nagaræ dux, & patriarcha Antiochenus, archiepiscopus Valentinus, dominus Joannes de Ribiera, qui benignum in Dei Servos animum peculiariter soluit profiteri; verum etiam multi alii prælati & illustres viri eumdem velut sanctum semper venerati sunt; ac nominatim archiepiscopus Hydruntinus e dominus Petrus de Coderos; episcopus Cordubensis f, qui anno proxime elapso obiit, dominus Franciscus Martinus de Corduba; & episcopus Dertosanus g dominus F. Joannes Isquierdo, qui hujus provinciæ provincialis fuit, eumque Patrem sibi subditum habuit; episcopus Marrocchianus h dominus Michaël de Spinosa; magnus Commendator Montesæ i dominus F. Petrus-Aloysius Galzeran Borgia.

[242] [apud illustres personas existimatione,] Pari modo omnes Inquisitores & sanctæ fidei defensores, quos, quo tempore pater Bertrandus vixit, hoc regnum habuit, eumdem velut insignem Dei Servum æstimarunt; ac specialiter licentiatus dominus Joannes de Rogis, qui postea factus est episcopus Agrigentinus k, doctor dominus Petrus Zarate cum suis collegis in sacro Officio, licentiatus dominus Joannes de Zugnega, licentiatus Reinosso. Ex statu sæculari dux de Cardona, marchio de Comares, dominus Didacus de Cardona, dominus Carolus Borgia dux Gandiæ l, dominus Christophorus de Cardona archithalassus Aragoniæ, dominus Joannes Milano comes Albaidæ, domina Eleonora Manuella marchionissa de Navarres, comitissæ Albaidæ, de Concentaina, & de Almenara, vice-comitissa de Chelua, ac demum quotquot dominos dominasque aliquo titulo illustriores in hoc regno reperire erat.

[243] [& post obitum generali veneratione] Eadem sanctitatis illius fama præterea probatur ex ingenti concursu hominum ad sepulcrum ejusdem honorandum, qui tres continuos dies maxima semper cum devotione duravit; quantumque apparuit, multos peccatorum suorum pœnituit, dum expenderent quam magnum præmium Deus præparaverit electis suis, cum tantopere eos honoret in terra. Notatu quoque dignissimum est, quod, cum hujus civitatis feminæ sint naturaliter nonnihil meticulosæ & publicum fugitantes, maxime dominæ suis commodis & deliciis assuetæ, soleantque a cadaveribus abhorrere, non satis illis fuerit osculari manus; verum etiam suis manibus vultum, caput & collum devotissime contrectaverint.

[244] Probatur insuper communis illa de ejusdem sanctitate opinio ex desiderio, quo omnes expetierunt, non solum osculari manus, sed etiam aliquid habere ex ejus reliquiis, [biographus confirmat,] lacerantes vestes illius; & aliquid eorum, quæ in cella remanserant, vel librum, vel scriptum vel litteras flagitantes, avideque acceptantes etiam lascinias & lentes, quibus ad medicandum cruris plagam usus fuerat: idque fecerunt non soli sæculares, sed etiam ecclesiastici, prælati quoque & illustres titulis domini; nec solum ii, qui illius humationi adstiterunt, verum etiam absentes, qui aliquid ex hisce per litteras petierunt, quin & ipsi quoque denique fratres, qui tota vita sua cum illo fuerant conversati (quam ob rem, nisi ille fuisset tam eximius Dei Servus, non tanti facturi fuissent res ejus; nam, ut habet proverbium, familiaritas contemptum parit) simul ac ille obierat, scripta illius aliave e cella ejus devotissime, certaque præterea cum æmulatione flagitarunt, ita ut patri Priori multum in iis distribuendis laborandum fuerit. Mirandum pariter est, cum quanta devotione fratres hujus ædis hodieque sepulcrum ejus invisant; sed multo mirabilius, quod multi gravesque concionatores, tam presbyteri sæculares, quam Religiosi, Franciscani, Augustiniani & Jesuitæ, de ejusdem Patris sanctitate publice disseruerint.

[245] Jam vero ego peto, quis illorum omnium corda moverit. [quam venerationem neque ex humanis suasionibus] Certum est, ea non fuisse mota a nobis; nam, dum Pater obiit, nulla pro ipso cæremonia usi fuimus, quam quæ pro quovis fratre solet adhiberi; non pulsavimus pro defuncto diutius solito æra campana; non induimus novis vestibus; nullum peculiare sanctitatis indicium circa ipsum reposuimus; non concionati sumus, priusquam inhumaretur; non excitavimus populum, ut illius manus oscularetur, nec ut sua illi admoveret Rosaria, aut eum invocaret; non sumus egressi conventu, ut quemquam sæcularium appellaremus; imo jam inde a principio conati sumus cohibere eos, qui similia faciebant; quin & ipsum corpus occultavimus. Tam morosos denique ac difficiles nos hac in parte præbuimus, ut quinque mensium post illius obitum spatio nihil illic dari vel offerri permiserimus, quæque a nonnullis allata fuerant, in quadam cella reposita occultaverimus. Pari modo in translatione corporis nos ita gessimus, ut fere tota civitas indignaretur, ac singulariter quidam viri dignitate illustres læsos se dicerent, quod, licet nobis addicti essent, nostramque ecclesiam frequentarent, noluissemus eos arcessere.

[246] Tam studiose vitatus fuit concursus populi, ut pater Prior, [cœptam esse, neque ex arte diabolica] non nisi duobus tribusve hujus ædis patribus, diem, quo corporis translatio peragenda esset, indicaverit, simul vetans, ne cui id manifestarent sine sua particulari licentia; quod etiam tam religiose fuit observatum, ut unus ex iis matutino tempore diei translationis cum magnis obtestationibus interrogatus a multis dominabus & aliquot consanguineis, an eodem die facienda esset, noluerit dicere, indeque factum, ut, id altero die futurum rati, inde recesserint una hora, antequam fieret. Atque hinc manifeste probatur, nos horum omnium motuum non fuisse auctores, beatumque Bertrandum nihil nobis propterea debere. Certi quoque sumus, non evenisse illos opera dæmonis; quia vidimus, multos fuisse ea occasione peccata sua confessos, & sacra Communione refectos, quod non soluerant ante, multosque restituisse aliena; alios firmiter decrevisse mundana deserere, qua de re prius minime cogitaverant; ac denique omnes ad laudandum Deum excitatos fuisse. Notandum porro est, hunc Servum Dei post mortem suam nullum contulisse miraculum cuiquam, qui non fuerit peccata sua confessus, aut aliquem particularem actum contritionis excitaverit, vel ante, vel paulo post acceptum beneficium. Proinde, cum sciamus, quantum displiceat dæmoni, alios de peccatis dolere, vel sua peccata confiteri, si ipse auctor fuisset delati patri Bertrando honoris, confestim eumdem disturbasset, cernens, tam parum sibi lucri ex tanta opera accedere.

[247] [proficisci potuisse] Multo etiam magis, etsi in aliqua Historia legatur dæmon curasse, ut homines simplices & ignorantes honores Sanctis debitos cuidam personæ mortuæ, quæ vere non erat sancta, deferrent, si hæc recte expendantur, deprehendemus, dæmonem hoc favore seu injuria numquam affecisse quempiam, qui, dum vixit, pro bono sanctoque apud Catholicos Deique Servos habitus fuerit; sed eos, qui malo exemplo publice fuerant notati, quemadmodum legitur ille persuasisse, ut pro Sancto haberetur quidam latro, donec Martinus fallaciam detexit m. Simile quid accidit tempore Alexandri III, atque etiam longius processisset, nisi laudatus Pontifex, inventum diaboli redarguens, auctoritate sua sustulisset e medio. In Vita quoque Pii II scribit Campanus, qui fuit episcopus, quosdam Hispanos apud prædictum Pontificem importune institisse, ut inter Sanctos referret quemdam principem, qui in regem patrem suum rebellaverat, volueratque ei regnum suum auferre; Papam vero eorumdem postulata aspernatum mandasse, ut imposterum abstinerent, nec istius principis miraculis moverentur; quia, inquiebat, qui inter Sanctos referendi sunt, hos non solum oportet, post mortem patrasse miracula, verum etiam eorumdem vitam fuisse miraculosam. Pater quoque frater Paulus de Leon comperit, in quodam Asturiæ n vico certo tempore quamdam mulierem, quæ meretrix fuerat, velut sanctam virginem cultam fuisse.

[248] [ac proinde Deum habere auctorem ostendit.] Hos aliosque hujusmodi curabit quidem dæmon a populo pro Sanctis haberi, quia sic hic audacior redditur ad peccandum, dum videt, velut Sanctos honorari, de quorum prava vita publice constabat, sed nequaquam de digna eorumdem pœnitentia; sed ut vir pœnitens, paupertatis amator, austeræ vitæ, castus, humilis, in laboribus suis morbisque patiens, præceptis divinis & Ecclesiæ obsecundans, quique, quamdiu vixit, nulli præbuit offendiculum, post mortem suam honoretur, numquam procurabit dæmon; quia in illius honore simul honorantur omnes virtutes, redarguuntur vitia, hominesque ad Dei servitium magis animantur, dum illius servos vident tantopere honorari. Itaque, si ista tanta devotio, qua homines B. Bertrandum prosecuti fuere & prosequuntur, non sit inventum humanum, nec diabolicum, consequitur, esse opus divinum; cumque Deus summa sit veritas summaque bonitas, manifestum est, honorem patri Bertrando exhibitum in vera sanctitate fundatum esse.

ANNOTATA.

a Psalm. 138, ℣. 17.

b Adi Annotata superius ad cap. 7, lit. e.

c Hanc cælestem harmoniam ex Relatione Auditorum Rotæ Romanæ confirmavimus in Commentario prævio num. 51 & seq., ejusdemque etiam meminit Clemens X Papa in Bulla Canonizationis inferius danda.

d Daroca Hispaniæ oppidum est in regno Aragoniæ, sacris corporalibus, miraculo claris ibidem asservatis, celebre.

e Hydruntum, incolis Otranto, regni Neapolitani civitas archiepiscopalis est in ora maris Adriatici, in provincia Hydruntina.

f Corduba Hispaniæ episcopalis civitas est ad Bætim fluvium in Vandalitia.

g Dertoso, Dertossa & Dertusa, incolis Tortosa, episcopalis civitas Hispaniæ est in principatu Cataloniæ.

h Marrochium vel Marochium urbs Africæ est, ac cognominis regni caput & sedes regia.

i Vide Annotata ad cap. XI, lit. a.

k In Sicilia. Eum Roca Joannem de Rojas; Rocchus Pirrus tom. 2 Siciliæ Sacræ pag. 313 Joannem Roxas vocat.

l Fuit hic primogenitus filius S. Francisci Borgiæ, ex Gandiæ duce tertii Societatis Jesu Præpositi Generalis.

m S. Martinum Turonensem episcopum indicat, qui, teste Severo Sulpitio in Vita ejus cap. XI, sacris adjurationibus latronem, cui tamquam sancto martyri altare dicatum stabat, coëgit conditionem æternamque damnationem suam edicere.

n Asturia Hispaniæ regio, regnique Legionis pars est, principatus titulo illustrata.

CAPUT XIV.
Quædam visiones & apparitiones ad Sancti gloriam manifestandam factæ recensentur.

CAPUT XX.

[Cuidam piæ mulieri divinitus conceditur] Præter ea, quæ jam diximus, ut hujus boni Patris sanctitas diversis modis fieret in mundo certior, Deus illam variis personis, præter principem, de quo supra meminimus a, revelavit, quemadmodum in hoc & sequenti capite dicemus. In vigilia S. Dionysii b infirmorum curator ingressus, ut patrem fratrem Ludovicum inviseret, audiit ipsum velut gemebundum vel admirabundum dicentem: Intrantne huc feminæ? Dubitavit proinde custos, an fortasse deliraret; cum certissimum esset, non potuisse tunc ullam feminam conventum ingredi. Quapropter advenienti patriarchæ verba, quæ ab Infirmo audiverat, narravit: patriarcha vero ad eum visitandum ingressus ipsi ait: Quomodo te habes? Respondit ille: Intrantne huc feminæ? Quæ feminæ? dixit patriarcha. At ille reposuit: quædam mulieres, quæ hoc mane intrarunt, ordinario pallio indutæ. Rogavit ergo patriarcha: Quid dixerunt tibi, pater frater Ludovice? Sed ille respondit: Nihil; quod patriarcha plurimum miratus est.

[250] [ipsum ante obitum videre.] Postridie quædam femina admodum spiritualis, ex Ordine S. Francisci, ait patriarchæ: Deus mihi heri mane hanc præstitit gratiam, ut, dum pro patre fratre Ludovico enixe orarem cum desiderio ipsum videndi, confestim mihi potestas facta sit, licueritque ejusdem pedes osculari. Mox intellexit patriarcha, referenda hæc esse ad ea, quæ pridie a Patre audierat, petiitque ab illa: An quidquam ei dixisti? Respondit illa: Nihil, domine. Diligenter tamen, ait patriarcha, memoriam consule. At ipsa in negando perstitit; Quia, inquiens, nihil aliud mihi fuit concessum, quam osculari pedes; unde consequitur, illam solam spiritu in conventum fuisse delatam. Quod autem pater Ludovicus dixerit Feminas in numero plurali, neminem debet morari, quia tam Latino, quam vulgari sermone, interdum pluralis numerus pro singulari usurpatur: præterquam quod dici possit, Deum eamdem gratiam, quam huic fecit, etiam aliis concessisse, quamvis id nesciamus, desiderium enim eum ante mortem videndi ingens erat in civitate, quod persuasum haberent, sese ea ratione illius postrema benedictione potituros.

[251] [Biographi ad hæc observatio: visio eidem mulieri oblata.] Hanc ob rem præcipuus labor eorum, qui illus curam gerebant, erat invigilare ad portam cellæ illius: tantus eorum erat numerus, qui concurrebant ad videndum illum, tam nobiles, quam plebeii, tam ecclesiastici, quam sæculares, multique diversorum Ordinum Religiosi, qui eadem quoque de causa illuc confluebant; quorum alii desiderabant sibi ab eo benedici, alii eum tangere, quidam etiam ex præcipuis felices se reputabant, si ante ejusdem lectum flexis genibus aliquantulum manere liceret. Inter multos dignitate præstantes viros, qui ipsum sæpe inviserunt, fuit Magister Equitum Montesæ; qui cum Valentia abire cogeretur, metueretque, ut reversus vivum reviseret, considerabat, fore ut post illius obitum non posset eidem eam exhibere venerationem, quam alii illustres viri delaturi erant; ac propterea postquam cum eo paulisper fuerat locutus, ejusdem pedes amplexus & osculatus est; quod post ipsum etiam fecit illius filius, dominus Joannes Borgia, major commendator Montesæ; quantumvis benedictus Pater, qui se movere amplius non poterat, alta voce clamaret: Ne feceris, illustrissime domine: peccator enim sum! Et sane res digna visu erat hujus illustrissimi domini planctus ex veneratione, qua in ipsum ferebatur, & magna Servi Dei humilitas. Porro quibus non patebat ingressus, ii mittebant Coronas suas Marianas, ipsi clam, ne adverteret, admovendas; oportebatque quotidie vesperi bonum earumdem numerum illius pulvino supponere; ut adeo constet, multos desiderasse ipsum videre. Fortasse igitur Deus eam gratiam non soli supra dictæ mulieri, sed etiam aliis, concesserit. Aliquot diebus ante Patris obitum eadem ista mulier viderat cælum apertum supra hunc conventum rectaque supra cellam Patris.

[252] [Cujusdam Franciscani, pro illo ad extrema deducto,] Alteram magni momenti visionem ad nostrum de illius gloria propositum breviter referam, tacito nomine Religiosi, cui obtigit, quia noluit mihi permittere, ut se nominarem; imo nec factum ipsum dicere voluerat, nisi in confessione; verum ego audire illum nolui, nisi coram quodam docto hujus conventus patre, concessaque mihi facultate, eum nominandi faltem apud patriarcham, & quamdam aliam similem personam. Res sic habuit: Quidam pater presbyter Ordinis S. Francisci per biennium desideraverat patrem Ludovicum, de quo tanta mirabilia audierat, cognoscere; nec potuerat desiderii sui compos fieri ante proxime elapsum mensem Augustum, in Codeglia in villa c patriarchæ; quamquam nec aliter cum eo locutus fuerit. Jam vero dum idem Religiosus in vigilia S. Dionysii, quæ in diem Dominicam tunc incidit, post Matutinum Officium esset in choro, cœpit orare, Deum ferventissime pro illo precans, quem audierat esse moribundum.

[253] Dum id ageret, vidit quamdam ecclesiam splendidissimam, [orantis mirabilis visio] ex qua multi clarissimæ lucis radii prodibant; ad eamque ecclesiam propius accedens vidit ejusdem parietes e crystallo auroque factos, & in illius loco medio elevatum tumulum, panno serico filis aureis intertexto coopertum, supraque illum patrem Bertrandum mortuum; circum vero tumulum vidit multas cruces aureas, & quatuor fratres Ordinis S. Dominici, duos ad caput, hique videbantur admodum senes, alios autem duos ad pedes ejus, qui juniores apparebant; & hi omnes quatuor habebant facies splendidissimas, e quibus velut solares radii, non æquales tamen, procedebant. Nam qui ad caput stabat a dextris, ex hujus fronte emittebatur radius ceteris multo clarior altiusque progrediens, quam esset ipsa ecclesia; ab eo autem, qui stabat a sinistris, prodibat alter radius similis; sed ex ore; ab eo, qui erat a pede dextero, promicabant duo radii e manibus, qui similiter altius extendebantur, quam ecclesia, isque habebat apertas manus, eratque velut totus admirabilis; ex quarti pectore prorumpebat similis radius, & ille gestabat palmam in manu.

[254] Post hæc vidit per ecclesiæ fastigium versus altare subito adventantes duos angelorum choros, [de ejusdem æterna salute pridie mortis illius;] faces candidas manu gestantes, canentesque: “Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabahot, pleni sunt cæli & terra gloria tua: Osanna in excelsis!” Exhibebant hi angeli profundam corpori venerationem, deinde progressi in binos divisi sunt choros, retro quos accesserunt magno numero viri & feminæ, alta voce cantantes; venerabanturque sacrum illud corpus, manus pedesque ejusdem osculantes; hisque cessantibus, cœperunt denuo canere angeli: “Benedictus, qui venit in nomine Domini, Osanna in excelsis!” tuncque iste pater suis sensibus restitutus fuit. Proinde matutino tempore inquisivit, si quid novi de patre Ludovico haberetur; sed nihil intellexit usque in diem Martis. Petiit ergo veniam Valentiam adeundi, adiitque, ac die Veneris ejusdem interfuit exequiis; ut adeo Deus sancti Patris mortem ei significare voluerit pridie, quam moreretur.

[255] Non voluerat iste Religiosus revelationem hanc cuiquam, [quam visionem Franciscanus iste compulsus biographo indicavit.] præterquam confessario suo manifestare; verum ille jussit eum ista omnia nobis enarrare. Distulit tamen per aliquot dies id facere; donec, arguente conscientia sua, ut sibi hunc scrupulum eximeret, statuit ire Valentiam, de eadem visione cum altero sui Ordinis fratre, qui in conventu Jesu habitabat, simulque de nonnullis aliis ad salutem animæ spectantibus rebus collaturus. Sequenti autem nocte apparuit ei in somnis prædictus frater ex conventu Jesu, aitque: Fili, surge, & vade ad Prædicatores Valentiam, eaque omnia, quæ de beato patre fratre Ludovico Bertrando nosti, istis patribus confestim dicito: quod ad alterum negotium, de quo me consulere volebas, pertinet, sic ac sic agito; quibus verbis eidem Religioso super altero proponendo dubio respondit. Post biduum itaque venit Valentiam, totamque visionem inter pias lacrymas mihi narravit coram patre fratre Hieronymo Baptista della Nuzza, magistro in Theologia hujus conventus, qui a tenera ætate sua singularis semper filius patris Bertrandi fuit; nobisque ambobus visum est, non solum visionem, verum etiam somnium hic referre, quippe qui ex sacra Scriptura novimus, Deum interdum multa in somnio revelasse.

[256] [Ejusdem biographi de personis.] Rogavi etiam, qui essent isti quatuor alii; sed eos nequiit mihi indicare, quia Deus ipsi non revelaverat; ego vero existimo, duos istos seniores, qui stabant ad caput, fuisse sanctum patrem Dominicum & S. Vincentium Ferrerium; qui vero stabant ad pedes, S. Thomam Aquinatem & S. Petrum martyrem. Ut, ita censeam, inducor, quod ætas & radii hisce apprime conveniant. Simili modo S. Dominicus, quamvis in ætate annorum quinquaginta & unius mortem obierit, multis tamen itineribus ex Hispania in Franciam & Italiam ultro citroque sæpe repetitis, corporisque afflictationibus & laboribus in bello, Catholicum exercitum adversus hæreticos Albigenses decennio secutus, exantlatis sic attritus erat, ut credibile sit, ipsum omnino canum obiisse. Sanctus autem Vincentius Ferrerius sine omni dubio fuit senior omnium, quos nos inter Sanctos relatos habemus. S. Thomas Aquinas annorum quinquaginta mortuus est; ex archetypis tamen effigiebus illius non præferebat tantam moriens ætatem: denique S. Petrus martyr annos quadraginta quatuor numerans occisus est.

[257] [quæ in eadem apparuerant,] Pari ratione convenit S. Dominico habere radios in fronte, non solum, quia, dum etiam infans esset, in illius fronte visa stella est, verum etiam, quia e sacro illo capite, Spiritus Sancti gratia illuminato, & Apostolicæ Sedis auctoritate adjuto, tam grandia plenaque lucis & auctoritatis prodierunt. Primum fuit Ordo Prædicatorum, tam ample per universum mundum dilatatus. Secundum est Officium sanctæ Inquisitionis, quod ubi floret, floret fides; ubi vero non est, ibi non tantum periclitatur fides, sed etiam omne aliud bonum vergit in præcipitium: isque vir fuit primus Inquisitor, quem Ecclesia Christi habuit. Tertium fuit sacri palatii magisterium, quod semper tantæ auctoritatis officium apud summos Pontifices fuit, ut nulla coram illis concio haberi possit, nisi prius a patre magistro sacri palatii examinata & recognita fuerit. Quartum est sanctissimi Rosarii sodalitium, res tanti momenti & utilitatis, ut nec Pontifices umquam illud desinant laudare, nec Deus illustrare, nec beata Virgo fovere. S. Vincentio optime congruit lux in ore, quippe qui admirandis suis concionibus Ecclesiam multum illuminavit. S. Thomas Aquinas, qui scriptis confutavit hæreses, docuit in cathedris, subministravitque tot tamque eximiis doctoribus argumenta concionandi & scribendi, dici potest radios habuisse in manibus; sed S. Petrum martyrem, cujus pectus fuit fornax charitatis, adeo ardens, ut ille priorum Inquisitorum vestigia secutus martyrio potitus sit, quia sacri Officii adversus hæreticos exercitium cordi habebat, decuit habere pectus ornatum luce, & palmam in manu.

[258] Utut sit de hac, aliisque multis visionibus, quæ in gravium auctorum libris leguntur, [conjectura.] ex eo, quod Sanctus aliquis a dexteris stare videatur, argui nequit, eum majori gloria gaudere, quam qui a sinistris; nec ex eo, quod quis stet ad caput, præstare illi, qui ad pedes est; Sancti enim, dum in hunc mundum veniunt, fortasse eo modo se gerunt, quo solent viri nobiles, quando inter rusticos versantur in villa, ubi nihil curant, quis cui præcedat, & salutationes, aliasque id genus cæremonias negligunt. Ceterum dici etiam potest, quod, quemadmodum hic noster Pater sanctum nostrum patrem Dominicum venerabatur præ S. Vincentio, sanctumque Vincentium præ S. Thoma, ac denique hunc præ S. Petro martyre, illi eodem ordine ad ejusdem honorandas exsequias adfuerint; Deus autem novit, quis eorumdem præcedat in gloria.

CAP XXI.

[259] Quamvis, qui Deo fruuntur in cælo, nostris minime egeant obsequiis, [Eadem nocte, qua obiit, apparuit in gloria.] ac parum illorum intersit, suam gloriam nobis notam esse; solet nihilominus Deus eam nonnumquam Religiosis personis manifestare ad animandos consolandosque eos, qui in hoc mundo vivunt. Non inhærebo hic multis exemplis de hoc argumento referendis; cum pleni sint libri Dialogorum S. Gregorii, Opera Venerabilis Bedæ & Historiæ virorum illustrium, variorumque Ordinum Religiosorum. Quod vero Deus fecit elapsis temporibus, faciet etiam futuris usque ad finem mundi, dum ipsi placuerit, uti fecit pro gloria hujus Servi sui. Quædam pia persona, nocte S. Dionysii orationi intenta, vidit animam corona aurea redimitam a duobus angelis ferri ad cælum; viditque in ecclesia nostra eadem nocte erigi pegma, in quo sandapila cum ejusdem beatæ animæ imposito corpore reponenda esset. Mane autem audito, patrem Bertrandum obiisse, venit ad conventum nostrum, reperitque funebre pegma, quod in spiritu viderat, intuensque vultum ejus, qui cubabat in sandapila, certius cognovit, animam, quam viderat, patris fratris Ludovici fuisse.

[260] Quatuor mensibus post, die V Februarii obiit Guilielmus Raymundus Catalano eques, [Quatuor mensibus post obitum suum apparuit] multis magni momenti officiis publicis, quæ gessit, in hoc regno clarus, & ex judicio omnium, tam ecclesiasticorum, quam sæcularium, qui morienti adstiterunt, obiit pie ac feliciter. Quia vero in eo morbo beatus Pater ei sæpe apparuit, juverit hic retulisse, quæcumque se vidisse, affirmavit. Sic ea se habent. Postquam hic jam confessus fuisset peccata, ac deinde etiam leviora aliquoties eluisset apud patrem Barci e Societate Jesu, sacraque Eucharistia refectus esset, & condidisset testamentum suum, quadam nocte deprehensus est parum loqui, tum paululum auscultare, ac deinde magno cum gaudio respondere. Quam ob rem, qui hoc adverterat, propius accedens rogavit, quid rei esset, cui ille respondit: Parcat vobis Deus: jam enim mihi aderant Virgo, Domina nostra, & S. Vincentius cum patre Bertrando. Aliquanto post vocavit eamdem personam, dixitque: Per amorem Dei obsecro, ne quidquam alteri dicas: sed deinde iidem Sancti ipsi rursus apparuerunt, &, quantum conjicere licet, jussus est omnia dicere. Narravit ergo hæc aliquibus, ac nominatim dominæ Franciscæ Vives de Canamas, conjugi suæ, & domino Francisco Vilterra, aliisque, qui advenerant, S. Vincentium Ferrerium, sanctumque fratrem Ludovicum veneraturi. Habebat ille caput tectum pileo, Coronam Marianam suspensam e collo, & sub pulvinari cingulum, quæ hujus benedicti Patris fuerant; ajebatque, patrem fratrem Ludovicum de hisce locutum fuisse, & dixisse, ut secum veniret.

[261] [værlis vicibus cum aliis Sanctis] Paucis horis post narravit tribus personis alterum eorumdem duorum Sanctorum cum multis accessum, asserens, venisse ad se in modum agminis supplicis Sanctos ejusdem Ordinis, qui circum lectum dispositi legebant Litanias, seque etiam ipsos nominabant; sic, ut uno dicente, Sancte Dominice, ceteri omnes responderent: Ora pro eo. Ita illi prosequebantur, nominantes non solum alios ejusdem Ordinis inter Sanctos relatos, sanctumque Raymundum, cujus ille nomen gerebat, & altare in ecclesia nostra pie visere soluerat, sed insuper multos alios nostri Ordinis Sanctos, quos numquam amplius memorari audiverit; sed speciatim ab iis nominatos ait, nostri conventus martyres, videlicet sanctum patrem fratrem Dominicum de Corduba de Montemajore, sanctumque fratrem Amatorem Espi; audivisse item nominari Pium V cum aliis summis Pontificibus, & patrem Miconem. Aiebat etiam, Pium V in eodem accessu magnum sibi præstitisse favorem, proptereaque rogabat cognatam suam, dominam Hieronymam Vives de Canamas, ut, dum ad ecclesiam Prædicatorum accessura esset, multas Pio V gratias ageret.

[262] [viro nobili pioque, gravissime infirmo;] Asserebat insuper, dum Litaniæ Sanctorum Ordinis Prædicatorum ab iis legebantur, comparuisse etiam S. Nicolaum Tolentinatem d Ordinis S. Augustini, peculiarem patronum suum. Narrabat præterea, se petiisse a Sanctis istis, ut vitam sibi impetrarent; verum illos id ægre tulisse & indignatos esse; patremque fratrem Ludovicum parumper turbatum manu sua ejus collum percussisse. Quod conjugi suæ referens, multum exaggeravit, dicens: O domina, quam vehemens ictus! quantum mihi dolet! Et quamvis ei tum non fuerit creditum, apparuit tamen postea, recte dixisse, quia percusserat ipsi collum, in eaque parte cruciabat eum tam grave tuber, ut intra biduum mortuus fuerit. Cumque eo interim tempore, ne viri nobiles dominæque, qui aderant, animum ab eo, quod tanti ipsi momenti erat, avocarent, oculos fere semper clausos haberet, dixit ei semel domina Hieronyma, ne dormiret; cui ille respondit (quamquam valde submissa voce) Ne existimes, domina, me dormire: adstat enim sanctus pater Dominicus, qui scipionem suum suo capiti imposuit, & ita illius consolatione fruor e.

[263] [quæ an veræ esset visio,] Porro pridie, quam e vita excessit, terribilem febris accessionem passus, cum jam adesset parochus, ut extrema ipsum sacra unctione muniret, suæ menti restitutus est, dixitque, se Sacramentum illud libenter suscepturum, responditque ad Litanias & omnes preces, quasi non esset ipsimet Sacramentum illud jamjam conferendum. Deinde multas preces sponte sua recitavit devotissime; tum alterum morbi accessum passus est, ac denuo sibi restitutus fuit, sed numquam præterea loqui potuit. Intentis versus pulvinar duobus digitis, manu dominam Hieronymam Vives advocavit; at nequiebant intelligere, quid vellet indicare; propter quod ipse suum innuebat mœrorem. Tandem quidam presbyter, Franciscus Aguilar appellatus, advertens, eum sæpius ac studiosissime indigitare versus dominam Hieronymam, quæ fuerat patris fratris Ludovici filia spiritualis, ait infirmo: Fortasse vult dominatio vestra dicere, ibi stare dominæ Hieronymæ Patrem? Ad quæ ipse caput hilariter inclinavit, quod jam incepisset ab isto intelligi; perrexitque duos digitos suos in eumdem locum extendere, ut significaret, non unum solum, sed duos ibi esse. Rogatus ergo, an alter iste esset S. Vincentius Ferrerius, annuit.

[264] Cum tamen dubitarent, an diabolica illusio esset, [diligenter inquisitum est; eumque ad cælum invitavit.] cervical aqua lustrali consperserunt, rogaruntque, an discessissent, quod ille nutibus negavit. Tunc frater Joannes Vincentius Catalano, infirmi filius, illusionem pariter veritus, exhortatus illum est, ut corde saltem diceret: Verbum caro factum est, ut visio, nisi vera esset, evanesceret. At infirmus, licet ante non potuisset loqui, clarissime respondit: “Et habitavit in nobis, & vidimus gloriam ejus, gloriam quasi Unigeniti a Patre, plenum gratiæ & veritatis. Laus tibi, Christe.” Hisce non contentus iste filius ex studio, ne falleretur pater suus, addidit: Domine, ut constet, istos non esse dæmones, dic eis, ut dicant; “Jesu Christe, Fili Dei vivi, miserere nobis.” Tunc reposuit æger: Satis est, fili, satis est: nihil opus est tot experimentis. Rogatus autem, quid hi Sancti ipsi dicerent, ait, se ab illis vehementer urgeri, ut cum iis iret: tum, quid ipse iisdem respondisset, interrogatus; dixit, se libenter iturum: cumque tandem diceretur: Quis igitur dominationem vestram detinet? Vos omnes, reposuit, vereque id dixit; nam quotquot aderant, illius vitam a Deo flagitabant: sed Deus hanc ei præstitit gratiam, ut illas preces non exaudierit.

[265] Multa quoque alia felix iste ægrotus vidit, [Biographi de hisce] dixitque, quæ, ne longior sim, præteribo, sed bona eorum pars in processum relata est; ac nominatim doctor Hieronymus Garzia in eo testatur, prædictum dominum inter hæc omnia integerrimi sensus sanæque mentis fuisse. Porro notatu dignum est, quo modo Deus remuneret eum, qui ex amore illius aliquid boni præstat: hæc dico, quia tunc a quatuor annis eodem tempore ejusdem domini filius primogenitus, ejus futurus heres, quem magnopere amabat jamque vanis mundi studiis imbuerat, clam ipso nostri Ordinis habitum petierat a beato fratre Ludovico Bertrando, tunc Priore, qui & intra paucos dies ei annuit. Qua de re pater ejus gravissime doluit; sed tandem sic acquievit, ut hunc primogenitum suum anno proxime secuto in festo Purificationis B. Mariæ Virginis volenti animo Deo obtulerit, certior factus a nemine ipsi persuasum fuisse, ut Religiosam vitam amplecteretur, sed ipsummet sponte sua, suaque pietate motum id fecisse. Ut autem sciret genitor, hoc suum sacrificium gratum fuisse divinæ Majestati, fortasse hæc voluit, ut eodem tempore & in extremo vitæ suæ spatio eumdem Sancti nostri, ac præsente eodem filio, consolarentur.

[265] [observationes & conjecturæ.] Credo insuper, Deum hanc ipsi concessisse gratiam, quod soluisset frequenter devote invisere Sanctorum nostrorum altaria; sed specialiter existimo, id Deum fecisse ad gloriam patris fratris Ludovici multis manifestandam per illustrem istum virum, qui, quamdiu vixerat, semper fuerat bene Christianus, sincerus, fidelis, & usqe adeo orationi vocali addictus, ut ecclesiasticus potius, quam mundanus videretur; & ad monstrandum denique, patrem Bertrandum suis stare promissis, quæ quatriduo ante mortem suam ei dederat, dum is ad Sanctum invisendum, ab eoque benedictionem postulandam venerat: tunc enim eidem dixerat iste benedictus Pater: Abi modo, domine Catalano, securus: ego certo certius recordabor dominationis vestræ, ac reipsa experieris. Simili ratione opinor, Pium V eidem gratificatum fuisse, quod ille paulo ante capiti suo impositum habuisset istius pileolum, quem ejusdem dilectissimus nepos, Cardinalis F. Michaël Bonellus Alexandrinus, mihi donaverat præter alios favores, quibus me dignatus est in gratiam hujus conventus, quem ille primo pie inviserat ad honorandam S. Vincentii memoriam anno MDLXXI, quo a sancta Sede Apostolica in Hispaniam venit comitatus patriarcha Alexandrino Riario, nunc Cardinale meritissimo, F. Bartholomæo de Lugo, episcopo Interamnensi f, & F. Vincentio Herculano, tunc Sarnensi g episcopo, nunc Perusino h in patria, ambobus Ordinis nostri, una cum præposito Generali Jesuitarum Francisco Borgia, magno hujus regni decore i, aliisque prælatis & doctoribus, ac nominatim doctissimo religiosissimoque patre magistro fratre Joanne Gallo bonæ memoriæ. Invisit & alias præter jam dictas personas hic Servus Dei post obitum suum; sed suffecerit hæc retulisse.

ANNOTATA.

a Nempe cap. 12.

b Id est, die 8 Octobris.

c Quo scilicet S. Ludovicus salubrioris aëris spirandi gratia æger vectus fuerat, ut supra dictum est.

d Colitur hic Sanctus Ordinis Eremitarum S. Augustini die 10 Septembris, quo ejusdem gesta in Opere nostro illustravimus.

e Aliquod hic discrimen est cum narratione Avignoni in Vitæ subdendæ lib. 3, cap. 1, num. 4, quem locum, si lubet, consule.

f Interamna, Italis Terni, episcopalis civitas est Ditionis Pontificiæ in Umbria.

g Sarnum, vulgo Sarno, regni Neapolitani civitas episcopalis est in provincia Principatus Citerioris.

h Perusia & Perusium, incolis Perugia, ditionis Pontificiæ civitas episcopalis & Umbriæ caput est.

i Est hic Franciscus Borgia, patria Hispanus, cujus Acta ad hunc ipsum, quo colitur, & Romano Mrl. inscriptus est, diem dedimus supra.

CAPUT XV.
Instructus Processus de miraculis a Sancto post mortem suam ante translationem corporis patratis, quæ hic referuntur.

CAP. XXII.

[Instruitur processus de miraculis ejus, quæ biographus,] Deus hunc benedictum Patrem non solum, dum vixit, plurimis illustravit donis, prophetiæ scilicet, discretionis spirituum, linguarum & miraculorum, sed post ejusdem obitum honorare perrexit, multis beneficiis per illius intercessionem variis personis collatis. Hinc factum est, ut hujus civitatis a magistratus, Jurati appellatus, die XXIX elapsi b mensis Novembris apud patriarcham & archiepiscopum nostrum multis institerit, ut juberet instrui processum de miraculis, quæ per illius opem quotidie fiebant; itaque patriarcha id commisit domino Michaëli de Spinosa, episcopo Marrocchiano c, in cujus prudentia multum confidebat. Ex hoc Processu atque aliquot aliis particularibus relationibus, ab iisdem, qui in isto examinati fuerunt, acceptis, deprompta sunt pene omnia sequentia miracula, quæ fideliter referam, postquam duos vulgi errores confutavero.

[268] Primus est, quod putent, nulla nostris temporibus miracula in mundo fieri, [post refutatos binos] isque error manifestus est; cum nondum septuaginta octo anni sint, ex quo mortuus est S. Franciscus de Paula, Minimorum pater, eumque Sanctis adscripserit Ecclesia d; ac proinde, ipsum miracula patrasse, necesse sit. Similiter nondum ultra annos septuaginta & octo obiit B. Osanna Mantuana, de eaque tamen cum summi Pontificis facultate ecclesiasticum Officium legitur e, atque adeo fecit miracula. Eadem licentia abhinc paucis annis ab Apostolica Sede facta fuit in gratiam multorum aliorum Beatorum, quod tamen nisi propter insignia miracula, non solet concedi. Egomet ad hoc propositum possum affirmare, me vidisse Romæ Processum, a patribus nostris Polonis eo allatum ad postulandam a Sanctissimo Domino nostro Papa Gregorio XIII solemnem canonizationem unius e sociis S. Dominici, Hiacynthi f appellati, de quo nihilominus in ista provincia dici potest Officium ex facultate a Papa Clemente VII, die 2 Februarii anni MDXXVII concessa. In hoc Processu reperi, ipsum præter miracula vetera, ab anno MD usque ad MDX, patrasse (ut ita dicam) infinita, de quibus processus publici instructi fuerunt tempore Leonis X & Adriani VI g; & examinatos fuisse testes quadringentos & novem, qui multa ejusdem Sancti miracula asseruerunt. Idem, imo etiam plus dici potest de nostro patre S. Gonzalvo de Marante h Lusitano, cujus Officium Pius IV i legi permisit in toto dominio Lusitano.

[269] Denique, qui dicunt, non fieri nostris temporibus miracula, compellantur ire peregrinatum ad S. Mariam Lauretanam, vel ad Annuntiatam Florentiam, aut ad B. Mariam Virginem de Quercia apud Viterbium; aut, si nolint ex Hispania excedere, [quorumdam errores, incipit recensere.] eant ad Montem Serratum, vel Aquas Lupias, vel ad B. Mariam Lanciæ Oppidanæ k, aut ad alia hujusmodi loca, & brevi videbunt, an etiamnum fiant, nec ne. Aliud, quod quidam sibi imaginantur, est, oportere, ut vera miracula subito, non autem lapsu temporis, fiant: quæ opinio nititur quodam Venerabilis Bedæ dicto in caput IV Lucæ. Ast non tam generaliter id dixisse credendus est, quasi id numquam, imo non sæpissime accidisset: nam Christus Redemptor noster, dum cæcum natum sanavit, non sanavit illum in unico momento, sed paulatim l; idque fecit, uti Cardinalis Caietanus in ultimo suo Jentaculo recte observavit, ut doceret, non omnia miracula in momento fieri, ut quidam volunt. Ad propositum nostrum revertamur.

[270] [Vir gravi narium malo multis annis afflictus,] Primo: Gaspar Gari, Valentiæ habitans, sed natus Lucenæ m, ex quadam infirmitate in pueritia sua odoratum penitus amiserat, ita ut ne fœtorem quidem olfaceret brutorum, quæ in plateis mortua putridaque jacebant. Habebat præterea in naribus velut fontem perpetuo pure taboque manantem, ut admodum fastidiosum esset cum eo agere vel loqui. Jam triginta sex continuis annis eo malo laboraverat, quo interim tempore necesse fuit aquas fortes aliaque acria medicamenta ter in dies singulos adhibere; nec tamen tam molesta terribilique distillatione potuit liberari. Porro dum pater Ludovicus nostri conventus Prior erat, vir iste honestus venit ad cellam ejus, ac quater petiit, ut manum illius osculari sibi liceret, sed numquam obtinuit; de qua repulsa doluit, veritus, ne eam peccatis suis meruisset.

[271] [Sancti mortui manus osculans subito sanatur] In hac tam gravi permanens infirmitate, cui nullum reperire erat humanum remedium, ut intellexit, patrem Ludovicum obiisse, venit ejusdem manum osculaturus, & ingressus ecclesiam duabus personis, qui ipsi aderant, dixit: Ego volo hujus sancti Patris manum osculari, ut ipse me adjuvet; sicque accessit ad funebre feretrum, atque ambas manus osculatus est, interna voce eum precans hoc modo: Pater frater Ludovice, ego credo, te esse in cælo; obsecro te, ut, si non volueris me consolari, dum viveres, velis nunc me consolari, dum mortuus es, orando Deum, ut me tam gravi malo liberet. Eodem autem momento temporis sensit magnam fragrantiam, magnumque levamen in capite, in naso & in oculis; nec eam infirmitatem, qua ultra triginta & sex annos laboraverat, umquam deinceps passus est, hodieque omnes sentit odores, nec cuiquam fastidio amplius est fœtore, qui ex ea fistula olim prorumpebat.

[272] [Febris, dolor dentium,] Francisca Ferrera, uxor Michaëlis Joannis Benedetto, viri nobilis in hoc regno, eodem die, quo hic pater mortuus est, venit eum visura, ejus corpus venerandi gratia: quæ cum domi reliquisset filiam suam Vincentiam, prægravi febri continua ac vehementi pectoris angustia laborantem, reversa domum ejusdem digito inseruit annulum, quem dictus Pater, nescio, quo tempore, ob infirmitates suas portaverat; moxque febris eam dimisit, & angustia pectoris cessavit. Ursulæ, Antonii Joannis Salastre conjugi, jam triduo intolerabili dentium dolore cruciatæ, ad januam illius veniens cæcus quidam dixit, se beati fratris Ludovici corpus veneratum fuisse, & habere sudarium, quod ad Servi Dei manus vultumque fuerat admotum. Accepit hæc illud ab eo, eodemque vultum suum leviter fricuit, ac mox dolor omnis abscessit. Uno mense post idem malum eamdem corripuit; sed recordata, se habere Coronam Marianam, quæ sudarium istud attigerat, eamdem sibi applicuit, & spatio, quo quis bis terve symbolum Apostolorum recitasset, eo malo libera evasit.

[273] Joannæ Villalba, puellæ annorum octodecim, sub aure dextra enatum fuerat tam fœdum carnosum tuber, [tuber, apostemata, oculi malum, sanguinis fluxus] ut altera auris esse videretur; jamque tribus quatuorve mensibus laboraverat illud sub sua calantica celare. At ipso, quo Pater humatus fuit, die postquam illa ipsius pedes semel, manus autem quater osculata fuerat, ejusdem manum ad malum admovit, idque extemplo cessavit. Deinde vero post aliquod tempus deprehensum sub ejusdem puellæ sinistro brachio tuber est magnitudinis mali cotonei, quod quatuor mensibus ante cœptum fuerat. Sed cum ipsa frustulum vestimenti Servi Dei eidem applicasset, mitigari cœpit, & illa quindecim dierum spatio plane incolumis evasit. Cumque deinde etiam aliud tuber simile priori in sinistro n brachio excrevisset, eodem usa remedio sanata fuit. Isabella Esserila graviter laborabat ex oculo dextero, sed manum Servi Dei eodem, quo sepultus fuit, die osculata, eodem momento sanata fuit. Quædam vidua, appellata l'Arenosa, fluxum sanguinis triennio passa, post datum die sepulturæ Patris manui osculum confestim pariter incolumis facta est.

[274] Sperantia, filia Petri Tudo, sanguinis vomitu laborans, [ac vomitus curata: infans periculo exemptus.] nullum reperiebat tanto malo remedium; sed postquam Dei Servi pedi oscula fixit, stetit sanguis deinceps, cum malum istud antea octodecim mensibus passa fuisset. Eodem die in Musero Vincentius Matthæus, puer duorum annorum, naribus suis inseruit Chufam (est quædam radix dulcis, quæ in hoc regno gignitur) itaque ipse e matutino tempore usque ad vespertinum in maximo cruciatu fuit, nec mater, nec avia, post multa tentata ullum, quod prodesset, repererunt remedium. Puero itaque in summo versante periculo, pater ejus Simon Alvarado recordatus est patris Bertrandi, cujus mortem tunc intellexerat, dixitque: O pater frater Ludovice, si tu sanctus es, ut ego credo, noli permittere, filium meum sic mori; ac subito vidit chufam istam e pueri naribus prodeuntem; isque omni periculo exemptus fuit.

[275] Gregorius, filius Joannis Marci notarii, puer quatuor annorum, [Papulæ, variaque alia] cum jam triginta dies puerilibus papulis laborasset, quibus in vultu totoque corpore erat plenus, nec videre posset, nec loqui; tandem etiam crura sic contraxit, ut genua pectori admoverentur. In latere quoque sinistro tantum patiebatur dolorem, ut nequiret quiescere, sed diu noctuque clamaret. Cumque nulla salutis spes affulgeret, non deerat, qui ejusdem mortem a Deo precaretur, ut cessaret pati. His mota soror ejus, dicta domina Anna, tertii Ordinis S. Francisci, patre fratre Ludovico freta, postridie sepulturam illius vesperi frustum tunicæ, in qua sepultus fuerat, lateri pueri applicuit, recitans interim Pater noster & Ave Maria; atque ita pro ratione applicati centonis cessavit dolor, noctuque ille extendit crura, non secus atque nihil mali passus fuisset, ac postero mane a nemine adjutus, per domum incessit. Quam ob rem soluerat puer iste dicere, se a patre fratre Ludovico sanatum fuisse; & quotiescumque aliquem ejus doloris pruritum sentiret, advocabat sororem, ut illius reliquias parti, quæ dolebat, applicaret; quo facto, mox erat incolumis; idque sæpe evenit. Denique jam omnino sanatus voluit eum tunicæ centonem semper penes se habere.

[276] [mala, usu laciniæ vestis illius] Eadem infirmitas cum gravissima febri ejusdem Gregorii fraterculum annorum septem postea invasit (vocabatur hic Blasius, & S. Dominici habitu induebatur) maximeque circum oculos gravabat. Prædicta itaque soror aliquid ex patris Ludovici vestibus ipsi imponens recitavit Pater noster & Ave Maria, vovitque, fore ut etiam altero anno eumdem habitum gestaret: nec mora siccatæ sunt papulæ circum oculos, cessavit febris, & reliquæ papulæ sine ulla febri eruperunt. Paucis diebus post mortem Patris dominus Joannes Buil de Arenos, toparcha de Alsafar, tradidit dominæ Isabellæ, filiæ suæ, frustum tunicæ patris Ludovici conservandum. Quod cum audivisset quædam illius serva, gravissime infirma, dixit dominæ Isabellæ: Domina, illudne est ex habitu ilius boni Fratris, quem dicunt obiisse? Et, affirmante illa, serva eo in manu accepto caput & vultum suum perfricuit; & dolor omnis confestim recessit, ipsaque convaluit. Hoc audito, quidam puer rustici de Alsafar, in eodem lecto e gravi tertiana febre decumbens, eodem se frusto attingens, subito evasit sanus.

[277] [a variis abacta,] Idem dominus Joannes quodam vespere domum reversus, offendensque nutricem unius filiarum suarum oculis tam graviter afflictam, ut oporteret, eam semper in obscuro loco morari; eodemque malo etiam teneri ejusdem nutricis filiam, quæ decem circiter annorum erat, alteram insuper ipsius domini Joannis eodem morbo cœpisse conflictari; ipsemet duas puellas iisdem reliquiis attigit, & illius filia nihil amplius mali sensit; altera, quæ nutricis erat, mox oculos aperuit, & postridie omnis mali expers fuit; nutrix vero, quæ Servum Dei non noverat, non curavit eisdem reliquiis uti; totaque nocte sequenti, quamquam medicinam aliquam adhibuisset, præ gravi oculorum dolore clamavit. Postero mane ait illi dominus Joannes: Nutrix, exigua tua fides & parva devotio, quam erga hunc sanctum Virum concepisti, fecit, ne sanata sis, sed, si recitaveris Ave Maria, ego per devotionem, qua in ipsum feror, te sanabo: itaque eodem tunicæ frusto ab ipso tacta cœpit convalescere, ejusdemque diei vespertino tempore omnis mali expers fuit. Hisce ita gestis, cum ejusdem filia Isabella gravi unius genu malo torqueretur, ex quo non poterat, nisi difficillime, se movere, & interluniis etiam immobilis hærebat; nec cessaret plangere præ vehementi dolore, nec medici ullum huic malo scirent remedium, maritus illius Dassier, Valentinæ civitatis syndicus, eam memorem fecit prædictarum reliquiarum patris Bertrandi, quas simul atque illa sibi applicavit, nullum amplius dolorem sensit.

[278] Dominus Bathasar Escriva ex uno oculo laborabat gravissime, [ab alio item malum oculorum usu conspicilli ejusdem:] & jam duobus mensibus nequiverat domo egredi, aut aliquod levamen reperire; nataque in eodem oculo periculosa albugine, cœpit etiam dolere ex altero. Domina Catharina mater ejus pro certo habebat, eum cæcum futurum; sed Franciscus Aguilar, presbyter beneficiatus in S. Joannis, geminum conspicillum, quo pater Ludovicus usus fuerat, ei attulit, quod ille osculatus suis oculis magna cum devotione sæpe imponens cœpit subito sentire levamen, neque ullum aliud volens admittere remedium, quatriduo omnino factus incolumis est.

[279] In vigilia Omnium Sanctorum cum Melchior Josephus de Castro scalam in modum cochleæ factam ascenderet, [alter, facto ipsi voto, grande periculum evasit:] hæc sub ejus pedibus rupta est, & ipse suis manibus suspensus hæsit ex uno graduum, qui jam motus erat & velut avulsus a pariete; quare ipse in magno labendi discrimine versabatur; habebatque præterea crus gravissime læsum a lapidibus, qui deciderant. Ita ille constitutus vovit Deo, se visurum fratris Ludovici sepulcrum, ibidemque oblaturum imaginem ceream, si istud periculum evasisset, & convaluisset a vulneribus. Post hæc ingressus lectum est, admodum fatigatus ex labore, plagisque & metu, quo correptus fuerat. Postridie autem mane expergefactus vidit quemdam in cubiculo suo splendorem, & confestim sanus effectus est, nullo etiam superstite plagarum vestigio; sed solum deprehensum est, ipsum in somnis multum sanguinis fudisse.

[280] Mense Novembri tantus lateris dolor Mariam Annam Benedetti corripuit, [alia dolore lateris, alia fluxu sanguinis,] ut manus pedesque subito fierent frigidissimi, & totus vultus mutaretur; sed imposito ipsi a matre sua Francisca Ferrera hujus sancti Viri annulo, de quo supra memini, extemplo restituta sanitati fuit. Euphemia Fontana, Phillippi Fusero conjux, ex continuo terribilique fluxu sanguinis se habebat pessime. Quam maritus ejus jam admodum debilem mortique propinquam conspicatus, dedit ipsi frustum vestis Servi Dei, quod devotissime recipiens, sese ipsi lacrymabunda commendavit, eodemque momento sensit, sibi reddi vires suas, nihil amplius sanguinis emisit, & postridie e lecto salva descendit.

[281] Soror Anna Marca Tertiaria, Ordinis S. Dominici, [altera angore mentis, liberatæ.] non poterat in animum inducere, ut pro patre Ludovico, sicut pro aliis defunctis fieri solet, oraret; sed multo magis semetipsam commendabat illi, ut pro se Deum precaretur. Qua ex re quæpiam persona ipsi injecit scrupulum de peccato mortali, asserens, quod, quia ille nondum erat inter Sanctos ab Ecclesia relatus, non liceret ipsum invocare. Quo audito, ipsa vehementissime doluit, nullamque animi quietem inveniens, sese ad Patrem convertit his verbis usa: Pater mi, ego credo, te esse in paradiso beatum, tibique promitto, me ad tuum sepulcrum portaturam cor argenteum, si me hac tanta amaritudine liberes: nec mora, liberam se hilaremque sensit. Quod vero ad scrupulum pertinet, aptius in ultimo capite loquemur.

[282] [Similium reliquiarum usu malum brachii, surditas,] Angela Melchiora Garzia, puella triginta duorum annorum, gravi dextri brachii dolore affligebatur, ut eo vix uti posset; cumque lavisset linteum, nequiit amplius tractare, timuitque, ne ejusdem usu penitus destitueretur: sed quia laborabat cum aliis, non poterat sibi parcere. Quam ob rem dedit ei domina Beatrix Dissar frustum scapularis hujus sancti Viri, quod ipsa suo brachio devotissime applicuit & post triduum sanata fuit. Hæc eadem asserit, se, cum tantum sibi dolerent oculi, ut viderentur e capite prosilire debere, eos iisdem reliquiis tetigisse, & subito sanatam esse. Catharina Occagna, puella ætatis annorum sedecim, facta fuerat omnino surda, itaque per octiduum mansit gravissime afflicta semperque dolens & plangens, quod reliquo vitæ suæ tempore sic esset permansura. Hinc pater ejus tantum contristatus est, ut pro ea sananda, quidquid possidebat, libenter fuisset expensurus. Sed quodam vesperi arcessiverunt patrem fratrem Joannem Ferrero, conventus syndicum, qui ipsi Euangelia legit, ejusdemque fronti paululum e vestibus patris Bertrandi admovit; & frustum fasciolæ, qua ipse plagam cruris sui obligare soluerat, applicuit auribus, formato cum eodem frusto signo Crucis. Confestim puella cœpit audire, retulitque, quæcumque illi dicebant. Paucis diebus post eadem gravissime doluit e capite, impositoque ei earumdem vestium frusto, sine mora convaluit.

[283] [& ab illustri adolescente scrofulæ ablata] Dominus Michaël Sanz, adolescens annorum tredecim, totum collum suum ulceratum habebat scrofulis, quibus uno anno ac dimidio cruciatus fuerat: avia autem ejus, domina Castellana Sanz, multa in medicos & medicamenta expenderat sine fructu. Venit tandem adolescens ad hanc domum, ibique de peccatis suis confessus frustum tunicæ patris Bertrandi suo collo apposuit; nocteque subsecuta cœpit melius se habere: deinde ter legit Officium Defunctorum ad sepulcrum illius, ac postridie, quæ erat Vigilia Nativitatis Domini, omnia ista colli foramina conclusa & bene sicca comperit. Quod sane ingens miraculum fuit.

[284] [Insignis duarum feminarum sanatio.] Quædam mulier, elocatæ sibi domus domini Joannis Mugnozzo inquilina, Saia nomine, correpta malo fuit, quod hic Valentiæ Pelo di mammella o appellatur, biduoque acri febri laboraverat cum acutissimo dolore pectoris, in quo admodum durum tuber patiebatur; ac præterea brachiorum alterum sic contractum erat, ut id nequiret extendere. Verum cum domina Magdalena Mugnozza Borgia paulo ante simili malo laborasset, sanataque fuisset usu frusti vestium patris Bertrandi, suasit hæc domina, ut ipsa eodem remedio uteretur. Fecit hoc illa libenter, &, quo temporis spatio Symbolum Apostolorum recitari potest, cessavit dolor, potuit extendere brachium, & febris quoque paulo post eam deseruit, resolutoque deinde dicto tumore, omni ex parte incolumis facta est. Hoc advertens domina Magdalena cœpit angi scrupulo, quod, ut soluerat, istas reliquias tam sancti Viri collo suo appensas haberet, ideoque inde sustulit, alioque in loco servavit; sed pristinus ei dolor rediit, ac propterea ipsa quoque eas resumpsit, & denuo convaluit.

[285] [Cuidam fluxus e capite, alteri vulnus curatus] Mense Decembri anni MDLXXXI Francisca Ferrera, uxor Michaëlis Joannis Benedetto, cum nullum invenisset vehementi distillationi, multo cum dolore e capite procedenti, remedium, frustum scapularis dicti Patris eidem imposuit, & subita sanatione gavisa fuit. Cum Petrus Monclus, litterarum studiis operam dans, qui supra dictam Coronam Marianam penes se habebat, forte veniret circa domum, ubi erat quidam vir graviter ac periculose vulneratus in capite, rogatus a nonnullis, ut ægrum inviseret, accessit, factaque Coronæ mentione, æger eam inflicto vulneri cum pio animi sensu imposuit, eo cum successu, ut subito cœperit convalescere, prompteque incolumis, mirantibus chirurgis, evaserit.

[286] In die Innocentium Gaspar Periz reliquerat domi suæ Joannam Vasquez optime se habentem; [ab aliis mala uberum,] sed eodem reversus mortuam potius, quam vivam, comperit; vehementi quippe correptam febri, gravique pectoris & unius mamillarum dolore, & contracto insuper brachiorum altero. Qua de re vehementer attonitus rogavit eam, ut sese patri Ludovico commendaret; verum illa eo non contenta, curavit sibi præterea afferri particulam habitus ejusdem Patris, ac confestim se melius sensit, obdormivitque, & post somnum plane sanata fuit. Angela Vera, conjux Corvo notarii, tribus vicibus, quibus pepererat, semper graviter laboraverat ex mamillis, ut velut fureret præ dolore, nec, nisi una mamma prolem suam umquam lactare potuerat. Peperit quarto ante festum Nativitatis Domini proxime elapsum, idemque solitus pectoris dolor eam quinque vel sex dies cruciavit. Quare filius ejus illam tam afflictam videns, ait: Mea mater, cum tam multa dicantur de patre Bertrando, commenda te ipsi: repertumque paululum e scapulari ejusdem in illius pectore deposuit. Ita dolor simul & infirmitas subito cessarunt, potuitque ipsa utraque mamilla suum filium commode lactare.

[286] Mater soror Agullona Tertiaria, Ordinis S. Francisci, [ab aliis morbi oculorum, aliæque infirmitates] postquam aliquot annos laborasset ex oculis, eaque de causa plus ducenties (quod, etsi fieri nequiisse videatur, certum tamen est) detractus ei sanguis fuisset, visum amisit, ita ut pene nihil amplius videret, & admodum male se haberet. Sortem illius miseratus episcopus, dominus Michaël Spinosa p, signavit oculos ejus ora cinguli patris Bertrandi; ipsaque confestim cœpit videre, nec amplius oportuit sanguinem ex ejus oculis elicere. Die X Februarii domina Maria Costa post sumptum medicamentum vehementer commota tantoque malo correpta fuit, ut, impedita lingua, nullum posset verbum proferre, totaque tremeret; accessit etiam tantum animi deliquium, ut nec sciret, quæ dicerentur, nec ipsum, quo affligebatur, malum adverteret. Hæsit sic circiter duabus horis, post quas Servi Dei recordata, arculam, in qua erant quædam reliquiæ leviri sui, nutibus petiit. Itaque maritus ejus Jacobus Bertrandus eidem procumbenti in genua & gemebundæ, utque poterat, Patrem invocanti frustum tunicæ illius ad guttur admovit; nec mora, ipsa recte & distincte locuta est, desiitque tremere, mirantibus omnibus, ac peculiariter doctore Reguart, factumque pro grandi miraculo habentibus.

[287] Domina Anna Guasco, matertera q Servi Dei, [graves simili remedio depelluntur.] graviter decumbebat ex febri quotidiana; sed etiam magis affligebatur ex intensissimo dolore, quæ intra decem dies eam omni sensu in dextra parte capitis privaverat. Ut huic malo mederentur, absciderant ei capillos, & octies detraxerant sanguinem sine ullo profectu; imo se mori & deficere, sentiebat. Accessit ad eam, ejusdem confessionem excepturus, unus e patribus hujus conventus, qui miraculum, quod paucis diebus ante pater Bertrandus patraverat, ei enarravit. Hinc ipsa ex consilio mariti sui Galeranni Bou, non solum illius opem invocavit cum voto offerendi, si sanaretur, capitis argentei, verum etiam caput suum pileolo Servi Dei tetigit. Quo tempore bis recitari posset psalmus Miserere, diminutus est dolor, & nocte penitus cessavit. Contigit hoc die X Februarii.

[288] [Varia beneficia collata illustri puero,] Ultima die Octobris dominus Joannes de Castelvi, puer trium annorum & dimidii, erumpentibus cum acri febri puerilibus papulis, totus contremuit, nec pedibus consistere potuit; quam ob rem illius amita domina Maria de Castelvi imaginem S. Michaëlis, quam pater Bertrandus soluerat in Breviario suo circumferre, illius capiti imposuit, isque mox quievit. Cum deinde post biduum triduumve magno dolore brachiorum cruciaretur, instanter rogavit, an iis in locis non fuisset tactus. Tunc iis involutis fascia, facta ex linteo, quo Pater in postremo morbo suo usus fuerat, omni dolore statim liber fuit. Post aliquot dies jam febris expertem suis vestibus induere voluerunt, sed eum media sui parte deorsum captum comperere, maxime pedibus & cruribus, quibus dum insistere jubebatur, dolebat flebatque amarissime. Adverterunt insuper, in dextro ejusdem lumbo os quoddam notabiliter prominere, quæ res admodum difformis apparebat. Recordantes ergo prædictæ fasciæ, ea pedes obvolverunt, moxque se melius sensit. Interea vero dum sanaretur, dixit matri suæ: Domina, liga pedes meos fascia sancti Patris; fortasse sanabit pedes meos, ut sanavit brachia. Nec spe sua puer iste falsus fuit; nam intra paucos dies non solum potuit incedere, sed, ut ante, currere; nec ullo alio adhibito remedio, os quoque illud suo repositum loco compererunt. Diligenter etiam observarunt, easdem fascias, mundandi causa bis lotas, numquam amisisse fragrantiam, quam contraxerant, ex quo Pater in eo linteo dormiverat.

[289] [in cujus familiam ille etiam alias fuit beneficus.] Multa præterea alia miracula aliis ejusdem domus personis contulit, ac peculiariter dominæ Mariæ, ad quam illius, dum viveret, dicta juverit observasse. Nam aliquando ipsam in adversis consolans, ait ei: Domina mea, utere mea opera, quotiescumque volueris, semper me invenies paratum ad solandum te; cumque ipsa illum, dum vixit, nihil umquam rogasset, voluit ille post obitum suum eidem benefacere ejusque preces exaudire. Dominæ Raphaëlæ de Castelvi grandi dolore in una aurium cruciatæ die XVIII Martii is etiam in altera tam vehementer crevit, ut jam nihil penitus audiret; indoluitque, quod ab ipsa juventute sua surda maneret; sed recordans, se habere quamdam Patris fasciolam, quam ob alias infirmitates soluerat circa cor suum gestare; unam ejusdem oram uni auri, alteram alteri admovit, cum ex earumdem altera multa sanies subito manavit, ipsaque penitus salva mansit. Triduo post eodem usa remedio est adversus sanguinis fluxum ex suo oculo dextro; atque hic quoque Servi Dei opem experta fuit.

[290] [Oppilatio stomachi & surditas curatæ] Laborabat dominus Joannes Vives de Canamas tam gravi stomachi oppilatione, ut nec cibum digerere, nec aquam frigidam bibere posset, ac proinde in senectute sua vehementer affligeretur: verum ejus filia, domina Hieronyma, dedit ei bursam, quæ Patris fuerat, eaque imposita stomacho sine mora ille melius se habuit, & cessante oppilatione omnino incolumis factus est. Cum domina Ludovica Borgia, domini Joannis de Cardona conjux, multo tempore surda fuisset, curavit novem Missas ad sepulcrum Servi Dei fieri, quæ nondum omnes lectæ erant, quando jam optimo auditu gavisa fuit.

ANNOTATA.

a Valentiæ scilicet, ubi Antistius scripsit.

b Nempe proxime elapsi, dum scribebat biographus.

c De quo supra jam crebra facta est mentio.

d Obiit S. Franciscus de Paula anno 1507, anno 1518 a Leone X Sanctis adscriptus, colitur die 2 Aprilis, quo ejusdem insignia gesta ac miracula in Opere nostro legere est.

e De B. Osanna Andreasia, Mantuana;egerunt Majores nostri ad diem 18 Junii, ubi ostenditur illa anno 1505 defuncta esse, & anno 1515 a Leone X permissa coli.

f Hujus quoque Sancti, a Clemente VIII sanctorum Confessorum Catalogo adscripti, gesta ac gloriam posthumam illustrata apud nos habes ad diem 16 Augusti, quo colitur.

g Horum prior Leo X Universæ Ecclesiæ præfuit ab anno 1513 usque ad 1521; Adrianus VI, ejusdem proximus successor, ab anno 1522 usque in 1523.

h De hoc Beato etiam actum apud nos est ad diem 10 Januarii.

i Pius IV summum Pontificatum tenuit ab anno 1555 usque in 1559.

k De hisce celebribus sanctissimæ Dei Genitricis sacrariis hæc pauca accipe: Lauretum, incolis Loreto, parva Italiæ civitas episcopalis est, ditionis Ecclesiæ in Marchia Anconitana: Florentia, Italis Fiorenza, ampla & elegantissima Etruriæ civitas archiepiscopalis, Magnique Ducis sedes: Viterbium, vulgo Viterbo, episcopalis item civitas est in ditione Ecclesiæ, & Patrimonii caput: Mons Serratus, vulgo el Montserrat, in Catalonia, Hispaniæ principatu: Aquæ Lupiæ, vulgo Guadaloupe, oppidulum Hispaniæ in regni Legionensis provincia Extremadura: ac denique Lancea Oppidana, vernacule la Peña di Francia, in regno item Legionensi. Ceterum hæc loca omnia sanctissimæ Virginis cultu ac miraculis celeberrima sunt; sed non est hujus loci de iisdem agere.

l Lege caput 8 Marci; quamquam cæcus ibidem a Christo sensim curatus non dicatur cæcus natus fuisse.

m Lucena Hispaniæ oppidum est in Vandalitia.

n Fortasse aut hic vel supra legendum est: dextero.

o Mamillarum morbus est.

p Episcopus Marrochianus scilicet, de quo jam aliquoties superius facta est mentio.

q Vel amita, seu patris, seu matris; Italice enim est: Seconda zia.

CAPUT XVI
Sacri corporis translatio, & miracula vel beneficia aliquot, per illius invocationem post translationem obtenta.

CAP. XXIII.

[Differtur translatio in diem crastinum,] Cum hujus Servi Dei miracula in dies singulos multiplicarentur, antequam novum illius sepulcrum perfectum esset, studuit pater Prior ejusdem corpus transferre, ne intromittendi in chorum essent, qui Missas ibidem celebrandas commissuri continue accurrebant. Decrevit autem hanc translationem secreto exsequi in nocte Vigiliæ Annuntiationis B. Mariæ Virginis, non pluribus, quam viginti aut triginta, iisque omnibus illustribus personis præsentibus; sed nescimus, qua ratione id consilium per universam civitatem sparsum fuerit. Hinc cœpit magna hominum multitudo confluere, ut non licuerit ei facere, quod volebat; maxime quod patriarcha minus recte se haberet. Quapropter cum ejusdem bona gratia remissum negotium fuit in diem posterum; sed, cum jam multi prævidissent, id futurum noctu, & adesse statuissent, patri Priori expedire visum est eos prævenire, idque paulo ante meridiem circa horam prandii facere, quod crederet, ea hora neminem illic affuturum præter eos, qui peculiariter advocati fuissent, nec numerum triginta essent completuri.

[292] [quo coram magna populi multitudine] At populus conspicatus, ejusmodi hora patriarcham intrasse per portam conventus, & per ecclesiæ portam proreginam, dominam Lucretiam de Gralla & de Moncada, cum minori, quam solito, comitatu, subito intellexit, quod res erat. Cum patriarcha nulli veniebant, quam episcopus & aliquot famuli & domestici ejus; cum proregina vero filius ejus, dominus Gasto, pedissequæ, dominus Hieronymus Ruiz de Corella, ejusdem gener, & aliquot famuli: sed non potuere tam cito occludi fores, quin plures quingentis vel sexcentis personæ adessent, atque inter eas multi nobiles & illustres viri, multæque dominæ & doctores.

[293] [corpus integrum transfertur: postridie iterum levatur e tumulo] Aperto sepulcro corpus inventum est integrum, omnis corruptionis ac fœtoris expers; itaque inde exemptum est non sine uberrimis lacrymis circumstantium, dum illud viderent; vique ac verbis contendentium id osculari & Coronas Marianas eidem admovere. Postquam vero patriarcha & episcopus noster magna cum humilitate, devotione ac spirituali gaudio illius pedes osculatus fuerat, illud sollicite & difficulter, veriti, ne, quemadmodum antea duo resecti fuerant digiti, tota manus abscinderetur, ad novum portavimus sepulcrum. Postero die statim post meridiem, cum sepulcrale saxum male aptatum esset, oportuit illud amoveri, eaque occasione corpus secundo inde extulimus; quod quamvis tam secreto agitatum fuisset, ut id eo usque difficulter sciverint aliquot conventus fratres, adfuere nihilominus plures ducentis sæculares; fuitque spectaculum multæ devotionis, cum omnes sigillatim perfusi lacrymis manus ejus oscularentur, Deo gratias agentes: quod etiam fratres conventus devotissime fecerunt.

[294] Quia vero die sequenti, quo minimus alterius manuum illius digitus ruptus jam fuerat, [& abscinditur ab eo digitus, moribundæ mox salutaris.] jussit me Prior eumdem resecare, ut aliquæ illius reliquiæ haberentur; accidit, ut, dum hunc digitum abscinderem, thecæ argenteæ includendum, audiverim, dominam Isabellam de Escriva in periculo proximo mortis versari, medicosque velut omnem de ejusdem salute spem abjecisse. Proinde rogatus ab illius matre eumdem digitum ipsius capiti imposui, cœpitque ipsa illico convalescere, ut intra paucos dies lectum reliquerit.

[295] Nunc referam aliquid, quod post translationem contigit. [Auctoris de incorrupto corpore, sed corruptis vestibus observatio,] Pater Provincialis & pater magister, frater Joannes Vitale, ipso, quo ille translatus fuit, die primum sepulcrum ingressi, in eo paulo minus media hora permanserunt, exuentes corpus vestibus, in quibus fuerat humatum, quæ erant omnino laceræ & incisæ (quod factum ab iis fuerat, qui easdem voluerant ex devotione sibi rapere) illudque aliis candidis mundisque induentes: neque ullum ibi olfecerunt odorem; quod ipsos plurimum exhilaravit. Contra dum vespere post translatum corpus eas veteres vestes inde amovebamus, ipsissimo infectæ odore erant, qui vestium cadaverum esse solet; erantque plenæ vermibus albis & nigris, quod non exiguam mihi admirationem movit. Nec dubito, quin hoc ex divina providentia factum sit, ut adverteremus, magnum esse miraculum, quod corpus manserit tam integrum fœtorisque expers in loco, qui cum propter perpetuo in eum stillantem aquam humidus sit, potuit putrefacere vestes, nec tamen putrefecit carnem, quæ naturaliter facilius putrescit; quodque vermes, quorum innumeri illius vestimenta comederant, se non paverint corpore. Magna denique admiratione dignum est, quod eædem vestes intolerabili suo putore omnia inficerent, ita ut, dum in nostræ cellæ horto explicatæ erant, nullus ad eas valuerit accedere; ac nihilominus prædicti patres, quamdiu in illius sepulcro fuere, nullum senserint fastidium, nullum fœtorem, nullamque immunditiam in iisdem contrectandis compererint; imo non solum nullum olfecerint putorem, sed etiam aliqui, dum sepulcrum aperiebatur, suavissimum odorem experti fuerint.

[296] Ego tam hosce, quam illos, qui in illius obitu splendorem viderunt, [& pia admonitio.] atque etiam istos, qui cantus audierunt, ac denique omnes alios, quibus Deus voluit aliquid peculiare, quod ad hujus sanctissimæ animæ gloriam spectet, monstrare, moneo, ne propterea sese aliis præferant: neque enim id a majori vel minori merito solet procedere, sed ab arbitrio Omnipotentis: at studeant hujus sancti Viri imitari humilitatem, patientiam, amorem solitudinis, modestiam, corporis castigationem, ac denique puritatem & castimoniam; ne de ipsis dici possit, quod Christus dixit apud S. Matthæum & S. Lucam: “Væ tibi, Corozain; væ tibi, Bethsaida: quia, si in Tyro & Sidone factæ essent virtutes, quæ factæ sunt in vobis, olim in cilicio & cinere pœnitentiam egissent a.” Modo aliquot miracula, quæ post translationem contigerunt, subjiciamus.

[297] [Sanctus apparens virum malo manus,] Quidam officialis, Portero nomine, in Alventosa natus, jam viginti duobus annis in carpo manus suæ velut vesicam magnitudinis nucis mediocris gestaverat, quæ frigente aëre plurimum inflabatur tanto cum dolore, ut laborare nequiret. Huic die festo S. Vincentii Ferrerii b in mentem venit de sanctitate patris Bertrandi, & postquam peccata sua apud patrem fratrem Hieronymum Gasco, Ordinis Minimorum, confessus fuerat, oravit patrem Bertrandum, ut per amorem Dei in cælo sui recordaretur, & sanitatem sibi impetraret. Post duas noctes somniavit, intrasse in cubiculum suum illum benedictum Patrem, in eodem corporis habitu vultuque benigno, qualem ipsum viderat, dum ejusdem defuncti manum osculatus fuit. Dum autem sic dormiret, manum versus Patrem extendit, sensitque vesicam illam a digito admodum molli sibi rumpi a parte inferiori; quod dum fieret, experrectus est, seque unico temporis momento perfecte sanatum comperit, nullo ejus mali relicto vestigio: quod subitaneum miraculum fuit.

[298] [mulierem periculoso morbo,] Catharina Augustina Borgia die III Aprilis cœpit terribilem infirmitatem sentire, quam suspicabatur, fortasse quamdam rabiei speciem, aut saltem initium esse; propterea precabatur Deum, ut tam intensum dolorem levaret, aut se mori permitteret. Dominica sequenti, quæ Olivarum c fuit, venit in tempore ad ecclesiam nostram, ut pro more suo benedictioni olivarum interesset; sed tam conturbata, ut, dum stabat, sedere vellet; dum sedebat, se erigere in pedes. Statuit ergo redire domum, dumque id facere vellet, offendit aliquos ad beati Patris sepulcrum orantes, taciteque sibimet dixit: Oportet, istum Fratrem sanctum esse, cum illum invocent: ac proinde & ipsa quoque eumdem precata fuit, ut sanitatem sibi a Deo obtineret. Reversa nihilominus domum est, ut venerat, id est, eodem dolore afflicta.

[299] [pariter apparens subito liberat.] At nocte subsequenti, postquam sese Patri denuo commendaverat, obdormivit, dormiensque vidit in cubiculo suo tantam claritatem, ut solaris huic comparata valde exigua ipsi videretur, conspexitque sanctum patrem fratrem Bertrandum, qui manum ipsius capiti imposuit, tria verba proferens, sed admodum submisse; & idcirco, ait, se illa non intellexisse, maxime quod tota in eo esset, ut ipsum, quique ex ipso prodibat, ingentem splendorem, & alterum ejusdem comitem intueretur. Aliquanto post ista lux magna evanuit, ipsaque suis sensibus reddita omnino incolumem se deprehendit. Interrogata eadem domina, an illum Patrem cognovisset, dum viveret; negavit: sed asseruit, eumdem sibi tunc probe notum fuisse, quamvis nesciret, qua ratione. Ait insuper, ab eo tempore, quotiescumque illius meminit, se multa cum consolatione suspirare, nec posse assuescere, ut eumdem Fratrem Bertrandum, sed bene ut Sanctum Bertrandum appellet.

[300] [Altera ab angina, altera ab apostemate subito convalescunt;] Magdalena Meca solita multum ex angina pati, ex qua in discrimen vitæ adigebatur, & in Hebdomada Sancta easdem sentiens ingruere angustias, in magna afflictione metuque versabatur; cum Matthæus Comes, notarius ejus, eam admonuit, ut se beato patri Bertrando, qui tanta miracula patrabat, commendaret, & aliquas ejusdem vestium reliquias collo suo alligaret: quo facto, ipsa paulo post sanata fuit. Testatur eadem mulier, se, invocata ejusdem Servi Dei ope, etiam duabus aliis infirmitatibus liberatam fuisse. Joanna Angela Spina, puella duodecim vel tredecim annorum, laborabat tumore in ventre, qui deinde totus niger factus est, creabatque ipsi vehementem dolorem & febrim, neque ullam permittebat quietem. Pater materque hinc graviter solliciti mandarunt ei, ut patrem fratrem Bertrandum invocaret, & Coronam Marianam, quæ ipsius fuerat, ex illius collo suspenderunt. Obsecuta puella cœpit preces suas pie recitare; subitoque matri dixit, se nullum amplius malum doloremve sentire. Inspexerunt ergo illam, & apostema illud apertum, multoque pure fluens deprehenderunt. Nec mora, sine aliis emplastris plane convaluit, & egressa e lecto est, in quo jam ultra quindecim dies decubuerat: quodque miraculum etiam certius facit, nulla in ipsa cicatrix, nullum mali vestigium reliquum fuit.

[301] Vincentii Chenco filius, ætatis quindecim sedecimve annorum, [item alter, de cujus vita desperabatur.] jam multis diebus ægrotaverat, &, malo semper crescente, eo fuerat perductus, ut die ultima Aprilis doctor Ludovicus Almenara ejusdem matri dixerit, non superesse spem ullam in remediis humanis, desperatam filii vitam esse, eumque Deo & alicui Sanctorum commendandum. Hoc audito, cœpit ipsa plangere, maxime quod in filio suo manifesta indicia eorum, quæ medicus dixerat, conspicaretur; sed recordata, se modicum e patris Bertrandi tunica habere, accepit illud & panno candido involutum filio obtulit, dicens: Fili, habe fiduciam in sancto patre Bertrando, fore ut te sanet: at adolescens cœpit flere. Mater igitur illud ejusdem fronti alligavit; ipse autem illico dixit, jam se melius habere, & postridie venit ad ecclesiam nostram Deo gratias acturus, non sine admiratione vicinorum, qui ejusdem infirmitatem noverant.

[302] Catharinæ Dazza, Petri Andreæ, lini mercatoris, [Mulieri lac concessunt: viri paralysis,] uxori, paulo post partum desiccata sunt ubera, & integro mense lacte caruit, prole interim commissa nutrici. At postea certa de causa voluit recipere infantem suum; dolensque, quod sibi lac deesset, vovit patri Bertrando, curaturam se novem Missas celebrandas; itaque in uberibus lac recepit. Petrus Cyprianus auriga ultra annum paralysim in brachiis passus, deinde in tantum aggravatus eo malo est, ut, licet posset uti manibus, brachia nequiret amplius movere; &, si vel capillus decidisset in terram, non poterat, nisi procumbens in genua vel prostratus humi, tollere. Die XVI Aprilis, quæ fuit feria secunda Paschæ d, audiens, quam multa de patre Bertrando narrarentur, decrevit venire ad conventum nostrum, sperans, fore ut sepulcrum tangens sanaretur. Venit igitur, tactoque, ut potuit, sensit, sibi crepuisse brachia, & antequam domum suam reversus esset, omnino fuit incolumis. Mirati sunt vicini, quod brachiis suis sanorum more uteretur.

[303] Macciana Morilla, puella annorum decem vel undecim, filia Pauli Morillo, infirmitate oculorum triennio afflicta, ut nonnumquam etiam non videret, quid manducaret, post multa adhibita remedia ad purgandum corpus, & post diminutum sanguinem, nihil, quod prodesset, [puellæ oculorum morbus; alterius malum manus curantur:] experta fuit. Verum quædam bonæ vitæ femina suasit ei, ut novem Missas ad B. Bertrandi sepulcrum fieri curaret. Facit id ipsa, iisdemque discalceata interfuit: atque ita peractis Missis, salva evasit. Anna, filia Antonii Vasquez, postquam graves in manu dextra continuos dolores biennio passa fuisset, nec eam movere posset propter tuber, instar nucis grande, in eadem enatum, videns, nihil prodesse medicamenta, magna cum devotione arripuit Coronam Marianam, quæ Servi Dei fuerat, dumque eam eadem manu teneret tractaretque, malum istud abactum fuit.

[304] [spina faucibus inhærens eximitur: puer pene moribundus sanatur:] Isabella Joanna Sapena spinam a tredecim aut quatuordecim diebus in faucibus transversam habens, quam nec eximere, nec ferre poterat, timere cœpit, ne suffocaretur, maxime quia totum collum inflammabatur. Tandem a bonæ vitæ muliere inducta collum suum modico frusto scapularis patris Bertrandi tetigit, eademque nocte omnis doloris expers dormivit, dumque expergefacta fuit, collum suum omni inflammatione liberum deprehendit, nec eam spinam umquam sensit, ignara, quo hæc devenisset. Die XIX Martii filius dominæ Stella, Marcus-Antonius nomine, laborabat febri lethifera, & colli inflammatione tanta, ut medici magnopere timerent, ne suffocaretur: fuitque biduo sine cibo, præter modicum lactis e cochleari in os infusum. Eo tandem perductus fuit, ut ipsum sacro oleo inungendum confestim curaverint. Deinde eum profundissimus somnus corripuit, vidensque ejusdem avia & mater, puerum humana ratione desperatum esse, quemdam patruum e ejus, litterarum studiosum, sine mora miserunt, qui facem ad benedicti patris Bertrandi sepulcrum accenderet. voveretque imaginem ceream, ipsumque puerum habitu S. Dominici induendum. Quo facto, expergefactus puer, omni febri & tumore liberatus fuit.

[305] [ab aliis tumor colli, urinæ difficultas, hydropisis, pedum incommodum,] Quædam puella grandem habebat tumorem in collo, quem chirurgi secare volebant: sed Matthæus Comes notarius suasit matri ejus, ut frustum scapularis Servi Dei collo illius apponeret; & postero mane sana fuit. Navarra Albizia, cujusdam piscatoris uxor, cum triduo nequivisset urinare, se Patri commendavit, eo malo libera mansit. Eadem mulier testatur, quemdam puerum, ætatis annorum quatuor, velut hydropicum fuisse; sed post impositam ejusdem ventri fasciam, qua pater Ludovicus usus fuerat, nihil amplius mali sensisse; atque alterum puerum, istius fratrem, nequivisse incedere; sed, facto ipsi scapulari habitus S. Dominici f, sanatum fuisse & cœpisse incedere.

[306] [plaga frontis e lapsu,] Domina Hieronyma Vives de Canamas, dum gradus ascenderet, phialam vitream manu tenens, instar plumbi prolapsa est, impacto in quamdam arcam capite; cumque manus naturaliter soleant periclitanti capiti succurrere, ipsa brachium suum sic extendit, ut caput in manum impulsum eam phialam vitream fregerit, & armilla aurea, quam in eodem brachio gestabat, in tres partes disrupta sit: unde & frontem ab isto vitro læsam, & magnum in capite tuber retulit. Quam ob rem, cum non solum a læsione, verum etiam a consternatione illius vitæ timeretur, sine mora doctor Hieronymus Garaia arcessitus fuit. Interim ipsa curaverat capiti suo imponi quædam frusta vestium Patris, quæ penes se habebat; dumque adveniens prædictus medicus læsam partem detegeret, velut nullum læsionis vestigium invenit; cum nihilominus certum sit, non potuisse tumorem istum tam brevi tempore dissolvi.

[307] Ultimo die Paschatis quædam vetula uno brachio contracta, [malum brachii, & periculosum apostema depulsa.] sepulcrum Patris invisit, ipsumque precata, brachium istud ferreis clathris ibidem applicuit, & illico illud extendere cœpit, & digitos movere. Raphaëla Almenara, puella annorum undecim, acri febre grandique colli tumore laborans, vitæ suæ verebatur, sed multo magis ejusdem pater, doctor Ludovicus Almenara, cui periculum erat perspectius; maxime quod chirurgi decrevissent tumorem istum postridie incidere. At cum hic Servum Dei, quem in omnibus infirmitatibus suis inviserat, pio affectu prosequeretur, eumdem enixe invocavit; quod pariter fecit mater infirmæ, quæ frustum cilicii patris Bertrandi super eumdem tumorem posuit. Postero mane, cum jam incidendum apostema esset, compererunt illud multo meliori loco esse, & abactum tumorem: quod illi vehementer admirati fuere, quia ejusmodi apostemata ordinarie aperiuntur cum periculo eorum, qui ea patiuntur.

[308] Multa etiam alia miracula fecit hic Servus Dei, [Multa alia hic præterit auctor, quod non sibi de hisce constaret,] sanando cæcos, surdos & membris captos; & recurrentes ad se liberando febribus, apostematibus, melancholia, aliisque adversis & periculis mortis; quam ob rem ad sepulcrum ejus multa centena votiva donaria visuntur; sed, cum de hoc argumento nullum abhinc quinque mensibus fuerit institutum examen, nec instituendum sit, nisi post festum S. Lucæ, atque ego jam hac conscribenda Historia, aliisque negotiis a Superioribus meis mihi commissis occupatus, non potuerim in eadem indagare; quemadmodum (quantum humana fragilitas, quæ errori semper obnoxia est, mihi permisit) de ceteris, quæ scripsi, me certiorem facere conatus fui, quapropter licet potiora jam relatis supersint, ea tamen præteribo ex metu errandi, vel in substantia, vel in adjunctis g. Utinam intra breve tempus liceat mihi hoc Opus iterato edere, multis aliis auctum; maxime, si Deus annuat, ut ad nos perferantur aliquot bonæ notæ relationes de rebus, quæ ab hoc benedicto Patre in Indiis gestæ fuere h.

[309] Omnia hactenus dicta probant, quam recte de illo pronuntiaverit pater Micon, [Sanctumque similem S. Vincentio Ferrerio pronuntiat.] eum Valentiæ alterum S. Vincentium futurum: nam in vita quidem studuit illum, quantum tamen per infirmitates suas ipsi licuit, imitari; & post obitum summam sui reliquit existimationem, quæ assidue etiam crescet. Nec mysterio caret, quod per resectionem decem dierum ex mandato Sanctissimi Patris Gregorii XIII factam i, nondum integro a die obitus illius usque ad XIX Octobris diem elapso anno tam late per totum orbem terrarum divulgatum sit nomen ejus, atque ipse in patria sua tanta in veneratione habeatur; quamquam certum sit Christi dictum, nullibi prophetam minus, quam in patria sua honorari. Hac eadem ratione satisfit quæstioni, quam Servus Dei soluerat nonnumquam proponere, dum novitios juvenesque Religiosos, suæ curæ commissos, adhortabatur; nam postquam quædam S. Vincentii mirabilia narraverat, honoremque ac gloriam, quam ille huic conventui totique civitati contulit, verbis exornaverat, adjunxit hæc: Videamus modo, filii mei, quis nostrum illius futurus sit socius: ex prædictis enim præsto est responsio, hunc illum ipsum esse k.

ANNOTATA.

a Matth. XI, ℣. 21; & Lucæ 10, ℣. 13.

b Id est, die 5 Aprilis.

c Sive Palmarum, quæ anno 1582 incidit in diem 8 Aprilis.

d Recte: nam anno 1582, de quo hic agitur, Pascha die 15 Aprilis celebratum fuit.

e Vel avunculum: Italice enim est zio, quæ vox & patruum & avunculum significat.

f Ex voto similiter S. Ludovico nuncupato; ut sanatio huic accepta referri queat.

g Si omnes Sanctorum biographi eadem in scribendo cautela usi fuissent, non tot fabulisoneratas Sanctorum Vitas haberemus.

h Re ipsa idem Antistius Additiones ad hanc Vitam deinde scripsit, ediditque anno 1593, uti num. 3 Commentarii prævii dictum est, quæ ad manus nostras non pervenerunt; verum jacturam hanc resarciet Vita subdenda. Vide Commentarium prævium num. 15.

i Indicat vulgo notam Calendarii correctionem, qua Gregorius XIII Papa, ut æquinoxium vernum lunamque XIV Paschalem suis locis restitueret, anno 1582, quo scripsit Antistius, decem dies e mense eximi jussit, sic ut dies V Octobris dies XV computaretur.

k Sequitur hic apud Antistium Caput ultimum, in quo respondetur ad quædam dubia circa honorem huic Servo Dei post mortem exhibitum; quod caput cur prætermittam, lectorem monui in Commentario prævio num. 13.

VITA AUCTIOR,
Auctore Bartholomæo Avignono, Ordinis Prædicatorum, procuratore causæ canonizationis.
Ex versione Italica, ipso auctore curante, Romæ edita.

Ludovicus Bertrandus Conf. Ordinis Prædicatorum Valentiæ in Hispania Tarraconensi (S.)

A. Avignono.

PROLOGUS.

CAP. I.

Primus, qui vitam ac miracula B. Ludovici Bertrandi, [Biographus, cur post Antistium & Rocam] Ordinis Prædicatorum, conscripsit, fuit pater magister frater Vincentius Justinianus Antist a, olim Prior conventus Prædicatorum in civitate Valentia, vir admodum religiosus sanctorumque morum, & ob virtutem suam doctrinamque magni æstimatus: utque B. Ludovicus Bertrandus eum in Religione erudierat, ita ille sese semper bonum ac devotum filium ipsi exhibuit; multaque ex visu gesta Dei Servi cognovit. Composuit eam Vitam anno MDLXXXII, qui fuit proximus post mortem ejusdem Beati; cumque mirabilia & miracula, quæ Deus per ipsum patrabat, continuarent, aliquot ad eam Additiones fecit anno MDLXXXIII b. Multiplicatis deinde per totum mundum miraculis, allatisque ex Indiis c aliquot relationibus, multa notabilia continentibus, Pater præsentatus, frater Balthazar Rocca novam illius historiam multis testimoniis rebusque scitu dignis auctam anno MDCVIII excudit d, quando Servus Dei a Paulo V sanctæ memoriæ Beatorum numero adscriptus fuit. Sed quia processus hic Romæ erant, non potuit is auctor omnia, quæ in iis tunc legebantur, scire, ut suo Operi insereret.

[2] Ego opportunitatem nactus omnes istos Processus multis annis pervolvendi e, [hanc Vitam scribat,] & advertens multa non contemnenda in iis legi, quæ non habentur in Vitis, quas prædicti auctores scripserunt, necesse esse duxi, ut inde colligerem, quæ illi non tradidere, ceterisque jam excusis adjungerem, ut palam fiat, quantopere Deus Dominus noster Servum suum honoraverit. Ut autem hujus Historiæ veritas magis elucescat, adscripsi in margine locos, in quibus singula leguntur, vel in Processu, vel in libris auctorum, quos nominavi. Ut vero laborem hujus Historiæ componendæ aggrederer, impulit me librorum de vita Beati nostri Romæ & per totam Italiam penuria; & quamquam liber, a magistro Justiniano Antist scriptus, in sermonem Italicum versus fuerit, variisque in locis excusus, non tamen ibi reperitur, multæque personæ Beato pie addictæ conquestæ sunt de negligentia in curando, ut ejusdem Vita denuo edatur. Proinde ego pro meo, quo velut procurator canonizationis ipsius obstringor, debito studui illis satisfacere per hanc Historiam, ex Hispanico in nobilium Romanorum sermonem a domino Julio Cæsare Cavalier Bottifango conversam, tam pro magna sua erga Beatum devotione (conjuncta cum longissimi temporis obsequiis, ab eo in officio secretarii domino Cardinali de Asculo, ex Ordine nostro episcopo Portuensi, honoratissimæ memoriæ exhibitis) quam ad postulationem personarum magnæ conditionis; sed tanta cum diligentia propter speratam proximam canonizationem, ut eam ipse (aliis etiam rebus occupatus) nondum elapsis duobus mensibus absolverit.

[3] Partitum hoc Opus est in quatuor libros. In primo agitur de illius vita usque ad postremam infirmitatem, [ejusdemque partitionem exponit.] in eo non comprehensam: in secundo de virtutibus, dono prophetiæ, & miraculis in vita & morte usque ad sepulturam: in tertio de aliis miraculis, quæ mox, ut sepultus fuit, ac sequentibus annis contigerunt; neque omnia referuntur, quod fere impossibile esset; imo prætermissa sunt multa, ex iis, quæ sunt in Processibus, ne liber supra modum cresceret. In quarto denique narrantur breviter, quæ pro illius beatificatione & canonizatione, a Sancta Sede Apostolica obtinenda, gesta fuerunt; recensitis Brevibus Decretisque in hac causa expeditis; una cum postulatis eodem spectantibus serenissimorum Catholicorum regum, Philippi II, tertii & quarti, hodieque gloriose regnantis. Summopere cavi digressiones a proposito argumento, ut historia continue procedat, nec prolixitate sua fastidium pariat. Sunt in hoc Opere multi & magni defectus; quod a me compositum sit: sed quia illud solum scripsi ad gloriam Dei (qui mirabilis est in Sanctis suis) utque B. Bertrandus cognoscatur, fidelesque in necessitatibus ad ipsum pro solatio & remedio recurrant; mihi facile poterit condonari.

ANNOTATA.

a Cujus Opusculum præmisimus.

b Additiones anno 1593 typis editas signant litteræ excellentissimi magistratus Valentini, sæpe laudatæ in Commentario prævio num. 3; verum illas ad manus nostras non pervenisse, jam monui.

c Per Indias designari Occidentales seu Americam, Hispaniarum regi subditam, in Commentario prævio, & in Annotatis ad Vitam primam jam dixi; quod hic semel monuisse suffecerit.

d Alibi Roca dictus, qui scripsit Vitam Hispanice, quam habeo.

e Procuratorem causæ canonizationis ejusdem S. Ludovici Avignonus Romæ egit ab anno 1617; hanc Vitam vero a se Hispanice conscriptam, & a Cæsare Cavalier Bottifango Italice versam, typis vulgavit anno 1623; non potuit tamen canonizationis solemnitatem in eadem exponere, quia illa primum anno 1671 a Clemente X perfecta fuit.

LIBER I.

VETUS CAPITUM PARTITIO.

Caput I. De parentibus & nativitate illius.
II. De pueritia & piis moribus.
III. Quomodo habitum S. Dominici induerit in conventu Valentino.
IV. Quomodo professionem nuncupaverit, & de ejusdem admirandis virtutibus post professionem.
V. Quomodo creatus sit presbyter, & quæ postea fecerit.
VI. Quomodo constitutus sit magister novitiorum.
VII. De iis, quæ illi acciderunt, dum præfuit conventui S. Annæ de Albayda.
VIII. De aliis, quæ eidem acciderunt, dum habitabat in conventu de Albayda.
IX. Quomodo reversus sit ad conventum Valentinum.
X. Quomodo profectus sit in Indias.
XI. De mirabilibus, quæ fecit in Indiis.
XII. De gestis ab eo Carthagine Nova.
XIII. De gestis ab eo in Tubara.
XIV. De gestis ab eo in Cipacoa.
XV. De gestis ab eo in Sepencoa, in Petoa & aliis locis.
XVI. De gestis in Tenerife.
XVII. De gestis in Monpoix.
XVIII. De miraculis, quæ Deus per illius intercessionem fecit in Indiis.
XIX. Quomodo B. Bertrandus in Hispaniam reversus sit.
XX. Quomodo constitutus fuerit Prior conventus S. Onuphrii.
XXI. Quomodo reversus sit Valentiam, ibique magister novitiorum constitutus.
XXII. Quomodo constitutus sit Prior conventus Valentini.
XXIII. De aliis rebus, quæ ei acciderunt, dum in eadem civitate Valentina Prior esset.
XXIV. Deillius gestis post absolutum prioratum.

CAPUT I.
Sancti parentes, nativitas, fratres ac sorores, pia pueritia & adolescentia, vitaque ante susceptum Dominicanum habitum acta.

[Sancti pater Joannes Ludovicus Bertrandus,] In nobili civitate Valentiæ in Hispania vivebat anno MDXXV Joannes Ludovicus Bertrandus notarius, vir bonis sanctisque moribus præditus, suæque professionis admodum peritus; quam ob rem multa magnaque variorum baronum ac nobilium hujus regni virorum negotia agebat, ab iis sibi commissa; qui, cum eum justum Deique timentem cognoscerent, secure illa ejusdem virtuti ac peritiæ committebant, tantique eumdem æstimabant, ut pio Patris nomine ordinarie appellarent. Eadem ratione etiam sanctæ Inquisitionis officia obiit. Fuit præterea multis annis procurator conventus Portæ-cæli, Ordinis Carthusiani, quatuor leucis Valentia dissiti. Habitabat in ædibus suis in foro de Almodia prope ædes magistri Rationalis a, ubi ejus filius, Jacobus dictus postea habitavit. In conversatione sua tam erat mansuetus & benignus, ut numquam ex ore ejus auditum sit verbum cholericum aut indignabundum.

[2] Tam sincerus erat & verax, ut judices, dum cum his ageret, [cujus insigne elogium beneficiaque] eum peculiariter venerarentur, etiam propter bonam famam, quæ de eo circumferebatur. Amabat plurimum conversari cum Religiosis, multumque devotus erat S. Vincentio Ferrerio b ob duas gratias ab eodem Sancto ipsi collatas. Harum una est, quod, cum adhuc adolescens in vigilia S. Dionysii (multum solemni Valentiæ) missiles e pulvere pyrio ignes pueriliter tractaret, accensusque a delapsa favilla pulvis totum vultum ejus adussisset, ac velut mortuum reliquisset; cumque ejusdem avia, Ursula Ferreri c, propterea velociter currens ad ecclesiam Prædicatorum, genibus ibidem coram altari S. Vincentii (cui erat ipsa sanguine juncta) humi positis, hunc Sanctum pro salute vitaque nepotis sui ferventissime orasset, eumdem domum redux omni periculo defunctum reperit; quamvis ignis suffecisset ad eum exanimandum, aut saltem ad assandum caput, & ad instar cadaveris deformandum.

[3] Altera gratia multis annis contigit, postquam ille primam duxerat uxorem; quando paulo ante feriam IV Majoris hebdomadæ tam graviter decumbens, ut jam funebria illius pararentur, improviso oculos aperuit, [a SS. Vincentio & Brunone eidem collata hic referuntur,] & vestes suas petiit; dicentibusque circumstantibus, ut quiesceret; neque enim sui esse compotem; Bene mei compos sum, respondit, addiditque, apparuisse sibi S. Vincentium Ferrerium, sanctumque Brunonem, fundatorem Carthusianorum, dicentes, se non moriturum ex eo morbo, & feria IV illius Hebdomadæ sanctæ ad divina Officia ad ecclesiam iturum, uti apprime evenit. Quo miraculo Joannes Ludovicus divino servitio tam addictus, & erga S. Brunonem tam pie affectus permansit, ut singulis annis festum ejus in cartusia Portæ-cæli celebraret, eoque die conventu exhiberet convivium. Anno autem MDXLVI quædam pretiosa donavit in præmium eorum, qui in S. Brunonis laudibus tam Hispanice, quam Latine cantandis excelluissent; fecitque pro majori altari velum fieri e panno holoserico operis Damasceni, eoque in medio turrim pro insignibus gentilitiis acu pingi.

[4] [secundis nuptiis duxit piam mulierem, Joannam Exarch,] Post defunctam deinde primam conjugem ibat ad Portam-cæli, ut Carthusianorum habitum indueret: sed per viam duo supra dicti Sancti ei denuo apparuerunt, qui cum dicerent, non esse voluntatis divinæ, ut Religiosus fieret, remansit in sæculo. Hosce favores suo patri præstitos B. Ludovicus Bertrandus Religiosis interdum narrabat ad honorem S. Vincentii, eosque ad ejusdem venerationem excitandi gratia. Secundas nuptias Joannes Ludovicus Bertrandus contraxit cum Joanna Angela Exarch d, admodum devota muliere, bonique exempli in conversando,ac solitariæ vitæ tam amante, ut nisi ad Missam ceteraque divina Officia, ac nonnumquam ad visitandas quasdam Dei famulas, apud ecclesiam S. Andreæ simul habitantes, raro alio egrederetur; sed assidue erat domi suæ, ejusdem regimini prudenter invigilans. Tam pacifica tamque benigna erat, ut numquam inter illam & maritum suum ulla nata displicentia sit; proindeque illi sancta pace tranquilloque statu gauderent. Erat huic dominæ frater Carthusianus, appellatus Donnus Exarch, Religiosus virtute & spectatæ sanctitatis, qui multis annis Portæcæli Prior præfuit.

[5] [ex qua anno 1526 S. Ludovicu, ac post hunc] Ex hac Joannes Ludovicus Bertrandus quatuor proles masculas, ac totidem femineas suscepit. Primus fuit Ludovicus, quem velut primogenitum Deus sibi vendicavit, natusque est primo die anni MDXXVI, baptizatus in ecclesia parochiali S. Stephani, atque in eodem sacro fonte, in quo gloriosus pater S. Vincentius etiam fuerat ablutus; eique nomen Joannis Ludovici impositum fuit; quamquam postea solum Ludovici nomen ipsi adhæserit. Fuerunt in hac familia viri spectabiles probatæque fidei, ac nominatim Petrus doctor, qui fuit unus e novem deputatis ad declarandum ad quem pertinerent regna Aragoniæ, per mortem regis Martini vacantia e. Secundus filius fuit Michaël Hieronymus; & ipse quoque bonis & integræ vitæ dotibus præditus, qui propterea cum beneficiatus esset in ecclesia majori Valentiæ, a capitulo accepit officium subsacristæ, ibi valde honorificum, nec concedi solitum, nisi personis perspectæ virtutis ac fidei. Decessit hic e vita anno MDXCIV, die IV Julii, ætatis annorum LXII, & humatus est ante sepulcrum B. Bertrandi, quo etiam translata fuere corpora parentum illorum.

[6] Tertius, Joannes Baptista dictus, pariter Religiosus fuit Ordinis Prædicatorum, [tres alios filios & quatuor filias genuit.] quorum sacrum habitum induit in eodem conventu Valentiæ anno MDL, professus anno sequenti, die V Octobris coram venerabili patre magistro Joanne Micone, tunc illius conventus Priore, dum ibidem magister novitiorum erat frater Ludovicus, ejusdem Joannis Baptistæ germanus. Is studiorum causa profectus Bononiam f, dum hinc per mare rediret Valentiam, vi tempestatis in Sardiniam insulam pulsus est, adeo fractus viribus, ut, accedente febri, ibidem diem suum obierit Calari g in conventu S. Dominici. Natu minimus filius appellatus fuit Jacobus, ab integritate vitæ ac virtutibus laudabilis, qui post obita varia civitatis officia (fuit enim quater Juratus, bis Rationalis, aliisque magistratus muneribus functus, in quibus se semper admodum prudenter strenueque gessit) a rege Catholico designatus fuit quæstor generalis vectigalium regiorum civitatis & regni Valentiæ. Uxorem duxit dominam Mariam Costa, mulierem magnæ pietatis & devotionis erga beatum fratrem Ludovicum, cognatum suum, ex qua suscepit unam filiam, nuptui traditam domino Petro Escriva. Obiit Jacobus iste die IV Octobris anni MDCXIV, & in paterno sepulcro humatus. E quatuor filiabus natu maxima vocata Joanna fuit, nuptaque N. Pastori; secunda Hieronyma Vincentia, nupta N. Ximeno; tertia Ursula Magdalena, matrimonio juncta N. Cutanda; quarta, Raphaëla innupta obiit.

II.

[7] Videtur Deus in ipsa Ludovici Bertrandi pueritia portendere voluisse, [Puer, visis sacris iconibus, plangere cessabat,] quam hic magnus Servus suus esset futurus; quia a prima illius infantia, dum plorabat, nihil ad eum sedandum noverant efficacius, quam si sacras imagines spectandas ei exhiberent, eratque tam pronus in lacrymas, ut pene existimari possit, placuisse Deo melancholicam ipsi indolem dare, ut velut alter Jeremias toto vitæ suæ tempore peccata mundi ploraret. Proinde, ut a lacrymando cessaret, oportebat ipsum ad archiepiscopalem aliamve ecclesiam ferre, ubi non modo desinebat flere, verum etiam magnam præferebat lætitiam: & si forte ecclesiæ fores obseratæ essent, ostensis, quæ ibi sunt, Apostolorum statuis, mox reprimebantur lacrymæ: quod non ambiguum præsagium fuit, futurum ipsum peculiarem cultorem Sanctorum, hosque ilius perpetuos consolatores.

[8] Quantum ille crescebat, tantum crescebat ejus cura parentibus, [pietatis ac litteratum studiis mire erat deditus.] qui pro ratione illius teneræ ætatis magno illum cum amore & timore Dei educarunt, cœperuntque ad scholam mittere, & ibat ille tam libenter, ut ex profectu facile se proderet ejusdem ardens desiderium virtutis, & odium desidiæ. Inter septimum octavumque suæ ætatis annum tantopere addictus erat orationi, ut ab eo tempore recitare cœperit Officium beatæ Mariæ Virginis, quod posthinc numquam prætermisit; tamque solitudinem amare, ut omnia, præter sancta, colloquia fugeret. Numquam auditus fuit jurare; & si quis coram illo juraverat, reprehendebat eum magno cum zelo, uti etiam eos, qui otiose vivebant. Vesperi, quam primum poterat, recipiebat se in cubiculum, foresque intus claudebat: observantesque per rimam seræ domestici, viderunt eum majorem noctis partem traducentem in precibus, quietem vero capientem in solo, vel arca, numquam autem eubantem in lecto, quem, ne famulæ adverterent, evertebat, quasi in eo dormivisset; sed candor linteaminum, quæ, dum mutabantur, non aliter, quam dum primo posita fuerant, inveniebantur, detegebat illius puerilem sanctamque cautelam.

[9] [Ejus a cibis abstinentia, obedientia, modestia, ad Sacramenta accessus,] Raro volebat matutinis temporibus, ut ceteri pueri, admittere jentaculum, exigui cibi naturaliter appetens, sed ex virtute abstinens; atque exin cœpit jejunare. Erga res divinas tam pie afficiebatur, ut omnis ejus voluptas esset interesse Missis & Vesperis, & Religiosas domos invisere, e quibus præcipue frequentabat conventum Prædicatorum. Parentibus suis semper obsequebatur, adeo ut nullam eis umquam tristitiæ causam dederit: imo si aliquando, ut pueris sæpe accidit, ipse ploraret, nutu jussus silere, illico silebat. Grandiusculus factus, si videret matrem adversum ancillam aliquam ira concitatam, incipiebat pium aliquem librum prælegere, ut illius choleram sedaret. Supra modum fuit verecundus & amans honestatis, oculis passim ad terram versis cum diligenti custodia sensuum, in præsagium multarum virtutum, quæ in ipso postea magnopere splenduerunt. Cum ad annum ætatis quintum decimum pertigisset, cœpit sanctissima Sacramenta frequentare, nactus sibi a sacris confessionibus insignem Dei servum, fratrem Ambrosium a Jesu appellatum, concionatorem celebrem Ordinis Patrum Minimorum: tantæ vero erat humilitais & prudentiæ hic sanctus Juvenis, ut, ne quis continuum suum in frequentandis Sacramentis studium adverteret, varias adiret ecclesias, sacram Eucharistiam modo in ecclesia S. Francisci, modo in S. Sebastiani Patrum Minimorum, modo in S. Mariæ de Jesu, ac sæpe in Patrum Prædicatorum suscipiens.

[10] [studium orationis & obsequium in nosocomiis.] Mortuo deinde patre fratre Ambrosio, confessarium habuit patrem magistrum, fratrem Laurentium Lopez d'Ocagna, boni exempli Religiosum, qui postea fuit Prior conventus S. Dominici Valentiæ, cujus sacris colloquiis Ludovicus magis magisque roborabatur in rebus divinis, & in sanctissimis Sacramentis sæpius frequentandis. Qua de causa benedictus Juvenis cum aliis litterarum studiosis, qui Deo servire vere desiderabant, post exceptas lectiones accedebat ad dictum magistrum Lopez, qui de rebus spiritualibus cum ipsis conferebat, docebatque eos modum, quo in virtutibus proficerent, & in sancto Dei servitio perseverarent. Ita pius Juvenis in dies singulos progrediebatur feliciter in exercitiis spiritualibus, in eorumdem Patrum Prædicatorum ecclesia longo temporis spatio precibus insistens. Visitabat frequenter infirmos in nosocomiis, multas integras noctes exigebat, eis inserviens, &, quibus poterat, rebus succurrens. In hisce officiis (quibus ordinarie occupabatur) erat ille speculum virtutum & pœnitentiæ omnibus, qui eum noverant.

[11] [Peregrinaturus clam discedit, sed a patre,] At cum sibi persuaderet, posse se ferventius Deo servire procul ab ædibus paternis, in quibus reputabat se nimium delicate vivere; statuit (volens SS. Alexium & Rochum imitari) omnia relinquere; eoque animo, confessus prius peccata sua, sacraque Eucharistia refectus, peregrini habitu clam discessit, profecturus, ubi a nemine agnoscendus esset, possetque suum sanctum propositum exsequi, terrenis omnibus rebus expeditus. Cum vesperi ejus diei, quo discesserat, non compareret domi suæ, nec moneri jussisset, (ut consueverat) se adiisse nosocomium, intellexerunt, ipsum discessisse. Sed brevi post accepit pater epistolam sine die locoque signatam, per quam discessum suum indicabat: in qua cum spiritus ipsius in ea tenera ætate eluceat, ejusdem apographum hic appono; quale sequitur.

[12] Jesus Maria. Certo novi dolorem, quem tua dominatio, [ex epistolæ ejus, quæ hic datur,] dominaque mater senserunt ex consilio, quod cepi; sed vere non debuissetis sentire, cogitantes, hanc esse voluntatem Dei. At petent, quomodo sciam ego, hanc voluntatem Dei esse: cogitare possunt, me non sic discessurum fuisse, jam inchoata hyeme, cœptisque litterarum studiis derelictis, nisi id omnino divinæ voluntatis fuisset: qua de re vestra dominatio non debet contristari, animo revolvens, Redemptorem nostrum descendisse e cælo in mundum frigidissima anni tempestate; ac venisse moriturum, ut vitam nobis ingratis donaret. Quanto magis debeo ego peccator relinquere mundum, & ire, quo divina ejus Majestas me vocat, ut agam pœnitentiam de tot peccatis a me contra Deum meum commissis. Discessus meus tanto majorem creaverit luctum, quanto majori in discrimine domina mater versatur; sed nec hinc vel leviter dolendum mihi est. Legat sanctos doctores, qui asserunt, beatam eam animam esse, quæ in hoc mundo patitur dolores; quia indicium est, Deum habere oculos suos super ipsam, ac velle remunerare in gloria bona opera, quæ hic deorsum fecit. Sunt etiam, quorum bonum, quod agunt, remunerat in hac vita, ut deinde malum, quod fecerunt, castiget in altera. Propterea patienter acceptanda hæc perturbatio est, divinaque Majestas oranda, ut me sua sancta manu sustineat, ducatque, uti duxit Magdalenam, ac denique a malignis inimicis servet.

[13] A N. & N. accepi aliquos denarios mutuos in hoc iter, [id edocto,] non ut prodigam, sed ut iis utar, si forte Deus voluerit me inflicta pro peccatis meis infirmitate aliqua visitare; quamquam divina illius Majestas sit verum auxilium & medicina omnium malorum. Dignetur dominatio vestra dictam summam restituere h, ut secura sit conscientia mea. Ne labores scire, ubi sim; quod frustra faceres; & quamquam etiam me reperturi essent, confido, sore ut Deus meus ac magister Jesus me in meo conservaturus esset firmo proposito. Commendet me dominatio vestra divinæ Matri ejus, oretque, ut me eo conducat, ubi ipsi melius serviam. Consoletur dominatio vestra matrem meam, dicatque ei, ut, cum alios filios habeat, iis se soletur, memineritque, me sibi a morte sublatum esse, dum me peperit. Nec aliud addam, nisi ut Pater & Filius & Spiritus sanctus sint cum dominationibus vestris, serventque, & sint semper mecum. Amen. Eamque nobis concedant gratiam, ut ei serviamus in hoc mundo, & æterna quiete gaudeamus in altero i.

[14] Pater, hac accepta epistola, diligentissime inquisivit, [reduci curatur, & vestem clericalem induit.] quam viam teneret sanctus Juvenis, qui, ut singulari sua modestia rarisque moribus, quocumque incederet, tam bono erat exemplo, ut omnium in se oculos raperet, ita ex talibus indiciis lumen aliquod de ejusdem itinere affulsit. Missi ergo a patre, qui eum investigarent, repererunt ipsum apud quemdam fontem prope Bugnuolo, locum septem k leucis Valentia dissitum; utque ei reditum persuaderent, finxerunt, matrem ex dolore, quem ex illius discessu conceperat, jam morti proximam esse; quo astu eum domum suam reduxerunt tanto patris gaudio, quantum exigebat recuperatio amissi Filii tam boni & cari. Advertens autem pater, eum in solas res ecclesiasticas animum propensum habere, talari clericorum veste illum induit. Ita ipse in suis devotis exercitiis, jejuniis, charitatis officiis & litterarum studiis perseverans tempus exegit, donec Religiosum Ordinem ingressus est; cum personis piis interim semper conversans magnaque cum diligentia fugiens consortia earum, quæ non erant ejusmodi.

ANNOTATA.

a Id est, regiis rationibus præfecti.

b De S. Vincentio Ferrerio, Ordinis Prædicatorum, jam crebra facta est mentio in Vita prima & Annotatis ad eam: at meminerit lector, me ad hanc secundam Vitam nihil de personis, locis, aliisque occurrentibus, de quibus in Annotatis ad priorem jam egi, (nisi quid peculiare occurrerit) annotaturum, ne Vitam satis prolixam frustra augeam. Poterit lector ope Indicum ad calcem hujus tomi de more adjiciendorum, si quam eorum notitiam desideret, eam in Vita prima exquirere.

c Per hanc fuit S. Ludovicus ex supra dicti S. Vincentii Ferrerii familia.

d De nomine hujus secundæ conjugis vide dicta in Commentario prævio num. 20.

e Vide Annotata ad Vitæ primæ cap. 1, lit. c.

f Indicatur celebris ditionis Ecclesiæ civitas, Italis Bologna, ut multis aliis titulis, ita etiam litterarum ac liberalium artium academia illustris.

g Calaris, Italis Cagliari, Sardiniæ, maris Mediterranei insulæ, civitas est, regnique caput.

h Haud dubie loco litterarum N. & N. sanctusJuvenis indicavit personas, a quibus nummos acceperat mutuos, & quibus eos a patre reddendos desiderabat.

i In margine notat Avignonus, se hanc epistolam accepisse ex Vita per Rocam scripta, de qua consule Commentarium prævium num. 14 & seq.

k Antistius lib. 1 Vitæ, cap. 1, num. 5 hujus loci a Valentina civitate distantiam multo majorem notat. Adi Annotata ibidem ad lit. c.

CAPUT II.
A parentibus primo impeditus, ne Dominicanum habitum susciperet, deinde clam illis induit, iisdemque tandem consentientibus, professionem emittit: virtutibus ac doctrinæ acquirendis studet.

CAP. III.

[Ab ingressu Ordinis Prædicatorum a patre prohibitus,] Ex familiaritate, quam Ludovicus Bertrandus cum patre magistro fratre Laurentio Lopez, confessario suo, aliisque bonis Valentini conventus Prædicatorum Religiosis coluit, accensum ei tam vehemens desiderium est Ordinem S. Dominici in eodem conventu profitendi, ut decreverit ejusdem habitum petere. Fecit id instantissime apud Priorem, qui tunc temporis erat pater magister, frater Jacobus Ferran, vir litteratus solidæque virtutis, qui e Turco genitus a, præcipuis Prioratibus provinciæ Aragoniæ functus fuit, bisque eamdem provinciam rexit, qui prompte pollicitus est, eum sui desiderii compotem facere. Sed, cum hoc eodem die, quo vestiendus erat, ad aures patris Ludovici pertigisset, accessit hic Priorem, & debiles sui Filii vires infirmitatesque exponens, effecit, ut ille, quamdiu ibidem Prior fuit, eumdem nullo modo admiserit: quod bono Juveni tanto fuit dolori, quanto tenebatur desiderio videndi se sacro illo habitu indutum.

[16] Non propterea tamen prætermisit frequentare conventum, [in proposito perstitit,] ad quem, elapsis studio præstitutis horis, accedebat, nihilominus confidens, Deum sibi aliquando concessurum, ut, quod tantopere desideraverat, sanctum propositum suum exsecutioni mandaret. Eo duce, ibat sæpe ambulatum extra civitatem a porta marina ad regiam, inter quas situm est S. Dominici monasterium; ibidemque fixis in illos sacros muros oculis, flebat cum tenero affectu, quod non liceret sibi tot bonorum Religiosorum sancto consortio ibidem frui. Id pariter factitabat, dum audiret æra campana conventus ad divina Officia pulsari. Ita ipsemet postea narravit in quodam colloquio, in dicta tirocinii domo cum novitiis habito, aliquot mensibus, antequam moreretur. Visus tunc aliquoties est magnam aquæ copiam ex puteo horti cellæ S. Vincentii Ferrerii hausisse, qua malorum aureorum arbores rigabat; & aliquando a fratre Joanne Perez rogatus, cur adeo se fatigaret tanta aquæ copia haurienda; Ad irrigandas, reposuit, hasce benedictas malorum aureorum arbores, ne arescant. Hinc collige humilitatem & piam simplicitatem, qua jam ab illa ætate benedictus Juvenis ornatus fuit.

[17] Post evolutum Prioratum patris magistri, fratris Jacobi Ferran, in ejusdem locum electus est venerabilis pater magister, frater Joannes Mico, vir tantæ sanctitatis, ut & in vita & in morte multis miraculis honoratus fuerit. Apud hunc Ludovicus frequenter importune institit, [tandemque ejusdem habitum induit] ut sibi habitum concederet; & quamquam alii litterarum studiosi eumdem quoque ab ipso peterent, hisce tamen sanctus Prior suadebat, ut alteri Religioso Ordini nomen suum darent; sed Ludovicus ab ipso, non sine singulari cælesti providentia, magno cum gaudio admissus fuit. Verum antequam eam vestem indueret, desiderans Juvenis audire pias exhortationes, quas Prior diebus Veneris ad novitios in capitulo habebat; dum fratres cantarent Completorium, abscondit se in quodam sacello claustri, jamque illis ingressis in capitulum, ex insidiis clanculum prodiens, inter fenestras in genua procubuit, ibique attente pieque sermonem auscultavit, quem dum ad finem vergere advertit, raptim inde se recepit, ne deprehenderetur, & domum reversus, semper magis magisque ad serviendum Domino Deo impellebatur, mature expendens salutaria monita, quæ audierat.

[18] [anno 1544, insciis parentibus; patrisque,] Ludovicus, postquam deinde cum dicto Priore de concedendo habitu secretissime, ne id patri innotesceret, ac denuo impediretur, egerat, a vespere usque in matutinum tempus pernoctavit in ecclesia S. Dominici, Deum ac beatissimam illius Matrem, Sanctumque loci patronum precatus, ut sine impedimento in eum Ordinem admitteretur, in eodemque perseveraret; cujus preces exauditas fuisse, docuit eventus; nam die XXVI Augusti anni MDXLIV, ætatis suæ anno XVIII, mense VII, ac die vigesimo sexto b, tam diuturni voti sui factus est compos, per manus ejusdem venerabilis Prioris Miconis indutus habitu gloriosi patris nostri S. Dominici cum communi omnium istius conventus patrum assensu & gaudio. At parentes, intellecto, ipsum religiosa veste jam indutum esse, supra modum doluere, tum quod illum singulariter diligerent, tum etiam quod vererentur, ne ab istis Religiosis ad id inductus esset; tum denique quod Filius suus ob ordinaria sua incommoda & debilitatem virium non videretur ipsis satis aptus ad litterarum studia, quas Ordo Prædicatorum profitetur.

[19] [ipsum ad seculum revocantis, argumenta] Quam ob rem aptiorem accommodatioremque ipsi censebant Ordinem Cartusianum, vel S. Hieronymi; eaque ratione inducti extrema tentarunt, ut a proposito suo dimoverent. At quanto magis isti moliebantur propositum illius enervare, tanto magis ipse firmabat. Simul atque Ludovicus vidit se eo benedicto S. Dominici habitu vestitum, magnis animis cœpit sese in omnibus virtutibus exercere, specialiter in obedientia, humilitate & oratione; sanctique nostri fundatoris, & sancti Vincentii & aliorum Sanctorum Ordinis nostri gestis expendendis. His ducibus tantum in divino proficiebat servitio, ut omne bonum, omneque gaudium suum in conversando cum divina Majestate constitutum haberet. Et licet pater ejus ante expletum secundum illius tirocinii mensem de ejusdem consilio questus ei scripserit, nequiit eum a proposito revocare; imo ipse cum magna constantia eidem respondit hoc modo.

[20] [per epistolam,] “Jesus Maria. Litteras dominationis vestræ accepi, in quibus recte expensis video, summatim duo contineri. Unum est, cum velim Religiosam vitam profiteri, placere tibi, ut in Ordine Cartusiano vel S. Hieronymi Deo serviam. Alterum est, opinari te, persuassisse mihi hujus ædis Religiosos, ut suus essem. Quod ad primum attinet, patienter ferat dominatio vestra; quia ego alias numquam contentus vivam. Quod autem ait, cibos, jejunia & labores in hac Regula præscripta mei corporis constitutioni non convenire; & quia ego ad contemplationem inclinor, id me commodius facturum in prædictis Ordinibus, quam in hoc, in quo Religiosi tantopere occupantur studiis litterarum, nec, nisi litterati, æstimantur; meminerit, obsecro, dominatio vestra dictum S. Pauli, regnum Dei non consistere in cibo vel potu c; & reprehendi ab illo eos, qui ventrem suum sibi Deum fecere d. Itaque, cum ego non credam, regnum Dei esse escam & potum, nec ventrem meum pro Deo habeam, parum me terrere possunt jejunia & labores.”

[21] “Cumque hujus Ordinis Religiosi concionentur & confessiones excipiant (quæ officia non recte sine contemplatione exercentur) certum est, [quæ hic datur,] in hoc Ordine amplum ad contemplandum campum patere; quod dominationi vestræ manifestum est, eritque aliis, qui voluerint inquirere. Parum ab hominibus æstimari, non displicet mihi; imo id cupio, & ita suadet mihi S. Paulus his verbis: Mihi pro minimo est, ut a vobis judicer, quia, qui me judicat, Dominus est e. Proinde per amorem Dei supplico dominationi vestræ, ut in bonam partem accipiat, quod Spiritus Sanctus fecit; illius hoc opus est, non meum; & contrarium facere, esset ipsi resistere. Certus sum, me hac ratione salvandum, futurumque solatio dominationi vestræ, dominæque matri & fratribus meis. Atque hic cum Psalmista dico: Hic requies mea in seculum seculorum; hic habitabo, quoniam ipsemet elegi f.”

[22] “Quod ad alterum spectat, nempe existimare dominationem vestram, [egregie refutat,] id factum esse ex persuasione horum patrum; crede mihi (verum dico) eosdem mihi etiam fuisse contrarios, maxime magistrum novitiorum, non, quod displiceret ipsi me admittere, sed quod ei quoque, uti dominationi vestræ, viderer destitutus idoneis viribus ad sustinenda onera, quæ ibidem subeunda sunt: sed tandem mea importunitate constantiaque perpensis, judicavit, restiturum se Spiritui Sancto, si meis precibus non annueret. Ut autem dominatio vestra hac de re certior fiat, sciat, quædam mihi concessa esse, quæ non solent aliis novitiis concedi; puta, ut possim ego ad dominationem vestram scribere, ab eaque recipere litteras, imo loqui cum eo, cui ipsa mandavit, ut me viseret. Nunc igitur, cum jam manifesto constet dominationi vestræ, me, quod in hac re feci, mea sponte fecisse, non ex suasione aliorum, non decet, me ista facultate ulterius uti, sed ad aliorum novitiorum legem conformare. Idque ego etiam ipsemet rogavi patrem magistrum, qui nihilominus dixit, concessurum se, ut vestra dominatio mecum sola loquatur, si ipsa huc voluerit accedere.”

[23] Ceterum tam crudiliter ille me tractat, ut me propter infirmitates meas in optima tirocinii cella collocaverit, [eosque secu ros esse jubet;] terque in hebdomada cœnare jubeat invitum; propter præsens vero frigus sibimet abstulit pallium, quo egebat, ut ego eo utar; ut adeo in me sit misericors, & in se ipsum crudelis; atque ipse incedat nudus, ut ego vestiar. Hisce de causis soletur se dominatio vestra, certaque sit, me in animo meo magno solatio frui: quodque ad exteriores vires pertinet, validiorem esse, quam umquam alias. Videat, ne de sua dominatione dicatur, quod dixit rex David: Trepidaverunt timore, ubi non erat timendum g. Gratia Spiritus Sancti custodiat dominationem vestram cum domina matre & omnibus; quod ego diu noctuque oro. E conventu Prædicatorum, VI Octobris h.”

[24] [hique tandem consentiunt.] Hæc omnia videns sanctus Prior Micon, ut liqueret, perseverantiam fratris Ludovici Bertrandi ex nullo humano respectu oriri, eum quodam die advocavit, & coram patre suo dixit: Præcipio tibi, quantum possum secundum Deum, ut mihi libere edicas, an in Ordine contentus vivas; & an vires in te sentias, ut in eo possis persistere. Affirmavit sanctus Novitius, dixitque, se potius moriturum, quam inde umquam egressurum: utque paternas suasiones fortius oppugnaret, sciens sibi a Priore factam esse licentiam cum eo loquendi, vovit Deo, se in eodem Ordine victurum ac moriturum. Hac ratione, ac matre etiam semel a Priore visitata, manserunt parentes illius tanto repleti solatio, ut ambo ad ecclesiam S. Dominici accesserint ad agendas Deo gratias, quod filius suus frater Ludovicus tam bonum statum elegisset.

[25] [In tirocinio omnibus virtutibus emicans] Tantum creverunt virtus & sanctitas benedicti fratris Ludovici anno novitiatus sui, ut non amplius tiro, sed veteranus videretur. Erat ipse abstinentissimus ciborum, sibique destinatæ portionis majorem partem semper dabat pauperibus, quod etiam per totum vitæ suæ decursum observavit; consilium S. Vincentii Ferrerii secutus. Erat admodum taciturnus, ac silentii & solitudinis amantissimus, humillimus omnium. Singularis in eo fuit continentia sensuum exteriorum, ac major etiam internorum: nec enim satis ipsi erat consuetas in hac sancta æde horas devotioni impendisse, sed curabat mentem suam semper ad Deum elevatam habere. In communibus Ordinis Officiis fuit exactissimus, nullo temporis puncto otiosus: exhibebat se admodum pœnitentem & austeræ vitæ amatorem; & quamquam in peragendis omnibus, quæ novitii solent, plene satageret, non solum nulla hinc ei oboriebatur mentis evagatio, sed magis magisque accendebatur in amore divino.

[26] [futuræ sanctitatis suæ manifesta præbet indicia.] Multum studii posuit in ceremoniis Ordinis discendis, & cognoscendis constitutionibus, quas deberet servare, & in earumdem observantia exactissime procedebat, uti in omnibus semper patuit. Suspiciebant Religiosi conventus virtutes, quæ in bono Novitio splendebant, & quanto plura in eo videbant sanctitatis indicia, tanto magis lætabantur, quod eum admisissent ad habitum. Aliquando tentantes, an sibi esset constaturus, observabant oculos ejus, quos, dum in Crucifixum intentos habebat, expedito videbatur visu destitutus; notabant ejus verba, mensurabant passus, & omnes actiones subtiliter rimabantur; ac in hisce omnibus compererunt, unde ipsum magis amarent, laudarentque; nihil, unde arguerent. Tale summatim dedit specimen virtutis suæ, ut, elapso anno tirocinii, totus conventus exultaverit, quod ille ad professionem procederet; cum ex indiciis in novitiatu ab illo datis pro certo haberetur, fore ut insignem splendorem, non solum huic sancto conventui, sed etiam universo Ordini Dominicano adderet.

IV.

[27] Anno MDXLV, vicario generali Ordinis patre magistro, fratre Francisco Romeo Castellioneo, [Professus anno 1545 novis animis] post mortem Generalis, fratris Alberti de Casaus Hispani, anno MDXLIV, die XXVI Novembris Vallisoleti i defuncti; Provinciali autem Aragoniæ patre magistro, fratre Melchiore Pou Catalano, Priore vero conventus S. Dominici Valentiæ venerando patre magistro Micone, frater Ludovicus Bertrandus professionem suam die XXVII Augusti cum magno suo ejusdemque conventus Valentini gaudio nuncupavit. Qua re agnoscens se novo debito, tribus scilicet sollennibus votis, obedientiæ, castitatis & paupertatis, additaque præterea sacrarum Constitutionum observantia, ad serviendum Deo obstrictum, omnem vitam præteritam pro negligentia & mœrendi materia reputabat. Proinde toto animi affectu cælestem opem implorabat, ut inciperet bonus esse: quia quo quis melior est, eo amplius sibi credit deesse, ut bonus sit. Volvebat semper in animo, se ad hunc statum a Deo vocatum esse, ut inciperet illum amare, arguebatque suam desidiam, velut in ea via hactenus nesciret ambulare, in qua tunc oportebat currere.

[28] Maximi faciebat exactum esse in promissa obedientia, [in omnium virtutum studium incumbit,] ac propterea voluntatem suam in omnibus & ad omnia superioris nutui subjiciebat; quod Religiosæ vitæ fundamentum est; tantamque in hac virtute exercenda facultatem acquisivit, ut, quemadmodum ex Processu constat, magnam devotionem excitaret videntibus, quam prompte majoribus suis pareret; nec talis solum fuit in principio vitæ suæ Religiosæ, sed semper mansit obedientissimus. Curavit omnimodis, ut puritatem mentis & corporis servaret intactam, utque omnes cogitationes suas continue in Deum defixas haberet, eum assidue obsecrans, ut tam bellum candorem sibi illæsum servaret. Pergebat magis, quam umquam antea, mundana omnia contemnere, ea nihili faciens, vilissimaque ac se indigna reputans; sed contra inæstimabiles divitias ac pretiosum thesaurum esse censens servire Jesu Christo, cui agebat gratias, quod hic per votum paupertatis teneret illum iis solutum vinculis, iisque cogitationibus liberum, quæ felicissimam servitutem suam potuissent turbare.

[29] Elegit sibi ductores patrem suum S. Dominicum, aliosque Ordinis Sanctos, [optimos quosque sibi sequendos proponens.] ac peculiariter S. Vincentium Ferrerium, ex cujus consiliis, in Tractatu de vita spirituali ab eo consignatis, se dirigebat; neque solum mirabatur exempla Sanctorum, qui obierant, sed etiam studebat imitari virtutes maxime in his provectorum, qui vivebant; quorum in ea sancta æde magna erat copia. Unius itaque charitatem erga proximum; alterius solitudinem, aliorum corporis habitum; horum assiduitatem in orando; istius pœnitentiam & corporis castigationem imitans, formabat sibi indumentum pulcherrimum, quo se ornaret; tamque studiose curabat augmentum virtutum, ut intra breve temporis spatium perfectum sanctitatis exemplar evaserit, quod omnes poterant utiliter contemplari, ex eoque uberes fructus referre.

[30] [Ex nimis austera vitæ ratione in morbum lapsus alio mittitur;] Speciatim vero tantopere assueverat cum Deo agere, ut aliquoties raperetur extra se, ita ut ipsemet nesciret discernere, utrum in terra, an in cælo versaretur. Proinde petiit semel a patre Micone, ut sibi diceret, quid causæ esse posset, quod aliquando, dum orabat, non esset sui compos, cui ille respondit: Redde Deo gratias, quod eo pertigeris; hæc enim felicitas est, quæ non omnibus obtingit. Factum hoc ipse frater Ludovicus narravit patri, fratri Joanni Alarconi, dum in conventu S. Annæ de Albayda de oratione conferrent; advertit tamen pater Alarcone, Ludovicum, postquam hæc manifestaverat, dictorum suorum pœnituisse, quod in suam laudem ea possent redundare. Tantopere desiderabat opera pœnitentiæ facere, ut multa, quæ faciebat, pauca ipsi viderentur. Nec contentus erat observandis jejuniis, quæ Constitutiones præscribunt, nisi his etiam adderet altera, dempta sibi majori parte alimenti sui; totque corporis flagellationes afflictationesque ceteris adjungeret, ut in gravem inciderit morbum: qua de causa necesse fuit, eum transmittere ad conventum S. Matthæi k, locum salubrem, in quo cara sanctitatis suæ vestigia reliquit.

[31] [dumque convaluit, solita resumit exercitia & litteris operam dat:] Postquam ab hac infirmitate convaluit, solita exercitia resumpsit: nec enim erat instar aliorum, qui, si faciendo pœnitentiam ægrotaverint, ab ea imposterum abstinent. Ut autem ea, quæ in tirocinio docentur, usui sunt non solum tempore novitiatus, sed toto vitæ spatio; ita frater Ludovicus ad mortem usque observavit substantialia & necessaria, quæ novitius didicerat; puta, vota paupertatis, castitatis & obedientiæ, ceremoniasque Ordinis etiam minimas; ac speciatim modestiam & habitum corporis, ut nullus novitius ei fuerit comparandus. Eamdem modestiam præferebat in verbis, aliisque omnibus ad Religiosam professionem spectantibus, semper quamdiu vixit: verum hæc paulatim manifestiora fient suis locis, dum se obtulerint occasiones. Quamquam vero Servus Dei ab adolescentia sua contemplatione mirifice delectaretur, ac viderentur ipsi scholastica studia mentem ab eadem avocare, gnarus tamen, eum solere esse dæmonis astum, ut in fœdos errores inducat eos, qui volunt se sine scientia contemplationi tradere, litterarum studiis impigram navavit operam, eademque semper adamavit, ac libenter conversabatur cum viris doctis, quibuscum passim conferebat, quæ legerat; & ne a vero aberraret, plurimum deditus erat doctrinæ S. Thomæ Aquinatis; dumque postea Prioratum gessit, diligentissime curavit, ut subditi sui studiis intenderent; eademque diligenter promovit.

ANNOTATA.

a Adi Annotata ad Vitæ primæ cap. 1, lit. n.

b Hosce ætatis annos mensesque completos computandos esse, liquet ex Annotatis ad Vitæ 1 cap. 1, lit. q; annum igitur ætatis suæ decimum nonum, jam octavo mense inchoatum, agebat, dum Ordinis Prædicatorum tironibus adscriptus fuit.

c Ad Rom. cap. 14, ℣ 17: Non est enim regnum Dei esca & potus; sed justitia, & pax & gaudium in Spiritu Sancto.

d Ad Philipp. cap. 3, ℣. 19: Quorum Deus venter est.

e Epist. 1 ad Cor. cap. 4, ℣. 3: Mihi autem pro minimo est, ut a vobis judicer &c; & ℣. 4: Qui autem judicat me, Dominus est.

f Psalm. 131, ℣. 14: Hæc requies mea in sæculum sæculi: hic habitabo, quoniam elegi eam.

g Psalm. 13, ℣. 5: Illic trepidaverunt timore, ubi non erat timor.

h Has litteras, ab Antistio non recensitas, ut alias priores, accepit Avignonus ex Vita Hispanica.

i Vallisoletum, incolis Valladolid, Hispaniæ civitas est in Castella Veteri.

k Situs is conventus erat in oppido S. Matthæi in regno Valentino, teste Diago in Historia provinciæ Aragoniæ lib. 2, cap. 96; quod ad Vitam 1 non annotavi.

CAPUT III.
Ordinatur presbyter: mittitur in Lombay: Valentiam redux præficitur novitiis; ejusdem gesta ibidem.

CAP. V.

Cum B. Ludovicus tanta sanctitate ac virtutibus splenderet, [Sacerdos creatus anno 1547 primitias offert 23 Octobris;] decreverunt patres, ut sacris Ordinibus initiaretur. Proinde sacerdos creatus primam Missam suam cantavit die XXIII Octobris anni MDXLVII Valentiæ in conventu Prædicatorum. Qua nova dignitate adeo se ad perfectionem assequendam obstrictum agnovit, ut nullum tempus sufficere crederet ad sui corporis afflictationem aliaque pœnitentiæ opera exercenda, ut edomaret carnem, spiritumque ad Deum elevaret, angelicam puritatem desiderans ad tam excelsum ministerium obeundum. Missam tanta cum pietate celebrabat, ut eam vehementer accenderet in circumstantibus; &, priusquam ad altare accederet, parabat se diligenter, ut majori cum fame hunc sanctissimum Cibum sumeret, quo spiritum suum in servitio & amore divino roborabat: nam ut ipsi familiare erat dicere, Per sanctissimum Sacramentum servi divinæ Majestatis, velut naves prospero vento, navigant. Propterea suadebat etiam aliis, quibuscum agebat, ut sæpius communicarent, dumque id facere non possent, saltem se in ecclesia coram divina Eucharistia sisterent.

[33] Post susceptum sacerdotium Ludovicus intimam contraxit familiaritatem cum aliquot religiosioribus patribus, [virtutum studio incumbit,] nominatim cum venerando patre magistro Micone, patre fratre Michaële a S. Dominico, natione Navarro, magistro Laurentio Lopez, & patre fratre Raphaële Castello, quibuscum conferebat de negotiis animæ suæ, quod magnam in illis sanctitatis speciem videret; ac proin, ad modum apis ex illis, velut totidem floribus cælestem rorem colligebat: fuitque semper amicus servorum Dei, quique Dei servi esse desiderabant.

[34] [periculum amici prævidet ac prædicit;] Nocte quadam post dictum Matutinum orationi insistens, vidit in spiritu laudatum patrem Castellum (qui insigni sua bonitate magnam partem habuit in tam felici emendatione provinciæ Aragoniæ) ad collum usque immersum aquis cum præsenti periculo submergendi. Cumque dictus pater profecturus esset ad insulam Majoricam a, frater Ludovicus ei visionem suam narravit; quam eventus veram esse probavit. Etenim, dum pater Castellus e Majorica rediret navi, in qua etiam erat proregina, vidua domini Philippi de Cervellone, ejusdem insulæ proregis, tanta repente tempestas Majoricam inter & Ebusum orta est, ut pater Castellus minus periculi in scapha esse æstimans, in eam descenderit, nihil secum ferens, nisi scapulare & tunicam; paulo post navis submersa est cum proregina; scapha autem transversum in Ebusum impulsa fuit: quam ob rem pater Castellus, antequam, sæviente mari, potuit prosilire in terram, diu sub aquis fuit, ut ei prædixerat B. Ludovicus; sed, miserente Deo, vivus evasit. Referebat B. Ludovicus, hunc soluisse orare prostratum humi, brachiis in formam crucis extensis; multisque revelationibus cælestibus honoratum fuisse.

[35] [habitans in Lombay instantem patris sui mortem edocetur,] Cum dominus Franciscus Borgia b, dux Gandiæ, conventum Sanctæ Crucis de Lombay c fundasset, quem bonus iste servus Dei ædificaverat ex zelo animarum subditorum suorum, qui tunc novi erant Christiani d, ejusdem loci Prior mense Septembri anni MDXLVIII electus fuit pater Micon, qui insignes virtutes & sanctitatem B. Ludovici probe perspectas habens, curavit, hunc sibi comitem dari, ut bonis principiis ea instituta domus postea in sancta observantia & religione semper proficeret, uti factum est. B. Ludovicus, licet huc libenter se contulerit, brevi tamen tempore ibidem potuit consistere. Etenim initio Novembris ejusdem anni oranti apparuit suus genitor, velut moribundus: quam visionem confessario suo mane narravit, ac paucis post horis adfuit nuntius ad eum missus, ut quam mox rediret Valentiam, si vellet patrem suum videre vivum, qui eum in desperato suæ vitæ statu videre & apud se habere desiderabat summopere.

[36] [quare Valentiam reversus eidem morienti assistit, ejusque in purgatorio] Discessit velociter B. Ludovicus, moribundum patrem invisit, lætissimeque exceptus, ab eo inter lacrymas hæc audivit: Fili, a me summe dilecte, mihi in hac vita fuit molestissimum, quod te viderim Fratrem e; idque ipsum est, quod nunc me potissimum solatur: commendo tibi animam meam. Perstitit B. Ludovicus apud ipsum reliquo exiguo tempore infirmitatis illius usque ad mortem, quæ contigit die VII dicti mensis Novembris, ut dicitur in Processu canonizationis, in quo exstat capitulum, ex codice Cartusiæ Portæ-cæli acceptum, in quo notata sunt suffragia, quæ per totam Cartusiam pro illius, velut in eam munifici, anima collata fuere. Placuit autem Deo revelare Servo suo cruciatus, quos illa in purgatorio sustinebat; nimirum, quod modo ex alta turri præcipitaretur deorsum, ex quo lapsu ossa ejus minuebantur; alias vehementissime percutiebatur; audiebatque Ludovicus eam lamentantem, seque ipsi commendantem, ut succurreret f,

[37] Hasce visiones spatio octo annorum frequenter habuit, [pœnis cognitis liberare nititur,] quo interim tempore semper dolebat, quod patrem suum in tantis videret cruciatibus, studebatque ei succurrere per Missas, Psalteria, Rosaria, jejunia & proprii corporis flagellationes, quas sibi sæpe infligere solebat, & habebat hunc in finem opportuna quædam in conventu loca. Noctu flagellabat se in sacellis ecclesiæ maxime obscuris, vel in parva sacristia sacelli misericordiæ intra claustrum, quem locum huic exercitio accommodatissimum ait: sed magno ipsi animo opus erat, quod locus iste terribilis esset. Nam aliquando ad illum tendens, invenit ibi prostratum humi ac semimortuum patrem Castellum, quem flagellantem se dæmones pessime percusserant. Hæc sacristia nunc in oratorium a patre magistro fratre Vincentio Gomez conversa est.

[38] In fine octennii vidit B. Ludovicus patrem suum in pulcherrimo horto hilarem: [atque octennio post liberatum videt.] quam visionem Servus Dei, jam infirmus, uno ante mortem suam anno fratri suo Jacobo, & cuidam alteri familiari suo lachrymabundus narravit: causamque rogatus, ob quam pater suus tanta passus fuisset, respondit, se credere, id factum esse, quod ille in obsequiis cujusdam e magnis horum regnorum proceribus versatus fuisset g. Neque vero incredibile appareat, patrem, quamvis vir pacificus bonique exempli fuisset, & moriens adstantem sibi habuisset filium suum, fratrem Ludovicum (qui multum laboraverat, ut divinam amicitiam ipsi conciliaret) tam dura tamen tamque diuturna passum esse; Deus enim librat metiturque opera nostra, atque ipse solus novit præmium & pœnas, quæ meremur.

VI.

[39] Licet in Ordine Prædicatorum consuetudo ferat, [Etsi junior, novitiis magister datus,] ut officium magistri novitiorum, utpote maximi momenti, nulli, nisi maturæ ætatis Religioso conferatur; quia a bona institutione novitiorum pendet omne bonum Ordinis; & quia iidem jam obedientia ceterisque virtutibus imbuti manent sub disciplina magistri, non modo annuo spatio tirocinii, verum etiam post professionem, donec primam Missam celebrarunt; convenit, ut magister novitiorum non solum sit vir religiosæ vitæ, sed etiam magnæ prudentiæ & experientiæ. Tanti nihilominus fiebat apud omnes alumnos Valentini conventus B. Ludovici sanctitas & virtus, ut ipsum, quamquam juvenem, omnes elegerint magistrum novitiorum, firmiter freti, fore ut defectum ætatis ejusdem pietas & virtus cum magno Ordinis emolumento pensarent. Nec spe sua frustrati fuere: tam enim insigniter illud munus administravit, ut ad id natus videretur; & ab hac prima, aliisque sex vicibus, quibus id muneris gessit, prodiere multi Religiosi, qui sua virtute & exemplo Ordinem plurimum illustrarunt.

[40] Prima ipsius ad magisterium novitiorum electio contigit die XXI Septembris anni MDLI h; [eos non minus opere, quam verbis,] primumque, quod ipse ad munus suum recte exercendum curavit, fuit, ut in servitio divino semper omnium primus esset: exempla enim superiorum vehementer movent inferiores. Erat proinde in oratione assiduus, temperans, humilis, & Constitutionum observans, nulla harum, etiam minima, admissa violatione. Utque ipse totus ardebat zelo amoris Dei, ita omnimode studebat, ut novellæ istæ plantæ crescerent omnibus ornatæ virtutibus, & tempore suo suaves bonorum operum fructus ad gloriam Dei & Ordinis honorem proferrent. In hunc finem reprehendebat, obsecrabat, monebat omnes, plus opere quam verbis. Solebat esse in iis, quæ ad observantiam constitutionum spectant, exigendis severior, quia, qui hisce assueverint, iis postmodum minime novi apparebunt Ordinis labores.

[41] [omnibus virtutibus erudit.] Quemadmodum ille semetipsum, & mundana omnia summopere contemnebat, sic eumdem contemptum in discipulis suis mirabiliter excitabat, eorumque corda omnium creatarum rerum amore exuens, volebat eos erga cellam librosque ex amore Dei affectos, ut, si omnia a superiore tollerentur, nullam sentirent molestiam. Laudabat commendabatque illis obedientiam; &, si quis eam violasset, perquam severe castigabat. Persuadebat, ut Sacramenta frequentarent, ac sæpe per hebdomadam confiterentur peccata sua, etiam crebrius, quam præcipiat Regula. Docebat eos, quo modo se armare deberent passione Christi, in qua invenitur refugium adversus omnes molestias, robur in tribulationibus, & flamma amoris ad vilipendenda creata omnia. Inde (subjungebat) addiscent charitatem, obedientiam & humilitatem cum ceteris insuper virtutibus omnibus; ac propterea necesse esse, aiebat, ut Religiosus in cella sua habeat imaginem Crucifixi, quo se recreet, & ad quem in necessitatibus suis recurrat, maxime in tentationibus; nam in illo reperitur vera requies & omne bonum, quia isti post Crucem absconditus Christus est. Atque hæ sunt illius admirabiles lectiones, per quas Sanctorum scientia comparatur.

[42] [maxime amore Dei,] Habebat itaque B. Ludovicus semper in cella sua super mensa librorum Crucifixum, & aliquando interrogans fratrem Joannem Baga, an ipse aliquam Crucifixi imaginem haberet; cum id hic negasset, reposuit: Nequit esse Frater S. Dominici, qui Crucifixum non servat in cella; & exsurgens sublatum e pariete Crucifixum donavit ei, dicens: In hoc invenies, quidquid desideraveris. Bonus Magister omni studio curabat, ut novitii sui semper & ubique divino amore accensi essent, talesque se exhiberent; & in ea re tam erat ingeniosus, ut fratribus in horto se recreantibus ex industria occurreret, vultuque benigno diceret: Diligamus, fratres, diligamus Dominum Deum; tamque pio animi sensu hæc aiebat, ut illi, missa facta recreatione, quamvis constitutum tempus nondum effluxisset, sese in cellas suas reciperent toti accensi ardore verborum ejus. Efficacissime inculcabat, ut omnia opera sua ac labores dirigerent facerentque ex amore Christi nostrum amantissimi, ita ut eorum jejunia, preces & corporis flagellationes non alium scopum peterent.

[43] [puritate cordis ac sinceritate, reliquis præiens humilitate:] Docebat eos puritatem conscientiæ, & sinceritatem cordis fuci nesciam, atque omnis simulationis expertem: confortabat debiles, animabat infirmos, exponens, quantum possent mereri, licet exiguæ vires pauca facere permitterent; modo rectum finem sibi proponerent in animo, & amorem Dei foverent in mente. Professos volebat diligentem litterarum studio operam impendere, negans, litteras adversari sanctitati; imo experientia constare, aiebat, in Ordine S. Dominici doctiores magis religiosos esse, magisque Dei timentes, & solitudinis amantiores. Tam clara luce viam cæli illustrante, novitii magnis procedebant passibus, vim sibi inferentes, ut sequerentur Magistrum, qui opere magis, quam verbis, eam monstrabat, exorsus ab humilitate, quæ tam profunda erat in B. Ludovico Bertrando, ut se hominum omnium, qui viverent, pessimum reputaret. Propterea præterquam quod sibi pectus suum sæpe percuteret, precabatur juvenes istos, ut pro se, tamquam maximo mundi peccatore, orarent. Hortabatur eos, ut liberrime dicerent omnes defectus, quos in illo observaverant, promittens ei, qui ipsum fidelius accusasset, in præmium se remissurum aliquam pœnam debitam, atque insuper aliquid muneris largiturum.

[44] Sed maxime mirabile erat videre vehementes continuasque flagellationes, [in corpus suum sæviebat flagellis,] quibus se lacerabat; quæque, licet conaretur eas sibi infligere in secretis locis ac temporibus, quibus minime percipiendas rebatur, multis tamen modis in notitiam venerunt. Contigit aliquando, ut, dum se aspere flagellasset, oblitus fuerit cellæ ostium claudere, eamque ingressus Pædagogus i, tunc frater Franciscus Alemanni (qui postea magister & Prior & insignis concionator fuit) non solum pavimentum, verum etiam parietes recenti sanguine imbutos invenerit k. Altera vice, quod novitium velut sine causa flagellari jussisset, semetipsum sic flagellavit, ut duo novitii, viso copioso sanguine, quem fuderat, vehementer obstupefacti, inventum, quod ille absconderat, sanguinolentum flagellum eidem reddere recusaverint. Passim vero cella ejus respersa sanguine spectabatur; cumque quidam novitius ei diceret, se id relaturum Priori, Tace, fili, per amorem Dei, inquiebat B. Ludovicus; ego enim me emendabo; quæ quidem emendatio ea futura erat, quam ipsemet cuidam amico suo, divinis rebus plurimum dedito, clam indicavit, quod ipse se semel flagellaverit cinctus linteo, ne sanguis deflueret in solum, eaque ratione a nemine observaretur.

[45] Ut vero semet libenter flagellabat, ita etiam facile levibusque de causis flagellabat suos subditos, [& vel minimos novitiorum defectus castigabat severe:] etiam defectus parvi momenti castigans l. Diebus Veneris media nocte, dum in novitiatu celebrabat capitulum, exhibebat speciem extremi judicii; quamlibet violationem silentii, parvum in somno excessum, commissum in choro errorem, aut qualemcumque defectum in officiis puniens, aspereque redarguens. Cum duo novitii de quodam consilio, quod S. Vincentius Ferrerius in Tractatu vitæ spiritualis dedit, disputarent, & eorum alter hoc, alter alio modo id interpretaretur, tam graviter tulit B. Ludovicus, inter novitios utcumque minimam altercationem subortam, ut eos in capitulo severe corripuerit, jusseritque aliorum novitiorum pedes osculari, adjectis minis de tollendo illis habitu, si tale quid imposterum commisissent. Diligenter curabat, ut modeste incederent, nec oculis umquam sublatis; utque inquireret, quomodo hæc ab iis observarentur, consueverat eos spectare ex cella S. Vincentii, quoties accedebant ad chorum, vel inde redibant: si autem casu quispiam hac in parte deliquisset, non solum is aspere reprehendebatur, sed etiam luebat pœnam.

[46] [iisdem etiam paterne prospicit.] Aliunde quoque erat admodum sollicitus, ut bene provideret novitiis, quacumque re illis opus esset: nam quamdiu vixit, pectus semper nobile ac liberale gessit. Ut vero æquum non est, arcum semper tensum esse; sed aliquoties remitti, ne rumpatur, solet in bene ordinatis religiosis Ordinibus concedi, ut certis temporibus quadam religiosa recreatione fruantur; ea data occasione, B. Ludovicus novitiis suis multa procurabat cupedia; nec tantum iis temporibus acceptabat, quæ a Religiosorum parentibus dono mittebantur, & in commune omnibus reponebat, verum etiam, ut mitteret, inducebat matrem suam, a qua ei copiose providebatur.

[47] [Timore Dei mire percellitur:] Habebat tamen B. Ludovicus in mediis recreationibus cogitationes suas de more fixas in Deum, ita ut quodam die, dum novitiis cænulam partiretur, improviso cœperit lacrymari; quod licet dissimulare conaretur, coactus tamen fuit se in cellam recipere. Secutus ipsum pater frater Thomas Arenas, intima ei familiaritate conjunctus, repetitis vicibus flendi causam rogavit: cui ille post aliquantum silentii tandem hæc verba reposuit: Comedimus & confabulamur; & ego nescio, quæ mea futura sors sit: nescio, an non æternum damnandus sim. Hisce dictis, rursum in lacrymas prorupit metuique indulsit. Hujusmodi cogitationibus non raro anguntur, qui Deum vere amant; atque ipse sæpe similes angores passus est. Cuidam familiari amico suo semel secreto indicavit, sibi aliquando noctu expergefacto per vivam memoriam Domini Dei, ejusque præsentiæ tandem ossa tremuisse; recitabatque illud Jobi capite IV: “Quando solet sopor occupare homines, pavor tenuit me, & tremor, & omnia ossa perterrita sunt m.” Crebro etiam versabat in ore suo ista Salomonis Proverbiorum capite XXVIII: “Beatus homo, qui semper est pavidus.”

[48] [in dimittendis novitiis facilis est, improbatque eorum contemplationes.] Facili negotio reddebat vestimenta mundana novitiis rogantibus, ut redirent ad sæculum: dicebatque ceteris, quod olim Christus discipulis suis: “Numquid & vos vultis abire n?” Ut enim sanctum est, libenter vivere Religiose, ita res magni periculi est, ex metu vel pudore religiosum Ordinem ingredi. Simili facilitate tollebat habitum iis, qui non recte incedebant, & exiguam proficiendi spem faciebant. Cum quidam novitius bono Magistro diceret, sibi factam esse insignem revelationem, quam cum eo vellet communicare, respondit ille: Itane, jam nunc tibi obtingunt revelationes? deseres habitum; nec multis diebus post in sæculum rediit, ut vitam anachoreticam duceret, quod tamen non fecit. Non placebant fratri Ludovico revelationes tironum in servitio divino, aiebatque, oportere prius multum temporis impendi vitæ activæ ad castigandum corpus, quam per contemplationem volare; eam enim esse ordinariam viam Sanctorum, præceptis sanctorum doctorum conformem.

[49] [Vaticinatur: studiorum causa Salmanticam pergens,] Semel quatuor novitiis seorsum convocatis dixit: Filii mei, parate vos; uni enim vestrum moriendum hoc anno est; ac vere contigit, ut infra tres menses unus eorumdem obierit, ceteris tribus superstitibus. Inter alios habebat duos novitios in recitando Officio ecclesiastico, aliisque similibus scrupulosissimos; quam ob rem cuidam alteri novitio, fratri Christophoro Escriva, inquit: Vides, quam hi duo filii sint scrupulosi? Scito, & unum & alterum Ordinem deserturos: & ita evenit. Cum B. Ludovicus litterarum studia faceret maximi, jam secundo præfectus novitiis, rogavit patrem Generalem, ut facultatem sibi concederet navandi iis operam in celebri conventu Salmanticensi. At pater Mico conabatur illum ab hoc proposito avocare, asserens, ipsum a Deo vocatum ad Ordinem esse, non ut doceret litteras, sed ut Christianos mores exemplis suis & piis consiliis aliis persuaderet.

[50] Assecutus nihilominus est desiderium suum, [per viam monitus redit Valentiam.] & profectus in Castellam est, quo cum pervenisset usque ad villam Escusam de Haro, obvium habuit quemdam patrem valde spiritalem, qui ei ait, non esse hanc illam viam, ad quam terendam illum elegerat Deus, ac proinde rediret ad conventum suum, ibidemque perficeret, quæ superiores mandaverant. Expenso hoc monito, B. Ludovicus statuit, Deum per duos hos servos suos voluisse sanctam suam voluntatem indicare, rediitque Valentiam, ubi festive receptus fuit a bonis illis Religiosis, qui, ut ipsum ob suam insignem virtutem summopere amabant, ita etiam ægre ferebant tam pii fratris absentiam. Illuc vix advenerat, quin superiores idem tirocinii regendi pondus illi imposuerint ex spe ingentis fructus Ordini accessuri: quo officio multos annos functus fuit; licet ex desiderio majoris solitudinis & quietis superiores rogaverit, ut tantum sibi oneris eximerent.

ANNOTATA.

a Majorica, alias Mallorca, & Majorca, major Balearium insula est in mari Mediterraneo.

b Fuit hic S. Franciscus Borgia, Gandiæ dux, postea tertius Societatis Jesu Præpositus generalis, cujus gesta hodie illustrata sunt.

c Lombay, vel Llombay, vicus vel oppidum regni Valentini est, paucis milliaribus Valentia distans ac marchionatus titulo gaudens. Fundationem dicti conventus laudato S. Francisco, loci marchioni, pariter adscribit Diagus lib. 1 Hist. provinc. Aragoniæ, cap. 290. De eodem ipsemet S. Franciscus in Vita sua, Hispanice per Ribadineiram scripta & per Andream Schottum Latine versa, lib. 1, cap. 17 sic loquitur ad Carolum natu maximum filium suum: Tria tibi cœnobia, tamquam majorum monumenta, in manus trado; Lombayae sodalium S. Dominici, Gandiæ sociorum, & D. Claræ virginum, in quibus soror est, & amitæ.

d Sic Mauros Judæosque ad Christianam fidem conversos Hispani vocitant.

e Id est, Religiosum Ordinis Prædicatorum.

f Adi Annotata ad Vitæ primæ cap. 1, lit. X.

g Ac nimirum huic nimium assentatus propter hujus gratiam Deum offendisset.

h Consule Vitæ primæ cap. 2, & Annotata ibidem ad lit. a.

i Italice est: II Pedagoge; quæ tamen vox an sensu obvio, aliove hic accipienda sit, nescio.

k Consonant supra Antistius in Vita prima, & Auditores Rotæ Romanæ, quorum verba dedi ibidem in Annotatis ad cap. 2, lit. b.

l Ne scilicet, ut habet Antistius in Vita prima cap. 1, noxas illas alioquin luere deberent in purgatorio.

m Consule Vitæ primæ cap. 2, & Annotata ibidem lit. c.

n Joannis cap. 6, ℣ 68.

CAPUT IV.
Mors patris Miconis, ac matris S. Ludovici: hujus habitatio, præfectura, gestaque in conventu S. Annæ Albaydæ.

CAP. VII.

Anno MDLV, die ultima Augusti a placuit Deo ad se evocare insignem servum suum, [Mors Miconis, ac Sancti matris: alterius anima e purgatorio liberata.] magistrum fratrem Joannem Miconem, de cujus laudibus supra meminimus, virum tantæ sanctitatis, ut multis a divina Majestate miraculis fuerit honoratus; & anno subsecuto obiit mater B. Ludovici Bertrandi, cui morienti ipse adstitit: quo tempore Valentiæ regnum valida vexabat fames, quæ usque ad annum MDLVII tenuit; cujus anni æstate deinde in civitate Valentina exorta pestilentia est, quæ per totum regnum serpens incolas usque ad annum MDLX afflixit. Eo malo in conventu Valentino obiit frater Clemens Benetti, qui, postquam animam suam generali confessione apud beatum fratrem Ludovicum Bertrandum eluerat, eidem pollicitus est, fore ut suum in altero mundo statum indicaret. Apparuit ergo ipsi eadem nocte, dixitque, se pro quibusdam levibus defectibus in purgatorio detineri, petiitque, ut patrem Priorem ea de re certiorem faceret, utque is pro eo preces fratribus suis indiceret. Obsecutus est B. Bertrandus, celata visione; ac dehinc post sex dies quidam de peccatis suis apud eumdem confitens ait, ea nocte se vidisse terram aperiri, ex eaque scissura exeuntem fratris Clementis Benetti animam, instar stellæ splendidam, & per aëra ascendentem in cælum.

[52] [Urgente peste, ad conventum Albaïdæ missus, eidemque præfectus,] Invalescente posthæc Valentiæ peste, correptus fuit Prædicatorum Prior, frater Michaël a S. Dominico, Religiosus magni meriti, qui ex mandato patris magistri, fratris Petri Salmanticensis, filii ejusdem conventus Valentini, & tunc temporis istius provinciæ Vicarii generalis, multos e fratribus suis ad alios regni conventus transmisit, ne periclitarentur omnes. In hac partitione B. Bertrando obtigit conventus S. Annæ de Albayda, cui majori parte temporis præfuit cum titulo Vicarii, quod monasterium istud tunc nondum Prioratu gauderet. Quia vero is conventus in loco solitario erat, admodum erat aptus consuetis B. Ludovici exercitiis; quippe qui ibidem poterat pro arbitrio suo precibus & contemplationi vacare; solebatque cum magna animi voluptate nudis pedibus in vicinum conventui collem ascendere, in eoque ad exemplum Christi Domini nostri longas moras trahere.

[53] Tanto æstuabat divino amore, ut verba ejus amore focus ardens viderentur, [divinum amorem transfundebat in alios,] uti patuit quodam die, quo frater quidam conversus, Joannes Perez nomine, dum in eodem conventu parabat se ad confitendum B. Bertrando, audivit magnos planctus & singultus patris Alphonsi Godoy, qui apud eumdem B. Bertrandum confitebatur, quique paulo post inde recedens lacrymabundus ait: O frater Joannes, unus carbo accensus accendit alterum! Quod aiebat de inflammatis verbis B. Bertrandi, quibus ad plangendum motus fuerat. Consueverat insuper idem ille frater Joannes asserere, se, quoties apud B. Bertrandum confitebatur, vel unica ipsius voce audita, ad contritionem & lacrymas commotum fuisse. Id ipsum testatus etiam est Hieronymus Abeglia, qui, quoties ipsi confessus fuit, semper magis in divino servitio accensus ac cælestibus dives favoribus ab eo recessit.

[54] Tantus erat illius in orando & meditando spiritus fervor, [mirus illius in orando fervor, & in castigando corpore severitas;] ut is nonnumquam redundaret in corpus. Quam ob rem quodam hyemali die, tempestate frigida patri Alarconi de tam intenso frigore conquerenti B. Bertrandus respondit: Pater, si frigeas, confer te ad orandum, & non senties frigus. Idne tu numquam expertus es? Tractabat se ipsum rigide, aspero cilicio indutus, seque, ut jam dictum est, sæpe flagris cruentans. Hinc scapulas habebat laceras, quibus manus suas blandiendi gratia aliquando imponente patre Alarcone, ille corpus suum vehementer contorsit; ex quo satis intellexit Alarco, quid rei esset; & dissimulavit: verum alio die in cellam ejus ingressus, inventum in ea vetus sudarium, ex flagellatione totum sanguine tinctum, furtim abstulit, & pro sacris reliquiis servavit viginti ac pluribus annis, antequam B. Bertrandus moreretur.

[55] Missam devotissime celebrabat, cumque ad Communionem pervenisset, [sacræ Eucharistiæ pia fames; fervor in concionando; eleëmosynas colligendi studium;] morabatur diu cum sanctissimo Sacramento in manu lacrymans; tuncque sæpe visus fuit magno splendore micare, ut suo loco dicetur. Ex singulari, quo Eucharistiam prosequebatur, affectu ordinarie celebrabat quotidie: si vero impediretur, precabatur prædictum patrem Alarconem, tunc sacristam, ut sibi eam porrigeret; eoque superiore id facere recusante, repulsam ex magna humilitate ac obedientia ferebat patienter b. Exercitia, quæ B. Bertrandus & socii ejus in hoc conventu obibant, erant incumbere prædicationi, & consolandis animabus insistere, quæ præter divinas laudes diu noctuque cantandas, huic sacræ Religioni sunt propria. Primum ex sermonibus, quos in hoc conventu commorans habuit, dixit in vico Palombara c, quem ille magni æstimabat, quod patria esset sui boni magistri Miconis. Priusquam ascenderet in cathedram, consueverat se recipere in sacristiam, ubi tam ferventer orabat, ut crebro visus fuerit inde regredi vultu splendente. Ibat pedes per istam viciniam prædicaturus, & finita concione, colligebat eleëmosynas fratribus suis, amplam peram humeris impositam gestans.

[56] Aliquando ab habita concione rediens a S. Maria d'Agres d invenit pastorem, qui gregem suum servabat, [mira in pauperes largitas] vidensque ipsum, procubuit in genua oraturus; deinde ad pastorem accedens, indicavit ei suas secretas cogitationes, quodque tot jam anni elapsi essent, ex quo ipse non fuerat confessus, utque adeo quam primum confiteretur; cum jam proxima instaret mors. Obsecutus est pastor, ac paucis diebus post ad alteram vitam concessit. Mandabat fratribus, ut prompte audirent omnes, qui ex circumjacentibus locis confitendi gratia ad eos venirent; dumque præ nimia multitudine non potuerant omnes matutino tempore absolvi, nolens, quemquam sine solatio dimitti, jubebat reliquos, quantum permittebat ejus sancti loci paupertas, cibis refici, lauteque haberi: proinde omnes pic affecti hilaresque domum redibant. Propensissimus erat in dandas eleëmosynas, dabatque ordinarie, quotquot peterent, & mendicos, quos in plateis invitabat ad conventum. Magna enim erat illius fiducia in Deum, quippe qui optime noverat, Deum non defuturum hominibus, cum nec desit animalibus ratione expertibus e.

[57] [copiose a Deo compensata; charitas peste infestis innocue exhibita:] Quamquam is conventus, quo tempore B. Bertrandus ei præfectus vicarius fuit, admodum egeret, nec haberet pecuniam in promptu, nec spem ejus obtinendæ, imo multis obstrictus debitis esset, in novo loco rebus omnibus necessariis instruendo contractis, cœpit Servus Dei tam generoso animo eleëmosynas elargiri, velut ista ædes fuisset ditissima. Sicut autem ipse per charitatem suam quasi prodigus erat in inopes, ita videbantur conventus subsidia prodigiose augeri, ut intra breve tempus omnia debita exstinxerit, manifesto indicio, quod, quo munificentior ille esset in pauperes, eo magis augerentur res conventus sui, quem omnibus necessariis opportune instructum semper habuit. Et licet propter sepultum in ea ecclesia aliquem, qui ex peste mortuus repertus fuerat, illi multis diebus prohibiti fuerint per ea loca mendicare; nihil tamen iis defuit necessarii: quia, quemadmodum bonus Vicarius suam suorumque Religiosorum vitam in sepeliendis peste exstinctis exponebat periculo, sic Deus non solum illos omnis contagii expertes servavit, verum etiam iisdem, quidquid opus habebant, ministravit, ne ex hac tribulatione inopiam paterentur.

[58] [fiducia in Deum: revelata ipsi mulieris indigentia.] Cum, rupta conventus campana, procurator ad novam conficiendam nummos colligeret, contigit, ut B. Bertrandus pro suo prælati officio iis in rem alteram opus haberet. Quam ob rem procuratori prompte mandavit, ut omnem pecuniam, quam habebat, sibi traderet. Hinc ille vehementer contristatus est, veritus, ut deinde esset, unde pretium campanæ solveretur, in eoque primo motu cholerico tacita mente dixit: O benedicte Deus, quam terribilis est iste! Beatus vero Bertrandus illico subdidit: Probe scio, pater, te dicere: O benedicte Deus, quam terribilis est homo iste! Da mihi tamen pecuniam: Deus enim providebit. Mandavit aliquando procuratori culinæ, ut duos regales daret lotrici, quos procurator pannis sordidis involutos eidem misit. Bona mulier, eos casu inveniens, tanto amplius admirata fuit, quod eo ipso die maxime egeret. Venit ad conventum & Servo Dei dixit: Quid est hoc, Pater, quod inter pannos inveni? Cui ille, Abi, respondit, filia: eo enim indiges. Ad quod responsum ipsa etiam magis obstupuit, maxime quod indigentiam suam nemini revelasset.

VIII.

[59] Peste grassante Valentiæ, degebat in loco, Belgida dicto, [Secreta novit ac prædicit:] & media leuca a conventu S. Annæ dissito, quidam nobilis Valentinus, nomine Hieronymus Abeglia f, vir magnæ prudentiæ & timens Deum, qui multis annis Juratus Valentiæ g fuerat aliisque functus officiis. Hic singulis diebus Dominicis, ac fere etiam omnibus festis, ad conventum S. Annæ ibat, de peccatis suis confessurus, qua in re utens B. Bertrando, intimam cum eo contraxit amicitiam, eumdemque supra modum dilexit, quod insignem illius perfectionem & eximias virtutes probasset. Cumque multa singularia de ejusdem abstinentia pœnitentiaque ac denique eximia vitæ sanctitate audisset, ac propterea majorem cum eo familiaritatem conjunxisset, mira minimeque ordinaria ei contigerunt. Sæpius decreverat de rebus animæ suæ cum Servo Dei conferre; sed priusquam id ei vel verbulo indicasset, imo priusquam cœpisset loqui, B. Ludovicus ad singula plenissime respondit, non secus atque longum de iis sermonem cum eo habuisset. Quodam die eidem prædixit, tale vel tale quid ei eventurum, quod plane, uti vaticinatus fuerat, annis viginti post eidem evenit; quid tamen id fuerit, numquam voluit Hieronymus manifestare; quod sua propria causa esset.

[60] Domina Isabella de Beluis, prædicti Abegliæ sorore, [parturientis felicem partum prænuntiat.] partus doloribus correpta, obstetrices multis horis præstolabantur; sed cum illa ex defectu virium nequiret eniti, rogavit fratrem suum, ut obsecraret B. Bertrandum, ne negligeret, in eo mortis periculo sine mora ad se venire. Accepto nuntio, Servus Dei illuc adveniens, nullo præterea verbo facto, ait Abegliæ, Aperi mihi hanc portam (quæ oratorii erat) positisque ibidem ante Crucifixum genibus, Matutinum Officium Nativitatis Domini recitavit. At Abeglia, cum ille nimis diu ibi morari videretur, exploraturus illuc accurrit: is vero ex oratione consurgens ait: istæ obstetrices non norunt artem suam; nam nimis intempestive dominam ad pariendum disposuere: nihilominus illa ante mediam noctem pariet filiam, quæ cum matre vivet: atque ita omnino contigit.

[61] Quadam vice dictus Abeglia ad conventum S. Annæ accessit, [Pio viro nobili uxoris suæ obitum præsagit] ubi, postquam apud B. Bertrandum confessus, sacraque Eucharistia refectus fuerat, cum eo paucisque aliis ad illius cellam se contulit; quam ingrediens Pater, apertis brachiis, ei dixit: Frater mi, para te; Deus enim tibi tollere vult, quod in hac vita tibi est carissimum. Triduo post die festo Abeglia ad S. Annam rediens in media via occurrit B. Bertrando, Belgidam misso, ut prædicaret, & confessiones exciperet, uti soluerat, qui Abegliam salutans, ait: Domum tuam vado, ut dominas istas spiritualiter consoler. Cum illuc igitur advenissent, post breve colloquium Abeglia cum sua conjuge aliisque de peccatis suis confessus est, sacramque Eucharistiam suscepit. Post prandium, dictis Deo gratiis, famulisque dimissis, conversus Pater ad Abegliam & uxorem ejus ait: Domini, quid si Deus vellet nodum, qui vos conjungit, dissolvere? moxque mutato sermonis argumento, cœpit de Deo disserere; ac deinde ad conventum suum reversus est.

[62] [mortuaque salutem declarat, ac futurum filiorum statum vaticinatur.] Triduo post, die Mercurii circa vesperam domina insolita vehementique febri correpta fuit, die Veneris sequenti abortum passa est, ac postridie, vix absoluto prandio, mortua: tumque demum intellexit Abeglia, quod Servus Dei, velut jocando ipsi sæpe insinuaverat. Dominica subsecuta primo mane egressus e conventu B. Bertrandus cum patre fratre Martino Suarez, ut iret in Belgidam, obviavit homini ad conventum eunti, qui priusquam verbum protulisset, ait B. Bertrandus: Jam scio causam itineris tui: redi: uxor domini tui obiit. Hinc pater Suarez intellexit, eam mortem per revelationem B. Bertrando cognitam fuisse. Cum Belgidam pervenisset, ingressus defunctæ domum, oculos bono temporis spatio in cælum elevavit, dixitque: Hæc defuncta bona domina erat una e purioribus ac simplicioribus animabus, quas ego umquam tractavi: & nihilominus quinque diebus detinenda in purgatorio est. Peractis exequiis, sepultaque mortua, B. Bertrandus adhortatus Abegliam est, ut filios suos probe educaret, nam majorem illorum partem Religiosos fore: quod & evenit: ex quinque enim tres Societatem Jesu ingressi sunt; alter habitum gloriosi patris Francisci induit; natu minimus duxit uxorem.

[63] [Imminentem servulæ interitum præscit: ejus rigor in cubando.] Alio tempore B. Bertrandus existens Belgidæ in domo dominæ Isabellæ Beluis, intento in quamdam servam oculo, ait dominæ ejus: Placeat tibi hoc mancipium quam primum vendere; sed cum perseverans pestis omne impediret commercium, subsequentibus quindecim diebus id fieri nequiit; in quorum fine infelix ista serva ex alta pergula in præceps desiliit & desperabunda obiit; tuncque intellectum est, cur bonus Servus Dei venditionem illius tantopere ursisset. Cum in supra dicto vico Albayda ratione cujusdam jubilei ad excipiendas confessiones cum patre Alarcone exiisset, numeroso populo audiendo tamdiu occupati fuere, ut multo serius esset, quam ut possent ad conventum suum redire. Jussit ergo dominus Joannes Milani, loci comes, eis lectum parari; at B. Bertrandus nulla ratione induci potuit, ut exutus vestibus decumberet, idque solum ab eo obtentum est, ut post longas preces suas vestitus in eo cubaret. Simili modo in domo supra dicti Abegliæ, dum aliquoties compulsus fuit in ea pernoctare, numquam voluit cubare in lecto, sed super quamdam arcam. Tantummodo in Moncada h semel, dum erat infirmus, importunis precibus victus sic vestitus in lecto invitus recubuit.

[64] [Dæmonis fraudes detegit: parturienti succurrit.] Cuidam mulieri Albaydæ, quæ parvulum filium habebat sibi carissimum, apparuit ad fores suas quidam habitu peregrinantis, qui ait: Ego vado ad S. Jacobum; si velis mihi hunc dare filium, ego eum magnum virum efficiam. Mulier, quamquam non displiceret promissio, petiit sibi diem unum ad deliberandum dari; atque illico B. Bertrandum consultura accessit; qui eam monuit, ut, si rediret peregrinus, illum juberet in malam rem facessere; dæmonem enim esse. Postero mane adfuit peregrinus responsum quæsiturus, reposuitque mulieri: Major dæmon est frater Bertrandus, qui hoc tibi consilium dedit: ut autem scias, me posse multum; specta illum, qui asino huc advehitur, is præ foribus tuis mortuus corruet; itaque reipsa contigit; & peregrinus non amplius apparuit i. Aliud huic simile evenisse Valentiæ, suo loco narrabimus. Quadam nocte velociter vocatus fuit ad dominam Blancam, dicti comitis, domini Joannis Milani, conjugem, in partu vehementer periclitantem. Ivit ille promptissime, & appenso ad collum ejus Rosario, oravit; & comitissa illico peperit.

[65] Præter hæc referri possent multa alia ab B. Bertrando patrata, [Magna illius æstimatio: multi peste exstincti Valentiæ.] quo tempore ille in dicto Albaydæ conventu habitavit; qualia sunt miraculum ignis, ac splendoris, quo ille micasse sæpe visus fuit; verum hæc dicentur alibi. Tantum dicam, tam celebrem fuisse eo loci ipsius famam, ut, licet juvenis esset ætatis annorum non plurium, quam triginta trium circiter, in tanta tamen fuerit veneratione apud populum locorum omnium circumjacentium, ut concionantis aliquando in Palombaria capucium pro sacris reliquiis proscissum fuerit. Morante B. Bertrando in conventu S. Annæ, e patribus Prædicatoribus Valentiæ peste exstincti fuere viginti duo, atque inter hos benedictus Prior frater Michaël a S. Dominico, dum peste infectis serviret, eisdemque sepeliendis, velut alter Tobias, insisteret. Oranti autem B. Bertrando apparuit dictus Prior gloriosus, & ejus frontem osculans ait, sese eo ipso temporis momento obiisse, & ad fruendum Deo procedere k…

ANNOTATA.

a Adi Annotata ad Vitæ primæ cap. 2, litt. n & o.

b Vide hæc ex Relatione Auditorum Rotæ confirmata in Annotatis ad Vitæ primæ cap. 3, lit. f.

c Lege Annotata ad Vitæ primæ cap. 2, lit. q.

d Hunc locum quatuor milliaribus Albaïda dissitum scribit Antistius in Vita prima cap. 3, num. 50.

e Hæc quoque in Bulla Canonizationis memorantur.

f Ali i Abella scribitur.

g Italice Giurato, quidam apud Hispanos magistratus est.

h Regni Valentini oppidulum, vel vicus est, ad Sucronem, Hispanis el Xucar, fluvium.

i Consule Vitæ primæ caput 3, num. 44 & seq.

k Subditur hic ejusdem reverendi patris Michaëlis elogium, quod, velut a Vita hac alienum, omitto.

CAPUT V.
Novitiis rursus præest Valentiæ, ejus gesta ibidem: profectio in Americam, vitaque Apostolica ibi ducta.

CAPUT IX.

Cessante tandem pestilentia, a superioribus suis jussus est B. Bertrandus anno MDLX redire Valentiam, [Valentiæ novitiis denuo præfectus vacillantem erigit:] ubi secundo præfuit novitiis, in pristinis suis sanctis exercitiis persistens. Eo tempore quidam novitius, frater Joannes Lescano nomine, noctu deliberabat de mundanis suis vestibus repetendis. Bonus Magister ad ipsum ante auroram accedens ait: Frater, dormi; vah, visne tu abire? Ipse vero tentationem suam dissimulans, respondit: Et quo ego eam, Pater? Tum ille: Quo tibi placet; addiditque: Atque ita etiam facient aliqui alii: post quæ verba eum ad sanctam perseverantiam amice exhortatus recessit. Sic novitius iste tentatione sua omnino liberatus fuit ac solatio repletus; ac post paucos exinde dies duobus aliis sacrum habitum deserentibus, intellexit, quid dicta sibi a Magistro verba significassent. Cuidam Religioso ejusdem conventus Valentini dolenti, quod tot patres in eo mortui essent, Consolare, inquit B. Bertrandus; quia Deus illos splendore & gloria plenos cuidam fratri ostendit: ex adjunctis autem colligebatur, fratrem, cui ista revelatio obtigerat, ipsummet esse B. Bertrandum.

[67] [quoddam matrimonium dissuadet: per Quadragesimam alibi concionatur.] Dum hac vice Valentiæ habitabat, priusquam in Indias proficisceretur, egit cum eo Hieronymus Abeglia de matrimonio, inter neptem suam, dominam Annam Beluis, & quemdam virum nobilem contrahendo. Respondit ei B. Ludovicus: De hoc matrimonio bis tractabitur sine conclusione; neque convenit, istud fieri; quia multa ex eo incommoda tuæ nepti orientur. Ita plane contigit: bis enim tractari cœptum est, sed non perfectum ob gravem infirmitatem equitis, propter quam ille vovit religiosum Ordinem ingredi, uti fecit; sed miser factus insanus est. Subsecuta Quadragesima prædicavit in vico Alcoy, ubi de more omnibus optimo exemplo fuit, vestitus dormiens super storea e juncis marinis contexta, soloque pane & aqua multis diebus pro lucrandis Deo animabus victitans; probe gnarus, quantum intersit, si prius opere, quam verbo doceantur. Conferebat se nonnumquam in vicum Cocentayna in gratiam dominæ Beatricis de Mendoza, feminæ magnæ virtutis Christianæ, quæ ob multa, quæ de ipso ex multis, ac nominatim ex magistro Jordano, sanctæ vitæ clerico, intellexerat, eum plurimi faciebat, eoque a sacris confessionibus utebatur. Mandaverat ipsa, commodum cubiculum parari; sed, ut pater frater Petrus Mico (tunc sæcularis, cui curam Servi Dei comitissa commiserat) testatus est, numquam ibi in lecto dormivit; & utut sollicitus esset dictus Mico, ut summo mane surgeret, semper ipsum flexis genibus orantem invenit.

[68] Verno tempore duæ biremes Maurorum Valentiam appulerunt cum ingenti præda, [Mauri piratæ ejus precibus puniti:] multisque mancipiis ea in ora captis; de quibus redimendis, nummisque hunc in finem colligendis dum ageretur, earumdem præfectus, aliquot Mauris stipatus, quodam die festo Valentiam perambulavit: qua de re B. Bertrandus vehementer contristatus fuit. Quapropter vesperi, dum novitii erant in horto, postquam horum singuli aliquid de festo ejus diei dixerant, ille sancta accensus ira cœpit dicere: Qui ferri potest, filii mei, inimicos Christi, post tantum illatum damnum, ivisse hodie tanta cum pompa per civitatem, atque etiamnum ire jactabundos? Ad nos, ad nos, filii, hæc res pertinet. Agite dum, omnes genua humi ponamus, & ad mare conversi unum psalmum contra hos Mauros devote recitemus. Fecerunt illico novitii ea devotione, quam Deus eorum animis instillaverat: ac paulo post intellectum est, Mauris, factis velis, a littore aliquanto remotis, vehementissimam ortam esse tempestatem, quæ eos omnes submersit. Quod B. Bertrando pro solita sua simplicitate deinde scrupulum movit, ne forte peccasset faciendo, ut novitii (quorum meritis hunc prodigiosum effectum adscribebat) adversus Mauros istos divinam vindictam tam ferventer expetiissent. Psalmus, quem tunc recitaverant, fuit centesimus octavus, cujus initium est: Deus, laudem meam ne tacueris a; ac vulgo Psalmus maledictionis vocitatur.

[69] Dolens quædam mulier, quod maritus suus mortali peccato inhæreret, [conjux ad frugem conversus aliud Sancti vaticinium.] recurrit ad dominam Annam Beluis, ut ipsa B. Bertrandum induceret ad orandum pro illo, ut Deus eumdem eo malo expediret. Paucis exinde elapsis diebus, dixit Pater Hieronymo Abegliæ, ut suæ nepti dominæ Annæ indicaret, Deum marito dictæ mulieris inflicturum pœnam grandem, per quam ille emendandus esset: evenitque, ut brevi post filii hujus perversi hominis in morbum inciderint, & ex iis obierit, quem maxime diligebat. Quo casu ad sanam mentem reversus est, & a suo peccato abstinuit. B. Bertrandus, antequam ad Indias pergeret, Angelæ Vives, Francisci Joannis Abegliæ uxori, prægnanti dixit: Filii, hactenus ex te geniti, tibi erunt consortio; sed quos paries, debentur cælo. Ita factum est: peperit enim filium, qui brevi post obiit.

[70] Eo tempore advenit quidam Indus, habitu Fratris b indutus, [Ad prædicandum Americanis incenditur:] cum fictis litteris ad conventum S. Dominici Valentiæ, nec sine divina providentia, cum ex colloquiis, quæ cum ipso habuit B. Bertrandus, hujus cor tanta charitate in proximum exarserit, ut omnino decreverit ad Indias c proficisci; ad quam expeditionem aggrediendam ipsum etiam magis animabant ea ipsa, quæ minus robustos ab eadem possent deterrere; nimirum quod magni labores a prædicatoribus Euangelii iis in partibus subeundi essent, ut referebat Indus, feræ istæ gentes barbara in eos crudelitate sævirent; cujusmodi atrocia facta quo plura ille audiebat, eo plus in ejus pectore invalescebat ardens sitis martyrii, quippe qui optime noverat, non posse charitatem esse majorem, quam ut amicus pro amico vitam suam det, ut docet Christus Dominus noster d. Hanc sanctam cogitationem in corde aluit, donec ex Indiis Occidentalibus duo Religiosi advenere cum facultate Prædicatores ad novum regnum Granatense e conducendi: quibus magnam Euangelicorum ministrorum in istis oris penuriam apud Servum Dei exaggerantibus, renovavit propositum suum de procuranda salute animarum, quæ veri Dei notitia destitutæ in mille peccatis volutantur.

[71] [comitari volenti alia prædicit:] Eodem tempore pater frater Castiglioni ex Ordine gloriosi patris S. Francisci, tunc temporis vir etiamnum in sæculo vivens, & amicitia B. Bertrando conjunctus, mentem suam de amplectendo S. Dominici Ordine sæpe illi indicavit: is vero laudavit eum, & ad virtutem & ad perseverantiam in bono proposito adhortatus est. Deinde intellecto, B. Bertrandum velle Indias petere, optimam opportunitatem ratus, rogavit eum, ut se comitem adscisceret. Verum ille reposuit: Existimas quidem, te Ordinis S. Dominici futurum; sed non eris; nec videbis Indias; manebis enim in hisce regionibus, atque in alio admodum sancto Ordine habitum indues. Cumque Castiglioni tam contrarium suæ menti responsum miraretur, Ne dubita, adjecit, quin futurum sit, quod tibi dixi: & ita quoque contigit: mansit enim ille Valentiæ, & Ordinem S. Francisci professus est.

X.

[72] Tam firmum fuit B. Bertrandi Euangelium Indis prædicandi propositum, [dissuadentibus omnibus in proposito persistens,] ut nec suorum fratrum & sororum, aliorumque cognatorum lacrymis ab eo revocari potuerit: nec plus effecerint Religiosi hujus conventus, qui præsagientes, quantum sibi nocitura esset tam boni Patris absentia, omnibus modis conati sunt id ei dissuadere, causantes infirmitates ejus, debilem corporis constitutionem, & itineris longinquitatem ac discrimina. Suas etiam preces addidit Prior, frater Jacobus Serrano, qui ipsum a juventute educaverat; cumque hic quoque nihil proficeret, negavit, se illi daturum viaticum ad id iter faciendum. Cum sciret B. Bertrandus, non posse se f tantum itineris pedibus conficere, præmisit comitem suum Hispalim, exspectans occasionem proposito suo opportuniorem. Sed triduo post, prima feria VI Quadragesimæ anni MDLXII, post habitam apud moniales tituli Conceptionis concionem, tanto urgebatur scrupulo, quod, socio, deserto, ibidem permansisset, ut eo ipso vespere fratres tirocinii sermone spiritu pleno ad probam Ordinis observantiam exhortatus fuerit; veniamque ab iis humillime precatus, si forte eorum quemquam offendisset, iisdem valedixerit, & suam sanctam benedictionem impertitus sit. Verbis exprimi nequeunt lacrymæ hac occasione fusæ, ac doloris vis, quæ omnium istorum filiorum illius corda occupavit ex talis sancti Patris & boni Magistri amissione.

[73] [discedens Hispalim in via socium invenit:] Facto mane, discessurus benedictionem petiit a Priore, qui humanitus multum reluctatus, eamdem impertiit, in ea persistens animi afflictione, quam res exigebat; ut loqui nequiret præ lacrymis. Discessit ille solus, bina pera collum oneratus, in quibus paucos libellos & panniculos ferebat, ivitque celebraturus Missam in conventu S. Mariæ de Jesu, Ordinis S. Francisci, extra muros civitatis posito, quam ibidem dixit eo spiritu, quem quisque sibi potest imaginari, iter suum Deo commendans, offerentque, quæ in tam longa ac laboriosa via erat passurus. Finita Missa, nimias divitas ac nimis commoda reputans, quæ secum tulerat, ad conventum remisit, pauca illa, quæ apportaverat. Deinde per viam regiam gradiens, cum ad Crucem Xativæ, media leuca Valentia dissitam, pervenisset, vidit socium suum præcedentem, quem triduo ante præmiserat, sed qui ob gravem infirmitatem unius cognatorum suorum non nisi tunc e civitate egressus fuerat, ita disponente Deo, ne B. Bertrandus tam longinquum iter sine socio conficeret.

[74] Ut audierunt fratres ejus, illum discessisse, magna cum diligentia insecuti eum Sœtabi uno die itineris Valentia distantis offenderunt, [Hispali navigans graviter læsum,] multisque argumentis, ut ab incepto itinere desisteret, permovere conati sunt; at, cum nihil efficerent, jumentum ei compararunt, quod cernerent, ipsum ob debilem sui corporis constitutionem viæ pedibus faciendæ imparem esse. Valedixerunt demum illi non sine fusis lacrymis; ipse vero perrexit Hispalim, ubi se navi commisit in prima classe, quæ versus istas oras solvit. Brevi cognorunt navarchi & naucleri, quem thesaurum veherent: mox enim observarunt ejusdem probos mores, vitæ austeritatem, sermones, modestiam & humilitatem; quibus de causis in magna omnes eum veneratione habebant, ortaque procella, recurrebant ad ipsum, velut ad tutum refugium, salvos se rati, dum prope ipsum essent. Accidit, ut cuidam fratri Dominicano, in armamentario biremis, ubi B. Bertrandus morabatur, in alta meditatione defixo, pars tabulæ e carchesio in caput decidens ita læserit, ut is instar mortui jaceret.

[75] Accurrentes illico medicus & chirurgus cœperunt capillos coronæ ei præscindere; [adhibita aqua, sanat.] at B. Bertrandus rogavit, ne facerent, daturum enim se aquam, quæ per gratiam Dei ipsum sanatura esset. Persuasit ea, quam de bono Bertrando habebant, existimatio, ut aqua ab eo data istius caput laverint; eoque fasciis diligenter obligato, eumdem in cubile transtulerunt, in quo mansit usque in posterum mane, destitutus sensibus, ut antea; quos tunc recipiens videt Dei Servum caput suum suo admoventem: nec mora erexit se in pedes & in aulam biremis progressus est: ubi navarchus eum conspicatus alta voce mandavit, ut rediret ad cubiculum suum, nam in periculo vitæ eum versari. Sed frater admirans respondit, se sanum esse; & audito sui capitis vulnere, manus suas eidem admovit, fasciasque avulsit; atque ita omnes agnoverunt magnum istud miraculum, quod nullum in eo esset vulnus, imo nec minimum cicatricis vestigium g.

[76] Appulit classis in portum Carthaginis, civitatis Indiarum h, [Carthagine Indiarum habitans, ad varia loca mittitur:] & B. Bertrandus ibidem moratus est in conventu S. Josephi, qui patrum Prædicatorum est provinciæ S. Antonini, quamquam situs sit in Peruvia & pars sit novi regni Granatensis, ac sub gubermo Carthaginis, Fani S. Marthæ i & Venetiolæ k. In ea æde vixit ipse conventualis; indeque missus fuit ad varios populos, ut Indos doceret; constat enim, illum fuisse in Tubara, Cipacoa, Paluato, Mompoix l, Serra S. Martæ, Turvaio, Tenerifa, aliisque in locis. Quamvis autem Deus per B. Bertrandi patrocinium multa mirabilia in Indiis operatus est, pauca eorum ad notitiam nostram pervenerunt, quorum aliqua, quæ hic relaturi sumus, ipsemet narravit, alia inde huc perscripta fuere.

XI.

[77] Beato postrema sua infirmitate laborante, Religiosus quidam ex Indiis Valentiam adveniens, [Hispanice prædicans ab Indis intelligitur:] notatu digna de eo narravit; ac primo quidem, illum esse istum Prædicatorem, qui uberiorem ceteris fructum in iis regnis protulit; quia, licet sermone Hispanico in suis concionibus uteretur, intelligebatur tamen ab Indis, quod non contingebat aliis prædicatoribus, qui interpretibus opus habebant. Ratio autem, ob quam ei Deus hoc donum concesserit, prout ipsemet aliquando familiaribus suis narravit, hæc erat, quod, cum ipse aliquando usus esset interprete, qui, sive ex ignorantia, sive ex malitia, dicta sua male exposuerat; precatus Deum sit, ut vernacula sua lingua, sicut olim S. Vincentius Ferrerius, intelligeretur. Auditus & exauditus fuit m: eaque gratia tam copiosum fructum retulit.

[78] [inter incommoda se animarum fructu solatur:] Exposuit insuper prædictus Religiosus gravia incommoda, quæ bonus pater Bertrandus per istam regionem iter faciens passus fuit, fame, siti, calore, frigore & vestium aliarumque ejus generis rerum penuria, quæ ipse quoque Servus Dei nonnullis ex eo scire aventibus, quæ in tam remotis oris ipsi contigissent, narravit; sed semper cum voluptate & lætitia. At magis dolebat, quod, cum in vastissima provincia pauci essent conventus, & hi procul ab invicem dissiti, Priores, ut Indorum necessitati providerent, consuevissent Religiosos suos per diversa loca partiri, sic ut eorum unus habitaret a conventu leucis decem, alius viginti, alter triginta, qui, ut possent de peccatis Sacramentaliter confiteri, conveniebant utrimque usque in medium viæ spatium: quod B. Bertrandus, cum tantopere delectaretur Sacramento Pœnitentiæ, ut olim quotidie bis confiteri soluisset, ferebat ægerrime: solabatur tamen se fructu, quem ex ista gente copiose referebat.

[79] [Deo fretus itineris socium multa conquestum] Quidam Hieronymus Cardiglia Valentinus, cum in illas oras pervenisset, ac B. Bertrandus agnovisset, aliunde omni adjutore destitutus, ipsum velut popularem suum comitatus est, dum in longinquas terras ibat prædicaturus, quo semper pergebat nudis pedibus; Hieronymus autem officio servi fungens, ferebat peram, in qua nihil præter Sacram Scripturam & Breviarium continebatur. Quocumque advenirent, erant acceptissimi, & cum ingentis amoris indiciis recipiebantur: abituris autem offerebantur alimenta in viam; sed Pater nihil volebat acceptare, nec permittere, ut Hieronymus quidquam acciperet; quod ille ægre ferebat, quia in longis istis desertisque viis sæpe fames & sitis tolerandæ erant. Quodam die dum a via aberrassent, Hieronymus, rodente stomacho, multum de Beato conquestus est, quod peram alimento vacuam portare se juberet; ille vero pro solita sua mansuetudine eum ad patientiam exhortatus est, utque paululum ex amo e Dei cum firma in eumdem fiducia pateretur, admonuit. At quo magis Beatus ei hanc commendabat virtutem, eo minus is eamdem volebat discere, pergebatque semper murmurare.

[80] [mirabiliter pascit, & ab eo deseritur;] Videns ergo Beatus, ipsum nimia cholera correptum, ait: Agedum, divertamus paululum huc, signataque, unde recedebant, via, in spissam ingressi silvam sunt, in quam parum procedentibus occurrit arbuscula pulchris maturisque malis onusta (neque altera in tota silva videbatur) ad ejusque radicem aqua limpida & chrystallina, velut ebulliens scaturiebat in medio fonte rustico, a natura formato, atque æque frigido & gustui grato, quam visui accepto & elegante. Hinc Hieronymus totus hilaris, postquam comedit bibitque, quantum libuit, saturatus fuit & contentus: & quia poma ista sapuerant, & penuriam fuerat expertus, in futurum prospiciens, volebat sibi providere, aliaque ex iis poma carpere; sed accurrens Beatus prohibuit: at ipse nihilominus aliquot furtim collegit & in peris abscondit; quæ paucis passibus inde Beatus suis manibus apprehendit, ipsoque acriter reprehenso, abjecit. Ea res tantam rudi isti homini iram movit, ut, cum ad primum vicum pervenissent, turpiter recedens Beatum solum reliquerit; qui ipsi dixit: Frater, doleo, quod non habeam, quod tibi dem: abi, Deo propitio; sed magis doleo, quod semper misere victurus & moriturus sis: quod vaticinium impletum fuit. Huic Beatus contulit miraculum, lethale vulnus capitis ejus sanando, uti lib. III, cap. I dicetur.

[81] Quod supra dictum est de ipsius more iter pedibus faciendi, [dura ejusdem itinerandi ratio: ferocia animantia signo Crucis cohibet.] sic observavit, ut, cum ex Tubara alio evocatus esset ad Sacramenta administranda, & propter infirmitatem ejus vellent ipsum cogere, ut equo uteretur, nulla ratione id ei persuadere potuerint, licet via saxosa esset, & molestis clivis plena. Quidam operarius, nomine Hieronymus Fernandez, & ipse quoque Valentinus, qui ipsum pariter paulo plus septem mensibus in Indiis comitatus fuerat, narravit, dum per regionem pergerent, B. Bertrandum cum socio suo aliquoties (sese interim exspectare jusso) in silvas secessisse; &, quia id passim sæpius feriis sextis, quam aliis diebus faciebant, suspicatum se esse, eos sese flagellis cædere; idque ita esse, suis oculis conspexisse. Idem Fernandez retulit, sibi, dum cum ipso per istos montes silvasque incederet, terribiles tigres aliaque ferocia animalia frequenter occurrisse, hisque territum dixisse: Quo me ducis, Pater? Visne, ut hæc monstra me devorent? Ipsum vero respondisse: Ne timeas, fili; Deus enim nobiscum est: factoque per ipsum versus feras signo Crucis, hasce, deposita omni nativa ferocia, permisisse, ut viatores, non modo illæsi, verum etiam securi cœptum iter perficerent.

ANNOTATA.

a Antistius in Vita prima cap. 3 eadem referens, dubitavit, idemne Psalmus, an 82, cujus initium est, Deus, quis similis erit tibi, ab iis tum lectus fuerit.

b Id est, Religiosi Dominicani, qualis non erat; sed impostor. Vide Vitæ primæ cap. 4 ab initio.

c Per Indias (ut jam alias monui) in Vitis S. Ludovici Occidentales, seu Americam semper designari memineris.

d Joannis cap. 15, ℣. 13.

e Novum regnum Granatense ampla Americæ Meridionalis regio est, cujus præcipua civitas est Fanum sanctæ Fidei de Bogota.

f Scilicet Valentia Hispalim, unde navim ascensurus erat.

g Hæc, pro quibus Avignonus in margine laudat Rocam, in Bulla Canonizationis sic legere est: Hispali navem ingressus omnibus ædificationi, solatio & auxilio in opportunitatibus fuit, in qua sui Ordinis Religiosum, a cadente ponderosa trochlea gravissime læsum, vulnere aqua loto, sic sanitati pristinæ restituit, ut postridie, mirantibus cunctis, nec vestigium quidem cicatricis apparuerit.

h Vulgo etiam Carthagena Nova appellatur, quæ Americæ Meridionalis civitas est in Terra Firma ad oram Maris Septemtrionalis, ad quam Hispanæ naves solent appellere, estque episcopatu insignita, ac nomen suum adjectæ regioni tribuit.

i Fanum S. Marthæ Americæ Meridionalis civitas episcopalis est, suæque cognominis regionis caput.

k Vulgo Venezuela, Americæ item Meridionalis episcopalis civitas & provincia est.

l Aliis scribitur Mopoix & Mopox, quod ejusdem Americæ Meridionalis oppidum est, cujus pariter sunt loca mox præmissa ac subdenda.

m Consonat Bulla Canonizationis his verbis: Orationibus a Deo obtinuit, ut lingua sua Hispana, in qua natus erat, evangelizando absque interprete intelligeretur ab Indis.

CAPUT VI.
Alia ab eodem Sancto variis locis in America gesta.

CAP. XII.

[Carthagine ob communem applausum aliquorum invidiam incurrit:] Beatus Bertrandus, dum a Superiorbus suis non mittebatur alio, ordinarie habitabat Carthagine in conventu S. Josephi, in quo, uti & omnibus aliis in locis, insignia suæ sanctitatis indicia edidit; eaque movendi vi illius pollebant verba, maxime dum prædicabat, ut etiam durissima corda emollirentur, & omnes etiam urgentissima negotia seponerent, ut dicentem audirent: adeo placebat. Sermo tamen die Veneris sancto in dicto conventu ab illo habitus præ reliquis memorabilis fuit propter pium affectum, quo ista dolorosa mysteria exposuit, ac pœnitentiam lacrymasque, ad quas auditores suos omnes excitavit. Ratiocinia ejus non erant hominis mortalis, sed spiritus angelici, tamque suavia erant verba, ut quoslibet raperent, ac semper magis magisque allicerent ad auscultandum. Ut paucis dicam, ipsum velut hominem e cælo missum suspiciebant. Quæ causa fuit, ut quidam, quorum intererat propterea lætari, eum tanti æstimari videntes, lethifera invidia moti persecutiones ei excitaverint, ac sæpius sugillaverint, injuriosis verbis Hypocritam appellantes. At Servus Dei mansuetisiimus ferebat omnia patienter, & sibi mala facientibus retribuebat bona.

[83] [triplex edit vaticinium:] Cum vellet ejusdem conventus Prior, magister frater Petrus martyr cœptam fabricam prosequi, consilia contulit cum Servo Dei, & Præsentato fratre Hieronymo de Barros, qui omnes tres erant sequenti Quadragesima concionaturi; videlicet in Veragua a Prior, in Rio della Acha b Præsentatus, & B. Bertrandus in Nome de Dio c. Finito consilio, B. Bertrandus apertissime dixit Priori: Is pater, qui tam libenter vadit ad Rio della Acha, inde non redibit; Paternitas autem tua & ego ad extrema vitæ perducemur: non tamen ex ea infirmitate moriemur. Ita evenit: nam pater Hieronymus in Rio della Acha obiit; Prior vero & B. Bertrandus morti proximi decubuerunt, & ex contracta debilitate ad dictum conventum difficulter reversi sunt, ubi vires suas brevi post restaurarunt.

[84] Beatus Bertrandus Carthagine Baraonam d profectus, [item alia] ut Missam ibi celebraret, ut cognovit, quam indigne miseri isti Indi a suis gubernatoribus tractarentur, dixit Andreæ Martini: Deus infelices istos magna calamitate liberabit, quia unus istorum gubernatorum intra paucos annos morietur. Post B. Bertrandi abitum, Martini ea, quæ Servus Dei dixerat, aliis narravit; quæ cum ad aures Ferdinandi dell'Alle (qui unus duorum gubernatorum erat) & dominæ Ines de Mendozza, illius uxoris, pervenissent, ii vehementer contristati sunt; ac propterea Ferdinandus ea de re beatum Bertrandum convenit. Respondit hic, non eum esse, qui moriturus erat, sed ejusdem majorem-domus, crudelem Indorum tyrannum: & vaticinium ejusdem mors biennio post probavit. Uxorem Petri Barros monuit, ut Deum sibi conciliaret; propinquam morti esse; quantumvis tunc prospera valetudine uteretur. Post paucos dies correpta morbo excessit e vivis.

[85] Cum equitem Parafan de Ribera, phrenesi graviter laborantem, [in diversie locis prædicit.] ad mortem properare adverterent, qui ipsi aderant, rogarunt B. Bertrandum, qui eum invisit, tamque miserandum in modum phreneticum conspicatus, atramentarium poposcit, & quasdam sacras voces scripsit in charta, quam illius fronti filo illigavit. Eodem tempore tota domus tanto strepitu & horribili stridore personuit, ut omnibus terrorem incuteret; & eques sanum sensum sic recepit, ut B. Bertrandi ope pie obierit. Præsentiscens autem Bertrandus varias aliorum de eo strepitu cogitationes, ac nonnullos suspicari, fuisse damnationis equitis indicium, jussit illos securos esse; indicium enim salutis ejusdem esse, idque tam certis rationibus probavit, ut satisfecerit omnibus, omnesque exhilaraverit. Priore ac Subpriore conventus S. Josephi graviter decumbentibus, ab aliquibus rogatus B. Bertrandus, quid futurum esset, respondit, ambos eodem die morituros; uti evenit; fueruntque simul sepulti.

XIII.

[86] A superioribus suis B. Bertrandus Tubaram e missus, [Tubaræ commorans austere vivit,] ut eum populum ad veri Dei cultum adduceret, solita sua hunc in finem opportuna ratione usus est, apostolicam vitam ducens. Numquam apud se servare voluit qualiacumque alimenta, aut acceptare magistris sacræ doctrinæ & parochis debita; sed omnia committebat majori-domus Indiarum, qui curabat ipsi de victu prospicere; & illo (Francisco Ribera dicto) absente a loco, miser sæpe usque ad vesperam perstabat jejunus. In victu solitam suam servabat parcimoniam, solitaque pœnitentiæ opera exercebat; sed pro flagris ferreas catenas adhibebat. Inhabitabat parvulam casam potius, quam cubiculum, dormiebatque super lignis, fere in modum craticulæ dispositis, sine culcita, sine linteo, sine pulvinari. Laboravit plurimum in doctrina Christiana rudi isti populo tradenda, adeo ut nullus prædicator ibi tantum fructum retulerit, quantum ille.

[87] [omnes loci infideles convertit, dæmonem repellit:] Convertit in Tubara omnes, quotquot erant infideles, ut in libro Baptismali annotatum est. Prædicabat tanto cum spiritu, ut nullam concionem haberet sine lacrymis & cordis contritione; multique publico peccato lethali impliciti, illius sermonibus & bonis exemplis moti, abdicata prave vivendi licentia, divino servitio se dedebant. In dies singulos magis magisque stupebant, quod non caperent, qua ratione fieri posset, ut ipse, licet homo, eo vivendi modo humana a se removeret. Quam ob rem a dæmone instigati, per callidam malignamque mulierem Indam eum tentando, virtutem ejus experiri voluerunt, prout dicetur in capitulo de castitate ejusdem. Devotissimus erat S. Mariæ de Rosario, ideoque in concionibus suis semper commendabat hanc devotionem, ad quam ut animos magis accenderet, consueverat insigne aliquod miraculum narrare. Videns dæmon sibi damnum ex tot Indorum ad sanctam fidem conversione a B. Bertrando inferri, apparuit ei habitu eremitæ, suasitque, ne se tantopere cruciaret in ea gente convertenda; omnem enim operam cassam fore; se vero illius misereri; ac multis rationibus persuadere conatus est, quod volebat: sed a Servo Dei agnitus magno cum clamore & horrendis ululatibus ex oculis evanuit.

[88] [infantem ab idololatra patre allatum feliciter baptizat.] Primis diebus a B. Bertrandi in istum locum adventu, dum in Vigilia S. Michaëlis solus esset in ecclesia, ecce, ingressus in eamdem est Indus, infantem in ulnis bajulans ac vehementer clamitans; quem cum non intelligeret Beatus, ex interprete audivit, ipsum isti infanti moribundo Baptismum petere. Respondit Beatus, cur ille, qui idololatra esset, id peteret. Quia (subjungebat Indus) supra in isto monte quidam spiritus bonus dixit mihi, te propterea in has terras advenisse, &, si tu aquam in infantem effuderis, eum salvandum. Baptizavit itaque illum B. Bertrandus & Michaëlem appellavit, magnas Deo gratias agens, quod primus, quem in India baptizaverat, ad cælos evolasset f. Narravit hæc aliquoties B. Bertrandus, quando de mirabilibus divinæ prædestinationis effectibus habebat sermonem.

[89] [plurimos baptizat, idola exurit, magna pollet auctoritate.] Eximia vivendi ratio B. Bertrando magnæ sanctitatis opinionem famamque apud istos populos conciliavit, Deusque tantam verbis ejus addidit efficaciam, ut triennii spatio converterit baptizaritque sua manu ultra mille & quingentos, qui ex ejusdem consilio quasdam casas stramineas, in quibus eorum idola servabantur, publice incenderunt; utque etiam alia loca, in quibus idola abscondita latebant, Servus Dei detegeret, utebatur opera puerorum, qui blanditiis allecti ea ipsi indicabant. Quadam nocte ipse cum socio suo duas ejusmodi idolorum casas exussit, quæ numquam reædificatæ fuerunt: quæ res Indos ad tantam iracundiam excitavit, ut omni studio laboraverint incendiarium detegere. Similia faciebat B. Bertrandus, quoties poterat, ne conversis occasioni essent ad idololatriam redeundi. Ea vero erat horum in ipsum observantia, ut, cum aliquando e cauponula, in qua congregati erant, magno cum impetu egressi essent, ut majoremdomus trucidarent, isque eorum manus effugisset in ecclesiam, in qua erat B. Bertrandus, hic periculum advertens, iisdem, qui plures ducentis erant, iverit obviam, & solus sua præsentia atque auctoritate eos retinuerit, tumultum sedaverit, & major-domus mortem evaserit.

[90] In quadam concione B. Bertrandus acriter increpuit quemdam Indum, [Tentatam ab impuro Indo cædem] magnæ conditionis virum in Tubara, sed idololatram; gentisque, ut ibi fert mos patriæ, tempore pacis ducem. Conveniebat ad conciones & ad Doctrinam g, &, licet esset uxoratus, impudicum habebat commercium cum Inda alteri viro nupta: quod, præterquam quod legi naturæ adversetur, etiam Indorum placitis erat prohibitum. Delictum erat publicum, omnesque dolebant, offendebantur & detestabantur, quod apud illos quoque matrimonium inviolabile censeatur: utque iste erat inter eos princeps, ita peccatum ejusdem notabilius. Hunc igitur Beatus acriter reprehendit, & ob perniciosum exemplum etiam in publicis concionibus dixit, ipsum, quamvis Christianus non esset, minime exemptum esse legibus naturæ, quæ adulteria vetant, & expresse prohibent, ne quis alterius uxorem usurpet.

[91] Ille vero hisce vehementissime commotus, & iracundia excandescens, [imperterritus evadit: multa a dæmonibus pacitur:] non exspectato sermonis fine, se erexit in pedes, arreptumque militare instrumentum, quod ex palma consectum eorum lingua Macana dicitur, ambabus manibus in Servum Dei, qui supra * ecclesiæ portam pedibus insistens erectus concionabatur, intorsit; verum illud (existimante impio, in ejus caput impactum fuisse) prope Beati pedes in terram decidit tanto impulsu (quia Indus iste multum viribus valebat) ut ejusdem cuspis sat profunde infixa solo fuerit, Beato penitus illæso & omnis mali experte; quod pro insigni miraculo habitum fuit. Servus autem Dei tam inusitato facinore nihil perterrefactus, pacato, ut soluerat, animo, post aliquas fusas preces Missam celebravit, quasi tam præsenti necis discrimini minime fuisset expositus. Multa B. Bertrandus in ea gente convertenda passus est non solum ab hominibus, verum a dæmonibus, a quibus immaniter vapulavit, ac nominatim, dum convertit & baptizavit quemdam ducem senem moribundum. Propterea enim dæmones ipsum pessime cruciarunt, atque ipsum etiam Indum; quo de magnis molestiis, quas maligni isti spiritus creabant, apud Beatum, dum ab eo visitabatur, conquerente, is crucem e cannis formatam ibidem statuit; nec amplius illi ausi sunt eidem molesti esse, imo nec intrare locum, in quo Indus ille morabatur.

[92] Dum B. Bertrandus etiam in Tubara versaretur, ex divina revelatione didicit, [divinitus præscius amico naufrago succurrit:] quemdam amicum suum in regno Valentiæ, Jacobum Raphaëlem Frances nomine, qui veloce vectus mari versus Carthaginem Indiarum navigabat, naufragium passurum. Quare Servus Dei, comparatis vestibus cibisque, accessit ad littus, ubi ipsum mortuo, quam vivo similiorem invenit. Impulsa enim versus littus navi, ille sese B. Mariæ Rosarii commendans, uno die ac duabus noctibus natando evaserat, duplici miraculo, tum quod non fuisset submersus, tum quod præ fame & angustiis non interiisset, nec devoratus a monstris marinis in eo mari frequentibus; & nisi etiam opportuna ista refectio a Beato ibidem præstita fuisset, certo fuerat moriturus, omnibus viribus ex iis, quæ passus fuerat, & ex labore ac metu destitutus. Certiorem fecit Jacobus fratrem suum Joannem Robles, rectorem Engueræ in regno Valentiæ, de eo, quod sibi acciderat, deque ope sibi collata a Bertrando, cui vitam suam servatam referebat: isque rector Beato Valentiam reduci pro præstitis suo fratri beneficiis gratias rependere studuit; sed ille precatus, ut sileret; ne tamen celaretur beatissimæ Virginis de Rosario miraculum, permisit vulgari.

[93] [quanti Sanctus in Tubara factus fuerit.] Indi aliquando casu ingressi in exiguam casam, quam B. Bertrandus inhabitabat, conspexere illum in ecstasi elevatum a terra, ex qua re (quæ eos in admirationem rapuit) aliisque, quæ ab eo continuo fieri videbant, tantam erga ipsum concepere devotionem, ut, quoties ex superiorum suorum mandato alio pergere debebat, omnibus modis contenderent, ne ex Tubara excederet. Dum vero nihilominus inde discesserat, planxerunt amare; ejusque tam chara sanctaque apud eos perstitit memoria, ut eumdem precibus invocarent h: apparetque, populum istum, eodem patrocinante, in Christianæ legis officiis sincere perseverasse. Tam pie quoque erga ipsum affecti permanserunt, ut pauperculum illius tugurium in eremitorium converterint, in quo non soli Indi, verum etiam Hispani, presbyteri ac Religiosi, cælestes ab eo favores expetebant.

XIV.

[94] Misso B. Bertrando ad sanctam fidem in Cipacoa & Paluato i prædicandam, [In Cipacoa & Paluato prædicans] voluit præfectus Franciscus Sanciz, velut regionis administrator, quemadmodum aliis sacris præconibus facere solebat, Indas Indosque juvenes, qui ipsi servirent, addicere; at noluit Pater, causans, se pauperculum fratrem esse, cui non esset ad instar sæcularium alenda familia; ac solum permisit, ut duo juvenes Indi venirent visum, si qua re indigeret; qui cum observassent, ipsum se flagellis frequenter cædere, maxime diebus, quibus a carnibus abstinebat, ac propterea solito debiliorem pallidumque esse, id renuntiarunt. Recusabat semper eleëmosynas pro Missis oblatas, quas quidem celebrabat ad intentionem rogantium; sed eas eleëmosynas jubebat pauperibus distribui. Pari modo nihil volebat acceptare pro collato Baptismo, jungendis matrimonio, celebrandis exsequiis, Missisque pro defunctis, nec gallinas, nec ova, nec quæcumque alia dona a parochianis suis admittebat. Proinde is populus videns, ipsum nulla prorsus in re sui commodi rationem habere, Fratrem Dei communiter appellabat.

[95] [vitæ sanctitate omnes sibi devincit:] Præfectus Sanciz perpendens extremam paupertatem vitæ, quam ducebat bonus Pater, eumdemque, quod in æde sua nollet feminas, quæ servirent, quamdam ipsummet servitutem pati, fecit, ut ille in sua præfecti domo imposterum semper manducaret; dumque ipse domi aderat, ad suam propriam mensam convivam adhibebat; dum vero aberat, mandaverat, ut ipsi opportune provideretur. Sed bonus Pater, si non sponte daretur cibus, ne petebat quidem: cibus autem ejus erat parcissimus; potus parum aquæ vino leviter dilutæ, adeo ut omnibus, qui id adverterent, prodigiose vivere videretur. Non solis diebus Dominicis ac festivis, sed etiam aliis per septimanam Cipacoæ & Paluati incolæ diligenter accurrebant, ut interessent Missæ, Catechismo & Concionibus, ipsum auscultare gestientes; gauden ecclesiam præter solitum frequentare.

[96] Cum quodam anno tam arida esset tempestas, ut magna annonæ penuria timeretur, [pluvia divinitus obtenta, uberem messem procurat:] Cipacoæ dominus idololatra cum aliis multis infidelibus & Christianis in Vigilia S. Catharinæ virginis martyris ad B. Bertrandum recurrit, supplicans, ut pro opportunis pluviis a Deo impetrandis oraret, ne fame perirent. Confidite, respondit Beatus, Deo & Sanctæ, cujus festum cras colimus, quæ multum valet apud Deum, quamque orabimus, ut nobis in hac necessitate patrocinetur. Proinde facite mundari viam hinc usque ad montem in conspectu maris, ibique ædiculam e ramis struite, & in ea altare erigite; quo die crastina, Deo propitio, procedemus in agmine supplici, & ego ibi celebrabo Missam: ita factum est, convenientibus illuc circiter mille personis. Post celebratam Missam habuit sermonem, in quo fraude, quibus a dæmonibus decipiebantur, exposuit, ac deinde mirabilia istius magnæ Sanctæ gesta narravit, hortatusque ad certam fiduciam est, fore ut Deus abundantem pluviam concederet. Sic evenit: nam paucis horis post cœpit cælum turbari, nubesque continue magis magisque densatæ obscurari. Ad suas itaque domos omnes redierunt; neque usque ad medium viæ spatium pertigerant, cum jam pluviam imminere viderint; vix in vicum suum advenerant, quin copiose cœperit pluere; pluitque triduo tam ibi, quam in vicinis circum locis. Hac ratione arentibus campis opportune madefactis, adeo fœcundatæ sunt segetes, ut uberrima messis secuta sit.

[97] Cum vellet B. Bertrandus aliquando equo trajicere Cienagam k de Mansaniglio l, retinuit eum præfectus Sanciz,[fluvium feliciter transit: pluviam arcet:] quod fluvius nimium intumuisse videretur; utque experimentum caperet, ipsemet inter duos nigros nudos equo insidens ingressus est. Non multum processerat, cum equus mergi cœpit, & ipse natatu in adversam ripam pertigit, ex qua alto clamore suasit Beato, ne se tanto periculo exponeret, promittens fore, ut ei cymbam procuraret; verum ille alio in loco transiturus, signato Cruce fluvio, in alteram ripam feliciter pervenit. Cum aliquando iter faciens in angulum Icaciorum m pervenisset, & præfectus Sanciz & frater Jacobus Sciaveria, ejusdem Beati socius cibum sumere vellent, imminente gravi pluvia, cœpit Beatus orare; cumque nonnihil moraretur, ab iisdem vocatus, ut se simul reficerent, respondit: Ego precor B. Mariam Rosarii, ut eam pluviam a nobis arceat; qui non habeo, quo me tegam. Fuitque exauditus: nam ubi illi erant, nulla decidit gutta: circumcirca vero copiosa ruerat pluvia, cujus manifesta vestigia iter prosequentes conspexere.

XV.

[98] Indis ad radices Montis S. Marthæ n prædicans B. Bertrandus, [Propter ablata impii ossa furentium manibus erepto] ex iis plus quindecim mille ad Christianam fidem adduxit ac sacro fonte abluit. Post hos pervenit ad duos populos Cariborum o, Sapenco & Petua p dictos, adorabant ossa cujusdam sacerdotis, cujus in iis partibus antiquissima erat memoria, & ex persuasione dæmonis credebant, cælum in sua capita ruiturum, si iis ossibus privarentur: quæ causa erat, quod ea servarent & honorarent mirifice, festa sua cum ridiculis cæremoniis coram iisdem celebrantes. Postquam B. Bertrandus sæpius, sed frustra, tentaverat cæcis istis errorem suum eximere, doluit, eos tam miserabiliter a dæmone delusos teneri. Ast, dum Deo placuit, clam abstulit arculam, in qua ossa servabantur: quod ubi Indi resciverunt, decreverunt illum occidere: sed, qui jam ad fidem conversi erant, ipsum tutati sunt, & salvum conduxerunt in locum alterum, quatuor leucis inde dissitum, quo ille eadem ossa secum asportavit.

[99] [toxicum propinatur; nec ille moritur, sed ossa invalido] Delusi Indi videntes, se prohiberi a conversis, qui magno erant numero, eumque amabant plurimum, ne Patrem publice trucidarent, convenerunt cum quodam impio sene sacerdote idololatra, ut Patri toxicum propinaret. Fecit id scelestus, moxque Dei Servus correptus fuit lethifera febri, quæ stomachum totumque ventrem urebat. Aderant ipsi duo nigri, quos ad Christianam adduxerant fidem, qui eum adjuvabant in isto tormento, quod ferebat hilariter, mortem lætus exspectans. Unicum erat ei (aiebat Pater) dolori, quod non adesset presbyter, qui sibi Sacramenta conferret: solabatur tamen se imagine Crucifixi, quam Rosario suo affixam gestabat, & animam suam inter lacrymas Deo commendabat. Dum in hisce angustiis versabatur, ecce, advenerunt quinque duces Maurorum cum vexillis suis, arcamque cum ossibus abstulerunt. Quinto, postquam venenum hauserat, die serpentem per miraculum evomuit, itaque plane salvus evasit.

[100] [auferuntur, isque furentium telis denuo ereptus] Hoc miraculum B. Bertrandus amicissimis suis, ac nominatim magistro Natali, rectori in Torrente, postea referens, magnum præferebat dolorem, quod non fuisset sanus, dum ossa auferebantur (nam e gravitate mali destitutus erat sensibus) aiebatque, se, si valetudo permisisset, potius mille expensurum vitas fuisse, quam ista sibi tolli permissurum. Incusabat quoque toxicum, quod ex eo non esset extinctus, & addebat: O beatam mortem, per quam sperare poteram palmam martyrii & felicem patrem Carmelitam, qui ab eodem sacerdote infectus veneno, intra paucas horas sublimi ista sorte potitus fuit Indi, intellecto, Beatum a malo suo convalescere, supra trecentos convenerunt, armati telis, ut eum occiderent: quare unus e supra dictis nigris, ejusdem amantior animosiorque, quam cautior, tubum bellicum ferreum pulvere nitrato oneravit, ratus, sic illum defendi posse; at Beatus jussit a cœpto abstinere.

[101] [multos eorumdem convertit ac baptizat:] Post hæc quidam dominus præcipuæ inter eos conditionis, quem Servus Dei converterat, intercedens, eum huic periculo subtraxit: ac proinde Beatus prodiens, advocatis istorum præcipuis, solito sui spiritus fervore cœpit disserere, dolorem suum de eorum damnatione exponens, monensque, ut imposterum agnoscerent fœda dæmonis mendacia; cum nec cælum in eos ruerit, quamquam iis ossibus orbati fuissent; nec quidquam passi ex omnibus aliis malis, quæ ille fuerat minatus. Hisce monitis, compertoque, toxicum, cujus vim per experientiam optime noverant, in ipsum non valuisse, adeo molliti animis fuere, ut impii facti pœnitentes, simul coram Beato prostrati, emendationem spoponderint. Beatus igitur opportuna adjiciens monita, magnam eorumdem partem ad Christi fidem adduxit, & sacro fonte lustravit.

[102] [varios alios] Rogavit alias Beatus quemdam dominum, cur conciones suas frequentare prætermitteret; respondit is, quia dæmon suus minatus fuerat ipsum & uxorem & filios suos occidere, si eis imposterum interfuisset. Tum Beatus, Agedum, eamus, inquit, & experiamur, quam parum iste possit, accedensque ad idolum, pedem illi impegit, nec ullum in eo signum, nullus motus apparuit. Idem experimentum sæpius repetiit Beatus, atque ita convertit Dominum illum, quem vitam ipsi salvasse, supra diximus.

[103] Accesserunt ad Beatum aliquando simul ultra mille & quingentos Indi e quodam loco, ubi non nisi duos convertere potuerat,[instruit ac sacro fonte abluit,] & instanter petierunt, ut se in Christiana fide instrueret. Causam vero hujus rei rogati responderunt; cum festum quoddam, cui dicti duo Indi baptizati intererant, celebrarent, ac pro more suo dæmonem invocarent, apparuisse illum, horribilem visu, & dixisse: Quid me invocatis, dum duo inter vos hic adsunt Christiani? Tollite eos hinc. Interea autem prope dæmonem comparuisse hominem, Christianorum more vestitum, qui ait, se a Bertrando missum, ut eis exponeret, quantum a dæmone deciperentur: cumque aliquo tempore disputassent, convictum hæsisse dæmonem, & ambos ex oculis evanuisse: hac de causa se venire, ut Christiani fierent. Lætus igitur B. Bertrandus eosdem prævie instructos baptizavit.

[104] Baptizaverat Beatus Indum decrepitæ ætatis & infirmum, [atque inter hos decrepitum sacrificulum,] assistebatque ei, ut bene moreretur; sed vix ab eo recesserat, quamdiu opus erat, ut domum suam adiret, cum redux reperit ei assistentem Indum alterum, qui eumdem pervertere nitebatur. Expulit hunc Beatus; & infirmus confirmatus, in sacra fide Christiane defunctus est. Multum laboravit B. Bertrandus ad sacerdotem Indum, magni judicii virum, convertendum, ratus, hujus ad Christum accessionem, ad multos alios convertendos valituram. Ad hanc rem Dei opem sacrificiis & sui corporis afflictationibus per biennium imploravit; quo elapso tempore, quo hic minime rebatur, Indus iste, ex gravi morbo decumbens, misit, qui ipsum arcesseret. Rogatus autem ab eo Indus, quid sibi vellet, respondit, se credere, omnipotentem Deum misisse in mundum Filium suum, ut homines viam ad cælum doceret; huncque in cruce mortuum esse, ut eosdem liberaret peccato & potestate dæmonis, ac propterea velle se esse Christianum. Beatus illum in fide bene instructum agnoscens, eum baptizavit: quo facto, cœpit tremere, & causam rogatus ait, dæmones ferocium bestiarum specie minari se discerpere, quod, cum illi ipsum, dum vixit, maxime honoraverint, ceterisque ejusmodi sacerdotibus omnibus majorem effecerint, ipse eos in fine vitæ suæ desereret. His auditis, Pater formavit e juncis crucem, lectoque apposita, recessit. Postmodum reverso narravit Indus, dæmonem præ foribus ululasse, sed numquam amplius ausum ingredi.

[105] Converterat etiam alium e præcipuis, qui, [aliumque e præcipuis virum.] cum incidisset in morbum, Baptismum a Beato petiit; sed dum hic crucem extra ejus ædem figeret, dixit Indus, nil opus esse. Quo dicto obstupefactus Beatus verebatur, ne Indum propositi sui pœniteret; perrexit tamen crucem manu gestans ipsum adhortari, ut in sancta fide constanter perseveraret; Indus vero manu certum demonstrans locum, ait, in eo sibi apparuisse crucem, proptereaque se dixisse, nil opus esse, ut poneretur altera. Baptismum ergo denuo petenti Beatus contulit.

ANNOTATA.

a Veragua provincia Americæ Septentrionalis est in Nova Hispania.

b Rio de la Hacha Hispanis, Latine Facis fluvius, Americæ Meridionalis fluvius est cum cognomine Urbecula & Præfectura in Terra Firma.

c Seu Hispanice Nombre de Dios, Latine Nomen Dei, urbs (nunc destructa) Americæ fuit in provincia Terræ Firmæ ac in ora maris Septentrionalis.

d Hunc locum frustra in Lexicis quæsivi.

e Nec hunc locum potui reperire.

f Nam, ut habet Antistius, quem hic laudat Avignonus, iste infans paulo post susceptum baptismum obiit.

g Doctrinas vocant ædiculas missionariorum cum sacellulis, in quibus Indi Christianis præceptisimbuuntur.

h Consonat Bulla Canonizationis his verbis: Ad cujus hospitium, in oratorium commutatum, etiam nunc & Indi & Hispani ad divina beneficia ejus patrocinio impetranda accurrunt.

i Nec hæc loca vel regiones in Lexicis reperi.

k Cienagam in nullo quoque Lexico reperi; sed apud Blaevium in Descriptione Præfecturæ Carthagenæ occurrit palus prope hanc urbem vulgo la Cienaga dicta, quæ an hic indicetur, non ausim asserere.

l Ignotus item hic mihi est locus, forte quod tam hic, quam alia loca fluviique jam præmissa subdendaque aliter Hispanis, aliter Americanis appellentur.

m Italice est: Nella punta delle Scaci; quibus quid indicetur, fateor, me non dispicere.

n Id est, montium provinciæ ac præfecturæ S. Marthæ, quæ ab Occidente finibus præfecturæ Carthaginensis adjacens, ad Orientem habet præfecturam fluminis de la Hacha, a SeptentrioneOceanum, & a Meridie Novum Regnum Granatense.

o Seu Caribarum vel Caraïbarum, qui ex insulis Antillarum, quas olim occupaverant, ab Europæis pulsi in continentem Americæ Meridionalis se receperant.

p Sive hæc populorum, sive (quod potius videtur) locorum nomina sint, in Lexicis frustra quæsivi.

* an sub porta?

CAPUT VII.
Alia ejusdem gesta, ac miracula ab eo ante & post obitum in America patrata.

CAP. XVI.

[Tenerifæ varia cuidam nobili matronæ] Vicarii ac parochi munere B. Bertrandus functus etiam est in terra Tenerifæ a, ubi cum solita sua diligentia & sanctitate vitæ studuit eam gentem convertere ad Christum, & apud quam exhibendo, prout concionis opportunitas ferebat, Crucifixo singulariter profecit. Habitabat tunc temporis ibidem Isabella Mexia, Joannis Bernal, loci præfecti, uxor, quæ suæ animæ noxas apud Beatum solebat eluere, & in angustiis ad eumdem recurrere; dumque id facere vellet, accedebat in tempore, ut ejusdem Missæ prius posset interesse. Semper autem, quando ea mente illuc iverat, Beatus, post finitam Missam, non vocatus, rogabat, quid vellet. Unde ipsa advertit, eum spiritu prophetico pollere; ac proinde cupiens scire finem viri sui, ludo perdite addicti, consuluit ipsum, asserens, se hinc afflictissimam miserrimamque totius mundi mulierem esse. Respondit ille humaniter, ne id inter afflictiones suas reputaret, sed alia ei eventura, incomparabiliter majora. Uti illa reipsa gravissima passa est; atque inter hæc toxico infecta, quam ob rem sacro oleo uncta fuit, non tamen mortua.

[107] Eadem domina, cum multos menses imprægnata Carthagine versaretur, [prædicit.] precata Beatum est, ut sibi diceret, an feliciter, & utrum masculum, an feminam enixura esset. Subridens ille respondit, primum, qui in terra natus est, virum fuisse; significans, masculum fore; qui ab ipso quoque baptizatus fuit. Aliquot inde mensibus denuo ea domina petiit, quid de isto puero futurum esset; reposuit, brevi tempore victurum; ut factum est, Deo illum intra breve tempus ad se evocante. Habebat eadem domina in Tenerifa famulam, Hieronymam nomine, cui, quoties cum domina sua ad ecclesiam accedebat, Beatus signum Crucis formabat in fronte; domina id diligenter observante. Contigit, ut Beato ad confitendum itinere bidui alio profecto, famula ista in morbum lapsa moreretur; intraque paucos dies inde reverso domina suæ famulæ mortem narraret. Cui ille, Cur igitur, inquit, existimasti, me frontem ejus signasse, nisi quod eam & morti & æternæ saluti vicinam viderem.

[108] Quo tempore B. Bertrandus eam terram excoluit, [Rediturus in Hispaniam tempus discessuræ classis prænoscit,] habitavit in tugurio prope ecclesiam, soluitque prandere in domo cujusdam nobilis viri, amici sui singularis. Is eumdem in suo in Hispaniam reditu illac transeuntem in domum suam recepit, donec pararentur victus aliaque ad iter marinum necessaria. Secundo ab adventu ejus die, Carthagine illuc nova allata fuere, discessum classis fixum esse intra proximos octo dies, quorum tribus elapsis, dixit vir iste nobilis Hospiti suo: Pater frater Ludovice, parata sunt omnia, feliciter perge Carthaginem, priusquam classis vela det. Cui ille respondit: Dominus Deus, qui mihi facultatem concessit redeundi in Hispaniam, non permittet, classem discedere sine me. Ego dicam tibi diem discessus mei: hisque dictis, permansit ibidem.

[109] [atque instantem cuidam nobili mulieri mortem,] Intra quindecim dies peperit uxor ejusdem equitis, cujus confessionem Beatus exceperat, prolemque baptizavit; domoque egressurus mandavit, ne puerperam solam relinquerent; quod mulieres, quæ aderant, parum curantes, ut ipsam dormientem conspexerunt, ab ea recessere, immemores moniti de ea non deserenda. Illa vero pavide expergiscens ex magno strepitu, quem in eodem cubiculo unus e crassioribus, quos in istis agris reperire est, serpens humanæ coxæ par excitabat; tam horrido conspectu tremefacta, e lecto nuda prosiluit, & ingenti cum clamore fugiens, modo hac, modo illac per domum usque in atrium inferius cucurrit; quo tempore cum frigidus ventulus spiraret e mari, ipsa eo lethaliter confecta fuit. Tunc demum mulieres accepti a Beato moniti de non relinquenda sola meminerunt: illa vero, mortuæ, quam vivæ similior, in alio lecto deposita, post quatuor horas exspiravit.

[110] [ejusdemque viduo, ni caveat, divinam vindictam vaticinatur.] Postridie tumulatum ejus cadaver est, & Beatus pro ejusdem anima Missam celebravit, & sermonem ad populum habuit, absolutisque funebribus justis, cum viduo hospite suo reversus est domum, ubi inter prandendum eidem ait: Dominus Deus hic me detinuit, ut dominationi tuæ pretium præparati mihi victus periolverem, uti feci: excepi enim confessionem dominæ, adstiti ei morienti, ad ejusdem cadaver hac nocte vigilavi, Missam pro ea celebravi, in ejusdem laudem ad concionem dixi, & infantem baptizavi: aliam monetam, qua beneficia mihi præstita persolvam, non habeo. Quod præterea mihi occurrit, est, ut dominationem vestram moneam, ne ullo modo permittas domum tuam intrare quamdam feminam, quæ intra paucos dies ad te accessura est; alioquin tu cum illa offendes Deum, ipsaque brevi post sua morte luet. Hæc omnia ita prorsus evenerunt. Comparuit enim ista mulier, ipse permisit ingressum, cum eaque lapsus est (quodque pejus est, commater illius erat) petiitque dispensationem, ut eam sibi matrimonio copularet: sed antequam dispensatio allata fuit, Deus morte mulieris suam ultus offensam est ante finem anni, quo comminatio facta fuerat.

XVII.

[111] [Tenerifæ pro Sancto habetur, uti & in Mompoix,] Tanta vero fuit estque Tenerifæ populi erga B. Bertrandum devotio, ut nominatim Ludovicus Vasquez de Guevara, ordinarius gubernator, cum nihil aliud e rebus illius obtinere potuisset, procurarit sibi deferri librum Baptismalem, in quo erant multæ subscriptiones propria illius manu exaratæ. Hac occasione ipse etiam aliquot phyliras ex eo decerpsit, & pro sacris reliquiis servavit; at numquam voluit restituere, nisi coactus excommunicationis sententia: eæque hodiedum cum capituli consensu in sacristia multa in veneratione servantur. Prædicavit etiam Beatus in Mompoix b, ubi solita suæ vitæ sanctitate verba sua commendavit, eaque ratione mirabilia patravit. Tantam sibi ibidem comparavit famam, ut non alio, quam Sancti vocabulo veniret.

[112] Capitaneus Bernardus de Bentacourt, cum audisset ipsum concionantem feria sexta de Lazaro, [miro lumine in duorum Sanctorum consortio coruscare] accessit ipsum versus horam noctis secundam, rogitans, ut de peccatis suis confitentem postridie mane audiret; & cellæ januam paulatim parum aperiens, vidit in ea lucem magnam, velut multorum cereorum, & ante oratorium suum B. Bertrandum, flexis genibus incumbentem: vidit insuper duos venerabiles ac majestate spectabiles dominos, vestibus solis instar radiantibus; cumque vellet hanc visionem accuratius intueri, nec progredi, nec retrogradi potuit, totusque tremefactus stupebat. Sed, pulsata nonnihil ex vi, qua movere se nitebatur, janua, B. Bertrandus, conversus ad strepitum, erexit se processitque visurus, quis adesset, sciretque, quid posceretur. At capitaneus, totus tremens ac sui impos, in ea perturbatione nesciebat, quid esset responsurus: ac, nisi Beatus adjuvisset illum, ut e domo excederet, non invenisset egressum. Sancti ab eo visi videbantur ei fuisse SS. Ambrosius & Thomas Aquinas, interrogatusque, cur duos hosce Sanctos fuisse opinaretur, respondit, quod similes essent illorum pictis imaginibus, quas sæpe viderat, quodque viginti annorum spatio ea opinio suæ menti inhæsisset.

[113] Idem capitaneus vidit B. Bertrandum, dum Missam celebraret, [atque alias etiam in ecstasi conspicitur: vaticinatur: pueri cædem dolet:] post consecrationem ecstasi inhærentem, existimansque, se recte facturum, voluit, arrepta ejusdem planeta, eum monere. Cuidam juveni ex Espeleta, haud procul a Mompoix, annorum quadraginta, vaticinatus est, eum ad annos quinquaginta perventurum, at non superaturum; ac revera contigit, ut anno vitæ suæ quinquagesimo correptus morbo obierit. In loco, Turvaco dicto, convertit quemdam juvenem, & in Baptismo Ludovicum nominavit, qui ab eo sancte educatus eidem in Missa ministrare solebat. Quod dæmon plurimum dolens, dum ab Indis rogabatur, ut sibi Maix (quod illorum frumentum est) concederet; per idolum respondit, se id numquam concessurum, nisi Ludoviculum immolassent. Qua de causa opperientes, donec Beatus abesset, ipsum rapuerunt & immolarunt. Reverso autem & de Ludovico suo inquirenti persuadere tentarunt, eum devoratum esse a Caymanes, quæ animalia sunt crocodilis similia, quæ e flumine sæpe prodeuntia viatores devorant; at Beatus, probe gnarus malitiæ dæmonis, hinc vehementer doluit; inde vero lætatus est de merito ejusdem animæ innocuæ.

[114] Prædicante ipso in insula S. Thomæ c sub umbra platani, [in insulis S. Thomæ] aderat ibi in ea magna concione multitudo impiorum Indorum, qui saxis armati volebant illum lapidare; qua de re admonitus a quodam ecclesiastico, qui cum ipso erat, suadebatque, ut a concionando desisteret, respondit: Ne metue; non enim tantum roboris habent, non solum ut in me vibrent lapidem, sed etiam ut mihi vel minime noceant. Perrexit ergo concionari, eamque vim verba ejus habuerunt, ut non modo eum non læserint, verum etiam plures ducentis eorum, finito sermone, pie secuti, ab eodemque conversi ac baptizati fuerint.

[115] In alteram insulam, Promontorium S. Vincentii d dictam, [& S. Vincentii uberrimos fructus refert.] cum multis baptizatis aliisque progressus est, ubi dum ad frequentissimam concionem in spatiosa planitie sermonem haberet, advenit quidam e primoribus, rubra talari veste indutus, nudis cruribus pedibusque, & inaures gestans. Is ad Beatum, finito sermone, accedens, quæsivit ab eo, quæ ea essent, quæ de Cruce prædicabat, & quæ res Crux esset, quam videre cupiebat. Beatus ut eum recte instrueret, se ad densum truncum unius arborum, quæ locum coronabant, extensis in modum crucifixi brachiis, applicuit: dumque ab eo recessit, truncus iste imaginem sanctissimæ Crucis impressam servavit: quo miraculo omnis iste populus in magnam admirationem raptus, altis clamoribus applausit. Prædictus vero vir præcipuus, confestim domum suam repetiit, ex qua paulo post regressus ad locum, ubi erat Beatus, & in genua provolutus, manum ejus prior apprehendit, eumque domum suam perduxit, in qua ille cum socio suo Hieronymo Fernandez novem dies commoratus est; quo tempore eumdem virum cum multis e familia ejus, aliisque probe instructum baptizavit; recedensque, quod etiam alibi consueverat facere, ei Articulos sanctæ fidei, Præcepta Decalogi, aliasque preces magis necessarias, litteris consignata reliquit.

XVIII.

[116] Quamquam multa e mirabilibus, quæ B. Bertrandus operatus in Indiis est, [In testimonium veræ Fidei venenum innoxie bibit:] jam retulerimus, hoc tamen caput peculiariter destinavimus ad memoranda miracula, quæ ab eodem tam ante, quam post obitum facta, in iisdem partibus scripto annotata fuere. Dixit Christus Marci capite ultimo, prædicatores suos in nomine suo ejecturos dæmonia, locuturos variis linguis, expulsuros serpentes, & si venenum sumpserint, mansuros illæsos, ac denique, infirmos, quos manibus suis attigerint, sanatum iri. Has gratias Bertrando, velut prædicatori Apostolico, a Deo concessas fuisse, certum est ex multis, quæ jam diximus, atque etiam manifestum fiet ex dicendis in hoc & sequentibus capitibus. Dominus Raphaël Figueroa, in Indiis commoratus asseruit, publicam iis in oris famam esse, B. Bertrandum, ut quempiam ex ejus gentis optimatibus converteret ad fidem, in testimonium veritatis fidei Christianæ, falsitatisque superstitionum Indicarum, obtulisse se ad exhauriendum calicem toxico infectum & hausisse innoxium e. Indicavit hoc etiam ipsemet Servus Dei patri fratri Andreæ Cabrerizo; addens, Deum sæpe hujusmodi miracula patrare per magnos peccatores, ut sanctum ejus nomen agnoscatur ac laudetur.

[117] [usu cinguli sui desperatæ puerperæ partum procurat:] Inda, Marinitta dicta, quam B. Bertrandus baptizaverat, ad eumdem recurrit dolens, quod soror sua infidelis jam a triduo ex infelici partu moribunda esset, quia fœtus transversim cubabat; nec omnino eam posse eniti ac vivere, pro certo habebatur. Beatus, eam consolans, jussit spem suam in Deo reponere, fore ut soror sua feliciter pareret; deditque ei cingulum suum, quo sororem cingeret; ipse vero pro infirma interim orationi incubuit. Eo ipsa cincta pulchrum sanumque filium peperit; cujus rei Marinitta intra mediam horam B. Bertrandum certiorem fecit; eoque miraculo infantis pater & mater cum avis paterno maternoque, aliisque multis eorumdem sociis moti, ab eodem B. Bertrando sacro fonte abluti fuere.

[118] [sudario suo & signo Crucis strumas sanat,] Altera Inda, nondum baptizata, strumis pessime afflicta, ita ut per plagas, quibus tota fere cervix circumdabatur, conspicerentur nervi ejus, coram Beato procumbens dixit: Ego te vehementer obsecro, ut sanes me. Ille, post factum super collo illius signo Crucis, cervicem ejus suo sudario circumdedit, dixitque: Vade, Deo propitio; confide, te ab illo sanandum, & cras revertere. Reversa illa est postridie, & amoto sudario, experta est se sanam, quasi numquam ullo malo laborasset, nullo etiam morbi indicio superstite. Quod insigne miraculum conspicatus socius, Pater frater Ludovice, inquit: Hoc magnum est miraculum! Cui ille, Tace, ait, frater charissime, hoc opus Dei est: a me enim nihil boni fit; idque ideo divina operatur Majestas, ut isti Indi convertantur. In quodam ejusdem regionis portu quædam puella, per solum signum Crucis formatum, eodem, quo infecta erat, malo liberata fuit.

[119] Domina Agnete de Mendoza, dum octennis erat, [& febrim: naufragium evadit, periculose ægrotantes reddit incolumes.] jam per duos menses in confinibus Tubaræ in domo aviæ suæ laborante, ivit vetula B. Bertrandum precatura, ut illuc accederet (uti fecit) Missam celebraturus; qua finita, legit super eam Euangelium, & cruce signavit infirmam, quæ eodem die immunis febri fuit. Dum cum aliis quatuor vel quinque personis per magnum flumen Magdalenæ f navigabat, tam sæva exorta tempestas est, ut, inversa cymba, omnes immergerentur aquis: sed, Beato Deum precante, restituta cymba est, omnesque ad ripam appulit, in quam, apprehensa arbore evaserunt. Simili modo Indiam peragrans in variis populis multos invenit ex quodam morbo, catarrho simili morientes; adeoque is contagiosus morbus erat, ut pestis videretur. Proinde lustrabat ille singulas casas, bene precans infirmis; nec quisquam eorum, quibus suam impertitus fuerat benedictionem, ex eo malo mortuus est. Eodem deinde morbo laboranti uni e sociis suis quidam Indus ait: Cur non vadis ad sanctum Patrem, ut te sanet?

[120] Religiosus, cujus supra meminimus g, ex Indiis reversus, [Creditur etiam puellam mortuam] in conventu Valentino retulit, se, dum per Indiam iter ageret, ex multis intellexisse, Beatum in quodam vico suscitasse a morte quamdam tenellæ ætatis puellam, filiam Indæ, quam ipse baptizaverat. Rogatus postmodum sæpius ipsemet Bertrandus, verene Deus per ejus patrocinium puellam mortuam revocasset ad vitam; nec affirmare visus est, nec negare; unde creditus est id reipsa fecisse; qui bene noverat, mendacium in ejusmodi rebus Deo graviter displicere. Sed quod rem certiorem facit, illud est, quod graviter infirmus quærenti cuidam civi, ipsi addicto, an in Indiis puellæ mortuæ vitam reddidisset, responderit: Quantum id esse putas? Deus agit instar fabri ferrarii, qui serram facere meditans, ex multis laminis ad id operis idoneis, quas coram se habet, pro suo arbitrio hanc eligit præ alia: hisque dictis, tacuit. Quibus verbis quoad substantiam dixit: Noli me pluris, quam alios facere, quod Deus me ad prodigium istud patrandum usus sit.

[121] Confirmatur hæc opinio ex ejusdem B. Bertrandi dictis ad quamdam spectabilis conditionis personam, [vitæ restituisse in America.] cui ille Rosarium Marianum donans, jussit illud in magna veneratione haberi, quia versus Indias navigaturus illud acceperat a patre fratre Thoma Arenas, prædicatore celebri, ac magni spiritus viro, cui ipse suum pariter dederat; addiditque: Hoc Rosarium in Indiis sanavit infirmos, convertit peccatores; atque insuper puto, resuscitasse mortuos: illud magna in veneratione habeto. Quin & ipse quoque Pater tanti illud æstimabat, ut aliquoties ad se mitti petierit, ægrorum capiti imponendi gratia. Alteri etiam devotæ personæ dixit: Deus mihi hanc fecit gratiam, ut hoc Rosario resuscitaverim mortuos. Ejusdem usu etiam post illius obitum multa miracula obtenta fuere, ut dicetur lib. III, cap. IX.

[122] [Quædam ex miraculis post mortem ejus] Post mortem quoque B. Bertrandi Deum multa per ejusdem patrocinium miracula in Indiis patrasse, compertum est. In Tubara Martinus Campanero Indus gravi lethargo correptus erat, & ad extrema deductus, ac loquela visuque destitutus; quodque pejus erat, non fuerat sua peccata confessus, quia loquendi facultatem repente amiserat. Illius miseratus Franciscus Lopez Cabrera, clericus & parochus Tubaræ dolensque, quod sine prævia confessione moreretur, eumdem B. Bertrando, velut Indorum istius loci Patri, commendavit, excerptumque folium ex libro Baptismali, Beati manu conscripto, devote magnaque cum fide collo infirmi applicuit; qui intra diem & medium, nullo prorsus adhibito remedio, loquelam recepit, apud parochum confessus fuit, ac multis annis superstes incolumis vixit. Idem Franciscus Cabrera testatus est, se ad quamdam Indam, Franciscam nomine, postquam hæc plures integros dies partus doloribus cruciata fuisset, nec posset parere, advocatum fuisse, ut ejusdem confessionem exciperet, quod non dubitaretur, quin in partu moritura esset; & postquam eam confitentem audierat, jussit eamdem istam chartam a Beato inscriptam eidem applicari; atque ita ipsa infra quinque horas peperit, ac incolumis mansit.

[123] [per ejusdem patrocinium in America impetratis.] Pater magister frater Augustinus d'Avila Padiglia, Ordinis Dominici Mexici h insignis concionator, ac deinde insulæ S. Dominici i archiepiscopus, dum habitabat in collegio S. Ludovici patrum Prædicatorum in loco dicto Puebla k in Indiis versus Mexicum gravi infirmitate fluxionis laborans in lingua, auditis B. Bertrandi miraculis, datam sibi ex ejusdem vestis fili particulam ori suo imposuit, diglutiitque, & sanatus fuit.

ANNOTATA.

a Tenerifa, vulgo Teneriffe, de qua hic, Americæ Meridionalis oppidum est in præfectura S. Marthæ ad ripam fluminis Magdalenæ.

b Aliis, ut jam monui, Mopoix & Mopox, quod aliud est Americæ Meridionalis oppidum, in ejusdem, ad quod Tenerifa, nec procul ab hoc, fluminis Magdalenæ ripa situm.

c Una est ex Antillis, Hispanis las Antillas, Gallis les Antilles, Americæ in mari Septentrionali insulis, inter Portum Divitem seu Porto Rico & Americæ Meridionalis continentem positis.

d Est & hæc una ex Antillis, continenti propior.

e Hoc plus vice simplici fecisse in Bulla canonizationis suæ legitur hoc modo: Pluries in testimonium Fidei mortiferum quid bibens innoxie discrimen vitæ superavit.

f Hispanis el Rio de la Madalena, Americæ Meridionalis fluvius est, qui supra Popajanam ortus indeque per Novum Regnum Granatense labens flumini S. Marthæ in S. Marthæ præfectura se jungit.

g Andreæ Cabrerizo meminit supra num. 116.

h Nomine notissima est totius Americæ amplissima civitas in America Septentrionali, ac regionis cognominis, Novæque Hispaniæ caput.

i Insula S. Dominici, alias Hispaniola appellata, ampla Americæ Septentrionalis insula est in mari Boreali, cujus insulæ præcipua civitas, Dominicopolis dicta, archiepiscopatu illustrata est.

k Fortasse designatur Angelopolis, Hispanice la Puebla de los Angelos, quæ Americæ Septentrionalis ac Novæ Hispaniæ civitas episcopalis est sub metropoli Mexicana.

CAPUT VIII.
Causa revertendi, reditusque in Hispaniam: tempestas maris sedata: habitatio Valentiæ: Prioratus in conventu S. Onuphrii ab eo gestus.

CAP. XIX.

Septennio commoratus in Indiis B. Bertrandus deliberavit de suo in Hispaniam reditu, [Crudelitatem quorumdam in Indos non ferens] quod ægre ferret quorumdam præfectorum crudelitatem, qui non solum levibus de causis inique perimebant Indos, verum etiam impediebant sacras conciones. Nonnumquam etiam aliqui præfectorum, prædicante Servo Dei, in concionem irrumpebant, & verbis impiis, fustibusque impactis, auditores ex ecclesia pellebant a: cumque ea misera gens inermis sit, imo etiam plane nuda (sunt enim in ista provincia loca, in quibus nullum prorsus vestimentum in usu est) prorumpebant illico ex ecclesia, & Beatum in suo pulpito relinquebant. Præ ceteris tamen persuaserunt ipsi reditum litteræ, quas acceperat a domino fratre Bartholomæo de las Casas b, qui non modo, dum adhuc esset clericus sæcularis, varia itinera ex Hispania in Indias, & Indiis in Hispaniam confecerat, sed etiam post assumptum S. Dominici habitum, paulo minus quinquaginta annis, quibus eum gestavit, perpetuus fuit Indorum patronus, utque huic operi impensius incumbere posset, renuntiaverat episcopatui Chiapensi, redieratque in Hispaniam, ubi tantam eorum curam apud multos gessit, ut plurimos iisdem favores a rege Philippo II obtinuerit, uti etiam a Carolo V imperatore gloriosæ memoriæ impetraverat.

[125] Quamquam autem propter adversa aliqua, quæ bona illius desideria, [licentiam redeundi in Hispaniam a Generali sui Ordinis petit;] dum erat clericus, frustrabant, & ob ingentem, dum Religionem jam prosessus fuerat, zelum in procurando, ne Indi inique tractarentur, reprehensus fuerit ab aliquot historicis c, qui adulabantur malevolis; nihilominus honorem Dei semper habens præ oculis, opportune & imporportune impugnabat arguebatque aliquorum viclentiam, & intercedebat pro Indis ex omnibus, quæ in lege naturæ regiisque sanctionibus iisdem favebant. Litterarum vero, quas hic episcopus ad B. Bertrandum dedit, hæc summa erat, ut ipse in convertendis Indis strenue laboraret, prudenterque procederet in audiendis absolvendisque confitentibus belli ducibus & præfectis, qui privilegiis regiis non contenti tyrannice tractabant indigenas contra expressam regis voluntatem. Quapropter Bertrandus, cum hasce litteras magni faceret, vehementer desideravit in Hispaniam reverti, ut se levaret scrupulis, quos eadem de causa patiebatur. Scripsit ergo Servus Dei ad fratres suos in Hispaniam, cum iisque mentem suam communicavit. Ipsi vero ex desiderio, quo tenebantur, tam boni Fratris revisendi, miserunt illico ad reverendissimum patrem Ordinis Generalem, qui tum temporis residebat in Hispania, eratque pater magister frater Vincentius Justiniano (quem Pius V Papa Cardinalem creavit) & post multas importunas preces tres patentes pro facultate redeundi litteras diversis viis ad ipsum transmisit.

[126] [interim jussus Prioratum conventus S. Fidei admittere] Interea accidit, ut, sparsa miraculorum B. Bertrandi fama, Provincialis S. Antonini in novo regno Granatensi juberet, B. Bertrandum eligi Priorem conventus S. Fidei d, quæ istius provinciæ metropolis est, asserens, non decere, ut Vir tantæ virtutis ac sanctitatis in vulgaribus locis commoraretur, sed oportere, ipsum in civitate Sanctæ Fidei habitare, in qua sedes archiepiscopalis & tribunal regium fixa erant. Electores igitur communi consensu Servum Dei elegerunt, eamque electionem cum ejusdem confirmatione & censuris, nisi ille acceptaret, Provincialis per quemdam fratrem destinavit ad conventum Carthaginensem, quo a Priore evocatus B. Bertrandus, ut confirmatam sui ad Prioratum electionem, censurasque a Superiore suo intentatas audivit, vehementer indoluit; semper enim honores fuerat aversatus; &, quantum potuit, recusavit, ut vitaret vanam gloriam, cui occasionem dare poterat prælatura, plaususque sibi faciendos, quod per totam regionem Sanctus diceretur, & velut talis in civitate Sanctæ Fidei exspectaretur. Hæc itaque eum magnopere affligebant.

[127] [illuc navigat; sed, acceptis perviam] Compulsus tamen ex obedientia istud officium humillime acceptavit, & ad iter eo versus se accinxit. Sed antequam abiret, asseruit, se quidem proficisci ad civitatem Sanctæ Fidei, non tamen illuc perventurum, nec functurum eo officio; quia Deus aliter decreverat. Discessit Beatus Carthagine versus Tenerifam, appulitque ad Barrancam e, magni fluminis Magdalenæ portum, ubi se commisit cymbæ f, quam quidam mercatores oneraverant, mittebantque cum aliis sex cymbis. Navigatio per illud flumen g ordinarie perficitur intra dies viginti quatuor & viginti sex, nisi civitatis Mariquitæ h portum intrent; ea vero, quæ Beatum vehebat, cymba ne triginta quidem diebus perficere potuit medium itineris spatium, quod aliæ expedite percurrebant. Murmurantibus propterea nautis Indis adversus navarchum suum, quod non fuisset conatus simul cum aliis properare, causatus ille est magnam aquæ copiam, in cymbam illapsam, quæ obstabat celeri navigationi, non sine discrimine submersionis.

[128] Quindecim diebus post assecuta est illam altera cymba, in qua vehebatur peculiaris B. Bertrandi amicus, mandatum reverendissimi Generalis ei ferens, [Generalis litteris, Carthaginem redit, indeque revehitur in Hispaniam.] ut regrederetur in Hispaniam (quæ cymba unico die pertigit usque ad eam, in qua Servus Dei erat) rogansque a longe, an in ea veheretur pater Bertrandus, Prior Sanctæ Fidei, acceptoque responso, ita esse, adductis cymbis, Beatus destinatas sibi ex Hispania litteras accepit, gratiisque ab eo actis Deo, ista ejus cymba eadem velocitate, qua altera, processit. Inde pertigerunt usque ad portum de Angostura, quod fretum fluminis est; ubi Beatus constitit scripsitque ad Provincialem & fratres Sanctæ Fidei, ut certiores faceret de mandato a Generali accepto, addito apographo ejusdem mandati, & abdicatione Prioratus. Inde triduo post advenit in Teneriffam, ubi accidit, quod supra narravi de nobili equite ejus amico, a quo hospitio exceptus fuit i; atque hinc, cum dato sibi ab eodem in viam victu, trium dierum spatio Carthaginem, ubi classem, quæ non nisi ipsum exspectare videbatur, paratam invenit; vix enim ipse in eam descenderat, quin illa vela fecerit versus nostram Hesperiam.

[129] Per viam horribili exorta tempestate dilaceratum variis in locis velum est, [Crucis signo tempestatem sedat:] ruptæ antennæ, ac parum abfuit, quin etiam avelleretur gubernaculum; totaque navis modo hac, modo illac jactabatur, prout impellebant fluctus, qui cum horribili fragore modo velut altissimi montes eam evehebant ad cælum, modo apertis profundissimis vallibus, præcipitabant in abyssum. Qua de causa B. Bertrandus in eam navigii partem, quæ ab undis maxime impetebatur, se recipiens, signum Crucis adversus eas identidem formavit, eædemque, velut sanctissimi signi vim agnovissent, quo propiores navi fiebant, eo lenius ipsi illidebantur. Verum ea ex re B. Bertrandus vanam gloriam veritus, permisso fluctibus navigio, in aliam partem recessit. Sed simul atque inde recesserat, infervescente mari, & navigio magis, quam antea periclitante, confestim ad eum accurrerunt nautæ, summis precibus obsecrantes, ut ad desertum locum rediret; ubi illo prius istud remedium adhibente, mare non tantum minus sæviit, verum etiam tranquillum placidumque redditum fuit. Cum Beatus hæc aliquando referret, adjecit, quod etiam alias dixerat, videlicet, ex hujusmodi factis non argui sanctitatem, sed fidem; & ad id propositum adjunxit: Deus plus luminis concessit Lucifero, quam mihi; & ille tamen damnatus est; plusque auctoritatis Judæ, qui postea seipsum suspendit. Id mihi quoque potest contingere; cum scriptum sit, neminem in hac vita scire posse, utrum in fine ejusdem futurus sit odio, an amore dignus.

[130] Anno MDLXIX, die festo S. Lucæ k. B. Bertrandus in Hispaniam appulit, [in Hispaniam appulsus in Valentino conventu habitat:] nec diu Hispali commoratus, profectus Valentiam est, quo vespertino tempore adveniens, compulsus fuit pernoctare in horto fratris sui, extra muros urbis prope monasterium S. Mariæ de succursu Ordinis S. Augustini sito. Postridie summo mane, sparsa B. Bertrandi adventus fama, pater magister frater Laurentius Lopez Prior auctoritate sua indiguit, ut retineret fratres, ne omnes ad ipsum accurrerent, revisendi illum & benedictionem petendi gratia: nam ex ingenti gaudio, quo illius reditus omnes incesserat, ardebat quisque eum primus videre; atque ipse Prior non capiebat se præ lætitia, considerans, quantum Deus suo tempore huic domui beneficium præstaret reddendo talem Filium, qui vitæ sanctitate & exemplis eamdem maximopere erat illustraturus. Conventum ingrediens Bertrandus ait, se jam velle incipere Deo serio servire, & pro novitio haberi; idque etiam præstitit tam humiliter se gerens, ut omnes raperet in stuporem.

XX.

[131] Non licuit Beato solitudine suæque cellæ quiete diu gaudere: [conventui S. Onuphrii præfectus Prior sancte gubernat fratres] nam patres conventus S. Onuphrii, duabus ferme leucis Valentia dissiti, illum sibi prælatum optantes, quod persuasum haberent, conventum suum illius opera, tam spiritualibus, quam temporalibus, auctum iri, eumdem unanimi voto magno cum gaudio Priorem elegerunt. Desiderabat quidem id muneris excusando declinare, sed obedientia constrictus acceptavit, & sub finem Octobris anni MDLXX obire cœpit, pro more suo, ingenti cum fructu, optima præcepta tradens & exemplo præciens, in servitio divino vigilantissimus. Exhortabatur patres istos, ut, quemadmodum locus iste quo magis erat solitarius, eo majorem devotionem movebat ad eumdem accedentibus, ita conarentur illi eo magis excellere in obsequiis divinæ Majestatis, & præcellere aliis Religiosis, alibi habitantibus. Utque erat ipse observantissimus constitutionum & Regulæ (quod primo omnium loco habebat) ita curabat, ut subditi sui eamdem prompte & hilariter servarent, tanto magis, quanto ipse eosdem majori cum charitate regebat, atque omnia eis necessaria procurabat liberalius.

[132] [& liberaliter alit: ædificium exstruit: succurrit pauperibus:] Cumque prudenter gubernaret, non obstantibus sterilibus annis & obærati conventus debitis, erat fratribus abunde prospectum. Nec solum conventus debita persolvit, sed etiam in eodem notatu digna composuit, exercens talentum a Deo acceptum, nominatim in ædificio, Crux cooperta dicto, juxta conventum in termino viæ, pulcherrimis cupressis utrimque consitæ: quam in rem cum cuidam visus esset nimium impendere, respondit, etiam plus a Lutheranis ad destruendas Cruces in Germania Franciaque l expendi. Fecerant ibidem nomen ejus in memoriam conditoris apponi; sed ille humanam gloriam exosus illud fecit aboleri. Erat largus eleëmosynarius, nec pauperem sine solatio remisit, etiamsi importuno tempore accederet; singulis panem & vinum liberaliter distribuens, sæpiusque fratri Josepho Viudes dispensatori repetens: Da, frater, eleëmosynam; ne pigeat te Domino Deo nostro largiri, illudque Davidicum Psalmo XL allegans: “Beatus, qui intelligit super egenum & pauperem &c.”

[133] [divinitus intellecta nobilis matronæ egestate,] Ultra communes eleëmosynas, quæ ad conventus portas solebant distribui, B. Bertrandus largiebatur etiam alias secretas personis verecundis in domibus suis; ut testata est Angela Bayarri de Museros, bona serva Dei, quæ apud ipsum confiteri consueverat. Hujus enim opera succurrebat ille multis indigentibus, ac peculiariter cuidam dominæ præcipuæ conditionis, quæ in quodam vico, haud procul a conventu dissito habitabat, & onerata filiis parvulis acerbam patiebatur egestatem, adeo ut sæpius, cum deesset panis, herbam miseris illis coqueret; &, si panem haberet, sed non omnibus sufficientem, eumdem partiretur in singulos, ipsa a pane abstinens, crebroque in ea egestate constituta paucis siccis ficis cum suis victitaret. Quam quidem paupertatem, cum nobilis ac honorata esset, nulli cuiquam mortalium indicere voluit, verita, ne id fecisse aliquando noceret.

[134] Dum quodam die in hujusmodi angustiis versaretur, [eidem eleëmosynam mittit, & vaticinatur:] accessit ad illam Angela Bayarri, certam denariorum summam ei afferens; quam ut vidit bona domina, petiit, an sibi ab aliquo conscientia ducto restitueretur. Respondit illa, non ita esse; sed in eleëmosynam mitti. Si eleëmosyna sit (reposuit illa) sine dubio mihi mittitur a beato fratre Ludovico Bertrando, cui Deus meam inopiam revelaverit. Fassa Angela est, id verum esse, sed vetuit, ne cui diceret, a quo missa esset. Tunc nummos acceptavit domina, dicens: Vere Deus angustias meas Servo suo revelavit; quia impossibile erat, ut alias sciret; gratiasque Deo de tam opportuno succursu persolvit. Eidem dominæ prægnanti B. Bertrandus dixit, eam filium parituram, monuitque, ut sedulam ejusdem curam gereret, futurum enim magnum virum; idque etiam repetiit, postquam ille jam natus esset, ac jubente matre, ad conventum S. Onuphrii allatus eidem Patri ostendendus.

[135] Quemadmodum liberalis erat Beatus in pauperes & egenos, [Deum mirifice liberalem experitur.] ita fidelium mentes movebat Deus, ut ei eleëmosynas æque largiter darent; atque hinc divinitus instruebatur omni re necessaria, prout ipsemet narravit patri fratri Vincentio Ribera, dicens, se vere nescire, qua ratione aliquoties invenisset in cella sua regales m, qui unde illuc allati essent, non capiebat. Testatus item est Vincentius Garriga bibliopola, a quo B. Bertrandus libros credito pretio emebat, sibi, quoties vellet, ab eo accurate solutum fuisse; sibique semel in ejusdem cellam ingresso eumdem dixisse: Per amorem Dei condona mihi, frater, quod oblitus fuerim pecuniam mihi comparare; se vero respondisse, se non alia de causa venire, quam visitandi gratia, ac reposuisse Beatum: Age ergo, sede, colloquamur paulisper, dum Deus provideat; & in medio colloquio, extensa in vicinam mensam manu, dixisse: Cape pecuniam tibi debitam: tantamque accurate summam ibidem repertam esse, quanta debebatur. Qua re vehementer obstupuit bibliopola, quia nullam in eadem mensa pecuniam ante viderat.

[136] Circuibat Beatus loca circum conventum S. Onuphrii sita prædicaturus, [Per viciniam concionaturus, dum licet, incedit pedibus,] ac ordinarie pedes, etiam dum pergebat Valentiam, quamvis difficulter, quia in altero crurum plaga laborabat. Ne vero a patribus reprehenderetur, quod pedes incederet, solebat equo insidens conventu egredi, ac paululum inde iter pedibus prosequi, suas preces interea recitans; quod pari modo faciebat in reditu. Quodam die Veneris Sancto pergens prædicaturus Moncadam, ubi Quadragesimales sermones habebat, equo insidens egressus e conventu est, sed mox non solum ex eo desiliit, verum etiam calceos exuit, itaque discalceatus ivit usque ad loci ingressum: idemque fecit, dum post habitum sermonem rediret Valentiam, cui appropinquans, dum agnosci poterat, calceavit se, & in equum resiliit. Velut bonus prioratus sui pastor, tantopere desiderabat domi residere, ut eo ordinarie eodem die rediret.

[137] Jam meminimus supra, quam bene ille populos, quibus prædicabat, exemplis suis, humilitate, pœnitentia ac pietate imbutos relinqueret. Porro in Moncada post finitum sermonem in hospitium suum se recipiens, [variaque edit exemplæ virtutum:] absterso sudore, in vicem quietis secedebat in oratorium precaturus, donec vocaretur ad prandium, in quo tam erat abstemius, ut aliis admirationi esset; nec volebat ullas sibi delicias cibosve offerri, nisi parcos ac vulgaris pretii. In vico Liria, tribus leucis a conventu S. Onuphrii dissito, quo ad concionandum in Nativitate Domini iverat, in domo Rectoris hospitans, cum intellexisset, omnes alios jam dormire, ex viva in intellectu suo repræsentatione nativitatis Domini nostri Jesu Christi, lecto, velut in eo dormisset, incomposito relicto, descendit in stabulum, & ad præsepe accedens, ibidem vigilavit cum amantissimo puero Jesu, qui illa nocte natus, in præsepi repositus cubavit.

[138] [subditorum suorum] Quidam Religiosus conventus S. Onuphrii, a sancto Priore petiit facultatem eundi Valentiam, eaque obtenta, non ivit illuc, sed ad conventum Portæ-cæli fratrum Cartusianorum. Inde reduci post impertitam benedictionem ait beatus Pater: Qui te gessisti apud patres Cartusianos Portæ-cæli? Ac respondenti, se nec ad Portam-cæli ivisse, nec vidisse fratres Cartusianos, reposuit Prior: Vide, quid dicas: triduo enim, quo abfuisti ab hoc conventu, moratus es in Porta-cæli, & interfuisti illorum Officio matutino, & habitum eorum Ordinis postulasti a domino Bellot; sciasque, te velle fieri fratrem Cartusianum, gravem esse tentationem a dæmone. Stupefactus hæsit Religiosus, agnoscens, illum nil nisi verum dixisse, ac specialiter de habitu, quod secretissime tractatum fuerat. Alteri Religioso, fratri Andreæ Cabrerizo nomine, sæpius dixit occultissima, quæ nequiverant sciri, nisi ex revelatione divina, & speciatim, cum semel illius cellam adiisset, Servus Dei dixit, ipsum talem rem commisisse, & benigne reprehendit; sed, cum ea res occulta esset, & a nemine posset sciri, negavit ille audacter: at Beatus eadem cum benignitate adjecit: Hoc ego, non nisi in tuum emolumentum, dico tibi, utque, dum peccata tua confessurus es, memineris te de eo accusare. Dum vero ille ipse apud Ludovicum confessus fuit, nullum ea de re verbum ab eodem Beato audiit.

[139] [aliorumque secreta divinitus cognoscit,] Eidem fratri Cabrerizo quodam die egresso e cella, ut ad chorum pergeret, occurrens B. Bertrandus dixit, ut cogitationes, quibus inhærebat, expelleret e mente, quæque eæ essent, exposuit, reprehenditque, ut ille adverteret, quid faceret, quidque conveniret pro divino servitio. E choro deinde egressus frater Cabrerizo vidit B. Bertrandum loquentem cum quodam Religioso, qui Breviarium in manu tenens orabat ante refectorium conventus S. Onuphrii: post quod colloquium Religiosus iste totus attonitus ait fratri Cabrerizo, dixisse sibi B. Bertrandum, ut emendaret aliqua, valde secreto facta, ac mandasse, ut serviret Deo, nec timeret, inde sibi quidquam damni eventurum. Cum quidam Religiosus hospes accessisset ad conventum S. Onuphrii, &, ut moris est, benedictionem peteret a Priore, cui multi aderant Religiosi, dixit Servus Dei hospiti, arma & scutum Religiosorum esse Rosarium. Mirantibus circumstantibus verba, quæ non capiebant, & interrogantibus hospitem, quid illa sibi vellent, respondit, se sub veste sua habere magnum cultrum venatorium; sed impossibile esse, ut id ei innotuerit sine revelatione divina.

[140] Vocavit quadam nocte beatus Prior janitorem, jubens conventus fores aperire, [& absentia intelligit:] quod Religiosus, quem nominabat, veniret Valentia plenus pavore ac metu, quia eo in itinere tres illum homines aggressi fuerant, solum quidem terrendi gratia, sed quos ipse latrones sicariosque existimaverat. Aperuit frater fores, prospiciensque vidit comparentem Religiosum, totum tremebundum; qui apertam portam reperiens, rogavit, quem exspectaret, & qua de causa tam sero ibi consisteret. Cumque audisset, id fieri ex mandato Prioris, vehementer admiratus est, prorsus singulare existimans, Priori jam tum innotuisse, quod sibi in monte acciderat.

[141] Anno MDLXXII cum quidam ex optimatibus horum regnorum magnis molestiis implicatus esset, [illustri feminæ virum suum discrimini, in quo versabatur, eripiendum, prædicit.] ejusdemque uxor graviter afflicta, B. Bertrandus ad eam consolandam accedens monuit, ne doleret; neque enim esse, cur id faceret. Quo pacto, inquit illa, non sit, cur ego doleam, marito meo tam graviter afflicto? Quia, respondit ipse, Dominus noster eum solabitur, & tu, domina illustrissima, videbis illum vivum, suumque statum gubernantem. Post sex elapsos menses existimabat illa, maritum jamjam e suis molestiis liberandum; at B. Bertrandus asseruit, id non tam cito, sed post tres annos futurum. Ita autem exacte contigit; quod tamen nullo modo poterat humanitus præsciri. Notatu autem dignum est, ante ista omnia, prædictum dominum cuidam Religiosæ Carmelitanæ, sorori Teyeda nomine, in monasterio Incarnationis, apprime spiritali, servæque Dei, visum fuisse in periculo submersionis; quod significabat discrimen, in quo eum paulo inde visura erat. Vidit præterea eumdem ex eodem periculo evasurum, quia auxiliabatur ei B. Bertrandus per sua sancta signa: qua re indicabatur, ipsum absentem signo sanctæ Crucis a Beato e cella sua quotidie fuisse signatum, quamdiu ille eodem in periculo versabatur, uti ejusdem uxori promiserat.

[142] Duo Religiosi, collectores eleëmosynarum pro conventu S. Onuphrii, [Alia ab eo ibidem gesta usque ad finem Prioratus.] cum quadam hebdomada multas collegissent, statuerunt, ut alter Realem de quatuor, alter ducatum aureum servarent, ut, si forte sequenti septimana rariores futuræ essent eleëmosynæ, eos adderent, itaque solitam summam afferent. Antequam igitur ad conventum appropinquarent, eorum unus Realem suo calceo inseruit, alter ducatum suæ manicæ. Cum pervenissent ad Priorem & eleëmosynas tradidissent, mandavit Servus Dei, ut omnem collectam pecuniam sibi traderent; ac respondentibus, se dedisse omnem, quam acceperant, ait ille: Da mihi, tu Realem de quatuor, quem calceo sinistri pedis tui imposuisti; & conversus ad alterum, Tu vero produc ducatum, quem habes in manica. Quibus auditis, illi admirabundi hæserunt. Porro advertentes Religiosi, nihil omnium, quæ agerent, ipsum latere, dixerunt Hieronymo Abella: Vere, domine, nescimus, quid nostro Priore facturi simus, qui surdus & myops est, & nihilominus novit omnia, quæ agimus. Quidam Religiosus paulo post emissam professionem de totius vitæ suæ peccatis apud B. Bertrandum confitens, cum ad certum factum pertigisset, cœpit ex verecundia hærere: cui ille ait: Esne tu Judas? quare non arguis te de tali peccato? quodque ille commiserat, indicavit. Hisce aliisque mirabilibus, infra etiam recudendis, ibidem patratis, B. Bertrandus in fine biennii ejusdem Prioratus sui reversus Valentiam est, relinquens conventum omnibus necessariis abunde instructum, ac spiritalibus temporalibusque bonis auctum.

ANNOTATA.

a Id agebant crudeles isti exactores suo lucro inhiantes, ut miseros Indos longe ultra, quam edicta regia permittebant, ad servilia opera compellerent.

b Vide, quæ de hoc Chiapensi in Nova Hispania episcopo, & illustri Occidentalium Indorum, verbis scriptisque editis, patrono, exEchardi Bibliotheca Prædicatorum annotavi ad Vitæ primæ caput 5, lit. l.

c Quem inter ceteros hac in parte adversarium sibi habuerit, dixi loco mox laudato lit. m.

d Id est Fani S. Fidei, de Bogota cognominati, de quo jam meminimus alibi.

e De hoc loco sic legitur apud Blaevium in Descriptione præfecturæ Carthaginensis: Baranca de Malambo, ut Hispani vocant, tantum telonium est ad hujus præfecturam pertinens, situm ad ripam fluminis Magdalenæ, triginta ab urbe Cartagine leucis, viginti ab oppido S. Marthæ, sex denique ab Oceano Septentrionali; hic omnes merces Europeæ aliæque e majoribus navigiis exponuntur, & uniligneis lintribus adverso flumine subvehuntur ad Novum regnum Granatense. Eo itaque ex loco B. Bertrandus lintri commissus Teneriffam Fanumque S. Fidei de Bogota versus adverso flumine navigare cœpit, ut superioris mandato obtemperaret, quamvis ex divina revelatione certus, se ad præstitutum locum non perventurum.

f Seu lintri, verisimiliter Americanorum more ex unico arboris trunco excavatæ.

g Nimirum a portu Baranca usque ad Fanum S. Fidei de Bogota.

h Mariquita oppidum adverso, ut dictum est, flumine Magdalenæ navigantibus ad dexteram occurrit.

i Supra num. 108.

k Id est, die 18 Octobris.

l Indicat illius temporis Lutheranos in Germania, & Huguenottos, seu Calvinistas iconoclastas in Gallia.

m Regalis certa moneta Hispanica est, vulgo Real dicta.

CAPUT IX.
Tirocinio denuo præfectus Valentiæ, quæ egerit: Prior conventus ibidem constitutus virtutibus suis prælucet: mira Viri fiducia in Deum & egenos liberalitas.

CAP. XXI.

[Novitiis denuo præest Valentiæ, frustra frendente dæmone.] Nec tunc quoque successit B. Bertrando, ut tantopere desiderato sacro otio posset gaudere. Paulo postquam Valentiam advenerat, præcepit ei Prior, magister frater Onuphrius Clemens, vir magnæ virtutis ac scientiæ, & insignis concionator, ut novitiorum magisterium susciperet; ac proinde æque tunc, quam antea, eo munere diligentissime functus est. Docebat eos & factis & verbis hilariter ferre jugum Religionis; & quemadmodum fratres isti in consortio tam boni Magistri multum in divino servitio ac regulari observantia proficiebant, ita sese in omni virtutum genere exercebant. Hæc non ferens dæmon, totis viribus conatus est illi molestus esse; proinde quadam nocte Religiosus in æde novitiorum expertus est aliqua, quæ judicabat non potuisse a mortali homine proficisci, ac propterea sancto Magistro indicavit. Respondit ille: Scias, fili, circuire per hanc ædem dæmonem, qui nititur vos perturbare; sed ne metue. Addiditque: Ex quo commissum mihi hoc officium est, versatur hic quidam maurus, qui, licet totus oneratus catenis sit, nihilominus admodum agilis est, & ego ipsum vidi.

[144] Hoc tempore Valentiam advenit quidam pater, [Arcana mentium cognoscit,] dictus frater Michaël Ferreri, Ordinis Prædicatorum, qui veniebat ex Catalaiud a cum desiderio B. Bertrandum cognoscendi, a quo cum gaudio exceptus fuit, cum eoque aliquantisper per hortum tirocinii ambulavit, de Deo interim disserens. Priusquam ille ab eo recederet, B. Bertrandus ejusdem frontem (uti multis, qui cum ipso agebant, facere consueverat) cruce signavit, dixitque: Pater, memineris confiteri tale peccatum; reduxitque eidem in memoriam defectum, quem commiserat quadriennio antequam Religionem ingressus esset, nec ipse umquam meminerat confiteri. Confitebatur apud B. Bertrandum frater Andreas Cabrerizo, jamque finierat peccata sua recensere, cum Beatus ei inquit: Nostine, quæ res sit Confessio? Dic mihi, cur non accusas te de perverso consilio, quod dedisti fratri tuo; dissuadendo ingressum in Religionem, suadendoque, ut notarius fieret in adjutorium senis patris tui?

[145] Quamquam autem id vere factum esset, fuerat tamen tam secretum, [ac variis indicat:] ut a nemine audiri potuerit; neque ipsemet frater illius de eo umquam fuerat locutus, imo B. Bertrandum hactenus non viderat: ut adeo neutiquam sciri potuerit, nisi per revelationem divinam. Quam ob rem frater iste Andreas vehementer admiratus fuit; quamquam B. Bertrandus etiam aliis vicibus in conventu S. Onuphrii secretissima occultissimaque eidem revelasset, sicut in præcedenti capitulo dictum est. Tam erat ipsi ordinarium occulta cognoscere, ut multi vererentur cum illo loqui, ne eorum peccata penetraret; fassusque est pater frater Franciscus Clemens, se aliquoties illius colloquium vitasse, dum non erat ante confessus. Et Violanta Juncar aliquando ei inquit: Pater, nollem ego apud paternitatem vestram confiteri: quia, priusquam incipio confiteri, & errores meos exponere, vestra paternitas jam novit eos. Responditque ille: Tace, filia. Ecquis hæc dicat mihi? Bonus quoque pater, frater Nicolaus Fattore b, numquam ad illum visendum accessit, nisi ante confessus, prout ipsemet in quadam epistola ad eumdem S. Bertrandum data scripsit.

[146] [Brigianis verbo & exemplo prædicat.] Anno MDLXXIV B. Bertrandus Quadragesimales conciones habuit in vico Brigiana c, unius diei itinere dissito Valentia, solitis sanctæ vitæ suæ exemplis prælucens, hospitatusque in domo Jurati majoris d, Andreæ Adrouer, cui æque, ac omnibus aliis, admirationi fuit illius severa abstinentia, & parcus victus; quodque numquam vellet consentire, ut sibi aliquid peculiaris obsonii pararetur. Si quando autem appositum fuisset, ne delibabat quidem, sed poscebat, sibi solas herbas ac legumina dari; nec alio cibo victitavit per totam Quadragesimam; tamque parco alimento prorsus erat contentus. Solitudinem quoque ibidem severe coluit, numquam egressus domo, nisi mane ad ecclesiam, dicturus Missam, & concionaturus; nec aliis egit cum personis, quam cum domesticis, neque cum hisce etiam, nisi tempore refectionis, ac breviter, moxque in cubiculum solum se recipiebat, neque reliquo totius diei tempore præterea a quoquam videbatur. Hac tam singulari norma vivendi, tam mirabiles in animis fructus seminabat, ut secundum relationem Juratorum Brigianæ (quemadmodum in Processu legitur e) explicari nequeant. In hoc vico Beatus grande patravit miraculum in homine, qui ex oliva lapsus sine prævia confessione moriebatur, sicut in libro secundo, cap. 10 f dicetur.

[147] [Mors fratris Bartholomæi Paviæ.] Eodem anno MDLXXIV in Octava Ascensionis Domini in conventu Valentino obiit pater frater Bartholomæus Pavia, oriundus ex vico de Cervera magistratus de Montesa g, atque aliquot ante mortem diebus tam graves stomachi ventrisque cruciatus passus fuit, ut commiserationem moveret omnibus, qui ejusdem acerbos planctus audiebant, inter quæ alta voce clamabat: Domine Jesu, suscipe spiritum meum. Hinc plorabant Religiosi, quod in tantis doloribus cernerent unum e benignioribus ac mansuetioribus hominibus, quos cognoverant umquam; inde vero mirabantur, quod idem ille in aliis morbis, in quibus adhibenda fuerant ferrum & ignis, non magis se commovisset, quam si fuisset agnus, neque ullum protulisset verbum, præterquam quod unica vice nomen Jesu invocaverit. Accedens ad eum B. Bertrandus Euangelium legit, ac deinde in cellam suam reversus pro infirmo precaturus, vidit in spiritu illum, Deo permittente, a duobus dæmonibus cruciari, corpus ejus ad majus ejusdem meritum gloriamque ferientibus; eamque causam esse, ob quam ita clamaret, & acerbissimos dolores sentiret.

[149] Quædam mulier inter confitendum dixit ei, [Dæmonis fraudes Sanctus detegit.] solere sibi apparere juvenem extraordinariæ pulchritudinis ac luce circumdatum, eumdemque a se subinde conspici per plateas & fora admodum splendentem in essedo, sibique præclara narrasse de futura vita, & mira secreta revelasse. Cui Beatus respondit, ut caveret sibi; non enim angelum, sed dæmonem esse. At illa nihilominus perseverabat asserere, angelum esse; atque ab eo recessit. Altera vice iste eidem mulieri apparens, ait: Probe scio, fratrem Ludovicum Bertrandum tibi multum adversari, sed ejus dicta nil cura, sed mea consilia, qui tibi vera dico, sequere; utque vera esse experiaris, vides istum juvenem, sanum & vegetum per plateam incedentem, sequere illum oculis tuis, & videbis illico mortuum corruentem. Ita factum est, ipsaque in suo errore magis, quam ante, confirmata ad B. Bertrandum rediit, &, quod contigerat, narravit. Verum hic nihilominus illam instanter monuit, ut sibi caveret: ea enim diabolica opera contigisse: & quamvis mulier Servo Dei tunc non adhibuerit fidem, postea tamen suum agnovit errorem. Simile quid relatum superius est capitulo VIII h.

[148] Spargebatur Valentiæ ingens rumor, magnam Maurorum multitudinem in ejusdem civitatis perniciem adventare. [Sparsum de Mauris rumorem inanem esse, docet.] Quam ob rem ut adversus eos prospiceretur, magna armorum ceterarumque rerum necessariarum copia congesta fuit, multique deliberarunt de conjugibus liberisque suis e civitate & toto regno alio avehendis. Inter hosce Michaël Joannes Beneyto, nobilis eques, uxorem suam Franciscam Ferreri monuit, ut pararet se ad proficiscendum Manzaneram in regno Aragoniæ, ubi dictus eques habebat fratrem, in cujus domum poterat illa se recipere. Quo audito, domina valde afflicta B. Bertrandum confessarium suum consolationis gratia adivit; &, postquam narraverat, quod factum fuerat, eamdem ille solatus est, dicens, ne turbaretur, nec a domo sua recederet; Mauros enim minime venturos Valentiam.

CAP. XXII.

[150] Postquam pater magister, frater Onuphrius Clemens suum conventus Prædicatorum Valentiæ Prioratum absolverat, [Constitutus Prior Valentiæ, S. Vincentii opem implorat,] electus illi successor est beatus frater Ludovicus Bertrandus cum ingenti studio & lætitia omnium istorum bonorum Religiosorum, qui illius sanctitatem suspicientes, eumdem sibi prælatum expetebant. Solus ipse tristabatur, utque ægre ferebat, sic honorari, ita nihil prætermisit, ne id oneris susciperet; sed omnia frustra tentavit, compellente obedientia. Quapropter ægro animo se sentiens, solatii expetendi gratia ad addictum sibi S. Vincentium Ferrerium recurrit, & ejusdem Sancti cellam, quæ in inferiori conventus dormitorio sita est, ingressus, procubuit in genua, lacrymisque persusus coram illius imagine sic precatus est: Pater sancte Vincenti, me hujus conventus Priorem immeritum constituerunt, & ego me tanto officio imparem sentio. Proinde prioratum in te transfero, precorque, gloriose Sancte, ut tu velis hujus sanctæ ædis Priorem agere, ego ero supprior, regamque secundum mandata, quæ mihi injunxeris. Deinde dum inclinaret se, ut sacræ iconis pedes oscularetur, inclinavit se icon, beatumque Bertrandum complexa levavit e terra.

[151] [cujus sacra icon illum amplectitur.] Factum hoc serebatur per conventum, sciri tamen nequivit, quis vidisset aut publicasset. Verumtamen frater Conversus Antonius Bagliester & frater Ludovicus Primo, qui ei serviebat, decreverunt ex ipsomet, data opportunitate, id exquirere. Dum igitur ille postremo morbo suo laboraret, accesserunt ambo ad lectum ejus, cum eoque pia colloquia miscentes, sermonem de magna sanctitate patris Vincentii Ferrerii injecerunt; qua occasione eorum alter ipsi ait: Pater, verumne est, in hoc conventu fratrem esse, quem volentem pedes imaginis S. Vincentii osculari, illa ipsamet amplexa fuit? Respondit B. Bertrandus: Verum est. Paulo post dixit alter: dicitur præterea Paternitas vestra esse: ipse vero inclinato nonnihil capite, humilibus verbis sese asinæ Balaami comparavit, pietatem & benignitatem sibi a S. Vincentio exhibitam, pro nullo merito suo redditam, dicens, sed eo fere modo, quo Deus locutus fuit per Balaami asinam i absque ullo merito hujus animalis.

[152] [Soli Deo placere studet: miram visionem habet: humilitate,] Prioratum suum Servus Dei iniit die XV Maii anni MDLXXV absolvitque anno MDLXXVIII, & in ejusdem muneris exordio hanc inscriptionem verbis S. Pauli litteris majusculis in cella sua posuit: “Si hominibus placerem, servus Dei non essem k:” id est, Si ego curarem satisfacere hominibus, dum hæc voluntas non est conformis divinæ, Jesu Christi servus non essem. Paucis diebus post cœptum prioratum ipsi tres Veronicæ l oranti simul apparuerunt, quam visionem patri Justiniano referens, adjecit, hisce significari molestias, quas eo triennio passurus erat; uti factum est. In humilitate sua semper perstitit: numquam voluit a subditis suis Paternitatis titulo appellari, quod hunc nimis honorabilem reputaret. Neque altissimæ contemplationes umquam obstiterunt, quin ille omnes accuratissimi prælati partes expleret, imo etiam abundantius, quam ceteri. Mandabat aliis, & ipse difficillima quæque primus exsequebatur.

[153] [corporis castigatione ac Regulari observantia prælucet omnibus:] Nec, quia prioratu fungebatur, solitam abstinentiam, & pœnitentiæ opera corporisve flagellationes prætermisit: eodem enim modo, quo antea, visebatur cella ejus conspersa sanguine, ac sæpius auditus fuit tam aspere se flagellis cædere, ut ejus scapulis mederi oportuerit. Ac peculiariter postremo prioratus sui anno vidit illum pater frater Joannes Baga semel una hora ante mediam noctem in S. Vincentii cellam intrantem, in eaque diu duriterque se flagellantem; observavitque, eumdem, dum egrederetur, nonnihil substitisse in porta, ut inquireret, an quis esset in dormitorio, a quo posset deprehendi: nam dictum Religiosum nequivit videre, quia is absconditus latebat prope januam cellæ, ex quo loco etiam vidit ipsum redeuntem ad cellam suam, ingressumque audivit vehementer suspirantem. Chorum diurnis nocturnisque temporibus frequentabat, nec inde umquam abfuit, nisi morbo impeditus. Sæpe post finitum Officium Matutinum remanebat in choro innixus genibus, donec signum daretur ad Primam: dumque eum sic urgeret infirmitas, ut ex debilitate nequiret inter chori functiones suis pedibus consistere, volebat saltem sedens divinis interesse Officiis.

[154] Primis prioratus sui mensibus cœpit e cruribus laborare; at nihilominus voluit semper [laborat cruribus: sui commodi negligens, aliorum stustiosus,] in communi triclinio vesci; nec nisi invitus se in valetudinarium contulit, quod sciret, ejus loci curatores nimis benignos esse, eosque de sua in vescendo parcitate conquesturos; neque sibi integrum fore, portionem suam, ut consueverat, cum pauperibus partiri, sed compellendum se ad vires suas cibis restaurandas. Coactus tamen fuit eo se conferre; unde post refectionem suam accedebat ad commune triclinium, ut videret, an Religiosi sui bene nutrirentur. Multum invigilabat, ut litterarum studia diligentissime promoverentur, curabatque, ut subditi sui alii confessionibus excipiendis, alii aliis exercitationibus sacris, continuo vacarent. Volebat, omnes solitudini addictos, eratque severus exactor, ne quis sine urgenti necessitate egrederetur e conventu; ac proinde dum quis eam facultatem peteret, recusabat frequenter. Simul ac audierat, in conventu suo quoddam esse lolium, sine mora conabatur radicitus evellere, ne pullularet.

[155] Plurimi faciebat in subditis suis puritatem conscientiæ, [benignus in omnes, maxime in probos,] ideoque admodum parcus erat in casibus reservandis, sed liberalissimus in concedenda facultate confessarios eligendi; dicere solitus, malle se hac in parte esse liberalem, quam cuiquam occasionem dare non integre confitendi. In Religiosos virtuti addictos erat benignissimus, eosque animabat semper, ut magis magisque proficerent. Consuetam adhibebat curam, ne quid fratribus deesset, non solum in victu, quem ipsis omnino bonum religiose præberi voluit, verum etiam in vestritu, aliisque ejusmodi rebus. Nam, uti summa diligentia utebatur ad promovendum servitium divinum, ita pariter studebat domui opportuna omnia providere, & quidem abundanter, licet tres Prioratus sui anni fuerint steriles, & conventus exhaustus esset, & ante contractis debitis oneratus. Solebat in hanc rem dicere, si Religiosi laboribus suis procurent eleëmosynas, æquum esse, eas in eorumdem usum expendi.

[156] Erat porro par ejus in omnes benignitas; omnes in eo agnoscebant conversationem fratris, [atque omnibus omnia factus,] amorem patris, consilium prudentis, perfectionem Sancti, ac denique virtutum omnium collectionem. Erat plenus charitate ac misericordia in proximum, ita ut, si quem deprehenderet negligentem, corriperet amanter; sed nec prætermitteret, si ita res exigeret, eum castigare, cum zelo tamen paterno. Quam ob rem plus proficiebat monitis suis, quam alii castigationibus. In capitulis, quæ celebrare solebat omnibus festivis diebus, sancta Religiosis suis dabat monita, omnes ad virtutem & timorem Domini exhortans, monensque, ut caverent sibi ab ira Dei, pœnisque, quas ille improbis paravit. Commendabat abstinentiam, utque e cibis sibi appositis portionem aliquam subtraherent, pauperibus Christi erogandam. Suadebat paupertatem spiritus, ut terrenis rebus expediti semper essent conjuncti cum Deo.

[157] Urgebat eos, ut agerent pœnitentiam de peccatis suis, [pia monita dat, ad virtutes fortiter incitat, eorumque famam tuetur:] omnemque delinquendi occasionem vitarent. Sed præ ceteris diutius perorabat, ut obedientiam & subjectionem prælatis debitam persuaderet. Aiebat paupertatem, quam Deus maxime æstimabat, eam esse, quando homo propriam relinquit voluntatem. Exponebat hujus aliarumque virtutum perfectionem tanto cum spiritu, iisque argumentis, ut convicti omnes paratique manerent ad officium suum omni ex parte libenter explendum. Ægre ferebat Religiosorum suorum honori famæque detrahi, eosque defendebat. Cum semel quosdam fratres parum contristasset, iique vellent Servum Dei ex generali regula exceptum, noluit ipse eo privilegio gaudere, & prophetæ Eliæ verbis respondit: “Neque enim melior sum, quam patres mei m.”

[158] [infirmos sedulo curat, pauperibus liberaliter succurrit.] Infirmos sua solita pietate complectebatur, curabatque, ut iis diligenter prospiceretur. In pauperes quoque erat liberalissimus, ita ut ordinarias hujus conventus eleëmosynas, quæ non exiguæ erant, multum augeret, præcipiens venerando patri, fratri Dominico Anadon, ejusdem ædis ultra quadraginta annos magna cum charitate bonique exempli eleëmosynario (cujus sanctitas ac miracula jam multis in Hispania per typos innotuerunt) ut præter consuetas eleëmosynas augeret panem, quo ad succurrendum pauperibus opus habebat. Adde, quod, licet multa ad conventus portam distribueret mendicis, multo tamen plura, & in majori quantitate, secreto largiretur personis honoratis, quas premebat necessitas. Si vero cuiquam videretur in largiendo modum excedere, solitus erat patris fratris Michaëlis de S. Dominico (de quo supra facta fuit mentio) dictum referre; tempore famis anni MDLVI multum crevisse ejusdem conventus eleëmosynas. Admirantibus nonnullis, quo pacto possent Fratres tam copiosas eleëmosynas largiri, aiebat: Si multum per domus januam efferatur, multo plus infertur per portam ecclesiæ. Hac fiducia sanctus Prior tot & publice & secreto eleëmosynas distribuebat; & quamquam ex mendicis studiosisque supra trecentos quotidie juvaret, numquam tamen ei deerat, quod daret; quia, si multa largiebatur propter Deum, Deus multo plura dabat ipsi, tam spiritualia, quam temporalia.

[159] [Patres capitulares, Deo donante, laute tractat:] Anno MDLXXVI mense Maio celebrata sunt in conventu Valentino comitia provincialia, & propter magnas, ut in similibus solet, expensas faciendas copiosæ eleëmosynæ B. Bertrando collatæ fuerunt, a quibus ille minime exspectabat, atque inter hasce ea, quam narravit pater domnus Laurentius Zamora Cartusianus: nempe, dum ipse dicti capituli tempore ingressus esset in cellam B. Bertrandi, comparuisse aliquem, qui eidem, nescio quid, in usum tum temporis opportunum afferebat; cui Beatus ait: Non minus, quam centum libras affers: rogantique latori, quis hoc ipsi indicasset, digito in Crucifixum extento, Ecce, respondit, qui id mihi indicavit. Tam copiosis eleëmosynis a Deo donatus capitulares omnes tam lauto excepit hospitio, ut post absolutum capitulum singuli certarent abundantiam rerum, benignum hospitium, & Prioris charitatem, quam possent maxime, laudare; at ille nihilominus pro sua solita humilitate, inclinato corpore, petebat ab omnibus veniam, quod eos non pro meritis tractasset.

[160] [occultum mendacium arguit.] Quodam die B. Bertrandus cuidam Religioso commisit negotium aliquod cum certa persona perficiendum; quem hic intractabilem fore reputans, regressus sancto Priori dixit, se cum ista persona egisse, sed negotium non potuisse perficere. Ad quem Beatus appropinquans, frontem ejus Cruce signavit, & subridens dixit: Scio quidem, te non ex malitia prætermisisse istud facere; sed pro nulla re creata tibi licebat mentiri. Testatus autem idem Religiosus est, ipsum nulla prorsus humana ratione scire potuisse, verumne an falsum dixisset.

ANNOTATA.

a Calatayud rectius legendum, monui in Annotatis ad Vitæ primæ caput 6, lit. p, in quo capite idem istius Fratris Michaëlis Ferreri ad S. Ludovicum accessus narratur.

b Est hic B. Nicolaus Factor Ordinis S. Francisci Minorum de Observantia, die 23 Decembris anni 1583 defunctus, de cujus cum S. Ludovico sancta amicitia mentio infra recurret, & cujus epistolam recitat Avignonus lib. 2, cap. XI.

c Adi Annotata ad Vitæ primæ cap. 6, lit. r.

d Magistratus officium est in Hispania.

e Laudat hic in margine Avignonus Processum parte 2, fol. 2350.

f Secundum partitionem ejusdem libri cap. 5.

g Alias Montesa, de qua jam alibi.

h In mea partitione cap. 4, num. 64.

i Vide Numerorum cap. 22.

k Sic etiam legitur in Bulla Canonizationis; sed apud Antistium pro Dei ponitur Christi conformius ad textum S. Pauli ad Galatas cap. 1, ℣. 10: Si adhuc hominibus placerem, Christi servus non essem.

l Cum tribus sacris vultibus, Christi Domini scilicet, addit Antistius supra in Vita S. Bertrandi num. III.

m Lib. 3 Regum, cap. 19, ℣. 4.

CAPUT X.
Cetera ab eo gesta tempore Prioratus sui in conventu Valentino.

CAP. XXIII.

[Animam e purgatorio liberat:] Multa insuper alia notatu digna B. Bertrando contigerunt tempore prædicti prioratus sui. Quadam nocte post Officium Matutinum in choro precibus intento apparuit anima alicujus Religiosi, cujus a pueritia spiritalis pater Beatus fuerat, isque ipse erat, a quo idem, nondum Prior, pro ignorante habitus responderat, Luciferum scivisse multa, & tamen damnatum esse. Apparuit anima ista circumdata flammis, aitque: Condona mihi, Pater, quod dixi tibi tali die; non enim vult Deus, ut ascendam in cælum, donec tu hanc mihi culpam dimittas, & unam Missam celebres pro me. Respondit Beatus, se libenter condonare, & illucescente die Missam celebravit, ac subsecuta nocte vidit eamdem circumdatam gloria: a qua cum petiisset Beatus: Pater, nostine, quo ego loco apud Deum sim, responsum tulit: Stude Deo servire, nam divinæ Majestati plurimum cordi es.

[162] Quadam occurrente occasione, ait Servus Dei patri magistro Francisco Alemani: [fustos ae peccatores inter miro modo discernit:] Nescio, quid sibi velit, quod quarumdam personarum conspectu tantopere exsultem, ut vellem eas amplexari; aliarum vero notabiliter contrister. Hujus rei causam didicit laudatus magister experientia; quia, pulsante fores cellæ Beati quodam perversæ vitæ homine, ipse mox turbatus fuit, eoque subito dimisso, retrocessit, nulla apparente ratione, cur sic ageret. Proinde ipse pro certo habuit, Servo Dei notum fuisse, quod alter iste occultabat in animo. Huic congruit aliud, quod quidam prælatus Valentinus patriarchæ narravit; ecclesiasticum quemdam, dum B. Bertrandum inviseret, ab eo aspere fuisse dimissum; eaque re perpensa, causam peccato suo attribuisse; cumque illud contritione eluisset, seque emendasset, ad Sanctum rediisse; itaque læto vultu ab eo susceptum, bonoque temporis spatio cum eodem familiariter collocutum fuisse. Hinc etiam confirmatur & aliud cujusdam doctoris, quem a quodam jubileo, in quo sacræ Confessionis & Eucharistiæ Sacramenta perceperat, reducem, in ipso cellæ ingressu Beatus paululum tacitus miratus est, deinde vero ei dixit: Cave, ne muteris, nunc enim te recte habes.

[163] [occultum consilium detegit: divinitus recreatur:] A prorege Valentiæ secreto rogatus doctor Rodericus Salzedo a, an vellet in servitio regis fungi officio assessoris sub gubernatore Oriolæ b, post habitum cum unica persona secretum consilium annuit. Deinde vero cogitans, quod hac super re non consuluisset B. Bertrandum, hunc adiit, precaturus, ut oraret Deum, an ipsi placeret, ut id muneris admitteret. At Pater subridens ait: Jamne tempus est? Quo dicto doctor stupefactus hæsit, certus, non potuisse ipsi humanitus innotescere, quod decreverat. Die S. Catharinæ virgini martyri sacra c, quodam pro viro Vitam ejusdem Sanctæ coram B. Bertrando in cella legente, ille oculos suos subito levavit in cælum, altaque voce exclamavit: Ah! ah! Hinc perterrefactus, qui legebat, quid causæ esset, rogavit. Respondit ille lacrymabundus: Bene erit: bene erit: alteroque prædicto instante, ut, quid esset, exponeret, dixit: Vidi magnam lucem in cælo, ex eoque mirabili ac jucundo splendore processit vox, mihi dicens: Quamvis ego nunc vivam in tenebris, futurum aliquando, ut fruar luce & splendore.

[164] [ægrum primo affatu sanat: alterius mortem prædicit:] Sequentis tempore Adventus Domini vesperi pater Gaspar Valpedrosa, Societatis Jesu, gravibus imbribus compulsus in Valentino Prædicatorum conventu pernoctare, correptus quodam malo, quod nullum ei permittebat somnum, tanto dolore capitis afflictus fuit, ut id sibi dissilire putaret, & videndi facultate destitueretur. Quam ob rem petiit a socio suo, ut ad B. Bertrandi cellam portaretur: quam ingredientem rogavit beatus frater Ludovicus, quomodo se haberet, eodemque temporis puncto ille omni se malo liberum expertus fuit. Quod pater Jesuita pro magno miraculo habuit. Sabbato sequenti post Epiphaniam anni MDLXXVIII Angela Cimarra, uxor Josephi del Campo mercatoris, adiit B. Bertrandum, orans, ut neptem suam Beatricem, graviter ægrotantem, inviseret, quam etsi Beatus numquam vidisset, ait, vestram neptem? caput versans, acsi diceret: Parum ipsi proderit meus ad ipsam accessus. Idque tam manifeste insinuavit, ut mulier suæ sociæ dixerit: Mea neptis obiit. Precata nihilominus Patrem est, ut eam visere dignaretur: & postquam se multis excusasset, ejusdem precibus denique motus invisens vesperi infirmam, consolatus est matrem ejus, asserens ita esse voluntatem divinam, idque etiam repetiit post lectum cum patre Euangelium, quasi jam fuisset mortua. Hinc illi admodum admirati & contristati fuere, quia morbus nondum eo pertigerat, &, quamvis illa phthisi laboraret, credebatur etiam aliquot mensibus posse supervivere. Sed nocte subsecuta tantum aggravata fuit, ut ad alteram vitam transierit; tuncque recordata est mulier, quando precabatur Beatum, ut, si eo die non posset, postero inviseret infirmam, eumdem respondisse, si eo ipso die non posset, non adfuturum se in tempore.

[165] Cum Francisca Ferreri, Michaëlis Beneyto, nobilis equitis, [periclitanti puerperæ succurit:] uxor, gravida esset & partui appropinquaret, aliquoties lapsa fuit, unde timebatur, ne infeliciter parturiret. Ingruentibus deinde partus angustiis, eo usque redacta fuit, ut timor iste cresceret. In hisce tormentis illa versante, ecce, advenit B. Bertrandus, qui eam pro magnitudine periculi consolatus, jussit Deo confidere, fore ut feliciter pareret, postulatisque ad scribendum necessariis, scripsit Antiphonam: “Nesciens Mater Virgo virum” &c d, mandavitque, ut hanc scedam sic inscriptam cum cereo accenso in manu teneret. Quo facto, eodem temporis puncto, enixa est prolem, sed ex prædictis lapsibus tam male affectam, ut obstetrices medicique consentirent, fieri non posse humanitus, ut recte posset vivere. Illico baptizata igitur fuit, & intra biduum evolavit ad cælum.

[166] Mense Februario in conventu Valentino velut subitanea morte obiit frater Petrus Glioret Conversus, [defuncti gloriam, & fusas pro se preces divinitus edocetur:] & licet hic pridie sacra Communione fuisset refectus, dolebant Religiosi tali morte, maxime pater Prior. Post mensem hic magna cum lætitia aliquot Religiosis ait, se quidem per plures dies ex fratris Petri obitu afflictum fuisse, tunc vero a Deo accepisse solamen; alteri autem apertius dixit, Deum ejusdem fratris gloriam ostendisse cuidam fratri conventus; qui ipsemet B. Bertrandus fuit, quippe qui in ejusmodi casibus eo loquendi modo solebat uti. Ultimo prioratus ipsius anno Auditori Salzedo ex ejusdem cella egredienti quidam senex sæcularis ait: Domine, esto amicus huic Fratri, qui sanctus est; rogatusque, unde id sciret, reposuit, se semel post mediam noctem orationi mentali intentum, ferventer orasse pro ipso; cumque deinde eum inviseret, audisse ab illo: Frater, magnas tibi gratias ago: Petentique sibi: Quam ob rem, Pater? ab eodem responsum esse: Quia tali hora orasti pro me, dumque orabas, brachia tenebas in modum Crucis extensa; idque etiam hodie fecisti in choro. Quæ quidem soli Deo nota esse poterant, cum vir iste id e fecisset, suo inclusus oratorio.

[167] Festa S. Petri Martyris f luce anno MDLXXVIII Beatus post Officium Matutinum ad suam cellam rediens, [cælesti voce instruitur: tonsori suo] supra naturalem vocem audivit, dicentem sibi: “Deo magis placet afflictio cordis, contritio & tribulatio, quam dulcedo, solatium & consolatio.” Rogatus postmodum a quodam amico suo, cui id secreto crediderat, an ex ea voce contristatus fuisset, abnuit; sed contra sensisse solatium in nonnullis molestiis & melancholia, quibus id temporis gravabatur. Frater Bartholomæus de Penaranda Cartusianus, dum adhuc sæcularis esset, tonsoris munere triennio functus fuit in conventu Valentino, eoque tempore suam operam tondendo capillos B. Bertrando sæpe præstitit, & insignem illius patientiam observavit, quando seu vitio obtusæ novaculæ, seu præ lassitudine manus ei aliquot leves incisuras faciebat: numquam enim vidit eum id ægre ferentem; sed semper sese, velut omnium novitiorum minimum gessisse affirmavit.

[168] [Religiosum statum suscipiendum prædicit: Prioratum suum absolvit.] Cum idem Bartholomæus illius cellam aliquando intrasset, rogavit eum Beatus, an vellet Religiosus fieri. Respondit ille, id se minime in animo habere; tum Beatus subridens, dixit: Cave: scio enim, te Religiosum futurum. Et quamvis ille tunc nullo modo propositum haberet ejusmodi statum amplectendi, eodem tamen tempore Deus in ejusdem animo tantum desiderium excitavit, ut numquam quieverit, donec Cartusianorum habitu se indutum vidit. Perducto ad finem triennio prioratus, exsultavit Servus Dei, qui dudum desideraverat curis absolvi, ut chara sibi cellæ suæ quiete posset gaudere. Sæpe etiam fratribus erat solitus dicere, ut pro se Deum orarent, ne moreretur, dum erat Prior, sed dum animarum cura vacaret. Reliquit hanc ædem (uti secerat alibi) bonis auctam spiritalibus ac temporalibus, & Religiosos omnibus, quibus opus erat, bene instructos.

XXIV.

[169] Ex quo Servus Dei finierat prioratum suum, [Privatam vitam ducens proximi saluti inservit:] gessit se velut minimum fratrum, nullis conventus negotiis se immiscens, nisi instruendis novitiis, ad quod a Deo factus videbatur. Erat continue in cella sua, vixque etiam a sumpto prandio cum aliis colloquebatur: sed fidelium pietas adamatam solitudinem ejus subinde turbabat, ad confessionalem sedem sæpe evocando: nec erat, ut ita dicam, in civitate infirmus, qui eum solatii causa non expeteret; quibus ille proinde prælegebat Euangelia. Alias vocabatur consilii petendi gratia in rebus arduis; alias ejusdem sancta conversatione fruendi ergo: erat enim commune refugium & solatium afflictorum.

[170] [cælesti visione recreatur] Anno MDLXXIX in solemnitate Resurrectionis Domini, post absolutam solitam in hoc conventu processionem, illucescente aurora, dum ad suam se cellam reciperet, paulo post dixit socio suo: O frater, si hic adfuisses, spectasses aliquid, quod me maxima lætitia affecit; isthinc enim (indigitabat ædem fratrum de Jesu, Ordinis S. Francisci) advolabant aliquot pulcherrimæ aves, in quarum magno numero quædam insuper erant alterius generis, quam quas passim videmus. O si vidisses, quid supra istam domum contigerit! Non dubium est, quin B. Bertrando quædam angelorum, aliarumve cælestium rerum visio tunc fuerit oblata.

[171] [& alias SS. Francisci ac Dominici] Eodem anno, biduo triduove ante festum S. Francisci adivit B. Bertrandus domum Auditoris Salzedo pro nonnullis captivis deprecaturus, injectaque mentione de mirabili sanctitate S. Francisci, Ego, inquit, certo scio, quemdam fratrem Prædicatorum elapso festo S. Michaëlis, egressum ex Matutino, dum Hymnus Te Deum cœptus erat, sancto patri Dominico sanctoque Seraphico Francisco in claustro occurrisse, & ad S. Francisci pedes provolutum ejusdem dexteri pedis plagam osculatum esse; Franciscum vero interea ambabus manibus suis caput ejus sustinuisse ac palpasse; ac faciem quoque suaviter perfricuisse, eumque de æterna salute sua bene sperare jussisse; postque hæc eumdem Fratrem etiam ad pedes S. Dominici, eos osculandi gratia sese inclinasse, huncque Sanctum manum suam porrexisse, cui ille mox os suum devote admovit. Auditor ex modo ac vi loquendi suspicatus, illum ipsum esse, cui ista obtigerit visio, Cur, quæso, inquit, pater iste tantis a Deo favoribus affectus, tamen semper mœstus est? Imo propterea, respondit Beatus, etiam magis quam ante, est mœstus; & quamquam hujus dicti sui nullam tunc reddidit rationem, intellectum tamen postea est, eam causam fuisse, ut sui corporis molestiis majora sibi merita compararet ad summum illud bonum, quod sperabat, consequendum.

[172] Domo egrediens Bertrandus vidit S. Francisci imaginem, [amico accessu, alias Christi crucifixi, divinæque Majestatis conspectu.] fixisque in eam oculis paulisper hærens, submissa voce dixit: Vere hæc illi similis est: quæ verba Auditor Salzedo intellexit. Unde concludendum est, ipsum omnino esse, cui prædicti Sancti apparuerunt. Cum hæc Auditor Salzedo postridie patriarchæ, archiepiscopo Valentino, narrasset, petiit ille a B. Bertrando, ut, quid de ista visione esset, sibi diceret, isque respondit: Domine, ego tam clare vidi, quam nunc videam dominationem vestram. Laudatus Auditor Salzedo B. Bertrandum aliquando invisens, admodum hilarem invenit, causamque roganti Beatus reposuit: Quia Deus hodie mihi singularem gratiam concessit: nam paululum ante auroram, cum fenestram cellæ meæ apertam haberem, apparuit mihi Redemptor noster in cruce, eo modo, quo pependit in monte Calveriæ: quod me maximo solatio affecit. Rogatus a patre magistro fratre Petro de Salamanca Servus Dei, ut aliquid peculiare a Deo sibi revelatum narraret, retulit; dum festo Resurrectionis Domini nostri noctu ante reliquos fratres surrexisset e lecto, bono temporis spatio solus fuisset in choro, se ibidem subito inhorruisse, vidisseque Dominum nostrum in tanta majestate, ut cum eo comparatus mundus universus, nihil ac veluti exigua bulla, quæ ex aqua conficitur, appareret, conformiter ad id, quod de Benedicto scripsit S. Gregorius g.

[173] Pater domnus Michaël de Vera, Cartusianus, retulit, [Peccata sibi remissa intelligit; absentia, futura] B. Bertrandum quodam die inter colloquendum cum persona, quæ in divino servitio plurimum profecerat, magna cum simplicitate imperato secreto, dixisse, se vocem audisse dicentem: Frater Ludovice, remissa sunt tibi peccata tua; ac mox corporeis oculis suis spectasse columbam, rostrum suum illius ori inserentem. Secretum prædicta persona tenuit, donec ille vixit. Ejusdem anni mense Novembri Dorothea Garzia, Christophori Perez de Almazan conjux, graviter afflicta erat, quod nihil novi audiret de viro suo, commorante in Sicilia. Solatii expetendi ergo accessit B. Bertrandum, precatura, ut pro salute conjugis sui Deum oraret; sed nondum hæc labia moverat, cum ille ait: Domina, ora pro marito tuo, qui opus habet. Quo dicto contristata mulier dixit: Itane, Pater? an fortasse obiit? Non, reposuit Beatus, redibit Valentiam, & revises vivum & sanum. Inde post mensem eadem domina a marito suo litteras accepit, quibus eam certiorem faciebat, quomodo ipse Panormo Neapolim navigans incurrisset periculum in servitutem Maurorum incidendi, atque insuper cum tam vehementi tempestate colluctatum fuisse, ut a multis crederetur mortuus. Observato autem tempore, quo hæ litteræ signatæ erant, compertum est, ea eodem accidisse, quo Pater ista dixerat. Porro prædictus civis reversus Valentiam est, ac post aliquod tempus, mortua conjuge sua h, in Societatem se recepit.

[174] [& secreta] Quidam homo, solitus B. Bertrandum sæpe invisere, morem Sacramenta Pœnitentiæ & Eucharistiæ frequentandi prætermisit propter simultates, quæ ipsum inter & aliquot alios intercesserant. Et utut sæpe rogatus a quodam doctore, ut pristinam bonam consuetudinem resumeret, noluit, donec, movente Deo cor ejus, cum eodem doctore invisit Beatum, a quo multis ac peculiaribus amicitiæ indiciis exceptus, causam tamen, cur veniret, siluit. Superveniente deinde visendi gratia Religioso Ordinis S. Hieronymi, B. Bertrandus ambos dimisit, dictusque vir jam egressus cella regalem doctori dedit, ut traderet Beato pro Missa in gratiarum actionem postridie celebranda. Rediit ergo doctor, Beatumque cum patre Hieronymiano discurrentem conspicatus, regalem ei tradidit, nec per tempus ei licuit, aut fortasse oblitus fuit dicere, cujus iste regalis esset, & pro quo Missa dicenda. Quare circa eumdem locum substitit, donec id posset Beato indicare; cum ecce egressus hic cum Hieronymiano est; doctorque ad eumdem accedens, ait: Pater, oblitus fui indicare, pro quo & quam ob rem Missa debeat celebrari. Verum ille, Jam scio, inquit, dicenda est de B. Maria de gratiis, & pro isto tuo socio.

[175] [cognoscit ac prædicit:] Eodem anno, mane diei S. Stephani venit doctor Cosmas Clemens ad B. Bertrandum, cui erat multum devotus, precaturus, ut oraret pro conjuge sua, domina Hieronyma Centeglias, quæ septimo mense prægnans cœperat doloribus angustiari, nec sine manifesto periculo, ex judicio medici. Comperiens autem, B. Bertrandum suam Missam jamjam inchoare, vehementer doluit, quod cuperet, ut ad suam intentionem diceretur. Sed solatus illum sacrista est, asserens, sui muneris esse eam Missam applicare, seque ei addicere, quam tunc celebrabat Bertrandus. Ivit ergo eam auditurus, & cum multis lacrymis pro vita uxoris suæ Deum precatus est. Dum vero elevabatur Hostia, doctor ingentem consolationem sensit, ut firmiter crederet, uxorem suam incolumem fore. Finita Missa, doctor afflictionem suam B. Bertrando narravit; qui jussit illum Deo gratias agere, spoponditque, se pro illa oraturum. Domum reversus comperit, conjugem suam eo ipso tempore, quo sacra Hostia elevata fuit, filium mortuum peperisse; & (uti obstetrix testabatur) non sine miraculo, cum impossibile appareret, ut illa umquam pareret. Versabatur tamen adhuc in magno discrimine puerpera ex antecedente febri: qua de causa maritus ad B. Bertrandum denuo recurrit, qui eum de illius vita securum esse jussit; effectu brevi post secuto.

[176] [annum sterilem prædicit: concionatur Sætubi per Quadragesimam:] Ejusdem anni tempore hiemali B. Bertrando per fenestram cellæ suæ decidentem pluviam spectanti ait Alphonsus Emmanuël Palomeque i, cubicularius ducis Nageræ, proregis Valentiæ, opportunum tempus esse seminando. Cui ille respondit: Imo parcissima erit messis propter multa peccata hujus civitatis. Quod vaticinium iste reputabat eventu minime comprobandum, cum tempestas semper favisset segeti, & copiosa exspectaretur vindemia. Sed ex effectu veritas patuit: vix enim frumentum vinumque collectum fuit, deficiente humore mense Aprili, & exundantibus fluviis mense Septembri, unde vindemia deperiit. Anno MDLXXX, Jurati civitatis Sciativæ k desiderantes, ut Servus Dei Quadragesimales sermones apud se haberet, rogarunt ipsum per procuratorem; & quamtumvis Beatus, infirmitates suas allegans, sese excusaret, crederetque futurum, ut ne tres quidem sermones dicere posset, nihilo minus non potuit non annuere tanta cum devotione & constantia petentibus, & asserentibus, si non posset aliter fieri, satis sibi fore, si ipsum vel semel in cathedra sua conspexissent. Eo igitur ivit, & tantas ei Deus contulit vires, ut per totam Quadragesimam prædicaverit, nulla concione omissa.

[177] Die secunda mensis Novembris prædicti anni dominus Jacobus Ferreri, [amissa summi momenti scripta recipienda spondet.] regni Valentiæ gubernator, in maximis animi angustiis versabatur, quod, cum a concilio regio suæ fidei commissam accepisset arcam, scripta maximi momenti complectentem, multisque inde annis post Nageræ dux, Valentiæ prorex, expeteret apographum duorum testamentorum, quæ in eadem arca deposita fuerant, hæc nulla ratione reperiri possent. Hinc tantum concepit doloris, ut maluisset se omnibus suis bonis privatum fuisse, tam ratione famæ suæ, quam ex metu aliarum adversitatum, quas inde orituras prospiciebat. In hisce angustiis, cum nullo altero re communicata, B. Ludovicum adiens, sollicitudinem suam aperuit, qui magnam ei spem fecit, fore ut, precando Deum, ista reperiret, & se quoque ferventer precaturum, promisit, adjecitque, ut quotidie novies recitaret hymnum Magnificat in memoriam novem mensium, quibus Christus Dominus noster in utero sanctissimæ matris suæ, Mariæ Virginis, inclusus fuit. Die postero, dum id pie perageret, en tibi clericum ambo prædicta testamenta afferentem. Quam ob rem Dominus Jacobus ad agendas Beato gratias ivit, eoque in conventu non reperto, exspectavit in claustro; quo Beatus cum patre Xuarez adveniens, priusquam dominus Jacobus verbum protulisset, dixit patri Xuarez: Jam dominus Jacobus invenit scripta, quæ quærebat.

[178] Quidam B. Bertrandum negotii causa accedens, [Duo alia mirabilia, quæ de eo narrantur,] invenit illum Missam celebrantem, & ante altare cadaver distentum. Post Missam petiit a Patre, quis iste esset defunctus. Respondit ipse, se pro defuncto celebrasse. Eo autem die nullus in isto conventu fuerat sepultus; sed exhibuerat Deus cadaver illius animæ, pro qua B. Ludovicus Bertrandus Sacris fuerat operatus. Dum cuidam homini sæculari, qui oblongis erat capillis, sanctissimum Sacramentum porrigeret, vidit ipsum facie subito mutatum, & capillos ejus horrendum in modum erectos. Seorsum igitur ductum rogavit, ut diceret, quid sibi accidisset. Respondit sæcularis, ingentem e sacra Hostia effulsisse splendorem, qui animam suam ex tali conspectu sanctissimi Sacramenti mirabiliter simul ac jucunde affecerit, ac proinde sic se esse mutatum.

[179] Quadam nocte in spiritu vidit Beatus, communem fratrum in cœmeterio hujus conventus sepulturam aperiri, in qua multa corpora integra videbantur, [ac ejus visto de Fratrum cœmeterio.] & quemdam hominem, qui in eam descenderat, illa admodum irreverenter hac illac versantem; notavitque Beatus, nullum ex iisdem cadaveribus putere; ac mirabatur, istum ausum fuisse tam parum decenter tractare corpora eorum, qui tam perfecti Religiosi fuerant. Suis sensibus redditus, mirabundus expendebat, quid hæc visio vellet, atque sub ortum solis petiit a janitore templi, an iis diebus sepultura cœmeterii aperta fuisset. Quo negante, mandavit, ut, si forte eam aperturus esset, se moneret. Biduo post accidit, ut in ea cadaver humandum esset. Advocatus ergo B. Bertrandus accessit, & incumbens genibus super ostio sepulturæ, adhibito specillo, introspiciens, attente vidit ibi cadavera, quorum multa erant integra, licet locus admodum esset humidus, ac sæpe etiam aqua plenus. Cumque jam vellent sandapilam ibidem reponere, non potuerunt ob multitudinem cadaverum: quapropter vespillo in sepulturam descendit, & corpora integra Religiosorum ad aliam loci partem transferens, aiebat: Vere ista integra corpora non fœtent, nec ullum spirant ingratum odorem. Tunc B. Bertrandus inquit janitori: Modo agnosce, fili, quod tibi nuper dicebam. Et vere non erat ibi reponenda ulla sandapila, cum non deceat, ea sancta corpora tam irreverenter tractari; meritoque dolebat Beatus, quia eo in loco erant quædam corpora tam exemplaris vitæ tamque insignium Religiosorum, ut mererentur in peculiaribus honoratisque sepulcris reponi.

[180] [Mœstos solatur.] Cum quidam notarius, nomine Girbau, ægrotaret, ejus uxor ad B. Bertrandum accessit, ut preces ejus pro viri sui incolumitate flagitaret. Servus autem Dei in sacello S. Vincentii eam adhortatus dixit, nullum illius marito (quamquam non vidisset) superesse remedium, sed ex eo morbo omnino moriendum. Quo dicto, mulier confixa dolore fuit, sed Beatus eam variis argumentis consolatus est, ipsaque divinæ voluntati se submisit, & post breve tempus viro suo viduata fuit. Anna Guttierez, uxor Joannis Cabrerizo notarii, vehementissime afflicta morte filii sui, quem insignem virum evasurum, speraverat, quod litterarum studiis addictissimus esset, jamque philosophiæ magisterio decoratus. Dolor hic plurimum ejus oberat saluti, ac quotiescumque de hac jactura loquebatur, toties velut vulnerabatur cor ejus; denique in lecto quoque suo sic agitabatur, ut non solum nullam capere posset quietem, verum etiam sibi augeret tormentum. Tandem doloris impatiens ivit ad B. Bertrandum, eoque non reperto, rogavit maritum suum, ut ipse eum consuleret, quid id esset, & si forte defuncti filii anima pio suffragio indigeret. Dixit illi Servus Dei, a dæmone ista fieri eam turbandi gratia, ac proinde non prætermitteret illa sua solita pietatis exercitia, ac nominatim Rosarii recitationem: nam hac ratione illam non amplius perturbandam. Sic ipsa faciens, intra paucos dies plane libera evasit.

ANNOTATA.

a Alibi Zalzado. Vide Annotata ad Vitæ primæ caput 7, lit. e.

b Adi Annotata loco mox dicto lit. d.

c Id est, die 25 Novembris.

d In hodierno Breviario Romano, in Hymno ad Laudes in Nativitate Domini, qui incipit: A solis ortus cardine, de beata Dei Genitrice legitur: Intacta nesciens virum concepit alvo Filium &c.

e Primum scilicet; si secundum fecerit in choro.

f Colitur hic sanctus ex Ordine Prædicatorum Martyr die 29 Aprilis.

g S. Gregorius Magnus lib. 2 Dialogorum. Vide Operis nostri tom. 3 Martii, pag. 587, num. 35.

h Non ante annum 1582, quo illam in vivis superfuisse, testatur Antistius in Vita prima, quam eo anno edidit.

i Videtur hic ab Antistio Palombo appellari.

k Alias Sœtabis, de qua alibi.

LIBER II.

VETUS CAPITUM PARTITIO.

Caput I. De profunda illius humilitate.
II. De charitate & amore erga Deum.
III. De charitate erga proximum.
IV. De ferventi oratione illius.
V. De severa sui corporis castigatione.
VI. De puritate & castitate ipsius.
VII. De persecutionibus, quas toleravit.
VIII. De illius prædicatione.
IX. De dono prophetiæ & notitiæ spirituum, quo dotatus fuit.
X. De miraculis, quæ vivens operatus est.
XI. De testimoniis, quæ aliquot servi Dei de illius inter vivos degentis sanctitate dixerunt.
XII. De multis infirmitatibus, quas passus fuit.
XIII. De quibusdam mirabilibus, quæ ante illius obitum contigerunt.
XIV. De felici ipsius morte.
XV. Quomodo Deus ejus gloriam mox ab obitu ejusdem declaraverit.
XVI. De ingenti populi concursu ad manus pedesque defuncti osculandum.
XVII. De miraculis a Beato, antequam sepeliretur, patratis.
XVIII. De sepultura illius.
XIX. De testimonio B. Nicolai Factoris de sanctitate & gloria B. Bertrandi post obitum.
XX. De B. Bertrandi corporis translatione.

CAPUT I.
Sancti humilitas, ac in Deum & proximum charitas factis probatæ.

CAP. I.

[Vir humilis etiam a novitiis argui gaudet,] Quantumvis ex iis, quæ hactenus dicta sunt, facile colligi possint insignes B. Bertrandi virtutes, juverit tamen de iisdem hic sigillatim agere a, ducto principio ab humilitate, quæ reliquarum omnium virtutum fundamentum est. Fuit hæc in ipso tanta, ut multi testium in Processu dicant, fuisse maximam; alii addant, fuisse summam, quam in ullo umquam hominum viderint. Etenim omne illius studium, omnesque cogitationes eo tendebant, ut se reduceret in nihilum, maximumque totius mundi peccatorem diceret, optaretque pro tali haberi. Curabat, ut despiceretur, & humilibus occuparetur operibus. In conversationibus se totius Ordinis Prædicatorum vilissimum abjectissimumque reputabat. Dum novitiorum magisterio fungebatur, mandabat iis, ut sibi suos defectus indicarent; dumque indicabant, lætabatur magnopere, iisdemque monitoribus pœnas aliunde promeritas remittebat. Cuidam novitio, quem volebat flagello castigare, dicenti, eum nimis rigorosum esse, respondit: Recte ais, fili; eidemque novitio, quia id dixerat, flagelli pœnam indulsit.

[2] [studet ab omnibus despici, & pro maximo peccatore] Tantum gaudebat vilipendi, ut, teste venerabili patre fratre Dominico Anadon, ille (B. Bertrandus) in hujusmodi occasionibus regressus in cellam, janua & fenestris clausis, Deo gratias ageret, quod vidisset, se parvi æstimari. Quia vero nullus eum tam male tractabat, quam vellet, ipsemet sibi ingerebat convitia, claudum, insanum, perturbatorem, zizania, omniumque malorum causam se vocitans. Dicebat, se esse titionem inferni, meritumque inter dæmones & cum Juda morari. Auditus aliquando est dicere istud Terentii: “Ego sum Davus perturbans omnia.” Aiebat etiam, causam, ob quam multi ad suam cellam venirent, eam esse, quod pro Ægyptio b reputaretur; seque tamdiu blateraturum, donec tandem in verbis suis capiendus esset. Aliquando pedes pergens in Vetera c prædicaturus cum socio, fratre Josepho Viudes, cum loco appropinquasset, dixit ei: Si te rogent, quis concionaturus sit, responde, esse surdum, cæcum & gravem peccatorem.

[3] [haberi; honorari refugit;] In conventu S. Onuphrii a fratre Antonio Catalano interrogatus: Quis gravior peccator est, tu, an ego? respondit: Pater, ego sum: perrexitque Beatus ferventer dicere: Verum est, me esse omnium, qui in mundo degunt, peccatorum maximum: eoque tempore percutiebat pectus suum dicens: O male surdum peccatorem! Merito te Deus tenet tot compedibus constrictum. Compedes & pedum catenas vocabat infirmitates suas, quibus continue cruciabatur, ut dicetur inferius. Interrogabat nonnumquam fratres, an crederent, Deum defectus sibi remissurum, & se salvandum, ac simul eorum preces pro se postulabat. Admodum molestum ei erat ab aliis honorari; uti contigit, dum nobilis eques Franciscus Blanes, illi obvians, manum ejus osculatus est, & genu humi posuit: quare & ipse sese ad Francisci pedes prostravit, ac humillime petiit, ne sic secum ageret; rogitans, cur ille ita se humiliaret coram tam improbo ac perverso peccatore. Pari modo affligebatur, dum cum honorifico Paternitatis titulo nominaretur, ratus se honore isto indignum esse. Dumque prioratum gerebat, vetuit (ut supra dictum est) ne hunc titulum sibi tribuerent, ac si quis id nihilominus fecisset, reprehendebat. Id etiam vetuit aliis personis, causatus, se gravem peccatorem esse.

[4] Si quando videretur sibi aliquem defectum commisisse, [de minimis defectibus veniam petit,] sine mora eum confessione expiabat; si vero advertisset, se melancholia sua cuiquam malo exemplo aut molestum fuisse, illico prostratus in genua veniam precabatur: prout contigit, dum erat infirmus in Godeglia, ubi patriarcha Antiochenus archiepiscopus Valentinus ipsum propria manu sua cibabat. Nam, cum ibi adesset pater magister, frater Petrus di Salamanca, vir decrepitus, magnæ virtutis Religiosus & insignis concionator, isque etiam vellet exiguum aquæ scyphum tremula manu sua B. Bertrando porrigere, aquam effudit; dixitque ei Beatus, manum ipsi, ut linguam, tremere (erat enim balbus) sed veritus, ne hoc dicto illum offendisset, amplexus eumdem est, ac veniam petiit. Cum alias B. Bertrandus cum eodem magistro Salamanca colloqueretur, hicque visus ipsi esset tædio affici, veniam pariter petiit provolutus in genua; ast, cum laudatus magister id Viri simplicitati attribueret, censeretque, nihil ista deprecatione opus esse, noluit ipsum audire, abiitque, ne iste imposterum simili de causa id faceret.

[5] Verum nocte subsecuta Deus magistrum in somno acriter coarguit, [Deo ipsi patrocinante: alia humilitatis] quod Beatum noluisset audire; quod ipse expergefactus, somniumque expellens, nihili fecit. Sed noctibus sequentibus secundo tertioque similiter correptus, mane Servum Dei adivit, & flexis genibus, commissi veniam precatus est; & quamquam Beatum velut Servum Dei hactenus æstimasset, imposterum tamen multo pluris fecit. Quodam die Bertrandus confessionem excipiens domini Joannis Boil de Arenos, se de quodam iracundiæ sensu, quem ex cujusdam Religiosi de se dicto conceperat, accusantis, cogitabundus hæsit, aitque: Domine Joannes, die mihi veraciter, sumne ego fortasse Religiosus iste, qui tibi malo exemplo fuit? Ut enim ego senex sum, fieri potuit, ut aliquoties non attenderim ad ea, quæ facerem, atque ita deliquerim. Respondit ille; nequaquam; nec eum umquam sibi sic locutum fuisse. Miratus ergo est dominus Joannes tantam beati Viri humilitatem.

[6] Ut vero erat tam humilis, non modo avebat audire sermones cujuslibet concionatoris, [exempla variis in occasionibus ab eo edita.] verum etiam eorumdem aliquibus addebat se socium, dum ibant ad concionandum, licet hi etiam ex minoribus essent, quos ipsemet constituerat. Dumque argumentum concionis ei multum placeret, obliviscebatur de expleto tempore monere concionatorem; at postea excessum in tempore advertens, orabat veniam. Numquam etiam concionatorem aliquem, quantumvis indoctum & parum idoneum, contempsit; nisi in eo superbiam & suimetipsius æstimationem advertisset. Humilitatem suam pariter probavit tempore morbi sui, dum a multis, qui ipsum invisebant, expetebat manus ad oscula; & si qui recusarent, ferebat ægre, pergebatque precari, ut eas porrigerent, & Euangelia sibi prælegerent. Audito, quemdam hominem simplicem quasdam preces super ægros recitare solitum, aliquosque sic sanare; ac proinde rogatus, an hunc vellet adduci, humillime annuit; paucisque istis diebus, quibus vir ille eum accessit & suas preces recitavit, devotissime se gessit. Si infirmorum curator cibos male conditos ei porrigeret, numquam id ægre ferre visus fuit; sed semper agebat gratias de officiis sibi præstitis, petebatque sibi ignosci, quod tantum ei laboris crearet.

[7] [Vanam e divinis revelationibus gloriam] In revelationibus, quibus honorabatur a cælo, profundam humilitatem similiter ostendit. Anno MDLXXVIII in cella sua tribus quatuorve Religiosis, quorum unus erat pater magister, frater Vincentius Justinianus Antiste d, dixit: Nescio, quid sibi velit, quod per hanc fenestram viderim totum belli Lusitanici eventum. Respondit unus e e Religiosis illis: Pater, id proficisci potuit a Deo, & potuit a dæmone: quam ob rem oportet, id Deo pro viribus commendes. Tum vero Beatus, humeros constringens, oculosque in cælum elevans, ait: Oportet sine dubio, Deo ista commendare: nec solum non ægre tulit dictum Religiosi, verum etiam humiliter probavit asserens, ita sæpe contingere. Alias quoque cum quædam alia, quæ Deus dignatus fuerat ei revelare, cum patre magistro, fratre Hieronymo Baptista della Nuza, nunc episcopo Lobetano f, secreto communicaret, dictusque pater magister ex industria diceret: Cave, mi Pater, ne istæc imaginationis tuæ fœtus sint, non revelationes; tantæ fuit humilitatis, ut nihil inde omnino contristaretur, nec verbum ullum reponeret.

[8] [caute fugitabat,] Ab amico suo passim rogatus, ut aliquid de favoribus, quibus a Deo honorabatur, sibi referret, postquam jam per aliquot dies respondit: Ego non scio quidpiam referre, quam peccata; eodem tandem replicante, id se propterea desiderare, ut litteris consignatum ad posteros transmitteret; dixit: “Habent Moysen & Prophetas”; id est: Jam habetis Euangelium, doctrinam, & exempla Sanctorum: hæc vobis sufficiant, nec aliud necesse est ex me audire. Adjecitque: Plura, quam ego, scivit Lucifer, & ejectus e cælo fuit; & Judas fuit Apostolus, atque miracula patravit; ac postmodum se suspendit, disruptus est, & sepultus in inferno; quæ ipsi solemne erat dicere. Replicavit amicus: Hæc non alteri servient, quam mihi, quia ego incipio Deo servire. Nihil aliud vis? inquit Beatus: Age, inclina te ad pedes Jesu Christi crucifixi; spondeo, me tibi plura dicturum, quam existimes; & scias, mirabilia, quæ scire cupis, mihi parum prodesse; cum nesciam, utrum in gratia, an in odio Dei sim. Solum dico, mihi quotidie mira accidere, sed nihil curo, quia nescio, a quo spiritu proficiscantur; imo scio, nisi Deus suam mihi misericordiam impendat, me condemnandum. Divina Majestas mihi hanc concedat gratiam, ut post suscepta sanctæ Ecclesiæ sancta Sacramenta humiliter moriar.

[9] Asserebat insuper, se, quotiescumque legeret, audiretve ea S. Pauli verba: [solitus ingenti damnationis æternæ metu concuti:] “Semper discentes, & numquam ad scientiam veritatis pervenientes g” semper sensisse pugionem in corde præ metu, ne unus ex istis esset. Affirmabat præterea, dum de favore sibi divinitus collato gaudere vellet, expertum esse, Deum sibi, velut duri oris equo, præcipitare se volenti, fræna contraxisse, ac vehementem verberis ictum inflixisse, incusso cordi horribili metu damnationis suæ; tumque sibi re ipsa visam esse terram sub pedibus dehiscere, & ab inferno se deglutiri. Et quamvis servilis iste timor, velut singulare donum Dei, se a multis peccatis superbiæ immunem servaret, admodum tamen caro sibi stetisse, ut eumdem in amorem filialem converteret; ex eoque timore solitam suam melancholiam & mœrorem procedere.

[10] Neque Servus Dei sua ipse humilitate contentus erat, [humilitatem etiam aliis opere ac sermone suadet.] sed eam efficacissime quoque suis, dum præerat, subditis persuadebat; ac propterea studebat se omnium humillimum exhibere, gaudebatque cum personis ejusmodi ac vilipensis, etiam pueris, agere, solitus dicere, qui vult esse perfectus Frater, oportere, eum hæc quatuor habere: “Spernere se, spernere nullum, spernere mundum, & spernere sperni.” Aiebat, necesse esse, pectore nos semper gradi per terram, miseros nos ac fragiles reputantes, qui, si hodie boni simus, cras possumus esse perversi: quemadmodum S. Petrus, quando cum tanta audacia fiduciaque dixit, se, licet occidendus esset, non prætermissurum confiteri Christum, nec se umquam scandalizandum, quantumvis ceteri omnes essent scandalizandi; & nihilominus paulo post illum ter negavit, ac denique, se illum non novisse, juravit h. Qua in re Petrus tam probe se expertus fuerat, ut, dum a Christo ter interrogabatur, an se diligeret, plus aliis, contristaretur, responderetque humiliter i, non ausus sese alteri præferre.

II.

[11] In amore Dei sic excelluit B. Bertrandus, ut nonnumquam alter Elias videretur, [Zelo gloriæ Dei, ejusque amore] divinæ Majestatis honorem zelando; si qua ad aures ejus pervenisset divinæ legis violatio, dolebat vehementissimi, &, si e subditis suis rei essent, castigabat severe. Is zelus eluxit in certis occasionibus, dum atrociora quædam in Deum delicta committerentur Valentiæ, quando ait, divinæ voluntatis esse, ut rigide corrigerentur peccata, tantamque in se excitabat sanctam iram, ut levatis in cælum brachiis cum S. Paulo I Cor. VII diceret: Puto, quod ego hac in re spiritum Dei habeam k. Loquebatur semper de Deo, nihil umquam de mundanis rebus sermoni suo immiscens. Non solebat loqui, nec auscultare novos nuncios. Omnia colloquia ejus eo tendebant, ut induceret auscultantes ad serviendum Deo & agendam de peccatis pœnitentiam; adducebatque exempla e Vitis Sanctorum, & multos Sacræ Scripturæ locos proferebat; monebatque minaciter, ut caverent sibi, ne in manus irati Dei inciderent.

[12] Videbatur totus divino amore ardere; cumque aliquando cum quodam amico suo pergeret ad fontem vicinum Rusasfæ l in campo cujusdam agricolæ, [mirifice ardens, eumdem in aliis accendebat:] Petri Ximeni nomine, tam in accessu, quam in reditu semper tanto cum fervore locutus de Deo fuit, ut præsentibus res singularis appareret, & corpus ejus simul cum anima cælestis flamma esse videretur. His congruit, quod ipsemet, data opportunitate, cuidam amico suo dixit, sæpe contigisse, ut, dum in divino amore tepebat, simulatque sanctissimum Sacramentum susceperat, tantum internum sentiret calorem, ut videretur sibi corpore & anima in ardenti fornace consistere. Hinc verba & sermones ejus mirifice excitabant devotionem, uti supra dictum est lib. I, cap. VII m, affirmaruntque multi testes, qui ab illius conversatione redeuntes semper novos ad serviendum Deo stimulos senserunt; ac nominatim venerandus pater frater Joannes Alarconi, cum fama magnæ sanctitatis defunctus. Talia erant illius Deo serviendi, eumque magis amandi desideria, quæ frequenter renovabat his verbis: Serviamus Deo, quia bonum Dominum habemus.

[13] [Spiritu fervens, magno martyrii,] Cum nuntiatum ei esset a fratre Ludovico Primo, quemdam fratrem novitium, Petrum Joannem Saragozza dictum, die XXIX Aprilis anni MDLXXXI Religiosam suam professionem nuncupaturum, exclamavit: O qui nunc esset novitius, ut frater iste, ac denuo profiteretur, inciperetque servire Deo, quod ego hactenus non incepi! Omni vitæ suæ tempore ardenter desideravit martyrium, & quotidie in Missa, dum sacram Hostiam & calicem elevaret, recitabat eam S. Petri martyris orationem: Da mihi, Domine, ut ego moriar pro te, ut tu voluisti mori pro me n. Sæpe etiam versabat in ore istas invictissimi Vincentii o inter tormenta sua voces: Hoc est, quod semper desideravi! Hoc est, quod totis viribus quæsivi! Dumque hæc diceret B. Bertrandus, spectabat quamdam ejusdem S. Vincentii martyris imaginem, & aliquoties etiam lacrymas addebat. Alias inquiebat: O si tam felices essemus, ut pro Jesu Christo duceremur ad carcerem, & catenis vincti per has plateas raptaremur! Tunc experiremur, quam dulce sit pro Christo pati: tunc probe caperemus, quod S. Lucas scripsit de Apostolis, dum a Judæis e concilio suo ejecti fuere: “Ibant Apostoli gaudentes a conspectu concilii, quoniam digni habiti sunt pro nomine Jesu contumeliam pati p”. Subdebatque Beatus: At non sumus nos digni tanto beneficio, quantum istud est.

[14] [cujus obtinendi gratia etiam in Americam navigaverat,] Dixit aliquando uni ex amicis suis: Non sum ego dignus martyrio, sed, si Deus hanc mihi gratiam concederet, libentissime admitterem, precarerque, ut maxima totius mundi (hic imitabatur patrem suum S. Dominicum) tormenta mihi subeunda essent: nec dubium est, quin tunc lætus moriturus essem pro illo & pro illius Ecclesia Romana. Imo certo, imo certo, imo certo: nullum est dubium. Fretus Deo hæc dico; nam mihi neutiquam confido: Deus me solida firmaque fide interne roboravit. Hoc tam ardens martyrii desiderium persuasit ipsi, ut patriam, cognatos & conventum suum, in quo tantopere diligebatur ab omnibus, desereret, & proficisceretur ad Indias, quamvis infirmioris esset valetudinis, quam tantum iter requireret. Nec valuerunt ipsum detinere piæ dissuasiones fratrum suorum, nec impedimenta eumdem in finem a Religiosis objecta; imo, postquam inde jam redierat, magnum prodebat dolorem, quod non placuisset Deo, ut ex dato sibi veneno moreretur; hanc causam (sicut alibi dictum est) reddens, quod, uti ea ratione fuisset mortuus propter prædicatum Euangelium, & propter eruendos ex infidelitatis tenebris Indos istos, ita fuisset vere martyr. At, quamquam ille martyrium ibi passus non fuerit, apprime tamen probavit insignem sui in Deum amorem, maximas tolerando molestias frigoris, æstus, nuditatis, aliasque ad convertenda tot animarum millia, quæ eximio zelo suo ad notitiam Dei adduxit.

[15] Quando Valentiam allatus est nuncius de martyrio Jerosolymis tolerato a muliere, [desiderio flagravit.] quæ ante susceptam peregrinationem suam apud B. Ludovicum fuerat confessa, hic ultra modum exsultavit; & quamvis tunc versaretur in articulo mortis, videbatur ipsi cor exsiliisse præ lætitia; aiebatque: O felicem mulierem, quæ, si verum est, quod de ea scribitur, tam insignem a Deo consecuta favorem est! Sed ego peccator tantam gratiam non mereor! Non minori cum gaudio accepit nuncium de martyrio, quod solidissima constantia die XVIII mensis Maii anno MDLXXVII Algerii subiit pater frater Michaël Arandiga Valentinianus, Ordinis Militaris S. Mariæ de Montesa q: omne enim desiderium illius erat pro Chrsto Jesu pati, & pro ipso fundere sanguinem suum.

III.

[16] Amor, quo B. Bertrandus ferebatur in proximum suum, [In proximi salutem perpetuo intentus, sui corporis cruciatu] is fuit, ut cum tenerrimo affectu conaretur solari singulos, omnesque Dei servos efficere optaret. Hinc frequens erat in confessionibus audiendis mane & vesperi, ante & post Missam. Audito cujuslibet in peccatum lapsu, non solum dolebat plangebatque, sed semetipsum quoque flagellabat, pro infidelibus intercedens. Speciatim, cum quædam mulier ex spectabili familia cujusdam viri amore correpta cum eodem turpiter lapsa fuisset, ipse tam atrociter se ad sanguinem usque flagro cecidit, ut humeros suos omnino dilaceraverit; hoc mulieris scelus, utut secretum, ille per divinam revelationem cognoverat; & quadam vespera ivit eam invisurus, ubi virum istum invenit; mirabaturque mulier accessum illius, quod non soleret Beatus suam domum visere. Dixit autem Bertrandus eidem viro, ut abiret, quia habebat, quod cum ista domina communicaret. Isto abscedente, cœpit Beatus amare lacrymari, tanto cum sensu, ut stupefacta domina causam fletus exquireret.

[17] Siluit ille aliquantisper, præ lacrymis nequiens fari: [mulierem lapsam solide convertit:] tandemque in verba prorumpens, ait, causam esse peccata, quæ ipsa cum viro, qui tum abierat, ibi commiserat; digito monstrans locum, in quo scelus consummatum fuerat, addensque numerum & adjuncta peccatorum. Utque videas (ita prosequebatur) quanti mihi id constet, huc verte oculos; humerosque suos nonnihil denudavit: quos ut mulier sui causa ita laceros conspexit, audivitque crimen suum, propter quod Servus Dei tantopere lugebat, seseque tam aspere tractaverat, ab illo sibi revelari, in vehementem & inconsolabilem planctum prorupit, & animum vere pœnitentem præferens, fragilitatis suæ veniam a Deo precata est. Beatus autem illam roboravit, jubens spem suam in Deo collocare, fore, ut imposterum in simile peccatum numquam relaberetur, addiditque: Potes modo curare, ut celebrentur Missæ, quas pollicita es, si Deus te ex istis culpis educeret. Quo responso ipsa attonita hæsit, quia soli Deo votum istud notum fuerat, & tantundem contrita corde; adeo ut admodum Christiane imposterum vixerit, verumque esse constiterit, quod Beatus asseruerat, ipsam numquam relapsuram.

[18] [puellam æ lapsu prohibet: pauperibus, etiam tempore pestis, largiter subvenit] Huic fere simile fecit in altera occasione. Puella nubilis a viro quodam vehementissime sollicitata, tandem post aliquot elapsos menses decreverat ei assentiri. Noctu igitur misit ipsum arcessi; & ad fenestram suam adventum ejus tribus horis exspectavit, uti aliis noctibus venire soluerat: sed tunc non comparuit, quia nequierat reperiri. Perstitit illa in pravo proposito usque in mane, quando Beatus eamdem domi suæ convenit, aitque: Deus tibi dimittat, domina insana, quod me tota nocte tui causa vigilare coëgeris, ut orarem Deum, ne labereris. Quam rem juvencula plurimum admirata est, & commissi pœnitens, studuit posthac Deo servire. Pari modo miserebatur proximi in necessitatibus suis, juvabatque, dum poterat. Idque maxime probavit largiendo eleëmosynas, ubicumque esset. Missis factis, quæ supra dicta sunt, sic ille in conventu S. Annæ de Albayda tempore pestis, licet ea domus pauperrima esset, nihilominus visus est, quotquot in plateis repererat mendicos, ad conventum adduxisse: quod cum aliquando admiratus frater Joannes Perez petiisset, cur id faceret, cum probe sciret necessitatem fratrum; respondit cum magno animi sensu: Itane, frater: an Deus nobis deerit? Præterea exibat per loci plateas & montes, visurus, si quem reperiret e peste defunctum, ut sepeliret (sicut dictum est) nullum curans periculum.

[19] [ægris indefessus assistens multos sanat,] Quod ad infirmos attinet, tanta erat illius in hos charitas, ut, præterquam quod nosocomia ante ingressum in Ordinem (qua de re vide dicta superius) frequentaverit, numquam recusarit, quoties rogabatur, eos adire solandi gratia, ac tanto etiam libentius, quanto ei erat molestius charam sibi cellam suam relinquere. Solebat super illos legere Euangelium, & orationem S. Vincentii cum aliquot aliis devotis suis precibus. Oratio hæc erat: “Signa autem eos, qui crediderint, hæc sequentur. Super ægros manus imponent, & bene habebunt. Jesus Mariæ Filius, mundi salus, & Dominus, qui te traxit ad fidem Catholicam, te in ea conservet, & beatum faciat, & meritis beatæ Virginis Mariæ, & sancti Dominici, Patris nostri, & beati Vincentii, & omnium Sanctorum, te ab hac infirmitate liberare dignetur.” Tantæ vero efficiæ erant illius accessus & oratio, ut multi sanarentur, quemadmodum infra dicetur cap. X r.

[20] [ac nominatim unum, pro quo vitam suam Deo obtulerat:] Hæc Viri in infirmos charitas singulariter eluxit in gravissimo morbo patris magistri Francisci Alemani (Religiosi rarissimis dotibus præditi, & spectatissimi in Ordine scientia sua & singulari arte concionandi præ omnibus, qui longo annorum decursu auditi fuerant Valentiæ, ubi ille novem continuis Quadragesimis sermones habuit, eodem cum applausu in postrema, ac in prima, auscultatus) ita ut doctor Collado, in arte medica famosissimus, jusserit ipsum sacro Oleo inungi, & ad discipulos suos conversus submissa voce dixerit: Iste pater est, velut jam mortuus. At B. Bertrandus eumdem invisens, ac sine sensu reperiens, illico pro eo Missam celebravit; eaque finita, rediit hilaris cum reliquiis S. Petri Martyris, aitque infirmo sermone Latino: Ne metue, non morieris. Quibus dictis, accidit ægro aliquid, ut jam exspirasse crederetur; sed contrarium contigit: nam continuo cessavit febris. Quapropter medicus eum sic mutatum videns, jussit e lecto surgere, quod Deus patrasset miraculum. Dum post aliquos dies jam omnino convaluisset, Beatus illum intuens, bis lacrymatus est, & causam ab eo rogatus respondit: O! si scires, pater, quanti mihi constes. Scias, me, dum inter celebrandam Missam pro te, quando ægrotabas, sanctissimum Sacramentum in manu tenerem, intellexisse, tibi tunc moriendum esse, ac proinde precatum, ut Deus meam pro tua vitam acceptaret, dumque meas preces sæpe repeterem, dictum mihi esse, te victurum, sicut tibi significavi, dum eas sacras reliquias ad te attuli.

[21] Plurimum tristabatur Beatus, sicubi natas discordias audiret, [dissidentes conciliat: captivis patrocinatur.] totisque viribus laborabat, ut simultates componeret. Ita fecit in Albayda, ubi, fervente inter duos inimicitia, ex qua grandia mala oritura certo credebantur, sine ulla spe idonei remedii, Servus Dei sua solita charitate & prudentia reduxit eos in concordiam; atque omnis secuturorum malorum metus evanuit. Detentos quoque in carceribus consueta sua charitate adjuvabat, maxime cum eos injustis dubiisve de causis pati contingeret, eosdemque defendebat. Intelligens aliquando, velle judicem in quemdam virum nobilem ferre sententiam capitis amputandi, causa jam admodum promota, Beatus sine altero debito, quam charitatis, causam illius sic egit, ut judex pro sua erga Beatum observantia pœnam distulerit, & captivus etiam liber evaserit. Cum reus ad supplicium duceretur, utque complices revelaret, admoto sæpius faucibus cultro premeretur, Beatus justa ira indignans dixit, hac ratione non semel, sed millies ei mortem infligi; hæcque eo spiritu dixit, ut judices, ut erant pii, neque vellent Deum offendere, reum ad carcerem reduci jusserint, ac tandem vitam ei donarint. In similibus apud judices, tam ecclesiasticos, quam sæculares, intercessionibus, dum delicta non erant atrocia, vel non recte probata; uti & pro miserabilibus personis eximia eluxit charitate, multosque liberavit.

ANNOTATA.

a Uti librum I de Vita, ita hunc secundum de virtutibus B. Ludovici Bertrandi inscripsit.

b Id est, opinor, pro uno ex istis ignotæ patriæ errabundis nugivendulis, qui Ægyptios se dicunt, ac futurorum scientiam profitentes, stolido vulgo imponunt.

c Dubito, an non sit Verera; at utroque vocabulo mihi ignotus est locus iste.

d Nimirum Vitæ primæ scriptor, qui factum istud secundum partitionem meam cap. 10, num. 195, secundum suam autem in versione Italica cap. 16 narravit; sed ad annum 1581 (nisi typothethæ error sit) reposuit.

e Antistius.

f Lobetum, nunc vulgo Albarazin, Hispaniæ in regno Aragoniæ civitas episcopalis est sub metropoli Cæsaraugustana.

g In Epist. 2 ad Timoth. cap. 3, ℣. 7.

h Matth. cap. 29 & alibi.

i Joannis cap. 21.

k Loco assignato ℣. ultimo: Puto autem, quod & ego spiritum Dei habeam.

l De hoc fonte, cui S. Ludovici Bertrandi benedictio miram contulit morbos sanandi virtutem, peculiaris erit lib. 3 loquendi locus.

m Secundum meam partitionem ibidem cap. IV.

n Colitur hic sanctus Ordinis Prædicatorum martyr die 29 Aprilis, quo die de eo in Opere nostro actum est.

o Haud dubie indicatur S. Vincentius, celebris levita Cæsaraugustanus, ac martyr Valentinus, cujus Acta apud nos habes ad diem 22 Januarii.

p Act. Apost. cap. 5, ℣. 41.

q Apud Antistium, a quo hæc accepit Avignonus, in Vita prima, num. 182 presbyterum fuisse additur; videsis, quæ de Michaële annotata sunt supra cap. X, lit. f, pag. 345.

r Secundum meam partitionem cap. 5.

CAPUT II.
Sancti in orando assiduitas & fervor: severa corporis castigatio: virginalis castitas.

CAP. IV.

[Ejus in orando voluptas, assiduitas.] Inter insignes virtutes, quæ B. Bertrandum illustrarunt, admodum heroïca fuit altissima illius & assidua oratio; cui sic erat intentus diu noctuque, quasi nihil aliud agendum haberet. Suavissima illius conversatio dulcissimaque occupatio erat Deum orare continue. Singulis diebus horas quatuor impendebat orationi mentali, duas mane, duas alteras vesperi, præter mediam horam, quam in considerandis septem B. Mariæ Virginis gaudiis post prandium exigebat. Dumque erat infirmus, rogabat valetudinarii ministros, ne certis horis matutinis ac pomeridianis quemquam visendi gratia intromitterent, ne hæc sua impediretur devotio. Intrantes vero in cellam ordinarie inveniebant orantem. Noctu multis horis excubabat in ecclesia, tam ab ineunte nocte, quam post mediam, absoluto Officio Matutino; & nonnumquam ibidem perstabat usque ad Officium Primæ & crebro auditus est flere.

[23] [constantia, corporis habitus, modus & accuratio.] Observavit frater Joannes Perez, ipsum, quando ad Matutinum ibat, vix potuisse pedibus suis insistere, & præ lassitudine ac imbecillitate parieti innixum processisse, dum vero rediret ex ecclesia, fuisse validum & viribus concessis roboratum. Orationes suas persolvebat modo innixus genibus (unde ejus genua multum calli obduxerant) modo prostratus in pavimento, inclinato corpore in genua, & facie humi posita; modo etiam erectus stans, novam semper rationem orandi quæritans. Horas canonicas recitabat devotissime, & ante singulas præmittebat quasdam Antiphonas de aliquo Passionis Christi mysterio, quas ita partitus fuerat, ut cuilibet Officii Horæ peculiare præmitteretur mysterium. Dum Breviarium sumebat in manu, dicebat:

“Rex Christe clementissime,
Tu corda nostra posside,
Ut tibi laudes debitas
Reddamus omni tempore.”

Toto vitæ suæ tempore, non obstantibus multis occupationibus, numquam recitandi Officii tempora mutavit, sed semper illud servato accuratissimo temporis ordine persolvit.

[24] Tam assiduus erat in oratione, ut nonnumquam confusus animo & sui impos videretur, [In contemplando alienus a sensibus, ac corpore etiam] sæpeque contigit, ut interrogatus de re quapiam, de altera longe dissimili responderet. Ita accidit cuidam presbytero, uni ex maxime solitariis optimique exempli hujus regni viris, cui, cum hic Beatum in Monte d'Albayda invisens salutasset, & amplexus, de sua ipsum valetudine rogaret, ille facie tota hilari in cælum versa: respondit his verbis: Ah! possumus esse filii Dei! Unde presbyter intellexit, Beatum tunc altissimæ contemplationi intentum fuisse, quod etiam sæpe alias contigisse, pater frater Andreas Cabrerizo testatus est. Sic ille contemplabatur ut aliquoties, non solum in ecstases raperetur, verum etiam ejusdem corpus elevaretur a terra; uti factum est, dum e Moncada eodem, quo ibidem concionatus fuerat, die reversus est.

[25] Relicto enim retro se servo, qui ejus equum ducebat, [elevatus a terra, alias facie quoque] ingressus est agrum, alta frumenti segete plenum, in quo a famulo non poterat videri. Ibi tam ferventer cœpit contemplari, ut corpus ejus supra omnes spicas tolleretur in aërem. Interim illac transivit quidam incola Moncadæ, Baptista Ferreri appellatus, qui a famulo petiit, quid ibi ageret. Respondit is, se exspectare Bertrandum: quo audito, homo curiositate ductus voluit ipsum videre, & in locum eminentiorem in ora plateæ insiliens, illum supra spicas segetis in aëra sublatum vidit. Simile quid conspexerunt quidam Indi in Tubara, qui ædiculam, in qua ipse hospitabatur, forte ingressi, spectarunt eumdem bene media ulna elevatum a, quemadmodum supra dictum est. Uti S. Lucas de transfiguratione Domini nostri loquens ait: “Dum oraret, facta est species vultus ejus altera b;” hoc est, orantis Christi vultum visum fuisse instar solis splendidum (quod erat orationis sanctitatem comprobare)ita ex Beati, dum oraret vel de Deo loqueretur, facie aliquoties splendoris radii processerunt; idque sæpius factum est.

[26] Eremita ex Cullera, Michaël Pons nomine, Valentiam adveniens, [mire splendens] B. Bertrandum, quocum arctam colebat amicitiam, invisendi gratia ad januam cellæ ejus pulsavit: quam Beatus aperiens, visus est faciem magno splendore micantem habere; quod eremitæ admirationi simul ac timori fuit. Christophorus Ferreri, notarius Valentinus, quadragesimus nonus testis in Processu, auctoritate Sixti V formato, asseruit, sibi sæpe accidisse, ut, dum Beati cellam adiret, velletque eam ingredi, compulsus fuerit retrocedere, non ausus intrare propter ingens lumen, quod videbat. Id ipsum in eodem conventu expertus fuit pater frater Michaël Herrero. Erat tamen Bertrandus alias facie passim pallida & decolori, ut solent homines laboribus attriti. Pari modo in Moncada, cum strumas Sperantiæ Assensi sua lingua lambisset, illico in ecstasim raptus fuit, ejusdemque vultus resplenduit, sicut dicetur inferius. In conventu quoque S. Annæ in Albayda venerandus pater frater Joannes Alarconi sæpe per rimas januæ vidit eum supernaturali claritate fulgentem.

[27] [& manibus etiam] Francisca Ferreri, equitis Michaëlis Joannis Beneyto uxor, feria IV Majoris hebdomadæ, uno anno ante obitum B. Ludovici, confitendi gratia ipsum adiens, eodem momento, quo ad ejusdem pedes procumbebat, vidit ipsum ita facie manibusque lucentem, quasi fuisset Sanctus, qui descenderat e cælo, sensitque odorem suavissimum e vestibus prodeuntem, ita ut post confessionem inde recesserit plena gaudio, ac velut surrexisset a pedibus Sancti, gloria jam donati. Aliud simile experta est Joanna Marachiglia, quo tempore B. Ludovicus hospitabatur infirmus in nosocomio sodalitii S. Mariæ Virginis, cujus curam gerebat frater illius dominus Hieronymus. Dum enim hæc ad præbendum ei quoddam remedium accederet cum famula domestica, accensum cereum, quod cubiculum istud, undique clausum, lumine careret, manu gestante, eoque cereo extincto, locus admodum tenebrosus mansisset; illumque denuo accensura iret, eodem momento tam lucidus ibi splendor eluxit, ut omnia clare conspectui apparerent: qui quidem splendor perseveravit, donec famula cum accenso cereo reversa fuit.

[28] [ac vestimentis cælesti luce micare sæpius visus fuit.] Dum Beatus anno MDLXXIII, festo Ascensionis Domini nostri Valentiæ in ecclesia S. Michaëlis concionem habebat, illius vultum ac vestimenta lucida, ipsumque e cathedra sursum elevatum, quidam medicus pariter spectavit. In vico Monpoix in Indiis capitaneus Ferdinandus de Bentocout quadam nocte tugurium, in quo B. Ludovicus Bertrandus hospitabatur, ingressus, cum nec facem nec candelam penes se haberet, conspexit velut multarum candelarum ardentium lumen, ipsumque, flexis genibus ante oratorium suum procumbentem, duosque viros assistentes, prout superius memoratum est. Ingressus Servus Dei una cum beato fratre Nicolao Factore in cellam S. Vincentii Ferrerii, & ambo orationi intenti magna luce coöperti fuere, adeo ut Lucas Portina, beneficiatus ecclesiæ cathedralis Valentinæ, & socius B. Nicolai, qui ibi aderant, accurrerint, ut splendorem viderent, videruntque, non tamen duos dictos Beatos, priusquam splendor ille cessaverat.

[29] [Quotidie utut debilis, Missam celebrat, aut communicat;] Quamquam hactenus relata apprime probent illius in oratione fervorem spiritus, maxime tamen profecit, in devotione erga sanctissimum Sacramentum altaris; propter voluptatem, qua fruebatur in Missa, quam numquam prætermisit celebrare, nisi nonnumquam gravi morbo impeditus. Hilarissime agebat diem Natalem Domini, quo tres Missas dicere licebat, uti & diem Defunctorum omnium, quo patres Prædicatores in universa provincia Aragoniæ ex speciali privilegio Julii III tres Missas celebrant. Præscriptæ B. Bertrando adversus surditatem ejus quædam potiones fuerant, mane ac vesperi sumendæ, quibus contendebat medicus noxios illius, utut acres, humores consumere; non tamen prætermisit ille celebrare. Ast cum nihil hisce proficeret, suspicati sunt, fortasse ipsi pro tempore noxium esse Missam dicere: verum ille nihilominus voluit in celebrando perseverare, asserens, se nihil curare valetudinem suam, quantum opus erat, ut eam posset dicere. Et quamvis ita viribus defecisset, ut post Missam pedes suos regere nequiret, & nonnumquam etiam corrueret in terram, nolebat tamen eo sacro solatio privari. Dum vero nimia vi mali prohibebatur, sumebat quotidie sacram Eucharistiam, utque cum debita animi puritate sanctissimum Sacramentum susciperet, solebat confessionen præmittere & pridie vesperi, & denuo ipso mane.

[30] Celebrabat autem Missam tanta cum devotione, ut eam etiam circumstantibus inspiraret, flebatque majori illius temporis parte, [in Missa fervorem suum adstantibus aspirat, ac cælesti luce] peculiariter a tempore Consecrationis usque ad Communionem. Solebat ei in hoc sancto Sacrificio sæpe ministrare frater Joannes Perez, qui & asseruit, ipsum, quamdiu durabat Missa, facie admodum splendida fuisse. Hieronymus quoque Abella, toties hic nominatus, dum illius Missis interesset in conventu S. Annæ in Albayda, observavit, soluisse eumdem, quando non aderant in ecclesia alii, quam ipse cum suo ephebo, bona quarta horæ parte morari cum sanctissimo Sacramento in manu, priusquam illud sumeret in ore, atque interim semper flere; vultumque illius velut crystallinum fieri, & circum sanctissimum Sacramentum & caput Beati conspici magnum circulum splendoris. Quam ob rem eidem Abellæ inde Belgidam redeunti ephebus suus, qui erat ætatis annorum tredecim, & Melchior Magnez vocabatur, aliquando dixit: Vidistine, domine, splendorem, quo pater frater Ludovicus faciem suam cinctam habuit, dum fleret cum sanctissimo Sacramento in manu? Tace, respondit ei dominus, & nihil dixeris ex eis, quæ vidisti. Idem iste Melchior Magnez postmodum relicto dicti Abellæ servitio, duobus annis servivit patribus in conventu S. Annæ, quo interim tempore B. Bertrando Missam celebranti ministrans, sæpe vidit candidissimam nubem super ipsum, dum sanctissimum Sacramentum teneret in manu, descendere, formarique quosdam arcus lucidos ad instar facium ardentium.

[31] Cum Joannes Marcus Corbera, sacerdos beneficiatus ecclesiæ S. Joannis del Mercato Valentiæ, [frequenter micat.] conventum S. Onuphrii, dum ibi Prior erat B. Bertrandus, adivisset, ut generalem de peccatis suis confessionem apud eum institueret, uti fecit; ac postridie (qui dies erat Bacchanalium) antequam inde recessurus erat, vellet eidem Beato in Missa ad altare majus celebranda assistere, accidit, ut, dum ille sanctissimum Sacramentum in manu haberet, ejus vultus valde splendesceret, & quidam radii lucidi prodirent. Quod ipse admirans surrexit in pedes visurus, an quod ibi lumen esset, unde is splendor posset oriri. Sed nullo invento præter duos cereos altaris, & eos quidem ab ipso remotiores; cum ecclesiam quoque ob clausas fenestras obscuram esse observasset, vidit, Beati vultum ad instar lunæ magnum istum splendorem circum spargentem; atque ipsummet Beatum, fixis in sanctissimum Sacramentum oculis, blande arridentem. Quo viso, sacerdos obstupuit, ac sibi dixit: Vere iste Homo suis oculis Deum videt!

V.

[32] Licet Bertrandus maximos e cælo favores reciperet, non tamen consuetum pœnitentiæ rigorem umquam prætermisit, quia, ut superius dictum est, [sejunium perpetuum observavit,] cum sua sese humilitate involveret, iidem isti favores faciebant, ut se tanto minus æstimaret, tantoque graviorem peccatorem reputaret. Hinc semper vixit in horribili metu damnationis suæ, ac proinde tam severa & extraordinaria fuit ejus pœnitentia, ut vix exponi queat; neque hæc solum certo aliquo temporis spatio, sed, quamdiu vixit, duravit. Cœpit a teneris annis corpus suum jejuniis ac vigiliis macerare, eaque erat a cibis abstinentia, ut incredibile videatur, potuisse humanum corpus tam modico alimento sustentari. Non sufficiebant ipsi jejunia sui Ordinis, quæ septem mensibus observantur, a festo sanctæ Crucis mensis Septembris usque ad Pascha Resurrectionis Domini, ac præterea omnibus feriis sextis, aliisque certis diebus peculiaribus, sed jejunabat semper, contentus eo, quod concedebat Ordo, quodque valde modicum est, & ex portione sua etiam separabat partem, dandam pauperibus, ut dictum est.

[33] [cibos suos insipidos reddens, nec, nisi vilioribus vescens.] Ne gustui indulgeret, comedebat cibos sine sale, ac sæpe etiam aspergebat alöe; & interrogatus, quid ageret, aiebat, id sibi bonum esse. Cum aliquando cuidam sæculari diceret, se adeo nauseare cibos, ut, nisi sibi darentur quidam parvi panes c, ne bolum quidem diglutire posset; responsum accepit: Qui possunt Reverentiæ vestræ cibi sapere, si alöe aspergas? Quo audito, Beatus agnoscens secretum suum notum esse, vehementer erubuit, tacuitque. Tempore infirmitatis suæ nullas volebat delicias, & si quæ ipsi donarentur, eas ad valetudinarium mittebat, & utebatur eo, quod præstabat conventus. Semel, dum per Quadragesimam concionabatur in Moncada, prandenti in domo Josephi del Campo appositus fuit quidam piscis marinus; sed nulla ratione induci potuit, ut eum gustaret, causans, quod æquum non esset, ut, qui prædicabat abstinentiam, ipse comederet Pagelum (sic vocatur piscis iste) ac pari modo etiam alibi fecit, non nisi legumina herbasque admittens.

[34] [Vigiliis intentus, lecto non utitur; uti coactus] Vigiliæ illius erant productissimæ, quia majorem noctis partem exigebat orando, sero se recipiebat ad somnum, surgebat valde mature, semper intererat Officio matutino, post quod frequenter perseverabat in ecclesia usque mane; &, si rediisset ad cellam suam, incumbebat studiis; aut, si non permitteret sopor, brevissimo quiescebat tempore, diligenter solitus mature surgere. Lectus ejus erat scamnum vel arca cum duobus libris vice cervicalis; nec umquam cubabat in lecto, quem semper revolvebat, velut in eo jacuisset; idque pariter faciebat, quando prædicandi gratia foris aberat a conventu. Quin etiam nimis molle reputans super arca dormire, fecit sibi e rudi asperaque tela fasciam nodis implexam, qua cinctus, in quamcumque partem se verteret, cruciabatur. Coactus autem a medicis ratione gravis morbi exutus decumbere in lecto, invenit modum, quo vel sic exutus ageret pœnitentiam, non sinens miserum corpus suum ulla quiete frui.

[35] [corpus in eo aliter cruciat.] Hinc paulo ante mortem suam eum visens pater frater Joannes Lescano, cum manum illius, quam sub torali tenebat, osculandi ergo sibi porrigendam expetiisset, illeque ex modestia recusasset, obstinatus animo manum suam torali supposuit, deprehenditque laterem, quem ille subter humeros suos carnem inter ac tunicam inseruerat. Quam ob rem admirabundus dixit: O pater, frater Ludovice, quare hoc facis, dum male te habes? Pater mi (respondit ipsi Vir sanctus) jamjam appropinquat dies, teque oportet brevi transire ad cælum; sed obtestor te, ne id cuiquam hominum, qui in mundo sunt, reveles. Præter prædictas corporis castigationes induebatur cilicio, quod, licet quam secretissime posset, faceret, dum tamen lavandam dabat tunicam suam, in ea semper aliquot setæ inhærebant. Adhæc certis temporibus cingebat se aspertima catena ferrea, dumque ad Indias profectus est, aperta arcula, quam in cella habebat, repererunt magnam flagellorum aliorumque pœnitentiæ instrumentorum copiam, quæ semper habebat in promptu. Reprehensus aliquando ab amico suo, cur sese tam severe flagellaret, hilari vultu reposuit: Quid vis, ut ego hac in re faciam, si fatuus sim? Hac ratione omnem repellebat inanem gloriam, quæ hinc sibi potuisset obrepere.

VI.

[36] Cum Bertrandus a pueritia sua semper magno cum timore Dei processerit, [Castitatis eximius cultor,] & angelicam vitam duxerit, facile colligi potest, quæ fuerit ejusdem puritas & castimonia, cum numquam de re alia, quam de cælestibus loqueretur. Proinde non solum fuit castus, sed etiam virgo. Numquam ex ore ejus procellit vox, quæ non foret honestissima; dumque de castitate sermonem haberet, tanto eam cum ardore persuadebat, ut castissimam mentem suam proderet foris. Hæc omnia testatus est Laurentius Perpignano notarius, qui Beatum cognovit ab ætate illius annorum quinque, cum eoque familiaritatem coluit, tam ante, quam postquam ille Religionem professus est, & in multis itineribus ejusdem comes fuit; idemque pro certo habuit, illum ipso, quo obiit, die æque virginem fuisse, quam quo natus est. Sed & alii quoque insignem illius puritatem admirantes, eum angelum potius, quam hominem, reputarunt.

[37] Tam singularis erat honestatis, ut, si quid infirmitatis in corpore suo contraxisset, [eidem servandæ caute invigilat,] nollet ei a quoquam manus applicari. Numquam cum mulieribus familiaritatem coluit, & quando loquebatur cum eis, id agebat, vel ut aliquid spiritalis solatii in angustiis impertiretur, vel ut easdem in viam divini servitii conduceret. Atque in hisce insuper tam erat moderatus, ut post pauca verba recederet: si vero illæ replicarent, quo eum diutius audirent loquentem, Abite, filiæ, aiebat, ego non obliviscar Deum orare pro vobis; atque ita dimittebat. Fuit hoc maxime observatum in Indiis, ubi nullam umquam mulierem in obsequio admisit; cum illis in partibus soleant mulieres Indæ Christianæ doctrinæ doctoribus, seu parochis, inservire. Affirmant præterea multi e principalioribus personis, numquam se conversatos fuisse cum homine modestiori, & in quo puritas candorque animi magis eluceret; qua de causa in singulari habebatur honore, & Sanctus audiebat.

[38] Insigne hujus rei argumentum habemus ex occasione, [immissam ad eam violandam mulierculam verberibus æbigit;] quam inter Indos ei dæmon obtulit. Nam hi irreprehensibilem boni Patris vitam & amorem solitudinis suspicientes, voluerunt in Tubara honestatem ejus tentare, submittentes astutam callidamque feminam, quæ ipsum ad offendendum Deum incitaret. Quæ cum illum callide ad fores evocasset, ac diabolico artificio ad peccandum provocasset, Beatus arrepto cingulo, quo utebatur, inflictis verberibus repulit. Tum, Ignosce mihi, inquit mulier: non enim ego hoc mea sponte incœptavi; sed violenter adacta: exposuitque, quo modo ad hoc facinus subornata fuisset ab Indis. Hos vero iste eventus tam pie affecit, ut non tantum bona illius inter ipsos fama confirmata fuerit, verum etiam creverit.

[39] [& alteram ab honorato viro, cujus libidinem Sanctus reprehenderat,] Alterum casum archiepiscopns Insulæ S. Dominici refert in Historia Mexicana Ordinis Prædicatorum d. Nimirum: prædicante B. Ludovico in Novo regno Granatensi, quidam ex præcipuis viris, eidem admodum deditus, nec minor ejusdem sanctitatis admirator, ac conversationis amans, inordinato affectu erga quamdam honestissimam feminam exarsit; cujus valida honestatis arce per astutam diligentiam, prodigaque sagacis amatoris promissa, insidiose ac continue impugnata, tandemque victa, ambo in peccatum lapsi sunt, in eoque perseverarunt. Beatus hac re ultra modum perculsus, ut suo fungeretur munere, perversum amasium fortiter redarguit; verum hic, velut harum voluptatum mari incaute nimium immersus, parum ipsi auscultavit. Reverso deinde Beato zeli pleno, ac reprehensiones, primo molles, deinde acres iterante, cœpit perversus homo fastidire; eoque processit illius cæcitas, ut, qui illi assentiri, ejusque sana consilia exsequi debuerat, inierit aliud a dæmone suggestum, castissimi Patris sanctitatem violare conatus.

[40] [eumdem in finem subornatant,] Hunc in finem bonam denariorum summam cuidam impudicæ juvenculæ donavit, ut hæc detestandis suis artibus candorem purissimi Religiosi contaminare niteretur. Erat illa pulcra & mirabiliter venusta, & cum eleganti levitate fastose ornata: sperabatque fore, ut ob pretiosas vestes suas majoris fieret, & reprehensionibus minus exposita, atque in omnem eventum spectabilis conditionis credita, velut persona alicujus auctoritatis Beatum præ metu facinus suum tacere compelleret. Accessit audax mulier, quo tempore ille maxime solitarius degebat, circa mediam noctem, & portam hospitioli ejus clausam inveniens, tintinabulo sonuit. Vigilans pius Pater ex importuno tempore suspicatus, se ad audiendam confessionem, aliave urgenti de causa evocari, ad portam cum lumine accurrit; sed antequam aperiret, petiit, quis adesset, & a quo missus; & illa nefarium propositum suum, quam potuit, optime indicavit.

[41] [acerrimæ sui flagellatione & ad Deum fusis precibus,] Hoc, ille, audito, totus exhorruit, frontem suam pectusque sæpe cruce signavit, ostioque diligenter obfirmato, recessit in ecclesiam, ubi se severe & inusitato cum rigore flagellavit, tam vehementer sonantibus ictibus, ut curiosa mulier, nondum omni spe abjecta, eorum strepitu impelleretur ad videndum, quid id rei esset. Accessit ergo ad ecclesiam, & per rimas studiose speculans, causam strepitus vidit, Patremque post diuturnam sui flagellationem diuturnis pariter precibus insistentem, ut Deus se (prout ipsemet postea asseruit) diabolicis technis liberaret. Fert ibidem fama, Beato post flagellationem deliquium passo & humi extenso SS. Mariam Magdalenam & Catharinam martyrem apparuisse, corroborantes eum, & ab iis, qui cum muliere aderant, visas, & ex earumdem insignibus cognitas fuisse.

[42] Post trium horarum spatium Pater ad sui hospitii portam reversus eamdem mulierem invenit, [uti & virum, qui eam subornaverat, ad pœnitentiam adducit.] quanto antea pervicacem in malo, tanto nunc mutatam, tamque timoratam, ut non ausa fuerit domum suam reverti. Cui Pater ait: Vade, filia, in pace, & cave, ne quid simile imposterum tentes, ne Deus te, dum minime putes, castiget. Ipse quoque incentor sceleris tantum doluit, ut postridie ad pedes Patris procumbens perfusus lacrymis flagitaverit commissi veniam, paratumque se exhibuerit ad quæcumque ille imperaret. Suscepit illum solita sua mansuetudine benedictus Pater, & salubre illi consilium dedit; ipse vero mente contritus & obtemperans pœnitentiam egit. Sic ille duas animas lucratus est, & nobis admirabile suæ castitatis exemplum reliquit.

[43] Alterum ad persuadendam virginitatem B. Bertrandi argumentum peritur a supernaturali fragrantia, [Hanc illibatam Sancti virginitatem Deus cælesti fragrantia] quam spirabat sanctum corpus ejus non solum post mortem, verum etiam multis annis ante; quo favore Deus multos Sanctos, ac passim virgines honoravit. De patre nostro S. Dominico legitur, quemdam litterarum studiosum, dum vellet illius manum osculari, suavem sensisse odorem, per eumque sensuali tentatione liberatum fuisse. S. Vincentius Ferrerius, S. Thomas Aquinas, & S. Catharina Senensis, multique alii Sancti, quos virgines fuisse, constat, ea gratia gavisi sunt, ac noster quoque B. Bertrandus, non semel ac iterum, sed sæpissime ac multis annis, priusquam moreretur, atque insuper postquam mortuus fuit. Innumeri sunt, qui pro hoc odore testimonium dixere.

[44] Frater Antonius Catalano conventus S. Onuphrii ait, [testatam voluit, a plurimis perceptam,] e Beati manibus prodiisse insolitum gratissimum odorem, talemque, qualem hodieque spirat planeta, qua usus fuit S. Vincentius Ferrerius, quæ hactenus servatur in Alcagniz. Francisca Ferreri, apud ipsum confiteri solita, asseruit, se ex ipso ejusdemque tunicis odoratam esse cælestem fragrantiam; sicut etiam in capitulo de Oratione dicetur. Violanta Guincar apud eumdem confessa, e sede confessionali recedens, odorem experta est suavissimum. Pater frater Melchior de Moreglia affirmavit, se semper, dum illi adstitit, sensisse eumdem bonum odorem, quo maxime recreabatur; sæpeque dum interesset Salve e, demissosque in terram oculos haberet, ex eodem odore percepisse, quandonam ille transiret. Primus e Religiosis, cujus Missæ frater Petrus Joannes Saragoza, rector collegii Oriolæ, dum erat novitius, inservivit, fuit B. Bertrandus, ex ejusque sacris vestibus, dum eas exueret in sacristia, odorem gratissimum prodeuntem percepit.

[45] Idem ipse Beato, postrema infirmitate sua laboranti, [tæm dunt ille viveret,] semestri spatio in cella ministrans, eumdem odorem, quem ante in sacristia senserat, odoratus fuit, & odorari perseveravit, quoties ejusdem vestes librosve contingeret. Simillimum etiam testatus est frater Joannes Baga, qui asseruit, se nec divinando assequi potuisse, qualis esset odor, quo B. Bertrandus fragrabat, quippe qui nulli terreno esset similis. Pari modo medici Ludovicus Collapo & Josephus Reguart, qui illum ordinarie visitarunt, testati fuere, eumdem, non obstantibus infirmitatibus suis, a quibus fœtere debuisset, mirum in modum bene oluisse, seque id expertos esse, quoties ad explorandum arteriæ pulsum ad ejus lectum accesserunt; ita ut Reguart ejus rei causam investigandi gratia stragula ac linteamina lecti diligenter scrutatus, plurimum admiratus fuerit insoliti qualitatem odoris, qui nec florum, nec moscho, nec succini erat similis.

[46] [quam cum obierat,] Porro hanc fragrantiam, non solum eo vivente, sed etiam mortuo, perceptam fuisse, constat ex innumeris testibus f, inter quos nobilis eques Franciscus Ludovicus Blanes dixit, se quidem eam sensisse, dum ille viveret, sed multo majori cum admiratione odoratum esse, simul atque exspiravit; priusquam autem cadaver indueretur, pro sua erga ipsum devotione ejus pedes osculans, ultra modum obstupuit ex tanta suavitate odoris; quam ob causam & ipse quoque circumcirca scrutatus est, sicubi forte quædam odoramenta adessent; sed nihil ejusmodi reperto, tanto magis miratus est, quanto magis oppositum contingere debuerat in corpore B. Bertrandi, tum quod tibias haberet plagis infectas, tum quod tanto tempore infirmus decubuisset in lecto. Id ipsum etiam varii affirmaverunt; ac nominatim Philippus Fuset, civis Valentinus, qui etiam in cellam ingressus fuit, postquam Beatus obiit, aliique, corpore insepulto jacente in ecclesia; & specialiter Gaspar Gari subdiaconus, qui illius manibus oscula figens recepit odoratum, quem plus triginta annos amiserat, hausitque suavissimum odorem, de quo infra redibit sermo.

[47] [atque etiam postmodum, quando ejusdem corpus in aliud sepulcrum translatum fuit.] Percepta insuper eadem fragrantia est die translationis corporis ipsius in sepulcrum, in quo hodieque situm est, moxque ut aperta tumba fuit, in qua primo positum fuerat; quod Josephus Monleone, litterarum studiosus, domnus Henricus Ferrerius, & Franciscus Vaziero notarius speciatim testati fuerunt. Ex quibus omnibus manifeste conficitur, B. Bertrandum fuisse castissimum & virginem. Est & aliud, quod id ipsum magnopere confirmet; nimirum quod ipsemet, dum in Indiis degebat, cuidam dominæ, cui erat a sacris confessionibus, dixerit, se virginitatem suam per gratiam Dei semper servasse, virginemque esse, qualis prodierat ex utero matris suæ.

ANNOTATA.

a De hisce ita Clemens X Papa in Bulla Canonizationis: Ab ipsis Indis visus fuit a terra in ecstasi elevatus.

b Lucæ cap. 9, ℣. 29.

c Vereor, ut hanc vocem recte verterim: nam Italice est: certe pagnotelle, quam vocem in Lexicis non reperi.

d Avignonus hic in margine laudat Rocam in Vita hujus S. Ludovici tract. 1, cap. XI, ubi hic laudatum Dominicopolitanum in Hispaniola, ampla Americæ Septemtrionalis in mari Boreali sita insula, archiepiscopum, Augustinum de Avila Padilla appellat, de quo consuli potest Echardus in Bibliotheca Prædicatorum tom. 2, pag. 351, unde hic observasse sufficiat, ipsum S. Ludovico synchronum & ante acceptum archiepiscopatum ejusdem Ordinis S. Dominici professum fuisse.

e Nempe, ut existimo, dum Antiphona de beatissima Dei Genitrice Salve, Regina cantaretur.

f Adi etiam dicta in Commentario prævio num. 53.

CAPUT III.
Persecutiones, quas Sanctus a dæmonibus ac perversis hominibus pertulit: intrepida ejusdem prædicatio & fructus: vitæ pericula propterea superata.

CAP. VII.

[A dæmonibus sæpe] Placet Deo amicos suos in virtute patientiæ exercere, atque in hunc finem laxare frena dæmoni, ut hic possit eos molestiis & persecutionibus affligere, eaque ratione ista virtus manifestetur, luceatque in toto mundo & per omnia secula. Sunt proinde persecutiones perutiles servis Dei, ut magis magisque mundentur, & illustrentur gloriosis triumphis, quibus moveant admirationem hominibus, lætitiam angelis, & divinæ Majestatis adaugeant gloriam. Non pervenisset B. Bertrandus ad tam excelsum sanctitatis gradum, si ei defuissent insidiæ & persecutiones dæmonis; quia ex hisce per arma pœnitentiæ & orationis, aperto adversus ipsum dæmonem bello, velut alter S. Antonius, secretas victorias reportavit. Ad hoc propositum ipsemet cuidam amico suo sic ait: Obstupesceres, frater, si scires, quas molestias mihi dæmones creent. Aliquando me projiciunt ex loco, in quo dormio, coguntque me meis manibus me defendere; aliquando me fustibus cædunt; alias nituntur horrendis spectris terrere, ut me orantem perturbent; sed per gratiam Dei semper tandem abscedunt confusi.

[49] Narravit etiam cuidam, se, dum noctu per ecclesiam conventus Valentini incederet, [diris modis tractatur.] vidisse dæmonem vultu ferocem prope vas aquæ lustralis, qui ibidem stare videbatur, ut impediret ejusdem aquæ usum, quem odit. In Indiis illum vehementer persecuti sunt dæmones; cum enim orandi seque flagellandi gratia quemdam montem sæpe ascenderet, ibidem ab iis mulctabatur verberibus; & nonnulli, qui ipsum secreto fuerant secuti, audiverunt eum conquerentem his verbis: Sinite me, proditores! In Tubara quoque in sua exigua casa ab iisdem exceptus verberibus est, ut supra diximus; & in eodem loco ob conversum ad Christiana sacra baptizatumque unum e præcipuis viris, senem & infirmum, pessime habitus.

[50] Nec satis dæmonibus fuit, ipsum tam sæve tractasse, [Dicteria, calumnias,] sed etiam homines ad eumdem affligendum concitarunt. Ex hisce fuerunt nonnulli, qui, quod ille pro Sancto haberetur, invidentes, injuriosis dicteriis eum calumniabantur, Hypocritam, Deceptorem & Idiotam vocitantes; quæ omnia ille patientissime ac sine ullo sensus indicio tolerabat. In Cipacoa a cum esset in ecclesia cum Francisco Ribera, accessit quædam persona, quæ ira percita multa ei convicia ingessit: cui Servus Dei eximia cum mansuetudine ac hilaritate respondit, recte ipsam omnia dixisse, veniamque petiit, quia gravis erat peccator. Volenti autem Riberæ Beatum tueri, omnesque injurias & male facta, in Bertrandum congesta, regerere in caput calumniantis, obstitit ille, eosque reduxit in pacem.

[51] [injurias ab hominibus sibi illatas æquo animo perfert,] Valentiæ cum Beatus censuisset, non expedire, ut quorumdam nobilium equitum causam susciperet, illi indignati & ulciscendi cupidi, convenerunt, ut eorum unus fingeret se graviter ægrotum, Servumque Dei ad sese in quamdam domum evocari juberet. Quo facto, nobilitatis suæ immemores, cœperunt illum ibidem illudere atque indignis modis verbisque excipere, exprobrantes, pravum Religiosum esse, & ad has illasque domos, quo magis luberet, discurrere. Ad hæc Beatus pro more suo mansuete & cum solita patientia respondit: Ego, domini, eram in mea cella, & vos me huc arcessistis: quod autem dicitis, me improbum esse, tam verum est, ut nemo me melius, quam vos, noverit. Quæ proinde ab illis libens passus fuit, & ad conventum suum reversus est.

[52] [alteramque gravissimam ab alio vindicatam dolet,] Tentavit dæmon, quantum potuit, ipsum diffamare, ut ejusdem concionum fructus impediret. Capitaneus Sanciz testatus est, ipsum a calumniatore accusatum fuisse, quod duos filios ex duabus Indis infidelibus procreasset, quos ipse Capitaneus in sua domo aleret. Quam calumniam idem Capitaneus ægerrime ferens, auctorem illius jussit ad se vocari, causa magni momenti negotium tractandi prætenta: at venire nolentem ipsemet accessit; dixitque: Ignave, unde tibi ista audacia, ut tantam calumniam Viro sancto impingas? simulque gladio suo ejusdem faciem percussit, vulneravitque. Quod ubi Beatus rescivit, vehementissime doluit, cum eoque conquestus est, asserens, se majorem isto peccatorem esse, ac multo pejora de se dici potuisse.

[53] [aliique calumniatori sceleris pœnam remitti obtinet.] Pari modo incitavit dæmon quamdam Indam, nomine Marinittam, ad Beatum infamandum. Erat hæc concubina cujusdam Hispani, ex quo liberos habebat; ne vero pœnas penderet quæsitori, quem episcopus eo miserat, persuasit ei, ut culpam B. Bertrando affingeret. Vulgabatur hæc infamia per totam istam regionem cum dolore bonorum omnium, apud quos optima erat de Patre existimatio. Sentiebat & ipse, ut conjicere licet, hanc injuriam; sed solabatur se cum Christo crucifixo. At placuit Deo, ut, facta inquisitione, veritas patesceret; cumque magistratus castigare vellet amasium concubinæ, intercessit pro eo Servus Dei, suisque precibus veniam ei impetravit; ac suadenti socio suo, ut flagitiosum istum calumniatorem plecti permitteret, Tace, respondit, charissime frater, non in omni causa procedendum est ex rigore justitiæ, & oportet paululum tolerare & ex amore Dei pati. Neque tantum injuriam ei condonavit Beatus, verum etiam, postquam subtraxerat pœnæ, eodem imposterum familiariter usus est, non secus atque semper arcta inter eos amicitia intercessisset.

[54] In alia item occasione probavit Beatus, examussim se inhærere doctrinæ Euangelicæ, quæ jubet bene facere inimicis. Duos viros de quibusdam vitiis reprehenderat, [Divina in duos Sancto injurios vindicta.] qui vindictæ ergo januam casæ, in qua Beatus hospitabatur, conspurcarunt, quod ad infamandum quempiam fieri assolet. Atque id ipse quidem patienter lætoque animo tulit; sed Deus, cui suorum honor cordi est, sceleratos illos castigavit, permittens, ut eorum alter subitanea morte tolleretur e medio, mortuusque instar picis niger appareret; alter vero, qui fortasse minus reus erat, in morbum incideret, atque ita aliquot annis patiendo lueret, manibus captus pedibusque, eoque deveniret, ut, licet sanæ mentis esset, ipsemet faciem suam conspurcaret, quemadmodum conspurcaverat fores Bertrandi.

VIII.

[55] Fuit Servus Dei in procuranda animarum salute maxime assiduus, [Assiduus erat in concionando & ab omnibus expetitus:] non solum privatis monitis, verum etiam publicis sermonibus, quos habuit continue (nisi adversa valetudine præpediretur) in omnibus locis, in quibus habitavit; & propter famam virtutum & sanctitatis auditus libenter fuit, & propter fructum spiritalem in omnibus expetitus ecclesiis. Proinde sæpe conciones habuit in cathedrali ecclesia Valentina, in parochialibus, & in conventu suo. Prædicavit etiam aliquo tempore in domo puerorum S. Vincentii Ferrerii, doctrinam Christianam eis exponens. Rogatus præterea fuit a sacris inquisitoribus, ut concionaretur in publico actu Inquisitionis; verum ille se excusavit humiliter; oportuit tamen, eum id ut minimum semel facere; uti fecit. Et quamvis tunc ex multis suis infirmitatibus haberet pectus plenum pituita, & raucas fauces, nihilominus, non etiam obstantibus magna fori amplitudine & ingenti auditorum copia, ab omnibus bene auditus fuit; ut testatu, est doctor Jacobus Hernandez de Heria, sancti Officii promotor fiscalis, asserens, Deum tunc voluisse Beati merita sic munerare.

[56] Non solebat auditores suos in diem crastinum invitare; [quæ argumenta potissimum tractaret: ante concionem consulebat Deum:] quia ex humilitate sua non consueverat se Prædicatorem dicere, sed Pauperculum surdum. Quamquam autem non uteretur ornamentis Rhetorices, quibus aures delectaret, erat tamen vehementer expetitus, quia verbum Dei ejus ore prolatum admirabiles creabat effectus. Persuadebat efficaciter (gloriosum patrem S. Dominicum imitatus) devotionem Rosarii, consueveratque semper narrare aliquod exemplum insignium favorum, quos Mater Dei præstitit recitantibus Rosatium, cui ipse erat addictissimus. Pio quoque cum affectu commendabat preces pro animabus in purgatorio detentis: nec minus efficaciter cohortabatur, ut pœnitentiam agerent, & peccandi occasiones vitarent; ipsemet facie pallidus totoque corpore emaceratus viribusque exhaustus ac debilis, vere se pœnitentem exhibens; unde uberes fructus referebat. Quemadmodum ante concionem in cella sua consulebat Deum de eo, quod prædicaturus erat, ita etiam faciebat in sacristia templi, ubi erat dicturus, ex qua egrediebatur tam accenso vutu, ut aliquoties radiare visus fuerit splendore, de quo supra.

[57] [peccata publica intrepidus reprehendit; quare vir notalis] Severus erat in reprehendendis peccatis, maxime si essent publica; quod quidam tam ægre tulerunt, ut mortem denique ei minati fuerint; at non propterea metuebat Vir sanctus, imo tanto magis invictum præferebat animum, respondebatque, se pro Jesu Christo libenter laturum, quidquid illi possent adversus se; nec prætermissurum dicere, quod sentiebat. Dum præerat conventui S. Annæ de Albayda, in quadam concione peccata publica reprehendens gravissime offendit virum nobilem, ratum, ab eo quædam peculiaria de se dicta. Egredienti igitur Beato ex ecclesia, ut domum cujusdam, Moton appellati, adiret, comitante famulo, Francisco Mora nomine, dictus vir nobilis per quemdam alumnum suum significavit, trucidaturum se ipsum, nisi de iis, quæ pro concione dixerat, palinodiam cecinisset: quæ ei nunciata fuerunt coram prædicto Mora aliisque.

[58] [cubum bellicum in ipsum explodere nititur;] Respondit pro more mansuete Beatus, felicem beatumque sese reputaturum, si mori contingeret propter ea, quæ prædicaverat; hac enim ratione futurum se martyrem ac singulari Dei beneficio potiturum. Postridie Beatus, cum eoque idem Franciscus Mora, ad conventum redeuntes e loco multum inde distante conspexerunt virum illum nobilem magnis passibus equo adventantem, manum minori fistula ignivoma bellica armatum. Mora totus perterritus suadebat Beato, ut declinaret occursum, petebatque instanter tam ratione salvandi Patrem, quam etiam magis seipsum: verum ille fretus Deo iter suum intrepide prosequebatur. Accurrens vir nobilis ferocissimo vultu raucisque faucibus in hæc verba prorupit: Improbe frater, tune ausus me reprehendere? Eodemque tempore versa in innocentis Religiosi pectus fistula, rotulam remisit, ut eum occideret.

[59] [at tubo in Crucifixi imaginem verso, veniam petit & obtinet;] At Bertrandus sine minimo turpis metus indicio, elevato versus fistulam brachio dextro signum Crucis formavit, & ecce, illico disruptum est infernale istud instrumentum, solitoque gravius visum fuit equiti, quod dum ille aspexit, vidit illud (o summum prodigium!) in Crucifixi imaginem mutatum. Quo inopinato eventu attonitus & compunctus corde, descendit, seu potius præcipitavit sese ex equo totus tremebundus, & in amaras lacrymas prorumpens, ad Beati pedes provolutus delicti veniam humillime petiit. Servus autem Dei pro sua solita clementia eum consolatus dimisit. Deinde vero ad Moram conversus dextro pollice suo ilius pectus signo Crucis signavit, præcipiens, ne, quamdiu ille viveret, id cuiquam revelaret; Quamvis (addebat) hac super re non sis interrogandus, antequam triginta anni elapsi fuerint. Atque ita vere contigisse, dictus Mora testatus est, cum primum anno MDXCVIII b arcessitus fuerit, ut tam mirabilem casum suo testimonio firmaret. Qua in re Beatus se non minus prophetam, quam Sanctum probavit.

[60] [duo alii, necem ei molientes, ad pœnitenti am adducti:] Inhærebant duo honoratæ conditionis viri cum publico offendiculo in notorio concubinatu, quos cum Beatus primo aliquoties privatim, deinde etiam aliquot vicibus in publicis concionibus, peccatum istud generatim insectando, monuisset, nec quidquam proficeret, statuit eos (sic exigente offensa publica) in cathedra publice reprehendere; quod & fecit asperrime. Id autem sic contigit: ascendens suggestum Beatus sensit, sibi in pectore suo dici, quæ dicenda essent, singulaque verba impressa memoriæ tenuit. Hinc magno animo & obfirmata mata voluntate, velut alter S. Joannes ad Herodem, cœpit hos publicos peccatores arguere; quorum unus tam impotenti fuit ira percitus, ut omnino decerneret ipsum e suggesto præcipitare; sed prohibitus flamma, qua eum circumdatum vidit: qua re præ metu contremiscens, domum suam festinavit, &, quod factum fuerat, concubinæ exposuit. Hæc autem terrore pariter plena sine mora ad Beatum accurrens, flexis genibus, delictum suum deflevit, & ab eodem in bono proposito suo confirmata ad sui patris domum remissa fuit. Alter criminis socius pari ira furens & obcæcatus statuit Servum Dei pessime ferire; qui cum circa ecclesiæ fores consisteret, videretque malo animo advenientem, quamvis posset se recipere in ecclesiam, id non modo non fecit, sed accensus desiderio pro veritate & justitia moriendi, eidem occurrit, & benigne salutatum rogavit, si quid a se posceret. Verum iste mentem suam subito mutavit, &, positis coram illo humi genibus, temerarii sui impiique propositi veniam flagitavit.

[61] Prædicante Beato in quadam ecclesia campestri quidam alicujus auctoritatis vir, [a malevolo missi exploratores cohibiti:] avebat scire, si quid ille adversus suos improbos mores diceret, ideoque tres viros, singulos seorsum ne alter de altero quidquam sciret, juramento obstrinxit, ut sibi renunciarent, si quid ab eo in se dictum fuisset. Accidit, ut, cum ecclesia a vico remota esset, ultimi trium tertium assequerentur, omnesque gravi tristitia illico corriperentur, nec eorum quisquam auderet mœrorem suum indicare. Eorumdem unus tandem sic ait: Amici, sumus omnes tristes, suspicorque mœrorem omnium ex una eademque causa oriri. Per vitam vestram dicite, cur tristemini. Responderunt duo: Nos dolemus, quod adversus hunc sanctum Virum exploratores missi simus. Eadem etiam mei causa doloris est, subjecit tertius. Inter hæc ad ecclesiam pervenerunt, jam cœpta concione, audieruntque Beatum hæc verba proferentem: Pharisæ non nisi unum Judam adversus Christum expetierunt; sed, qui mihi male vult, tres expetiit adversus me. Quibus dictis, tres hæserunt attoniti, quamque de B. Ludovico Bertrando bonam æstimationem ante conceperant, in ea magis confirmati fuerunt.

[62] Aliquando, dum mantica emendicato pane plena onustus ad conventum rediret, [immissi latrones deterriti: adultera reducta ad frugem.] in via eum duo viri adorti sunt, ut occiderent, missi ab aliquo, quem ipse reprehenderat. Sed evenit, ut ejus faciem intuiti tanto corriperentur tremore, ut viribus animoque destituti exsecrabile mandatum nequiverint exsequi. Prædicaverat sæpe adversus quamdam adulteram, quæ nihilominus nolebat a peccando desistere. Quadam vero nocte cum sola esset, intempestive expergefacta vidit in cubiculo suo magnum splendorem eoque in medio B. Ludovicum totum lucidum, digito fronti opposito ei minantem. Quod ipsam tantopere perterruit, ut arcessito adultero denunciaverit, nolle se imposterum cum ipso in eo peccato perseverare: unde & ipse quoque facti pœnitens effecit, ut mulier ad maritum suum reverteretur.

ANNOTATA.

a Locus in America est.

b Ex dictis in Commentario prævio num. 33 & sequenti S. Ludovicus post gestum Albaidæ vicariatum anno 1560 præfectus fuit tirocinio Valentino, a quo anno usque ad annum 1598 certo plures, quam triginta anni effluxerunt; ut adeo triginta annos, quos Sanctus memoratum factum inter & expetendum Francisci Moræ de eodem testimonium elapsuros prædixit, oporteat non stricte, sed latius interpretari; quasi dixerit, ut minimum triginta ac etiam plures intercessuros. Porro ex anno 1598, quo Mora istud primus testatus fuit, manifestum fit, cur nec in Vita prima per Antistium, nec in Relatione quatuor Auditorum Rotæ Romanæ ad Gregorium XV ulla de eodem miraculo exstet mentio; nimirum, quod tam hæc, quam illa, eo anno priores sint. Secus est de Bulla Canonizationis anno 1671, a Clemente X Papa edita, quæ illud secundumpartitionem nostram num. 10 merito celebrat. Vide etiam, quæ in Commentarii prævii § III de ejusdem Sancti effigie ibidem exhibita observavi.

CAPUT IV.
Donum Prophetiæ & Notitiæ spirituum, quo Sanctus dotatus fuit.

CAPUT IX.

[S. Teresiam ad institutionem Ordinis Discalceatorum] Ex multis eventibus constat, Deum prophetiæ spiritum cum B. Bertrando communicasse, ac præter plurima, quæ hanc in rem supra jam retulimus, quædam alia in hoc capitulo memorabimus. S. Theresia, Ordinis patrum Carmelitarum discalceatorum fundatrix a, primis annis, dum cœpit eum Ordinem instituere, super hoc proposito suo diversas spiritales personas consuluit; ac peculiariter scripsit ad B. Bertrandum, exponens desiderium suum & rationes, quibus inducebatur ad rem tanti momenti, quæque tot difficultatibus turbisque obnoxia erat, aggrediendum. Accepta hac epistola, Beatus hoc negotium Deo commendavit, & post tres quatuorve menses responsoriam ei misit subsequentem.

[64] [animæt, ejusdemque felicem progressum prædicit.] “Mater Teresia, litteras tuas accepi, &, quia negotium, de quo me consuluisti, ad Dei cultum plurimum attinet, volui illud prius meis tepidis precibus & Sacrificiis divinæ Majestati commendare; eaque causa est, cur respondere tardaverim. Modo in nomine ejusdem Domini dico tibi, ut sumas animum ad tantum opus aggrediendum, Deum te adjuturum, tibique fauturum; & illius nomine te facio certiorem, non elapsuros quinquaginta annos, quin vestra Religio futura sit una ex illustrioribus, quas habet Ecclesia Dei, qui &c. Valentia &c b.” Hoc recepto responso, S. Teresia inspiratum sibi a Deo opus felici successu prosecuta fuit; patuitque vaticinii veritas, ut totus mundus agnovit, agnoscitque, cum ista Religio tantopere accreverit, tantosque in Ecclesia fructus ferat.

[65] E tribus Religiosis unius Ordinis, qui Valentiam advenerant, [De tribus Religiosis varie vaticinatur,] duo B. Bertrandum inviserunt, quos ille ad cellam S. Vincentii Ferrerii conduxit, ac ibidem relinquens, ad suam regressus est, in qua tribus horis (quo tempore interim orasse creditur) moratus fuit. Post hæc ad eos reversus consedit cum iis in loco medio, & ad eum, qui sedebat a dextris, ait: Pater, vestra reverentia est Benjamin, id est, Filius dextræ; qui, cum eo nomine a suo patre Priore appellaretur, dictum admiratus est. Sermonem prosecutus Beatus adjecit: Nonne tres in hanc civitatem adventarunt? Cur non nisi duo huc venistis? Responderunt: Tertius, Pater, noluit venire nobiscum. Tum vero Servus Dei inquit: Placeret mihi, si calamum & atramentum haberetis ad scribendum, quæ dicturus sum. Video ibi arborem cum tribus ramis, quorum primus, utut irrigetur, non feret fructus, ac propterea abscindetur, & in occluso loco collocabitur. Secundus dabit fructum, sed amarum, proindeque brevi amputabitur; jamque videor illum videre in sepulcro. Tertius proferet fructum suavem; ideoque conservabitur.

[66] His dictis, subito silentium eis imposuit de iis, [trino eventu probante.] quæ dixerat, allegans Christi verba ad Apostolos post Transfigurationem Matthæi XVII: “Nemini dixeritis visionem, donec Filius hominis a mortuis resurgat.” Deinde rogatus ab eis, verumne esset, istam Deiparæ imaginem, in eadem cella positam, locutam fuisse cum S. Vincentio; respondit, id verum esse, atque insuper locutam fuisse cum quodam fratre, in eodem conventu habitante. Dicentibus autem ipsis: Is fuerit Reverentia vestra, reposuit, sibi non licere dicere, quis iste sit. Porro e prædictis Religiosis unus factus est tam ineptus, ut, amisso rationis usu, reliquo vitæ suæ tempore inclusus fuerit. Alter, quamquam bonus Religiosus, asperæ tamen molestæque naturæ erat, ac modico tempore post obiit. Tertius, boni exempli vir, in Ordine suo admodum pie vixit c.

[67] Dominus Joannes Boil de Arenos inter colloquendum cum Beato, [Prælato injurium a Deo puniendum prædicit,] ei ait, quemdam præcipuæ conditionis nobilem equitem sine causa molestias creare cuidam prælato, idque multis exposuit. Ne miretur vestra dominatio (reposuit Beatus) si Deus ipsum castiget. Post paucos dies dictus eques in magnas ipsemet molestias incidit; nec dubitabat dominus Joannes, quin hæc esset divina castigatio, quam Beatus indicaverat. Verum vir iste ex iis perhonorifice emersit. Quod dominus Joannes advertens, dubitavit, an Beatus non fuisset falsus: sed inde paucos dies post manifestata fuit prophetiæ veritas: nam nobilis iste eques subitanea morte sublatus est, nec oportunitatem præsentis sacerdotis nactus, nec tempus, quo posset nomen Jesu invocare.

[68] Dominus Jacobus Ferreri, gubernator Valentiæ, [filiamque unicam sanandam, & hujus matri filium nasciturum, promittit:] cum haberet filiam unicam (quæ postmodum fuit vice-comitissa de Celva) variolis acriter laborantem, precatus B. Bertrandum est, ut eam inviseret, & oraret pro illa. Accessit ille, dixitque dominæ Blancæ, matri ægrotantis & domini Jacobi uxori, quæ vehementer afflicta erat: Sume animos, domina, & confide Deo, filiam tuam sanandam victuramque: tibi vero divina Majestas concedet filium, qui pariter sospes erit. Atque ita convaluit infirma, & intra annum natus ei est filius, qui hodieque vivit, & dominus Ludovicus vocatur.

[69] [læta cuidam dominæ prædicit: alterius secretum noscit.] Domina Raphaëla Fernandez de Heredia, innupta virgo, valde tristabatur, quod jam a multo tempore nullas a fratre, Neapoli commorante, litteras accepisset, verita, ne ille obiisset, cum alias singulis mensibus soluisset ad ipsam scribere. Solatii ergo gratia adivit Beatum, qui jussit eam minime timere: nam & fratrem ejus non solum esse sanum, sed etiam prosperrime agere, eamque eo ipso die hisce conformes litteras cum aliquo insuper subsidio recepturam. Rediit domina læta domum, & præ fiducia, quam ex B. Bertrandi verbis conceperat, noluit ullo cibo vesci, priusquam litteras a suo fratre accepisset. Allatæ hæ fuerunt hora diei vigesima prima, prosperum illius statum annuntiantes, cum inclusa schedula collybistica nonaginta scutorum, quæ ipsi mittebat. Ab eadem Raphaëla rogatus, ut pro se Missam diceret, mox dixit; qua finita, ipsa doluit, quod non haberet penes se nummos, unde ei eleëmosynam daret; & idcirco non audebat ad illum manum osculatura accedere; accessit tamen, jussitque eam Servus Dei ad suam sedem excipiendis sacris confessionibus destinatam se recipere, ubi, antequam illa verbum protulisset, ait: Ne turberis propter me, domina; non enim volo eleëmosynam pro Missa. Quo audito, mirata illa est stupuitque, quod ipse sua sensa novisset.

[70] [Binorum religiosorum calamitates, dominæ cujusdam obitum,] Dum erat Prior conventus S. Onuphrii, Bertrandus e cella sua prodiens fratri Andreæ Cabrerizo, socio suo, dixit: Videsne Religiosum istum? Admodum ei gravis est habitus, ideoque eum exuet, & evenient ei mala & adversa gravissima. Recordare, quæ tibi nunc dico, & experieris, me verum dicere. Multis annis post idem Religiosus habitum exuit, & adversis casibus misere conflictatus est. Eidem fratri Cabrerizo de quodam alterius conventus Religioso etiam ait, magnam ipsi imminere tribulationem; eumdemque valde negligentem esse. Apparuit id Cabrerizo incredibile; quod tamen omnino verum esse, constitit. Domina Anna de Castelui, uxor nobilis viri Christophori Pertusa, habitans in Museros, nocte Natalis Domini cum aliis dominabus ad Officium Matutinum ad ecclesiam conventus S. Onuphrii accessit. Finitis divinis Officiis, beatus Bertrandus eas omnes, dum egrederentur ex ecclesia, salutavit; sed ad dictam dominam Annam adjecit: Domina, vestra dominatio venit hac nocte visitatura novam Puerperam. Age! vices tibi reddet, venietque, ut tibi adsit in morte tua, brevi eventura. Itaque intra quindecim dies ejusmodi infirmitas eam corripuit, ut intra quatuor horas ad meliorem vitam transierit.

[71] [duorum ægrorum sanitatem prædicit; delictum occultum,] Cum dominus Jacobus Centeglias filium haberet tam acri febre laborantem, ut jam a medicis destitutus esset, citato equo ad conventum S. Onuphrii accurrit, B. Bertrandi preces pro ægro flagitaturus; eoque ibidem non reperto, perrexit ad ecclesiam S. Mariæ de Albuycec, ubi ille eo die prædicabat, & cum sollicito affectu paterno supplicavit ei, ut pro moribundo filio suo intercederet. Cui Beatus post fusas preces, Vade, inquit, hilariter, domine Jacobe; nam filius tuus non morietur eo malo; & ille Valentiam rediens ægrum defunctum periculo invenit. Aliud simile beneficium præstitit eidem domino Jacobo, dum hujus uxor, domina Francisca Mercader, se male haberet. Ab Angela Baiarri ex Museros, postquam ejus confessionem audierat Beatus, priusquam eam absolveret, petiit, si quid præterea recordaretur; &, illa negante, subjecit, ut meminisset peccati, quod lapsis diebus in carpento commiserat. Tum illa nonnihil secum reputans, meminit, se, dum a paucis diebus cum aliis nobilibus feminis carpento veheretur, temerarium judicium commisisse; quod confessam Beatus absolvit. Quam ob rem illa dixit ei, ipsum magnum prophetam esse; ille vero cum insigni sanctaque simplicitate ac fere subridens respondit, se non nisi magnum peccatorem esse.

[72] Frater Antonius Catalano, dum erat novitius in conventu S. Onuphrii, [novitii tentationes,] in ferendis Ordinis oneribus animum despondens, statuit, ut erat, habitu indutus abscurrere; sed ipsum, ubi stabat, conveniens B. Bertrandus ei inquit: Fratercule frater Antoni, pervenit ad aures meas, te velle abscedere, & adhuc habitum portas. Adverte, hanc grandem esse dæmonis tentationem. Quibus aliisque dictis novitius acquievit; at nequivit satis mirari, qua ratione istud ad Beati notitiam pervenire potuerit, quod cum nemine umquam communicaverat. Altero die, S. Onuphrii sacro, serviebat in culina idem frater, jam professus, multumque turbatus desiderabat secedere in montem, ratus, se ibi tranquillius victurum, nec fore, qui se reprehenderet. Ingressus culinam Beatus est, & dixit ei: Ego scio, quid mente agites: ingentem tentationem jamjam passus es. Redibo ad consolandum te; ut & factum est, & ipse tranquillitatem animi recepit, nec minus certior factus est, etiam arcanas cogitationes suas B. Bertrando manifestas esse.

[73] Domino Joanni Valterra sæpe contigerat, ut a domesticis suis aliisque molestias pateretur, [domesticas alterius molestias, absentis,] unde aliquando solatii ergo B. Bertrandum adivit. Hic vero narravit ipsi accurate omnia, quæ contigerant, & qua de causa, & quibuscum. Quod quidem eo magis admiratus Joannes est, quo certius noverat, se nulli umquam hac super re vel verbum dixisse. Allatus fuerat ad conventum Valentinum nuncius, patrem magistrum fratrem Vincentium Ferrandez, virum spectatissimum in Religione ac litteris, filium hujus conventus, professorem in Universitate Tarraconensi, in ejusdem civitatis conventu, in quo doctoris cathedram obtinebat, gravissime decumbere; eoque tempore B. Bertrandus petiit a socio, fratre Francisco Palau, quid de patre magistro Ferrandez diceretur, ac respondenti, rumorem esse, eum se melius habere, Id verum esse, nequit, reposuit; quia ille jam obiit, vidique ipsum mortuum supra istam arcam. Paucis diebus inde nuntiatum est, illum eodem die, quo B. Bertrandus dixerat, e vivis excessisse.

[74] Vincentio, Francisci Vaziero, notarii, filio ægrotante, [ægrique obitum, ægræ sanationem noscit,] ex medicorum tamen aliorumque, qui aderant, sententia citra omne periculum, forte illac transiens B. Bertrandus rogatus fuit, ut ascenderet, eumque inviseret, & Euangelia legeret. Cubiculum ingressus dixit infirmo: Sume animos, fili; Deus enim te vocat ad se, vultque conducere ad cælum. Ita ipsum & parentes ejus consolatus, recessit; ac paucis diebus post infirmus mortuus est. Joanna Anna Marco, Beata tertii Ordinis S. Dominici, ex gravi ac periculoso morbo decumbebat; quam Beatus visens rogavit, an contenta esset ex hac infirmitate mori; respondit, se non aliud velle, quam quod placeret Deo: subjunxitque ille, non morituram ex eo malo, sed die S. Thomæ Aquinati sacra intra paucos dies recursura sanatam fore, ituramque ad ecclesiam; quod & factum est.

[75] [virginis nobilis infelices nuptias, ægræ sanitatem, & pueri in Ordinem S. Dominici ingressum prædicit.] Filia Salvatoris Perez, virgo nubilis, decreverat monasticam vitam amplecti, ac diligentissime agebat, ut hoc propositum suum exsecutioni mandaret, cum Beatus, ejus domum ingressus, dixit ei, quæcumque in hoc negotio actitata fuerant, adjecitque, eam non futuram monacham, sed nupturam viro, in eoque matrimonio multa gravia passuram. Quæ fieri non posse, existimabant omnes, qui audierant, & tamen evenerunt, ut Beatus prædixerat. Sperantiam Vaglies, sororem domini de Anteglia, cujus salutem jam desperaverant medici, jussit spem suam reponere in Deo, fore ut ex eo morbo non moreretur; eodemque temporis puncto cœpit malum mutari, ac brevi sanata fuit. Quidam senex, nomine Franciscus Mari, puerum ætatis novem annorum, Hieronymum Almenara dictum, ad B. Bertrandum adduxit, ut illius confessionem exciperet; uti hic fecit; ac subito se erigens e sede dixit eidem Francisco: Deus hunc puerum tuetur, perducetque, ut nostri Ordinis Religiosus fiat. Quo tempore autem Beatus versabatur in Indiis, idem juvenis habitum Dominicanum induit, evasitque insignis vir in cathedra & pulpito, sancteque obiit, & ejusdem mortis die B. Bertrandus magnam supra ejusdem cellam claritatem vidit.

[76] [Absentis obitum denuo novit:] Magistro Jordano clerico, bono Dei servo, morti proximo in vico Alcoy, sesquidie itineris Valentia dissito, quidam e cognatis suis dixit: Nullumne tibi, domine, in terris superest remedium, quo vestra dominatio evadat? Unicum (respondit ille) credo mihi superesse, nimirum si B. Bertrandus pro mea incolumitate precetur. Quo audito, sine mora mittitur ad B. Bertrandum cursor, tanto majori promisso pretio, quanto citius litteras ei tradidisset. Incessit tabellarius velocissime, & litteras tradidit: quibus acceptis nec adhucdum resignatis, Beatus inquit: Redi, frater; nihil est remedii: postulantique cursori, ut litteras resignaret, respondit, non esse necesse; ac denique precanti, ut saltem scripto testaretur, qua hora ad eum pervenisset, id libens præstitit. Atque ita constitit, magistrum Jordanum aliquot horis obiisse, antequam cursor Beato litteras tradidisset.

[77] [alia ejusdem de quadam ancilla duobusque ægris vaticinia,] Quædam ancilla Joannis Marco notarii, Sperantia nomine, agebat de Religioso statu amplectendo; jamque conclusum erat negotium, cum B. Bertrandus illac pertransiens, rogatus, quo usque illud jam provectum esset, respondit, illam numquam monacham fore. Et ita evenit: dicta enim Sperantia paucis inde diebus in morbum incidit, &, priusquam Religioso habitu indui potuit, vita functa est. Salvatoris Perez notarii, desperantibus de vita illius medicis, ac posse ipsum mortem evadere negantibus, domestici miserunt, qui eum B. Bertrando commendaret, cum tunc non posset ipsum alloqui, rogavit janitorem, ut is nuncium referret. Reversus hic est cum responso, ægrum ex eo morbo minime moriturum. Ita factum est, eodem sanitati velociter restituto. Angela Simarra, viro suo, Josepho de Campos, in præsenti vitæ periculo versante, misit famulam suam ad B. Bertrandum, ut pro eo precaretur; cumque hic tunc se male haberet, quidam Religiosus id ei renunciavit. Responsum dedit, illum cito sanatum iri. Quod verum fuit; mane enim illum revisens medicus Asnares, eumdem non modo extra periculum positum invenit, sed fere penitus sanatum, quamvis nocte proxime elapsa de ejusdem salute desperasset.

[78] Cum Joannes Pellesciero, ecclesiæ cathedralis Valentinæ ædituus, [præscit æditui postulata & vitam longævam, gravidæque dominæ partum;] sæpe ad Beatum mitteretur, ut eum de sermonibus in eadem ecclesia habendis admoneret, cum jam ad ipsum pervenisset, nondum exposita adventus sui causa, ab eo hæc audiebat: Scio qualem concionem mihi mandaturus sis; noveratque examussim dicere & diem & argumentum sermonis habendi, licet nonnumquam adhuc duobus circiter mensibus abessent a tempore, quo concionandum erat. Quadam etiam vice ab eo petiit Beatus, quot annos haberet; cumque ille respondisset, subjunxit: Vide, bonus sis; nam multi tibi supersunt vitæ anni. Dum hoc testatus est Joannes, habebat annos sexaginta quatuor, erantque ultra viginti anni elapsi, ex quo Beatus id ei fuerat vaticinatus. Cum gravida esset Catharina Pedros, ante fores illius transibat B. Bertrandus, quem ipsa non noverat; sed audito ex domesticis, Servum Dei esse, procurrit in plateam & illius manum osculata est; cui ille inquit: Domina, gemellam prolem portas, & Deus tibi felicem partum concedet: ac paucis diebus post illa filium filiamque feliciter enixa est.

[79] Prædicaverat Beatus in loco Cataroscia, sciensque, [noscit peccata & desideria occulta,] quamdam e Castella mulierem illuc advenisse, dixit, nisi hæc inde pelleretur, unam ex honoratissimis illius regionis feminis in peccatum lapsuram; uti factum est. Francisca Garzia solita sæpius ad sanctissima Sacramenta accedere, desiderabat vehementer, ut liceret sibi quotidie sacram Eucharistiam suscipere: dumque semel apud B. Bertrandum confiteretur, quamquam cum proposito eam licentiam petendi advenisset, non ausa est petere. At Beatus sponte sua dixit: Concedo tibi, soror, facultatem quotidie confitendi & communicandi. Postquam domina Feliciana de Rebolay, uxor domini Ludovici de Romani, peccata sua Beato in confessione exposuerat, is petiit ab ea, cur non accusaret se de quodam peccato, quod commiserat in carpento, addiditque, quibuscum illa tunc in carpento fuisset, & quodnam esset peccatum. Obstupuit illa, quia secreta res erat, nec ab aliis, quam quibuscum in carpento fuerat, cognita.

[80] Catharina Spina, virgo annorum sexaginta, quæ consueverat apud Bertrandum confiteri, paulo ante Nativitatem Domini rogavit eum, [occultam item egestatem, tristitiæ causam,] ut tres Missas, in ea sollennitate dici solitas, pro se celebraret. Respondit Beatus, se id facturum, sed ut ex eleëmosyna propterea danda emeret ipsa sibi par calceorum, quibus valde egebat. Quo responso mulier obstupuit, quia egestatem suam revelaverat nemini. Eidem Catharinæ Spina Beatus dedit Rosarium, quod velut ab ipso profectum illa maximi faciebat; sed cum illud quidam Religiosus conventus de Jesu accepisset, illa vehementer indoluit. Cum vero eadem postea ipsum adiisset, antequam locuta esset, rogavit illam Beatus, cur adeo affligeretur, ac nolenti dicere, Agedum, inquit, quiesce: ego medebor, donando tibi aliud Rosarium; uti fecit, dicens, eam propterea esse melancholicam.

[81] [peccata denuo occultæ,] Violanta Juncar B. Bertrandum, dum in confraternitate S. Mariæ ægrotabat, una cum fratre suo, domino Hieronymo, invisens inter alia narravit, se conduxisse ancillam ex Aragonia. Respondit Beatus, cupere se illam videre; utque eam vidit, adjunxit, non expedire, ut illam retineret. Ast cum nollet Violanta consentire Beato, hic, altera occurrente occasione, replicavit, juvenculam istam ei caro multisque molestiis constaturam. Eventus probavit vaticinium; nam juvencula male vixit; ac demum se perdidit. Cum eadem Violanta alias post confessionem ab eo peteret, ut pro quadam persona, in malo statu versante, oraret, rogavit, quæ illa esset, negantique, sibi licitum esse eam nominare, subjecit, eamdem tali nomine appellari, ac in tali statu versari. Deinde recedens Violanta suavissimum odorem sensit.

[82] [regis Lusitani cladem, recuperandam a Francisco Borgia sanitatem.] Anno MDLXXIII, festa sancti patris nostri Dominici luce, post prandium B. Bertrandus admodum mœstus fratri Ludovico Primo, socio suo, dixit: Frater, dixerunt mihi hodie, Lusitaniæ regem mortuum esse, ejusdem exercitum profligatum; & experieris, me verum dicere. Posthæc etiam aliis Religiosis dixit, se vidisse per fenestram cellæ exercitum regis Lusitaniæ præliantem, regem mortuum, & dissipatum exercitum. Decem diebus inde, ex quo hæc dixerat, allatus est nuncius de ejusdem regis interitu & strage in Africa & regno Fezzano. Cum dominus Franciscus Borgia ex vehementi febri fluxuque in magno vitæ discrimine versaretur, ejus medicus Asnares monuit filium ejus dominum Joannem, patrem suum sine ullo dubio moriturum, ac proinde curaret, ut ille prospiceret animæ suæ ac testamentum conderet. Quam ob rem dominus Joannes voluit ipsemet confessarium arcessere; sed domum reversus intellexit, B. Bertrandum jam tum venisse ad visitandum infirmum, audivitque eum dicentem, ut speraret; non moriturum illum ex hoc morbo, sed victurum, visurumque duos filios suos matrimonio junctos. Ita convaluit, ac prædicta vidit.

[83] [negotia occulta, & Philippi II obtentam suis precibus sanitatem.] Cuidam concilii regii doctori in cella sua ait Beatus: Sustine fortiter, sustine fortiter. Quid, Pater? respondit hic. Causam, inquit ille, quæ hodie in tali negotio tractata fuit. Quod negotium cum secretissimum esset, plenus stupore doctor rogavit, qua ratione, quisve id ei indicasset. Cui ille reposuit: Hic; monstrando Crucifixum, quem supra mensam habebat. Anno MDLXXX cum Valentiæ prorex, dux de Hagiara *, ut sæpe solebat, Beatum in sua cella viseret, rogavit hic illum, quæ nova haberet de valetudine regis (qui erat Philippus Secundus.) Reposuit ille: Valde bona. Imo valde mala, subjecit Beatus: necesse est pro sua Majestate orare. Intra paucos dies e curia allatus est nuncius, regem gravissime ægrotare, jam que a medicis aulicisque derelictum, ac denique etiam faciem ejus, ut mortuis fieri assolet, velatam fuisse. Aliquot diebus prius, quam istæ litteræ de regis infirmitate, ejusdemque morbi remissione, ad proregem perlatæ fuissent, B. Bertrandus eidem proregi significaverat, regem ex eo morbo non moriturum: certoque asserebat, cujusdam servi Dei precibus sanitatem illi per miraculum impetratam esse. Hunc Dei servum, reponebat prorex, credo, vestram Paternitatem esse. Quo responso vehementer turbatus Bertrandus est, dolens, quoties laudabatur, & hujusmodi effectus illi adscribebantur. De singulari hoc facto dabitur in hujus Historiæ libro quarto ejusdem proregis epistola ad Clementem VIII Papam data.

[84] Eodem anno in vigilia S. Dionysii Beatus una cum patre magistro, [Prædicit suam mortem, futurum dominæ inimicum indicat;] fratre Petro de Salamanca, ad confirmandum in fide quemdam maurum, qui suspendio erat plectendus e conventu egrediens, dum adhuc in majori conventus claustro esset, ait socio: Nescio, cur me, qui imperitus & peccator sum, ad similia arcessant: sed anno proxime sequenti non arcessent me amplius, quia ero mortuus. Dominam Angelam Diaz Ferrando, uxorem domini Jacobi Ferreri, monuit Beatus, ut caveret sibi a quodam viro, quem etiam suo nomine indicavit; quod is ejusdem pessimus inimicus futurus esset; evenitque, ut ille prædixerat.

[85] Mense Decembri anni MDLXXX ægrotabat dominus Michaël Viche, [canonici] canonicus cathedralis ecclesiæ Valentinæ, quem, licet se melius haberet, & a medicis extra periculum esse diceretur, B. Bertrandus cum fratre Antonio Bagliester triduo ante Nativitatem Domini invisit, & ægrum accedens, suaviter piisque verbis monuit, ut se ad mortem compararet, festa enim hæc ab eo in cælo celebranda esse: ac proinde sacrum Viaticum sumeret, & disponeret de rebus suis. Exsecutus canonicus sanctum consilium triduo post, ipso Nativitatis Domini die ad alteram vitam migravit. His omnibus compertis, frater Antonius Bagliester rogavit Beatum, quo modo istius canonici mortem præscivisset, respondit, jam tum triduo ante se in cella sua vidisse illum mortuum. Ac replicanti fratri Antonio, qua ratione ex eo solo tempus futuræ mortis ejusdem divinasset, Noveris, fili, inquit, Deum sæpe, dum aliquid intellectui nostro revelat, etiam lumen concedere, quo certo cognoscamus significatum.

[86] Domina Francisca de Castelui, uxor Hieronymi de Ixar, [& pueri mortem prædicit, dæmonis occultas tentationes noscit pellitque, dæmonem alicui socium videt,] equitis habitus Montesæ, cum infirmum haberet filium ætatis annorum quatuordecim, rogavit patrem fratrem Joannem Lescano, Ordinis Prædicatorum, ut B. Bertrandum induceret ad orandum pro eo. Is vero, accepto eo nuncio, respondit: Dicat paternitas vestra isti dominæ, ut patienter ferat, submittatque se divinæ voluntati, quæ equitem hunc cælo destinavit. Ita ille biduo ante B. Bertrandum ereptus e vivis est. Quidam jam a pluribus annis multas tentationes tam vehementer passus fuerat, ut de rationis usu periclitaretur; quem B. Bertrandus intuens, dixit, eum a dæmone torqueri; quam ob rem miser ille sæpe cum eodem Beato agens, omni molestia liberatus est. Conspicatus Beatus virum transeuntem dixit socio suo: Videsne tu illum? comitatur illum dæmon. Nec multo post sacræ Inquisitioni traditus, ac velut hæreticas castigatus fuit.

[87] Quidam Beati amicus tres illius Missas, quæ in die Omnium Fidelium defunctorum celebrantur, audiens, Deum enixe precabatur, ut dictum Beatum a spiritalibus inimicis suis servaret incolumem, [noscit fusas pro se preces; diem mortis cujusdam prædicit, augendumque in quadam ecclesia anathematum numerum.] perfectoque vitæ fine donaret. Absolutis Missis, eidem dixit Beatus: Tu audiens Missas meas orasti pro me. Aliquando ex Grao rediens, dixit comiti suo: Vide hunc surdum & claudum (seipsum designabat) sed fine ipsum mori, & videbis, quid eo futurum sit. Adhæc adjecit, alterum eodem, quo ipse moriturus esset, die moriturum infeliciter. Obdormivit Beatus die S. Dionysii, eodemque die quidam vir Valentiæ in extremam incidit desperationem. Cum Beato diceret frater Antonius Bagliester, se vidisse in monasterio de Succursu plurima anathemata donaque votiva in sacello B. Mariæ Virginis, sibique multum placuisse ordinem, quo erant disposita, ait illi: Aliquando videre erit multa alia; & frater Antonius ea accipiet & lætabitur. Hæc dixit, quia, Beato mortuo, allata fuere plurima anathemata donaque, quæ dictus frater Antonius, cui commissa erat ecclesiæ cura, recipiebat & appendebat ordinatim; quod magna cum voluptate exsequebatur, quia Servo Dei tam in vita, quam post obitum semper devotissimus fuit.

ANNOTATA.

a Colitur hæc sancta virgo fundatrix numerosæque in Christo prolis mater die 15 hujus mensis Octobris, quo proinde die ejusdem gesta exponenda venient.

b Notat Avignonus, hanc epistolam se accepisse ex Roca in Vita hujus Sancti, tractatu I, cap. 22, ubi illa exstat, quo scripta fuit, sermone Hispanico, sed Avignonianæ cetera simillima; & ab utraque abest tempus scriptionis. De eadem pariter in sæpe laudata Relatione trium sacræ Rotæ Auditorum, in argumentum doni prophetiæ S. Ludovico divinitus collati fit mentio.

c Hunc in vivis superfuisse anno 1582, liquet ex Vita S. Ludovici per Antistium eodem anno conscripta, & ab Avignono hic laudata in margine.

* alias Nagara

CAPUT V.
Miracula, quæ Sanctus vivens operatus est.

CAP. X.

Dum B. Bertrandus præerat conventui S. Annæ de Albayda (quod in anni MDLVIII aut MDLIX in Augusto vel Septembri fieri potuit) opiliones, [Incendiumsigno Crucis exstinguit,] greges suos in agro Albaydæ pascentes, ignem, ut consueverunt, excitarunt in monte, ortoque vehementi vento agitata flamma tantum accrevit, ut timendum esset, ne circumsitæ arbores vitesque omnes arderent, maxime eæ, quæ conventus erant, versus quas flamma rapide impulsa appropinquabat. Cujus rei nuncio accepto, B Bertrandus velociter illuc cum fratribus suis accurrit, qui quanto mœstiores erant de damno imminente, tanto ipse tranquilliorem se exhibebat, ut videretur de futuro eventu apprime edoctus. Cum ad locum pervenissent, viderunt, ubi accensus focus erat, ibi multa arida lignorum segmenta esse, quæ ventus magno cum impetu ad vineas propellebat. Tum B. Bertrandus perspicillo cælum intuens, elevata manu dextra, signum Crucis versus ingens istud incendium formavit, quod eodem temporis puncto exstinctum fuit, non secus atque ibi numquam arsisset; relicta solummodo fascia nigra, velut ad lineam ducta: quæ res magnam omnibus admirationem movit a.

[89] Dum prioratu conventus S. Onuphrii fungebatur, [panem multiplicat,] quodam die dudum elapsa solita prandendi hora, patri Josepho Gacet, suppriori mandavit, ut tintinabuli pulsu signum ad prandium daret; sero enim esse. Jussit id supprior curatorem triclinii facere; verum hic respondit, quod non nisi admodum modicum panis adesset, quem tamen exspectabat, jamjam (ut credebat) afferendum ex furno in Museros, quo delatus fuerat coquendus; ubi propter pluviam detineri putabat. Volens autem supprior videre, quantum panis adesset, ut posset ad Priorem referre, comperit, nihil in arca esse præter septem frusta; cum alias septuaginta b parvis panibus ordinarie opus esset. Responsum retulit Priori, qui, non obstante ea panis penuria, jussit tintinabulum pulsari. Venerunt Religiosi in triclinium, mensæque assederunt, qui plures triginta fuerunt ad primam mensam. Dicta fuit benedictio, cum non haberent alium panem, quam ista septem frusta, & ex iis comederunt omnes, ut alias, abundanter, ac præterea ex iisdem superfuit aliis fratribus, qui ad secundam mensam accesserunt c.

[90] Habebat B. Bertrandus anno MDLXXVII fermones Quadragesimales Moncadæ d & quodam die festo post prandium in domo Josephi del Campo pro more suo de rebus cælestibus loquebatur, [diuturnat] cum Angela Simarra, ejusdem Josephi conjux, ait ei, adesse sibi in domo neptem, nomine Sperantiam Assensi, virginem, collum plenum strumis habentem; jamque novem annos elapsos, ex quo conducta fuerat ad regem Franciæ e sine remedio; eamque se pessime habere, ac etiam pejus, dum medicamentis utebatur; ac proinde supplicabat ei, ut ipsam tangeret, & Euangelium ei prælegeret, sperans fore, ut sic sanaretur. Excusabat se humillime Beatus, miserum se peccatorem asserens, ac audivisse, Cæsaraugustæ esse aliquem, qui hoc malum curaret; illum igitur advocarent.

[91] Sed iteratis illorum importunis precibus victus jussit infirmam ad se adduci, [strumas sanat,] & ad fenestram consedit, ubi mandavit tolli fascias & emplastra vulnerum strumarum, quæ tam plena tabo ac pure fœtidaque erant, ut nullus ad eam posset propius accedere, atque ipsa denique virgo diceret, fœtorem sibi intolerabilem esse. Nihilominus Servus Dei signum Crucis super eam formavit, & omnes plagas sua lingua lambit, eique operi nonnihil immoratus fuit, nec abstinuit, donec omne pus exsuxisset, & plagas omnes mundasset. Post hæc eam rursum Cruce signavit; cumque velut suis destitutus sensibus & in ecstasim raptus, exserta modice ex ore lingua, sed vultu splendidissimo permaneret, eum in sede collocarunt in eodem loco, ubi steterat. Hæserunt omnes, quotquot aderant, obstupefacti tam extraordinario spectaculo, & præ devotione fleverunt. Simul ac vero Beatus suis sensibus redditus fuit, continuavit antea cœptum de rebus divinis colloquium, dictaque virgo ex eo ipso temporis puncto omni fœtore ac pure imposterum libera mansit. Octiduo post cum Beatus eodem in loco denuo prædicasset, rogatus fuit, virginem iterum inviseret; ipse vero, ea nondum visa, ait, id minime opus esse. Proxime autem subsecuta hebdomada, ipsa omnino sanata fuit.

[92] [ex arbore lapso sensus reddit,] Anno MDLXXIV, Bertrando Quadragesimalis jejunii tempore concionante in Burriana f, quidam operarius, Jacobus Roca, ex oliva decidit tam gravi lapsu, ut loquela sensibusque illico destitutus mortuus crederetur. Tulerunt illum in domum patris sui Bartholomæi, & advocarunt vicarium, ut dispiceret, si quo modo posset ejus confessionem, saltem signis, excipere; nec omnino potuit. Advocatus etiam fuit Beatus, quo eum solummodo alloquente, aperuit oculos suos, eodemque tempore loquelam recepit, peccata confessus, & sanctissimo Viatico refectus fuit; rursumque amissa loquendi facultate, mortem obiit. Parentes ejus hoc casu afflictissimos consolatus Bertrandus est, certos esse jubens, animam istam in via æternæ salutis esse.

[93] [febres,] Aliquot annis ante mortem B. Bertrandi uxor Antonii Matthæi, civis Valentini, tam graviter ægra decumbebat, ut domestici omnes eam velut mortuam plangerent. Advocatus est pater magister frater Petrus Salamanca, qui B. Ludovicum secum duxit. Hic ad lectum accedens eam voce inclamavit: Domina, domina. Ad quæ ipsa oculos aperuit, ut videret, a quo appellaretur. Subjunxit ille: Ne metue: jam enim non morieris; imo brevi eris incolumis. Sensibus receptis, mulier, agnoscens, illum B. Ludovicum esse, oravit, ut Euangelia sibi legeret. Recusavit hoc facere ex humilitate, affirmans, id ad patrem magistrum Salamanca pertinere: verum hic ceterique suis precibus tam vehementer institerunt, ut tandem obsecutus sit. Eo ipso autem momento temporis, quo lectionem manus suas infirmæ capiti imponens, finivit, ipsa omni febri omnique malo caruit.

[94] [strumas,] Quatuor vel quinque annis ante obitum Beati domina Hieronyma Vives, uxor domini Francisci Valterra, laborabat acri febri, qua quatuordecim diebus vehementer fuerat conflictata. Invisit eam B. Ludovicus coram reverendo Luca Porsina, dominæ Franciscæ Vives presbytero, aliisque personis, & explorato illius arteriæ pulsu, ait, ipsam acriter febricitare; sed confideret in Deo, se brevi sanandam. Itaque imposita ejusdem capiti manu, Euangelia legit, ipsaque eodem puncto temporis sanata fuit. Contigit hoc die Veneris, & proxima Dominica adivit illa ecclesiam Prædicatorum, ut de peccatis suis confiteretur, & ad divinam Mensam accederet. Sperantiæ Monton virgini, ancillæ dominæ Violantæ Milan & de Cruiglies, quædam in collo apparuerant rimulæ, quæ paulatim auctæ per pectus dispersæ sunt, multo pure fœtido infectæ, quod malum a chirurgis struma credebatur. Jamque quatuordecim mensibus adhibuerat sine ullo profectu curationem, cum Francisca Ferreri & de Beneyto ad ecclesiam Prædicatorum accesserunt, & post auditam B. Ludovici Missam rogarunt ipsum, ut suam ipsi charitatem exhiberent. Legit ergo ipsi Euangelia, eamque sua manu attigit; ac cœperunt siccari strumæ, itaque diminui istud pus, ut fere nihil amplius efflueret; postridie vero perfecte sanata fuit, nec imposterum id mali umquam passa.

[95] Jam quatuor septimanis vehementi febri arserat Joannes Vincentius Pellicciaio, [dysenteriam & malum cordis,] jamque propterea quater ei secta fuerat vena, iterumque secanda erat, cum, accedente etiam dysenteria, quæ ipsum vehementer debilitaverat, id non ausi sunt facere medici, qui ipsum proinde pro deplorato habebant. Pater ejus, nomine Joannes, cathedralis ecclesiæ ædituus, filium suum eo redactum cernens, ad B. Ludovicum recurrit, obsecrans, ut eum viseret. Fecit id Beatus, manumque illius capiti imponens jussit illum spem suam in Deo reponere, fore ut velociter convalesceret; dumque sanatus esset, ad sacellum S. Vincentii in ecclesia Prædicatorum accedere; isque illico evasit incolumis. Domina Anna Beluis ultra modum patiebatur e malo cordis, jamque a quindecim diebus nec dormire potuerat, nec quiescere. Recurrit ad B. Ludovicum, qui ei donavit Rosarium, quod ex Indiis se attulisse, aiebat. Dum vero hoc illa accepit in manus suas, omne ab eadem malum abscessit, nec umquam rediit.

[96] Joanni de Huerta Candelaro ingens in collo tumor excreverat, [iterumque coram archiepiscopo Valentino strumosum] qui ex medicorum chirurgorumque judicio struma erat. Diffidens autem, medicamenta sibi profutura, decrevit ad regem Franciæ se conferre: sed quidam Religiosus, dictus frater Moreno, suasit, ut curaret se a B. Ludovico attingi, & ab eo sibi legi Euangelia, certo asserens, ipsum sanatum iri; perhibente fama publica, eumdem in similibus morbis multa patrasse miracula. Ivit Huerta in Godeglia, ubi Beatus apud dominum patriarcham morabatur, ambosque ad quamdam fenestram sedentes reperit; & ab his rogatus, quid sibi vellet, respondit, se illuc advenisse, ut a Ludovico tangeretur, isque preces pro se diceret. Quare patriarcha Beatum monuit, ut virum solaretur. At Servus Dei excusavit se, causatus, suæ illustrissimæ dominationis esse benedictionem suam illi impertiri. Sed denuo jussus obedivit, infirmo bene precando, additis etiam consuetis suis precibus. Nec mora in uno puncto temporis tumor evanuit, atque ipse sanus evasit, nec posthac similem infirmitatem expertus est.

[97] Cum Violanta Juncar, virgo annorum quadraginta quinque, [sanas,] gravissima febri conflictaretur, propter quam jam septies diminutus ei sanguis erat; jussit medicus eam Ecclesiæ Sacramentis muniri, quod moritura esset. Confessam sacraque Eucharistia refectam B. Ludovicus eodem vespere sero invisit; comperiensque, infirmam præ nimio malo non posse loqui, manus oculosque elevavit ad cælum, ac deinde ei dixit: Ne dubita, quin Deus te adjuturus sit; simulque cœpit ipsa loqui, ac denuo confessa fuit. Mandavitque ei Beatus, ut, dum egressura esset, sacram Eucharistiam iterum sumeret: itaque postridie se bene habuit. Eadem Violanta quodam alio malo valde molesto afflicta, beatum Ludovicum consuluit, qui respondit, ut cuidam personæ se curandam committeret. At cum apud hanc nihil proficeret, ad Beatum rediit, qui malum Cruce signans, eam illico sanavit.

[98] [pluviam impetrat,] Aliquando beatus Bertrandus cum patriarcha in loco, Torrente dicto, una leuca Valentia dissito, degens, quodam vesperi una cum fratre Michaële Herrero per agrum versus fontem ambulans agricolæ, nomine Luca Blasco, obviavit, cui postquam pro more suo aliqua pia dixerat; iste exposuit ipsi magnam aquæ penuriam, quod tum a sex mensibus non pluisset cum ingenti terræ detrimento, ob quam causam per totum Valentinum regnum multæ processiones institutæ fuerant. Significavit etiam, multum damni secuturum esse, nisi quam primum plueret; ac suas denique preces addidit, ut Dei misericordiam huic regno imploraret. Tanta necessitate pie motus Bertrandus, elevatis in cælum oculis, oravit, quanto tempore quis Symbolum Apostolorum bis recitaret, formatoque versus aërem signo Crucis, lacrymabundus ait: Confidamus in Domino nostro, fore ut aquam tribuat. Quamvis autem cælum tunc serenum esset, & sine ulla nube, paucis tamen horis post cœpit obduci, deinde leniter pluere, ac denique imbres effundere tota ea nocte dieque subsecuto tam abundanter, ut terram opportune irrigaverit.

[99] [fontem aquarum perennitate donat,] In eodem loco de Torrente fons est, qui arida tempestate solet aquis minui, ac nonnumquam etiam penitus deficere. Ex eo prædicta occasione bibit B. Bertrandus, eumque benedixit: ex quo tempore hactenus numquam amplius defecit, sed semper fluxit, etiam tempore extremæ siccitatis, ex qua alii fontes exaruerunt. Franciscus Vaziedo notarius, ex acuta febri pessime affectus & in mortis periculo constitutus, misit, qui B. Ludovicum precarentur, ut se visere dignaretur, fretus, se ejusdem patrocinio sanandum. Venit ille humaniter, dumque infirmi cubiculum ingrederetur, jussit ipsum bene sperare, fore ut Deus ipsi vitam & incolumitatem largiretur, ut filiis suis posset prospicere: lectoque Euangelio, ille brevi post sanitatem recepit, viditque filios suos matrimonio junctos, multis annis superstes.

[100] [sensus a medicis relictæ reddit, febrim & strumam,] Castellana Vazieda, uxor doctoris Hieronymi Pasquali de Bonanza, consiliarii regis in regio tribunali Valentino, eo deducta fuerat, ut a medicis derelicta esset & destituta sensibus. Ejus pater Franciscus ivit ad B. Ludovicum precaturus, ut eam inviseret: cumque tunc ageretur sollennitas Assumptæ in cælos Deiparæ, invenit ipsum sero in ecclesia cathedrali paulo antequam inciperet processio; & desperatum suæ filiæ statum indicavit. Respondit is, se post peractam supplicationem venturum; ipse interim veniam a patre Priore peteret. Invisit illam, lectisque Euangeliis, dixit: Hodie festum est Assumptionis Matris Dei, quæ tibi vitam & sanitatem obtinebit; hæc dicens manum suam ejusdem capiti imposuit, ipsaque eodem momento temporis aperuit oculos, sensusque recepit, ac paulo post potuit se cibo reficere, recteque convaluit. Ludovica Panes, virgo, nepotem suum, puerum, febri strumisque laborantem, comitante Anna Marco, ad B. Ludovicum attulit, qui in ecclesiam veniens, legit Euangelia, ipsumque attigit. Eo ipso die abscessit febris, ac brevi post etiam strumæ.

[101] Quodam marchionissæ de Navarres alumno, lethaliter vulnerato atque indies deficiente, misit illa clericum, [vulnus lethale sanat, febrim, variolas,] Lucam Porsina nominatum, ad dominam Hieronymam Vives, ut cingulum, unum ex istis, quæ B. Ludovicus portaverat (quod fecerat triennio vel quadriennio ante obitum suum) sibi commodaret; quo infirmi capiti imposito, cœpit hic illico se melius habere, & intra paucos dies omnino incolumis evasit. Mariæ Joannæ Boil, maligna febri variolisque purpureis correptæ, filius Vincentius Folches ad venerabilem patrem, fratrem Nicolaum Factor, Ordinis S. Francisci, recurrit, supplicans, ut matrem inviseret. Respondit hic, ut vice sui B. Ludovicum Bertrandum arcesseret; &, si is recusaret, precaretur ipsum nomine Dei, infirmæ, ipsiusque B. Nicolai. Accessit ad illam B. Bertrandus, & post prælecta de more Euangelia, etiam manum suam ægræ capiti imposuit; quam dum Beatus retrahebat, alta voce clamabat infirma (ignara, cujus manus esset) ne amoveretur, quia tantopere leniebat malum suum, ut alterius esse nequiret, quam S. Vincentii Ferrerii. Eodem tempore cœpit convalescere, perrexitque pristinæ sanitati restitui.

[102] Philippus Folches in secretis corporis partibus ustulatus in morbum incidit; [ustulatas corporis partes sanat; strumam, malum contagiosum,] sed cum Beatus ipsi bene precatus fuisset atque aliquot preces pro eo recitasset, jussissetque bene sperare, fore ut malum non progrederetur, mox cœpit minui is vehemens ardor, itaque perrexit convalescere, ut intra breve tempus incolumis factus sit. Alphonsus Lopez de Victoria septem annos strumis afflictus, cum non posset inducere in animum, ut, relicta domo sua, curationis gratia ad regem Franciæ pergeret, cogitavit de curanda Missa, ad altare Rosarii per patrem fratrem Ludovicum Bertrandum celebranda, rogavitque ædituum, ut id fieri curaret, spondens Matri Dei collum argenteum. Celebravit Missam B. Bertrandus, prælegit Euangelia, eumque attigit, moxque diminutum malum est, ac brevi post perfecta sanitas subsecuta fuit. Angela Bayarri a B. Bertrando modicum vini albi petiit ad lavandum caput puellulæ, malo contagioso laborantis; quo facto, semel tantum lota convaluit.

[103] Augustinus Naves, artis inaurandi peritus, jam a biennio malum, [auriginem, cæcitatem,] quod Aliacran g appellant, passus fuerat, videbaturque paulatim deficere, sine spe remedii. Accessit B. Bertrandum, ut pro se intercederet; eoque ad altare reperto, exspectavit, donec Missa finiretur. Tum, nihil hactenus cuiquam locutus, vocatus ab illo est, qui jussit eum in genua procumbere, aliquot preces fudit, eumque tetigit ac benedixit. Quibus peractis, ille liberum se expertus malo est, adversus quod prædicto biennio multa fuerant medicamenta, sed in vanum, adhibita. Cuidam fabro argentario, Alfagiari nomine, plane cæco, aliquando in platea obvius factus B. Bertrandus dixit, ut se divinæ Majestati commendaret, & ad conventum Prædicatorum conferret. Ivit eo cæcus; ubi post recitatas a Beato preces, tactosque oculos, visum subito recepit.

[104] Hieronymam Augustinam virginem insolitus corripuerat appetitus albas parietum crustas comedendi, [pravam orexin & strumas] quod cum ex quadam amica sua audisset, peccatum mortale esse, abstinuit; sed, perseverante eodem tam extraordinario appetitu, adeo debilis & deformis facta est, ut aspicientibus nauseam crearet. Eam amica sua ad B. Bertrandum duxit, qui confessionem excepit, illamque consolatus est, dicens, se Deum oraturum, ut tam insolitum appetitum eximeret; quo & ab eodem momento ipsa imposterum liberata fuit, & incolumis, ut antehac, domum reversa est. Joannes Cas, lanius, tres proles habebat, duos masculos, unam feminam, omnes strumis infectos, quos mater ad B. Bertrandum adduxit, ut suam illis benedictionem impertiret. Hic post celebratam Missam eos tetigit, & Euangelia legit; quod etiam postridie præstitit. Tertio vero die, cum rursus attigisset, dixit, non esse necessum eos denuo adducere: itaque factum est, iidemque brevi omnino convaluerunt.

[105] [a variis depellit, sanguinis fluxum,] Cum Sperantia Bernardo duos filios e strumis mortuos amisisset, ac duo alii, qui supererant, non obscura ejusdem mali indicia proderent, eos ad B. Bertrandum tangendos adduxit. Illorum unus ad primum contactum, alter ad secundum sanati fuere. Quam ob causam ipsa tantam erga illum devotionem concepit, ut postea in altera diversa infirmitate, intumescente collo suo, cum Beatus jam excessisset e vivis, curaverit male affectam partem frustulo vestimenti illius attingi, malumque illico evanuerit. Barbara Abarca e fluxu sanguinis quatuordecim mensibus in lecto decubuerat, eoque reducta erat, ut integros dies sine cibo exigeret, & extrema Unctione munita esset. Invisit illam B. Bertrandus, jussitque sperare, se ex eo malo non morituram; & post quatuor dies sanata fuit. Isabella Abarca, juvencula annorum quatuordecim, strumas patiens, una cum Barbara, amita sua, B. Bertrandum invisit, qui tum temporis erat in confraternitate Domini Nostri, a quo jussa genibus incumbere, post recitatas preces tactumque ab illo collum, se melius habere sensit, & intra paucos dies prorsus incolumis evasit.

[106] [& ischiacos dolores sistit.] Frater Jacobus Ordognez, Ordinis Prædicatorum, jam per octodecim menses in coxendice dextra tam acerbis ischiacis doloribus cruciatus fuerat, ut non solum non incedere, sed neque manducare, neque dormire valeret. Quo in tormento versans, obsecravit fratrem Joannem Lescano, qui Beato inserviebat, ut, priusquam Servus Dei moreretur (factum hoc est eodem die, quo ille ad meliorem vitam migravit) procuraret sibi opportunitatem, qua ab ipso tangeretur, certo confisus, se sanandum. Itaque frater Lescano infirmum in brachia sustulit, elevatoque linteamine lecti, in quo decumbebat Bertrandus, male affectam Jacobi partem ejusdem Beati cruribus admovit. Nec mora, sensit Jacobus dolores mitigari, & melius se habere perseverans, intra triduum ex iis sic convaluit, ut numquam correptus deinceps fuerit.

ANNOTATA.

a Vide Annotata in Vitam primam cap. 2, lit. r.

b Antistius supra num. 95 ait: Non minus sexaginta.

c Vide Annotata in Vitam 1, cap. 6, lit. h.

d Locus est non procul Valentia dissitus, ubi PP. Prædicatores conventum habent.

e Regnabat anno 1568 in Gallia Ludovicus XIII.

f Octo leucis Valentia distante.

g Vox Arabica est, Hispanis in usu, auriginem seu malum ictericum significans.

CAPUT VI.
Testimonia, quæ aliquot servi Dei de illius inter vivos degentis sanctitate dixerunt.

CAP. XI.

[P. Mico prædicit fore, ut Ludovicus evadat alter S. Vincentius Ferrerius:] Magister Natalis de Mena, sacræ Theologiæ doctor, qui fuit Rector in Torrente, vir magnæ virtutis & eruditionis, arctam amicitiam cum patre magistro, fratre Joanne Micone coluit, suaque cum illo consilia communicavit. Is, dum junior esset, hærebat dubius, an inter clerum presbyter fieret, an Religiosus. Consultus ab eo hac super re pater Mico respondit, Spiritus Sancti lumen implorandum esse; rogatusque, ut ediceret, quid sibi expedire videretur, petiit, an patrem fratrem Ludovicum Bertrandum consuluisset. Tunc ille, Non, pater, inquit; iste enim juvenis est (numerabat tunc circiter annos viginti septem eratque magister novitiorum) & hujusmodi negotia cum maturis expertisque viris tractanda sunt. Spondeo tibi, reposuit pater Mico, quamvis tibi juvenis videatur frater Ludovicus, futurum illum hic Valentiæ alterum sanctum Vincentium Ferrerium: tuque id visurus. Ex hoc magister Natalis B. Bertrandum imposterum semper magni fecit, cum eoque vitæ suæ gesta communicavit. Visis quoque, quæ illius obitum subsecuta fuere, miraculis, auditaque de iisdem sparsa fama, agnovit, ea, quæ a patre Micone dicta fuerant, vera esse, verumque illius fuisse vaticinium. Idem magister Mico, jam moribundus, Religiosis tam boni patris amissionem flentibus dixit: Consolamini vosmetipsos, dilecti fratres; habetis enim virum sanctissimum, patrem fratrem Ludovicum Bertrandum, alterum S. Vincentium Ferrerium.

[108] Quo tempore B. Bertrandus habitabat in conventu Albaydæ, [Pius quidam eremita eum Angelum,] invisit illum senex eremita, qui in loco solitario, decem leucis a dicto S. Annæ conventu dissito, degebat vitam cum fama sanctitatis; quia omnia sua distribuerat in pauperes, incedebat nudis pedibus, unica tunica induebatur, gestabatque in manibus Breviarium & Rosarium. Cum vero ad portam conventus, ubi Beatus habitabat, pervenisset, inclinavit se in terram, ut ejusdem pedes, quem numquam ante viderat, oscularetur, exclamavitque alta voce: Angelus Dei es tu, frater Ludovice Bertrande; angelus Dei es! O qualem sedem, qualem gloriam Deus tibi paratam servat! Post hæc de rebus spiritalibus cum eo agens, substitit ibidem eremita toto triduo, singulis diebus de peccatis suis confessus, sacraque Eucharistia refectus. Rogatus autem Bertrandus ab Hieronymo Abeglia, quid sibi de isto eremita visum fuisset, respondit: Vidi hominem severæ pœnitentiæ, multæ orationis & arctæ paupertatis.

[109] Dum B. Ludovicus Prioratu fungebatur in conventu S. Onuphrii, accessit ad ipsum ex Castella alter eremita, [alter item eremita magnum Prophetam, alterumque S. Vincentium nominat: sanctitatem ejus factis, verbisque mirifice] motus fama sanctitatis, quæ de eo ferebatur, procubuitque in genua ad osculandos pedes, quod Beatus pariter fecit. Cœpit eremita ei dicere, illum esse magnum Prophetam, & alterum S. Vincentium Ferrerium; cumque Beatus niteretur ipsi significare, non esse se illum, quem dicebat; reposuit eremita: Tu es ille Propheta, & non alter; & erexit se in pedes. Absoluto autem colloquio, B. Bertrandus fratri Cabrerizo, qui coram aderat, inquit, quæcumque dixerat eremita, prophetias esse. Beatus pater, frater Nicolaus Factor, cujus sanctitas & miracula tam manifesta in regno Valentino & universa Hispania sunt, B. Bertrandum tanto in pretio ac veneratione habuit, ut sæpe, dum infirmum aliquem graviterve afflictum haberet, eum ad ipsum mitteret, velut ad virum, qui apud Deum multum valeret; variisque in occasionibus, præter ea, quæ jam retulimus, pro sanctitate ejusdem testimonia dixit.

[110] [prædicat P. Nicolaus Factor, futuræ ejus gloriæ testis,] Biennio ante obitum B. Bertrandi invisit illum in cella sua beatus pater frater Nicolaus, præsente Gasparo Joanne Perez, setarum restione, ubi dum isti duo Servi Dei sancte colloquebantur, B. Nicolaus tribus horæ quadrantibus in ecstasi perstitit, ac deinde suis sensibus restitutus magno cum gaudio ad B. Bertrandum ait: O frater Ludovice, Deus vestræ paternitati sedem inter Seraphinos paratam servat; Bertrandus vero humillime dixit, ne Paternitatis titulo compellaret se; quippe qui minimus frater & magnus peccator esset. Cum B. Bertrandus in quodam sermone publico, in ecclesia cathedrali Valentiæ habito, tractans de ecstasibus & mentis raptibus, dixisset, quamvis suis temporibus aliquando contingerent ejusmodi raptus boni, esse tamen ejus generis, quæ non sunt evidentia signa sanctitatis, eosque posse naturales esse, atque veneni quidpiam continere, allegans hunc in finem S. Vincentium Ferrerium in Tractatu de vita spiritali cap. XII, ubi opinatus fuit, multos sui temporis raptus ope dæmonis contigisse; cum (inquam) hæc Beatus dixisset, fuere, qui crederent, voluisse illum beati fratris Nicolai ecstasim insimulare; idque illi retulerunt.

[111] [cui summo in pretio fuisse S. Ludovicum,] Verum is pro sua humilitate propterea minime offensus B. Bertrando fuit, sed ad eum invisendum accessit, cumque apud eum toto pomeridiano tempore mansisset, ab eodem detentus fuit ad cœnam cum Religiosis in triclinio sumendam. Nihilominus B. Bertrandus visus non est B. Nicolao solita amicitiæ indicia sibi exhibuisse, nec tam affabilis fuisse, quam antea. Quam ob causam B. Nicolaus in suum reversus conventum sequentem epistolam ad ipsum scripsit die XVIII Augusti in vigilia S. Ludovici episcopi, Ordinis Seraphici S. Francisci a, in qua insigne testimonium de illius sanctitate posuit, eumdemque Sanctum & Angelicum appellavit.

“Meo multum dilecto patri fratri Ludovico Bertrando in conventu Prædicatorum.

Jesus, Maria.

Sancte mi in vulneribus Jesu Christi.

Gratia & amor & charitas Spiritus Sancti habitent in anima vestræ charitatis, istudque angelicum pectus in amore dulcissimi Jesu inflammet. Hac ipsa hora, qua in S. Antonino, devoto meo historico, legebam de gratia elevationum spiritus & ecstasium Angelici doctoris S. Thomæ Aquinatis, oblata occasione per hunc latorem tibi scribendi, dico, mi Pater, de amica acceptione, nuper in ista domo mihi præstita, Deum mihi testem esse, venisse me cum eadem simplicitate animi, qua charitatem vestram semper invisi; neque umquam mihi subiisse ullam adversus Bertrandum meum suspicionem, nec quidquam aliud, quod animum meum turbare posset.

[112] Quam ob rem nec apud dominum patriarcham, [patet ex litteris ejusdem,] nec apud quemcumque conquestus fui, ullumve indicium feci exigui amoris; nec vel minimam fidem adhibui ei, qui mihi retulit, te adversus me concionatum esse: nam, etsi id verum fuisset, exercitii spiritalis loco habuissem. Et sicut hoc dico charitati vestræ, ita amicus Dei sim; & egressus ex ista sancta æde sum majori devotione accensus, quam dum ingressus sum; fuissetque mihi gratum, si benedictio per reliquias S. Vincentii impertita fuisset; sed adverti, charitatem vestram visam esse a me fugere. Ac facile credo, Angelum fugisse a dæmone, qualis ego sum, imo etiam pejor magisque abominandus. Quamquam vestra charitas parum aspere me habuerit in isto sancto triclinio, istud caput piscis manducans, assuit mihi deinde consolatio a patre meo S. Dominico, sanctoque Vincentio, quæ minime parva fuit.

[113] Ad magnam Dei gloriam dico; sive in intellectu fuerit, [quæ hic] sive in visu corporeo; Deus novit. Pater, pater, pater, a quo times? Ne metue, Pater; Deum habemus, & veritatem ejus; nihil est timendum. Et quis dicat, animæ, quæ de Deo cogitat, continuamque illius servat memoriam, male esse? Et suspiciosum esse, non placet Deo. Charitas vestra Catholicus es & servus Dei. Oramus divinam Majestatem, ut te servet, & sub divina manu te protegat. Pro me, supplico, Deum ores, ut me faciat servum suum; & prædica contra me, me esse dæmonem. Deo gratias ago, quod quidem pater magister me quinquies per S. Franciscum adjurarit, & charissimus meus Bertrandus fugerit me. Quod si mihi nunc propitius non esset, nec fiduciam faceret meus S. Vincentius Ferrerius, quo me verterem? Confido, dominum meum S. Vincentium non futurum mihi ingratum; Sancti enim non sunt tales.

[114] Pater, Pater, Pater, cur me deseris? Cur me fugis? [dantur,] Ego autem veniam quotidie te visurus, istosque favores excepturus; & quando non, adest ista sancta porta, a qua pater janitor me, velut pauperem, non repellet, dumque minime putabitur, videbunt inter pauperes manducantem, quod jucundissimum mihi est. Hodie Deo obtuli vitam Jesu Christi ex ictibus meis, quod Deus acceptum habere velit. Magnum gaudium sensi cænando inter tot angelicos, qui in ea sancta æde sunt. Videbar mihi esse sathan inter filios Dei. Ora Deum pro me, sancte Ludovice Bertrande. Crastina est vester Sanctus, ac etiam meus. Unum crede, me, quando ad te visendum venturus sum, prius de peccatis meis confessurum. Tuus in Domino Jesu Christo crucifixo iste abominandus draco inferni

Frater Petrus Nicolaus Factor.”

[115] [cum Avignoni in illas observationibus.] Observandum ad hanc epistolam est, beatum fratrem Nicolaum fervori spiritus totum intentum quædam in scribendo imperfecta reliquisse. Quod de S. Dominico sanctoque Vincentio Ferrerio innuit, est, quod, quando in prædicto conventu cœnavit, viderit cum aliis Religiosis assidentes mensæ ac pariter cœnantes duos istos gloriosos Sanctos (uti ipsemet narravit B. Ludovico, hujusque fratri domino Jacobo Bertrando) quibus erat devotissimus, ac specialiter S. Vincentio. Quod ad confessionem, antequam B. Ludovicum invisurus esset, præmittendam spectat, id ait, quia tantopere eum venerabatur, tantam conceperat de ejusdem perspicacitate in penetrandis cogitationibus opinionem, ut, quoties ad eum accessurus erat, prius confiteretur: quod ipse quoque met domino patriarchæ aliisque declaravit. Per oblatam Christo vitam significat, flagellasse semet ipsum triginta tribus inflictis ictibus, quot annis Christus inter nos in terra vixit; atque interim pro B. Bertrando orasse.

[116] [Idem Nicolaus, S. Ludovici cellam] Altera occasione idem B. Nicolaus, B. Ludovicum invisens, insigne de sanctitate illius testimonium dedit hoc modo. Ad Prædicatores procedens, in planitie istius conventus obvium habuit clericum amicum suum, Lucam Porsina, quem secum duxit. Ingressi conventum, cum pertigissent ad portam, per quam e claustro itur ad dormitorium, invenerunt B. Ludovicum, sibi obviam procedentem, ut B. Nicolaum exciperet, ubi postquam se magno cum amore & charitate complexi fuerant, dixit B. Ludovicus: Pater, frater Nicolae, bene venerit paternitas vestra. Ego scribebam sermonem, quem Dominica proxima ad populum habere debeo, & incidente mihi cogitatione, paternitatem vestram venire me visum, veni obviam. His dictis, nitebatur uterque alterius manus osculari; cumque id neuter posset, ambo in terram prociderunt, ut oscularentur pedes, & postquam aliquantulum certassent, tandem ad cellam S. Vincentii iverunt, ubi flexis genibus orationi incubuere, præsentibus prædicto clerico, & socio B. Nicolai, fratre Petro appellato, qui ambos Dei Servos spectarunt magna luce circumdatos, quæ illos sic tegebat, ut eos non amplius viderent.

[117] [honorandam prædicit.] Tali modo ibidem paulisper morati iverunt ad cellam B. Bertrandi, in qua dum de rebus cælestibus more solito colloquebantur, beatus Nicolaus duabus horis in ecstasim raptus hæsit, quo interim tempore B. Ludovicus collocutus cum clerico est, præclara de B. Nicolao referens, eumque velut insignem Dei servum laudans, asseruit, ipsum in hac civitate regnoque pro Sancto honorandum esse. Sensibus suis redditus B. Nicolaus abeundi veniam petiit, quod jam serum esset, & deducenti B. Ludovico, dum ante cellam S. Vincentii pertransirent, dixit ei: Non post multos annos videbimus in hoc dormitorio alteram cellam veneratam, ut hanc, & ea erit Paternitatis vestræ. Tum B. Ludovicus, honesto rubore vultum tinctus, oculisque in terram dejectis, ait: Dicit hæc paternitas vestra ad humiliandum hunc magnum Peccatorem; & paternitas vestra, dum crastino mane confessura est, habebit & hoc, de quo se accuset. Verissima fuit ista prophetia; nam paucis post B. Ludovici obitum annis illius cella mutata est in oratorium, in ea Missæ celebratæ fuerunt, pie visitata fuit, quemadmodum cella B. Vincentii. Altera insuper occasione in publica concione B. Nicolaus hæc verba clare edixit: Non sum ego sanctus, sed frater Ludovicus Bertrandus certe est. Post mortem autem B. Ludovici præclara de eximia illius sanctitate ac gloria dixit, quæ sequenti capite XIX narrabimus.

ANNOTATA.

a Tolosani, de quo actum est tom. 3 Augusti ad diem XIX ejusdem mensis.

CAPUT VII.
Corporis infirmitates, quas Sanctus passus est, & quædam mirabilia, quæ ante ejus obitum contigerunt.

CAP. XII.

[Ab ineunte ætate in firmitates pati solatus,] Visus est Deus nullum firmæ valetudinis voluisse beato fratri Bertrando diem concedere, ut tanto majori præmio patientia ejus potiretur in cælo, & cum S. Paulo gloriari posset in infirmitatibus suis a. Ab ipsa infantia vixit infirmus, & in Religione, cujus observantiæ multo asperiores sunt, quam alii credant, accesserunt semper novæ infirmitates. Fuit valde myops, & auditus debilis, ac medelæ gratia multa remedia expertus fuit, & magnos sustinuit cruciatus. Multis annis dolorosam plagam in crure passus est; vehementi capitis vertigine laboravit. Duobus postremis vitæ suæ annis fluxus ventris perpessus est, nec ullum profuit remedium; ac proinde erat semper debilis ac pallidus, habebatque oculos nonnihil depressos, sed tanto spiritu plenus erat, ut, cum vel tantillum minus male se sentiret, resumeret exercitia & corporis castigationes in Ordine solita, aliaque multa, quæ his addebat; ac propterea cito relabebatur in morbum.

[119] Ut hisce infirmitatibus mederentur, cognati amicique ejus multos medicos advocarunt, [aliis, qua caruit ipse, sanitatem dedit:] & extraordinariis medicinis usi sunt; verum hæc omnia tandem non valuerunt, nisi ad eum cruciandum. Quare aliquoties dicebat cum lacrymis: Ah, permittite Deum agere, & ipse faciat voluntatem suam. Inter hæc, agente Deo, mirabile erat, videre devotionem plurimorum accedentium ad sanitatem expetendam ab eo, qui ea numquam fuerat gavisus. At non erat magnum quid, si ipse, quam non habebat sibi, aliis daret; quia non dabat in nomine suo, sed Jesu Christi, omnis salutis omniumque bonorum fontis. Solebat recitare super infirmis orationem, a S. Vincentio pariter usitatam, quam supra dedimus b, quaque multos sanabat, ut etiam dictum est: sed ut suæ propriæ valetudini mederetur, dicebat istud S. Augustini: “Domine, hic ure, hic seca; ut in æternum parcas.” Alias etiam aiebat: “Domine, hic non parcas, ut in æternum parcas.” Satisfecit Deus desiderio ejus, cum (ut supra dictum est) nullum integræ sanitatis diem duxerit; & pro insigni patientia, quam in morbis suis semper exercuit, Deus concessit ei gratiam sanandi alios.

[120] [anno 1581] Ineunte anno MDLXXXI, postquam in die Epiphaniæ in majori ecclesia civitatis, & Dominica sequenti in ecclesia templi, rogantibus Magistro Montesæ, & uxore ejus marchionissa de Navarres, ipsi addictissimis concionatus fuerat, veteres ejus infirmitates tantum auctæ fuere, ut omnino inhabilis fieret ad prædicandum, ut condixerat, per proximam Quadragesimam in parochiali ecclesia S. Stephani, in qua baptizatus fuerat Servus Dei; quam ob rem patrem magistrum, fratrem Vincentium Antist rogavit, ut vices suas subiret; quod iste admisit, Beati orationibus fretus, quibus etiam maxime adjutus fuit. Tempore Quadragesimæ mala ejus tantum invaluerunt, ut patres conventus illius deliberaverint de administrando ipsi sacro Viatico; quod & fecere, assistente domino Joanne de Ribera, patriarcha Antiocheno, qui ipsum tenere amabat, eique continue adfuit. Astiterunt insuper dominus Michaël de Spinosa, Marrochianus episcopus, & gubernator dominus Jacobus Ferreri, cum aliis viris illustribus, ac primæ conditionis personis. Priusquam sanctissimum Sacramentum susciperet, Bertrandus prolixam protestationem præmisit, sanctam fidem Catholicam, & quidquid credit sancta Romana Ecclesia, confessus, multisque cum lacrymis misericordiam a Deo petiit per merita passionis Jesu Christi, & intercessionem Matris ejus semper Virginis Mariæ.

[121] [Ecclesiæ Sacramentis munitus,] Invocavit præterea choros Angelorum, Apostolorum, Martyrum, Confessorum & Virginum. Posthæc peculiariter se sancto patri Dominico, & omnibus sanctis fratribus Ordinis sui, qui in cælo sunt, commendavit, nominatim exprimens S. Petrum martyrem, S. Antoninum, S. Thomam Aquinatem, sanctumque Vincentium Ferrerium. Tum paulisper moratus, subjunxit: O pater sancte Vincenti, pater mi, pater mi, “Currus Israël, & auriga ejus c!” Deinde invocavit S. Raymundum, S. Catharinam Senensem; ac postea S. Franciscum, omnesque sanctos fratres ejus: S. Augustinum, S. Benedictum, S. Brunonem, omnesque Sanctos Sanctasque Ordinum eorum; ac denique omnes beatos spiritus cæli; precatusque Deum est, ne sententiam corporalis mortis suæ revocaret. Hæc ac similia alia proferebat B. Bertrandus tanto cum fervore, ut, quotquot aderant, solverentur in lacrymas. Post sumptam Eucharistiam amplexus illum patriarcha est, dextereque e digito ejus abstulit annulum osseum, quem Bertrandus ratione infirmitatum suarum gestabat.

[122] [puellæ nobili,] Tam graviter decumbente Servo Dei, domina Isabella, filia nobilis domini Joannis Boyl de Arenos, tam vehementer ægrotabat, ut medici eam non ultra quatuor horas supervicturam, pronuntiarent. Ob quam imminentem jacturam ægræ, graviaque damna tranquillitati pacique familiæ inde secutura, decrevit illius pater B. Bertrandum convenire, ut opem ferret in tanto periculo. Advenit ad conventum tribus horis ante mediam noctem; & quamvis sciret, Dei Servum pessime se habere, eoque jam adductum, ut nemini posset loqui, invenit tamen patrem magistrum fratrem de Salamanca, qui, intellecta gravi necessitate, introduxit illum in cellam B. Bertrandi, qui Crucifixum manu tenens, facieque conversus ad parietem angustiabatur.

[123] Is strepitum audiens, verso vultu, conspexit dominum Joannem, [morti proximæ, sanitatem impetrat:] qui ad ipsum ait: Mi Pater, da veniam mihi, quod hac hora veniam: afflictio gravis, qua premor, coëgit me esse tam importunum. Cumque inciperet luctum suum breviter exponere, Beatus illum sedere jussit, tamque tranquille, acsi minime ægrotasset, multa rei adjuncta quæsivit, ac deinde dixit: Domine Joannes, dominatio vestra tranquillo sit animo, sciatque, filiam suam ex eo morbo non morituram: Deus enim incolumem præstabit: dicatque illi, ut denuo confiteatur & sacram Eucharistiam sumat in gratiarum actionem. His dictis, faciem suam rursum ad parietem convertit, ut ante, & animam agere cœpit. Advertens dominus Joannes, eum nihil amplius respondere, manus ejus osculatus est, & domum suam rediit. Nondum pervenerat, ubi ægra decumbebat, cum renunciatum ei est, suam filiam se melius habere & loqui. Ingressus cubiculum, Sume animos, chara filia, dixit, quia ex hoc malo non morieris; adjecitque cetera; ipsaque brevi integram sanitatem recepit.

[124] Paulo etiam melius se habuit Beatus, & quotiescumque exiguæ vires permitterent,[paululum convalescens, sacris operam dat; recrudescentis mali] surgebat ad celebrandam Missam in sacello S. Vincentii; quamvis aliquoties accideret, ut, finita Missa, deliquium animi pateretur, non propterea abstinebat a celebrando postridie. Admonitus a Religioso, ut maneret in lecto, quod surgendo mortem sibi acceleraret, reposuit: Mi frater, Sacramenta Ecclesiæ neminem occidunt, sed juvant ad salutem, non solum corporis, verum etiam spiritus, quando sic convenit saluti animæ. Medio mense Maio malum ejus tam vehementer recruduit, ut solo liquore admodum alibili sustentaretur. Acerbissimos per totum corpus patiebatur dolores, tolerabatque patienter & hilariter, dicens, licet sentiret sibi dividi pectus, conteri ossa, secari crura; hæc tamen toto mundo sibi cariora esse, quod magna misericordia esset donumque sibi a Deo destinatum.

[125] Audiens illum nonnumquam lamentantem dominus patriarcha, [dolores pasientissime tolerat; quotidie peccata confessus, Eucharistiam sumit,] & sui corporis agitatione magnum indicare cruciatum, ait illi: Pater frater Ludovice, an non contentus eo es, quod Deus tibi mittit, volens, ut aliquantum patriaris e multis, quæ ipse pro te passus est, ut purior ex hoc mundo recedas? Revera, domine, respondit ille, nolim ego hos dolores quocumque terræ bono commutare; & erubesco, quod Dominus noster tantos mihi immerito favores præstet, qui magnus peccator sum; addiditque istud suum consuetum dictam: “Domine, hic ure, hic seca &c.” Pium erat videre, ipsum non tantum quotidie de peccatis suis confitentem, sanctamque Eucharistiam sumentem, sed duas insuper horas, unam mane, alteram vesperi, orationi dantem. Rogaverat autem nosocomii curatores, ne iis temporibus quemquam intromitterent, ne impediretur; & exhortabatur eos, ut nullum sibi elabi diem sinerent, cujus non aliquam partem impendissent orationi, quod hæc alimentum animæ esset, & occasio augmenti omnium virtutum.

[126] [ac Sanctos invocat,] Adverterunt nosocomii curatores, post fusas preces ad gloriosissimam Virginem Mariam, cujus imaginem semper habebat, invocare solitum multos Sanctos canonizatos, multosque Religiosos, in eodem conventu superioribus annis mortuos, ac specialiter beatum martyrem & reformatorem fratrem Dominicum de Monte-majore, venerabilem patrem Micone, fratrem Michaëlem de S. Dominico, fratrem Laurentium Lopez, fratrem Bartholomæum Pavia, fratrem Bartholomæum della Costa, confessarium suum, & fratrem Carolum di Mencos, ex Tafalla d oriundum, paulo ante mortuum ætatis annorum viginti, quem B. Bertrandus Angelicum appellabat, dicebatque de eo: “Eripuit eum Dominus, ne malitia immutaret intellectum ejus e.” Aliquoties amici illius ad eum recreandum curabant apud ipsum musicam fieri, quo tempore ille, ut cælæstia posset melius contemplari, cooperiebat faciem suam, quæ deinde discooperta madebat lacrymis.

[127] [fame sitique premitur,] Per multos dies acerbam famem & intolerabilem sitim passus est, quia medici non permittebant ipsum bibere & manducare, nisi valde modice, quod, cum extraordinarium illius malum esset, cautissime procedendum censerent: cumque ipse interiori febri, quæ humidum radicale consumebat, laboraret, usque adeo fame sitique premebatur, ut patrem magistrum fratrem Justinianum Antist precatus fuerit, ut per vulnera Jesu Christi induceret medicos, ut in jusculo suo aliquot panis segmenta sibi dari concederent. Quod quidem admirationem movit, hominem scilicet, qui corpus semper tam aspere tractaverat, tunc tam humiliter, ac veluti eleëmosynæ loco exiguum istud levamen expetere. Et vero patuit, B. Bertrandum eo tunc maxime indiguisse, quod rogabat; post sumptum enim cibum extemplo tanto se melius habuit, ut stupori esset, ita paulatim aliquantulum convaluit.

[128] [e conventu ad nosocomium clericorum; inde ad archiëpiscopi villam transfertur;] Ut autem facilius convalesceret, frater ejus dominus Jacobus, facultatem petiit illum conducendi ad confraternitatem Domini nostri in nosocomium clericorum, cui ipse præerat, ubi dum Beatus hospitabatur, gaudebat solatio, non solum quod patres conventus sui aliquoties ad eum accederent, ut confitentem audirent, sacraque communione reficerent, verum etiam ut ipsemet aliquibus diebus se vestibus suis indueret, Missamque in nosocomio celebraret cum consensu patriarchæ, qui ipsum quoque sæpe invisebat, neque in hac parte, neque in opportunis munusculis ei mittendis cuiquam cessit. Post aliquod tempus medici censuerunt expedire, ut Servus Dei, priusquam calores caniculares ingruerent, mutandi aëris gratia Valentia excederet. Quo audito, patriarcha institit, ut in locum de Godeglia, ubi ipsemet tunc morabatur, se reciperet.

[129] [vulgares tantulum cibos admittit,] Ivit illuc B. Bertrandus, & duobus circiter mensibus hospitatus est: quo interim tempore dignum erat divina laude bonum exemplum quod patriarcha præbuit, Beato inserviendo tanta cum sinceritate ac simplicitate, cibumque suis propriis manibus præbendo, non secus atque is alter S. Vincentius Ferrerius fuisset: at Servus Dei adeo turbabatur in admittendis qualibuscumque deliciis cupediisque ut nec is prælatus, nec ulli e nobilibus viris ejus ausi sint quidquam non vulgaris cibi ei offerre, veriti, ne ejusdem sanitati noceret molestia, qua hinc afficiebatur. Repetebat frequenter maximo cum animi sensu has voces: Egone, qui magnus peccator sum, tantam debeo experiri charitatem ac misercordiam? Probe scio, quid Deus sibi velit illustrissimam dominationem vestram impellendo, ut mihi tantos favores præstes; id eo facit, ut me magis magisque obstringat, ut incipiam divinæ Majestati suæ servire. Cujuscumque dignitatis conditionisque personam patriarcha penes se haberet, instante hora, qua B. Bertrandus comesturus erat, deserebat eam, ibatque ministraturus infirmo, benedicens mensæ, panem secans, & aliquando etiam modicum carnis minutatim scindens.

[130] Absoluta comestione, Beatus, qui interim semper silebat, [ægræ mortem, uti & propriam, prædicit,] expetebat manum patriarchæ ad osculum, & osculabatur eam. Post cœnam ambo ad quamdam fenestram se conferebant, ubi de rebus cælestibus tractabant, gaudebatque Beatus oculos suos in cælum fixos habere; nec immerito, quia hoc ejusdem futurum erat domicilium. Medici nihil omittentes, quo ille perfectæ sanitati restitueretur, dixerunt, ei plurimum profuturum, si modico corporis exercitio uteretur, per montem illum ambulando. Quam ob causam jussit patriarcha sellam fieri, quam duo lecticarii gestarent; eoque modo die IV Augusti se contulit ad Burgiazor, locum parva leuca Valentia dissitum. Ibi cum sacram Eucharistiam sumpsisset, eam ecclesiam optime instructam cernens, a Joanne Pegliesciero, uno ex ædituis majoribus ecclesiæ cathedralis Valentinæ, qui aderat, petiit, quis eam tam belle exornasset. Respondit hic, id fecisse Mariam Pagliares, uxorem Bernardi Simo, ejus loci dynastæ; adjecitque: Pater, ora Deum pro ipsa, quia vehementer ægrotat. Tum Beatus, Joannes; inquit, dic ei, Deiparam ipsi brevi soluturam, quod ipsa ecclesiæ contulit: brevi enim moritura est, nec multo post etiam ego. Atque ita contigit; obiit enim illa in festo Assumptionis B. Mariæ Virginis, ipse vero die IX Octobris proxime secuto, ut suo loco dicemus.

[131] Postridie duxerunt B. Bertrandum ad conventum patrum Augustinianorum in vico de Rocca-forte, [scapulare, quo usus fuerat, fragrat.] ubi, priusquam sacram Eucharistiam susceperat, scapulare illius infectum est macula, eaque occasione pater magister, frater Gregorius Satore, commodavit ei suum: quod ubi postea recepit, sensit tam copioso insolitoque odore (qui octiduo duravit) fragrare, ut magnopere miraretur. Festo Assumptionis B. Mariæ Virginis patriarcha ivit Valentiam prædicaturus; cumque in loco non fieret Missa præter sollemnem, cui B. Bertrandus ob suam infirmitatem non poterat interesse, summo mane surrexit, curavitque se portandum in Rocca-forte, ubi dictus magister, frater Joannes, ipsum confitentem audiit, & sacra Communione refecit; ac post hæc Bertrandus reversus in Godeglia est. Prodebat Beatus manifeste, quanta fame sanctissimum Sacramentum expeteret; cum totis viribus niteretur quotidie accedere ad ecclesiam, quamvis longe ab ædibus dissitam, ut illud susciperet, quod ei passim administrabat dominus patriarcha in Missa, quam solebat coram ipso celebrare.

[132] [Ad nosocemium clericorum,] Tot amicis obsequiis Servus Dei in ædibus patriarchæ eo usque convaluerat, ut medici sperarent, fore ut integram sanitatem reciperet: at ipsemet semper persistebat in revelatione de morte sua divinitus sibi facta. Cumque ipsi diceret patriarcha, medicos quidem, eum victurum, promittere; sed tamen vereri propter id, quod ipse anno proxime elapso magistro fratri Petro de Salamanca dixerat; reposuit Beatus: Domine, recte memini diei, quo id ipsi dixi, & præsto sum, ut exsequatur in me Dominus Deus voluntatem suam. Cum quodam die Beatus sacræ Communionis percipiendæ gratia adiisset ecclesiam Godegliæ, spirante vehementi & noxio vento, tantum incruduit ejus malum, ut reportandus Valentiam fuerit in nosocomium clericorum, in quo, ut dictum est, frater ejus habitabat.

XIII.

[133] Invaluit ibidem eum in modum illius morbus, [ac dein ad conventum suum reportatur & ex prædictione ejus] ut patres conventus ejus veriti, ne extra ædem ac sodalitium suum (quod summæ illis afflictioni fuisset) moreretur, apud patrem Priorem, magistrum Franciscum Alemani, suis precibus institerint, ut ipsum ad conventum reduci curaret; quod & magno cum gaudio voluptateque Servi Dei factum fuit, quem in domestici nosocomii cella deposuerunt, in qua per unum mensem ad mortem usque mansit. Ut magna erat de sanctitate Ludovici Bertrandi existimatio, ita multi desiderabant eum videre cum eoque agere, maxime quod pro certo haberetur, illum die festo S. Dionysii ejus anni MDLXXXI moriturum esse: idque erat publicum, quia ipsemet dixerat anno tum proxime elapso, ac sæpius etiam eodem anno; cujus rei sparsa fama ad multos pervenit; ac nominatim pater dominus Laurentius Zamora, Cartusianus, Prior conventus Portæ-cæli, audita hac ex patriarcha prophetia, in monasterium reversus sequentia verba annotavit. “Revelatio. Anno MDLXXXI. In festo sancti Dionysii moritur Frater Ludovicus Bertrandus.”

[134] [S. Dionysii festo moriturus certo creditur:] Hanc chartam complicatam, sigilloque conventus obsignatam sic inscripsit: “Secretum in festo Omnium Sanctorum anni MDLXXXI reserandum:” mandavitque patribus, penes quos erant claves arcæ communis, ne sine sua licentia chartam istam ante festum Omnium Sanctorum aperirent; statim tamen post B. Bertrandi obitum, prophetiam jam completam sciens, monachis indicavit, eos jam posse illam legere. Quod dum facerent, vehementer admirati sunt, quod tanto tempore ante tamque certo B. Bertrandus mortem suam scripsisset. Eadem charta a patribus Cartusianis data fuit patri magistro Vincentio Justiniano, qui primus omnium. Vitam B. Bertrandi conscripsit.

[135] [hinc multus ad illum fit,] Vulgata deinde per Valentiam instansti morte B. Bertrandi, concurrerunt magno numero ad eum invisendum, ejusque benedictionem impetrandam, adeo ut nosocomii curatoribus viriliter laborandum fuerit, ut ab ejusdem cella tantam multitudinem omnis conditionis hominum arcerent Qui intromitti non poterant, his satisfaciebant, si saltem Rosaria sua stragulum & linteamina ejus attigissent; quibus vero contingebat, ut eum possent videre, se felicissimos reputabant; multæque e principalioribus personis pro singulari beneficio habebant, si ante Beati lectum genibus inniti liceret. Inter plurimos viros nobiles honorificis titulis ornatos, qui B. Bertrandum variis vici bus inviserunt, unus fuit Magister Ordinis Montesæ, dominus Petrus Ludovicus Galzerano de Borgia, filius Gandiæ ducis, domini Joannis, qui, cum deberet abesse Valentia, metueretque, ut eo redux ipsum inveniret in vivis, benedictionem suam ab eo petiit, & ante lectum procumbens in genua, ejusdem Beati pedes magna devotione & lacrymis osculatus est.

[136] Haud parum displicuit id B. Bertrando, qui intimo animi sensu ait: [invita ejus humilitate, concursus.] Qui fieri potest, ut illustrissima dominatio vestra hoc faciat tam magno peccatori? Id ipsum etiam fecit dominus Joannes, commendator Major Montesæ, humilem patrem suum imitatus; Bertrandus vero, qui se movere nequiebat, debili sua voce, quantum poterat, se tutabatur. Dignum spectaculum erat ambos cernere lacrymantes, alterum ex pietate, alterum ex humilitate. Cum desiderium istud commune esset, ardebat etiam in feminis; sed hæ claustrum intrare prohibitæ, se conferebant in ecclesiam, ut per alios continue discerent, quæ circa ipsum agebantur.

[137] In Vigilia S. Dionysii curator infirmorum ad B. Bertrandum visendum ingrediens, [Religiosæ seminæ divinitus datur, ut ejus pedes osculetur;] audivit eum, dolentis instar simul atque admirantis, dicentem: Quomodo huc intrant feminæ? Quod miratus curator est, probe gnarus, id fieri non potuisse; & venienti patriarchæ, ut ei, ut semper solebat, assisteret, narravit ei, quæ audierat. Ingressus autem patriarcha a Beato petiit, qui se haberet. Respondit: Quomodo huc intrant feminæ? Quæ feminæ? ait patriarcha: Beatusque reposuit: Certe feminæ, quæ adfuerunt hoc mane. Tum a patriarcha rogatus, quid illæ dixissent, Nihil, respondit; quod miratus antistes est. Postridie soror Angela Agugliona, Ordinis S. Francisci Religiosa magnæ sanctitatis, patriarchæ dixit: Dominus noster mihi heri mane, dum devotissime orabam pro patre fratre Ludovico Bertrando, quem desiderabam videre, hanc mihi concessit gratiam, ut potuerim ipsius pedes osculari. Mox recordatus patriarcha est, quæ pridie sibi dixerat ipsemet Beatus; rogataque monacha, an ipsa Beato, hicque illi quidquam dixissent; respondit: Nihil; sed permissum sibi fuisse illius pedes velociter osculari.

[138] Hisce mensibus in locum Torrente f advenerat infirmus dominus Petrus Angelus Cernovicius, [idem sit] princeps & dux de Sabiaca, & despota Bulgariæ g, gravissime afflictus, quod in flore ætatis suæ & in regione procul a suis remota moreretur. At postquam de peccatis suis confessus, & sacra Communione per magistrum Natalem, loci rectorem, refectus fuit, visus fuit tranquillior esse, & consolationem admittere. Paucis diebus post jussit illum rector bono animo esse, ac sperare in Deo, se sanandum. Respondit princeps: Accesserunt ad me duo, qui me Valentiam portarunt ad conventum Prædicatorum, & in cellam cujusdam sancti Monachi (sic enim semper appellabat B. Bertrandum, quoties de illo loquebatur) qui me multum corroborans dixit, moriendum mihi ex hoc malo esse die Dominica.

[139] [principi Cernouicio,] Hoc responso obstupefactus est rector, gnarus, principem jam a tot diebus non surrexisse e lecto, utque in rei veritatem inquireret, ivit Valentiam & casum multis Religiosis aliisque civitatis incolis narravit; atque ipsum B. Bertrandum adiens, ab eo petiit, si quis princeps illum invisisset. Respondit Servus Dei: Veniunt huc multæ personæ. Ex quibus verbis rector intelligens, Beatum id illibenter manifestaturum, nihil præterea addens, abeundi veniam petiit. His auditis, patriarcha Beatum secreto interrogavit, si quis exterus princeps eum visitasset. Cui ille respondit, ita esse, adjecitque: Bonus vir est, unoque ex hisce diebus migrabit ad cælum. Pater frater Franciscus Ferreri, Ordinis S. Francisci de Paula, cum altero Religioso ad dictum principem visendum accesserat, quo tempore sacrum Viaticum ei administrabatur, eoque peracto, ingressus cubiculum ejus vidit magnam claritatem, sed principem, nec in lecto, nec in cubiculo vidit, nisi aliquo tempore post; petensque, quis iste splendor fuisset, responsum ab eo tulit, S. Dominicum sanctumque Vincentium Ferrerium duxisse se ad invisendum sanctum Monachum Ordinis Prædicatorum.

[140] [qui pridie obitus S. Ludovici feliciter moritur.] Subsecuto Sabbato, quod in diem VII Octobris incidit, princeps, præsente rectore, manus suas ex linteamine exseruit, dicens: Nonne vides, domine rector, quanta cum gloria beatissima Dei Mater in hoc cubiculum ingrediatur? O benedicta! o gloriosa, o pulcherrima Regina cæli, o Domina mea, o dulcedo cordis mei! Unde umquam ego promerui, ut me sic inviseres? Sed quid ego dicam de te, pulcherrime Puerule, qui illius brachiis insides, cujus venustas omnem aliam pulchritudinem superat? Hisce & aliis similibus verbis in ea cælesti visione exsultabat. Postera autem die Dominica idem ipse dixit: Hæc est dies lætitiæ, quia hac ipsa die Deum videbo; ac tribus horis ante mediam noctem denuo confessus peccata sua rectori, ac sæpius repetens hæc verba Latina: “Jesu, esto mihi Jesus.” Jesu, esto mihi Salvator, & salva me, animam suam cum magno sanctitatis indicio Deo reddidit. Corpus ejus sepultum fuit Valentiæ in sacello B. Mariæ Virginis de Monte Carmelo, uti ipse testamento caverat, quod devotissimus esset B. Mariæ Virgini de Monte Carmelo, cujus habitum portabat: sequenti vero die obiit B. Bertrandus, sicut dicemus.

ANNOTATA.

a 2 Ad Cor. cap. 12, ℣ 9.

b Numm. 19 & 199 in Vita I.

c 4 Reg. cap. 2, ℣. 12.

d Navarræ oppido.

e Sap. cap. 4, ℣. XI.

f Distat Valentia una paulo amplius leuca.

g Natione Apulus, patria Barletensis, professione Carmelita, Heliæ Cernovicchii & Helenæ Castriotæ, ducum comitumque Sabiacæ &c, filius, ut ait Marcus Antonius Alegre in Paradiso Carmelitici Decoris pag. 419 & seq.

CAPUT VIII.
Pius obitus, & mox manifestata Sancti gloria.

CAP. XIV.

Cum summo desiderio exspectabat B. Ludovicus tantopere sibi felicem diem, [Mortis desiderium quotidie cælesti pane,] quo desideratissimo Dei conspectu potiturus esset, ac vel minimum momentum temporis mille anni videbatur. Die Veneris a ante obitum suum rogavit patrem fratrem Joannem Lescano (cui sæpe dixerat, se die S. Dionysio sacra moriturum) quis tunc præsens dies esset, eoque respondente, esse diem Veneris, digitis suis computavit usque ad diem Lunæ b, dixitque: Benedictus Deus! quatuor etiam supersunt dies! Sed quamquam mors tardare ei videretur, solabatur se, disponebatque per Panem cælestem, quo roboratus montem gloriæ erat ascensurus. Postquam divinum Sacramentum pro viatico acceperat, quotidie confessus est sacramque Eucharistiam suscepit usque ad diem obitus sui; hoc servato ordine, ut usque ad mediam noctem qualecumque medicamentum aut jusculum sumeret, sed inde ab ea hora nullo modo poterat induci, ut aliquid alimenti admitteret, exspectans tempus, quo aliquis Missam celebraturus erat in valetudinario & sacram Communionem sibi porrecturus.

[142] Habebat piam Crucifixi iconem ad cervical suum, [& piis cum Jesu, Maria & S Vincentio Ferrerio colloquiis levat:] quam sæpissime sumebat in manum, ejusdem manus pedesque venerabatur, ac multa verba ex tenero cordis affectu & amore proferebat; ac simili modo oculos suos figens in quamdam B. Mariæ Virginis imaginem, devotissime colloquebatur, cujus verba audierunt multi, qui in cellam, illo inscio, intrabant, quia diligenter cavebat, ne intelligeretur, quod omnem exteriorem sanctitatis speciem semper aversatus fuisset. Plurimum gaudebat patriarcha multis horis cum solo Servo Dei in cella versari, uti fecit aliquot diebus ante mortem, ac semel rogavit ipsum, an sanctus pater Vincentius Ferrerius eum numquam tempore illius morbi invisisset. Id semel factum esse, respondit, addiditque: Et nunc etiam stat ibi, digitoque locum indicavit. Nec est, cur id quisquam miretur: nam, ut multa, quæ in hac historia jam retulimus, omittamus, aliquando quamdam dominam, admodum afflictam ob miserandam mariti sui mortem, quam die Jovis Sancto ex ecclesia egrediens obierat, consolans Servus Dei dixit, illius animam jam esse in cælo, utque eam multo certiorem faceret, adjecit hæc verba: Ne dubita hac de re, domina: nam S. Vincentius eam revelavit cuidam fratri, qui cum eo loquebatur, sicut ego nunc loquor cum dominatione vestra.

[143] Morbo vehementer aucto, Beatus ad extrema deductus est; [suscepta biduo ante mortem extrema Unctione, paroxysmum patitur,] quare biduo ante mortem suam Sacramentum extremæ Unctionis petiit, quod cum solita sua devotione suscepit, respondens, dum oportebat, ac tacite psalmos recitans. Quo peracto, perstitit in magna quiete, cælestem quietem exspectans. Die Dominica, quæ erat Vigilia S. Dionysii, paulo ante horam XXIII corripuit ipsum paroxysmus adeo vehemens, ut crederetur mori. Pulsata igitur, ut fieri assolet, moriente Religioso, tabella, omnes fratres ad nosocomium concurrerunt, quorum alii flebant, alii gemebant, dolebant omnes. Aderant ibi etiam patriarcha & episcopus Marrochianus dominus Michaël de Spinosa, & postquam ibidem aliquantulum fuerant, Beatus oculos aperiens ait: Recedant, poterunt adesse in tempore. Quam ob rem patriarcha inde abiit, quod non moriturus esset ea nocte, tamque firmam fidem habuit verbis ejus, ut, licet paulo ante significasset, velle se ea nocte apud infirmum vigilare, ad palatium suum reversus sit, nihil suspicatus, eum tunc moriturum, nec ante posterum mane redierit.

[144] [ac in tunica Dominicana mori cupit;] Post aliquot horas infirmorum curator a medico Almenara petiit, quid infirmo postridie in cibum dandum esset; quod Beatus audiens, Nihil opus, inquit, quidquam cibi mihi in diem posterum apparari: verumque dixit, cum postridie, antequam quidquam sumpserat, excesserit e vivis. Dicto die, qui fuit S. Dionysio sacer, circa mane, quamquam sensus jam notabiliter defecissent, nihilominus, cum interula sua lanea visa ipsi fuisset linea esse; quia valde candida erat & aliquantum mollis: hac imaginatione impulsus dixit, etiam cum lacrymis: Per amorem Dei, per charitatem, per amorem Jesu, tollite mihi hoc indusium, & date mihi tunicam S. Dominici, patris mei, totiesque hæc repetiit, ut oportuerit solandi gratia illum sua illa tunica exuere, ac paulo post eadem, velut altera iterum induere. Atque hac ratione tranquillus mansit, hac quoque in re manifestans, quantum semper amasset sui corporis castigationem, cui jam inde ab adolescentia assueverat. Tenebat Beatus Crucifixum in manibus, in quem tam ferventi affectu obtutum fixerat, ut ad singulas lacrymarum eruptiones videretur spiritum effundere per oculos, corque suum per os, quoties divinissimas illius plagas osculabatur.

[145] [acceptaque a patriarcha benedictione, sancte obit] Audita hora XV c, ex indiciis apparebat malum ad extrema pertigisse; idque advertens moribundus patriarcham precatus est, ut sibi Euangelium prælegeret, suam benedictionem impertiret, flagitando, ut cito faceret, quia sentiebat se mori. Hoc officio patriarcha perfusus lacrymis functus est, dolensque pro ratione teneri amoris, quo ipsum prosequebatur, & Servus Dei pari cum affectu ac devotione gratum habuit. Circumdabant illum ibi multi Religiosi & personæ præcipuæ conditionis, omnes lugentes, pulsataque tabella, fratres pro more Ordinis sui recitabant Officium Commendationis animæ, cumque finivissent hæc verba: “Ut vinculis carnis exutus pervenire mereatur ad gloriam regni cælestis, præstante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu Sancto vivit & regnat in sæcula sæculorum”; beata illa anima ex hoc carcere terreno migravit, eamque gloriosi angeli susceperunt, & comitati sunt ad æternam requiem in cælo, quam tot laboribus lucrari studuerat hic deorsum in terra.

[146] [anno 1581, die IX Octobris, ejusque gloria tum tum suavi odore ex ejus corpore emisso,] Solvebantur in lacrymas fratres, quamvis haberent, quod lætarentur de beatitudine ac gloria tanti Servi Dei, & prostrati in genua certabant quique præ aliis sæpius oscula ejus pedibus figere. Quamvis autem Defunctus haberet beret in uno crurum diu inveteratam plagam, erumpebat nihilominus ex ea lecti parte suavissimus odor, diversus a cunctis aromatibus, quæ in hoc mundo reperire est. Neque solas manus aut pedes, verum etiam stragula & linteamina lecti & vestimenta, quæ omnia pro rebus benedictis sacratisque habebant, osculabantur. Mortuus est B. Ludovicus Bertrandus die Lunæ, IX Octobris, die S. Dionysii martyris, anno MDLXXXI, ante meridiem, uti ipsemet accurate prædixerat, ætatis annorum LV. Cella, in qua obiit, mutata in oratorium est, in quo ad solatium eorum, qui in nosocomio sunt, celebratur Missa. Erat Beatus procerus statura, macilenta facie, maxillis nonnihil elevatis, naso acuto aquilino, carne in vultu extensa, crinibus coronæ albis nigrisque mixtis, oculis admodum lucidis.

XV.

[147] Eodem, quo animam reddidit, temporis momento visus est ex ore ejus ingens prodire splendor, [& prodeunte ex ejus ore splendore;] qui totam cellam illuminavit, eratque velut fulguris, ac spectatu jucundissimus, & duravit, quo tempore quis Ave Maria recitaret. Viderunt illum multi Religiosi ac sæculares, inter quos fuere Franciscus Ludovicus Blanes, nobilis eques, frater Michaël Ferreri, frater Joannes Martinez, frater Petrus Foix, frater Michaël Luca, & Honophrius Dassio, civis & sindicus Valentinus. Dominus Mathias Paglias, ecclesiæ cathedralis Valentinæ canonicus Beato addictissimus, desiderans morienti adesse, festinanter accurrit; cumque in aream Prædicatorum pervenisset, vidit in fastigio claritatem, ut obstupesceret; deinde ad nosocomium perveniens comperit, illum eo ipso temporis momento exspirasse, audiensque ab illis, qui ibidem aderant, de viso in cella, dum moreretur, splendore, narravit ipse quoque, quod viderat. Sed & pater Præsentatus, frater Hieronymus Almenara eodem momento magnum splendorem supra cellam conspexit.

[148] Frater Antonius Bagliester, ecclesiæ janitor, [tum cælesti musica,] qui Beatum tenerrime diligebat, eodem mane, quoties per munus suum licebat, invisit eum, cumque adesset, dum ille moriebatur, non potuit ibi se continere; sed in ecclesiam rediens, dum illum exspirasse, nunciatum est, audivit musicam insolitæ dulcedinis, & admirans, cur ea fieret, tanto etiam magis mirabatur, quod non posset recte discernere, quo loco fieret, cum modo ad altare majus, modo versus sacellum Rosarii, modo versus claustrum haberi videretur; bonaque temporis parte illam audiit. Sed advertens, eamdem non ab omnibus, qui in ecclesia erant, percipi, intellexit, cæleste melos esse, quo Deus indicare vellet festivitatem, quæ propter novum Aulicum suum celebrabatur in cælo. Audita pariter a multis est ea musica eodem vespere, dum Defuncti corpus jacebat in ecclesia, ac postero mane, priusquam sepeliretur; & rursum tempore exsequiarum, quæ sequenti die Veneris peractæ fuerunt. surarunt omnes musici civitatis, se prædictis horis nec cecinisse, nec musica instrumenta pulsasse in iis locis, imo nec in eorumdem vicima; & quamvis etiam cantassent aut sonuissent, nullo modo audiri poterant in ecclesia propter nimium strepitum ex concursu populi.

[149] Mater soror Augullona, Religiosa Tertii Ordinis S. Francisci, quæ vivens & mortutua magnæ Dei famulæ famam obtinuit, [variisque, quæ variis seu paulo ante,] paucis diebus ante obitum Beati vidit cælum apertum supra conventum Prædicatorum versus cellam, in qua ipse morabatur. Quædam pia persona, in nocte S. Dionysii precibus intenta spectavit animam ad cælum ascendentem, corona aurea redimitam, & a duobus angelis portatam; viditque, in ecclesia Prædicatorum apparari tumulum ejusdem corpori collocando; ex quorum altero intelligens, B. Bertrandum obiisse, accessit ad dictam ecclesiam, comperitque, quod spiritu viderat, & aspiciens vultum ejus, qui in tumulo jacebat, facta certior est, animam, quam viderat, B. Bertrandi esse.

[150] [seu paulo] Alteram admodum præclaram de B. Bertrandi gloria visionem habuit quidam pater Ordinis S. Francisci, quam secretissime cum jurejurando revelavit patri magistro fratri Vincentio Justiniano Antist d, & patri magistro fratri Hieronymo Baptistæ della Nuza e, episcopo Lobetano; qui Religiosus per biennium desideraverat B. Ludovicum cognoscere, de quo magna mirabilia audiverat, nec umquam potuerat videre ante mensem Augustum anni MDLXXXI in Godeglia in domo patriarchæ, quamvis nullum ei verbum dixerit. In Vigilia S. Dionysii, quæ in Dominicam inciderat, eidem Religioso post Matutinum Officium oranti in choro pro B. Bertrando, quem audiverat moribundum esse, exhibita fuit ecclesia resplendens, ex qua prodibat lux maxima; ad quam ecclesiam ille propius accedens, vidit muros illius ex crystallo & auro esse, in eaque media elevatum tumulum panno auro contexto coopertum, ac super eo B. Ludovicum Bertrandum mortuum: retro tumulum multas cruces aureas, & quatuor fratres S. Dominici, duos ad caput illius, iique videbantur senes, ac duos ad pedes, qui videbantur juvenes.

[151] [post ejus mortem] Omnes quatuor e facie sua emittebant splendorem, in modum radiorum solarium: sed eo cum discrimine, quod ille, qui circa caput erat a dextris, emitteret ex fronte unum radium ceteris splendidiorem, qui supra ecclesiam elevabatur: ille, qui a sinistris erat, similem emitteret radium; sed ex ore suo; quodque pari modo ei, qui circa dextrum pedem erat, prodirent e manibus duo radii, qui etiam superabant ecclesiam, tenebatque iste manus expansas, velut admirabundus; quarto denique prodiret similis radius e pectore, isque habebat palmam in manu. Præterea vidit duos angelorum choros, accensos cereos candidos gestantes, subito per ecclesiam venientes usque ad altare majus, canentesque: “Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt cæli & terra gloria tua, Osanna in excelsis.” Exhibebant hi angeli mirum honorem corpori B. Bertrandi, & ante illud procedentes in duos divisi sunt choros. Post illos sequebatur multus populus, mares & feminæ canentes, dictumque corpus venerati, manus pedesque osculabantur, prosequentibus interim angelis cantare: “Benedictus, qui venit in nomine Domini, Osanna in excelsis.”

[152] [oblatæ fuerunt,] His visis, Religiosus iste suos sensus recepit. Mane conatus fuit discere, quæ nova de B. Bertrando haberentur; nec potuit scire usque in diem Martis sequentem, qui fuit dies sepulturæ illius. Petita igitur a superiori suo licentia, ivit Valentiam, ac sequenti die Veneris ejusdem exsequiis interfuit; ita ut Deus ejus mortem uno die prius, quam accideret, ipsi significaverit. Decreverat Religiosus iste visionem nulli revelare, quam confessario suo, a quo eam jussus est publicare. Sed cum id aliquot dies facere distulisset, vehementi scrupulo anxiatus statuit eam cum B. Nicolao Factore communicare, una cum aliquibus aliis rebus ad animam suam pertinentibus. Nocte autem sequenti apparuit ei idem B. Nicolaus, dicens: Surge, fili, & vade ad Prædicatores, & dicito illis, quæ de B. Bertrando nosti; in altero autem negotio, de quo me consulere volebas, sic & sic agito. Biduo post ita Prædicatores adivit, iisque inter multas lacrymas visionem exposuit; rogatusque, an sciret, quinam essent quatuor isti Sancti, negavit, dicens, id sibi non fuisse a Deo revelatum.

[153] Non minor demonstratio gloriæ B. Bertrandi fuit, [visionibus] quod contigit magistro Natali, Rectori in Torrente f, qui simul mortem illius intellexit, Missam solemnem cantavit, ut ejusdem animam juvaret ad egrediendum e purgatorio, si in eo detineretur. Sed ad MEMENTO non solum oblitus fuit, eam ipsi applicare, verum etiam ejusdem nullo modo recordatus est, nisi post Missam absolutam. Imputabat id vitio suo, ac proinde postridie alteram Missam Defunctorum celebravit, in qua illius similiter oblitus fuit. Idem accidit in tertia Missa; quo admirabili eventu observato, agnovit, ita Deo placere. Quam ob rem inde in vicem orandi pro dicta anima, velut alios Sanctos illum invocavit, eumque singulari devotione coluit.

XVI.

[154] Simul atque ea sancta anima excesserat e corpore, [manifestatur,] nobilis eques Franciscus Ludovicus Blanes, priusquam illud vestiretur, pro eximia devotione, qua erga Beatum ferebatur, accessit osculaturus pedes illius, atque inter amovendum operimenta lecti tam suavem fragrantiam odoratus est, ut quædam aromata ibi latere putaret. At certior factus, nihil ejusmodi ibidem esse, cruraque Beati plagis infecta conspicatus, perpendensque, illum jam a multo tempore in lecto decubuisse (quæ omnia a suavi odore aliena erant) conclusit, rem cælestem esse, ut vere erat, eo etiam magis, quod non esset similis odoribus terrenis. Eamdem fragrantiam pariter senserunt alii, ut dictum est cap. VI hujus libri.

[155] Indutum vestibus concinneque compositum Beati corpus a patribus sui conventus ubertim flentibus in ecclesiam fuit illatum, [quam insuper Deus, dum ad ejus feretrum] quam confestim ad illius manus ac pedes osculandos & segmenta vestium auferenda tam numerosus occupaverat populus, ut mirum visu esset. Erat sacrum illud cadaver tam pulchrum, ut non solum nullum horrorem, ut solent cadavera, pavoremque incuteret, sed magnam devotionem & jucunditatem aspiraret, adeo ut viderentur spectatores non posse suos oculos ab eo avertere. Augebatur hæc admiratio, quod, dum manus, faciem brachiaque palpabant, corpus vivum, frigidum tamen, palpare sibi viderentur; & quicumque volebat, ea membra tractabat flectebatque. Crevit in hunc modum multitudo accurrentium, ut, ne quid indignum fieret, merito timeretur: quapropter Prior conventus misit, qui supplicaret comiti d' Aytona, Valentiæ proregi, ut sui corporis stipatores ad coërcendam turbam concederet, atque interim corpus detulerunt in sacristiam, maxime, quod jam tum unus illi abscissus esset digitus.

[156] [ingens hominum,] Populus, qui assidue magno numero accurrebat, lamentabatur (nec immerito) quod eo thesauro privaretur, orabatque, ut is proferretur in publicum: quam ob rem patres, ut illius devotioni facerent satis, consenserunt, ut reponeretur in quodam sacello intra eamdem sacristiam, quod habet januam in claustro, cancellis ligneis instructam, per quos osculari manus permittebant iis, qui poterant appropinquare. Cum advenissent stipatores, corpus Beati e sacristia, succollantibus domino Christophoro de Cardona Aragoniæ architalasso, domino Joanne de Borgia commendatore Majore Montesæ, domino Michaële Mercader, aliisque nobilibus viris & devotis personis, in ecclesiam translatum fuit, & cum feretro depositum intra postremos clathros ferreos altaris majoris, stipatoribus multisque Religiosis illud circumdantibus; nec hæc tamen omnia satis erant ad reprimendum vim & impetum devotissimi populi.

[157] [tam laïcorum, quam clericorum,] Eodem tempore comparuit in supplice agmine universus clerus ecclesiæ cathedralis cum suo musicorum collegio, qui Defuncto Responsorium cantarunt, quod similiter fecerunt omnes duodecim parochiæ & conventus civitatis, manifestis lachrymis lugubrem cantum sociantes. Advertentes autem patres Prædicatores, non posse per adhibitam cautionem corpus Beati a crescentibus turbis tutari, illud ad sacristiam denuo detulerunt, quo prorex dominus Franciscus Moncada, comes d' Aytona, cum proregina domina Lucretia de Graglia suisque filiis venit osculaturus manus ejus; uti etiam dux Cardonæ, marchio de Comares, dominus Jacobus de Cordoua, qui tum opportune Valentiæ aderat, comes Albayda, aliique viri nobiles ac præcipui equites, ac pene omnes concilii regii doctores præstiterunt.

[158] [multitudo concurrit,] Post duas elapsas horas, ne tot personas sine solatio, maxime, quæ in sacello majori erant, duas honorifico titulo insignitas dominas aliasque multas dominas & viros nobiles dimitterent, corpus Beati denuo sustulerunt, dimittentes, quotquot potuerunt, portasque obserantes, ne rursum orirentur tumultus. Quamvis autem tunc sero esset, prohiberi nequiit, quin, dum hi egrederentur, intrarent alii, qui in area ante ecclesiam congregati erant. Intravit insuper admodum sero marchionissa de Navarres cum pluribus dominabus & illustribus viris, quibus junxit se ingens multitudo hominum, quos excubiæ nulla ratione poterant ab ingressu prohibere. Tenuit hæc devota confusio usque ad horam noctis tertiam; quod displicuit patribus, quia desiderabant, ut Beatus posset ab aliquo in naturali sua statura sine perturbatione accurate depingi, eaque ratione tam charo sibi monumento gaudere. Depictus solummodo est usque ad medium corpus, Crucifixum manu tenens in eo corporis habitu, in quo mortuus fuit, oculis demissis, cum prodeunte ex ore scedula, inscripta his verbis: “Domine, hic ure, hic seca, ut in æternum parcas”; quæ frequenter in ore habuerat.

[159] [variis beneficiis testatam voluit.] In aurora subsecuti diei tam numerosus affuit populus, ut illius precibus indulgendi causa oportuerit ante solitum tempus ecclesiæ fores reserare. Collocatum fuit sacrum corpus in suggesto ligneo valde elevato, cooperto panno holoserico auroque contexto, aptatoque, ut illius manus osculis paterent. Ad feretrum stabant tres Religiosi ad accipienda coronas Marianas & Rosaria, Beati corpori admovenda. Duravit magnus iste concursus toto tempore matutino, maxime accedentibus etiam aliis e vicinis locis. Allati quoque fuere multi infirmi & sanitatem consecuti, volente Deo per ejusdem intercessionem multa miracula patrare, quorum aliqua sequenti capite narrabimus.

ANNOTATA.

a Adi Annotata in Vitam primam cap. 12, litt. b.

b Consule eumdem locum lit. c.

c Horæ Italicæ ab occasu solis numerantur: ad extrema igitur deductus fuit S. Ludovicus sub horam decimam matutinam, nostro horas a media nocte computandi more.

d Auctori Vitæ primæ.

e Vide Annotata in cap. 1, libri 2 lit. f, pag. 406.

f Vide Annotata in cap. proxime præcedens lit. f.

CAPUT IX.
Varia beneficia paulo post Sancti obitum variis præstita, & ejusdem sepultura.

CAP. XVII.

[Priusquam sepeliretur, splendor prodiit ex ejus corpore,] Placuit Deo per infinitam bonitatem suam bonum Servum suum, antequam sepeliretur, multis ac insignibus honorare miraculis, quæ duobus supra relatis de splendore cantuque angelico addenda in hoc capite recensebuntur. Raphaëla Soler annorum LV, Beatum pariter splendentem conspicata, volebat manus pedesque ejus osculari, sed correpta scrupulo, an id licitum esset, quo tempore ille nondum fuerat canonizatus, ivit ad confessarium suum, eoque non reperto, reversa ad Beati corpus est, illudque splendore, quo ante, coruscans denuo conspexit. Idipsum etiam Eugenia Specchio vidua, annorum L, pariterque frater Antonius Bagliester, conversus ætatis annorum XL, spectarunt. Andreas Armengol, restium e seta opifex, ex Moreglia a oriundus, sed Valentiæ incola, accessit, quamvis magno cum labore ob frequentiam populi, ad Beati defuncti manus osculandas, dumque id faceret, vidit eas tam claras lucidasque, ut in iisdem, velut in speculo vultum suum spectaverit.

[161] Dominus Joannes Vives de Canamas ætatis annorum LXX, [quod & sponte motum fuit;] Beato devotissimus, eadem de causa illuc accedens, cum jam prope feretrum pervenisset, vidissetque, unum e Religiosis ad sacrum corpus excubantibus, qui sinistram ejusdem corporis manum, ut eam minus incommode frequens populus posset osculari, tenebat, eam tunc, quod alia quapiam re occupatus esset, paulisper remisisse, non potuit pertingere ad osculandum; viditque Beatum corpus suum vultumque movisse, seque eo aspici, manumque sibi extendi, ita ut ipse Joannes eam attingere & osculari potuerit. Isabella Joanna Salone, uxor Antonii Perez, ex vico de Benifaraig b, ætatis annorum circiter duodecim, habitabat Valentiæ in domo materteræ c suæ, conjugis Hieronymi Vagliadolid vestiarii, & a pueritia sua passa fuerat fistulam sub gena dextera, quæ usque in guttur penetraverat, unde multa defluebant, & quamvis multa pluribus annis adhibita fuissent medicamenta, nihilo malum imminutum, imo auctum est adeo, ut inciperet os maxillæ putrescere. Quam ob causam medici chirurgique asserentes, malum esse immedicabile, ei vale dixerunt.

[162] [fistulam sanat,] Eodem die, quo B. Bertrandus obiit, prædicta illius matertera & Sperantia Vagliadolid, Ordinis S. Dominici, conduxerunt eam ad ecclesiam Prædicatorum, & quia propter frequentiam populi non poterant usque ad corpus B. Bertrandi pertingere, monuerunt, ut ipsamet niteretur eo pervenire, & Sancti manu, aut saltem veste afflictam partem devote attingere. Pertigit illuc magno cum labore juvencula, & cum adjutorio piorum hominum apprehendit manum Beati, qua signum Crucis ter formavit super fistula, & ad locum, ubi erat matertera sua, reversa dixit, quid fecisset, ac domum reducta fuit. Ibi matertera ex quadam indignatione impegit ipsi alapam, cumque illa vellet abstergere sanguinem, qui, quoties ejus facies percutiebatur, semper inde effluebat, nudato collo, non modo non apparuit sanguis, verum etiam comperta est fistula omnino sanata.

[163] [odoratum reddit, narium fœtorem pellit,] Gaspar Gari subdiaconus, ætatis annorum XLIV, dum erat parvulus annorum V, odoratum penitus amisit, ejus nares infecit tam fœdum malum, ut præ fœtore nemo posset prope illum consistere. Triennio ante mortem Beati negotium quoddam cum eo tractandum habuit, cumque, antequam loqueretur, vellet manum ejus osculari, recusavit Beatus, recusavitque denuo abeunti, omni vi renixus. Qua re dictus Gaspar graviter afflictus fuit, veritusque ne id ob peccatum aliquod sibi contigisset; post ejusdem Beati obitum ivit ad conventum Prædicatorum, arreptaque illius manu dextera, ait: Serve Dei, cum me vivens afflixeris, solare nunc, liberando hac infirmitate, quam tot annis passus sum, eamque manum osculatus est. Deinde volens etiam dexteram osculari olfecit odorem tam suavem, ut magno gaudio repleretur, nec minus lætaretur de recepto sensu odoratus. Domum redux; nares emungens, omne malum in sudarium expulit, eoque dehinc semper mansit immunis.

[164] [malum ventris,] Mariam Tudela, Joannis Gremoli uxorem, malum ventris, quod Llosa matris vocatur, invaserat, eamque in afflictissimam valetudinem reduxerat, & ad officia sua reddiderat inhabilem, multis remediis nequidquam adhibitis. Ut hæc B. Bertrandi obitum famamque sanctitatis ejus intellexit, decrevit, quam posset optime, licet maximo cum cruciatu, se ad ecclesiam Prædicatorum conferre, salutem suam flagitatura, ut labore suo familiam posset sustentare, & parietibus (alias enim non poterat) innixa paulatim progrediens ad dictam ecclesiam pervenit. Sed, cum nequiret transire ante altare S. Bernardi, prope portam a dextris positum, nec animus, nec vires sufficerent, ut posset, maxime in frequenti turba, ad ipsum Beati corpus pertingere, ibidem perstitit, seque Beato devotissime commendavit. Qua in oratione notabili temporis spatio perseverans, visa sibi est subito se melius habere, nec tantum sui corporis pondus doloremque sentire, ac denique suis nixa pedibus incolumis domum rediit tanta cum agilitate, velut numquam ullum malum passa fuisset.

[165] Uxor Antonii Joannis Isola, vestiarii, jam quatuor vel quinque diebus tam acerbo dolore dentium cruciata fuerat, [dolorem dentium laterumque sanat:] ut nequiret quiescere, & per domum discurreret, vociferans instar amentis. Ipso die, quo B. Bertrandus obiit, versus vesperam quidam cæcus præ foribus illius transiit, quem quasdam preces recitare jusserunt. Audiens autem cæcus magnos feminæ clamores, ejus rei causam petiit, hacque ex ejusdem marito intellecta, subjecit, ut ipsa B. Bertrandum invocaret; se habere penes se sudarium, quod ejusdem Beati corpus attigerat; ac proinde illud morbidæ maxillæ, signum Crucis eodem formans, applicaret. Fecit id mulier devotissime, eodemque momento temporis non solum mitigatus est dolor, sed omnino sublatus, nec eo deinceps umquam denuo ipsa correpta fuit. Isabella Anna, Christophori Sancez de Ayala notarii uxor, graviter cruciabatur doloribus laterum, qui ipsam bis terve singulis mensibus acriter invadebant; idque longo tempore duravit cum vomitu. Ipso, quo Beatus mortuus est, die iisdem acerrime correpta, ivit ad osculandum manum ejus, & pro sua incolumitate precata est, atque eodem momento sanata fuit, nec umquam relapsa est.

[166] Habebat Euphemia Ayala, filia Christophori Ayala, [testamentum deperditum recuperatur,] magni momenti litem, cujus felix exitus unice pendebat ex testamento Angelæ Serra. Pridie, quam moreretur Beatus, Christophorus Sancez de Ayala, notarius, jusserat testamentum quæri a Francisco Bitor notario, sed illud inveniri nequiit. Dictus Ayala eo die, quo Beatum sepelierunt, qui fuit dies X Octobris, ad conventum Prædicatorum accessit, ac post data Beati corporis manui oscula precatus est pro reperiendo isto benedicto testamento, quod invenire tanti filiæ suæ intererat. Inde recedens, notarium denuo adiit, denuoque oravit, ut scriptum istud iterum quæreret. Respondit ille, se, cum jam omnem adhibuisset diligentem operam, nolle amplius tempus perdere; sed ipsemet Ayala quæreret. Erant ibi multi libri in mensa positi, quorum primum, qui inciderat in manus, aperiens, dictum testamentum reperit. Quam ob rem cum ex admiratione, tum ex gaudio, ille adeo perculsus fuit, ut surrexerit totus sudans, idque magni miraculi loco habuerit.

[167] Vincentia Josepha Burdeus, enata ipsi in oculo macula, [visum reddit, sanguinis exscreationem sistit, salsum capitis humorem, fœdum sub aure cuber,] quæ visum tollebat, in tempore ivit ad ecclesiam Prædicatorum ipso die sepulturæ B. Bertrandi, tentatura, an ejus manum posset osculari, quod pridie præ turba non potuerat facere. Cum ad sacrum corpus pertigisset, manu impedito oculo imposita, illico dissoluta est macula, viditque, ut prius, quam impedimentum istud ei ortum fuerat. Sperantia, adulta virgo, filia Petri Tudo Pelayre, jam toto anno sanguinis exscreatione laborans, tentatis frustra remediis, ad B. Bertrandum, dum in feretro jacebat, accessit, & pedes ejus osculata extemplo incolumis evasit, nec quidquam sanguinis dehinc exscreavit. Sperantia Vincentia puella, Jobi Perez ignivomarum fistularum opificis filia, ætatis annorum XV, jam triennio affligebatur salso humore in capite, quod inde intumescebat ac fœdabatur velut crusta, & aliquando spargebatur is humor per collum in apostemata. Postquam mater ejus multa in medicinas (nam omni mense renovabatur malum) frustra expenderat, duxit eam ad Beatum, curans, ut infirmæ caput attingeret caput Beati: quo facto, evanuit malum, nec deinde eam umquam denuo corripuit. Joannæ Villalua, ætatis annorum XVIII, sub aure dextera accreverat tuber carneum tam fœdum, ut altera auris videretur, quod illa aliquot menses velis aliisque ornatibus abscondere studuit; sed semel osculata B. Bertrandi pedes quaterque manus, quarum una accrementum istud attigit, sine ulla mora eo malo penitus caruit.

[168] [sanguinis fluxum, narium dolorem, & febrim sanat.] Jam quartus currebat annus, ex quo vidua Arenosa vehementem sanguinis fluxum patiebatur, qui, simul ac illa B. Bertrandi pedes osculata fuit, subito cessavit, ipsaque usque ad obitum suum incolumis dehinc vixit. Filius Simonis Alvarado, annorum XII, in Museros radicem, quæ in hoc regno gignitur, Ciufa d appellatam & esui aptam, dextræ nari suæ inseruit, eamque spiritu sursum attrahens tam profunde infixit, ut amplius videri nequiret: unde & puer magnum dolorem sensit, & parentes ejus admodum affligebantur, quod malum immedicabile esset. Ad pulsum æris campani pro Ave Maria accepit dictus Alvarado schedulam Valentia, qua certior factus de obitu B. Bertrandi, de magno concursu populi ad illius manus osculandas & ingenti fama miraculorum ejusdem; mox in genua procidens filium suum eidem devotissime commendavit, eodemque omnino tempore decidit radix, quæ in naribus jam multum intumuerat. Vincentia Beneita, puella novennis, febri continua cum angustia pectoris laborabat. Ejus mater Francisca Ferreri, nobilis viri Michaëlis Joannis Beneito conjux, ivit B. Bertrandum veneratura, indeque domum redux annulum, quem Beatus aliquo tempore in infirmitate sua gestaverat, infirmæ digito inseruit; moxque eam febris deseruit, pectusque liberum mansit.

XVIII.

[169] Die Martis, X Octobris anni MDLXXXI post Missam sollennem, [Corpus ejus, ægre ad sepulcrum delatum,] cum Beati corpus jam humandum esset, audita in ecclesia est magna & flebilis lamentatio, omnibus, qui aderant, ex ardenti devotione conantibus auferre vestimenta, quæ istud sacrum corpus tegebant; & quamquam horum piorum furum manus accensis facibus adurerentur, impediri nequiit, quin illud paulo minus quam nudatum manserit. Elatum e feretro præsentibus solitis excubitoribus, quam celerrime fieri potuit, delatum est ad sepulturam, in qua erat reponendum. Patriarcha persusus genas lacrymis sancto suo Amico processit obviam, eumque amplexus est magna cum devotione, quam pariter in omnibus spectatoribus excitavit. Non cedente vero importuno populo, nec locum dante, ut solitæ fratrum nostri Ordinis sepulturæ Officium posset compleri, sacrum corpus, quam potuerunt, ocyssime in sepulcro collocarunt, & sepulcrali saxo cooperuerunt, qua sola ratione id officium finiri potuit.

[170] Circa vesperam comparuit altera multitudo externorum tam numerosa, ut admiratione pariter ac commiseratione dignus esset dolor, quem prodebant, quod sacrum corpus tam cito sepultum esset, antequam illis id videre licuit. [dum sepultura completur, candidum & instar vivi tractabile cernitur,] Succedente nocte, clausis conventus foribus, solum introducti fuere reverendissimus pater magister Franciscus Maldonado, Generalis Ordinis de Mercede, Prior Portæcæli, dominus Laurentius Zamora, Cartusianus, magister frater Georgius Olivares, Commendator monasterii de Mercede Valentiæ, cum aliquot sæcularibus Beato addictis. Peractum tunc complete est Officium sepulturæ. Descenderant in sepulcrum quatuor Religiosi, ac notabili tempore in eo perstiterunt, ut Rosaria, annulos gemmasque sacro corpori admoverent observarunt denuo ibidem, quod omnes fecerant, antequam sepeliretur, videlicet, cum omnia cadavera soleant nigrescere & rigere, corpus B. Bertrandi non solum deformatum non fuisse, sed etiam pulchrum cum vultu angelico, manusque ac pedes instar alabastri candidos; atque insuper totum corpus (ut jam dictum est) tractabile, non aliter, quam vivum fuisset.

[171] Post hæc sustulerunt illud reverenter ac devote, [locaturque inter sanctiorum religiosorum] ut par erat, & ligneo loculo incluserunt, & cooperculum super sepulturam reposuerunt; intra quam (quæ non erat communis omnium fratrum, sed aliquorum eminenti sanctitate insignium, sitaque erat sub choro a dextris altaris principis) in qua erant aliquot corpora Beatorum, qui magnis miraculis claruerunt. Jacebat ibi in arca lignea corpus beati patris magistri fratris Miconis, qui, ut dictum est, B. Bertrando habitum Ordinis concessit, cujusque corpus translatum fuit in honorificum sepulcrum, in quo hodieque servatur, constructum a nepote suo, magistro fratre Joanne Vitali, insigniter docto ac concionatore, qui hujus conventus prioratum magna cum laude ac civitatis emolumento ter gessit.

[172] Jacebat ibi pariter corpus beati fratris Michaëlis de Fabra, [corpora:] fundatoris ejusdem conventus, qui cum rege Jacobo Aragonio fuit in expeditione Majoricæ e, visusque fuit in pugna evaginatum gladium manu gestans beatissimam Virginem Mariam per aërem sequi, magnamque Maurorum stragem edere. Est & corpus illius insignis speculi religionis ac sanctitatis, fratris Michaëlis a S. Dominico; ac duo corpora gloriosorum martyrum, magistrorum, fratris Dominici de Cordoua de Monte-majore, & fratris Amatoris Espi, qui fuit Prior ejusdem conventus Valentini; quorum Vitæ scriptæ sunt in Historia provinciæ Aragoniæ, auctore magistro fratre Francisco Diago f. Corpora horum beatorum Religiosorum fuerunt in tribus arculis ligneis translata in sacristiam ejusdem conventus, & inter alias reliquias deposita.

[173] Die Veneris sequenti, quæ erat XIV Octobris, [sollennes vero illi exsequiæ a patriarcha sunt habitæ dic XIV Octobris.], patriarcha sollennissimas exsequias Beati celebravit, cui omnes Religiosi Ordines interfuerunt, sed quod plenior esset ecclesia, oportuit eos ingredi per conventum & per aliam viam procedere ad chorum ad cantanda Responsoria sua. Missam cantavit episcopus Marocchianus: pulpitum concionaturus ascendit illustrissimus dominus patriarcha, sed præ strepitu frequentissimi populi nulla ratione obtineri potuit silentium, ut sua illustrissima dominatio eloqui posset, quæ in Beati laudem dicenda paraverat. Dixit tamen, licet hic benedictus Pater tunc non esset canonizatus, nec proinde tam certa ipsius sanctitas & gloria coram Deo, concurrere nihilominus tot indicia, ut nihil ipsi deesset præter cæremoniam canonizationis. Hisque solis verbis prolatis, recessit e pulpito propter strepitum populi, qui non cessabat. Quod quidem omnibus displicuit, cum quisque desideraret ex ore patriarchæ audire quædam ex multis scitu dignissimis, quæ ipse de Beato noverat.

ANNOTATA.

a Hispanis Morella, regni Valentini oppido in Aragoniæ Cataloniæque confiniis.

b Videtur is locus esse regni Valentini vicus, Benifarache dictus, cujus meminit Escolanus tom. 2 Historiæ Valentinæ col. 343, num. 9.

c Nescio, an Amitæ: utrumque enim significat vocabulum zia.

d Hispanis est Chufa: Lexicon AcademiæHispanicæ cyperim vocat a Græco vocabulo κύπειρος, quod juncum angulosum significat: ad ejus radices fructus nascitur, qui pueris in amore est.

e Capta a rege Jacobo fuit anno 1229 die postremo Decembris.

f Agit Diago de Michaële de Fabra, conventus Valentini fundatore, lib. 2 Historiæ provinciæ Aragonicæ Ordinis PP. Prædicatorum cap. 45: de Michaële a S. Dominico cap. 74 ejusdem libri; de Dominico de Cordova de Monte-Majore lib. 1, capp. 51 & 52; item lib. 2, cap. 74: de Amatore Espi lib. 1 capp. 50 & 52; item lib. 2, cap. 74. Vide etiam Annotata in cap. 7 Vitæ primæ lit. e.

CAPUT X.
Alia Nicolai Factoris de illius sanctitate testimonia, & translatio corporis.

CAP. XIX.

Post Beati sepulturam, insigne de sanctitate & gloria illius testimonium dedit beatus frater Nicolaus Factor. [Insigne] Postquam enim sepulturæ interfuisset, post aliquod cum istis patribus colloquium recepit se in cellam, ubi sesquihoræ spatio hæsit in ecstasi, qua finita, ipse tamen adhuc velut sensuum usu destitutus, coram reverendissimo patre Generali Ordinis de Mercede fratre Francisco Maldonato, magistro fratre Michaële Salon Priore Ordinis S. Augustini, patre fratre Georgio d' Olivares Commendatore de Mercede Valentiæ, patre fratre de Figueroa Augustiniano insigni concionatore, multisque aliis dicti conventus Religiosis, quorum multi flebant, cœpit crebris vicibus spatio circiter mediæ horæ loqui, modo Latine, modo vernacule, ipsum passim S. Ludovicum, nonnumquam Fratrem appellans, prout sequitur.

[175] Sancte Ludovice, dilecte Deo & hominibus, jam vides Deum facie ad faciem; [B. Nicolai Factoris] jam non amplius es melancholicus; jam tibi dictum est: Intra in gaudium Domini nostri. Festive te susceperunt angeli, dum cælum ingressus es, sed & mox dixerunt tibi: Amice, ascende superius: id ipsum tibi dixerunt archangeli, principatus, potestates, virtutes, dominationes, throni, atque ipsi etiam cherubini. “Ascendit super cherubim & volavit super pennas ventorum a.” Cherubini te in chorum suum admiserunt apud S. Dominicum, S. Franciscum, sanctumque Vincentium Ferrerium. Ibi rursum stas ardens amore Dei ejusque conspectu bearis. Jam certus es de eo, de quo disputabant S. Thomas & Scotus, quodque nos nescimus, an beatitudo essentialiter consistat in videndo Deo, an in amando. Jam nunc cantas cum Davide: “Sicut audivimus, sic vidimus in civitate Dei nostri b.” In cælo es, oblectans te in ea abysso divinæ essentiæ, instar magni piscis in profundis aquis maris. Jam completum est istud Canticorum: “Introduxit me Rex in cellam vinariam c.”

[176] O quam similis es sancto Jordano d, qui diversis vicibus ac temporibus concessit habitum mille novitiis; [de S. Ludovici Bertrandi] ita & tu admisisti, qui nunc illustrant, illustrabuntque vestrum Ordinem. Non vocabunt posthac Fratrem Ludovicum, sed Sanctum Ludovicum. Sancte Dominice, ora pro me; S. Petre Martyr, ora pro me; S. Antonine, ora pro me; S. Thoma, ora pro me; mi domine S. Vincenti Ferreri, ora pro me; S. Ludovice Bertrande, ora pro me: cum jam in cælo cum iis sis, recte dixisti mihi, te non amplius concionaturum esse. Vestimenta tua tibi hodie certatim ablata sunt a sæcularibus; quid supererit vestris fratribus? Supererit illis humilitas vestra, & vestrum bonum exemplum. O quantum eras humilis! O quando amici mei dicebant mihi, ut te infirmum in vestra cella inviserem; confitebar prius peccata mea: Tu vero, Amice mi, dicebas mihi, ut tibi legerem Euangelia, & orarem pro te; cum tu, qui vere Sanctus eras, debuisses orare pro me.

[177] Recordare, te mihi duo promisisse in hac vita mortali: unum jam servasti, [beatitudine testimonium:] restat aliud. “Sancte Ludovice, omne promissum, debitum.” Observa, justi viri esse, facere, quod pollicetur: ego plurimum confido, & sto verbo tuo. O quam ego gaudeo! Recte dixit S. Paulus: Gaudete semper in Domino; ac secundo dixit: Gaudete e: sed ne modum excedat istud gaudium, adjunxit idem Apostolus: Modestia vestra nota sit hominibus f. Hactenus verba sunt beati Nicolai Factoris, dum erat in ecstasi. Ex nonnullis indiciis colligitur, beatum patrem Nicolaum a B. Bertrando, dum hic etiam in vivis esset, petiisse, ut post obitum suum duo sibi indicaret, quorum unum erat ejusdem B. Bertrandi status in altera (huncque ipsi jam revelaverat, uti apparet ex prædicta exstasi) alterum, an ipse Nicolaus salvandus esset; idque credibile est, ei post multas preces pariter significatum fuisse, cum ille, priusquam suis sensibus redderetur, dixerit, se multum gaudere, ac post finem ecstasis tantopere lætaretur, ut admirationi esset, proferretque quædam verba tam accensa amore divino, ut lacrymas cieret audientibus.

[178] Peculiariter etiam dixit magno cum spiritu patri Generali Ordinis de Mercede: O pater Generalis, [idem Ordinem B. Mariæ de Mercede laudat, & P. Dominicano mortem prædicit;] iste fuit frater: an non credit, etiam in suo Ordine esse in variis locis aliquot sanctos fratres? Sunt sane; & iste Ordo, cum a S. Raymundo de Pennaforte fundatus sit ad redimenda mancipia, plurimum tenetur imitari Christum, universi generis humani Redemptorem, de quo S. Paulus ad Ephesios ait: “Propter nimiam charitatem, qua dilexit nos g”; (quam vocem NIMIAM aliquoties repetiit & amplificavit) obligaturque ad exercenda eximiæ charitatis opera; manentibus patribus redemptoribus mancipiis Algerii, ut alia mancipia redimant. Dum hæc beatus frater Nicolaus diceret, oculos suos ad quemdam Religiosum e Prædicatoribus, dictum patrem Præsentatum fratrem Lucam, convertens ait illi: Frater, para te; quia moriturus es. Et quamvis id eidem Religioso videretur sine ulla ratione assertum, fuit tamen iste, de quo id dixerat B. Nicolaus, primus ex ejusdem conventus patribus mortuus, licet aliquot mensibus post; obiit enim die secunda Julii anni sequentis.

[179] [laudare S. Ludovicum,] Post hæc aliaque sacra alloquia, inter quæ identidem recidebat in ecstases, dixerunt ei, ut veniret pransum; jam enim tres horas elapsas esse post meridiem; quibus ille respondit: Quod prandium potestis mihi dare, quod exæquet illud, quod mihi dedit frater meus S. Ludovicus? Tum velut vi conductus ad triclinium, cum ante cellam S. Vincentii transiret, admirabili devotione exclamavit: O si hanc gratiam mihi concederet Deus, & ego aliquando hanc ædem ingressus morerer, ut sepelirent me in hac cella prope altare, ubi toties oravit S. Vincentius, Missamque celebravit frater S. Ludovicus! Dum ad triclinii portam pervenerat, digito in caput mensæ transversæ ad sinistram positæ intento, ait: Quid vultis, ut ego comedam? Sinite me sedere eo in loco, in quo mihi Deus tantum favorem præstitit. Hæc autem ait, quia ibi in cœna viderat cum Religiosis S. Dominicum & S. Vincentium, ut supra dictum est: subitoque raptus spiritu multa dixit de gloria B. Ludovici Bertrandi, nec induci potuit, ut quidquam alicujus substantiæ comederet.

[180] [quod & alias fecit, pergit:] Reverso ad suum monasterium Jesu, aliquantulum a muris civitatis dissitum, vix biduo triduove persuadere potuerunt, ut cibum caperet. Simulatque enim ea de re sermonem facerent, loquebatur ille de convivio a sancto fratre Ludovico sibi exhibito, & ecclesiam ingressus cum sua solita simplicitate dicebat sanctissimo Sacramento: Adeone, Domine, omnis amor tuus, omnes blanditiæ sunt pro vestro fratre Ludovico; & pro paupere fratre Nicolao nihil est? In aliis quoque occasionibus idem pater B. Nicolaus insignia testimonia pro B. Bertrandi sanctitate dixit. Cum Religiosis conventus sui veniens, ut apud B. Bertrandi funus in ecclesia Responsorium recitaret, procumbens in genua illius pedes osculatus fuit, ac bono temporis spatio innixus genibus permanens frequenter repetiit: Ora pro nobis, beate Ludovice Bertrande. Pari modo, quamdiu supervixit B. Nicolaus, in litaniis inter alios sanctos confessores semper invocavit B. Bertrandum his verbis: “Sancte Ludovice Bertrande, ora pro nobis.”

[181] Alio tempore B. Nicolaus ad conventum Prædicatorum accedens, ut cellam, in qua B. [S. Ludovieum sibi apparentem habet;]! Bertrandus vixerat, inviseret, pro sacris reliquiis accepit piam imaginem prelo excusam, quæ una erat ex iis, quæ ad B. Bertrandum spectaverant, aliasque ejusdem reliquias petiit. Rursum alias, dum vesperi esset, in ecclesia Prædicatorum cubitum cuidam patri impingens, ait: Non vides, frater, non vides? Quid, pater Nicolae, Religiosus respondit. Cui ille, altare majus indigitans, retulit: Amicum, Amicum. Unde intellectum est, B. Bertrandum ei tunc apparuisse. In conventu suo de Jesu quodam die fixos in cælum oculos tenuit tanto cum fervore & affectu, ut videretur velle se elevare a terra, ac exultabundus dicebat: Vis, ut ascendam, Fratercule mi, frater Ludovice, vis, ut ascendam? frequenter hæc eadem repetens. Alio die post celebratam Missam notabili tempore ante altare majus flexis genibus mansit, deinde vero velut usu sensuum destitutus circumstantibus inquit: Cur me ita habere putatis? Vidi patrem S. Franciscum, patrem S. Dominicum, atque inter eos medium istum benedictum, istum benedictum fratrem Ludovicum Bertrandum. Itane, an, quia non sumus omnes ejusdem habitus, non simus omnes fratres?

[182] Similiter reliquo tempore, quo vixit, in sermonibus suis, [commemorationem] habitis Valentiæ & in Catalonia (ubi habitum Capucinorum induit, frater Franciscus a Plagis appellatus) semper multa cum laude de B. Bertrando locutus fuit, ac pro sua particulari devotione commemorationem de eo composuit, in qua evidenter prodidit, quam certus esset de gloria & beatitudine, qua B. Bertrandus fruebatur in cælo. Est autem hæc commemoratio, quæ sequitur: “De beato Ludovico Bertrando Valentino, Ordinis Prædicatorum, commemoratio. Antiphona. O Proles Valentinæ civitatis præclarissima, o jubar, omnium virtutum perfectione ornatum decoratumque; o rosa rubicundissima charitatis vernans atque fragrans; o Seraph flammigeræ dilectionis divinæ ardentissime; o Vir vere Catholice & Apostolice; o flosculum florigeræ Dominicæ Religionis gratissimum & odoriserum; o gemma sacerdotum præfulgentissima; o Fili sanctissimi patris nostri Dominici legitime, beate Ludovice Bertrande divinæ legis amator, ora pro nobis ad Dominum Jesum Christum, qui te in numero Beatorum suorum coronare dignatus est.

[183] [de S. Ludovico componit,] ℣ Ora pro nobis, beate Ludovice Bertrande. ℞ Ut digni efficiamur promissionibus Christi. Oratio. Præsta, quæsumus, omnipotens & misericors Deus, ut, qui beati Ludovici Bertrandi sanctitatem & vitam gloriosam celebramus, ejus etiam virtutes imitemur, & imitando proficiamus, & proficiendo ad regna cælestia pervenire fæliciter valeamus. Per Dominum nostrum Jesum Christum &c.” Postea scripsit ad quemdam doctorem consilii regalis regni Valentini, suum carissimum sanctum Ludovicum Bertrandum quamdam gratiam a Jesu Christo Domino nostro sibi impetrasse, &, antequam eam impetraret, illum a se visum esse coram Deo uno modo, ac deinde altero; moxque subjunxit: Hisce intervenerunt gloriosus pater meus S. Dominicus, & dominus meus S. Vincentius.

[184] [& ad extrema redactus illius summo gaudio digitum suscipit.] Denique beatus pater frater Nicolaus graviter infirmus ex morbo, quo obiit, visitatus fuit a patre suppriore conventus Valentini Prædicatorum ac venerabili patre fratre Dominico Anadon bonæ memoriæ, ab iisque illi allatus B. Bertrandi digitus; quo tantum exsultavit, ut non desineret eum osculari, suoque vultui colloque admovere, dicens: O sancte Ludovice! O sancte Ludovice! Bis terve quoque repetiit, sibi in hac infirmitate SS. Dominicum, Vincentium & Ludovicum Bertrandum adfuisse, ac diserte affirmavit, se eos vidisse. Ait insuper, adesse istas volucres, quas pater S. Ludovicus Bertrandus die Paschatis Resurrectionis viderat: rogatus autem, quo in loco eæ essent, respondit, evolasse ad cælum. Denuo rogatus, quænam istæ volucres essent, reposuit, angelos esse. De hoc argumento etiam actum est supra lib. 1, cap. XXIV. Præterea narravit, se aliquando ad B. Bertrandum adivisse, ut aliquid ex eo exquireret, verum ipsum, ut erat secreti amans, id dicere noluisse; rogatum deinde, an ipse (B. Nicolaus) salvandus esset, cum singulari affectu ter dixisse: Imo, imo, imo.

XX.

[185] Aucto in dies singulos miraculorum numero, [Corpus ejus, aucto miraculorum numero, anno 1582] quæ Deus per intercessionem B. Bertrandi operabatur, concurrebat ad conventum Prædicatorum maxima populi frequentia ad ejusdem sepulcrum honorandum; quod, ut dictum est, erat sub choro, ad quem non patebat invisentibus pro suo desiderio ingressus. Quam ob rem, ut populi votis satisfieret, Beatique corpus debita cum decentia servaretur, frater ejus Jacobus Bertrandus curavit ipsi fieri sepulcrum e saxo in modum parvi sacelli, in quo sacrum corpus tumbæ saxeæ inclusum collocatum fuit cum consensu ordinarii (qui jam tum multa acceperat testimonia, ex quibus constabat de sanctitate vitæ ac miraculis ejusdem B. Bertrandi;) hæcque translatio contigit die XXV Martii, sollennissimo festo Incarnationis Filii Dei, anno MDLXXXII.

[186] [coram patriarcha, viris principibus, & populi multitudine] Quamquam autem studerent eam facere secreto, ut strepitum & concursum vitarent, utque solum aliquot spectatioris conditionis personæ adessent, nequiit ea res celari; sed in vigilia Annuntiationis tanta adfuit frequentia hominum, existimantium, translationem ea nocte peragendam, ut admirationi esset. Ex qua re pater Prior intelligens, civibus persuasum esse, translationem noctu faciendam, statuit illam medio die peragere. At ubi patriarcha, & cum eo episcopus Marrochianus cum aliquot e domesticis suis per portam conventus, & per ecclesiam proregina cum exiguo comitatu, videlicet filio suo domino Gastone de Moncada, nunc marchione Aytonæ, suisque filiabus, ac genero domino Hieronymo Coreglia, primogenito comitis de Cozentayna, atque aliquot paucis domesticis, visi sunt tam insueta hora intrare, intellexit populus, quod res erat, &, utut fores ecclesiæ subito occlusæ fuerint, nihilominus plures quam quingentæ personæ in ea adfuerunt, inter quas erant multi nobiles equites, viri illustres, doctores ac Religiosi.

[187] [incorruptum repertum,] Aperuerunt sepulcrum & in illud ad levandum corpus descenderunt Provincialis magister frater Joannes Loares, Prior magister frater Franciscus Aleman, & magistri frater Joannes Vitali, & frater Vincentius Justinianus Antist, qui reserata arca, in quo sacrum corpus jacebat, invenerunt illud illæsum ac sine ulla corruptione, ut manifestum erat omnibus, licet locus iste esset admodum humilis; substiteruntque ibidem aliquantisper, ut sacrum cadaver novis vestibus induerent, veteresque pro reliquiis servandas tollerent; itaque ipsum recta per ostium sepulturæ, non secus atque vivum fuisset, in conspectum circumstantium produxerunt. Dum tumba aperiebatur, quidam litterarum studiosus ætatis annorum XXIV, Josephus Monleo appellatus, sensit ex ea prodeuntem magnam fragrantiam, atque majorem, dum corpus eximebatur. Eamdem etiam senserunt dominus Henricus Ferreri, Franciscus Vaziedo, multæque aliæ personæ, qui affirmarunt, fuisse suavitatem omnibus aliis ordinariis odoribus dissimilem.

[188] Itum præ devotione in lacrymas, Deoque laudes datæ sunt, [insigni cum devotione] dum sanctum istud corpus tam incorruptum ac tractabile, velut paulo exanimatum fuisset, conspectum fuit. Posuerunt illud in feretro, & patriarcha lacrymabundus pedes ejus osculatus est, imitatique eum sunt, quotquot potuerunt appropinquare, Coronas, Rosaria gemmasque ei admoventes, quæ summa cum devotione ac lætitia facta fuerunt. Sed, crescente postea osculantium & Coronas aliaque admoventium multitudine, festinarunt illud deponere, ubi nunc est, tanto etiam magis, quod sublati jam essent duo manuum digiti, & minimus unius pedum; quamquam pater Provincialis, cognito fure, ambos manuum digitos recuperaverit. Veriti igitur, ne etiam aliæ corporis partes auferrentur, reposuerunt illud velociter in prædicto loco, & præ nimia festinatione sepulcrale saxum inverso modo imposuere.

[189] Quapropter postridie tempore meridiano reversi, [transfertur in sepulcrum novum,] ut saxum recte locarent, sacrum corpus denuo exemerunt; at quamquam id tam secreto fieret, ut vix innotesceret fratribus conventus, præterquam iis, qui peragebant, affuere tamen supra ducentos sæculares; fuitque pium spectaculum. Pater Prior conventus induit se pretiosissimo pluviali ex auro textili, & ministri & acolythi paribus vestimentis induti sunt, omnesque simul sanctum corpus in humeros sublevarunt, intonante patre Priore Hymnum patris S. Dominci: “Gaude, mater Ecclesia, lætam agens memoriam, quæ novæ Prolis gaudia mittis ad cæli curiam;” dumque responderet organum & alternarentur versus, per tempus Religiosis atque etiam sæcularibus licuit ejus sanctas manus singillatim osculari. Post hæc, dicta Oratione de S. Dominico, collocarunt sacrum corpus in prædicto sepulcro, in quo hodieque servatur honoraturque undecim lampadibus argenteis, quæ ordinarie ibi semper ardent.

[190] A die XXVI Martii anni MDLXXXII usque in præsentem annum MDCXXII numquam amplius apertum fuit istud sepulcrum, [separatis tamen ab illo reliquiis aliquot, quæ personis hic recensitis cesserunt.] nec sacrum corpus visum. Jacet ibi integrum præter tres digitos unius manuum, & minimum digitum pedis. Et quia, dum duo digiti abscissi fuere, animadversum est, etiam minimum digitum ejusdem manus cœptum esse rescindi, qui non nisi tenui nervo amplius adhærebat, resciderunt illum penitus, ut in conventu aliquæ reliquiæ superessent, ad infirmos deferendæ, argentoque inclusum in sacristia deposuerunt, quo multa miracula facta fuerunt. Ex duobus aliis pater Provincialis unum dono misit Cardinali Alexandrino, fratri Michaëli Bonello, Pii V nepoti; alterius digiti unum articulum donavit patri Priori, reliquos duos patri magristro fratri Vincentio Justiniano, qui eos dono dedit partim serenissimæ Infanti dominæ Isabellæ Eugeniæ Claræ Austriacæ, filiæ Philippi II regis, dum fuit Valentiæ anno MDLXXXVI; partim dominæ Guiomar de Moncada, filiæ marchionis Aytonæ, & matri comitis de Cozentayna, quæ has reliquias hactenus servat. Minimus pedis digitus venit in manus Inquisitoris, domini Petri Zurate, qui eumdem cuidam monachæ nepti suæ dedit. Vestimenta ejus & arca lignea, e priori sepulcro elata, adversus varias infirmitates adhibita multis miraculis claruerunt.

ANNOTATA.

a Psalmo 17, ℣. XI.

b Psalmo 49, ℣. 9.

c Cant. 2, ℣. 2.

d Illustrata sunt ejus Acta ad diem 13 Februarii.

e Ad Philip. 4, ℣. 4.

f Ibidem ℣. 5.

g Ad Ephesios 2, ℣. 4.

LIBER III.

CAPUT I.
Sancti apparitiones.

CAP I.

[Michaëli Pons febricitanti,] Octiduo post B. Bertrandi e vivis excessum quidam eremita de Cullera a, Michaël Pons nomine, qui aliqualem familiaritatem cum illo contraxerat, gravissime laborans ex febri, quæ eum jam toto mense ac medio afflixerat, noctu tacitus ait: O pater, frater Ludovice Bertrande, si ego fuissem sanus, morti tuæ interfuissem; & extemplo vidit per januam cubiculi sui eumdem Beatum cum uno socio ingredientem. Ipsemet autem Beatus rogat ipsum dicens: Quid agis, frater Michaël? Qui vales? Lætare, quia nil tibi mali fiet: formavitque signum Crucis in fronte illius, & genam ejus attigit. Quærenti eremitæ, quis esset illius socius, respondit, esse magistrum Miconem; subitoque ex oculis evanuit; eremita vero omni febri liber ac omnino incolumis mansit.

[2] [Hieronymæ Julianæ malo guituris laboranti, Religiosæ, sanctitatem ejus non credenti, apparet:] Hieronymæ Julianæ, Jacobi Caldet setarum restionis conjugis, guttur ipso die, quo Beatus mortuus est, tam atrox malum invasit, ut os ejus usque aurem dextram contorqueret adeo, ut loqui nequiret, ac vehementer pateretur. Audiens autem, Beatum multa miracula patrare, quadam vespera sese illi devote commendavit, ac nocte subsecuta Beatus cum S. Vincentio Ferrerio ipsi apparuit, & juxta cervical ejusdem lecti assidens monuit, ne sibi elici sanguinem sineret, brevi sanandam, dataque ipsi sua benedictione, ambo evanuerunt e conspectu, osque illius ad suum locum reductum est, restituta loquela est, omnis dolor abscessit, & ipsa sanata fuit. Ursula Clara Ayessa, tertii Ordinis S. Francisci, non credebat, Bertrandum esse sanctum; sed paulo post mortem ejus quadam vespera, dum signum daretur ad Ave Maria, orandi gratia inclusæ oratorio suo apparuit Beatus in habitu albo nigroque, quo utuntur Prædicatores, plurimum coruscans, & capucium gestans pretiosis gemmis conspersum, odoremque suavissimum spirans, frontem ejus tetigit, aitque: Nunc credes, Qualis sim? &, hoc dicto, non amplius apparuit.

[3] Anno MDLXXXII, die V Februarii Valentiæ obiit nobilis eques, [nobilem equitem,] multæ virtutis & honoratæ conditionis, Guilielmus Raymundi Catalano, cui tempore morbi sui pluries apparuit Beatus, singulariter post suscepta Sacramenta Confessionis & Eucharistiæ, & conditum testamentum. Quædam persona, quæ ei assistebat, audivit ipsum notabili temporis spatio modo loquentem, modo auscultantem, deinde respondentem hilariter; petiitque, quæ causa esset. Ignoscat tibi Deus, respondit infirmus: aderant mihi beata Virgo Maria, S. Dominicus & S. Vincentius Ferrerius cum beato fratre Ludovico Bertrando. Paulo post eamdem personam per amorem Dei oravit, ne cui mortalium referret, quæ dixerat. At oportet, Sanctos ei postea mandasse, ut ea revelaret: nam coram domina Francisca Vives, uxore sua, dominoque Franciso Valterra, & aliis visionem ipsemet narravit: utque gestabat in capite pileum nocturnum, ad collum Rosarium, & sub cervicali cingulum, quæ omnia B. Bertrandi fuerant; addidit, eumdem Beatum de iis reliquiis locutum fuisse, seque ab iis invitatum esse, ut cum iis iret.

[4] Post aliquot horas rursum ait, eosdem Sanctos sibi etiam alias adfuisse cum aliis ejusdem Ordinis, [e morbo decumbentem,] qui velut supplicantium ritu seriatim retro lectum constiterunt, recitantes Litanias, officio cantorum fungentibus sancto patre Vincentio & B. Bertrando, nominantibus in Litaniis non solum canonizatos, verum etiam alios ejusdem Ordinis tunc nondum sollenni ritu Sanctis adscriptos, ac specialiter martyres fratrem Dominicum de Monte-Majore, & fratrem Amatorem Espi, & sanctum fratrem Joannem Miconem, & sanctum Pontificem Pium V b, a quo aiebat, se multa obtinuisse beneficia. Recitantibus illis Litanias, cubiculum etiam ingressus est gloriosus S. Nicolaus Tolentinas, quem illi omnes venerati sunt & prope S. Dominicum locarunt, qui scipionem manu tenebat, & ex ejus fronte splendidissima lux prodibat; isque ex speciali favore scipionem ejusdem cervicali supposuit, itaque infirmus nocte sequenti dormire potuit, cum antea multas exegisset insomnes.

[5] Tam sancto consortio fruens oravit omnes, ut sanitatem sibi obtinerent, [iterato] quam ad solandum uxorem suam filiosque desiderabat. Quam petitionem sibi displicere innuit B. Bertrandus, dicens, eum non moriturum ex eo morbo, ac deinde percusso collo illius, tota visio cessavit. Cum ad quartumdecimum sui morbi diem multo se melius habens pertigisset, sed e collo dolens, ait uxori suæ: O domina, quantum ictum mihi Sanctus inslixit! quantum mihi dolet! Accedentes postea medici & chirurgi nullum mali vestigium compererunt; sed biduo post eamdem colli partem infecit gravis inflammatio, unde vehementer lamentabatur, & intra duos alteros dies mortuus est, facto probans, verum fuisse, quod Beatus asseruerat, non moriturum ipsum ex eo morbo, quo tunc laborabat.

[6] [invisit,] Pridie mortis ejusdem viri nobilis post receptam extremam sacram Unctionem, vehementem morbi accessionem passus est, ex qua sibi redditus, sed loquela destitutus, duos digitos versus cervical extendit; cumque nescirent, quid sibi vellet, rogarunt tandem, an eo in loco B. Bertrandus & S. Vincentius Ferrerius consisterent; quibus ille hilariter claudendo oculos annuit. At, qui aderant, illusionem veriti, asperserunt ipsum aqua lustrali, petieruntque, an visio cessaret; ille vero nutu abnuit. Tum filius ejus, magister frater Vincentius Catalano, ex simili suspicione dixit: “Verbum caro factum est”: ipseque clare subjunxit: “Et habitavit in nobis; & vidimus gloriam ejus, gloriam quasi Unigeniti a Patre, plenum gratiæ & veritatis. Laus tibi, Christe”; rursumque monitus, ut præterea diceret: “Jesu Christe, Fili Dei vivi, miserere nobis:” respondit: Satis est, fili, nil opus tot verbis est.

[7] [invitatque ad cælum.] Rogatus deinde idem infirmus, quid sibi a Sanctis dictum esset, respondit, se ab iis vocatum esse, ut cum iis velociter iret. Præterea rogatus, quid ipse tunc iisdem respondisset; reposuit, se eosdem libenter comitaturum. Rursusque rogatus, quis ipsum retinuisset; Vos ipsimet, inquit. Idque verum erat: nam omnes pro servanda ei vita Deum deprecati fuerant. Tunc etiam impletum est, quod B. Bertrandus aliquot menses ante ipsi promiserat. Cum enim ille quatriduo, antequam Beatus obiit, ad illum accessisset, ut eum inviseret & benedictionem flagitaret, audivit ab eo hæc verba: Vade, Deo propitio, domine Catalano, ego meminero dominationis vestræ, uti reipsa comperies.

[8] [Clarissæ morienti Gandiæ apparet,] Sorore Margarita Saliglias, Religiosa Ordinis S. Claræ, die S. Valentini, XIV Februarii anni MDLXXXII, ex morbo ad extrema deducta sine ulla spe convalescendi, mater abbatissa jussit Missam de Defunctis cantari, eamque obtulit B. Bertrando. Dum hæc Missa canebatur, soror Joanna a Cruce invisit infirmam, monuitque, ut commendaret se B. Bertrando, cui ea Missa oblata erat, ut ille pro sua salute intercederet. Respondit infirma: Jam hic adest B. Bertrandus. Hoc audivit altera infirma, nomine soror Maria Anna Figuerola, quæ decumbebat in lecto habens brachium tam male affectum, ut de eo resecando ageretur, quæque B. Bertrandum jam invocaverat devotissime, ut & altera monacha pariter ægrota.

[9] [alias sanat.] Ut autem audivit soror Figuerola, adesse B. Bertrandum, dixit illi, quæ eum viderat: Amica, ubi est? Ibi in ista sede, respondit soror Margarita. Vah! reposuit soror Figuerola, cur non medetur mihi, quæ eum tamdiu invocavi! Respondit illa: Jam statim benedictionem suam tibi aliisque ægrotantibus impertivit; ac proinde vos omnes sanatas putate: mihi vero impetravit quidem salutem animæ meæ, sed non corporis sanitatem. Rogavit soror Figuerola, quam ille senex esset, & qua veste indutus. Nec multum senex, respondit illa, nec omnino canus; indutus autem veste alba & nigra. Hæc contigerunt hora decima sexta c; media autem hora post Margarita animam placidissime exspiravit; aliæ vero duæ infirmæ subito cœperunt convalescere, & sororis Figuerola brachium perfecte sanatum fuit.

[10] Domina Maria de Castelui interfuerat translationi B. Bertrandi; [Spectatur a quadam domina, quam ad toleranda fortiter adversa animat,] sed præ nimia frequentia populi non potuerat usque ad sacrum corpus pertingere. Unde maxime dolens tempore Vesperarum ingressa est ecclesiam majorem, dum canebatur hymnus Magnificat; erectæque in pedes apparuit ecclesia e crystallo plurimum splendente, eaque in media vidit B. Bertrandum, corona aurea redimitum, indutum habitu candido admodum lucido, cum caputio, in quo non nisi suprema ora apparebat nigra, reliqua vero erant ex auro textili; circum collum autem habebat multos torques & unionum series, mediamque catenulam argenteam, ex qua ingens lucidaque margarita pendebat. Cum vero Maria timeret, ne sibi illuderetur, B. Bertrandus, retro quem multi stabant fratres, dixit ei: Ne dubita, quin ego sim frater Ludovicus Bertrandus; & elevato capucio, Vide, inquit, me fratrem Dominicanum esse; eaque in cælo fruor gloria, in qua me nunc spectas. Esto forti animo; nam præter adversa, quæ passa es, restant alia toleranda, idemque meo nomine dices confessario tuo. Quem nuncium cum domina ferre metueret, ne inanem gloriam inde captaret; vetuit eam Beatus timere.

[11] Ipsa autem, quamquam jam finitæ essent Vesperæ, [& genæ dolore liberat.] jamque populus ex ecclesia recederet, habita tamen visione, perculsa persistebat etiam in pedibus suis: quam ob rem quædam famula sororis ejus, nomine Catharina Blesa, illius pallium traxit, ex qua concussione velut perturbata ait: Quare sic traxisti pallium meum? Tuncque cessavit tota visio. Domum reversa, postero mane accessit ad conventum Prædicatorum Sacramenta Pœnitentiæ ac Corporis Domini susceptura, & visionem suam cum confessario suo, magistro fratre Andrea Perez communicavit, qui factum hoc in Processu testatus fuit, nomen dominæ tacens, quod, quia illa jam obiit, hic apponitur. Cum eidem dominæ Mariæ genarum altera tanto cum dolore intumuisset, ut nullam ei quietem concederet a vespere ad matutinum, quando paululum somni cepit, apparuit illi B. Bertrandus cum magistro fratre Honophrio Clemente, qui ipsius confessarius fuerat, rogavitque, quid sibi vellet; cui illa respondit: Sanitatem. Beatus autem Bertrandus ejusdem genam attigit; hocque eo faciente, ipsa expergiscens se sanam & omnis doloris expertem comperit.

[12] Puella, filia dominæ Franciscæ de Casteliu, ex inflicto ictu vehementes dolores patiens, B. Bertrandum sæpius invocavit, [Apparet puellæ ex ictu dolenti, clerico incredulo,] cui dormienti apparuit ille, ostendens ei frustulum carnis digito suo impositum, dicensque, istud fuisse doloris causam, quam modo sustulerat; & expergefacta se sensit incolumem. Quidam clericus, qui per quatuordecim annos B. Bertrandum a sacris confessionibus habuerat, audiens insignia miracula, quæ patrabat post mortem, eum ultra totum annum precatus est, ut quamdam gratiam a Deo sibi impetraret; vidensque, se non exauditum, conquestus apud quosdam de Sancto est, ejusdemque miracula in dubium revocavit. Quadam nocte ad visitandum ægrum procedens, cum ante ecclesiam S. Stephani pervenisset, sensit, sibi vim inferri, & portari ad aream Prædicatorum, ubi positus ante fores ecclesiæ, nec potuit progredi, nec retrocedere. Invocavit B. Bertrandum, subitoque vidit in cælo magnum splendoremm, & in medio B. Bertrandum sanctumque Vincentium Ferrerium; at veritus, ne diabolica fraus esset, dimittens oculos ait: “Et Verbum caro factum est;” sensitque singularem erga B. Bertrandum devotionem in se excitari, ac deinde elevatis denuo oculis eadem oblata ipsi est visio, eumque mediæ horæ spatio prorsus attonitum tenuit. Tum locutus ad ipsum Beatus ait: Propter incredulitatem tuam apparui tibi; revelavitque ei multa secreta, de quibus, dum vivebant, ambo contulerant, aliaque insuper, quæ intra duos menses successerunt: & cessavit hæc visio.

[13] [virgini lethargicæ, graviter percusso,] Joanna Navarro della Ragoyen, virgo annorum XXX, mortifera laborabat lethargo, propter quam extremam Unctionem susceperat. Huic interulam B. Bertrandi imposuerunt, eidemque commendarunt, uti ipsamet etiam fecerat, priusquam suis sensibus destitueretur. Intra spatium temporis, quo Symbolum Apostolorum bis recitari posset, recepit sensus, asserens, apparuisse sibi B. Bertrandum cum S. Vicentio Ferrerio, & mandasse, ut, quod promiserat, S. Dominici habitum indueret. Eo ipso temporis momento præter parum debilitatis in posterum plane incolumis mansit. Hieronymus Cardiglias, cliens domini Joannis Boil, laborans in horto cœpit cum quodam operario jurgari, a quo lapide percussus in capite graviter læsus fuit & in periculum mortis adductus; cumque sic posceret vulneris ratio, chirurgi volebant cutem illi postridie tollere, ut illud inter curandum secarent, ceteraque ad artis leges perficere possent. Noctu infirmus B. Bertrandum invocavit, Pater, inquiens, cum ego te comitatus in Indiis fuerim, tibique exilem illum famulatum, quem potui, præstiterim, adjuva me in hoc discrimine. Post hæc obdormienti Beatus apparuit, & manum suam illius capiti imposuit: postero vero mane accedentes chirurgi invenerunt vulnus sic commutatum in melius, ut jam nil amplius opus esset illud secare; ipseque intra breve tempus sanatus fuit.

[14] [puellæ e gutture, tribus] Anna Ludovica puella, dum apud avunculum suum Michaëlem Pellegrino, vicarium perpetuum in Rufusssa d, habitaret, gravissimo malo (in hisce partibus Papera e dicto) laborabat, ex quo sic tota intumuerat, ut ejus oculi non apparerent: eoque tempore multi ex eodem malo moriebantur. Qua de causa etiam ipsi Sacramentum extremæ Unctionis collatum fuit, asserentibus medicis, parum vitæ ipsi superesse. Subsecuta nocte audiit infirma ad cervical lecti sui vocem dicentis: Ego sum frater Ludovicus Bertrandus; vertens se ad eam partem, ubi vocem audiverat, neminem vidit; sed paulo post apparuit ei Frater admodum splendidus, qui elevata manu ei benedixit; nec mora, evanuit omnis tumor, & ipsa simul convaluit. Elviræ Herrera, ex vico de Almansa f, ex lethifera febri ad extremum vitæ adductæ, ea ipsa nocte, qua eam medici morituram pronunciaverant, apparuit B. Bertrandus, & manu ejusdem faciei imposita, ait, ipsam ex isto gravi morbo evasuram, eodemque tempore immunis a febri fuit, & paucis diebus post priori restituta valetudini multos annos supervixit. Dum vero obiit, quod accidit Dominica Palmarum, conciones Quadragesimales in Mora Aragoniæ habente ejusdem fratre, patre Michaële Herrera, apparuit ipsi B. Bertrandus, eamque mortem nunciavit.

[15] Laurentius Roig, litterarum studiosus, annorum XXIV, [febri] ex febribus periculose decumbens sese, addicto voto, B. Mariæ Virgini de Rosario commendavit; apparuitque hæc ipsi, asserens, eum ex illo morbo nequaquam moriturum; sed per emittendum e naribus sanguinem sanandum; quod & factum est. Verum de implendo voto minime cogitavit. Non multis abinde diebus in eumdem morbum relapsus est, ac voti memor non ausus fuit B. Mariam Virginem de Rosario pro salute sua denuo deprecari; sed commendavit se B. Bertrando, qui sequenti nocte in somnis apparens consolatus est eum, dicens, secuturum aliquem ventris fluxum, itaque ipsum sanatum iri. Visionem hanc narravit ille parentibus suis, itaque evenit, ac secundo post die egressus e lecto est, tertio e domo.

[16] Andreas Gaglient e febri graviter laborans, adeo ut nequiret quidquam sumere, [laborantibus,] ad extremum vitæ pertigerat. A quodam patre Prædicatore, qui ipsum invisebat, persuasum ei fuit, ut B. Ludovicum invocaret, accepitque ab eo frustulum habitus ejusdem Beati, quod pie acceptavit, promisitque novem continuis diebus illius sepulcrum invisere. Succedente nocte apparuit ei B. Bertrandus, dicens: Da mihi hoc malum; moxque cessante febri, bene se habuit. Deinde cœpit promissam devotionem (Novenam appellant) implere; quam cum ex oblivione non perficeret, denuo febricitavit, lenius tamen. Ad beatum igitur Bertrandum precibus suis denuo recurrit, atque ita febriens promissa exsequi perrexit, quibus expletis, rursus sanatus fuit.

[17] Sperantia Escobar, uxor doctoris Petri Torres, [mulieri venenosa pustula infectæ,] assessoris gubernatoris Valentiæ, feria quarta hebdomadæ Sanctæ ad sacra Officia accedens, ingentem subito in humeris dolorem sensit, & premens fortiter locum, unde dolebat, rupit quamdam pustulam valde venenatam, moxque febri correpta fuit, & domum reversa in lecto decubuit. Acciti medici, tantum malum mirati emplastrum applicuerunt, quo videbatur illa magis amburi, ac velut acutissimis spinis pungi, eoque dolore totum subsecutum diem sine ulla quiete conflictata fuit. Deinde vesperi recordata multorum miraculorum B. Bertrandi, magnæque sanctitatis patris fratris Joannis Miconis, ad hunc patrem Miconem se convertit, ut is apud B. Bertrandum intercederet, familiæque ac liberorum suorum misereretur. Nocte sequenti versus auroram quemdam strepitum circa lectum suum audivit, & volvens oculos suos in loco vicino vidit B. Bertrandum, & in alio B. Miconem, qui ipsam motu capitis salutavit. Conversa illa, ut B. Bertrandum intueretur, experta est, eum abscessisse, uti etiam B. Miconem, sed simul sensit sese doloribus liberatam, & advocata ab ea filia malum cessasse, eamque febri immunem deprehendit.

II.

[18] Vincentius Ludovicus Andrea feria secunda Pentecostes anno MDXCII postquam pila luserat, [morbum comitialem] totus sudans, magnum vas aquæ frigidæ hauriens, morbo comitiali correptus fuit, qui illum sæpissime ac etiam sexies & septies uno die invadebat: &, durante malo, adeo luctabatur, ut etiam multi simul nequirent illum continere. Per medicamenta vero ita exasperatum est malum, ut sæpius trigesies per diem in id incideret, tamque vehementer, ut, cessante tremore, amentis instar inhonesta & injuriosa verba jactaret etiam in parentes suos; qui in tanta afflictione constituti opem B. Bertrandi sanctique Vincentii implorarunt. Post hæc nocte sequenti ambo Sancti infirmo apparuerunt, quorum S. Vincentius ad cervical lecti sedens benedixit ei ter, monuitque, ne parentes suos imposterum tam indignis verbis male exciperet; B. Bertrandus vero, qui circa ibidem aderat, vetuit ipsum timere, & ad eumdem accedens ejus frontem unico signo Crucis, gemino oculos geminoque aures signavit, eodemque momento æger amissum ex gravitate mali auditum recepit: monuitque eumdem Beatus, ut se bene gereret ac Deum precaretur, ut etiam capitis sui plagas sanaret.

[19] [sæpius passo,] Demum præcepit ei, ne, quæ viderat, cuiquam revelaret, præterquam parentibus suis fratrique suo Antonio doctori theologo (qui Religiosus discalceatus Ordinis S. Francisci obiit) sanatusque infirmus est, & incolumis perstitit usque in diem XXV Septembris ejusdem anni, quando ipsi die Martis eumdem diem præcedente, Missam in sacello S. Vincentii intra ecclesiam Prædicatorum audienti ambo Sancti denuo apparuerunt, dixeruntque, eum eodem malo sequenti Dominica die g iterum corripiendum, ut proinde oraret Deum & piarum personarum preces pro se posceret: eam tamen infirmitatem trimestre tempus non excessuram, nec ei quidquam eventurum, unde in combustionis, submersionis, aut alterius damni discrimen adducendus esset. Hæc omnia ille suis parentibus retulit, ac subsecuta Dominica die idem malum ipsum invasit, duravitque toto tempore a Sanctis prædicto, quinquies sexiesque singulis diebus eumdem corripiens; sed sine priori violentia ac sine indecoris istis vocibus, quibus ille antea usus fuerat. Nullum tamen tunc adhibitum remedium fuit, quia monuerant Sancti, nullum naturale remedium ei profuturum. Ita omnia reipsa evenerunt, & præfixo tempore omnino sanatus fuit.

[20] [ex brachii tubere laboranti, viro] Joannes Portero multo tempore malum, quod Hispanice Louaniglio dicitur, Italice autem Natta h, passus fuerat in pulsu arteriæ brachii sinistri, quod ipsum vehementer cruciabat, nec permittebat labore manuum familiam suam sustentare. Cum quadam nocte se B. Bertrando commendasset, apparuit hic eidem in somno eadem nocte, & afflictam partem manu sua strinxit; seque se sanatum comperit. Jacobus Almanar, gravi febri continua mensibus decem vel undecim conflictatus, in tantam imbecillitatem incidit, ut medici affirmarent, eum nulla ratione posse convalescere. Quadam autem nocte vigilantibus apud ipsum uxore & socru, ipsi pariter vigili apparuit B. Bertrandus cum aliis Religiosis Ordinis S. Dominici, qui lectum circumcinxerunt, ac postquam Bertrandus manum suam infirmi vultui imposuerat, recesserunt. Cum vero uxor & socrus locum occuparent, qua illi exibant, dixit eis æger, ut inde recedentes egredientibus fratribus transitum præberent; quos quia illæ non videbant, ait socrus: Heu, filia, maritus tuus moritur! Audin, ut deliret? Non deliro, non (inquit infirmus) nec morior; sed probe scio, me sanum esse & omnis febris expertem: & quamquam etiam admodum debilis esset, vires suas brevi post recuperavit.

[21] Catharina Francisca Vilana, Joannis Seguarra caligarii conjux, [mulierique febricitantibus, itemque amenti apparens sanitatem reddit:] e febre decubuit totaque purpureis maculis infecta fuit. Quo in statu cum quindecim dies absque ullo remedio utili exegisset, commendavit se B. Bertrando, isque sequenti nocte ei apparuit, & quamvis nullum esset in cubiculo lumen, eum tamen clare vidit; tuncque cessante febri, mane lectum deseruit, & omnino sana permansit. Cum mater Thomæ Petri Andrea custodis officinæ ædisque monetariæ regiæ Valentinæ affligeretur morbo pessimo, ex quo triduo amens hæsit, oculis oreque clausis, ac nihil interim sumens; advertens se eo loci esse, interna cordis voce B. Bertrandi opem imploravit, eodemque ipsi apparente, sine ulla mora suis sensibus reddita ait,Beatum salutem sibi impetrasse, seque ex eo morbo non morituram: itaque intra paucos dies perfecte convaluit.

ANNOTATA.

a Regni Valentini oppidum ad oram maris Mediterranei.

b Anno 1572 defunctum; dein vero a Clemente XI Sanctis adscriptum anno 1712.

c Circa octavam matutinam, inquiunt rei gestæ testes apud P. Joannem Roca Tract. 2, cap. 6, § 2.

d Vico prope Valentiam.

e Gutturis tumore.

f Hujus nominis locus in Castellæ Valentiæque confiniis situs est.

g Quæ anno 1592 incidit in XXIV Septembris, stylo scilicet veteri, seu Juliano, ita ut dies XXV Septembris a tempore, quo a comitiali morbo æger immunis fuit, sit excludendus.

h Latine Panus, cujusmodi tuber Joannis alam, aliamve brachii sinistri partem occupasse videtur.

CAPUT II.
Ejusdem argumenti continuatio.

[Lethaliter vulnerato,] Franciscus Perez, civis ætatis annorum octodecim, in Vigilia S. Petri ex Mislata a Valentiam rediens, circa mediam noctem invasus a tribus hominibus fuit & lethaliter vulneratus; quo in periculo B. Ludovicum (erga quem devotus erat) invocans, omni graviori malo, quod ab iisdem ei inferri poterat, liberatus fuit. Dum curabatur, sanguis ejus quinque dierum spatio sisti nequiit. Allatum ei est Rosarium B. Ludovici, quod tunc possidedebat Catharina Spina, ipseque commendavit se S. Mariæ de Succursu, beatumque Ludovicum denuo invocavit. Deinde cum dicto Rosario, suo capiti imposito, obdormivit, viditque in somnis beatissimam Virginem eo habitu, quo in ecclesia de Succursu Valentiæ visitur, & cum ea B. Ludovicum magna luce circumdatos. Deipara caput ejus attigit; quod pariter fecit B. Ludovicus; & expergefactus infirmus, quod ante facere non potuerat, caput suum erexit, & advocatis matri suæ & ancillæ dixit, se bene habere, cœpitque sudare, recessit ab eo febris & sanguis cessavit effluere. Postero mane vulnus multo meliori in statu repertum est, ac intra decem dies perfecte sanatum fuit.

[23] [variolis, morbo] Franciscæ Paulæ, filiæ Ludovici Fababuix notarii, annorum sex, anno MDLXXXVI, nocte feriæ IV Majoris hebdomadæ variolis laboranti morbus ita auctus erat, ut destitueretur sensibus, oculis etiam obfuscatis, labiis pallidis, & ore clauso, ita ut nec quidquam cibi, nec liquoris posset admittere. Hoc casu afflicti parentes avique videntes, eam ad mortem properare, B. Ludovici auxilium poposcerunt, polliciti ad illius sepulcrum pannum funebrem portare. Qua oratione ex devoto affectu finita, aperuit puella oculos, integramque sanitatem recepit. Tantam tamque subitam mutationem conspicati rogarunt eam, an aliquid vidisset. Duos Fratres, inquit illa, qui jam exibant e cubiculo, & horum unum fuisse B. Ludovicum, huncque os sibi aperuisse. Eleonora Montfort, ex Mirambel prope Valentiam, virgo annorum quadraginta, comitiali morbo qui ipsam sæpe diuque invadebat, pessime afflicta, miseriam suam dolens ad B. Ludovici sepulcrum se contulit, pro salute sua precatura. Ibi per duas integras horas sopore correptæ in somnis idem Beatus apparuit, deinde ipsa expergiscens omni malo liberatam se comperit, neque illud imposterum experta fuit.

[24] [comitiali, febri,] Cuidam annorum quatuordecim filiæ Baptistæ Tibona repente accidit tam vehemens malum, ut prolaberetur in solum, ac copiose spumaret ex ore, tantumque id mali cresceret, ut pro mortua haberetur, & jam funebria ei pararentur. Sed matre illius Ursula March beatissimam Virginem de Rosario, sanctumque Vincentium Ferrerium & B. Ludovicum invocante, utque filiæ suæ misererentur, precante; eo ipso momento ægra sensus suos recepit, aitque, apparuisse sibi Matrem Dei cum S. Vincentio & B. Ludovico, & ab iis se sanatam esse; uti reipsa sine ullo malo incolumis mansit. Cum Franciscus Dominicus, continua febri laboraret, jamque vena ipsi quatuordecim vicibus secta fuisset, & medici de eo desperarent, ex quodam litterarum studioso audiit aliquod miraculum, quod B. Ludovicus patraverat, ei se devotissime commendavit. Tum quodam mane vigilans vidit duos fratres Dominicanos cubiculum suum intrantes, & quamvis nesciret, uter esset B. Ludovicus, apprehendit manum illius, quem illum esse credebat; isque ei dixit, ne timeret, nam sanatum iri: & intra biduum æger omni febri caruit, non tamen dolore corporis, donec ei secundo apparente, is quoque repente cessavit.

[25] [aliquæ rabiei speci laborantibus,] Catharina Augustina Borgia cœperat horridam sentire infirmitatem, quam rabiei speciem vel initium esse credebat. Dominica Palmarum mane contulit se ad conventum Prædicatorum, ubi se male sentiens, reversa domum est. At priusquam ex ecclesia recederet, B. Ludovicum pro valetudine sua ferventer precata est, eademque oratione vesperi, dum cubitura erat, iterata; eadem nocte in somnis vidit in cubiculo suo tantum splendorem, ut solaris ei minime comparandus videretur, in eoque B. Ludovicum, qui manu sua illius capiti imposita tria verba dixit, lente quidem, sed quæ ipsa tamen non intellexit, quod nimium stuperet in conspectu Sancti ejusque splendore, qui paulo post evanuit, ipsaque se salvam comperit.

[26] Erat alicubi in Hispania quædam persona clarissimæ conditionis, [personæ, quæ peccatum diu reticuerat,] quæ quoddam peccatum suum annis octodecim in confessione ex verecundia celaverat. Hæc, auditis insignibus miraculis B. Bertrandi, multo tempore ipsum precata est, ut Deum oraret, ne permitteret eam huic peccato obnoxiam mori. Deinde in morbum lapsæ & in sua prece perseveranti quadam nocte ille Beatus in somno apparuit, monstrans ei quemdam Religiosum, habitu Dominicano indutum, qui iter faciens per eum locum transibat, dicensque: Aspice diligenter hunc fratrem, qui mei conventus Valentini est: apud ipsum poteris tua peccata confiteri. Postridie advenit Religiosus iste in conventum, quem Ordo S. Dominici in eodem loco habet, rogatusque a quodam ejusdem conventus patre, ut comitaretur ad ægrum visendum, ad ejusdem personæ ædes ductus fuit. Hæc, viso peregrino Religioso, turbata est, & visionem suam veram esse reputavit; cumque etiam intellexisset, eumdem conventus Valentini alumnum esse, dixit, se illum arcessituram postridie, quod vellet ipsi confiteri. Ita fecit, cum uberrimis lacrymis veniam delictorum suorum a Deo petens; narravitque confessario visionem suam, illumque vere Religiosum sibi monstratum, & maximas Deo gratias egit de magna misericordia, qua per Beati patrocinium erga se fuerat usus.

[27] Petro Fos de Rusafa b ob quamdam infimitatem plus trigesies imminutus fuerat sanguis, [diuturna infirmitate detento puero, periculose decumbentis filio,] qua de causa brachiis sustentandus erat, eoque in statu bene novem mensibus perstitit. Quadam vero nocte cum Beato se commendasset, obdormivit, ac deinde expergiscens vidit B. Bertrandum, eodemque momento temporis, quo eum vidit, se sanum sensit. Proinde e lecto prosiliens, ascenso equo, ad ecclesiam Prædicatorum perrexit, & ante Beati sepulcrum gratias pro obtenta salute persolvit, & per omnem ecclesiam incessit, non secus atque nullo malo umquam correptus fuisset. Joanni Marco, notario Valentino, periculose decumbenti, quadam nocte aderant uxor ejus Susanna Carzegliera, filiique & aliæ personæ, & inter eos puer septennis, nomine Gregorius, ejusdem infirmi filius, qui pariter vigilabat, eratque corpore ac mente bene sanus. Hic parentibus suis, & quotquot aderant, dixit, sanctum patrem fratrem Ludovicum Bertrandum in eodem cubiculo stare solum cum Crucifixo in manu, locumque, in quo staret, assignavit; at nullus corum illum potuit videre. Compererunt tamen verum esse, quod puer asseruerat, quia infirmus eodem momento evasit incolumis, eumque medici postridie extra lectum conspicati, factum admirati sunt, ac insigne miraculum reputarunt.

[28] [e parotide contabescenti,] Simonam Cabanes, Honorati Toldrano conjugem, invaserat parotis, quæ collum faciemque inflabat, unde illa contabescens eo fuit deducta (quod ultra tres hebdomadas nequiisset dormire, ac propterea velut amens esset) ut medici eam paucis horis supervicturam affirmarent. Quædam amica sua ei suasit, ut se B. Bertrando commendaret, & aliquod ejusdem Beati habitus frustulum illius capiti imposuit; ac quantumvis ipsa, ut supra dictum est, non plene sui compos esset, intellexit verba amicæ, ac post invocatum Sanctum obdormivit. In somno autem vidit B. Bertrandum cum altero Religioso, qui curavit illam; ipsaque expergiscens in eo se statu comperit, ut nullis amplius medicamentis egeret. Brevi post domo egressa novem diebus Beati sepulcrum in gratiarum actionem pie venerata est.

[29] [ex calculo ægræ,] Isabella Moya, Michaëlis Martinez uxor, propter acutos lateris dolores gravemque febrim, quibus concutiebatur, a medico Almenara desperatæ salutis pronunciata fuerat, cum eam magister Palmireno invisit, & calculum attulit, quem B. Bertrandus, dum calculis laborabat, ejecerat. Illa hunc suo lateri apposuit & invocata Sancti ope, obdormivit. In somno autem ei ille apparens ejusdem brachium ter percussit, quod ipsa extra stragulum produxit, rata, medicum esse, qui arteriæ pulsum vellet explorare; at Beatus dixit, non esse se illum, quem putabat; Sed confide, adjecit, Deo, te sanatum iri; eodemque tempore ipsa omni dolore liberata fuit, & e lecto surrexit. Undecimo autem inde die emisit calculum magnitudinis ovi palumbini, angulisque asperum: quod pro insigni miraculo habitum fuit.

[30] [pro cacostomacho oranti,] Quidam pauper, nomine Calderone, malo stomachi ac continuo sanguinis fluxu affligebatur adeo, ut medici de eo curando desperarent. Raphaëla Soler, tertii Ordinis S. Dominici, miserta illius, quod sororis suæ cliens esset, ac minime commode posset vivere, cœpit pro ipso orare; eum B. Bertrando commendans. Quod dum faceret, manifeste vidit B. Ludovicum Bertrandum sanctumque Vincentium Ferrerium, qui eam monuerunt, ut ex illorum reliquiis aliquid ad infirmum ferret; ita ipsum sanandum. Illa itaque reperit aliquid e veste S. Vincentii & tæniam B. Bertrandi, & infirmi stomacho applicuit, addito voto de imagine cerea ad Sancti sepulcrum appendenda; nec mora, dolor & fluxus confestim cessavere. Cum vero post duas horas reliquiæ ei tollerentur, sentiens denuo ingruere dolores, precatus est, ut eas penes se relinquerent. Postridie passus est deliquium animi, evomuit tres materias rudes, velut lapides, tamque duras, ut vix possent malleo contundi; atque ita incolumis permansit.

[31] [secretarum partium dolore afflicto,] Cum Melchior Ruvio, velorum opifex nudus super textrina dormisset, infectus fuit quibusdam tuberculis, cumque propterea sanguis ei sæpius fuisset diminutus, totum malum ad secretas corporis partes descendit, ita ut plurimum cruciaretur, nec ullum remedium reperiret. At postquam B. Bertrandum invocavit, & novemdialem devotionem ad sepulcrum ejus incepit, oleo lampadis illius se ungens, nocte subsecuta tres in cute appertæ sunt rimulæ, ex quibus multum puris effluxit, quæque, dum a medicis curarentur, tam vehementer invaluerunt, ut jam ille amplius incedere nequiret. Qua de causa pro sua insigni in Beatum fiducia jussit uxorem suam novemdialem devotionem eidem pro se persolvere; qua cœpta, prima nocte bene dormivit, & expergefactus Beatum in cubiculo vidit, dicentem: Noli amplius de medicina & unguentis solicitus esse; hisce enim nihil amplius opus esse. Ita ipse sanatus fuit.

[32] Cum soror Raphaëlæ Soler Tertii Ordinis S. Dominici vehementi febri conflictaretur, [febricitanti,] rogavit prædictam sororem suam, ut, quam habebat, B. Bertrandi tæniam sibi imponeret; illa verita, ne hæc commacularetur, & per loturam eximium suum odorem amitteret, paulisper anceps hæsit. Fecit tamen, quod petierat; moxque infirma somnum cepit, & in eo vidit Fratrem quemdam (erat is B. Bertrandus) qui ipsi ait: Ego sum hic; & expergefacta sanam se sensit, surrexitque e lecto nulla alia re usa; & quamvis postea lota fuerit tænia, eamdem eximiam fragrantiam conservavit.

[33] Ludovicus Garzia cæmentarius laborans in collegio S. Mariæ de Succursu, [in inguine ex lapsu læso,] Ordinis Prædicatorum Oriolæ c, lapsus e scalis ligneis læsus in inguine est per frustum ligni abruptum ab aliis scalis, in quas ille ceciderat. Ex hoc lapsu ac læsione putabat, viscera sibi e suis locis mota esse, linguæque & aurium usu destitutus fuit, omnibus, qui aderant, eum jamjam moriturum opinantibus. At post impositam ei particulam vestis B. Bertrandi sensibus reddito suaserunt, ut beatissimam Virginem ac B. Bertrandum invocaret. Paulo post cœpit ille sedere in lecto, ad quem fuerat delatus, petiitque, quo recessisset B. Bertrandus, a quo sanatus fuerat, & quærentibus, quid diceret, respondit, B. Bertrandum sibi apparuisse tactoque vulnere sanitatem reddidisse, uti optime experiebatur, admirantibus omnibus, qui paulo ante viderant eum velut mortuum ad lectum portari. Quamquam autem ille B. Bertrandum numquam antea vidisset, indicia tamen illius accurate dedit, asserens, ipsum veste linea stolaque indutum fuisse, quo modo solet die Dominica prodire sacerdos lustrali aqua populum aspersurus. Volebat ipse tunc prætermissum opus suum resumere, sed prohibuerunt Religiosi, eumque domum suam, ut quiesceret, remiserunt, unde triduo post ad solitos labores reversus fuit.

[34] Sesqui-anno post obitum B. Bertrandi quidam vir graviter commotus fuit in cujusdam vici judicem, [in carcere detento,] quod ab inimicis suis, eum perdendi causa, uno eodemque die sex accusationibus impetitus fuisset, judexque, hisce admissis, ipsum subterraneo carceri mancipasset, in quo erumpente aqua ubique humido, nec lectum habebat, ubi requiesceret. Post aliquos elapsos dies, sentiens, vitam suam periclitari, commendavit se B. Bertrando, orans, ut meminisse vellet aliquot obsequiorum, quæ ei, dum vivebat, præstiterat. Dumque has preces repeteret, & beatissimam Virginem invocaret, in somnum incidit, atque interim eadem beatissima Virgo & cum ea B. Ludovieus eidem apparuerunt: ipse vero experrectus voluit procumbere in genua; sed visio statim cessavit. Ac confestim catena (quæ erat admodum gravis, & per foramen fornicis descendebat, eratque firmata sera pensili validissima) frustatim in terram decidit. Paulo post idem vir, mandante altero judice, liber dimissus est, & prior judex, qui eumdem tam crudeliter tractaverat, captus fuit, oportuitque, ut devotus ille B. Bertrandi cliens pro ipso intercederet.

[35] [moribundæ, febrim animique deliquia passæ,] Isabella Joanna de Valgranera, illustris domini Josephi Stephani, Oriolensis episcopi d, mater, graviter ægra & debilissima, subito se erexit in lecto, & innixa genibus oravit per quadrantem horæ. Qui aderant, veriti, ne deficeret, voluerunt eam denuo ad quietem reponere; verum illa dixit, ut sic se dimitterent; adesse enim S. Dominicum, sanctumque Vincentium Ferrerium, ac B. Ludovicum cum magistro fratre Micone, eosque dicere, moriendum sibi ex eo morbo esse. Cum vero unus filiorum ejus observaret, ista posse illusionem diabolicam esse; negavit illa, aitque, se recte recordari vultus magistri Miconis, dum viveret; eumdemque sæpe proferre sanctissimum nomen Jesu, cujus fuerat cultor devotissimus, & de quo fecerat aliqua Opuscula e. Finita visione, exhibuit se lætissimam, &, susceptis omnibus Sacramentis, diem suum devotissime obiit. Susannam Carcellera & de Marco, febri & animi deliquiis laborantem accessit confessionem ejus excipiendi gratia magister frater Franciscus Aleman, Prior Prædicatorum, B. Ludovici digitum ei afferens, quo ipsius cordi imposito, extemplo deliquia cessarunt, noctuque idem Beatus ei apparuit, dicens, morbum istum non fore lethiferum; atque ita, contra quam opinati fuerant medici, subito convaluit.

[36] [diuturno asthmate affecto,] Jam sextus annus currebat, ex quo Joannes Arcis operarius laborabat asthmate cum tanta difficultate, ut crebro oporteret, illum noctu e lecto surgere, ut liberum aëra spiraret. Post tentata omnia sine profectu remedia vovit novemdialem devotionem apud B. Ludovici Bertrandi sepulcrum explere, & argenteum pectus ei appendere: sed finita novemdiali devotione, cum se non melius, quam ante, haberet, non impletum fuit totum votum. In nocte S. Dionysii (quo die Beatus obiit) somniavit, se, dum per Valentiam incederet, eodem malo correptum, magna cum angustia tussivisse, & obvium habuisse ignotum sibi fratrem, qui diceret: Quid agis hic, frater? Cui ipse morbum suum narravit. Tum iste: An commendasti te B. Ludovico? Imo, retulit, sed sine ullo profectu. Subjunxit frater: An pectus quoque argenteum, quod promisisti, attulisti ad sepulcrum? Non tuli, respondit infirmus; quia ille non sanaverat me. Jam fer illud, subjecit iste, nam ego spondeo tibi, te sanandum. Interea magnum fragorem infirmus audiit, & expergiscens, se perfecte sanatum comperit.

[37] [ex oculis,] Quædam monacha Cisterciensis in monasterio de Zayda f totis duobus annis ex oculis laboraverat tam acriter, ut vix posset lucem pati, & nonnumquam etiam alienis manibus cibanda fuerit. Diligenter studuerunt medici eam curare, sed frustra. Postmodum experta ipsa, dum oculos quadam particula vestis B. Ludovici attigerat, eos melius habere; ab omni alio remedio abstinuit, & par conspicillorum, quo idem Beatus usus fuerat, devote sibi imposuit, septemque Psalmos pœnitentiales per triginta continuos dies recitavit, in quorum fine apparuit ei in somno Beatus, oculos ejus benedicens, eoque facto, sani ac sereni evaserunt.

[38] Cum Jacobus Montiel, scriba publicus Oriolensis, [febri,] ejusque uxor Agnes Pedrazza periculose ex febri decumberent, uxor, B. Ludovico multum devota, instanter rogavit, ut ejusdem Beati cilicium, quod in collegio Ordinis S. Dominici in eadem civitate servatur, sibi afferretur. Cum hoc desiderio obdormivit, viditque ad cervical suum patrem magistrum fratrem Joannem Gauarda Oriolensem (virum insignis doctrinæ & sanctimoniæ, in eodem collegio defunctum) cum eoque alterum ejusdem Ordinis Religiosum; rogavitque ipsa patrem Gauarda, quem viventem noverat, an tunc moritura esset; qui respondit: Dum Deo placuerit: ad quæ ipsa subridens, idem ab isto alio Patre petiit & expergefacta est; allatoque cilicio, eodem die febris ab ea recessit. Quam ob rem etiam maritus ejus eodem tactus cilicio fuit, ac postridie pariter sanatus.

[39] Beatrix Martinez Oriolensis, mulier magnæ pietatis, [melancholia,] cum aliquando ignota ipsimet de causa esset admodum melancholica, cœpit gloriosum S. Dominicum ac B. Ludovicum, quibus devotissima erat, ardenter invocare. Continuanti preces apparuerunt duo Religiosi Ordinis Prædicatorum, quorum unus dixit: Hic est S. Dominicus, ego vero sum frater Ludovicus Bertrandus, per cujus intercessionem Deus te liberavit jactura, quæ tibi imminebat: perge orare: hisque dictis, eos amplius non vidit. Vesperi mater filium suum Andream ex agro reversum interrogavit, an aliquid sinistri accidisset. Negavit ille; at subjungente illa, haud dubie tamen ipsum anxium fuisse; id verum esse, confessus est. Muli enim inter arandum pavefacti in fugam se dederant, & raptantes post se aratrum, sæpe percussi fuerant vomere in cruribus & ventre, adeo ut pro mortuis habuerit; sed Deus illos omnis damni immunes servaverat.

[40] Catharinæ Fongliana vultum erysipelas invasit, [erysipilate laborantibus,] quo non permittente loqui, signis illa pro vocibus utebatur, innuitque, cupere se, ut B. Ludovici cilicium quæreretur. Mater ejus cuidam filio suo mandavit, ut quæreret; verum hic, quod alta nox esset, & importuna Religiosos conveniendi hora, usque in matutinum tempus eo ire distulit. Interea exspectabat infirma has reliquias, quibus non comparentibus, B. Ludovicum devotissime invocavit. Postridie in aurora sensit, suum brachium attingi, respiciensque, a quo id fieret, vidit duos fratres Dominicanos, quibus ait: Patres, quare non apportastis reliquias heri vesperi? Respondit eorum unus: Filia, quia fratres non egrediuntur noctu: & acceptum ex alterius manibus cilicium infirmæ capiti imposuit, prælegitque Euangelium; & confestim recessit febris & cessavit inflammatio. Revisens mater filiam recte valentem reperit, & audito, quod contigerat, eo magis admirata fuit, quod fores clausæ essent, nec quidquam de ingressis Religiosis inaudisset. Ex hisce patet, Sanctum ægræ apparuisse, atque ab ipsomet suum cilicium fuisse allatum. Confirmatur id ipsum etiam ex dictis infirmæ, quæ interrogata de habitu corporis Religiosi, qui cum illa locutus fuit, figuram B. Ludovici accuratissime exposuit. Cum aliquo tempore post per claustrum dicti collegii fieret supplicantium processio, in qua inter alias etiam ejusdem Beati imago circumferebatur, simulatque hanc conspexit Catharina, inquit matri suæ, hunc istum Fratrem esse, qui Euangelium sibi prælegerat.

[41] [reliquias ejus expetenti,] Soror Isabella Mires Oriolensis, Ordinis S. Dominici, magno tenebatur desiderio habendi frustum tunicæ S. Ludovici, quem plurimum venerabatur. Hæc aliquando orationi intenta vidit altare splendide exornatum, a cujus utroque cornu prodibat processio multorum Sanctorum, inter quos cum prope ipsam incederet B. Ludovicus, illa brachium suum super humerum S. Martini episcopi extendens, laciniam amplitudinis sudarii ab illius tunica decerpsit. Visionem hanc cum patre magistro fratre Josepho de Luchian, confessario suo, excellentis doctrinæ, prudentiæ ac religionis viro, communicavit, qui jussit eam laciniam ad se deferri, eaque in plura divisa fuit frusta, quæ multis miraculis inclaruerunt. Eamdem visionem dicta soror Isabella etiam patri magistro fratri Petro Joanni Saragozza enarrans, frustum quoque ex eadem donavit, per quod Deus miraculum patravit Alicante, ut infra dicetur cap. XII.

[42] [convulsionibus agitatæ] Anno MDLXXXVII, die XXIV Septembris, Lucia Gloriet, novem annorum in civitate Alicante g, febri ac convulsionibus laborabat, quam afflictus genitor propinquam morti cernens, accessit ad conventum Prædicatorum, obsecrans, ut aliquid ex B. Ludovici reliquiis, cui filiam suam magna cum devotione ac uberrimis lacrymis commendabat, ad eam deferret. Attulit ad eam pater magister frater Petrus Joannes Saragozza caligam Sancti, & Euangelium cum aliis precibus legit. Ingruente nocte ait puellula matri suæ: Domina, quæ est ista mulier induta pallio? Admiratus, eam loqui, Gaspar pater ejus ex sua in Sanctum fiducia respondit: Aspice diligenter, filia; nec enim debet esse mulier. Tum puella subjunxit: Frater est, domine: &, cessante agitatione ex convulsionibus orta, obdormivit. Mane eam mater valde hilarem invenit, petiit illa, ut sibi daret manducandum, ac deinde ut indueret, se bene habere asseverans. Vestita a matre, gradiebatur pedibus suis per plateam illa ipsa, quæ pridie fuerat moribunda. Post aliquot dies pater ejus imaginem B. Ludovici, clam omnibus in cubiculo bene clauso appendit, accivitque Luciam cum aliis sororibus ejus, tentandi gratia, an B. Ludovicum agnitura esset; ipsa vero, simul imaginem vidit, non exspectans, donec interrogaretur, ait: Domine is iste frater est, qui me sanavit, quia vero hæc imago inter multas alias appensa erat, mandavit pater filiæ, ut eam digito monstraret; hocque modo visionis veritas confirmata fuit.

[43] [decumbentibus ex febri,] Joannes Cardona Oriolensis in lecto decumbens e febri totiusque corporis cruciatu, ex nimio humore in diuturna navigatione marina contractis, atque insuper captus uno brachio, quo nequiebat uti; postquam omnia remedia frustra tentaverat, SS. Dominici ac Vincentii opem imploravit, vovitque B. Ludovico, iturum suis pedibus ad visitandum sepulcrum Valentiam, quod iter est triginti leucarum. Nocte subsecuta apparuerunt ei iidem tres Sancti, e quibus B. Ludovicus brachium ejus apprehendit, illudque in altum elevans dixit: Cum tantopere me inclamaveris, ecce, veni, ut visam te; & evanuit visio ex oculis. Tum, illo alta voce clamante, accurrerunt mulieres, quæ illius curam habebant, inveneruntque eum omni malo immunem

[44] Cum Christophorus Rodriguez Valentinus ex purpureis maculis Matriti decumberet, [ex purpureis maculis apparet, omniumque votis favet.] desperante de salute ejus medico, uxor illius Gratia Picaza, eumdem B. Ludovico commendavit, spondens se effigiem argenteam ad ipsius sepulcrum missuram; excerptamque e quodam libro paginam, quæ ejusdem Beati effigiem exhibebat, sub mariti sui cervicali posuit. Cœpit ille subito dormire; ac deinde experrectus ait: Ubi est frater iste, qui manu sua meam faciem palpavit? Respondit uxor, nullum ibi adfuisse fratrem, sed sese illum B. Bertrando commendasse, ejusdemque imaginem cervicali ejus supposuisse. Exinde cœpit æger convalescere, & postridie recte valuit.

ANNOTATA.

a Regni Valentini vico, media leuca Valentiadissito.

b Vide Annotata in cap. 1 hujus libri lit. e.

c Vide Annotata in cap. 7 Vitæ Primæ lit. d.

d Adiit eam dignitatem anno 1594, in qua illi successit anno 1604 Albarrazinensis episcopus.

e Scripsit Rosarium sive Psalterium Nominis Jesu, aliaque, de quibus Echardus tom. 2, pag. 54 Bibliothecæ Dominicanæ.

f Juxta Valentiam.

g Regni Valentini portus est mari Mediterraneo adjacens.

CAPUT III.
Miracula, quæ ob S. Ludovici intercessionem ad fontem, ab illo benedictum, Deus operatus est.

CAP. III.

Cum olim B. Bertrandus, ut passim, afflictæ valetudinis esset, [Hauriens e fonte, cui Sanctus benedixerat, febri liberatur;] quidam amicorum illius eum recreandi gratia assiduis suis importunis precibus rogavit, ut dignaretur secum ire ad fontem, in confinio Rusaffæ prope muros Valentiæ scaturientem: cumque Servus Dei inter alias infirmitates suas continua siti premeretur, consensit precanti amico, cum eo ad dictum fontem pergere, ex quo, postquam eum sua benedictione lustraverat, bibit. Dum ibi colloquerentur, vidit quemdam infirmum (qui erat in obsequiis domini illius agri, ubi fons erat) nomine Petrum Ximeno, ruricolam ex Rusaffa oriundum, rogavitque illum Servus Dei, quo malo laboraret. Respondit ille, jam sex menses esse, ex quo febrim patiebatur. Bibe (inquit Beatus) ex ista aqua. At ille renuit, quod malo suo noxia esset. Persuadente tamen Beato, ut biberet, non nocituram, bibit, & confestim sanatus fuit.

[46] Publicato post Beati obitum hoc miraculo una cum multis aliis ab eodem patratis, [hinc ingens eo fit concursus.] cœpit frequens populus ad eum fontem concurrere suosque infirmos illuc conducere. Hanc ob rem rector Rusaffæ, michaël Pelegri dictus, jussit eos, qui eleëmosynas pro cultu beatissimæ Virginis Mariæ & in refrigerium fidelium animarum in purgatorio versantium colligebant, illuc etiam accedere, quia fons iste in Rusaffæ parochia situs est; iique primo illo biduo triduove sex circiter scuta ibidem collegerunt. Tot autem ibi miracula Deus per Beati patrocinium operatus fuit, ut in eorumdem memoriam arbores circumpositæ votivis donis onustæ essent. Nec inobservatum prætereundum est, eamdem aquam, priusquam a Beato benedicta fuerat, modicam fuisse, ac facile exsiccatam; sed postea numquam desiisse scaturire.

[47] [ejusque virtute hernia, febris,] Isabella Gerb de Fortea ex loco Catarogia, una leuca Valentia dissito, filium habebat viginti trium mensium, tribus gravissimis malis correptum, hernia, capite humano ampliori, fluxu ventris, ac febri jam a multis diebus; adeo ut ex medicorum judicio non posset convalescere. Hæc, audita mira virtute hujus benedicti fontis, licentiam petiit, ut infirmum eo ferret. Iverunt ergo pater & mater, cum sorore pueri, huncque nudum (qui velut exsanguis videbatur ac jamjam exspiraturus) mater, invocato B. Bertrando, in honorem sanctissimæ Trinitatis ter usque ad lumbos fonti immersit; dumque eum tertio extraheret, vidit sublatam herniam, ne rima quidem, ubi viscera ante defluxerant, superstite: cessarunt etiam eo momento febris & fluxus ventris: & quamvis puer adhuc esset debilis, brevi tamen post vires suas recepit.

[48] [binæ item aliæ herniæ,] Hieronymæ Capegli, viduæ in Rusaffa, erat infans octodecim mensium, ultra modum herniosus, qui, defluentibus intestinis, præ nimio dolore tam vehementer clamabat, ut lacrymas vocesque etiam sanguine ex ore misceret. Audierat quidem illius mater mirabilia fontis, sed ex negligentia puerum illuc non duxerat. Cum vero aliquando ipsi adesset soror ejus, in agro non procul a fonte laborans, audissetque puerum miserabiliter clamantem, recordata fontis, illum eo tulit, ac B. Bertrando commendans, panno lineo, quo fasciatus erat, aquæ intincto, herniam bis terve lavit: quo facto, ille extemplo sanus evasit. Eadem ratione uxor Ludovici Capegli, cujusdam nobilis equitis filium herniosum, quem nutriebat, eadem aqua lavans sanavit.

[49] [paralysis,] Anna Monforte, vidua in Rusaffa, ex quodam morbo facta paralytica, longo tempore lecto affixa decubuit, usu pedum manuumque destituta; & quadam nocte accedente etiam alio malo, extrema Unctione munita fuit. Tum dicti fontis recordata, filium suum Benedictum, & quemdam patruum, ut potuit melius, distorto per morbum ore rogavit, ut, quantumvis alta nox esset, aquam ex eo sibi afferrent, freta, se per B. Bertrandi invocationem a Deo sanandam. Illi ergo aquam inde attulerunt, ipsiusque ori, licet difficulter, infuderunt; quam ut illa bibit, reductum est os in locum suum, ipsaque subito plane convaluit, ac perfectum pedum manuumque usum recepit; & postridie cum communi omnium admiratione surrexit e lecto. Adhæc testatus est filius, eam aquam, dum afferret, suavissimum odorem spirasse.

[50] Cum Joannes Segarra, caligarum opifex, Valentinus, [claudicatio, cæcitas,] cum filio & ancilla ad dictum fontem accessissent, invenerunt ibi claudum, ligneis subalaribus fulcris nixum incedentem, qui, ubi ad fontem pervenit, invocato B. Bertrando, ea aqua lavit se; eodemque tempore viderunt ipsum sanum, & fulcra sua ex vicina arbore suspendentem. Idem ille Segarra filiam habebat sexennem, jam a biennio visu prorsus privatam; quam ad fontem adduxit, & post invocatam B. Bertrandi opem ejus oculos eadem aqua bis lavit; aitque puella, se jam recte videre. Quod, an verum esset, pater experturus, denarium, frustulum panis aliaque hujusmodi projecit in terram, quæ omnia puella collegit. Altera quoque puella cæca ex molendino Philippi Martini, lotis eadem aqua oculis, beatique Bertrandi patrocinio implorato, visu donata & inde regressa est.

[51] Catharina Fuster de Pedros, vidua Valentiæ habitans, [rupta dorsi spina & pectoris gibbus, crurum ulcera,] triennem filiam habuit, Isabellam Annam nomine, quæ in pergula domus ludens pedem offendit, & per aperturam prolapsa deorsum est altitudine duarum lancearum, tamque vehemens fuit concussio, ut ejus spina dorsi rupta sit, tantumque in pectore gibbum excitaverit, ut ipsa in modum arcus retrorsum incurvata fuerit. Hac infirmitate cum intolerabili cruciatu & difficultate loquendi sedecim menses afflicta fuit. Quo tempore cum nihil profuissent remedia, mater eam ad fontem duxit; ubi post fusas preces pectus filiæ suæ aqua lavit, & ex eodem fonte in vase secum domum delata eamdem illius corporis partem lavit, Beati opem simul implorans: eaque ratione filia cœpit convalescere, ac quinto die ejusdem pectus, sicut olim, dum recte valebat, complanatum fuit. Erat Jacobo Eliæ Buyrac filius, admodum ulcerata crura habens; quem pater, auditis istius fontis laudibus, eo duxit, aqua lavit, Beatumque pro sanitate sui filii devotissime precatus est, atque eodem tempore, quo ille lavabatur, plane convaluit, nullo deinceps remedio usus.

[52] Joannes Andreas Sapuerta, signifer turmæ equitum Gaspari Vitali, [diuturna animi] in loco Canet prope Morviedro a correptus morbo fuit, eoque hic spatio duorum mensium crevit, ut ipsius vitæ timeretur. Huc se redactum videns, jussit se, quo commodius medicos ac pharmaca præsto haberet, Valentiam perduci, quo difficulter pervenit. Medici eum pro mortuo reputabant propter gravia animi deliquia, quæ cum diuturna sensuum destitutione ipsi interdum accidebant; ac peculiariter semel ultra horas viginti quatuor duraverunt; propter quod suasum ipsi est, ut B. Ludovico, qui multa miracula patrabat, se commendaret; ac specialiter facta est mentio de fonte. Commendavit se igitur eidem Sancto, proposuitque illuc suis pedibus ire, uti fecit octiduo, postquam diuturnum illud deliquium passus erat; & iverunt cum isto Rodericus de Soto, & Carrasco, ambo suæ turmæ milites.

[53] Domo sua, quæ in platea de Montanari sita erat, [deliquia,] egrediens magna cum difficultate perrexit ad Prædicatores, ita ut ante portam B. Ludovicum oraverit, indeque capessiverit viam, quæ ducit ad fontem. Sed, cum pervenisset ad portam, qua itur ad mare, compulsus fuit sedere, quod præ nimia debilitate non posset ultra progredi. Quantumvis autem importunis precibus eum urgerent comites, ut in equum, quem adduxerant, ascenderet, noluit, quia devotionis gratia voluit cœptum iter perficere pedibus, sæpe sæpius subsistens & duobus militibus innitens. Ubi ad fontem pervenit, Beatum denuo invocavit, & bonum aquæ haustum sorbuit, ita ut omnes eum arguerent, quod nociturus esset; at non propterea prætermisit inde denuo bibere. Postquam autem unius horæ circiter spatio ibidem manserat, sanus & incolumis ac sine ulla lassitudine suis pedibus viam versus Valentiam relegit, rectaque processit ad Prædicatores, gratias Beato acturus.

[54] [gravis oculorum catarrhus,] Franciscus Polus, dum novennis puer esset, tam gravi catarrho affectos oculos habuit, ut biennio cæcus manserit, orta etiam in eorum altero crucianti fistula. Adhibita fuere remedia, sed frustra: quam ob rem mater decrevit illum ad fontem ducere; uti fecit, comitantibus aliis e vicinia. Eo adventantes invenerunt tantam hominum turbam, ut ad aquam non potuerint pertingere. Proinde curarunt, ex ea sibi in vase dari, quam mater infirmo, Beatum simul invocans, bibendam dedit, & ex eadem ejusdem oculos lavit (qui visi puero sunt clarescere) & phialam aquæ plenam secum ferens domum reversa est, ubi eadem filii sui oculos quotidie lavare perrexit. Absumpta aqua, cum puer feliciter convalesceret, jussit aliam ex eodem fonte quæri, continuataque lotura, ille brevi post sanatus fuit, nec simile malum deinceps umquam passus.

[55] [rupta dorsi spina & pectoris gibbus,] Dorothea, Martini Sanciz notarii uxor, puerum habebat trium annorum, qui, rupta spina dorsi, gibbum gerebat in pectore, tamque infirmus erat, ut velut immobilis esset, & tamquam jamjam moriturus observaretur. Mater dolore percita eum in carpento ad fontem adducens Beato commendavit, & intincto aquæ panno (ob frigidam tempestatem non ausa illum vestibus nudare) ejus pectus lavit, eoque facto, domum rediit, nullo indicio melioris valetudinis in puero apparente. Postero die eadem hora, qua puerum pridie laverat, mater & circumstantes adverterunt, illum se agitare & revolvere, quod ante non fecerat; ac Beatum denuo implorarunt; tuncque cœpit ille paulatim repens, ut solent pueri, incedere, itaque ad matrem & amitam pervenit: adeo ut paulatim convalescens intra biduum eo malo liberatus sit, multisque annis bene sanus superfuerit.

[56] [colli ulcera, capitis porrigo, crus arundine læsum,] Franciscus Doza operarius, ortis sibi in collo quibusdam tumoribus, qui in putida ulcera abierunt, postquam biennio nihil levaminis ex adhibitis interim medicamentis expertus fuerat, suadente sorore sua, B. Bertrandi opem imploravit, & ad dictum fontem accedens ulcera lavit, promittens fore ut per novem dies eodem loturus accederet: moxque cœpit habere melius, ac in fine novem dierum perfecte incolumis fuit. Joannes Baptista, Hieronymæ Stephanæ, viduæ Philippi Perez mercatoris, filius, caput suum certis bullulis, quæ porrigo videbantur, infectum habuit, nec toto biennio quidquam opis in medicina invenit. Post commendavit se B. Bertrando, & aquam dicti fontis sibi afferri præcepit, qua loto capite, levamen experiens, jussit denuo inde hauriri, eaque pergens ablui, intra paucos dies omnino sanus evasit. Angelæ Roger, uxori Francisci Gomez operarii ex Rusaffa, frustum arundinis inter duos unius crurum claviculos infixum erat, nec quisquam chirurgorum quindecim mensium spatio illud inde eximere potuit. Videns igitur, nihil remediis profici, implorato B. Bertrandi patrocinio, quodam mane sola fontem petiit, infirmum crus lotura, ac in aurora sequentis diei e somno evigilans se sanam comperit.

[57] Franciscum Gomez, dictæ Angelæ maritum, mense Augusto tam periculosa invasit febris, [febris, morbus geminus,] ut simul sacro Viatico & extrema Unctione munitus fuerit: proptereaque medici, qui eum curabant, monuerunt uxorem illius, ut de funebribus parandis cogitaret. In hac afflictione se positam conspicata infelix B. Bertrandi patrocinium imploravit, atque ipsamet, quam potuit ocyssime, properavit ad fontem, haustamque ex eo aquam marito potandam dedit, isque eodem momento, pulsa febri, salvus mansit. Uxor Antonii Forte in Rusaffa quodam vesperi in tanto vitæ suæ versabatur periculo, ut sacro Oleo jam inunctæ ad Christiane moriendum assisterent: sed portione ejusdem aquæ ori illius, quod moribundorum more apertum tenebat, per maritum ejus infusa, postero mane integræ sanitati restituta reperta est. Servulus Petri Ximeno piscatoris ex Rusaffa, Franciscus Gomez appellatus, ægrotabat in tugurio heri sui in ripa Albuferæ b, ubi eum in piscando juvabat. Ad quem tam male se in eo solitario loco habentem herus dicti fontis aquam attulit, qua ille, B. Bertrando invocato, epota, confestim sanatus est, & ad solitum laborem suum reversus fuit.

[58] Catharina Grau, Joannis Salvatoris uxor, prope Alberaya c, [febres, & ventris tumor sanantur.] cum jam multis diebus febri laborasset, frustra tentatis remediis, ad fontem se ducendam curavit, & postquam B. Ludovicum Bertrandum invocaverat, & ex fonte biberat, sanitatem recepit. Bernardo Torino sic intumuerat venter, ut quinque dierum spatio nihil quidquam manducare aut bibere, nec alvum exonerare potuerit. Jussit hic urnam ejusdem aquæ plenam afferri, eaque, quanta erat, epota, dissolutus est corporis tumor sine alio excremento, & sanus evafit. Baptista Ximeno, piscator ex Rusaffa, anno MDXCVI in confinio Olivæ, loco, Calapatar dicto d, artem suam exercens, tertiana febri correptus fuit; qua cum duodecim diebus laborasset, ac pessime mulctatus fuisset, jussit se per mare ad oram Valentinam vehi, unde in Rusaffam tetendit. Postridie, quamquam febricitaret, curavit se portari ad fontem, ubi, implorato B. Bertrandi patrocinio, ex ea aqua bibit, eodemque momento reliquit eum tertiana febris, nec deinceps corripuit; sed cum duobus mensibus post hæc in Albufera piscans nataret & inhoneste se gereret, in morbum recidit; invocatoque rursum Beato, & pota fontis aqua, pristinam sanitatem denuo recuperavit.

ANNOTATA.

a Regni Valentini oppidum, vetus, ut nonnulli tradunt, Saguntum.

b Seu lacus Valentini.

c Prope Valentiam versus mare. Escolanus lib. 7 Hist. Valentinæ col. 341 scribit Alboraya.

d Regni Valentini oppidum est, Comitatus titulo insignitum; haud procul inde amnis fluit, Calapatar & Molinell dictus.

CAPUT IV.
Miracula ad solam Ludovici Bertrandi invocationem facta.

CAP. IV.

Cum dominus Ludovicus Esalva Castellar de Villa-nova, [Ad solam Sancti invocationem tumor brachii,] toparcha de Bicorps a, ratione gravis morbi minuendus sanguine esset, inter secandam venam læsus nervus est, ac continuo ejus brachium intumuit, tantusque eum incessit cruciatus, ut biduo nullam seu interdiu seu noctu quietem capere potuerit, nec ipsam etiam mollem linei indusii sui manicam tolerare. In hoc malo & convulsionum periculo constitutus, B. Bertrandum invocavit, addito voto de argenteo brachio, si convaluisset, ad ejusdem sepulcrum mittendo. Nec mora, confestim cessante dolore, obdormivit, & postea expergiscens brachium suum madefactum, eumque in modum detumuisse deprehendit, ut vesperi ejusdem diei epistolam scribere potuerit: tam bene convaluerat.

[60] [& ventris] Illustris Bertrandus Boil, puer trium annorum, illustris viri Joannis Boil de Arenos filius, a patre suo ductus ad Alsafar b, media nocte improviso correptus fuit tam terribili malo, ut in miserandum & inconsolabilem planctum eruperit. Quo pater non minus stupefactus quam afflictus, illico candelam accendit, filiumque fe mirum in modum torquentem & clamorem ad cælos extollentem conspicatus, non ausus est ipsum solum relinquere, dum servos arcesseret, qui procul inde erant; imo nec vestire potuit, quod suo brachio sustineret infirmum, cujus malum semper ingravescebat, tumescente etiam ventre: qua de causa innocens puer acerbo dolore victus suas ipse manus mordebat. Pater tam miserabili spectaculo velut sui impos ad B. Bertrandi patrocinium recurrit, vehementissimo cum affectu supplicans, ut, quoniam puer nomen Bertrandi ex devotione erga ipsum in baptismate impositum haberet, saltem non permitteret ipse suum in baptismo filium tam crudeliter mori. Vix ea verba protulerat, quin sedatus puerulus in placidum inciderit somnum, & detumuerit venter, ita ut mane sanus, ut antea, compertus sit.

[61] [pleuritis, convulsiones lethiferæ,] Laborabat pater Simonis Alvarado pleuritide, de qua medici non bene sperabant. Monuit ipsum filius, ut B. Bertrando se commendaret, ipseque ad imaginem illius conversus eum devote invocavit, promisitque, si sanaretur, argenteum pectus illius sepulcro, se appensurum. Brevi itaque convaluit, sed votum non implevit. Hinc octodecim mensibus post eodem malo iterum correptum rogavit filius, an votum, quo dudum se obitrinxerat, explesset: quod ille negans, perfusus lacrymis promissionem precesque iteravit, & sine ulla mora sanitatem recepit; neque distulit debitum argenteum pectus appendere. Quidam filius Joannis Pagliares medici, & Magdalenæ Quartada, ætatis unius anni in convulsiones inciderat, qui dum matris ulnis recumberet, subito pallidus, frigidus, mutus, aliisque mortis indiciis affectus apparuit. Qua re afflictissima genitrix in genua procumbens alta voce ait: O sancte frater Ludovice Bertrande, adjuva me, & intercede apud Dominum Deum nostrum, ne filius meus moriatur. Cum hæc tertio dixisset; pristinæ sanitati puer illico restitutus fuit, nec id mali deinceps umquam passus.

[62] Candiam Esplugues, dum cum amita sua, Thecla Sangenis vidua, [cordis dolor, febres acutæ,] in ecclesia Prædicatorum Missæ intererat, invasit cordis dolor, quem sæpe alias passa fuerat tam acerbum, ut velut mortua maneret; isque tunc tam vehemens fuit, ut ultra horæ spatium pro mortua fuerit habita. Hoc casu vehementer consternata amita, eam B. Bertrando commendavit, vovitque fore, ut, si sanitatem recepisset, cor argenteum ad ipsius sepulcrum dono ferret. Illico reliquit eam malum, nec umquam denuo corripuit. Jacobus Cifre, presbyter beneficiatus ecclesiæ S. Catharinæ martyris Valentiæ, laborabat acutis febribus, quæ aliquot dies tenuerunt. Propterea quinquies minutus sanguine fuerat, ac præterea accesserant acutissimi lateris cruciatus. Mulier, quæ ei inserviebat, suasit, ut B. Ludovici Bertrandi opem imploraret; verum hæc se parvi facere innuens, jussit ea, quæ præscripserat medicus, parare. Dum vero hæc illa parabat, decrevit infirmus dictum Beatum invocare, invocavitque toto cordis asfectu; eodemque temporis momento omni malo liber evasit; & medicamenta afferens mulier, nihil eis amplius opus esse, deprehendit.

[63] Isabella Joanna Ferrando virgo postquam multis diebus gravi febri conflictata fuisset, [contractio cruris, febris, capitis dolor,] ex eaque tandem convaluisset, alterum crurum adeo contractum retinuit, ut extendere nequiret, & oportuerit eam uno mense in lecto decumbere. Tandem commendavit se B. Ludovico, addito voto de peragenda ad sepulcrum ejus novemdiali devotione, & crure cereo ibidem appendendo. Tum cœpit se melius habere, ita ut potuerit (quamquam admodum difficulter) promissam devotionem inchoare; cumque ad sepulcrum orasset, sensit sibi etiam melius esse, & commode reversa domum est, atque ante completam novemdialem devotionem omnino incolumis fuit. Eadem virgo alias febri ac vehementi capitis dolore afflicta, ut multis diebus & noctibus nullum potuerit somnum capere, ad B. Ludovicum pia prece recurrens, eadem nocte dormivit, & postero mane se febris expertem & sine ullo dolore capitis sensit.

[64] Agneti Valero, filiæ Joannis Gari pellionis, pestilens in facie ortum apostema est, [apostema pestilens, apoplexia,] ex quo hæc tota intumuit, erantque ejusmodi illud venenum ac tumor, ut medici de ejusdem vita actum esse, pronunciarent. Una e sororibus ejus, Ursula Antonia nomine, vicem illius miserata, B. Ludovici patrocinium pro eadem flagitavit, moxque detumuit facies, recessit febris, & infirma extemplo convaluit. Hieronymus Salvatore, velorum opifex, cum apud aliquot amicos suos, apud quos cœnaverat, se recreasset, rediretque Valentiam, prope conventum de Remedio c tam vehementi malo apoplectico correptus fuit, ut ex equo prolapsus sensuum expers jaceret, ore ad aurem fere usque detorto, totusque nigrescens. Hunc scalis impositum circa mediam noctem ad ejusdem matris ædem portarunt; ubi, cum cœpissent medicamentum a medico præscriptum ei præbere, tantopere contremuit, ut reliquum non dederint. At mater afflictissima B. Bertrandum invocavit, supplicans, ut filium suum misericorditer respiceret: quæ illa precante, ecce os infirmi ad locum suum reducitur, aperiuntur oculi, & ipse mane se salvum comperit. Proinde ad sepulcrum Sancti debitas gratias persoluturus accessit; grave, quod subierat, periculum admirans, cujus ipse non meminerat, imo nec ullum dolorem senserat.

[65] [palati vulnus, capitis tumor,] Paula, Joannis Gregorii fabri lignarii filia, annorum duodecim, in cannam incidens, eam ori suo infixit, indeque grave vulnus in palato recepit. Hinc ex ore naribusque tam copiosum sanguinem fudit, ut suffocari sibi videretur. Multa ad eum sistendum adhibita remedia fuere; sed frustra, eoque in statu illa triduo perstitit, nec quidquam interim comedere aut bibere potuit. Mater ejus Agnes Garzia eam B. Bertrando commendavit, promittens, se novemdialem devotionem celebraturam, & guttur cereum ad sepulcrum oblaturam; stetitque sine mora sanguis, cœptaque novemdiali devotione, priusquam hæc compleretur, puella convaluerat. Sperantiæ Vergara, Vincentii Monforte uxori, ortus in colio erat tumor magnitudinis capitis sui, qui ei per annos septemdecim adhæsit magno cum dolore, nec permittebat eam laborare. Asserebant autem medici, illam, si tuber amputaretur, sine dubio morituram. Nihil igitur in humana ope sibi reliquum esse, cognoscens, nec posse se ad familiæ suæ sustentationem laborare, B. Bertrandi patrocinium expetiit; & quadam nocte post rusas preces dum dormiret, sine ullo sensu apertus tumor est, ex eoque copiosa aqua effluxit per exiguum foramen, quod deinde facile curatum fuit.

[66] [gutturis vulnus, vehemens brachii dolor,] Vincentius Monforte, prædictæ Sperantiæ maritus, inter rixas cum aliquibus sibi parum amicis habitas, ignivoma fistula bellica pessime læsus in gutture est, ut ex ore in stomachum nihil posset transmittere, & præ sanguine erumpente destitutus sensibus & prolapsus in terram ultra horæ spatium velut mortuus jacuerit. Hoc audito, uxor ad maritum advolavit; sed non permissa fuit ad eum accedere, quia ille moriebatur. Projecit ergo se in genua, beatumque Bertrandum enixe precata est, ne saltem permitteret ipsum peccato mortali obnoxium mori. Paulo post erexit se vulneratus e terra, & obnixe conatus est suis pedibus ac fine alterius adjutorio domum suam pergere, & perseverante in precibus suis uxore, intra breve tempus sanatus fuit, mirantibus omnibus, qui ipsum tam lethaliter læsum viderant. Antonio Joanni Poncet sutori, dum ratione levis febris sanguine minueretur, in ipsa venæ sectione vehemens in brachio ortus est dolor, ex quo duabus noctibus & uno die fremuit, neque dormire potuit, nec levamen aliquot reperire. Quam ob rem B. Bertrandum beatumque Nicolaum Factorem deprecatus est, pauloque post obdormiens tribus quatuorve horis quievit, & expergiscens se febri, inflammatione omnique malo liberum expertus est.

[67] Anna Ruuio Jacobi Angeli, setarum restionis, [dispersa per corpus ulcera,] uxor, post puerperium suum singulari fastidio capta fuit, ac postridie multa per corpus ejus sparsa tubercula apparuerunt, quæ rupta, maxime in cruribus plura foramina effecerunt, ac peculiariter unum in genu admodum profundum, tamque fœtidum, ut, dum fasciolæ ab eo tollerentur, ferri non posset; qua quidem infirmitate biennium sine ullo ex adhibitis remediis solatio conflictata fuit. Tandem post aliquot dies sine appositis emplastris elapsos quidam vir, nomine Gaspar Perez, persuasit illi, ut B. Ludovici patrocinium posceret, & ulceribus suis decussatim in modum Crucis applicaret aliqua folia vitis nigræ, quia ipsemet B. Ludovicus in suorum crurum morbo eo remedio usus fuerat, ac simul recitaret certam orationem de Passione Christi, quam Beatus pariter recitare solebat. Consilio obsecuta mulier, applicavit dictum remedium, atque insuper promisit novemdialem devotionem persolvere; quam cum biduo incepisset, omnino sanata comperta est, idque miraculum eo majus apparuit, quod, licet non omnibus plagis dicta folia apposuisset, ab omnibus tamen eodem biduo convaluisset.

[68] Joannæ Explugues, Guilielmi Picot Piscatoris conjugis, [corporis ex partu tumor,] corpus ex partu tumidum manserat hebdomadis septem, ut illa se movere non posset. Medici, multis remediis frustra tentatis, eam inde morituram pronunciarunt. Quare animam suam generali peccatorum confessione expiavit, &, invocato B. Bertrando, vovit, curaturam se dicendam Missam ac bonæ molis cereum ad ejusdem sepulcrum oblaturam. Subsecuta nocte placide dormivit (quod antea præ dolore facere nequiverat) postero vero mane sanata fuit pristinasque vires brevi post recepit.

[69] Uxor Joannis Segarra, caligarum opisicis, Catharina nomine, [parturientis feminæ febris, & calculi malum abiguntur.] indies partum exspectans, in acrem febrim incidit, & in pejus vergens maculis admodum nigris infecta fuit; quod malum ejusmodi est, ut pauci ex eo convalescant. Hoc in statu dolores partus ei exorti fuere, quæ, ne ex eo morbo moreretur, B. Bertrandum invocavit; cumque adducta esset obstetrix, illa jam pepererat, & libera febri & maculis mansit; quod miraculum medicus non satis potuit mirari. Rector in Bicorb d, Acacius Frances appellatus, duobus mensibus Valentiæ calculis laboravit, continuo vociferans; at cum post multa remedia nequidquam tentata B. Ludovicum toto triduo invocasset, sine ullo dolore emisit calculum, instar nuclei palmulæ grandem, quem auro includi curavit, atque in tanti beneficii memoriam ad ejusdem Beati sepulcrum appendi.

ANNOTATA.

a Castellar comitatus, Bicorbe baronatus est, versus regni Valentini, qua hoc Castellæ regnum respicit, limites siti.

b Imo ad Alfafar; Boylorum de Arenos antiquam possessionem, media leuca Valentia dissitam.

c Extra portam marinam juxta Valentiam situm.

d Vide lit. a hic.

CAPUT V.
Miracula per S. Ludovici Bertrandi reliquias a Deo patrata.

CAP. V.

Philippus III rex a a nativitate sua quodam laboravit incommodo, [Per Sancti reliquias Philippus III] propter quod pater ejus Philippus II rex voluit, ut ille in pueritia sua gestaret scapulare candidum, palma aurea acu pictum, ex devotione erga S. Petrum matryrem b, singularem teneræ ætatis patronum. Cumque laudatus rex anno MDLXXXVI Valentiam venisset, & cum eo prædictus serenissimus princeps, postquam conventum Prædicatorum ante omnes alias ecclesias, excepto archiepiscopatu, sua regia præsentia honoraverat, ad eumdem conventum secundo venit; & sepulcrum B. Ludovici Bertrandi visitans, magistro fratri Vincentio Justiniano, ejusdem loci tunc Priori, mandavit, ut a scapulari ejusdem B. Ludovici abscindi juberet, quantum sufficeret ad parvum scapulare dicto regio principi faciendum.

[71] [quodam incommodo liberatus,] Fecit id Prior in palatio regio, quod rex habebat Valentiæ, & accepit illud, quod princeps ferre soluerat. Post multum temporis perpendens, scapulare, quod princeps gestabat, jam fortasse detritum esse, misit aliud Matritum, factum ex residuo dicti scapularis B. Ludovici; quod cum regius princeps peculiari suo usui acceptasset, cœpissetque gestare, sensit incommodum suum minui, eoque tandem plane liber evasit. Qua de causa accepti a sancto beneficii memor, simul atque cœpit regnare, pro eodem inter Sanctos solemniter referendo ad Clementem VIII summum Pontificem litteras dedit, ac sæpius iteravit, ut in hujus Historiæ libro IV videbitur.

[72] [ulcera fugata;] Vincentia Moregli, filia Widnæ Casaus, septem menses affixa lecto fuerat graviter tumida, plenaque quibusdam ulceribus fœtidis, per totum corpus dispersis; quam medici plurimis medicamentis sanare frustra conati sibi reliquerant, nihil præterea tentantes. Allatum ei fuit frustum telæ, qua B. Ludovicus, tunc recens mortuus, ad tergendam cruris plagam soluerat uti; quod illa cum magna devotione & gaudio in manus suscepit, ac Beatum invocans, eodem frusto signum crucis super singulis ulceribus formavit, orsa a genu, quod, simul atque signatum fuit, illa potuit extendere; ac pari ratione, prout pergebat illa attingere, cetera ulcera curata fuere; ex quorum aliquibus, quæ brachia infecerant, frustula ossium prodierunt. Postquam omnia tangere finierat, cessavit omne malum, tamque incolumem se experta fuit, ut mox e lecto surgere & domestica negotia peragere potuerit, atque ad persolvendas debitas grates ad ejusdem Beati sepulcrum accesserit.

[73] [relicta a medicis, visu orbata,] Domina Isabella Escriva desperata erat a medicis, cum mater ejus, ea usa occasione, quod tum temporis digitus B. Bertrandi (ille ipse, qui in sacristia Prædicatorum Valentiæ servatur) thecæ argenteæ includendus esset, oravit, ut infirma eo tangeretur; quo concesso, dum digitus iste illius capiti imponebatur, illa se melius habuit, ac brevi post omnino convaluit. Mater soror Agugliona, Ordinis S. Francisci multos annos ex oculis laboraverat, eoque jam pertigerat, ut velut visu omnino destituta esset: sed simul ac illustrissimus dominus episcopus Michaël Espinosa cingulo B. Bertrandi crucis super eam signum formavit, perfectum visum subito recepit.

[74] Illustris dominus Jacobus Ferreri, eques S. Jacobi, [regni Valentini gubernator, ejus filius & filia,] ac civitatis regnique Valentini gubernator, dum anno MDLXXXV Montione c, ubi Philippus II rex suam regiam tum habebat, versaretur, in febrim incidit & ad extrema deductus fuit. Tum B. Bertrandi implorata ope, ejusdem pictam effigiem jussit in cubiculo in conspectu suo appendi, ejusdemque tunica, quam in magna veneratione habebat, se induit. Quibus factis, subito sanatus fuit. Eodem modo filius illius dominus Ludovicus, dum Valentiæ ægrotaret, filiaque vicecomitissa de Celua, in periculoso puerperio & abortu trium prolium septem mensium bonam valetudinem adepti fuere.

[75] Gregorius Marco, quatuor circiter annorum puer, [puer ex variolis contractus,] variolis laborans vi morbi sic fuerat contractus, ut genibus suis supra pectus constrictis, se movere non posset. Eadem causa obstabat, quo minus eum possent portare ad B. Bertrandum, qui tum adhuc vivebat, licet hic servus Dei intra paucos dies dehinc mortuus fuerit. Primo post ejusdem obitum die Mercurii soror Joanna Marco, tertii Ordinis S. Dominici, dicti infirmi soror, illum B. Ludovico, in loco, in quo hic sepultus erat, flexis genibus, commendavit, & particulam vestis ejusdem Beati a patribus Prædicatoribus acceptam secum ferens, domum reversa rogavit puerum, in qua corporis parte maxime doleret; qui respondit: In genibus. His ipsa particulam vestis applicavit; eodemque tempore puer ait, nullum se amplius in genibus sentire dolorem.

[76] Pari modo de aliis, quæ maxime afflicta essent, [ex aliis alias laborans morbis,] membris interrogatus sigillatim indicavit, ad quorum singulorum a sorore attactum aiebat ille singula non amplius dolere; ita ut jam in nulla sui corporis parte affligeretur, recteque extensis cruribus totus sanus esset. Altera quoque vice idem puer ægrotavit, ac impositis ipsi dictis reliquiis convaluit. Cum idem tertio in morbum, eumque maxime periculosum, incidisset, petiit ipsemet, ut ad ecclesiam Prædicatorum deferretur, ubi jussit se super sepulturam B. Ludovici deponi, moxque optatam sanitatem sic assecutus fuit, ut postridie ad eamdem ecclesiam suis pedibus redierit, perrexeritque ambulare, quo voluit. Denique etiam alias per earum reliquiarum usum sanitate donatus fuit.

[77] Domina Isabella Boil, illustris domini Joannis Boil de Arenos, [genu cruribusque tumida, lethargo oppressa,] dynastæ de Alsafar d, filia ex partu unum genu & crus tam acerbo dolore afflictum retinuit, ut toto corpore inde male affecto, oporteret eam in sedili portare. Pater ejus illustris dominus Joannes accessit ad B. Bertrandi sepulcrum pro filia sua oraturus, & particulam tunicæ, in qua ille mortuus fuerat, multa prece a patre magistro fratre Petro de Salamanca obtentam eidem filiæ suæ, in Alsafar commoranti, transmisit, quam cum illa debita cum devotione recepisset, & invocato sancti nomine, genu applicasset, hoc simul cum crure confestim detumuit, omnis dolor abscessit, ipsaque optime incedere potuit. Paucis diebus post ejusdem illustris dominæ Isabellæ serva in profundum lethargum incidit, unde de vita periclitabatur; quæ cum antea vidisset mirabilem prædictarum reliquiarum in domina sua effectum, petiit, ut suo quoque capiti imponeretur particula vestis istius sancti Fratris (sic illum appellabat) confisa, se sanatum iri, ut vere contigit; nam ex eo tempore convalescens brevi post omnino sanata fuit.

[78] [oculis male affecti,] Illustris dominus Balthasar Escriva ex suffusione oculi adeo debilis erat visus, ut velut plane cæcus esset; nec varia tentata remedia quidquam profuerant. Cum autem illustris dominus Joannes Valterra conspicilla, quibus B. Bertrandus usus fuerat, haberet, ea ipsi commodavit, qui, implorata ejusdem Sancti ope, iisdem per novem dies usus sine altero remedio amissum visum perfecte recepit, nec deinceps quidquam mali in oculis passus fuit. Quidam mercator, Perpignano dictus, desperato visu suo, curavit se ad domum laudati Joannis Valterra deduci, oravitque, ut B. Bertrandi conspicilla sibi imponi permitteret, fretus, hac ratione visum sibi restituendum. Annuente Valterra, ille continuis novem diebus ad eamdem domum conspicillorum usus gratia accessit, elapsisque his novem diebus, visum integrum recuperavit.

[79] [animi deliquium crebro passa surdaque,] Dominæ Franciscæ de Castelui, Hieronymi Dixar uxori, ex infelici partu adhæserunt quædam animi defectiones, quæ multis annis eam identidem corripuerunt. Postquam vero, remedia omnia, quæ adhibuerat, non modo inutilia, verum etiam noxia sibi esse compererat, suasit ipsi soror ejus, nomine Maria, ut fasciam, quam ex panno lineo, in quo B. Bertrandus obierat, abscissam habebat, cordi suo imponeret, seque eidem Beato devote commendaret. Fecit id domina Francisca, nec malum istud deinceps umquam experta fuit. Cum paucis post annis sinistra ejusdem Franciscæ gena cum livore intumuisset, ac subsecuta esset ex utraque aure surditas, adverteretque, malum viginti quatuor horarum spatio magis invaluisse, omne medicamentum respuens, B. Bertrandum invocavit, & extremam prædictæ fasciæ oram auribus suis inseruit: quo facto, sine ulla mora detumuit gena, restitutus auditus est, nec istud mali eam dehinc umquam corripuit.

[80] [puella ex febri, alteraque ex variolis a medicis desperatæ, membris impeditus sanitati restituti:] Paucis post B. Bertrandi obitum diebus domina Maria, illustris domini Philippi Castelui dominæque Joannæ Ribot filia, tum trium circiter annorum, in morbum inciderat, febrim scilicet ac fluxum ventris, quæ ipsam tam vehementer debilitavit & nausea affecit, ut, cum per aliquot dies nihil cibi degustare potuisset, solo jusculo sustentanda fuerit: quam ob rem omni spe salutis ejus destituti medici affirmarunt, eam a solo Deo sanari posse. Petiit autem puellula, ut stomacho suo imponerent B. Bertrandi soccum laneum, qui in domo servabatur, allatumque ipsamet suo stomacho applicavit; eodemque momento temporis pulsa febri, cibum petiit, comedit, & bene se habuit. Accedentes postridie mane medici potius rogaturi, an illa diem suum obiisset, quam visitaturi, ut audierunt, eam vivere, videruntque, admodum attoniti hæserunt. Dominus Joannes, ejusdem domini Philippi Castelui filius, dum quatuor circiter annorum erat, ex variolis brachia, manus pedesque impedita retinuit; at post multa remedia nequicquam adhibita, lacinia lintei, quod in lecto B. Bertrandi, quando obiit, stratum fuerat, involutus, subito convaluit. Alias quoque, cum idem dominus Joannes pedibus ita captus esset, ut in brachiis & lectulo gestandus esset, dixit dominæ Mariæ de Castelui viduæ, quæ fuit uxor illustris domini Francisci Martini, se, si fascia, ex B. Bertrandi linteis facta, sibi applicaretur, sanatum iri. Hoc facto, sine ulla mora ille per domum ambulavit.

[81] Catharina Blesa, puella nubilis, magno dolore dentium affecta, [dolor dentium, grave digiti malum, febris, distorsio pedis,] fasciam B. Bertrandi suo ori imponens, liberata fuit. Sororis Raphaëlæ Soler, virginis Tertii Ordinis S. Dominici, unum e dextræ manus digitis grave malum corripuit, quod eam acriter cruciabat. Quo post varia applicata remedia nihil remittente, accceptam a patre fratre Michaële Herrero, confessario suo, fasciam, qua B. Bertrandus quondam usus fuerat, afflicto digito apposuit, eademque hora istud malum cessavit. Ejusdem fasciæ usu quædam ejusdem soror, graviter febricitans pari modo sanitatem obtinuit, ac confestim e lecto prosiluit. Eadem soror Raphaëla a distorto pede tantum cruciabatur, ut fractum crederet. Cui cum suaderetur, ut omni nisu contenderet ad B. Bertrandi sepulcrum visitandum; ibi enim sanandam; licet quidam cognatus ejus, datum consilium ridens dixerit, ut aliquem hujusmodi mali curandi peritum arcesseret, illa tamen prædicto Beato freta noluit tunc aliquid remedii admittere præter frustulum habitus ejusdem pedi suo supponendum. Hoc facto, sat virium habuit, ut ad locum, ubi ille primo fuerat sepultus, posset conduci; ibique fusis precibus, exactaque novemdiali devotione, sanata fuit.

[82] Quædam puella, Justa Gliosa nomine, in obsequiis Raphaëlæ Soler, [luxatum brachium, pleuritisque depulsa: sensus restituti,] luxatum brachium suum cuidam magni nominis ac experientiæ in ea professione viro novem dierum spatio curandum commiserat; sed cum dolor in eo semper ingravesceret, applicatis ad brachium istud reliquiis B. Bertrandi, nulla interposita mora, absque alio medicamento evasit incolumis. Vincentia Martinez in obsequio ejusdem Raphaëlæ Soler, cum acri pleuritide laboraret, post varia medicamenta nequicquam usurpata, admotis ipsi B. Bertrandi reliquiis, in somnum incidit, & expergiscens sanam se reperit. Isabella Joanna Lopez per sex hebdomadas vehementi febre conflictata, jamque triduo loquela, visu ac sensu tactus destituta fuerat, nec quidquam alimenti sumpserat, præterquam quod gossypio, aquæ intincto, ejus os refrigerarent; ipsis medicis admirantibus, quod tamdiu sine ullo alimento superesset in vivis. Aderant duo Religiosi Ordinis S. Dominici, qui illius domino, Francisco Blanes, nobili equiti, dixerunt, cum infirma destituta sensibus esset, ita ut non possent eam solari aut aliter juvare, se recessuros, relictis super corpore ejusdem aliquot variorum Sanctorum Reliquiis, quas attulerant; atque ita fecerunt. Singulis autem ei applicatis, illa nihil se movit; sed cum B. Bertrandi (cui eam dominus ejus commendavit, obsecrans per devotionem, qua ipsum vivum mortuumque semper fuerat prosecutus) reliquiæ eidem applicarentur, eo ipso temporis momento ægra aperiens oculos cœpit multo melius se habere, atque infra paucos dies omnino convaluit. In hujus miraculi monumentum allata ad sancti sepulcrum fuere, quæ pro ejusdem funere jam erant parata.

[83] Filia Francisci Ferreri ac Benedicti, quæ postea monacha facta est in monasterio S. Juliani, Ordinis S. Augustini e, [abactus laterum dolor, vulnus lethale sanatum,] misere cruciabatur malo laterum, cujus digito cum mater sua inseruisset annulum osseum, quo B. Bertrandus olim fuerat usus, omnis dolor eam protinus reliquit. Thomasa Angela Alberola, Cosmæ Morat sutoris uxor, ad id vitæ suæ extremum perducta erat, ut jam non amplius videret, nec loqueretur, jamque sacro infirmorum Oleo uncta esset. Attulit ei pater Franciscus Clemente B. Bertrandi digitum, ejusdemque ori inseruit, alta voce inclamans, ut se Beato commendaret. Percepit illa voces, &, quam potuit devotissime, illius opem in corde suo imploravit: cum ecce confestim visu ac loquela receptis, petiit, quid id esset, quod suo ori imposuerant; auditoque, fuisse digitum B. Bertrandi, extemplo sese etiam melius habuit, & brevi post integra sanitate potita fuit. Joannes Lopez, gubernatoris janitor, a quodam Mauro, quem, ut ad dominum rediret compellere volebat, præacuto fuste in ventre sic læsus erat, ut sanguis aliaque ex ejus ore profluerent. Quam ob rem medici vitam ejus certo deploratam affirmabant: verum, imposita eidem B. Ludovici tunica, ille subito cœpit melius habere, ac brevi sanatus fuit.

[84] [pulsa febris & colli tumor, curatum capitis vulnus,] Frater Gaspar Lopez, Ordinis S. Hieronymi, antequam religiosum statum suscepisset, valida febri collique tumore laborabat, cum quædam mulier ei suasit, ut B. Ludovicum invocaret, ejusdemque vestimenti frustum, quod illa habebat, suo collo apponeret. Obtemperavit ipse monenti, moxque & colli tumor & febris abscesserunt. Quidam adolescentulus, Jacobus Eruas dictus, Alcudia de Carlet f oriundus, mori folia carpens ex arbore decidit, itaque caput læsit, ut medici eum posse sanari, negarent; sed applicata capiti ejus particula habitus Beati, ea nocte dormivit ac melius se sensit: postridie autem mane accesserunt medici, an obiisset, rogaturi; auditoque, illi melius esse, medicari voluerunt; ac inventas dictas reliquias, quæ quid essent, nesciebant, projecerunt in terram: at, dicente adolescentulo, eas ex B. Ludovici habitu esse, fustulerunt & osculati sunt. Deinde vulnus examinantes, illum tam felici in statu esse compererunt, ut adolescentulus illico e lecto domoque prodierit.

[85] [pedis dolor exstinctus, colli apostema sublatum.] Eugenia Specchio, Thomæ Gregorii Falegname conjux, magno in minimo sinistri pedis digito dolore laborabat, quod multis eam annis afflixerat. Aiebant chirurgi, ad curandum necesse esse, extremum ejusdem digiti articulum amputari, quia alte radicatum malum esset, quod ipsam cum gravissimo dolore sex mensibus continuerat domi: cum vero quædam vicina ejus, nomine Gomiza, particulam habitus B. Bertrandi male affecto digito applicasset, subsecuta nocte dormivit, cœpitque notabiliter convalescere, adeo ut intra sex septemve dies perfecte sanata ad Beati sepulcrum actura gratias accesserit. Quædam vidua, Barranca vocitata, habebat filiolam, quam adhuc lactabat, apostemate in collo afflictam, quod chirurgi constituerant postero mane secare. Matthæus Benet Comes, notarius, miseratione motus dedit matri frustulum ex habitu B. Bertrandi, quod dum illa afflictæ parti apposuit, infans postridie mane reperta incolumis est.

ANNOTATA.

a Hispaniæ.

b Ordinis Prædicatorum, de quo actum est in Opere nostro ad diem XXIX Aprilis.

c Montio munitum est Aragoniæ oppidum ad Cincam fluvium, Hispanice Monçon dictum.

d Vide Annotata in cap. 4 lit. b.

e In suburbio Valentino, S. Bernardi via, quæ ad oppidum Morviedro seu Muros veteres ducit.

f Inter fluvios, Siete Aguas & Xucar Hispanis dictos.

CAPUT VI.
Ejusdem argumenti prosecutio.

CAP. VI.

Anna a Jesu, virgo ex loco Toro a in Castella, [Per Sancti item reliquias febris gemina,] annorum quadraginta, Valentiæ habitans, in discrimen vitæ deducta erat e febribus, nec quidquam seu alimenti seu medicinæ, quæ ipsi dabantur, retinebat in stomacho; quapropter & medici de ea actum esse, affirmabant. Invisit eam dominus Michaël de Espinosa, episcopus Marocchianus, deditque ei frustulum fasciæ coccineæ, quæ B. Ludovici fuerat, quam osculata infirma sibi imposuit, Beati opem simul implorans, nullaque interjecta mora, se sanam sensit, & ad agendas Beato gratias ad ejusdem sepulcrum se contulit, & imaginem votivam appendit. Maria Ruiz, uxor Antonii Cavaliere, graviter decumbebat ex febri lethargica tam valida, ut majori temporis spatio sensibus ac cognitione destituta maneret. Quo in discrimine cum versaretur, quidam e domesticis patriarchæ, archiepiscopi Valentini b, Gaspar nomine, domum illius adiens, alta voce infirmam monuit, ut se commendaret B. Ludovico, ex cujus habitu aliquid penes se habebat, se id ipsi impositurum asserens, eamque, si certam fiduciam haberet, sanatum iri. Infirma, quamquam gravitate mali multum oppressa, intellexit tamen loquentem sibi, & prout potuit, Sanctum invocavit; cumque dictæ reliquiæ ipsi applicarentur, illico liberata febri fuit, obstupuitque medicus, quod eam, non dico, plane incolumem, sed vel vivam videret.

[87] Francisca Villalua, vidua Gasparis Escolano, civis Valentini, [dolores colici,] quæ nec ulla devotione Beatum prosequebatur, nec credebat miracula illius, dolores colicos pati solita, quodam vespere æstivo tempore postquam Beatus obierat, iisdem correpta fuit. Accessit autem domum ejus quædam persona, paulum panni candidi e Beati habitu afferens, quod illa, utut (ex supra dictis) incredula, parum devote tamen, accepit; eodemque, quo suo corpori applicavit, tempore cessarunt dolores: ipsa igitur se sanatam experiens, easdem reliquias filio suo, doctori Escolano c, donavit; at simul atque eo sacro remedio caruit, relapsa in malum fuit, eodemque recepto, rursum sanata. Iisdem reliquiis deinde ex negligentia amissis, cum dicta mulier aliquando esset in sacello S. Vincentii, intravit ecclesiam Prædicatorum Valentiæ, ibique eodem malo denuo correpta fuit. Tum vero consideravit exiguam suam erga B. Bertrandum devotionem, ad cujus sepulcrum hactenus numquam flexerat genua; seque toto cordis affectu illi commendavit, spondens, se, si sanitatem obtinuisset, ejusdem sepulcrum invisuram, ac peculiares quasdam preces persoluturam. Eodem momento sanitatem obtinuit, & ad sepulcrum ejus accedens Beato gratias egit, ac in eodem in posterum frequenter visitando, insignique erga ipsum devotione perseveravit; neque prædictis doloribus umquam denuo afflicta fuit.

[88] [melancholia mortifera,] Domina Isabella Anna Garces Marsiglia, uxor Joannis Perez, majoris-domus patriarchæ, archiepiscopi Valentini, ex gravissima infirmitate in tantam inciderat melancholiam, ut nocte sequenti nullus in ea pulsus arteriæ deprehenderetur, nulla cognoscendi facultas, ac proinde a medicis desperatæ vitæ judicaretur; sed simul atque illustrissimus dominus Michaël Spinosa, Marrocchianus episcopus, B. Ludovici cingulum ei imposuerat, eamque eidem Beato commendarat, idque etiam ipsamet infirma, quam potuit devotissime, præstiterat, illa cum pulsu arteriæ integram sanitatem recepit, nec medicinis nec medicis præterea opus fuit.

[89] [manus ambustæ dolor,] Joannes Laurentius Roig cum anno MDLXXXI die, S. Dionysio sacra, chartam, cui pulvis pyrius involutus erat, in manu haberet, is igne accensus manum ejus ambussit: eratque dolor tam vehemens, ut ex modo, quo se torquebat, aliave malesuada insania videretur sese in puteum præcipitaturus fuisse. Adhibita fuere multa remedia, quibus tamen ingens ardor non fuit mitigatus: cum domum reversa mater particulam linteaminis lecti B. Bertrandi ambustæ manui sine mora applicavit, illumque pluribus lacrymis, quam verbis invocavit: moxque cessavit dolor & filius quievit. Supererant tunc adhuc in eadem manu aliquot pustulæ; verum hæ intra breve tempus evanuerunt, nullo relicto ambustæ carnis vestigio. In hujus miraculi memoriam manum ceream ad Beati sepulcrum appenderunt.

[90] [asthma,] Dum idem Joannes Laurentius Roig deinde asthmate laboraret, ei pluribus diebus matutino tempore aquam calidam potandam dedere, qua corruptos pectoris stomachique humores adeo excitavit, ut suffocari se sentiens de vita periclitaretur, ac proinde ejus confessarius ocyus fuerit arcessitus. Mater ejus, quæ præter tam chari sibi pignoris imminentem jacturam multum verebatur, ne ille sine susceptis sacramentis moreretur, flexis genibus, lacrymans B. Bertrandi adjutorium imploravit, ne saltem sine confessione peccatorum suorum ex hac vita excederet, filioque suo prædictas sacras reliquias applicavit. Quod illa faciente, ita illico convaluit, quasi nullo umquam malo laborasset. Quod miraculum plurimum mirati fuere, quotquot accurrerant exciti ejulatibus, qui ædem paulo ante impleverant.

[91] [genæ apostema, brachii tumor,] Ejusdem Joannis Laurentii sinistram genam alio tempore apostema infecit, quod ut sine sectione dissolveretur, multa tentata sunt remedia, ne cicatrice facies deformaretur. Sed videntes se medici ad sectionem coactos decreverunt eam postridie facere. Interea pia dolensque mater cum sua solita fiducia ad jam sæpius probatum Beati patrocinium ejusdemque reliquias recurrens eas apostemati apposuit. Quo facto, ille ea nocte quievit; mane vero gena inventa fuit in naturalem statum reducta; atque in ore illius multum puris, quod ex gena effluxerat per exiguam rimulam, quæ cum nullius momenti esset, nullo curata medicamine fuit, ac brevi post sponte clausa. Quinquennio aut sexennio post, mense Julio vel Augusto idem ille Joannes Laurentius vulneratus fuit in brachio, in quo cum oporteret ei venam aperiri, id fieri nequiit, propter humores, qui in eo confluxerant, totumque ad vultum usque tumefecerant. Mater vero B. Bertrandum implorans, ab ejusdem fratre domino Hieronymo petiit ejusdem Beati interulam sibi commodari, qua ut filium induit, confestim vultus brachiumque detumuerunt, ut sine ullo incommodo vena ei aperiri potuerit.

[92] Christophorus Agramontelli, frater Amatoris, beneficiati in parœcia S. Stephani Valentiæ, [morbus gravis, variæ] tam graviter decumbebat, ut jam loquela pulsuque arteriæ privatus sacro Oleo inunctus fuerit. Quam ob rem prædictus frater ejus eum B. Bertrando commendavit, frustulum ejus habitus illius capiti imposuit, omnemque operam adhibuit, ut infirmus quoque corde suo eumdem invocaret. Eodem temporis puncto incepit convalescere, vesperi etiam melius se habuit, ac brevi perfecta sanitate donatus fuit. Cum puer decennis, domini Jacobi Ferreri & dominæ Angelæ Diaz Ferrando filius, febribus eo redactus esset, ut de eo curando medici desperarent, quidam Ordinis Prædicatorum Religiosus, Dominicus nominatus, ad eam ædem veniens suasit, ut pro infirmo B. Bertrandi ope implorata, quæ ejusdem capiti applicaverant, tollerent, ac solum aliquid ex Beati habitu imponerent; ita enim ipsum sanandum. Exsecuta consilium mater est, quæ dum eas habitus reliquias apponeret, adolescentulus sensit se bene habere, cibumque postulavit & comedit, & sanus perstitit quinque annis continuis, in quorum fine idem eum morbus invasit. Hinc recordata genitrix neglecti voti, quo se obstrinxerat, de lodice ad Beati sepulcrum offerenda, votum cum precibus iteravit; moxque æger sanus evasit, mater autem sine mora lodicem cum grandi cereo ad sepulcrum misit, & adolescens postridie per civitatem ambulavit.

[93] Anno MDXCI Rochus Augustinus Banchiere acri febri in discrimen vitæ suæ deductus fuit, [denuo] visu sensuque jam destitutus & extrema sacra Unctione munitus. Ipsius conjugis soror statum sororis suæ suique cognati miserata fecit sibi a Violanta Giuncar commodari interulam B. Bertrandi, quam post fusas preces infirmo imposuerunt; hic vero, qui ante nihil penitus audire potuerat, intellexit eos, dum dicerent, se B. Bertrandi interulam habere. Vixdum eam moribundo imposuerant, quin ille se suaviter refrigeratum senserit; hincque postquam ea nocte bene quieverat, mane incolumis fuit, petensque, quid per dicti Beati interulam indicare voluerint, responsum accepit, eum hujus usu sanatum esse.

[94] Anno MDLXXXII vel MDLXXXIII vergente ad finem, [febres,] uxorem, Gasparis Joannis Perez, restium e seta opificis, valida febris invasit, apparuitque in ea maligna ariditas, cum magna inflammatione, quæ e mamma sinistra cœpta totum brachium infecerat. Hoc in casu vir ejus confessarium jubet quam ocyssime arcessi, cui illa præ febri ac dolore vix potuit confiteri. Post hæc jussit sibi dari, quod ex illa B. Bertrandi habitu habebat, illiusque mammæ applicavit. Maritus, qui interim descenderat in cubiculum inferius, in quo eo tempore, quo symbolum Apostolorum posset semel recitari, manserat, inde reversus conjugem suam integræ valetudini restitutam reperit, adhuc præsente confessario, qui erat pater Barci Societatis, cum aliis personis, omnibus in admirationem raptis.

[95] [laterum dolor,] Nobilis eques Joannes Baptista Benedicti solitus erat frequenti laterum cruciatu affligi, & quidem aliquoties tam acri, ut pene adigeretur ad mortem. Cum id ita aliquando accidisset, uxor ejus domina Agnes Antist monuit ipsum, ut B. Bertrandum precaretur, ac permitteret, suo corpori imponi frustum habitus illius, quod ipsa a patre magistro, fratre Vincentio Justiniano Antist acceperat, eoque afflictam partem attingi. Verum ille id bis recusavit, addens, sibi non deesse multos Sanctos sollenniter canonizatos, quos invocaret, & quibus, & non aliis, se commendabat. At malo magis magisque ingravescente, mulier prædictas reliquias, illo nihil advertente, male affectæ parti apposuit, idque illi indicavit. Tum infirmus constantem uxoris suæ fiduciam intelligens, pietate motus B. Ludovicum imploravit, atque illico cessavit dolor, nec ullum ejusdem mali vestigium umquam deinceps expertus fuerat, quando hæc post elapsos inde tredecim aut quatuordecim annos ista omnia testatus fuit.

[96] [morbus immedicabilis, febris maligna,] Soror Margareta Agugliona, Tertii Ordinis S. Francisci ægrotabat, & ex judicio medicorum nullo poterat remedio curari; ad quam cum patriarcha misisset Gasparum Aguglioni, presbyterum & ejusdem sororis fratrem cum cingulo B. Ludovici, hocque illius collo alligatum fuisset, lectumque Euangelium S. Marci, illa confestim oculos aperuit & movit caput, quod prius tenebat immobile, surrexitque e lecto salva & incolumis. Cum Vincentius Matthiæ, ætatis annorum circiter quindecim, filius Vincentii Ceuco lapicidæ, maligna febri laboraret, nec quina venæ sectio ei quidquam profuisset, Almenara medicus de eo pessime augurabatur. Quare mater filium in tanto periculo constitutum hortata, ut B. Bertrandi auxilium flagitaret, particulam tunicæ ejusdem Beati illius capiti supposuit. Obtemperavit filius, statimque cœpit ita convalescere, ut postridie ad agendas Beato gratias illius sepulcrum inviserit.

[97] [indurati uberis dolor, sanguinis fluxus,] Catharina, uxor Michaëlis Sayas operarii, magno dolore cruciabatur sub altera mamillarum, quæ induruerat instar lapidis, habebatque contractum brachium, quod extendere non poterat, & febri laborabat; quo morbo sæpe conflictabatur. Recordata vero, dominam Magdalenam Magnoz Borgia habere aliquid ex B. Bertrandi habitu, quo dolorem uberis semel curaverat, eam oravit, ut istas reliquias sibi commodaret; quas simul atque suo pectori apposuit, abscessit dolor, dissoluta durities est, cessavit febris & extensum brachium est, nec istud mali illa deinceps umquam passa fuit. Eugenia Fontana, Philippi Fuset civis uxor, ex fluxu sanguinis diebus quindecim vehementer debilitata erat; & ut erat B. Ludovico plurimum devota, jussit sibi a marito aliquid ex ejusdem Beati habitu dari, freta, se illius usu sanitarem recepturam. Accepit illud, suoque corpori apposuit; nec mora, stetit sanguinis fluxus, ipsaque postridie e lecto descendit, eoque malo numquam deinde correpta fuit.

[98] Angela Vera, Christophori Corvi notarii conjux, [uberum ulcera, colli apostenia,] jam quater pepererat, nec umquam potuerat proles suas, nisi sola mamma sinistra lactare, quod in dextera semper ulcera pro lacte haberet. In quinto partu etiam mamillam sinistram malum infecit, adeo ut jam sine acerbo dolore lactare nequiret. Allatum est ei aliquid ex habitu B. Bertrandi, quod cum prædictæ mamillæ applicatum fuisset, malo confestim liberata fuit, & facile potuit lactare. Jam quatuor mensibus eam passa fuerat infirmitatem; octiduo autem post sinistræ mamillæ sanationem easdem reliquias etiam apposuit dexteræ, quam pariter sanari obtinuit, potuitque etiam hanc sugendam dare, quod antea numquam potuerat, Raphaëlæ, filiæ doctoris Almenara, ætatis annorum undecim, exortum in collo apostema est, unde & in febrim incidit. Cumque illud jam eo perductum esset, ut deberet secari, vesperi aliquid e B. Ludovici habitu eidem applicuerunt; ac postero mane adveniens, ut sectionem faceret, chirurgus, totum tuber evanuisse comperit, cum singulari admiratione patris, qui erat medicus famosus.

[99] Magdalena Pastora & di Ordognes filiam habuit, [caput disruptum, angina, aures surdæ,] Crispinam nomine, quæ biduo postquam nata fuerat, noctu altum edidit clamorem, inventumque est caput ejus in modum mali granati disruptum fissura valde profunda. Obstetrice negante, infantem posse sanari, mater ejusdem capiti imposuit aliquid ex habitu B. Ludovici, illuisque auxilium piissime flagitavit, vovens, si sua filia inde convaluisset, se lodicem cum cereo ad illius sepulcrum oblaturam, & unam Missam celebrandam curaturam. Intra duas autem horas infans perfecte convaluit. Magdalena Meca, uxor Matthæi Benet Comes, notarii, frequenter patiebatur anginam, quæ eam vehementer affligebat; cumque eadem correpta in ecclesia Prædicatorum esset, ad B. Bertrandum recurrit cum voto de collo cereo ad illius sepulcrum ferendo. Tum domum reversa particulam ejusdem Beati vestis suis faucibus apposuit, ac postridie sana fuit, neque id mali deinceps umquam passa. Eadem mulier testata est, sese earumdem reliquiarum usu variis infirmitatibus liberatam fuisse. Cum Catharina Occagna virgo pluribus diebus omni audiendi facultate penitus destituta esset, ante illius ædes transiens pater frater Joannes Ferreri, Ordinis Prædicatorum, lecto Euangelio, aliquid e B. Ludovici habitu ejusdem auribus inseruit, eodemque temporis momento illa amissum auditum perfecte recuperavit.

[100] Dominus Joannes Vives de Canamas opillationem stomachi patiebatur, [stomachus oppilatus, guttur tumidum,] ita ut nihil digerere & bibere posset, nisi aquam tepidam atque hinc admodum molestam agebat senectutem. Ejus filia, domina Hieronyma, dedit ei locellum, qui olim fuerat B. Bertrandi, quo ille, super suo stomacho posito, tantum adjutus fuit, ut brevi convaluerit, potueritque etiam aquam nivatam potare. Isabellæ Joannæ Sapena jam a tredecim aut quatuordecim diebus spina piscis gutturi transversim inhærebat; quam cum nec deglutire, nec ejicere posset, timere cœperat, ne suffocaretur, maxime quod collum jam intumuisset vehementer. Tandem particula vestis B. Ludovici ejusdem collo alligata, ea nocte sine sensu dormivit; mane vero subsequenti, detumuerat, nec illa spinam amplius sensit, nec umquam scivit, quid illa factum sit.

[101] [corporis tremor, fobris geniinata,] Domina Maria Costa, sumpto medicamento, ex vehementi corporis commotione in grave malum incidit, quod sic illius nodavit linguam, ut nullam integram vocem proferre posset, totoque corpore tremeret: quod quidem malum cum jam duabus horis tenuisset, recordata B. Ludovici, cognati sui, a marito suo Jacobo Bertrando per signa petiit arculam, in qua nonnullas Sancti reliquias servabat, ex cujus habitu frustulum suo collo admovit, ac simul loquelam integram recepit, & tremor corporis cessavit. Dominam Annam Gasco, B. Bertrandi cognatam, febri tertiana duplici laborantem, intensus dolor, qui eam per decem dies sensu privavit, invasit in dextra parte capitis; quam ob rem abscissi ei capilli sunt, atque octies secta vena, unde tamen ipsa nihilo melius habuit, imo multum vergebat ad mortem Cum vero ex confessario suo, qui Ordinis Prædicatorum erat, audisset miraculum, quod per B. Bertrandi patrocinium iis diebus obtentum fuerat, eumdem Beatum invocavit, addito voto de offerendo illi si sanaretur, capite argenteo; & post hæc imposito capiti suo pileolo, quo ille usus fuerat, illico mitigatus dolor est, ac subsecuta nocte penitus abactus.

[102] [& erysipelas sanantur.] Bonifacius Ferreri de Altesa, litterarum studiosus, ratione erysipelatis, ex quo ejus vultus collumque intumuerant, extrema sacra Unctione jam munitus, cum misisset, qui B. Bertrandi digitum sibi afferret, advenere duo patres Prædicatores, qui unum ex ossibus S. Petri Martyris, & calceum S. Vincentii Ferrerii attulerunt, quod ad manum non esset desideratus digitus, quem alii patres alio portaverant. Dolentibus domesticis, quod is haberi non posset, promiserunt dicti Religiosi, se eum alla uros; itaque fecerunt; sed solum triduo post. Dum vero tandem attulerunt, jam eo redactus erat infirmus, ut nec loqueretur, nec audiret. Admoto fronti digito, subito locutus est, dicens: Quid istud est, quod fronti meæ imposuistis? Visa re tam mirabili, vasculum aquæ eodem digito attigerunt, tentandi gratia, an posset bibere; bibitque feliciter, licet jam quatriduo nihil omnino sorbere potuisset. Postridie evanuit omnis tumor, atque intra triduum ipse perfecte convaluit. Contigit hoc miraculum die XVII Aprilis anni MDC.

ANNOTATA.

a Taurum oppidum, Hispanis Toro, Baudrandus ad Durium fluvium collocat; sed in regno Legionensi.

b Joannis Riberæ, de quo jam alias sæpe actum.

c Forte regni Valentini historiographo, supra aliquoties citato.

CAPUT VII.
Miracula quædam S. Ludovici Bertrandi sepulcrum pie visitantibus facta.

CAP. VII.

Gaspar Ramires, operarius civitatis Valentinæ, anno septimo ætatis suæ correptus malo oculorum, [Ad sancti sepulcrum]biennium velut visu plane orbatus fuit, postque adhibita varia medicamenta tandem omnino cæcus factus est, ac toto biennio mansit. Noverca ejus Joanna Anna Vincenza suasit ipsi, ut se B. Ludovico commendaret, & novemdialem apud sepulcrum ejus devotionem voveret. Ille, utut tam teneræ ætatis esset, qua potuit, maxima devotione Sanctum invocavit, & a sorore sua Hieronyma ductus novem dierum devotionem incepit. Sexto autem vel septimo die obsecravit quemdam patrem, fratrem Gasparem Arnau nomine, ut facultatem (quod magnopere desiderabat) sibi faceret oculos suos arcæ saxeæ, in qua sacrum corpus jacebat, admovendi.

[104] Patefacto igitur loco, oculos suos dictæ tumbæ novies devotissime applicavit, [cæco visus,] Beati opem simul implorans. Postrema autem vice apertæ sunt palpebræ ejus, effluxitque ex oculis magna copia aquæ luteæ; ac deinde ab eadem sorore sua reductus domum est. Conspicata noverca, tantum aquæ ex oculis profluere, petiit, quid fecisset, ut sic illi manarent; qui rem, ut facta fuerat, exponens, respondit, aquam illam prodigiosam esse, & pro ratione, qua illa effluebat, sibi visum convalescere, adeo ut jam inciperet aliquantulum videre. Voluit ergo noverca oculos ejus modica aqua lavare; at non permisit puer, asserens, sperare se, fore ut Beatus sine ullo alio remedio eos sanaret. Ita novemdialem devotionem prosequens, indies melius se habuit; ita ut, hac finita, etiam finita fuerit cæcitas, atque ipse deinceps perfecto visu semper usus sit.

[105] Joannes de Pedevera, in obsequiis patriarchæ versans, [claudo gressus,] in magno atrio archiepiscopalis palatii Valentini stabat ludibundus sub fenestra, per quam quidam sacci caryophyllis pleni trahebantur in altum: cumque eorum unus admodum grandis jam elevatus esset, ruptus funis est, saccusque ex alto recta in ipsum decidit, eumque tam male percussit, ut utramque coxendicem suo pondere ruperit. Hinc velut mutilatus in lecto novem mensibus decubuit, in quorum fine cum cœpisset, nec nisi admodum difficulter, fulcris sustentatus incedere, cum quodam viro ad B. Ludovici sepulcrum missus fuit, quo cum gravissimo cruciatu se pertraxit, cumque ad eum sacrum locum pervenisset, voluit omnibus modis eniti, ut in genua procumberet; quod & fecit. Postquam ibidem multis precibus B. Ludovico se commendaverat, surrexit e solo nullius adjutorio, sive hominis, sive fulcrorum usus, tamque sanum ac firmum pedibus se expertus fuit, ut sine ullo incommodo incesserit, non secus ac prædictas fracturas numquam passus fuisset. Qua propter pro miraculi monumento fulcra sua eidem sepulcro appendit.

[106] [amissi ex porrigine crines restituti:] Hieronyma Giner puella, filia Francisci Giner operarii, in platea Morvedræ, vehementer ægrotans omnes capillos amisit, totoque capite exulcerata fuit; quod multi porrigini, multi strumis adscripserunt. Multa quidem tentata sunt remedia, verum illa indies magis magisque depilabatur. Quo comperto, mater ejus Ursula Soler eam secum ducens novemdialem B. Bertrando devotionem inchoavit, ac primo die post fusas ante Sancti sepulcrum preces, paulum gossypii intinxit in oleo & aqua unius lampadum, quæ ibi ardebant, eoque caput filiæ unxit. Quod cum quidam circumstantium vidissent, dixerunt ei, ipsam male facere ungendo caput oleo; id enim multum nociturum. Verum illa nihil ista curans, Sanctoque freta perrexit ungere, unctoque capiti nihil præter subtile velum imposuit. Tertio die jam cœperunt capili apparere, & in fine novem dierum suis locis per totum caput enati erant, spissiores, quam ante fuerant, ipsaque omnimodis sanata.

[107] [sicca ubeta lacte donata.] Andrea Alreus, uxor Hieronymi Soler operarii in platea Morvedræ, jam ter pepererat, primoque ac secundo, quod lacte careret, proles commiserat nutrici, eæque mortuæ fuerant. Tertio peperit puellam, quam eadem de causa lactandam dedit mulieri, quam domi suæ alebat: cumque infans jam trimestris esset, propter quamdam cum eadem nutrice simultatem, omni ope studuit sibimet ipsi lac procurare, atque inter alia fecit ubera sua a quadam puella sugi; unde factum est, ut sanguis inde sæpius proflueret, ipsaque tam ab hac, quam ab aliis molitionibus abstinere compulsa sit. Ægrotante interim prædicta nutrice, oportuit alteram conducere; quod multum molestiæ miseræ mulieri creabat. In his angustiis decrevit B. Bertrandi patrocinium flagitare, vovitque ad ejusdem sepulcrum novemdialem devotionem persolvere; quam cum inchoasset, sexto die tanta præstantis lactis copia abundavit, ut potuerit sine ullo incommodo infantem suam, quæ jam quintum ætatis suæ mensem agebat, ipsamet lactare. Deinceps etiam aliquoties peperit, prolesque suas nullo alio usa remedio feliciter lactavit.

[108] [strumæ, ] Christophori Benet Gomez, dum puer erat, collum magna strumarum copia infecit, maxime una instar ovi gallinacei grandis, quod malum passus fuit multos annos, priusquam B. Bertrandus moreretur. Verum post mortem illius inclarescente fama miraculorum ejus, uxor Jacobi Antolini mercatoris, quæ Christophorum educaverat, curabatque, suasit illi, ut se eidem Beato commendaret, ac novemdialem devotionem perageret; atque ipsamet voluit eum primo die ad Beati sepulcrum comitari. Dum vero juvenculus devotionem continuaret, strumæ singluæ siccari cœperunt, ita ut, finita novem dierum devotione, malum quoque omne finem habuerit.

[109] [sebris & colli tumores depuisi:] Infantem, Marcum Antonium dictum, Jacobi Perez de Isteglia, nobilis equitis ac doctoris legum, filium, ætatis duorum mensium corripuerat acris sebris, apparebantque in collo ejus quidam tumores, unde etiam vultus intumuerat; jam triduo non suxerat ubera, nec potuerat ei quidquam per os instillari; adeo ut medici de illius vita desperassent, atque ipse sine motu jaceret. Hac de causa ipsum velata facie in quoddam inferius cubiculum tulerunt, ne mater morientem videret. At domina Joanna de Heredia & de Pagliares, avia materna infantis, pietate mota misit filium suum, Thomam vocatum in seculo, postea Fratrem Hieronymum, cum frusto cerei longitudinis circiter unius palmi, mandans, ut illum ad sepulcrum B. Bertrandi accenderet, ibidemque pro infante oraret, donec cereus consumptus esset. Hoc facto, illoque, ut matri rationem redderet, reverso, discooperuerunt infantem, & viderunt illum se moventem, collum quoque ac faciem sine tumore, oculos apertos, reliquum etiam corpus vividum, atque omnis febris expers. Nec mora ille lac sugere cœpit. Idem Marcus Antonius, cum ad ætatem decem vel duodecim annorum pertigisset, gravissimo malo, quod in genu patiebatur, liberatus fuit per B. Bertrandum eo ipso temporis momento, quo mater hunc pro illo precabatur.

[110] Violanta Ludovica Pla ex malo apoplectico brachium dexterum impeditum habebat, [sublata brachiorum impedimenta,] cum chirurgus sinistri venam aperiens unum e nervis læsit, atque ita ipsa utroque brachio capta fuit cum intolerabili dolore. Cum vero ex consilio cujusdam amicæ suæ brachia sua ungi curasset oleo lampadum coram B. Bertrandi sepulcro ardentium, ea ambo in pristinum vigorem illico restituta fuere. Ursula Marc, Francisci Tibona conjux, ex quadam infirmitate utruisque brachii usa remediis in dies pejus habebat. Ad patrocinium itaque B. Ludovici recurrens, novem dierum devotionem ei vovit; qua cœpta, cœpit pariter brachiorum impedimentum minui, & ante prædictæ devotionis finem incolumis evasit.

[111] Catharina Alegre, detecta in altero uberum gangræna magnitudinis mali aurati, [& uberis gangræna:] quam medici immedicabilem pronunciabant, ad B. Bertrandum, erga quem etiam prius pie affecta fuerat, se convertit, novemdialem devotionem pollicens. Quantum autem progrediebatur in implendo voto, tanto melius se sentiebat, ita ut finita novemdiali devotione nullum istius mali vestigium in ea superfuerit. Sic sanatam videns quidam chirurgus, nomine Morano, qui, malum insanabile esse, ei asseruerat, nequiit satis admirari, affirmans, se id numquam crediturum fuisse, nisi suis oculis vidisset. Aliquo tempore postquam prædicta Catharina se viderat sanatam, ut erat Dei timens, incessit eam conscientiæ scrupulus, quod eam gratiam postulasset; quia videbatur sibi uti potuisse eo malo tolerando ad ingens lucrum in cælo comparandum. Ea de causa aggressa est alteram novem dierum supplicationem, Beatum obsecrans, ut, si animæ suæ utilius esset, ipse intercederet apud Deum pro eodem morbo sibi denuo immittendo. Absoluta ea devotione, cœpit pectus iterum intumescere; deinde tam profunda in eodem apparuit plaga, ut assereret chirurgus, se per eam intestina ejus videre: ipsa vero infirmitatem istam amplius toto anno patientissime toleravit.

[112] Anna Salvador ex partu eum in modum tumida evasit, [ex partu tumida, brachiis contracta,] ut nequiret se movere, itaque permansit a die S. Rocho sacra, quæ est XVI Augusti, usque ad XXX Novembris; quo interim tempore ex remediis nihil proficiens, cœpit uti fulcris, quibus, innixa magno cum cruciatu incedebat. Tandem commendavit se B. Ludovico, & ad sepulcrum ejus visitandum se contulit, dumque ad ecclesiæ fores pervenerat, dimissis ibidem fulcris, quo potuit nisu, ad prædictum sepulcrum processit, ibidemque bono temporis spatio precata surrexit salva & incolumis, & expedite progrediens, fulcra sua sepulcro appendit. Beatrix Spina, virgo annorum triginta trium, testata est, se, dum cum aliis ante B. Bertrandi sepulcrum esset, vidisse pauperculam mulierem, quæ fuerat lotrix, ambobus brachiis contractam, ut ea movere non posset, ibidem orantem, & magno labore brachia sua sepulcro admoventem; ac deinde eamdem audisse alta voce cum fletu dicentem, sese esse sanatam; uti reipsa compertum fuit a circumstantibus, aliisque, qui ad ejusdem voces accurrerant.

[113] [strumis pessime affecta,] Angela Hieronyma Castelli, uxor Augustini Perez, dum octennis erat, e pergula deorsum deciderat; ex quo lapsu exorta circum collum ejus sunt multa tubercula, quæ medici pro strumis habebant, quæque, dum curare volebant, tam amplas plagas fecere, ut eas curari conspicata soror ejus animo linqueretur. Mater advertens, humanis medicamentis nil profici, infirmam ad sepulcrum B. Bertrandi duxit, eumque ibidem multis sparsis lacrymis precata est, ut dignaretur paupertatem suam benigne respicere, quippe quæ non haberet, unde se suamque familiam sustentaret. In hac afflictione vidit eam janitor, frater Antonius Ballestrier, solatus est illam, jubens confidere, fore ut B. Bertrandus remedium ei præberet; & particulam vestium ejusdem Sancti eidem dedit, quam mater sine mora collo filiæ alligavit, & tam hæc, quam illa novemdialem devotionem voverunt; qua persoluta, filia tam perfecte sanata fuit, ut nullum pristini mali in ea vestigium appareret.

[114] [brachio capta, hernia laborans,] Dum eadem Hieronyma aliquot annis post vesperi apud B. Bertrandi sepulcrum esset, vidit quamdam mulierem externam, quæ puellulam, ut videbatur ei, ætatis octo vel decem mensium, in sinu suo gestabat, uno brachio captam; quæ mulier orandi causa ibidem provoluta in genua petiit modicum olei e lampadibus, quæ eodem loco ardebant. Quidam igitur Religiosorum obvius unam lampadem misit deorsum, & gratificatus mulieri est; ipsa vero eo oleo brachium infantis unxit, hæcque continuo sanata fuit, & mater præ gaudio lacrymans B. Bertrando pro tam insigni beneficio gratias egit. Petrus Siria lorarius, jam inde a pueritia sua herniam passus, simul atque B. Bertrandus obiit (quo tempore potuit ætatis circiter annorum quadraginta trium fuisse) auditis insignibus illius miraculis, devotionem novemdialem apud sepulcrum ejusdem inchoavit, deprecans, ut tam molesta infirmitate liberaretur; ac, completa devotione, sanatam herniam, seque incolumem expertus fuit.

[115] [strumis infectus sanati: operario] Dominus Joannes Boil de Arenos solebat eleëmosynas largiri cuidam pauperi juveni, per civitatem Valentinam mendicanti, natione Longobardo, strumis infecto, suasitque aliquando ei, ut ad sepulcrum B. Bertrandi sanitatem precaturus accederet. Obsecutus est juvenis, &, fusis precibus, collum suum oleo lampadum, quæ apud illud ardent, unxit, & sanitate potitus est; quemadmodum ipsemet dicto domino Joanni exposuit, vestigia strumarum ostendens. Joannes Salvatore, operarius in Alboraya a, quodam die inter laborandum tam vehementem in altero pedum dolorem sensit, ut ruptum crederet; ac proinde accessit ad aliquam mulierem Valentiæ, ejusmodi mala curare peritam, ut sibi medicaretur. Applicavit hæc medicamenta sua, quibus ille non modo non sanatus, verum etiam toto isto latere suo dextro captus fuit; ut, cum nec incedere posset, nec extendere pedem, in brachiis baiulandus fuerit; quo in afflicto statu amplius anno permansit sine ullo ex adhibitis medicamentis levamine.

[116] Auditis vero multis, quæ B. Bertrandus patraverat, [pedum] miraculis, effecit, ut ab uxore sua jumento mutuato impositus ad ejusdem Beati sepulcrum duceretur, quo ex nimia debilitate ac molesta ex Alboraya vectura cum labore & cruciatu pervenit. Cum ad fores conventus pertigissent, conjux, quam potuit, commodissime e jumento deposuit, & in ecclesiam introduxit; & quia ipse admodum defessus erat, deliquium animo passus est, in eoque bono temporis spatio inhæsit. Recepto deinde animo, omnibus viribus conatus est, ut ope conjugis suæ ad prædictum sepulcrum usque pertigerit, ante quod positis genibus, B. Bertrandum sibi propitium invocavit, ac paulo post sacellum Rosarii aliaque altaria commode ac sine adjutorio invisit. Sed dum ecclesia egressus equum rursus ascendisset, ut eodem, quo advenerat, modo domum rediret, primum malum eum corripuit, atque ita ipsi bis terve præterea accidit.

[117] [usus] Quapropter, expendens, se, dum erat in ecclesia, posse incedere, & simul atque ea egressus esset, eodem malo impediri, suspicatus est, fortasse placere Deo, ut suis pedibus, non equo, ecclesiam adiret. Jussit ergo uxorem suam par fulcrorum sollicite conquirere, Sanctumque precatus, ut sibi vires sufficeret, quibus posset horum ope ad sepulcrum ejus pervenire, commisit se itineri ex Alboraya Valentiam (quæ media circiter leuca distant) paulatim se promovens, & amplius quatuor horas impendens. Postridie eidem itineri non ultra horam immoratus est, jam tum incipiens se melius habere; cumque Beatum interea cum certa fiducia continue invocasset, in pedes exsurgens visus sibi incolumis esse, fulcra ibi dimisit, suisque pedibus reversus domum est, & pristinos labores resumere potuit, ac per duos menses sanus perstitit.

[118] At cum tunc aucupio operam daret, spisso imbre in agro madefactus in eamdem infirmitatem relapsus fuit; [iterato redditus, abactæ colli strumæ.] sed eadem devotione resumpta, tertio, quo sepulcrum visitavit, die perfectam sanitatem denuo obtinuit, ac deinceps semper servavit. Dominus Michaël de Villanova puer, totum collum suum habebat magnis ac maturis strumis respersum: novemdialem devotionem ad B. Bertrandi sepulcrum persolvit, dumque ille id ageret, strumæ continue abactæ fuere, ita ut, finitis novem illis diebus, totum istud malum pariter penitus cessaverit.

ANNOTATUM.

a Vide num. 117.

CAPUT VIII.
Alia item miracula ad ejus sepulcrum facta.

CAP. VIII.

Joanni Angelæ Lopez ætatis annorum undecim quoddam accrementum carneum in altero oculorum enatum est, [Ad ejusdem Sancti sepulcrum accrementum carneum, corporis totius dolores,] quo visus impediebatur; cui malo, quod in tam delicata corporis parte esset, non sunt aust mederi, pejora veriti. Mater ejus Isabella Joanna Armengol ex consilio dominæ Annæ Valterra eam ad sepulcrum B. Ludovici adduxit, ibique præmissis piis precibus, accepit ex oleo appensarum lampadum, eoque accrementum istud unxit, & devotionem novemdialem ad sepulcrum peragendam pollicita est. Primo autem die, quo eam incepere, post fusas preces illud denuo unxit; dumque domum rediret, comperit, istud decidisse; & oculus purus, clarus atque illæsus mansit. Margaritæ Begliot, uxori Jacobi Buyrac, erat filiola, nomine Clementia, octo circiter annorum, quæ multos in corpore suo patiebatur dolores, qui per medicamentorum usum etiam augebantur. Quodam die puellula a patre petiit, ut B. Bertrandi corporis mensuram secundum ejusdem effigiem saxeam super illius sepulcro positam, sibi afferret; sperare enim, se ea ratione sanandam. Pater effigiem illam mantili mensuravit, quod statim ac infirmæ imposuit, illa sanitatem recepit, nec eo morbo deinceps correpta fuit.

[120] [febris, oculi, & brachium male affecta,] Augustini di Naves, inauratoris filium, ætatis suæ anno quinto febris & oculorum morbus ita invaserunt, ut vix videret; sed post persolutam ad B. Bertrandi sepulcrum novemdialem devotionem ab utroque malo mox perfecte convaluit. Isabellæ Joannæ Beltrani, Francisci Ferreri, textoris panni serici villosi uxoris, filiæ anniculæ sinistrum brachium quædam crustæ occuparunt, aqua lutea manantes, quæ infirmitas tribus mensibus ei adhæserat, multis interim remediis frustra tentatis. Tandem illam ad B. Bertrandi sepulcrum delatam ipsi commendarunt, inventosque super saxo sepulcrali flosculos siccatos, super eodem diligenter confricuerunt, & collecto eorumdem pulvere, dum domum redierant, amotis a brachio emplastris, idem brachium asperserunt, B. Ludovici nomen simul invocantes. Postridie explorandi gratia nudatum brachium penitus detumuisse, sanumque atque omni malo malique vestigio liberum compererunt.

[121] [cæcitas, amentia,] Cum Vincentia, filia Gines Martinez, piscatoris Valentini, anno ætatis suæ circiter sexto visum plane amisisset, quædam illius matertera, nomine Casaus, eam ad visitandum B. Bertrandi sepulcrum duxit, ibidemque positæ mandavit, ut precibus insisteret, donec ipsa Missam in sacello S. Vincentii audivisset. Oravit ergo puellula, atque inter orandum aperuit oculos viditque perfecte; plenaque lætitia materteram suam in ecclesia quæritando processit, hæcque una cum ipsa sancto gratias reddidit. Hieronyma Augustina, Francisci Garzia chirurgi uxor, a mense Junio usque ad Octobrim anni MDXCI laboraverat febribus & lethargo, ex quibus dum convaluerat, tam debilis capite mansit, ut evaserit amens. Tentata quidem sunt multa remedia; sed nihil hisce profectum est. Contigit autem, ut maritus illius in Gestalgar a, quo ad aperiendam venam cuidam dominæ graviter ægrotanti accesserat, viderit hanc, implorata B. Ludovici ope, subito fuisse sanatam. Hinc & ipse statuit novemdialem devotionem ad ejusdem Beati sepulcrum pro incolumitate conjugis suæ persolvere. Hac devotione inchoata, cœpit etiam sanari mulier, sic ut eadem expleta, perfectum rationis usum receperit. Quare pœnitentiæ & Eucharistiæ Sacramentis susceptis, grates sancto reddidit, neque id malum deinde umquam sensit.

[122] Isabella Joanna Lopez, Francisci Bitor notarii conjux, [delirium, crus ruptum, brachium tumidum,] ex gravi morbo rationis usum amisit, ac furibunda vestes omnes, quibus induebatur, lacerabat, eoque ipsius progressa est rabies, ut etiam dentes suos rumperet. Quare oportuit eam ligari ac manicis ferreis constringi: istudque delirium duos supra viginti menses duravit. Quædam autem mariti sui amita videns nihil ab humanis remediis sperandum esse, novemdialem devotionem ad B. Ludovici sepulcrum pro infirma aggressa est, ante cujus finem eadem ratione uti denuo cœpit, ac deinceps semper usa fuit. Joanna Eugenia puella nubilis testata est, quamdam suæ amitæ famulam ex equo delapsam crus sibi rupisse, quod male curatum ita contusum ac sensus expers mansit, ut illud per solum protraheret. Sed expleta novem dierum devotione, quam cum eadem Joanna peregit, restitutum suo vigori crus fuit, ac si nullo malo afflictum fuisset. Thomasæ Angelæ Alberola, uxori Cosmæ Morat sutoris, brachium dexterum magno cum dolore intumuerat, tamque nigrum factum fuerat, ut de amittendo timeretur. Accessit illa ad sepulcrum B. Bertrandi, dictumque brachium sepulcro imposuit, Beatum interim viva fide invocans, & sine ulla mora detumuit brachium, abscessit dolor, & color pristinus rediit.

[123] Angela Colombar & de Barranca vidua, nullo prævio oculorum morbo, [cæcitas, faucium collique strumæ,] sic destituta visu fuerat, ut nullum per domum suam passum sine duce movere posset; duravitque hæc cæcitas tribus quatuorve mensibus, quorum spatio varia remedia in vanum tentaverat. Post hæc novem dierum devotionem ad B. Bertrandi sepulcrum inchoavit, duce filia sua Angela, quantumque in ea devotione persolvenda, oculosque oleo lampadum ibidem ardentium ungendo progrediebatur, tantum quoque in restaurando visu proficiebat, ita ut in fine novem dierum perfectam videndi facultatem recuperarit. Joannæ Annæ Chiles, quæ Honophrio Roselli opifici nupta fuit, dum erat novennis, fauces collumque strumis plena fuerunt, isque morbus eam quadriennio Matriti afflixit, adhibitis interim sine ullo profectu pluribus remediis. Deinde Valentiam redux novemdialem devotionem ad B. Bertrandi sepulcrum nudis pedibus perficiens ac quotidie oleo lampadum ibidem pendentium se inungens, ita convaluit, ut completis novem diebus omni malo liberum habuerit.

[124] Susannæ Magnez & de Montesini, dum aperienda vena erat, læsus nervus fuit; [brachium contractum, fauces impeditæ,] unde brachium quatuor mensium spatio contractum magno cum cruciatu habuit. Consulenti autem cuidam, ut ad B. Bertrandi sepulcrum se conferret, paruit, eumque precata afflictum brachium ter sepulcro admovit, moxque sanum recepit. Puellula, filia Michaëlis Grau notarii, quod triduo quatriduove nihil deglutire potuisset, ad extrema reducta erat, ac propterea ei jam parabantur funebria, cum Isabella Anna Guimera, Joannis Grau notarii, & puellæ patrui uxor, pro jam desperatæ vita B. Bertrandi opem apud sepulcrum ejus imploravit, Missamque ad altare, in quo ejusdem Beati effigies prostat, dicendam curavit. Domum vero reversa, ut inquireret, an illa jam obiisset, non modo vivam, verum etiam incolumen & lac sugentem, velut nihil mali umquam passa fuisset, invenit.

[125] [pedis dolor, stomachi malum, manusque tremor,] Domina Maria Castelui & di Martini in uno digitorum pedis tanto dolore correpta, ut nec incedere nec quiescere posset, puellam e domesticis suis, nomine Catharinam Blesa, misit ad sepulcrum B. Bertrandi, oraturam pro se infirma, ac promissuram argenteum digitum, si sanitatem recepisset. Nondum expleta erat novemdialis devotio, cum, cessante omni dolore, bona pristina valetudine gavisa fuit. Sperantia, Jacobi Nager filia, ætatis annorum decem, gravi stomachi malo, manuumque tremore, ut cibum ori suo admovere nequiret, quatuor mensibus laboraverat: cumque nullum ei prodesset remedium, ejus mater Sperantia Villalonga eamdem, utut tam infirmam, peditem ad B. Bertrandi sepulcrum magna cum devotione adduxit, ubi post fusas preces tentavit eam sepulcro admovere, & manus per clathros ferreos inserere; sed præ nimio tremore non potuit. Postridie rediit minus impedita, & sepulcrum tetigit; quod, dum per novem dies continuaret, indies se habuit melius, ita ut confirmatus sit ejus stomachus, & omnis abscesserit tremor.

[126] [brachii tumor, lumborum aurium dolores,] Cum fratri Antonino Garro, presbytero Ordinis Prædicatorum, priusquam Religiosum statum amplexus erat, alterum brachiorum intumuisset, ac vehementer doleret, veritus, ne quædam pestis species esset, post varia remedia sine ullo fructu adhibita, novemdialem devotionem ad B. Bertrandi sepulcrum incepit, atque interim brachium illud oleo lampadum ibidem appensarum quotidie inungens, completa devotione, sanatus fuit. Petrum Ortoneda, opificem argentarium, tantus lumborum dolor subito corripuit, ut movere se nequiret; isque morbus ipsum ultra quatuor menses afflixit. Nihil autem juvantibus medicamentis, ad sepulcrum B. Bertrandi accessit, ubi postquam suas preces fuderat, accepit aliquot flores, qui ibidem erant, eosque magna cum devotione fideque male affectis partibus apposuit, & reversus domum est: postero autem mane se plane incolumem deprehendit. Soror Joanna Marco vehementem aurium dolorem patiens, nec quidquam remedii inveniens, adivit B. Bertrandi sepulcrum, ejusque opem invocans, aures suas oleo lampadum oblevit, moxque omni illo dolore liberata fuit, nec eum deinceps experta.

[127] [periculosa manus plaga, nanuum rigor,] Mariæ Annæ Hernandez, clientulæ dominæ Franciscæ de Mendozza, matris marchionis de Terranova, biennio trienniove post obitum S. Bertrandi, sinistram manum quidam tumor occupavit, unde illa multum patiebatur; quem, ne malum ingravesceret, ex alieno consilio emplastro plumbeo cohibuit; sed cum hinc etiam augeri adverteret, emplastrum istud amovit. Applicatus tum fuit panis calidus, qui tumorem fatiscere fecit, ac periculosam plagam aperuit, cui curandæ nil profuere, imo etiam nocuerunt medicamenta. Cœpta autem novemdiali apud B. Bertrandi sepulcrum devotione, antequam hæc compleretur, illa sanata fuit. Anna a Jesu, virgo annorum quadraginta novem manus suas nec aperire poterat, nec complicare, aiebantque medici, malum incurabile esse, quod & experientia comprobatum fuit; nam nullum ei profuit remedium. Inchoans autem devotionem novem dierum, primo die manus suas per clathros sepulcri inseruit, easque junctas tenens pro incolumitate obtinenda pias preces obtulit; moxque cœpit easdem posse aperire & claudere, ita ut in fine novem dierum perfectum earumdem usum recuperaverit.

[128] Domina Magdalena Marsiglia, Alphonsi de Heredia, [sanguinis effluvium, obsurdescentes aures,] equitis Ordinis Montesæ, uxor, dum adhuc puella esset in domo paterna, cœpit copiosum sanguinem ex ore projicere, quem nullo remedio sistere potuerunt. Quam ob rem medici eam pro deplorata reputabant, jamque velum funebre ei suebatur. Ast infirma eo se in periculo positam videns, B. Bertrando vovit, se, si sanitati restituta esset, imaginem argenteam ejusdem sepulcro appensuram, ac novemdialem devotionem persoluturam. Paulo post eadem deliquium animi patiente, mater ad ejusdem Beati sepulcrum nudis pedibus accurrit, & post fusas pro sua filia pias preces, reversa domum eam suis sensibus redditam, & cessante sanguinis effluvio, omnino incolumen, comperit. Cum domina Ludovica Borgia, domini Joannis de Cardona conjux, quasi surda effecta fuisset, post exactam ad B. Bertrandi sepulcrum novemdialem devotionem perfectam audiendi facultatem subito recepit.

[129] Petrus Cyprianus auriga, postquam octodecim mensibus captus brachiis fuisset, [brachia capta,] ita ut semet suis vestibus induere non posset, ac multo etiam minus usque ad os suum eadem attollere, B. Ludovicum precatus est, ut vires sibi ad visitandum illius sepulcrum impetraret; decumbebat enim continue in lecto præ debilitate virium, nec poterat se suis pedibus sustinere. Die Paschatis Resurrectionis, prout valuit, ad ecclesiam Prædicatorum processit; sed, cum præ nimia hominum frequentia non potuisset ad sepulcrum B. Ludovici Bertrandi pertingere, eodem rediit postridie, positisque humi genibus, Sanctum precatus, omnes vires suas intendit, ut illius sepulcrum posset attingere; eoque tacto, sensit amborum brachiorum suorum ossa crepuisse cum magno suo solatio, adeo ut in domum suam redux, se sanum esse, expertus fuerit, potueritque pristinam suam vitæ rationem resumere.

[130] Magdalenæ Castigliana, uxoris Jacobi Castigliano mercatoris, [brachium luxatum, corporis ulcera,] ex lapsu brachium circa pulsum arteriæ tam male luxatum fuit, ut bis conati illud in suum locum restituere, neutiquam potuerint, imo malum etiam auxerint. Elapso itaque fere annuo spatio, cernens illud immedicabile esse, novemdialem devotionem apud B. Bertrandi sepulcrum incepit, cujus die tertio cœpit melius habere, nono autem omnino sana fuit. Urfula Nicolas, uxor Joannis Navarro mercatoris, ab octo mensibus deprehenderat se in tribus diversis sui corporis partibus ulceratam esse, ac post varia remedia frustra tentata devotionem novem dierum in honorem Beati inchoavit, cujus tertio die evasit incolumis.

[131] [surditas, crurum vulnera;] Cum Eleonora Monforte virgo, nata in Moreglia, vico primario regni Valentiæ, triennio audiendi facultate destituta Valentiam venisset, per indicia intellecto, aliquem Fratrem (id est, B. Ludovicum Bertrandum) qui multa miracula patrabat, ibidem sepultum esse; ad ejusdem sepulcrum pollicita ei est, se ei persoluturam novemdialem devotionem, habitumque S. Dominici gestaturam, si sanitatem obtinuisset; eaque expleta, voti compos facta est. Melchior Josephus de Castro per scalas ascendens, ruptis aliquot gradibus, suspensus hæsit e gradu separato a pariete, magno cum periculo decidendi; ac præterea habuit crura a proruentibus lateribus vehementer læsa. Votum autem fecit de imagine cerea, si huic periculo ereptus, vulneraque sanata fuissent, ad B. Bertrandi sepulcrum offerenda. Deinde ad lectum se contulit plurimum afflictus, ac tribus post mediam noctem horis expergefactus magnum vidit in cubiculo suo splendorem, seque sanum comperit, advertitque, solummodo magnam cruoris copiam dormienti sibi effluxisse.

[132] [urinæ fluxu sanantur, excussisque dentibus novi succrescunt.] Angela Boluda ab anno ætatis suæ quinto ex timore quodam cœpit urinæ fluxu laborare, laboravitque ad annum circiter tertium decimum; cumque nullum huic malo remedium utile reperisset, ad B. Bertrandum recurrit, & illius sepulcrum invisit, novemdiali devotione promissa. Nocte subsecuta cessavit infirmitas, nec ei deinceps umquam molesta fuit. Cuidam puellæ octo circiter annorum omnes dentes per lapsum excussi fuere. Qua de causa ex consilio sororis Raphaëlis Soler, tertiæ Regulæ S. Dominici, sepulcrum B. Ludovici Bertrandi visens oravit, ut in memoriam gratiæ Dei, per quam Beatus propinatum sibi in Indiis venenum feliciter superaverat, intercederet, ut dentes, qui jam semel renati sibi fuerant, recrescerent. Hisce factis, omnes dentes ei denuo renati fuere.

ANNOTATUM.

a Vicus est octo leucis Valentia distans ad Duriam fluvium.

CAPUT IX.
Miracula per B. Bertrandi rosaria divinitus patrata.

CAP. IX.

Ut erat B. Bertrandus devotioni sanctissimi Rosarii addictissimus, [Per rosaria, variis a Sancto donata,] eamque in sermonibus suis extollebat summis laudibus, ita quo alios ad eamdem magis magisque excitaret, soluerat sæpe donare Rosaria, ac nominatim unum donavit dominæ Agneti Pugiadas, quod post hujus obitum quædam ejusdem clientula, Barbara Abbarca, obtinuit. Unum etiam dedit Catharinæ Espina, virgini annorum sexaginta; uti sapra dictum est libri 2, capite IX. Alterum pariter dono dedit domino Joanni Boil de Arenos, toparchæ de Alfasar a, alterumque dominæ Annæ de Beluis, sicut libro 2, cap. X legere est. Hisce aliisque Rosariis, quæ Beati fuerant, Deus uti voluit ad multa patranda miracula, quorum partem in hoc capite recensebimus.

[134] Isabella Vincentia Pugiadas de Marrocchi vidua, [febris,] cum ex acuta febri decumbens a medicis deplorata atque omni humana ope insanabilis censeretur, fecit sibi Franciscanum habitum, in quo sepeliretur, confici. Cumque jam in extremis versaretur, invisit eam Barbara Abarca, suasitque, ut B. Bertrandum invocaret, aitque, se, si ipsa vellet, Rosarium allaturam, ab eodem Beato acceptum; ac jussit eam de recuperanda sanitate certam spem concipere, cum ipsamet ejusdem usu multa miracula fecisset. Infirma, licet loqui non posset, erat tamen sui compos, signisque annuit, seque Beato commendavit. Allatum igitur Rosarium magna cum devotione ac fervidis precibus infirmæ imposuerunt; eaque illico omni febri libera cum vehementi omnium circumstantium stupore.

[135] Anna Vasquez, Antonii Vasquez uxor, graviter cruciabatur ex tubere in manu sua dextra enato, [manus tuber, febres, caput saucium,] atque instar nucis magno. Postquam varia remedia sine profectu tentavit, commodari sibi petiit a Barbara Abarca Rosarium, quod a B. Ludovico habebat, commendavitque se eidem Beato, dictumque Rosarium afflictæ parti applicavit; & sine mora evanuit tuber, cessavit dolor, ipsaque optime sana permansit. Die XV Decembris anni MDLXXXI Vincentius, nepos Ximenes, scribæ curiæ civilis, cum ardenti frigidaque febribus laboraret, B. Rosarium, a domina Agnete Pugiades acceptum, collo suo appendens, illico convaluit, ac postridie, relicto lecto, ambulavit per domum. Cum Petrus Monclus, litterarum studiosus, laudatæ Dominæ Agnetis cliens, Rosarium istud secum ferens ante quamdam domum transiret, in qua, aliquem periculose in capite sauciatum esse, audiebat, illud huic ostendit, dicens, olim B. Bertrandi fuisse, quod cum ille devotissime acceptum suo capiti imposuisset, e vestigio tanto melius habuit, ut chirurgus obstupesceret, & intra paucos dies vulnus penitus solidatum fuerit.

[136] Quædam mulier, apud ecclesiam S. Crucis parochialem in civitate Valentina habitans, [corporis tumor, ventris tuber, gravis morbus, colli] ægrota totaque tumefacta, simul atque Rosarium, a supra dicta Catharina Espina sibi commodatum, suo corpori admovit, evanuit tumor, ipsaque salva evasit. Cum Anna Espina virgo, ejusdem Catharinæ cognata, tumore ventris, quem chirurgi incidere volebant, de sua vita periclitaretur, invocato B. Ludovico, acceptoque a sua amita prædicto Rosario, paulo post tuber illud crepans magnam puris copiam effudit, ac sine ullo cerato brevi sanatum fuit. Dum uxor domini de Brugnolo senioris tam graviter ægrotaret, ut ne parum quidem aquæ posset deglutire, medicique de illius vita desperarent, quadam nocte allatum fuit dictum Rosarium, quod ut tetigit, convaluit, ultra modum mirantibus, quotquot aderant. Decreverant chirurgi apostema, quod commendator Perpignano in collo patiebatur, secare; sed cum ille idem Rosarium suo collo appendisset, eoque male affectam partem pie tetigisset, illico sanatus fuit, ut advenientes ad faciendam sectionem chirurgi eum incolumem compererint.

[137] Prædicto malo simile, ac in collo quoque, patiens uxor Blanes assessoris gubernatoris Valentiæ, [apostemata, febris,] miserat, qui medicos & chirurgos curandi gratia arcesserent; sed cum Rosarium, de quo supra, illius collo interim admotum fuisset, illico evanuit apostema, ita ut adducti medici non invenirent, quod curarent. Baptista Dionis, operarius Valentinus, mense Septembri anni MDXCIII jam tres menses vehementi febri laboraverat, ita ut medicus, de ejusdem vita desperans, jam desiisset ipsum invisere. Hæc audiens vidua Espina, assumpto Rosario, quod cognatæ illius B. Bertrandus donaverat, ad eum visitandum accessit, & quamquam delirantem offenderet, advertit tamen, illum intellexisse, dum eidem diceret, ut se B. Bertrando commendaret, vidisseque Rosarium suo capiti imponi: nam sanæ menti redditus eumdem Beatum devotissime invocavit, illicoque melius se habuit, adeo ut intra paucos dies receptis viribus, pristinos labores resumere valuerit.

[138] [destituta lacte ubera,] Magdalena conjux Petri Arbolay, operarii in loco de Alaquas b, enixa filium, paucis inde diebus acri febre correpta fuit, per quam ita ejus exsiccatum pectus fuit, ut eum lactare nequiret; & quia non sinebat illius egestas eumdem nutrici committere, vehementer dolebat, tantoque etiam magis, quod remediis videretur sibi ægrescere. Ivit illa Valentiam ad ædes dominæ Angelæ Marti, in quibus educata fuerat; quæ, cum eam tam afflictam conspiceret, persuasit ei, ut B. Bertrandi opem imploraret; ab eo enim certum solatium obtenturam. Fecit hoc illa, & per Rosarium, quod domina, a Sancto Catharinæ Espinæ olim datum, eidem applicavit, paulo post sensit paupercula mulier motum in mamilla sinistra, inspectamque vidit lacte abundare; idque deinde etiam in dextera deprehendit; atque potuit filiolum suum feliciter lactare.

[139] [cordis dolor, partus difficilis, guttur obstructum sanantur;] Cum domina Anna Beluis virgo in domo avunculi sui Hieronymi Abeglia acri cordis sui dolore, qui nec diu nec noctu eam quiescere permittebat, diebus quindecim craciata fuisset, adivit avunculus illius B. Bertrandum, obsecravitque, ut illam inviseret. Quod ille benigne præstitit, donavitque eidem Rosarium, quod ex Indiis se apportasse aiebat: & ejusdem usu omnis dolor abactus fuit. Quædam Maura, jam a multo tempore adhuc juvencula matrimonio juncta, cum gravida ad partum pertigisset, ex difficultate pariendi in periculo vitæ versabatur. Hujus sortem prædicta Anna Beluis miserata, Rosarium a B. Bertrando sibi datum super illius ventre posuit; quo facto, illa subito vivum masculum enixa fuit, quod fieri non posse, omnes censuerant. Eidem dominæ Annæ Beluis comesti mali auriaci nucleus transvertim inhæserat gutturi horas circiter octodecim cum magno illius cruciatu, ipsaque vi remediorum, quæ ad expellendum tentaverat, sanguinem excreaverat ex ore: sed Rosarii B. Bertrandi recordata illud collo suo, ubi dolebat applicavit, & nucleum facillime deglutivit.

[140] [moribundo loquela,] In civitate Cæsaraugustana c quidam janitor curiæ judicis Aragoniæ ex gravi, qua laborabat, infirmitate loquelam sensusque amiserat, unde medici affirmabant, eum non supervicturum horis viginti quatuor. Quidam vir, Philippus de Torres nomine, vehementer tristabatur, quod sine suscepto pœnitentiæ Sacramento moreretur, maxime quia infirmus ille vitam semper duxerat liberiorem. Quapropter casum domino Joanni Boil de Arenos, qui tunc Cæsaraugustæ degebat, habitabatque in vicinia infirmi, exposuit. Is vero respondit, penes se esse B. Bertrandi Rosarium, cujus usu sperabat, non solum loquelam, verum etiam sanitatem infirmo posse restitui. Acceptum igitur Rosarium laudatus de Torres ad ipsum attulit, & simul atque moribundo imposuit, iste peccata sua sacramentaliter confiteri, sacramque Eucharistiam suscipere potuit; paucis vero inde diebus etiam perfecta sanitate potitus est.

[141] Aliquod a B. Bertrando Rosarium etiam habuit Francisca Ferreri de Benedetto; [ægris sænitas restituitur, parturiens fœtu mortuo liberatur;] & quotiescumque filii sui, utut graviter, ægrotabant, eos, imposito ipsis prædicto Rosario, sanabat, ac peculiariter unum, qui, cum jam mortuus diceretur, ab ea Sancto commendatus, ejusdem Rosarii usu convaluit, & octennio supervixit. Una ejusdem Franciscæ filia gravi morbo ac sanguinis fluxu laboravit, hocque malum multo tempore duravit, & a medicis incurabile censebatur: at, postquam ægrota idem Rosarium collo suo appendit, paulatim convaluit. Cum Beatrix Penarogia, Philippi de Robolay equitis uxor, gravida esset & vicina partui, proles ex magna matris offensa in utero mortua est, & a pedibus prodire orsa expelli nequivit; unde dicta domina in magnis angustiis vitæque discrimine versabatur. Quod cum illa probe agnosceret, Angelam Bayarri obsecravit, ut acceptum a B. Bertrando Rosarium sibi commodaret. Interea, dum Angela istud e vestigio quæsitura abierat, Beatrix Bertrandum invocavit, ac deinde allatum Rosarium suo ventri apposuit; quod dum faceret, proles retro acta fuit, moxque expulsa foras est mortua, multumque fœtida & ulcerosa, quod jam aliquo tempore ante obiisset. Factum hoc pro notabili miraculo habitum fuit.

[142] Dionysio Montesini ex morbo decumbenti in altera narium aperta vena fuit, [sanguinis fluxus sistitur, febris pellitur,] ex qua tantum sanguinis profluxit, ut stupori esset, cumque is nullo remedio sisti posset, medici, omni abjecta spe, pronunciarunt, quamdam cordis venam ei ruptam esse. Illius mater Sperantia Godos eo magis afflicta, quod maritus abesset, ad B. Bertrandum recurrit, & postquam curavit, ut infirmus peccata sua confiteretur, unum ex ejusdem Beati Rosariis super infirmum posuit; eaque ratione subito cessavit sanguis fluere, obdormivit æger, & incolumis factus est. Gratiæ Benedictæ Joannæ propter vehementem febrim, vena septies secta fuerat, nihil illa inde diminuta. Qua de causa quædam pia mulier Rosarium, quod B. Bertrandi fuerat, ei attulit, dixitque, ut eumdem oraret, & postridie sanam fore; atque ita evenit.

[143] Domina Francisca de Mendoza, marchionissa Terræ-novæ, [ex ictu lapidis graviter saucius sanitati restituitur.] domi suæ alebat puerum annorum undecim, Franciscum Joannem appellatum, qui ictu lapidis tam graviter percussus in latere fuit, ut in terram afflictus laberetur: destitutus loquela & cruentato latere, cœpit copiosum sanguinem evomere, & pro urina quoque multum coagulati sanguinis effudit; propter quæ vita ejus desperata reputabatur. In quo periculo illum dicta domina conspicata, globulum Rosarii, quo B. Bertrandus quondam usus fuerat, læsæ parti applicavit, monens, ut se eidem Beato commendaret: quod cum ille faceret, cœpit ei dolor subito minui, quamquam ille, dum tollebatur ab eo globulus Rosarii, recrudesceret; ita ista nocte bene quievit, atque intra biduum salvus & incolumis e domo egredi valuit.

ANNOTATA.

a Vide Annotata in cap. IV, lib. 3, lit. b.

b Haud procul Valentia & fluvio Duriæ sita.

c Aragoniæ primaria, vernacule Caragoça.

CAPUT X.
Mortui B. Ludovici Bertrandi intercessione ad vitam revocati.

CAP. X.

Supra capite XVIII libri I relatum est miraculum de puella per B. Bertrandum, [Sancti precibus resuscitantur filius] dum hic viveret, in Indiis a morte resuscitata; nunc de mortuis ab eo post ejusdem obitum vitæ restitutis agendum est. Melchiori Joanni Gagliac, civi Xativensi a, erat filius, nomine Marianus Joannes, ex morbo eo perductus, ut jam oculos clausos ceteraque mortui indicia haberet, tertioque os aperuerat ad eum modum, quo solent, qui exspirant animam, ut proinde velut mortuus deploraretur. Mater ejus, nomine Anna Tarrega, B. Bertrando plurimum devota, quem pro insigni Sancto colebat, & cui peccata sua sæpe fuerat confessa, dum ille in ejusdem civitatis cathedrali ecclesia sermones Quadragesimales habebat, procumbens in genua sic ipsum compeliavit: O pater, frater, Ludovice Bertrande, tibi supplico, ut meam filium resuscites; eaque verba ultra quartam horæ partem repetiit.

[145] [Melchioris Gagliac,] Cumque hi clamores & ejulatus modum excedere marito viderentur, dum is ad eam consolandam accedens oculos suos convertit ad lectum, in quo puer mortuus habitus jacebat, vidit ipsum oculos habentem apertos, clarosque ac hilares, & genas quoque ac labia rubicantia, veluti nullo umquam morbo laborasset, ac denique perfecte sanum conspexit. Quo miraculo cognito, pater materque & quædam clientula, Isabella Sala nomine, quæ aderat, Valentiam se contulerunt ad visitandum B. Bertrandi sepulcrum, eique persolvendas gratias de tanto sibi præstito beneficio, filium suum a morte suscitando; obtuleruntque ibidem imaginem ceream, aliaque devotionis suæ indicia; filius autem iste etiam vivebat anno MDXCVI.

[146] [mulieris anonymæ,] Catharina Espina, virgo sexaginta annorum, testata est, mulierem, moribundum puerulum in suis brachiis gestantem, ad se accessisse, ut illa ipsum Rosario B. Bertrandi attingeret. Ut petenti gratificaretur, puerulum aspexit; verum cum hic, quo magis illa examinabat, eo magis ipsi videretur mortuus, itaque etiam censerent, quotquot aderant, noluit eumdem aliter attingere. Sed fervidis precibus lacrymisque matris illius victa Rosarium eidem mortuo puerulo imposuit; qui sine mora vixit, oculos aperuit, signisque cibum petiit, denique sanus fuit.

[147] Catharina Donat, Vincentii Valvert, operarii in vico Ontinente b uxor, [Vincentii Valvert] tam graviter ægrotabat, ut jam sex dies usu sensuum destituta esset, eoque tandem perducta, ut omnibus, qui eam viderunt, mortua videretur, ac post varia experimenta certo obiisse credita sit, proindeque ejusdem vultus, ut mortuis fieri solet, coopertus fuerit. Hieronyma Segriana, Laurentii Conca uxor, aliique pauperculam defunctæ filiam familiamque miserati, licet jam media nox esset, iverunt ad conventum S. Joannis, Ordinis S. Dominici, in cujus ecclesia erat picta B. Bertrandi effigies, cumque obtinuissent, ut ejusdem ecclesiæ fores sibi aperirentur, coram dicta effigie preces pro vita & salute istius mulieris orarunt. Finitis precibus, ad defunctæ domum reversi, aliquanto post observarunt, eam se movere, vitæque redditam esse.

[148] Ipsamet prædictam Segriana peculiarem amicam suam advocans, [uxor,] dixit ei secreto, se fuisse mortuam, & ad Dei tribunal adductam, &, quia maledica mulier fuerat, multosque conviciis suis læserat, hinc dæmones contendisse, eam suam esse, inde vero angelos negasse. In hac vero contentione comparuisse B. Ludovicum, qui Deum precatus, ut eam ad emendandam vitam suam resuscitaret, arrepta manu ejus, dixit: Tu mea es; tumque se vitæ restitutam fuisse. Supervixit autem illa salva & incolumis annis quatuor; at cum antea fuisset terribilis mulier, quæ modo his, modo illis conviciabatur, quadriennio isto pristinos mores suos emendavit, magnaque cum simplicitate charitateque cum omnibus conversata fuit. Eadem Catharina hæc omnia prædictæ Hieronymæ & marito suo sæpius narravit.

[149] Cum quædam puellula duorum annorum, soror Annæ Perez, [soror Annæ Perez;] tam male haberet, ut nulla illi cura amplius impenderetur, fuit a matre sua ad B. Bertrandi sepulcrum portata, ubi eo in statu visa est, ut circumstantes omnes exanimem crederent. Quam ob rem mater, dolore percita ejulansque & in genua prostrata humi Beatum summo animi nisu pro defuncta infante sua oravit, eaque eodem temporis momento oculos aperuit vitamque recepit, prout communis omnium sententia est. Anno MDXCVII tempore Quadragesimalis jejunii quidam infans novem mensium correptus febri fuit, quæ quatuor hebdomadas ei adhæsit, & ejusmodi erat, ut amplius triduo mamillam non suxerit, nec quidquam liquoris admiserit. In fine hujus tridui pro mortuo habitus fuit, qualem omnia indicia docebant. Postquam eo in statu duabus horis manferat, ingressa domum mulier est, nomine Sperantia Bonanat, uxor Ludovici Pugiol fabri ferrarii, quæ infantem mortuum videns, procubuit in genua, monens, ut id etiam facerent, qui aderant, omnesque B. Bertrandum devotissime precarentur, ut puero vitam redderet; id enim ipsum sine dubio facturum esse. Præstiterunt id omnes devotissime, promiseruntque, se paratum involvendo defuncto linteum ad ejusdem Beati sepulcrum oblaturos. Eodem omnino tempore cœpit infans flere, suxit lac & evasit sanus: pro quo miraculo parentes promissa solverunt.

[150] Puer, filius Joannis Andreæ Armengol, restionis setæ, [filius item] mense Julio & Augusto anni MDLXXXVIII laboraverat febribus, eoque creverat morbus, ut purpureis maculis infectus etiam convulsiones pateretur, & in phrenesim inciderit, ac denique quindecim dies loquendi facultate destitutus decubuerit, ac propterea a medicis derelictus. Commendavit illum pater ejus variis Sanctis, & Missas aliaque pia opera pro eo fieri curavit; verum ille nihil interim melius, imo pejus habuit. Deinde B. Bertrandi recordatus, ad hunc suas preces direxit, & post has puerum revisens, sine motu, sine halitu, sine ullo vitæ indicio deprehendit.

[151] [Joannis Andreæ Armengol,] Proinde mortuum agnoscens, ejusdem faciem velavit; & doloris impatiens domo egredi parabat, cum recordatus, conjugis suæ partum in singulas horas exspectari, vim sibi inferens, ne novo damno occasionem daret, pedem retulit, dumque gradus ascenderet, ait: Benedictus sit Deus, quod nec ipse, nec Sancti, quos invocavi, nec frater Ludovicus in tanta afflictione mea voluerint me exaudire, ac denuo B. Bertrandi opem imploravit, ne in tanto mœrore se desereret. Cum ad locum, ubi mortuus jacebat, venisset, elevato linteo velo, ad novos planctus se parabat; sed eum conspiciens, vidit ipsum suos oculos apertos habentem. Quo repentino gaudio exsultans novis se votis obstrinxit, Missasque celebrandas, ac funebre linteum ad B. Ludovici sepulcrum offerendum spopondit: puer vero oblata sibi alimenta libens accepit, & intra biduum sanus ac incolumis lectum reliquit.

[152] [Hieronymi Cabrera,] Alter puerulus ætatis viginti ac duorum mensium, filius Hieronymi Cabrera, operarii Valentini, multis diebus febricitaverat, cum tandem vespere die XVIII Octobris anni MDLXXXV tantum aggravatus fuit, ut sensuum usu privaretur, omniaque mortis signa in eo manifeste apparerent, propter quæ omnium judicio pro mortuo habitus fuit, ac nominatim vicarius parœciæ S. Andreæ dixit: Iste jam obiit; eaque communis opinio duabus horis duravit. Mater igitur afflictissima cum lacrymis & clamore B. Bertrandum obsecravit, ut vitam & sanitatem suo filio impetraret, vovitque, curaturam se celebrandam Missam, & pueri linteum funebre ad illius sepulcrum oblaturam. Aliquæ etiam e mulieribus, quæ aderant, novemdialem devotionem promiserunt. Inter harum omnium preces votaque, ecce, puer mortuus oculos aperuit, flevit, & sanus evasit.

[153] [Vincentii Cubegli,] Vincentio Cubegli ex Ontinente anno MDCVIII, die XXIX Junii natus est filius ex omnium judicio mortuus. Infantis avia Vincentia Borras miserum hoc spectaculum & afflictissimos parentes conspicata, multis cum lacrymis B. Bertrando vovit, si mortuus rediret ad vitam, tantum ceræ, quantum ille pendebat: quo voto emisso, cœpit infans movere brachia, vitamque recepit, & in sacro Bapismate Petrus Ludovicus appellatus fuit.

[154] [puer anonymus,] Anno MDCVIII, quo festivitas beatificationis B. Ludovici Bertrandi celebrata fuit die XVIII Decembris, quæ Dominica erat, puer quatuor circiter annorum medio die illapsus est in cloacam, della Roveglia dictam, profundissimam & aqua plenam. Quem cum inter alios labentem vidisset Baptista Lazaro operarius in eamdem subito desiliit, ut eum quæreret, invenitque, & eduxit foras; sed, ut videbatur, mortuum; quod jam totum corpus intumuisset, versoque deorsum capite, ut aqua efflueret (quæ & copiose effluxit) nullum vitæ indicium daret. Quidam vero actor scenicus, Morales nomine, qui in prædicta festivitate partes B. Bertrandi egerat, circumstantibus dixit: Invocemus B. Bertrandum, ut ipse pro hoc puero apud Deum intercedat, hæcque verba protulit: O sancte Bertrande, modo tempus est, ut ostendas miracula tua; non recedam hinc, priusquam hunc resuscitaveris a morte. Ita pariter fecerunt reliqui, flexis genibus ac devotissime; & eodem temporis momento puer oculos & os aperuit. Quo viso, exuerunt illum madidis vestibus, & domum suam detulerunt: postridie vero submersus puer per plateam ludibundus ivit.

[155] Anno MDCXII, mense Octobri celebrata per universam Flandriam B. Ludovici Bertrandi festivitate, [& Francisci Raulerio filius] ac nominatim in insigni civitate, nomine Insulis, triduo post, die XII dicti mensis, cum Margarita Bernice, Francisci Raulerio procuratoris, ejusdem civitatis incolæ, uxor, domi suæ esset cum puero annorum trium cum dimidio, puellaque octodecim mensium, visaque sibi esset ad fores vocari, duobus istis parvulis in culina relictis, processit fores apertura, ac nemine ibi invento, processit foras in plateam inquirendi causa, a quo vocata fuisset. Exortus interim ventus vehemens domus ostium occlusit, ipsaque, quia claves reliquerat intus, nequiit in eam regredi. Inter hæc audivit puerulum ad fores lacrymantem, & imperfectis vocibus dicentem: Mater, veni cito: mea soror! Quibus verbis exterrita mulier vicinum suum Joannem de Moucri advocavit, obsecrans, ut quantocyus in domum penetrare conaretur; quod & fecit simul cum altero, dicto Dionysio Desnoullet, fabro lignario, ope scalarum per fenestram intrans, ubi invenit infantem capite deorsum in cacabum aqua plenum prolapsam, subitoque extraxerunt; verum illa sine motu erat, nasumque habebat admodum læsum, ac totum corpus lividum & sine ullo indicio vitæ.

[156] Portarunt illam ad focum, tentaruntque quidquid eidem profuturum putabant; [Insulis in Flandria Gallicana.] sed tandem ipsi aliique multi, qui accurrerant, asseruerunt omnes, infantem mortuam esse. Inter hæc afflicta mater, in alio cubiculo suam sortem plorans, in tantis angustiis divinam opem fervide flagitabat, cum quædam mulier, Catharina Dupré nominata, vidua Antonii Prevost, eam monuit, ut commendaret se B. Ludovico Bertrando, cujus festivitatem illis diebus celebraverant, & a quo multa & insignia miracula patrata narrabantur, ac speciatim quidam puer a morte suscitatus fuisse dicebatur; oravitque eam, ut ipsa quoque pro restituenda suæ filiæ vita eumdem precaretur. Fecit hæc omnia mulier devotissime; fecit pariter frater ejus, Jacobus appellatus; eodemque tempore, quo istæ preces fundebantur, infans lacrymans se vivam sanamque exhibuit. Postero mane mater ad ecclesiam Prædicatorum accedens Deo de beneficio per intercessionem B. Ludovici Bertrandi sibi concesso gratias egit, curando Missam ad honorem & gloriam ejus celebrari.

ANNOTATA.

a Xativa seu Setabis Hispaniæ Tarraconensis oppidum est in regno Valentiæ ad fluvium cognom nem.

b Latine dicitur Fontinentum, estque caput tractus cognominis in regno Valentiæ ad Clarianum fluvium.

CAPUT XI.
Miracula B. Bertrandi in tractu Fontinenti, diœcesi Oriolensi, aliisque regni Valentini partibus facta.

CAP. XI.

In Ontynente, amplo & præstanti tractu regni Valentini a, [S. Ludovicus Bertrandus fractum pueri brachium,] Deus multa miracula per intercessionem B. Bertrandi operatus fuit: nam præter ea, quæ in processum illata fuerunt, sunt alia multa, quæ uno anno post, quo pestilentia sæviit, contigere, litteris consignata a patre Præsentato Roca, relatisque in Processu hic subnectenda. Bartholomæo Tortosa, ætatis novem annorum, noctu e gradibus domus suæ delapso, fractum brachium fuit. Mater advocavit feminam, ossa locis suis aptare peritam, quæ, inspecto malo, misit, quæ curationi erant necessaria. Interea vero quædam pueri amita illum B. Bertrando commendavit, ac deinde jam allatis medicamentis, brachium nudantes, omnino sanatum compererunt. Mirantibus omnibus eventum, causamque ignorantibus prædicta amita significavit, ipsum a B. Bertrando, quem invocaverat, sanatum esse.

[158] [ambustum mulieris pedem,] Beatrix Sabater de Marco vidua, in comitialem morbum sæpe labi solita, aliquando foco assidens, eodem correpta, dum se contorqueret, ambos pedes igni inseruit, dexterumque cum parva parte sinistri, sensus expers, combussit. Quidam filius ejus foris in platea fœtorem odoratus domum ingressus est, &, quod factum erat, conspexit. Sibi vero reddita mulier gravissimum sensit dolorem; quippe quæ etiam os calcis totamque pedis plantam ambustam haberet, & a chirurgo amplius quatuor mensibus medicamentis curata semper pejus habuit, ita ut eam brachiis bajulare oportuerit, eoque perduxerint, ut voluerint illi pedem resecare. Tam afflictam sese & in dolore paupertateque constitutam videns, ad B. Bertrandum recurrit, crus pedemque cerea ei vovens; neque ulla interposita mora, cœpit melius se habere, ita ut velociter perfecte sanata pedes ire potuerit Valentiam, ultra duodecim leucas inde dissitam, ut miraculum testaretur.

[159] [puerum pro mortuo habitum,] Cum filius Francisci Garzia e gravissimo morbo ad extrema perductus esset, ut eum jam mortuum censerent, & faciem ejus cooperuissent, mater e consilio alterius mulieris eumdem B. Bertrando commendavit, vovens, si ipsi vitam sanitatemque impetraret, fore ut certam frumenti mensuram conventui, in quo ipse sepultus est, donaret. Aliquanto post filium revisens, oculos apertos habentem, ac moventem sese, ac tanto in vigore deprehendit, ut continue proficiens brevi salvus ac incolumis fuerit.

[160] [ubera lacte destituta sanat;] Petro Hernandez vestiario ex conjuge sua Vincentia Macip natus erat filius, quem cum illa ex inopia lactis educare non posset, nutrici tradiderunt: cumque post duos inde menses Petrus non haberet, unde nutrici solveret, decrevit, etiam conjugis impulsus precibus, Valentiam ire ad visitandum B. Bertrandi sepulcrum, Missam ibidem curandam fieri, orandumque, ut conjugi sat lactis ad nutriendum filium suum concederetur. Advenit ipse Valentiam binis horis post meridiem, oravit ad sepulcrum, & eleëmosynam pro celebranda Missa obtulit. Eadem autem hora, qua hæc agebat, uxor ejus continuo sensit magnum in pectore calorem, comperitque, tantam lactis copiam sibi obtigisse, ut filium suum eo alere valeret. Postridie domum redux maritus invenit eam filium lactantem, & intellexit, hoc beneficium eadem hora, qua ipse flagitaverat, collatum fuisse.

[161] Uxor Honophrii Urgeglies mœstissima, quod jam quater peperisset exanimes filios, [felicem mulieri partum, febricitant sanitatem procurat:] quorum nullus fuerat baptizatus; cum denuo gravida esset, paremque eventum timeret, B. Bertrandum precata est, ut sibi felicem partum, proli vero baptismum procuraret, addiditque votum de cera ejusdem cum prole ponderis mittenda. Suo tempore peperit puerum vivum & sanum, qui & baptizatus fuit; ipsaque votum suum magna cum sua totiusque familiæ lætitia persolvit. Cum Vincentius Cubeglis, ætatis annorum duodecim, anno MDXCIII tam acri febri laboraret, ut ex medicorum judicio extremæ Unctionis Sacramento posset muniri; mater eum B. Bertrando commendavit, vovens, si ille fanatus esset, se ornamentum altaris ejus, seu aræ velamen oblaturam, moxque cessavit febris, atque ipse brevi post integræ sanitati restitutus fuit.

[162] Magdalenæ Miconi virgini, filiæ Francisci, post diuturnam infirmitatem alterum brachiorum cum manu non sine ingenti cruciatu intumuerat, [manum brachiumque tumidum, oculos male affectos,] & post applicata toto octiduo absque fructu varia emplastra mater ejus fraterque ad ecclesiam S. Joannis b Ordinis S. Dominici accesserunt, in eaque coram B. Bertrandi effigie pro salute infirmæ oraverunt; promittentes, si illa sanaretur, novemdialem devotionem se persoluturos & brachium cereum oblaturos. Inter orandum illa obdormivit, ac deinde expergefacta nullum dolorem amplius sensit. Puer novem mensium, filius Joannis Ximeno, postquam diutissime fleverat, oculos tam male affectos habuit, ut nil, nisi album in iis appareret. Ex quo gravissime afflicti parentes B. Bertrandi opem implorarunt, puerumque mater, aliquando ad ecclesiam patrum Dominicanorum allatum, ante ejusdem sacram imaginem collocavit: ubi postquam illa precata fuerat, advertit illum suos oculos in eamdem imaginem fixisse; itaque & visus & oculi in pristinum statum reducti fuere.

[163] Isabella Roselli, vidua obstetrix, dum parturienti assisteret, [peste grassante,] sensit se peste corripi, &, quantum potuit, dissimulans, B. Bertrandum invocavit. Expleto autem ministerio suo, contulit se ad ecclesiam prædicti conventus, & infectam peste partem unxit oleo e lampade, quæ coram ejusdem Sancti effigie ardet; nec mora, subito sanata est, tantaque fuit in eumdem fiducia, ut imposterum, etiam dum cum infectis peste conversaretur, ab ea semper intacta manserit. Sebastianus Martinez & uxor ejus, quod peste correpti essent, jussi sunt e vico excedere. Dixit autem maritus conjugi suæ: Cum B. Bertrandum semper tanta devotione prosecuti fuerimus, magnopere confido, nos sanos & incolumes in patriam redituros. Atque ita evenit, licet pene omnes istius domus incolæ peste laborassent. Cessante postmodum peste, cum eorumdem filia, tres circiter annos nata, alio quodam malo correpta esset, iverunt pro ea B. Bertrandi auxilium flagitaturi, & domum reversi eamdem incolumem repererunt.

[164] [varios] Hieronyma Linares, Ludovici Ubeda conjux, infecta peste ad extrema vitæ pertigerat, imo pro mortua habebatur, jamque præsto aderant vespillones, qui eam sepelirent; cum unus filiorum ejus recordatus insignis beneficii, quod ipse eidem a B. Bertrando alias impetraverat, eum cum voto oravit, ut matrem suam sanaret. Illico infirma se tanto melius habuit, ut intra paucos dies perfecte convaluerit. Aliud autem beneficium, cujus supra facta est mentio, fuit hujusmodi: Erat illa toto corpore sic contracta, ut nec buccellam posset ori suo admovere: ivit iste ad prædictam effigiem Beati, ut hujus opem pro illa exposceret, & ab oratione reversus pristino statui restitutam comperit.

[165] [ad sese confugientes] Cum Magdalena Gazet peste correptam se sentiret, ad eamdem B. Ludovici effigiem confugiens intra unicum horæ quadrantem evasit incolumis. Nicolaus Navarro, ejusdem Magdalenæ conjux, eodem malo sub brachio infectus, invocato B. Ludovico, intra tres horas pariter liberatus fuit. Joannes Luca similiter eadem lue febrique ita afflictus, ut a medicis desperata ejus salus esset, Beati auxilium, addito voto, se Missam omnium Sanctorum celebrari curaturum, flagitavit, & in fine Missæ, apertus carbunculus est, abscessit febris, & sanatus fuit. Sperantia Lopez, Tertii Ordinis S. Dominici, die S. Petro Martyri sacra c duobus pestilentibus carbunculis etiam laborans, febrique tam vehementi, ut eam sensibus privaret, amplexa, quam habebat, B. Bertrandi effiigiem, postquam multis horis velut sensuum impos fuisset, hisce receptis, inventa est cum imagine super pectore suo, atque omni malo libera.

[166] [sanitate donat,] Eodem malo Joannes Lopez, prædictæ sororis Sperantiæ ex fratre nepos, duorum annorum puer, in inguine afflictus, postquam aliquo tempore fleverat, ita quietus jacuit, ut mortuus crederetur. Ast, cum prædicta amita eamdem illam B. Bertrandi imaginem super puerum posuisset, & ad ecclesiam Sanctum pro ipso precatura accessisset, expletaque ante ejusdem altare oratione, non auderet domum reverti præ metu, ne parvulum mortuum videret, nuntiatum ei fuit, puerulum, ea precante, sanitati restitutum esse. Joanni Molina peste laboranti suasum fuit, ut ad prædictam ecclesiam B. Bertrando ante ejusdem imaginem supplicaturus accederet; sed cum fores, quia nox erat, occlusas invenisset, ante eas flexis genibus orans spopondit, se illius festum semel solemnissime celebraturum. His dictis, sensuum usu tota nocte destitutus mansit; mane vero expergiscens nullum dicti mali vestigium in se reperit.

[167] [alios eo malo servat] Petrus Castagno, erga B. Ludovicum admodum pie affectus, simulatque intellexerat, pestem eo in loco compertam esse, ivit ad conventum, & coram prædicta ejusdem Beati imagine precatus eum est, ut se suamque familiam, quæ solum octo personas numerabat, piis oculis respicere & peste immunes servare dignaretur, adjecitque votum de una lampade toto anno ibidem alenda. Et vero, quamdiu pestilentia duravit, id est, a die III Martii anni MDC usque ad Januarium MDCI, isti numquam e vico suo recesserunt, nec a consortio peste infectorum abstinuere, nec tamen ullus eorum eadem correptus fuit, quod pro miraculo habitum est.

[168] Miraculo simile etiam fuit, quod fratres conventus S. Joannis Ordinis S. Dominici, [immunes:] cum B. Bertrando quibusdam votis se obstrinxissent, ne pestem contraherent, Deus ita servaverit, ut eadem infectis omnibus monasteriis, etiam monialium Carmelitarum, in nullo eorum patrum vel minimum ejusdem luis indicium apparuerit: idque etiam tanto mirabilius fuit, quod eorumdem duo Sacramenta peste laborantibus continue administrarent.

CAP. XII.

[169] Violanta Ruigi, uxor nobilis equitis Vincentii Martini Oriolensis, ex lapsu, in quo manum sub brachio positam habuerat, [manus & brachii dolorem, albuginem ex oculo abigit,] septem hebdomadum spatio tantum passa dolorem est, ut nulla ratione posset quiescere, veritaque, ne chirurgi cruciatum augerent, nollet sese eorum curæ committere. Auditis autem insignibus B. Ludovici miraculis, adivit collegium, quod patres Dominicani ibidem incolunt, petiitque ab his Religiosis, ut aliquas ejusdem Beati reliquias sibi exhiberent. Illi cilicium ejus comiter protulerunt, coram quo cum ipsa flexis genibus oraret, eodemque male affectam corporis sui partem attingeret, visum ipsi est, brachium manumque naturali suo loco restitui, atque omnis dolor abscessit. Domina Isabella de Roccafagli post diuturnum morbum unius oculi visum ex enata in ea albugine amisit, nec quidquam juvantibus plurimis medicamentis, B. Ludovicum invocavit, spondens, se ecclesiam patrum Dominicanorum (cum nullum in ea peculiare ejusdem Sancti altare exstaret) novem diebus invisuram; tertio autem die evanuit albugo, visumque recepit, neque dehinc simile malum passa fuit.

[170] Dum Andreas Cafra ex recensione militari, Oriolæ facta, [mortiferum ex pulvere pyrio vulnus,] rediret, plures fistulas bellicas nitrato pulvere gravidas baiulans, earum una, improviso concepto igne, sororem illius puellam nubilem, Joannam nomine, in collo percussit nervosque truncavit. Quam ob rem, & ob copiam sanguinis, quem effundebat, eam medici morituram pronunciabant. Quidam chirurgus, exempto e plaga globulo, eam linteolis obstruxit, vetuitque se movere, ne universus sanguis efflueret. At illa in tanto periculo se constitutam videns parum e cilicio B. Ludovici, cui pie addicta erat, vulneri apposuit, & salutem suam ei devotissime commendavit. Postridie vero reversus chirurgus, ut solutis fasciis plagam penitus sanatam solidatamque vidit, alta voce Miraculum! miraculum! exclamavit & universa hæc civitas factum mirata est.

[171] Cum Isabella Gardegna, virgo Oriolensis, octo mensium spatio oculorum malo laborasset, [oculum male affectum & loco motum,] tandem eorum dexter cum strepitu e suo loco prosiluit cum magno omnium, qui aderant, stupore. Erat inter hos Isabella Garzia, devota Ordinis S. Augustini, quæ frustulum habitus B. Ludovici ei dedit, monens, ut ejusdem opem flagitaret. Devotissime id præstitit mulier, dumque Beatum alta voce invocabat, oculus suo loco restitutus fuit. Sed applicato ei nihilominus parum ex ejusdem Beati habitu, tantum viginti quatuor horarum spatio dolorem passa fuit, ut nec cibum capere posset, nec quiescere: amota deinde fascia, idem oculus clarior pulchriorque, quam umquam antea, apparuit. Dominus Gaspar Cabrero Oriolensis gravi febre & costarum dolore afflictus, semel vesperi aliquid ex B. Ludovici habitu suo corpori applicavit, eumdemque pro recuperanda sanitate precatus, sanum se comperit. Præter hæc etiam alia miracula Sanctus Oriolæ patravit, sed ea in capite de apparitionibus ejusdem recensita jam sunt.

[172] [digiti apostema,] In civitate Alicante d, diœcesis Oriolensis, Catharinæ Guilielmæ, clientulæ matris patris magistri, fratris Petri-Joannis Saragozza, in medio digito dextræ manus exortum erat apostema pessimum, quod non permittebat eam quiescere, nec quinque dierum curatione quidquam melius habuit. Contigit, ut prædictus pater magister in domo matris suæ esset, habens penes se aliquid ex habitu B. Bertrandi, quod a sorore Isabella, devota Ordinis S. Dominici, acceperat, & super emplastrum dicto digito applicatum posuit. Quo facto, infirma se Beato commendavit, eaque prima nocte dormivit: postero autem mane dum inquirit, cur is digitus non amplius sibi doleret, sublato emplastro, etiam totius mali radix prodivit; & quamquam superesset in digito foramen, ex singulari tamen in Sanctum fiducia manus suas, lavandi ceteraque sui muneris obsequia præstandi gratia eadem die aquæ inseruit sine ullo suo malo, & sanata permansit; stupente chirurgo, quod sciret, medicamenta, quibus usus fuerat, tali effectui non esse paria.

[173] [febrint, hydropisi pthysique conjunctam, her niam,] In eadem civitate Alicante Josepha Estagna diuturna febri, hydropisi, pthysique conflictata, & agnoscens nil sibi prodesse remedia, ad B. Ludovicum recurrit, multis precibus instans, ut quædam illius reliquiæ, quas patres Dominicani habebant, ad se deferrentur: quæque simul ac super eum positæ fuerant, ille melius habuit, & sine altero remedio convaluit. Aliud miraculum, Alicante patratum, jam relatum est cap. 1 hujus libri, ut & alia multa, quæ brevitatis ergo prætermitto. In oppido Ayora e, diœcesis Oriolensis anno MDCVI parvulus filius uxoris Petri Ortin hernia laborabat, cujus matri, post tentata varia remedia, quidam Religiosus suasit, ut, amotis omnibus medicamentis, aliquid ex habitu B. Bertrandi, quod commodabat, eidem applicaret, ipsique filii sui valetudinem devote commendaret. Fecit ita; ac paucis inde diebus hernia perfecte solidata fuit.

[174] [urinæ fluxum, colli apostema,] In Enguera f, loco archiepiscopatus Valentini, Maria Anna Perez, ancilla Petri Joannis Roures, ejusdem loci rectoris, vexabatur vehementi fluxu urinæ, unde semper inquieta & in continuo motu erat. Deinde usa consilio aliquid ex B. Ludovici habitu, a rectore acceptum, penes se gestandi, eodem, quo id fecit, illiusque auxilium imploravit, temporis momento stitit defluxus, & ipsa convaluit. In vico Xabea g, diœcesis pariter Valentinæ, Bartholomæus Borrugli operarius habuit filiam duodennem, quæ jam quadriennio apostema in collo circa guttur passa fuerat, & chirurgi, qui illud curandum susceperant, tandem omnes ab eo velut immedicabili malo abstinuerant. His ita constitutis, quidam presbyter Valentia adveniens ei aliquot miracula a B. Bertrando (quem illa propterea in veneratione habere cœpit) patrata narravit, ac frustulum habitus ejusdem Beati super apostemate ponens, jussit eam quotidie mane ac vesperi semel orationem Dominicam & salutationem angelicam recitare. Quod dum ipsa faceret, ac decimo quinto die vellent inspicere, ac apostema melius haberet, perfecte sanatum deprehenderunt.

[175] Montesæ h in Valentina similiter diœcesi, [boas, sebres,] puella trium quatuorve annorum, Vincentia appellata, Ludovici Primo operarii filia, bois laborans, adeo afflictos oculos habuit, ut tribus mensibus clausos tenuerit, nec ullo remedio valuerit aperire: at cum post B. Bertrandi invocationem particulam ex ejusdem habitu quodam vesperi eis alligassent, postero mane inventus eorum unus est apertus, & alter postridie. In eodem oppido etiam alii febribus liberati fuere per ejusdem Beati invocationem solumque reliquiarum ejus attactum, ac specialiter una, jam triduo cum præsenti vitæ discrimine in partu laborans, quæ cum aliquid ex Beati habitu suo corpori applicasset, sine mora commode peperit.

[176] In vico Vistabella sub magistratu Montesæ, [morbum comitialem,] diœcesis Dertonensis i, Maria-Anna Gari, puella octennis, comitiali morbo laborabat, quo sæpissime corripiebatur, ac semel eodem conflictata in focum incidit, adeo ut, nisi ei adfuissent alii, comburenda fuisset. Is morbus ei multo tempore adhæsit, donec pater frater Petrus, insignis servus Dei ex Ordine Prædicatorum, qui sacras conciones eo in loco frequenter habebat, persuasit ei, ut B. Ludovici Bertrandi patrocinium flagitaret. Fecit id devotissime, vovens, si sanaretur, imaginem ceream ad illius sepulcrum offerendam; & inde ab illa hora deinceps numquam id mali experta fuit.

[177] In oppido Cerveria k sub prædicto magistratu Helena di Zeba quinquennio circiter pectus suum quibusdam tuberibus infectum habuit, [& pectoris tubera sanat.] ex quo quædam ossicula attrita velut corporis dudum exanimis prodierunt, medico chirurgoque propterea affirmantibus, malum incurabile esse. Cum autem frustulum habitus B. Bertrandi ad eam forte pervenisset, illud suo pectori devote admovit, tantoque se melius habere sensit, ut intra breve tempus sanata fuerit, Sanctique sepulcrum visitaverit.

ANNOTATA.

a Vide Annotata in cap. X, lit. b.

b Primum S. Joanni; postquam vero PP. Prædicatoribus sub seculi XVI initium cessit, etiam S. Vincentio Ferrerio sacram.

c Die XXIX Aprilis.

d Alone Ptolomæo dicta.

e In regno Valentiæ versus Castellæ confinia sito.

f Prope Montesam, de qua vide infra lit. h.

g Prope Dianium (Denia) & Sinum nunc imperatoris cornu appellatum.

h Distat Setabi seu Xativa leucis duabus, Valentia XI, estque cognominis Ordinis militaris caput.

i Dertona seu Dertusa, Hispanis Tortosa, in Catalaunia, qua Valentiam respicit, sita est.

k In finibus regni Valentini Catalauniæ vicinis.

CAPUT XII.
Miracula S. Ludovici intercessione in aliis regnis facta.

CAP. XIII.

In civitate Cæsaraugustana a doctoris Joannis Ran, [Sancti intercessione Cæsaraugustæ puer moribundus,] consiliarii regii, ac deinde judicis Aragoniæ, filius ætatis annorum circiter decem, inter jocandum cum aliis pueris in quodam gradu per fenestram altitudine duorum hominum lapsus in cancellos ferreos, per quos lucem recipiebat cella vinaria, decidit tam vehementer, ut miser adolescens suis sensibus destitueretur, & copiosum ex ore suo sanguinem vomeret, medicique ac chirurgi, eum mortem evadere posse, negarent. Toto illo die ac nocte subsecuta eo in statu permansit sine ullo solatio ex medicamentis percepto. Doctor autem Martinus Baptista Della Nuza, nunc Aragoniæ judex, quod puer iste uxoris suæ nepos esset, eumdemque tenere amaret, ipsum B. Bertrando commendavit, vovitque, curaturum se, ut ille, dum convaluisset, ad ipsius sepulcrum invisendum Valentiam iret; atque interim jussit illum gestare pileolum, qui ejusdem Beati olim fuerat. Quod ut ille capiti suo impositum habuit, sine ulla mora cœpit convalescere, ac brevi post sanus fuit, vehementer mirantibus medicis & chirurgis.

[179] [variolæ phrenesis animique deliquia,] Domina Hieronyma de Palafoix Cæsaraugustana, quæ ex lectis B. Ludovici Bertrandi Gestis & Miraculis magnam erga ipsum devotionem conceperat, tempore Quadragesimalis jejunii anno MDLXXXIV in malignam cum purpureis variolis febrim incidit, atque hinc in delirium ac vehementia animi deliquia; propter quæ velut viribus & spe convalescendi destitutam extrema sacra Unctione munierant. Recordatæ famulæ illius singularem devotionem, qua ipsa B. Bertrandum prosequebatur, miserunt ad monasterium B. Agnetis, monacharum Ordinis S. Dominici, ut commodarent sibi frustum ex tunica b, quæ ejusdem Beati fuerat, quo super infirmæ corde posito, phrenesis ac deliquia illico cessarunt, eamque noctem ipsa cum omnium domesticorum, medicorum ac aliorum admiratione quietissime duxit, itaque perrexit assidue convalescere, ut post paucos dies omnino incolumis fuerit.

[180] [gangræna pectoris, crurum] Soror Petronilla Palafoix in prædicto S. Agnetis monasterio, cum jam quinquennio gangrænam in pectore gestasset, ex qua eam intra quindecim dies morituram, judicabant medici, ad B. Ludovici opem recurrens, vesperi particulam tunicæ illius applicavit, & semel orationem Dominicam cum salutatione angelica recitevit, posteroque mane ita cœpit convalescere, ut non multo post incolumis evaserit. Quidam filius Annæ de Aybar viduæ habitum S. Francisci Casaraugustæ assumpserat, qui cum quodam malo cruris laboraret, non prætermisit tirocinii magister, frater Andreas Martinez nomine, quin curaret, varia ei medicamenta applicari, dolens, quod nisi sanaretur, cogendus esset eum, qui magnæ exspectationis juvenis erat, ex Ordine dimittere: verum ita auctum malum fuit, ut id compulsus fuerit facere. Mater ejus similiter multa singularia remedia tentavit, sed sine profectu; tandemque ipsum B. Bertrando commendans particulam habitus illius afflictæ parti alligavit, & in fine tridui ille perfecte convaluit.

[181] Cum Martinus Salazar, medicus Cæsaraugustanus,[mala, surditas, febris & lethargus,] jam a multo tempore affligeretur in crure sinistro, quod cum inflammatione ingentique cruciatu intumuerat (eratque periculum, ne malum in erysipelas verteretur; ut proinde non auderet vehementiora remedia adhibere) filius ejus presbyter memor miraculi, quod B. Bertrandus in sorore Petronilla Palafoix, gangrænam sanando, patraverat, aliquantulum ex ejusdem Beati habitu eidem cruri applicavit; postridie vero evanuit tumor, abscessitque dolor, & intra paucos dies ipse integra sanitate potitus est. Hieronymi Rodiglia, medici Cæsaraugustani, filius amplius anno fuerat surdus. Post varia medicamenta inutiliter tentata, matre ipsi solummodo devote applicante quamdam B. Bertrandi fasciam, auditum recepit. Joannis Sala, medici pariter Cæsaraugustani, uxor febri ac lethargo laborans per impositum ei B. Bertrandi pileolum sanitatem illico obtinuit.

[182] Soror Gratia de Espes in monasterio S. Fidei jam sex annis gestaverat ulcus in capite, [ulcus capitis, sebres, fluxusque sanantur:] ex quo cum vehementi pruritu continue tantum puris fluebat, ut fasciis contineri nequiret; nec audebant eam curare, quod tam periculosam partem afficeret. Verum, auditis B. Bertrandi miraculis, aliquantulum ex ejusdem habitu ulceri imposuit, eodemque die ita cœpit convalescere, ut dolor ardorque cessaverint, ac tertio die perfecta valetudine gavisa sit. Erat Gaspari Bertrano, mercatori Cæsaraugustæ, nepotulus sedecim mensium, ex quibus sex febri & fluxu laboraverat. Hujus fronti alligaverunt particulam vestium B. Bertrandi, eique illum Gaspar ejusque uxor, & infantis pater devotissime commendarunt; & sine mora cœpit infans paulatim convalescere & sanus evasit. Quidam ejusdem domus vicini habebant filium ex febri & fluxu sanguinis tam prope ad mortem perductum, ut jam inciperent eum pro mortuo deflere; sed impositis ei supra dictis reliquiis, eodem tempore cœpit melius habere, & octavo die omnino convaluit.

[183] Dominico Salas, ex Horcaggio oriundo, [in tractu Darocensi gangræna, in diœcesi Cæsaraugustana dæmonïaca,] carbunculus, quem habebat in naso, in gangrænam conversus est, quæ extremitatem nasi ejus labiumque superius cum parte oris exedit. Quam ob rem, ne aliis fastidio & horrori esset, eam partem coopertam ferebat, atque ita mendicabat per plateas. Jam duraverat hæc infirmitas triennio, quando, ex consilio confessarii sui & monialium Dominicanarum Darocensium apposita particula fasciæ B. Bertrandi, subito se sensit melius habere, atque intra sex menses perfecte sanatus fuit, nulla interim medicina usus. In oppido Xorcas c, diœcesis Cæsaraugustanæ, cum quædam mulier multis annis fuisset a dæmone possessa, advocatus, qui eam exorcizaret, pater frater Joannes Tarino, Ordinis Prædicatorum, aliquid ex habitu B. Ludovici Bertrandi ipsi admovit, ac mox, expulso dæmone, liberata fuit.

[184] In oppido Borja d Isabella Ximenez, [Borgiæ partus dolores, Teruelæ febris tertiana pelluntur.] Jacobi Vera conjux, viginti quatuor horis dolores partus passa fuerat, cum petiit, aliquid ex habitu B. Bertrandi, quem pie venerabatur, sibi afferri; nam sine eo negabat, se posse parere. Simul atque vero hujusmodi frustulum ei fuit impositum, feliciter enixa est puerum, quem quidem mortuum expectaverant; sed vivus prodiit, & baptizatus fuit. Eidem mulieri post alterum infelicem partum accidit fluxus sanguinis, qui ejus vires sex dierum spatio ita exhausit, ut suæ vitæ timeret. Commendavit ergo se B. Ludovico, & prædictas reliquias suo corpori denuo admovit, & eo malo liberata fuit. Cum quidam vir nobilis Teruelensis e ex diuturna tertiana febri ad mortem vergeret, nihilque sibi ex humanis remediis sperandum esse, comperiret, ad B. Ludovici patrocinium recurrens, aliquid ex illius habitu suo corpori apposuit; & eodem die omni febri caruit, nec in eam deinceps relapsus est.

[185] [Sanantur cruris fistula & pollex male affectus, mulier gravida, vix non mortua,] Erat Hieronymæ Ruiz, uxori Joannis Cavallo, filia, quæ in altero crurium periculosissimam fistulam patiebatur, habebatque unius manus pollicis os tam male affectum, ut ex eo multa frustula exempta fuerint. Medici exiguam de illius vita spem habebant, quod utrumque malum insanabile esset, maxime in corpore exiguarum virium multumque debilitato. Mater ejus, ope B. Bertrandi implorata, os ulceris particula habitus illius attigit, quo facto, prodigiose cœpit sanari, ac brevi convaluit. Joanna de Omiste, Michaëlis Matud uxor, gravida in febrim incidit, & purpureis maculis infecta fuit tam vehementer, ut medici de illius vita servanda desperare inciperent, prolemque jam sex diebus in ejusdem utero mortuam judicarent. Sed cum B. Bertrandum invocasset, atque aliquid ex illius habitu suo corpori admovisset, subito receptis viribus, e lecto descendit, peperitque filium cum omnium adstantium admiratione. Quod vero in periculo vitæ versaretur, eam sacro oleo unxerunt, quia proles omnium opinione mortua credebatur, ac ut talis minime curata fuit. Post spatium vero unius horæ eumdem infantem intuentes masculum vivumque compererunt & baptizarunt; qui tamen intra unam horam migravit ad cælum: mater autem quarto die penitus convaluit non solum ex ea tam periculosa infirmitate, verum etiam ex parotide, quæ ei in faucibus orta fuerat.

[186] [vulnus lethale,] Nicaciana Mendozza percussa fuit globulo fistulæ bellicæ, a tergo ejus laxato, qui per humerum penetrans, pressit unam costarum, & per dexteram pulmonis alam transactus transiit, magnum prope pectus vulnus relinquens. Quia vulnus lethale erat, sanctissimis Sacramentis munita fuit. Eo in periculo se constitutam cernens, eoque etiam majori, quod frequentia animi deliquia pateretur, quodque una cum sanguine aliquot pulmonis frustula cum gravissimo fœtore ejiceret (qua de causa certo moritura credebatur) B. Bertrandi patrocinium imploravit, particulam habitus illius suo corpori applicatam ferens, ac singulis diebus (fuerunt hi quadraginta) pias suas preces renovans. In horum fine cœpit ipsa melius habere, & post tres menses & medium ab eo vulnere, aliisque, quibus conflictabatur, malis prorsus convaluit.

[187] Cum quidam vir magnæ auctoritatis ac doctrinæ in magnis angustiis tam animæ, [animique anxietas: Matriti gangræna,] quam corporis versaretur, multum eum sua torquente conscientia, quod nesciret, an eam recte exonerasset, nec ne; ad B. Bertrandi opem recurrit, obsecrans, ut sibi certam hujus negotii notitiam procuraret. Intra triduum quædam persona, triginta leucis ab ea civitate distans, eum invisens sua sponte dixit: Memini, decennium esse, ex quo fecit hæc & ista. Quibus dictis, sublatum omne dubium est, quo ille tantopere vexabatur. In regali Matritensi conventu S. Dominici quædam monacha, soror Anna a S. Paulo dicta, jam quinquennio gangrænam passa fuerat in pectore; & quamvis eam celeberrimi aulæ medici curarent, semper ingravescebat malum: at postquam B. Ludovico (cui promisit, se illius commemorationem in dies singulos mane ac vesperi celebraturam) se commendavit, atque aliquid ex ejusdem habitu gangrænæ applicasset, subito sanata fuit, nullo mali vestigio superstite.

[188] In eadem civitate Matritensi f quidam vir nobilis, [& mentis furor;] nomine Petrus Vidagna, qui erat in obsequiis ducis Nagiara, solus ambulans in campo prope molendinum vento versatile, vidit quemdam amentem, qui e domo sua evaserat, currentem, atque aliquot homines, qui insanum noverant, totis viribus, sed frustra, eumdem detinere conantes. Porro furibundus appropinquavit ad Petrum, qui cum aliquid ex habitu & capillis B. Bertrandi in parva bursa penes se gestaret, ad ipsum, ut potuit, accessit, dictamque bursam ejusdem manui inseruit, moxque ille sanæ menti restitutus Petrum obsecravit, ut partem aliquam illius rei, quam in manum dederat, sibi concederet; sicque accepta ab eo habitus particula, sano cerebro domum reversus est.

[189] In vico Tordesiglias g anno MDLXXXIV, [Turri Syllana loquela, auditusque redduntur;] mense Augusto quidam ephebus pedissequus illustris domini. Ferdinandi de Castro, comitis d'Andrada, postquam a tertiana febri non nihil convaluerat, loquela & auditu subito destitutus & in præsens periculum mortis deductus fuit, nihil juvantibus remediis adhibitis. Quo cognito, jussit comes in cubiculum ejus inferri effigiem B. Bertrandi, &, quotquot aderant, eum devote precari pro restituenda infirmo loquendi audiendique facultate, ut posset peccata sua sacerdoti confiteri, quod in isto morbo nondum fecerat. Orantibus illis, cœpit loqui & audire, & commode confessus est; at dum sanctissimum Viaticum allaturi essent, in idem malum recidit, lingua auribusque captus, multisque horis ita permanens. Cumque viderent, eum mori, sacrum infirmorum oleum attulerunt, quo dum eum ungerent, denuo locutus est responditque; finitaque sacra ceremonia, ipse quoque vitam finivit; quod pro grandi miraculo habitum fuit.

[190] In eodem vico Tordesiglias Kalendis Martii anno MDLXXXV dominus Ferdinandes, [morbus desperatus abigitur; Egaræ sanitatem recipit pene mortua,] domini Ferdinandi de Castro, comitis d'Andrada filius, incidit in morbum, crevitque is morbus usque in diem XIV, quo medicus omni cum sanandi spe excidit. Ea re cognita, mater ejus, comitissa domina Catharina de Zunica, ne morientem videret, ivit ad quoddam monasterium, alligata prius collo pueri particula tunicæ B. Bertrandi, ejusdemque effigie in illius lecto posita. Dum vero ipsa ex ecclesia domum rediit, invenit illum febri liberum & facillime loquentem. In Egarensi oppido h diœcesis Barcinonensis Isabella Alavedra, cujusdam medici uxor, post diuturnam infirmitatem, quæ illius vires vehementer exhauserat, mortua credebatur, nullo sensuum indicio in ea amplius apparente. Jamque eam e lecto levabant, ut funebribus induerent; verum illa, quæ vivebat, cognoscebatque, de sepelienda se tractari, geminum mortis dolorem patiebatur, quod nequiret ullum vitæ indicium edere. In tantis angustiis deprehensa B. Bertrandum toto cordis affectu invocavit, promittens, si evasisset, quinquaginta regales ad ejusdem canonizationem promovendam; & illico sanitatem obtinuit.

[191] [in Sicilia pedis dolor aufertur,] In Sicilia cum ejusdem regni prorex dominus Jacobus Henriquez & Gusman comes d'Alva di Lista anno MDXC acerbos dolores in unius pedis digito diu passus in periculum vitæ deductus esset, ait ipsi comitissa conjux sua, Jacobum Bertrandum B. Ludovici fratrem tunc Valentinæ in Sicilia civitatis syndicum, habere ejusdem Sancti pileolum, jussitque eum afferri; verum abnuit eumdem suo pedi apponere, quod id indecens illi appareret. Tandem tamen dolore victus, id fieri passus; moxque omnis ille abscessit dolor, neque illum deinceps corripuit.

[192] [quibus apud Sinas.] In regno Sinensi, civitate Macao, quæ Lusitanorum est, Mexiæ Barrozza, uxori Ruydias de Azevedo, ex gravi febri periculose decumbenti, unus e duobus Religiosis Ordinis Prædicatorum, qui advocati erant, ut Euangelium super ea legerent, suasit, ut B. Bertrandum invocaret, promisitque, se ei missurum reliquias ex ejusdem Sancti cappucio. Illa obsecuta eumdem invocavit, dictisque reliquiis, frustulo chartæ involutis, acceptis, statim se melius habuit, & intra paucos dies integra valetudine potita est. Utque erat tunc solita easdem reliquias semper penes se gestare, contigit, ut inter componendum lectum & linteamina excutienda, eæ lapsæ in humum sint, nemine advertente, & a famula cubiculum verrente simul cum sordibus in ignem, qui propter frigus aderat, injectæ.

[193] [ubi paulo post advertens mulier, etiam ejus reliquiis pepercit ignis,] Haud se eas non amplius habere, quæsivit diligenter, tandemque post duas amplius horas invenit eam chartulam in medio igne, illæsasque in ea reliquias, imo nec ipsam chartulam, quæ solummodo in locis, ubi complicata fuerat, aliquot tenuia, velut puncturas acuum, foramina habebat, quæ ignis, intactis reliquiis, fecerat. Quod quidem ita permisit Deus, quo manifestius esset miraculum, de quo ac sequenti audita fuere testimonia per ordinarium episcopatus Sinarum die XVIII Novembris anni MDCXVII, allataque ad Sinarum episcopum, dominum fratrem Joannem Pinto, qui die XVII Novembris anni MDCXXII Ulysippone in Lusitania degens cum multorum doctorum virorum consensu hoc sequensque miracula approbavit per instrumentum Gasparis Cardoso, notarii Apostolici, die & anno præmissis.

[194] [similia,] In eadem civitate Maccao Lucretia de Costa, Dominici Texeira conjux, vehementibus partus doloribus correpta non poterat eniti, & ad extrema vitæ redacta fuit. Quam ob rem testamentum suum condidit, ante de peccatis suis confessa apud patrem fratrem Antonium de Rosario, Ordinis Prædicatorum, episcopatus Sinarum administratorem, qui eam monuit, ut se B. Bertrando devotissime commendaret, misitque ad eam hierothecam, cui aliquæ ejusdem Beati reliquiæ inclusæ erant; quam simul atque, illius nomen piissimo affectu invocans, sibi imposuit, sensit intra se magnam commotionem, velut proles se vertisset, & ad prodeundum aptasset. Et reipsa eodem momento temporis peperit, salva & incolumis permanens.

[195] Plurima quoque alia miracula per B. Ludovici Bertrandi patrocinium operatus est Dominus Deus noster in multis aliis regnis, [alibique sunt facta.] ac nominatim in Italia, & in hac Urbe Romana, quæ hic non recensentur, tum ne prolixitas fastidio sit, tum etiam, quia, licet habeantur relationes eorum, quibus ea obtigerunt, non tamen jurejurando confirmata sunt.

ANNOTATA.

a Aragoniæ primaria.

b Apud Avignonum Italice legitur: Una pezza da stomacho, stata di esso Beato; sed legendum: Una pezza da tonica: quemadmoduminfra tunicæ, habitus aut vestimenti S. Ludovici Bertrandi frequens mentio fit.

c In Aragonia ad fluvium, Xiloca Hispanis dictum.

d Diœcesis Tarraconensis in Aragonia.

e Teruel urbs episcopalis est in Aragonia sub archiëpiscopatu Cæsaraugustano.

f Regum Hispanorum sede in Castella Nova.

g Turrim Syllanam appellant; Legionensi regno adscribitur hodie.

h In Catalaunia.

LIBER IV.
S. Ludovici Bertrandi Beatificatio & Canonizatio.

PROLOGUS.

[Cur & unde de gestis in causa Beatificationis & canonizationis acturus sit, auctor edicit.] Cum in tribus prioribus libris de Vita, Virtutibus & Miraculis B. Ludovici Bertrandi egerim, haud alienum a proposito meo fore putavi, si hunc quartum librum adderem, in quo breviter exponerentur, quæ gesta sunt pro ejusdem beatificatione & canonizatione a sancta Apostolica Sede obtinenda, ut pateat, quanta cum prudentia, quamque maturo judicio sancta Ecclesia in tam gravibus causis canonizationum Sanctorum procedat. Quæ vero hic proferemus, omnia deprompsimus ex Processibus, & Registro, hac super re confecto per Anselmum Dandino, protonotarium Apostolicum, in quo continentur omnia, quæ in hac causa Romæ acta fuerunt usque in diem XXIV Augusti anni MDC; reliqua vero in Registris deinceps conscriptis.

CAPUT I.
Processus primus de Vita & Miraculis B. Ludovici ab archiepiscopo Valentino institutus: Inquisitio summaria de iisdem Sixti V jussu facta: causa Canonizationis S. R. Congregationi commissa.

[Instituitur inquisitio in vitam & miracula S. Ludovici in genere Aëp. Valentini jussu] Tot mirabilibus, quæ in B. Ludovici Bertrandi obitu contigisse, libro secundo diximus, innumerisque miraculis, quæ Deus per ejusdem intercessionem assidue operabatur, simul & continua devotione ac frequentia omnis conditionis hominum ad sepulcrum illius accurrentium, moti Jurati a civitatis Valentinæ, ne egregia tam boni divinæ Majestatis Servi Gesta silentio & oblivionis tenebris premerentur (maxime cum jam obiissent aliqui, qui cum eo conversati fuerant, multaque de eo scitu digna noverant) mense Novembri, paulo amplius, quam uno mense ac medio post ejusdem Sancti mortem b, magnopere obsecrarunt illustrissimum dominum patriarcham & archiëpiscopam Valentinum, Joannem de Rivera c, ut juberet in vitam ac miracula patris fratris Ludovici Bertrandi inquiri, de iisque processum confici. Supplicationi benigne annuit patriarcha; ac proinde illustrissimo domino Michaëli Espinosa, episcopo Marocano, mandavit, ut testimonia exciperet, quod ille die XIV Decembris dicti anni MDLXXXI facere exorsus duodecim supra centum testes examinavit.

[2] [Gregorii XIII tempore,] Neque his contenta Valentina civitas, scripsit etiam anno MDLXXXIV ad summum Pontificem Gregorium XIII, humiliter supplicans, ut sua Sanctitas dignaretur jubere, processum de servi Dei, fratris Ludovici Bertrandi, vita & miraculis Apostolica auctoritate confici, ceteraque necessaria perquiri, ut posset pro ratione causæ ad ejusdem canonizationem procedere. Utque aliquis adesset Romæ, qui hujus negotii tractandi sollicitandique curam haberet, die V Julii anni MDLXXXIV, cum dictæ civitatis jurati essent Co mas Mathias de Cruiglias nobilis eques, Melchior Figuerola civis, Michaë-Angelus Fax, nobilis eques, Franciscus Sanfelice, Joannes de Brizuela & Gaspar Peglizer cives, & Narciffus di Monplau Rationalis, & Joannes Onophrius Dassion syndicus, procuratorem constituerunt patrem fratrem Joannem Bru de la Modelana, Ordinis Prædicatorum, & doctorem Joannem Baptistam Vives Romæ residentem, ut pro viribus causam hanc apud summum Pontificem Gregorium XIII agerent.

[3] [quo mortuo; Sixtum V Philippus II rogat,] Atque is quidem Pontifex, quamvis auditis, quæ per Servum suum Deus patraverat, miraculis plurimum gauderet, morte præpeditus nequiit manum operi admovere d. Successit ei in Pontificatum Sixtus V e, coram quo causa acta fuit, multum conferente Philippo II f, Hispaniarum rege, qui pro solito suo pro Deo ejusque servis zelo ad eumdem Pontificem scripsit, suoque legato, domino Henrico de Gusman, comiti d'Olivares, mandavit, ut suo nomine Sanctitati suæ supplicaret, ut juberet instrui processus actaque necessaria ad eam causam ad finem perducendam. Scripsit has litteras rex die VII Octobris anni MDLXXXV Montione g, cum curia sua tum temporis in Aragonia degens. Ejus ad legatum suum litteræ hæ sunt.

[4] “Rex. Legate, ex personis fide dignis comperimus, [ut de illis processum] die IX Octobris anni MDLXXXI in conventu Domini S. Dominici in civitate nostra Valentia ad meliorem vitam commigrasse Religiosum istius Ordinis, dictum fratrem Ludovicum Bertrandum, cum opinione, quod Dominus noster patraverit in vita ejus, patretque assidue post mortem illius per ejusdem patrocinium aliquot miracula, eumdemque ab omnibus hujus regni, aliarumque partium in magna devotione haberi; simulque rogati sumus, ut, tum propter hæc, tum quod corpus illius in veneratione sit, ut vellemus apud Sanctitatem Suam intercedere, ut ipsi placeat peculiare canonizationis Breve concedere, per quod liceat in hac civitate alibique inquisitiones ad hunc finem necessarias fieri; &, si hæ in nimia mora futuræ essent, ageretur interim pro ejusdem beatificatione, ut Officium aliaque de more pro eo peragi valeant.

[5] Cumque negotium hoc ejus generis magnique momenti sit, [instrui jubeat:] mandamus vobis, oneramus vos & commendamus, ut illud omni studio promoveatis, nostroque nomine Sanctitati suæ supplicetis, ut secundum normam a sancta Sede Apostolica servari solitam in notitiam meritorum gestorumque dicti Patris perveniat, & si vera esse compererit, quæ dicuntur, desideratam canonizationem perficere dignetur ad complementum gaudii, quod prædicta Valentina civitas cepit ex multis per eum gestis memoria dignis. Quam ob rem inclusas hic tuæ fidei commissas ad Sanctitatem suam litteras habes: & quidquid hac in re diligenter egeritis, gratum nobis servitium reputabimus. Datum Montione die VII Octobris anni MDLXXXIII h.”

II.

[6] Mandata regis comes d'Olivares omni studio diligenter exsecutus est, ac die XXV Junii anno MDLXXXVI summo Pontifici Sixto V in consistorio secreto supplices preces obtulit, [Sixtus, commisso Cardinalibus aliquot causæ examine,] ut dignaretur jubere, causam introduci, ceteraque omnia fieri, ad ejusdem conclusionem usque necessaria. Quod Pontifex libenter concessit, utque in negotio tam arduo debita cum prudentia procederetur, Cardinali Alexandro Farnesio, episcopo Ostiensi ac sacri collegii decano, Cardinali fratri Michaëli Bonello Alexandrino tituli S. Mariæ supra Minervam; Antonio Carasa Cardinali tituli sanctorum Joannis & Pauli; Joanni Batistæ Castagna Cardinali tituli S. Marcelli, Henrico Caëtano Cardinali tituli S. Potentianæ; Ferdinando Medicæo Cardinali tituli S. Eustachii, & Andreæ Battorio Cardinali tituli S. Adriani, totum causæ examen vivæ vocis oraculo commisit, ut de ejusdem statu ad se totumque sacrum collegium referrent, & secundum leges & consuetudinem Ecclesiæ in eadem procederetur.

[7] [auditaque eorum relatione,] Inspecta & examinata per dictos Cardinales causa, factaque de ipsa summo Pontifici sacroque collegio relatione, die VIII Julii anni MDLXXXVI mandavit Pontifex Breve expediri, quo jubebat generaliter inquiri de vita, puritate fidei, sanctitate religionis & splendore miraculorum servi Dei, fratris Ludovici Bertrandi, deque devotione populi erga eum ac opinione de ejusdem sanctitate, qui primus processus est, quem summus Pontifex in causis canonizationis solet imperare; nominavitque judices commissarios ad processum instruendum archiëpiscopum Valentinum, & episcopos Dertunensem & Terulensem, cum adjecta clausula, ut saltem eorumdem duo recipiendis informationibus præsentes adessent. Breve vero tenoris sequentis est.

[8] [per commissarios judices hic nominatos] “Venerabilibus fratribus, archiëpiscopo Valentino, & Dertusen. i, ac Terulen. k episcopis. Sixtus Papa V.

Venerabiles fratres, salutem & Apostolicam benedictionem.

Antiquis sacrosanctæ matris Ecclesiæ institutis edocemur, ut fidelium animas, beatitudinis æternæ lætitia perfruentes, debita reverentia prosequamur, quas tunc maxime Creatori suo acceptas, civiumque cœlestium consortio fœliciter aggregatas esse, censemus, dum illorum meritis fidelibus, eorum suffragia devote implorantibus, divina non dedignatur subvenire clementia.

[9] [processum generalem,] Sane felicis recordationis Gregorio Papæ XIII prædecessori nostro, & deinde Nobis ad summi Apostolatus apicem assumptis, crebris litteris, aliisque diversis publicis attestationibus ac vehementibus instantiis, tam charissimi in Christo filii nostri, Philippi Hispaniarum regis Catholici, & aliorum principum, quam dilectorum filiorum, Juratorum aliorumque civium & incolarum civitatis & regni Valentiæ, ad Nos Sedemque Apostolicam missis & facus, expositum fuit, quod, cum in ipsa civitate Valentiæ, quæ, in citerioribus Hispaniarum partibus sita, insignis & totius regni Valentini metropolis existit, fides & religio, cultus divinus, & singularis erga hanc Sedem devotio maxime vigeat; nostris vero temporibus civitas præfata, benedicente Domino, permagnum & uberem afferens fructum, bonæ memoriæ fratrem Ludovicum Bertrandum, dum in humanis ageret, Ordinis Fratrum Prædicatorum professorem, Virum, non solum S. Vincentio Ferrerio, in dicta urbe orto, jam dudum in Sanctorum numero adscripto l, sanguinis cognatione m, sed etiam officio pietatis & illius vitæ imitatione conjunctum habuit; qui cum anno Domini MDLXXXI, die IX Octobris obiisset in Domino, adeo maximam in Hispaniarum regni, & novi orbis regionibus, in quibus verbi Dei prædicandi munere functus est, suæ virtutis ac pietatis admirationem reliquit, ut illarum partium hominibus persuasum sit, jam cælestia præmia consecutum.

[10] [misso ad eosdem] Quam ob rem sanctitatis suæ odorem * longe lateque hinc inde diffusum *, & dum in humanis ageret, & post ejus obitum; ac religione & devotione ducta multitudo magna ad corpus ejus invisendum & venerandum accessit; &, ut pie creditur, exoratus Altissimus dicti Ludovici meritis & intercessionibus quamplurima & diversa inter Christi fideles, hujus Advocati saluberrimum subsidium votis humiliter implorantes, ad futurum tamen prædictæ Sedis judicium deferentes, operari miracula dignatus est. Quod etiam plurimorum fide dignorum testimonio probari posse, affirmant, de quorum obitu propter eorum senium dubitatur; & sic tanti Viri memoria periret, ejusque acta probationum penuria in futurum ævum minus elucescerent, propter quæ ipse Ludovicus non indignus appareat, qui Sanctorum Dei cathalogo adscribatur.

[11] Denique dilecti filii, nobilis vir Henricus de Gusman, [apostolico Brevi,] comes de Olivares, ejusdem Philippi regis, apud Nos dictamque Sedem orator, nomine ipsius Philippi regis, & Joannes Baptista Vives, etiam ad Nos & Sedem prædictam Nuncius specialiter super hoc missus & destinatus pro parte dictorum Juratorum & regni Valentini, in consistorio nostro secreto humiliter & instantissime supplicarunt, quatenus examen de ipsius Ludovici vita & miraculis, ut solet fieri, mandare, illumque, si dignus inveniatur, prædicto Cathalogo adscribere de benignitate Apostolica dignaremur. Nos igitur ad nuncium tam jocundum prompto animo respondere volentes, immensas propterea omnipotenti Deo gratias agentes, qui ad confirmandam Catholicæ fidei puritatem, & obstinatam hæreticorum pravitatem confutandam, nostris præsertim temporibus, fideles suos & amicos suos velit honorare, hujusmodi supplicationibus inclinati, de fratrum nostrorum, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalium consilio inquisitionem super vitæ conversatione, meritis & fama ipsius fratris Ludovici bonæ memoriæ, miraculisque prædictis & populi erga illum devotione committendam esse, decrevimus.

[12] Et ut in tam arduo negotio mature procedatur, [cujus hic tenor exhibetur,] venerabili fratri nostro, Alexandro episcopo Ostiensi, sanctæ Romanæ Ecclesiæ vicecancellario Farnesio, ac protectori regnorum Aragoniæ; ac dilectis filiis Michaëli Alexandrino, sanctæ Mariæ super Minervam; ac Antonio Carrafæ, sanctorum Joannis & Pauli; Joanni Baptistæ Castaneo, sancti Marcelli; nec non Henrico Caëtaneo, sanctæ Pudentianæ, presbyteris, & Ferdinando de Medicis, sancti Eustachii, & Andreæ Battorio sancti Adriani, diaconis, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, quorum singularem religionis zelum, graveque judicium & præcipuam prudentiam in maximis nostris & Ecclesiæ negotiis sæpius experti sumus, vivæ vocis oraculo universum super præmissis examen, ac plenam, omnimodam & totalem hujus negotii cognitionem, Nobis & aliis fratribus in conssitorio referendam commisimus, ut postmodum, quæ sanctorum patrum dogmata, sacrorumque Canonum institutiones ac Christiana charitas postulant & requirunt, ad divini nominis laudem, totiusque curiæ cælestis honorem efficere valeremus. Super quibus omnibus & singulis plenam & omnimodam concessimus facultatem: volentes nihilominus n, illa, ut præfertur, exequerentur.

[13] Nos igitur de ipsorum consilio ac fidei sinceritate, [confici jubet;] religionis integritate, ac famæ vestræ candore, solitaque & debita erga hanc Sedem obedientia plurimum in Domino confidentes, fraternitati vestræ per præsentes committimus & mandamus, quatenus vos, vel duo ex vobis, per vos ipsos vice nostra de dicti Ludovici excellentia vitæ, sanctitatis opinione, puritate fidei, religionis sanctimonia, miraculorum coruscatione, & populorum devotione ac aliis in genere, fideliter, diligenter atque prudenter, ut res expostulat, inquiratis, & summariam, ex personis tamen fide dignis & aliis probationibus idoneis, si quæ fuerint, informationem recipiatis, ac in scriptis redactam, clausam vestrisque sigillis munitam, per fidelem nuncium quanto citius ad Nos transmittere curetis, ut, tandem habita condigna relatione, ad ulteriora juxta ritum & morem sanctæ Romanæ Ecclesiæ, & vestigia prædecessorum nostrorum, sanctorumque patrum dogmata, & sacrorum Canonum institutiones in similibus procedere valeamus. Datum Romæ apud Sanctum Petrum, sub anulo Piscatoris, die VIII Julii MDLXXXVI Pontificatus nostri anno secundo.

Thomas Gualterutius.”

[14] [quem, in Hispania confectum,] Breve hoc Valentiam allatum pater magister frater Vincentius Justinianus Antist, velut Prior conventus Prædicatorum ejusdem civitatis, die VII Octobris anni MDLXXXVI obtulit illustrissimo domino Joanni de Ribera, patriarchæ Antiocheno & archiëpiscopo Valentino, ac illustrissimo domino Joanni Teres, tunc episcopo Dertusensi; qui mandatis obsequentes Gasparem Miconi in eadem causa notarium curiæ archiëpiscopalis constituerunt, cœperuntque iidem judices sequenti die VIII Octobris examinare testes, & examinarunt nonaginta, inter quos fuere episcopi, duces, marchiones, comites, aliique perillustres viri, tum ecclesiastici, tum laïci. Et quamquam hi solum generaliter de excellentia vitæ ac virtutum servi Dei, deque opinione magnæ sanctitatis illius tam ante, quam post obitum habita, & de fama miraculorum interrogarentur, multi tamen eorum etiam specialia quædam testati fuerunt.

CAP. III.

[15] Confectum summariæ inquisitionis de excellentia vitæ & fama miraculorum B. Ludovici Bertrandi Processum judices clausum sigillatumque ad curiam Romanam transmiserunt, [Romamque transmissum,] isque Sixto V Papæ, quia Cardinalis Alexander Farnesius, cui ea causa commissa fuerat, jam excesserat e vivis, aliique, qui huic additi fuerant, Roma aberant, oblatus fuit. Pontifex vero Congregationi Rituum, quam paulo ante instituerat, eamdem causam per Breve die XV Julii anno MDLXXXIX datum commisit cum potestate dictum Processum resignandi, ceteraque necessaria peragendi, ut deinde de statu causæ ad Sanctitatem suam sacrumque collegium in consistorio referret. Breve hic subjectum habe.

[16] [sacræ Rituum Congregationis,] “Venerabili fratri Alfonso episcopo Portuensi Gesualdo, ac dilectis filiis nostris, Gabriëli Sancti Laurentii in Lucina Paleotto, Nicolao tituli sanctæ Cæciliæ Cremonensi, ac Vincentio tituli sancti Clementis titulorum presbyteris, Montis Regalis, nec non Ascanio sancti Nicolai in Carcere Tulliano Columnæ, & Friderico sanctæ Agathæ diaconus, Borromeo nuncupatis, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, Sixtus Papa V.

Venerabiles fratres, & dilecti filii nostri, salutem & Apostolicam benedictionem.

Quod Deus bonorum omnium dator ad maxima, & quidem innumera, beneficia, quibus nos, licet immeritos, quotidie cumulat, his nostris temporibus in Ecclesia sua præclarissimorum virorum sanctitatem, quasi novum lumen ad eam magis illustrandam, addat, singularem erga nos pietatem & clementiam suscipimus, & quantum humana infirmitate assequi possumus, laudibus celebramus, atque ut ea ad Catholicæ fidei augmentum & hominum salutem referantur, precibus & studiis effici curamus.

[17] Cum itaque anno superiori beatum Didacum Complutensem Ordinis S. Francisci solemni ritu Sanctorum numero adscripserimus o, [edito Brevi,] modo Ludovicum Bertrandum *, e civitate Valentiæ oriundum *, Ordinem Prædicatorum professum, *, quem in Hispaniarum, & novi orbis regnis magna sanctitatis fama, magnaque miraculorum claritate paulo ante floruisse, probatissima multorum attestatione accepimus, qui solemni Romani Pontificis, cujus id proprium est, declaratione, Sanctorum cathalogo adnumeretur, dignus pari ratione videtur. Quod profecto clarissimus in Christo filius noster, Philippus Hispaniarum rex Catholicus, ac plerique Hispaniarum, & præcipue Valentiæ, regnorum prælati ac proceres, universusque Prædicatorum Ordo a fel. record. Gregorio Papa XIII primum, & a nobis deinde per litteras sæpius, & novissime per dilectum filium, nobilem virum, Henricum de Guzman, comitem de Olivares, regium apud nos oratorem, maximis precibus petierunt.

[18] At nos sacris præceptis edocti, priscoque Pontificum exemplo moniti, summam in hujusmodi negotio curam & diligentiam adhibendam, cauteque & mature procedendum, cementes, sacris patrum traditionibus, Majorumque nostrorum vestigiis inhærentes, justis eorum supplicationibus inclinati de venerabilium fratrum nostroram, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalium consilio, in ipsius fratris Ludovici vitæ conversationem, famam, merita, miracula, & populi erga illum fidem, petatis & religionis, quo decet, augendæ studio inquirendum decrevimus; ac propterea bonæ memoriæ Alexandro episcopo Ostiensi Farnesio, ac dilectis filiis nostris, Michaëli sanctæ Mariæ super Minervam Alexandrino, Antonio sanctorum Joannis & Pauli Carrafæ, Joanni-Baptistæ sancti Marcelli, Henrico sanctæ Pudentianæ, Caëtano presbyteris, & Ferdinando, tunc sancti Eustachii de Medicis, & Andreæ sancti Adriani diaconis, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalibus, universum de præmissis examen ac plenam, liberam & universam cognitionem habendam, & ad nos & ad fratres nostros in consistorio referendam commisimus, at postmodum, quæ sanctorum patrum dogmata, sacrorumque Canonum constitutiones ad Dei laudem & ad virtutis imitationes postularent, ad ejusdem divini nominis honorem, & ad communem Beatorum lætitiam, atque ad vivorum exemplum statuere possimus; ac in his omnibus & singulis plenam & liberam eisdem Cardinalibus concessimus facultatem.

[19] Idcirco per nostras in forma Brevis litteras venerabilibus fratribus, [pariter] archiëpiscopo Valentino, & Dertusensi & Terulenti episcopis mandavimus, ut ipsi, vel duo ex eis per se ipsos in ipsius Ludovici vitæ excellentiam, in sanctitatis opinionem, in fidei puritatem, & religionis sanctimoniam, in miraculorum coruscationem, in populorum erga illum fidem, & in alia id generis gesta fideliter diligenterque, ut res postulabat, vice nostra inquirerent, & summariam, ex personis tamen fide dignis, & aliis legitimis probationibus, si quæ forent, ad antiquæ & veræ religionis & sanctitatis rationem reciperent informationem, & in scriptis redactam, clausam suisque sigillis munitam, per fidelem nuntium quanto citius ad nos transmittere curarent; ut tandem, habita condigna relatione, juxta ritum & mores sanctæ Romanæ Ecclesiæ, & vestigia prædecessorum nostrorum, sanctorumque patrum dogmata, & sacrorum Canonum instituta, in præmissis procedere valeremus, prout in eisdem litteris continetur. Hi vero archiëpiscopus & episcopi, mandatis nostris obtemperantes, receptam ab iisdem informationem prædictam, clausam suisque sigillis obsignatam ad nos nuper transmiserunt. Quare nos felicibus hujus negocii principiis vehementer in Domino confisi, ad ulteriora, ut par est, progrediendum duximus.

[20] [exhibetur,] Sed quia ex prædictis Cardinalibus, a nobis ad id, ut præfertur, nominatim deputatis, prior vita functus est, aliique nonnulli a Romana curia vel absunt, vel aliis negotiis distinentur, aut eo munere vacant, & post factam hujusmodi deputationem nonnullas sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalium ad certa negotia conficienda Congregationes ereximus, inter quas Congregationem sacrorum Rituum instituimus, eique præter alias, de iis, quæ ad Sanctorum canonizationem pertinent, cognoscendi facultatem concessimus, propterea vobis, qui eidem sacrorum Rituum Congregationi præfecti estis, & quorum religionem, pietatem, fidem & prudentiam in maximis & gravissimis rebus sæpius probavimus, hoc manus demandandum censuimus.

[21] [examini] Itaque motu proprio & ex certa scientia maturaque deliberatione nostris, deque Apostolicæ potestatis plenitudine, ex supra dictis causis primam illam præfatorum Cardinalium deputationem revocantes, vos & vestros in dicta Congregatione successores in locum dictorum Cardinalium quoad hoc per præsentes subrogantes *, & ad hoc negotium deputamus; vobisque de præmissis examen totum, ac plenam & liberam hujus negotii cognitionem, ad nos & fratres nostros in consistorio referendam committimus, ut deinde, quod ex antiquis sanctorum patrum traditionibus & prisca consuetudine obtineri consuevit, ad Dei gloriam & Sanctorum exaltationem, ac fidelium salutem conficere valeamus: dantes vobis certam, plenam & universam auctoritatem, potestatem & facultatem informationem, a dictis archiëpiscopo & episcopis, ut præfertur, missam aperiendi, examinandi & cognoscendi, actusque omnes juridicos & validos exercendi, processusque per vos, aut mandato vestro per alios, rite & recte conficiendi, aliaque omnia faciendi, quæ in præmisiis omnibus & singulis circa ea, quæ necessaria fuerint, seu quomodolibet opportuna.

[22] [subjicit.] Volumus autem, & auctoritate Apostolica statuimus, quod, si vestrum aliqui interdum præmissis interesse nequiverint, reliqui tamen, dummodo duas saltem e tribus partibus constituant, illa, ut præfertur, exequi libere & valide possint. Non obstantibus priori dictorum Cardinalium per nos facta deputatione, ac constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, cæterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud Sanctum Marcum, sub anulo Piscatoris, die XV Julii anni M. D. LXXXIX. Pontificatus nostri anno quinto.

M. Vestrius Barbianus.”

ANNOTATA.

a Magistratus, promovendo bono publico jurejurando obstricti.

b Contigit ea anno 1581 die IX Octobris.

c Seu Ribera.

d Obiit anno 1585 die X Aprilis.

e Anno eodem & mense die XIV Aprilis.

f Qui filium suum, dein Philippum III, S. Ludovici opem expertum noverat, ut dictum est lib. 3, cap. 5 sub initium.

g Vide Indicem Geographicum.

h Lege: 1585.

i Joanni Terez, dein Tarraconensi archiepiscopo.

k Jacobo Ximeno.

l Pius II ejus canonizationem, a Calixto III factam, promulgavit anno 1458. Colitur die V Aprilis, ad quem de illo actum est in Opere nostro.

m Mater ejus fuit Ursula Ferrera e S. Vincentii familia.

n Lege ex Roca: Volentes nihilominus, ut, si qui illorum executioni interesse nequiverint, reliqui illa &c.

o Nimirum 1588. Colitur S. Didacus a S. Nicolao XII Novembris.

* odor

* diffusus est

* lege: Ludovicus Bertrandus

* oriundus

* professus

* subrogamus

CAPUT II.
Processus de Vita & Miraculis B. Ludovici Bertrandi in specie institutus, Romamque missus.

[Aperto,] Anno MDLXXXIX, die VII Augusti Laurus Dubliul, actor regis, nomine comitis d'Olivares, oratoris Catholici, & pater magister frater Bartholomæus de Miranda, procurator generalis Ordinis Prædicatorum, ac pater frater Joannes Bru ejusdem Ordinis, velut procurator civitatis Valentiæ supplicarunt prædictis Cardinalibus sacrorum Rituum Congregationi præfectis, ut processum summariæ informationis de fama, sanctitate ac miraculis beati patris fratris Ludovici Bertrandi aperirent & examinarent. Cumque ea sacra Congregatio Anselmum Dandinum, protonotarium Apostolicum, elegisset nominassetque ad omnia hujus causæ Acta conscribenda, citato prius, ut dicti processus apertioni adesset, Joanne Jacobo Panico, Cameræ Apostolicæ Fiscali, domini Cardinales ei mandarunt, ut eumdem resignaret, subscriptionesque ac sigilla judicum commissariorum & notarii recognosceret, productique a causæ procuratoribus testes Benedictus Vagliadolid, Joannes Torresiglia, & Philippus Marc, clerici doctores in Theologia, testati sunt, ea esse genuina notarii & judicum commissariorum sigilla & subscriptiones.

CAP. IV.

[24] Post examinatum processum summariæ informationis de fama sanctitatis ac miraculorum B. Bertrandi in Congregatione Rituum decretum fuit, [examinatoque] concedi posse litteras Remissoriales ad formandum auctoritate Apostolica processum de vita, virtutibus ac miraculis beati fratris Ludovici Bertrandi in particulari; ac proinde Cardinalis Gesualdus, episcopus Ostiensis, sacrique Collegii ac Congregationis Rituum decanus, die XXI Martii anni MDXC nomine ejusdem Rituum Congregationis ad Sixtum V retulit, Sanctitatem suam, examinato dicto processu, rebusque in eo contentis rite expensis, posse ulterius in causa canonizationis B. Bertrandi procedere, concedendo litteras remissoriales ac compulsoriales a ad conficiendum processum particularem de vita & miraculis beati fratris Ludovici Bertrandi; & sua Sanctitas ex judicio consilioque Collegii Cardinalium annuit, ut eæ litteræ remissoriales ac compulsoriales concederentur.

[25] [processu generali, via sternitur ad processum in specie,] Decretum Congregationis Rituum sic habet: “Die Mercurii, IX mensis Martii, anno MDXC in consistorio secreto, apud Sanctum Petrum habito. Reverendissimus dominus Cardinalis Gesualdus, nomine Congregationis sacrorum Rituum retulit, diligenter examinatum fuisse per reverendissimos D. D. Cardinales, dictæ Congregationis præfectos, Processum ex Hispania transmissum summariæ inquisitionis in genere, factæ per reverendissimos patres archiëpiscopum Valentinum, & episcopum Dertusensem, de mandato Sanctissimi Domini nostri, instantibus serenissimo Philippo rege Catholico, ac civitate & regno Valentiæ, super bonæ memoriæ fratris Ludovici Bertrandi miraculorum, tam in vita, quam post mortem, coruscatione, ac populorum erga illum devotione; eisdemque reverendissimis dominis Cardinalibus visum esse, supradicta omnia in genere sufficienter probari per quamplurimos testes in dicto processu examinatos; ideoque in eam sententiam ipsos venisse, a Sua Sanctitate decerni posse, ut ad ulteriora procedatur, ac litteras remissoriales & compulsoriales ad partes concedendas fore pro plena & speciali probatione eorumdem omnium recipienda. Qua relatione audita, eadem Sanctitas Sua, exquisitis reverendissimorum D. D. Cardinalium votis, de ipsorum consilio decrevit, ut ad ulteriora procederetur, supradictæque litteræ remissoriales & compulsoriales ad partes expedirentur.”

[26] [verum litteræ remissoriales, interveniente trium] Mors Sixti V, quæ die XXVII Augusti ejusdem anni MDXC contigit, obstitit, quo minus ille quidquam præterea in hac causa effecerit; sed ea intellecta, rex Philippus II, tum quod eadem causa ipsi magnopere cordi esset, tum etiam ut patribus Prædicatoribus Valentinis gratificaretur, die XXI Septembris anni MDXC scripsit denuo Romam ad legatum suum, mandans, ut apud novum Pontificem dictus litteras remissoriales expediendas procuraret. Regiæ litteræ sic habent: “Rex. Comes d'Olivares, nomine Prioris ac conventus Prædicatorum Valentiæ certior factus sum, eos pro beati fratris Ludovici Bertrandi canonizatione, facultate per Breve ad preces meas anno MDLXXXVI hac super re concessum illis facta, diligenter laborare, jamque post productas visasque ab iis, quibus id Pontifex commiserat, probationes, decretum de altero Brevi ad particulares de singulis informationes recipiendas factum fuisse, sed caruisse effectu; supplicantque mihi, ut ego novo Pontifici instem, ut Breve illud expediat, utque interea, dum de canonizatione perficienda tractatur, permittat Religiosis dicti conventus Missam aliaque divina Officia de eodem Beato celebrare in ea æde, in qua sanctum illius corpus magno cum decore, veneratione & miraculis quiescit, quemadmodum etiam de aliis ante peractam canonizationem celebrare concessum fuit. Cum ejus ponderis id opus sit, volui id tibi committere, ut id eo studio tractes, quod ejus dignitas postulat, & meo nomine apud Sanctitatem Suam, aliosque, prout necessarium fuerit, officiis & opportunis rationibus satagas, ut desideratum sortiatur effectum. Quod si feceris, pro particulari servitio reputabo. In palatio S. Laurentii die XXI Septembris MDXC.”

[27] Quamquam vero laudatus rex ista legato suo scripserit, [Pontificum morte] & enixe mandaverit, ut prædictas litteras remissoriales expediendas curaret, nihil tamen obtineri tunc potuit, quia Sixto V mortuo in Pontifictum suffectus Urbanus VII eum non nisi decem diebus tenuit b; successit illi Gregorius XIV, qui mensibus decem totidemque diebus supervixit c: post hunc electus fuit Innocentius IX d, qui pariter solum duobus mensibus in vivis superfuit; cumque huic successisset Clemens VIII, tot negotia tractanda habuit, ut dictæ litteræ remissoriales & compulsoriales expediri nequierint ante diem V Decembris anni MDXCV, Pontificatus ejusdem anno quarto; quo die Actor regis, Laurus Dubliul, & doctor Joannes Baptista Vives, velut procurator Valentiæ, & pater magister frater Bartholomæus de Miranda, procurator generalis Ordinis Prædicatorum, Congregationi Rituum obtulerunt articulos, quos probare volebant.

[28] Cumque Jacobum Nerottum, Cameræ Apostolicæ procuratorem fiscalem, [tardius expediuntur,] ad eas litteras remissioriales expediendas antea citassent, fiscus protestatus est, ut in iisdem nominarentur judices non suspecti, utque in examine adesset suus Substitutus, doctor Martinus Andreas Pavorde (quæ dignitas ecclesiæ archiëpiscopalis Valentinæ est) & doctor cathedraticus universitatis ejusdem civitatis, aliusve ex iis, quos dictus Jacobus Nerotto indicasset. Atque ita sacra Congregatio Rituum Remissoriales dedit, judices commissarios nominans archiëpiscopum Valentinum, & episcopos Segobrigensem & Marrochianum f, addita clausula, ut saltem eorumdem duo in recipiendis testimoniis præsentes adessent. Post hæc die XII Martii anni MDXCVI procurator fiscalis Cameræ Apostolicæ obtulit certa interrogatoria, quibus interrogandi essent omnes testes, ac die XVI ejusdem mensis & anni Substitutum suum nominavit doctorem Martinum Andrea, & alios; clausæque ac sigillatæ litteræ remissoriales & compulsoriales die XVI Martii prædicti anni MDXCVI traditæ sunt in manus Horatii Ciandelier mercatoris, qui eas recipiens juravit, se easdem per securum portitotorem missurum Valentiam ad negotiorum suorum procuratorem Marcum Antonium Museffi mercatorem.

CAP. V.

[29] Hasce litteras remissoriales fida manu Valentiam allatas civitatis syndicus Jacobus Bertrandus, [Valentiamque demunt afferuntur anno 1596:] B. Ludovici frater, & magister frater Vincentius Justinianus Antist, velut procurator conventus Prædicatorum ejusdem civitatis, & patris magistri fratris Hieronymi Baptistæ della Nuza, provincialis provinciæ Aragoniæ, ac reverendissimi patris Generalis totius Ordinis Prædicatorum, magistri fratris Hippolyti Mariæ Beccaria Montis-Regalensis, cum litteris procurationis a Christophoro Ferreri, civitatis Valentinæ notario die XII Julii anni MDXCVI acceptis; præsente etiam Marco-Antonio Museffi, mercatore ac negotiorum procuratore Horatii Ciandelier, die XVII Octobris dicti anni laudatas litteras remissoriales ac compulsoriales obtulerunt domino Joanni de Ribera archiëpiscopo Valentino, & domino Joanni de Espinosa episcopo Marrocchiano; qui obedientes & acceptantes dictam Apostolicam commissionem, Gasparem Miconi, archiëpiscopalis curiæ Valentinæ notarium in eadem causa notarium constituerunt, nuncium vero Joannem Ferreri, recepto ab eis jurejurando de officio suo fideliter peragendo.

[30] [dein debitæ informationes,] Cumque die XXVII Novembris ejusdem anni MDXCVI doctorem Martinum Andrea Pavorde ecclesiæ archiëpiscopalis aliosque præterea a Jacobo Nerotto, Cameræ Apostolicæ procuratore fiscali, substitutos, tempore locoque præstitutis, ac recipiendos examinandosque testes citassent, processum instruere cœperunt, ac primo eos super interrogatoriis procuratoris fiscalis Cameræ Apostolicæ, deinde super articulis, a procuratoribus canonizationis oblatis examinarunt. Examinarunt autem testes numero ducentos nonaginta unum usque ad diem secundam Decembris anni MDXCVIII, prolixumque ac copiosum processum formarunt. Et quia in litteris remissorialibus mandatum erat judicibus, ut qualescumque probationes vel scripta, ad hanc canonizationis B. Ludovici Bertrandi causam pertinentia, reperirentur, ea processui insererent; procurator causæ pater frater Ludovicus Primo, patris magistri, fratris Vincentii Justiniani Antist substitutus, die XVII Octobris anni MDXCVI hanc in rem obtulit multas alias informationes, variis in locis acceptas, quæ sequentes sunt eo ordine, quo in processu leguntur.

[31] [variis locis factæ sunt,] Primo informationes, Valentiæ post B. Bertrandi obitum ab ordinario factæ, in quibus centum ac duodecim testes examinati fuere, ut supra dictum est. Obtulit etiam relationem, authentice a notario die XXV Aprilis anno MDLXXXIII conscriptam, quam Jurati oppidi regii Burriana in regno Valentiæ fecerunt de iis, quæ in Servo Dei observarunt anno MDLXXIV, dum ille sermones Quadragesimales jejunii in eodem loco habuit; alteram item anno MDLXXXIII mense Maio in oppido Montesæ confectam; alteramque in oppido Xabea mense Februario MDLXXXIV; alteram Oriolæ mense Februario anni MDLXXXV; alteram anno MDLXXXIII Carthagine Indiarum, ubi Beatus prædicavit; alteram in oppido de Mompoix pariter in Indiis, ubi etiam prædicavit, factam anno MDXCV; alteram item confectam Matriti anno MDXCVIII; alteram Oriolæ anno MDXCVIII; alteram in oppido Alicante diœcesis Oriolensis anno MDXCVIII; alteram Cæsaraugustæ anno MDLXXXIV; alteram in oppido Daroca, diœcesis Cæsaraugustanæ, anno MDLXXXIV g.

[32] Has omnes informationes judices commissarii jusserunt processui inseri, [processusque inde confectas,] scripseruntque ad sacram Rituum Congregationem litteras, ad calcem processus positas, in quibus retulerunt de omnibus, quæ in processu, Apostolica auctoritate de vita & miraculis B. Ludovici formari jusso, acta fuerant; nominantes in eisdem omnes testes in eodem processu auditos, asserentesque, eosdem esse personas fide dignas. Subscripseruntque eumdem processum judices commissarii propria sua manu, & sigillis suis signarunt, & solita subscriptione & legalitate notarii munitum, clauserunt, forisque sigillatum die X Maii anno MDXCIX tradiderunt in manus Marco-Antonio Museffi, ut secure mitteret Romam ad mercaturæ suæ socium Horatium Ciandelier mercatorem.

CAP. VI.

[33] Post missum Romam supra dictum processum desiderabat regnum Valentiæ, ut causa canonizationis B. Ludovici Bertrandi felicem obtineret effectum, [Romam missus,] ideoque Electi trium comitiorum regni, quæ sunt Ecclesiasticorum, Militum ac populi, & deputati regni decreverunt Romam mittere procuratorem, qui eamdem expensis regni promoveret secundum id, quod anno MDLXXXV Montione in curia decretum fuerat ab iisdem tribus ordinibus, ut pro expensis hujus canonizationis concederentur ex communibus redditibus sedecim millia ducatorum, pro beatificatione vero mille. Supra dicti itaque Electi & deputati procuratorem hujus causæ constituerunt multum reverendum patrem magistrum, fratrem Ludovicum Ysteglia (uti constat ex procuratione illi commissa die XIII Julii anni MDXCIX) patrem admodum religiosum & doctum, professorem publicum universitatis Valentinæ, qualificatorem sancti Officii, vicarium generalem totius Ordinis Prædicatorum, sacrique palatii Magistrum, quo in officio obiit. Hic pater Romam adveniens processum una cum litteris Philippi III regis Catholici Clementi VIII Papæ, tradidit, in quibus rex sanctitati suæ supplicabat, ut dignaretur jubere videri ac examinari prædictum processum, auctoritate Apostolica formatum, eaque præterea fieri, quæ pro servi Dei Ludovici Bertrandi canonizatione erant necessaria.

[34] Regiæ litteræ sic habebant: “Sanctissime Pater. [una cum commendatitiis] Processas gestorum, quem Sanctitas vestra pro certa notitia & probatione vitæ & miraculorum beati fratris Ludovici Bertrandi fieri mandavit, ex mandato & commissione mei regni Valentiæ, meaque voluntate & assensu ad Beatitudinem tuam affertur per magistrum fratrem Ludovicum Ysteglia Ordinis S. Dominici, professum monasterii Prædicatorum in civitate mea Valentia, virum præstantem doctrina & religione, qui multis annis Theologiam in universitate Valentina publice docuit, Priorem monasterii Prædicatorum, ac nunc temporis qualificatorem sacri Officii, & in mandatis habentem, ut operam suam conferat ad illius canonizationem ad finem usque sollicitandam, quod hæc cessura sit in gloriam & honorem Dei Domini nostri, & Sancti, totiusque Christiani orbis generale beneficium.

[35] Et ex peculiari devotione, qua eumdem Sanctum complector, [Philippi II,] Beatitudini vestræ supplico, ut plenam fidem legato meo, ac magistro fratri Ludovico Ysteglia adhibens, in mei gratiam mandare dignetur, ut processus iste summa cum brevitate examinetur, eademque pariter fiant acta cetera, canonizationi præmittenda. Quod, præterquam sit opus pietate sanctoque zelo Beatitudinis vestræ dignum, ego pro singulari gratia ac favore Sanctitatis Vestræ admittam, cujus sanctissimam personam Dominus noster servet, ejusdemque vitam ad felicem prosperumque universæ Ecclesiæ suæ statum proroget. Matriti die III Januarii anni MDXCIX.

Sanctitatis Vestræ
Multum humilis ac devotus filius Philippus, Dei gratia Castellæ, Aragoniæ, Legionis, utriusque Siciliæ, Jerusalem, Lusitaniæ, Navarræ & Indiarum rex, qui sanctissimos ejusdem pedes osculatur.”

[36] [ducis Nagiaræ,] Idem pater magister Ysteglia multas etiam alias principum prælatorumque litteras summo Pontifici obtulit, ex quibus solum hic recensebo ducis Nagiaræ, qui fuerat prorex Valentiæ, quique admodum familiariter cum servo Dei fratre Ludovico Bertrando egerat, & in iisdem quædam singularia de eodem narravit, ut sequitur: “Beatissime Pater. Ex mandato Sanctitatis vestræ vestrorumque decessorum commissum fuit patriarchæ Antiochiæ, hujus civitatis Valentinæ archiëpiscopo, aliisque duobus episcopis, ut de vita & morte patris fratris Ludovici Bertrandi, ac miraculis, quæ Dominus Deus noster in vita ac morte ejus facere dignatus est, inquirerent, ut, si ille mereretur, Sanctitas Vestra eumdem honoraret, canonizaretque, eumdem inter Sanctos referendo. Pater magister, frater Ludovicus Ysteglia ad eam causam agendam destinatus rogavit me, ut ego pro notitia illius, quam hausi, dum pro domino meo rege in hac civitate regnoque proregis munere fungebar, ubi triennii spatio sæpe cum ipso conversatus fui, Sanctitatem vestram certiorem facerem, ipsum eo tempore pro tanto Dei servo a populo habitum fuisse, ut nomen Viri sancti promeruerit.

[37] [qui Valentiæ prorex] Vidi ipsum multas infirmitates, gravesque dolores in variis sui corporis membris magna cum patientia perferentem. Accepi ibidem ab eo insignia bonaque consilia, audivi ex ipso multa singularia, quæ, ut prædixerat, evenerunt, quæ tamen, quod jam inde ultra viginti annos effluxerint, Sanctitati vestræ speciatim referre nequeo. Solum dicere possum, ipsum, dum dominus meus rex Philippus II anno MDLXXX tam prope ad mortem redactus fuit, ut jam in palatio ejus medici aulicique eum velata facie velut mortuum reliquerint, & ego ad hunc Servum Dei aliosque hujus civitatis accessi, ut regem in eorum precibus commendarem, multis diebus, priusquam tam de desperata salate, quam de minuto morbo (quibus de rebus solueram per cursores certior fieri) nuncius allatus esset, dixisse mihi, Majestatem suam inde non morituram, seque intellexisse, id orationibus precibusque Servorum Dei non sine miraculo a Domino impetratrum esse.

[38] [& Sancto familiaris fuerat;] Cumque ego ea, quæ dicebat, ipsiusmet precibus adscriberem, turbatus fuit ac moleste tulit ultra, quam res exigebat; quippe cui fastidio erat laudari ab eo, quocum agebat, ac similia sibi attribui. Quia autem verum est, quod Sanctitati vestræ refero, idque inter me ipsumque contigit, obstrictum me sentio, ut Sanctitati vestræ manifestem, cujus felicissimos dies Deus servet prosperetque ad incolumitatem sanctæ Ecclesiæ suæ populique Christiani, ex voto Sanctitatis Vestræ. Valentiæ die XXVI Aprilis anni MDXCIX. Obedientissimus Sanctitatis vestræ filius, qui ejusdem sanctissimos pedes osculatur. Dux de Nagiara.”

[39] Scripserunt insuper ad summum Pontificem Clementem VIII Electi trium statuum regni Valentiæ die VII Julii anno MDXCIX admodum facundam epistolam, [aliorumque multorum litteris:] enixe supplicantes, ut B. Ludovici Bertrandi canonizationem in gratiam hujus regni perficeret. Id ipsum similiter flagitarunt Jurati civitatis Valentinæ, Joannes Baptista Giuliani, Joannes Baptista Colon, Petrus-Antonius Matteu, Gaspar Benedetti & Franciscus Micheli, litteris datis die XXVIII Junii anno MDXCIX. Eadem de causa scripserunt dominus Gaspar Punter, Dertusensis episcopus, die X Februarii anni MDXCIX; Jurati oppidi Xativæ, Gaspar Simeon Martini, Josephus Alphonsus Apparicio, Marcus-Antonius Anguerotti, Petrus Aradoni, Monforte Escrivano, die XXIV Januarii anno MDXCIX. Ita quoque fecerunt Oriolenses, Andreas Soler judex & jurati Nicolaus Perez, Ludovicus Maschefa, & Antonius Perez die XVI Februarii anni MDXCIX, capitulum cathedrale Oriolense die XXIII Martii anno MDXCIX.

[40] Post hæc eidem Papæ Clementi VIII nomine laudati regis, [Processum Clemens VIII ] regnique ac civitatis Valentiæ supplicatum præterea fuit, ut juberet Congregationem Rituum aperire dictum processum, ejusdemque interpretationem faciendam, ceteraque ad procedendum in eadem causa necessaria peragenda curare: Pontifex concessit, & congregatio citari fecit Pompejum Moleglia, sacræ Cameræ Apostolicæ procuratorem fiscalem. Proinde Joannes Baptista Bagni cursor illum die XXVIII Junii anno MDC citavit, ut dicti processus super gestis ac miraculis B. Ludovici Bertrandi auctoritate Apostolica & ad canonizationem peragendam formati, apertioni assisteret; factaque recognitione obsignationis & sigillorum, processus resignatus fuit, & pater magister Ysteglia, causæ procurator, productis testibus probavit, ejusdem subscriptiones ac sigilla esse judicum commissariorum, & notarii Gasparis Miconi, qui processum confecerant.

[41] Huic recognitioni testes adfuerunt doctor Martinus Andrea Pavorde archiëpiscopalis Valentiæ, [resignari jubet; Philippus vero III,] qui postea fuit Romanæ Rotæ auditor, fueratque assistens formationi processus, velut substitutus procuratoris fiscalis Cameræ Apostolicæ; & Vincentius Moregli, doctor in Theologia. Die vero XXIV Augusti ejusdem anni MDC, citato eodem procuratore fiscali, sacra Rituum Congregatio elegit Joannem Hieronymum Rabassa, qui dictum processum interpretaretur & ex Hispanico sermone in Italicum verteret; isque juravit, se eam interpretationem facturum fideliter. Tanto autem rex Philippus III tenebatur desiderio causam canonizationis B. Ludovici Bertrandi perfectam videndi, ut præter jam dictas multas alia ad summum Pontificem, & ad legatum suum, Suessæ ducem scripserit, jubens hunc cam diligentissime sollicitare: duas ergo sequentes ceteris adjecit.

[42] [mortuo patre, causam Canonizationis S. Ludovici tum Pontifici,] Litteræ regis ad Clementem VIII Papam. “Sanctissime Pater, Scribo ad ducem Suessæ, legatum meum, ut meo nomine Sanctitatem vestram instanter flagiter, ut quæ ad canonizationem fratris Ludovici Bertrandi Ordinis S. Dominici pertinent, jubeat peragi; quia hoc vehementer desidero. Supplico Sanctitati vestræ, ut dignetur ipsum auscultare, ejusdemque æquæ petitioni annuere, quia sic mihi admodum singularem favorem & gratiam præstiterit Sanctitas vestra, cujus Sanctissimam personam Dominus Noster servet, ejusdemque vitam proroget ad universæ Ecclesiæ suæ prosperitatem. Matriti die XIV Decembris anni MDC. Sanctitatis vestræ humillimus & obedientissimus filius. D. Philippus Dei gratia rex Castellæ &c.”

[43] [tum legato suo enixe commendat.] Litteræ regis ad legatum suum. “Legate. Intellexi, Sanctitatem suam jussisse resignari processum canonizationis beati fratris Ludovici Bertrandi, ut de eadem tractaretur. Et quamvis, eo quod ex litteris a rege patre meo (cui gloria sit) super hoc negotio tibi scriptis id recorderis, confidam, te solita tua diligentia ad ejusdem felicem successum celeremque finem multum conferre conatum esse; nihilominus, quia ego & unum & alterum, tum ob majorem Dei gloriam inde orituram, tum ob alias justas causas magnopere desidero, solito vehementius tibi mando, ut meo nomine, quam maximo potes studio & compendio utrumque procures; supplicans sanctitati suæ (cui hic acclusas ad fidem tibi faciendam litteras trades) ne manum suam ab eo negotio amoveri patiatur, donec perduxerit ad finem. Admonebitis patrem magistrum, fratrem Ludovicum Ysteglia, ne ab curia absit, ut possit de eodem negotio agere, & sollicitare canonizationem eo modo, quo tibi expedire videbitur, Quod in hoc & in illo prudenter feceris, pro gratissimo servitio reputabo. Matriti die XIV Decembris anno MDC. Rex.”

ANNOTATA.

a Litteræ remissoriales sunt, quibus judicibus inferioribus a judice superiore tribuitur facultas vocandi & examinandi testes, & recipiendi probationes in causis Beatificationis & Canonizationis: quibus vero judex supremus judicibus inferioribus facultatem tribuit, compellendi quoslibet, ut scripturas & instrumenta ad easdem causas pertinentia producant, Compulsoriales dicuntur.

b Sedem Pontificiam tenuit a die 15 usque ad 23 Septembris anni 1590.

c Electus 5 Decembris anni 1590 obiit die 15 Octobris anni proxime sequentis.

d Electus die 30 Januarii anni 1592.

f Adde his episcopum Oriolanum ex Brevi, quod exhibet Roca pag. 509.

g De locis hic, & supra non semel memoratis, consule Indicem Geographicum.

CAPUT III.
Beatificatio Ludovici Bertrandi, cultusque sacer ad totum Ordinem Prædicatorum, clerumque Valentinum extensus.

CAP. VII.

Cum adverteret rex Philippus III, canonizationem B. Ludovici Bertrandi tanto tempore differri, [Philippus III, cum negotium Canonizationis lente procederet,] decrevit ejusdem beatificationem interim postulandam esse; eodemque desiderio accensa regnum Valentiæ hujusque metropolis & conventus Prædicatorum eidem regi supplices preces obtulerunt, ut legato suo per litteras mandaret, ut eam a summo Pontifice instantissime peteret. Proinde anno MDCI, die XX Augusti has sequentes litteras scripsit. “Legate. Certe recordaris, tibi a rege patre meo dominoque a (cui gloria sit) annis elapsis ad preces comitiorum regni Valentiæ per litteras mandatum fuisse de beatificatione patris fratris Ludovici Bertrandi, Ordinis S. Dominici; teque deinde in variis occasionibus laborasse, ut processus solemnis canonizationis promoveretur; quod ego quoque tibi imperavi ex desiderio majorem Dei gloriam procurandi.

[45] Sed cum modo consideraverim, hoc negotium longas posse moras pati, [legato suo mandat;] ut in aliis similibus propter eorum momentum gravitatemque accidisse, vidimus; & intellexerim, devotionem erga hunc Patrem indies tam in civitate regnoque Valentiæ, quam in omnibus ejusdem Ordinis ædibus tantum crescere propter miracula, quæ Deo placet pro illius meritis operari, ut desiderent ei posse altaria publice erigere, ac peculiares de eo Missas celebrare. Quem in finem necesse est (ut nostis) eum prius a summo Pontifice inter Beatos referri, ut soluit Sedes Apostolica alios Sanctos referre, quos postea solenniter canonizavit.

[46] Videtur mihi nunc omni opera instandum, secundum id, [ut Beatificationem a Pontifice petat;] quod supra dixi, tibi a rege domino meo ad preces comitiorum regni Valentiæ injunctum fuisse; ac proinde, cum id ipsum a me flagitent Religiosi Ordinis S. Dominici, multumque intersit divini servitii, enixe tibi commendo, ut, simul atque præsentes acceperis (non tamen desistens a procurando sollicitandoque, ut procedatur ulterius, &, quæ ad processum solemnis canonizationis pertinent, terminentur) Sanctitati suæ tradas litteras, quas pro fide tibi facienda ad ipsum scribo, supplicans, ut ipsi placeat in gratiam dictæ civitatis regnique ac conventuum Ordinis nunc illum beatificare ad prædictos fines obtinendos. Quam in rem omne studium tuum omnemque operam conferes, simul prosequens, quæ ad prædictam canonizationem spectant, ut supra dictum est: nam propter ea, quæ jam memoravi, sic mihi maxime singulare gratumque servitium præstiteris. Datum Vallisoleti die XX Augusti anno MDCI.”

[47] Neque hisce litteris rex Philippus III ad Servi Dei, [qua de re etiam ad præfectum Congregationis Rituum,] fratris Ludovici Bertrandi beatificationem cito obtinendam contentus, insuper subsecuto anno MDCII, die XXVII Aprilis alteras in eumdem finem ad illustrissimum Cardinalem Gesualdum, velut Congregationis Rituum præfectum dedit, quas hic subjicio, “Reverendissimo in Christo Patri Cardinali Gesualdo, carissimo suo multumque dilecto amico Dominus Philippus, Dei gratia rex Castellæ &c. Reverendissime in Christo pater, Cardinalis Gesualde, mihi carissime, multumque dilecte amice. Jam audieris, me per legatum meum Suessæ ducem Sanctitati suæ institisse, ut causam sollemnis canonizationis patris fratris Ludovici Bertrandi, Ordinis S. Dominici, e civitate Valentina oriundi, juberet expediri; ac novissime, ut interea, dum ea causa finiatur, eumdem Beatis adscribere dignetur, quo liceat conventibus ejus Ordinis, aliisque personis ipsi devotis (quarum numerus continue augetur propter miracula, quæ Deus in illius gratiam operatur) eidem publica erigere altaria, Missasque particulares de eo celebrare.

[48] [Cardinalem Gesualdunt, scribit.] Quamquam vero confidam fore, ut Sanctitas sua hanc mihi concedat gratiam, quam petii, quamque universum Valentiæ regnum merito exspectat; sciamque, te operam tuam eo contulisse ac collaturum pro officio tuo debito; nihilominus (ut majori cum fervore studioque id facere pergas) volui per hasce præsentes tibi significare, me maximopere desiderare celerem hujus causæ finem, utque interea Pontifex dictum fratrem Ludovicum supra dicta de causa Beatis adscribat. Itaque enixissime te rogo, ut quantum ad primum attinet, bona tua officia ulterius prosequaris; & quod ad alterum spectat, talia præstes, ut illud brevi obtineatur. Persuasum habeto, præterquam quod hac ratione divinum servitium multum promoveris, mihi id a te gratissimum fore; uti etiam, si mihi significaveris, quæ in hoc negotio feceris. Reverendissime in Christo pater, Cardinalis Gesualde, mihi carissime multumque dilecte amice, Dominus noster perpetuo te custodiat. Vallisoleti die VII Aprilis MDCII. Ego rex.”

CAP. VIII.

[49] Beati Ludovici Bertrandi causa beatificationis agebatur in Congregatione Rituum, [Congregatio sacrorum Rituum, examinata causa,] dabaturque singulis, qui ejusdem Congregationis erant, Cardinalibus summarium & scriptæ instructiones de omnibus, quæ tractanda erant in singulis congregationibus, quæ multæ habitæ fuerunt usque in annum MDCVIII; judex autem, seu Ponens, erat illustrissimus Cardinalis Serafinus. Post examinatam autem primo processus validitatem, qui erat in forma probante, examinatosque juridice testes, ac denique probatis ex Processu insignibus illius virtutibus & heroïcis gestis, multisque ac magnis miraculis, per intercessionem ejus tam in vita ejusdem, quam post mortem a Deo patratis, eadem sacra Congregatio die XIX Martii anno MDCVIII decrevit, posse summum Pontificem Paulum V inter Beatos (si ita ipsi visum fuerit) referre servum Dei fratrem Ludovicum Bertrandum, titulumque Beati eidem concedere, utque de eo Missa & officium confessoris non pontificis celebrari valeat; sique sua Sanctitas vellet, ad canonizationem ejusdem, perficiendam posse procedere.

[50] Scripsit etiam rex Philippus III ad Paulum V Papam, [in Beatorum numerum referri posse, censet,] eamdem beatificationem enixe flagitans, suoque legato Gastoni de Moncada, marchioni d'Aytona, mandavit, ut eamdem postularet. Quibus de causis illustrissimus dominus Cardinalis Pinellus Ostiensis episcopus, sacri Collegii decanus, die XXI Aprilis ad eumdem Paulum V retulit de sacræ Rituum Congregationis hac super re sententia; & sua Sanctitas ex totius sacri Collegii judicio decretum Congregationis approbans, titulum Beati Servo Dei Ludovico Bertrando attribuit, & facultatem concessit, ut in omnibus conventibus ac monasteriis Religiosorum Religiosarumque Ordinis Prædicatorum regni Valentiæ de eodem Missa & Officium celebrari possent. Decretum dictæ Congregationis tale est.

[51] “Dominicus episcopus Ostiensis, sacri Collegii decanus, [ac hujusmodi] sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis Pinellus-Universis & singulis præsentes inspecturis, lecturis, & audituris salutem in Domino sempiternam. Cum ob excellentiam & sanctitatem vitæ bonæ memoriæ fratris Ludovici Bertrandi Valentini, Ordinis Prædicatorum, atque ob miraculorum coruscationem, quæ omnipotens & misericors Deus præter consuetum naturæ usum ejus meritis & intercessione, tam dum viveret, quam post ejus fœlicem in Domino obdormitionem, operari dignatus est, serenissimus Philippus III Hispaniarum rex Catholicus, regnum Valentiæ, nec non universus Prædicatorum Ordo, Sanctissimo Domino nostro Paulo Papæ quinto humiliter & iteratis præcibus supplicaverint, ut ad conservandam & augendam populorum devotionem, quæ maxima ubique existit, & præcipue in Corona Aragoniæ b, erga ipsum bonæ memoriæ fratrem Ludovicum ob innumeras ejus meritis receptas a Deo gratias, quas specialiter & peculiariter ipsemet serenissimus rex Catholicus se accepisse fatetur, Sanctitas sua dignaretur concedere, ut, donec dictus bonæ memoriæ frater Ludovicus in Sanctorum numerum referatur, Beatus nuncupari possit, & debeat, ac de eo, velut de Beato, festum celebrari, & Missa atque Officium recitari liceat, tamquam de uno confessore non pontifice in Corona Aragoniæ c, & per universum Ordinem Prædicatorum.

[52] Et cum idem Sanctissimus Dominus noster negocium hoc mature discutiendum & examinandum ad sacram Rituum Congregationem remiserit, [ea de re] in qua Processus, legitime & auctoritate Apostolica confecti, de vitæ sanctitate, puritate fidei, ac miraculorum coruscatione ejusdem bonæ memoriæ Ludovici præsentati fuerunt, & diligenter ab illustrissimo & reverendissimo domino Cardinali Seraphino, de ejusdem Congregationis ordine examinati, quorum etiam compendium, sive summarium, per manus singulorum dominorum Cardinalium ejusdem Congregationis transmissum fuit, audita tandem relatione prædicti illustrissimi & reverendissimi D. Cardinalis Seraphini, de præmissis facta in eadem Congregatione, die XIX mensis Aprilis, cum ex dictus Processibus satis & abundantissime constet de puritate fidei, sanctitate vitæ, miraculorumque operatione ejusdem bonæ mem. fratris Ludovici Bertrandi, ita ut etiam ex eisdem posset ad actualem canonizationem deveniri; eadem sacra Rituum Congregatio censuit (si Sanctissimo Domino nostro placuerit) ut ipse frater Ludovicus imposterum Beatus nuncupari possit & valeat, deque ipso, tamquam de Beato, in civitate & regno Valentino Officium & Missa, sicut de uno Confessore non pontifice, anniversario ejus obitus die d a Fratribus, & Religiosis utriusque sexus ejusdem Ordinis licite ac libere recitari possit & valeat.

[53] [decretunt condit;] Et idem Sanctissimus Dominus noster Paulus Papa quintus, audita super præmistis omnibus relatione, eidem in consistorio secreto a nobis facta, die infra scripto annuit, sententiamque Congregationis approbavit, ac indulsit & concessit, ut de beato Ludovico Bertrando in civitate & regno Valentiæ, in omnibus monasteriis & ecclesiis Fratrum atque monialium ejusdem Ordinis Prædicatorum, ab ipsis Fratribus & monialibus, die XIX e mensis Octobris, quo die ejus obitus solemnis memoria celebratur, singulis annis Officium & Missa de Communi unius Confessoris non pontificis, secundum ritum & consuetudinem sui Ordinis, recitari & celebrari libere & licite possit & valeat. In quorum omnium & singulorum fidem & testimonium præsentes per infrascriptum ejusdem Congregationis secretarium fieri jussimus, & manu nostra propria subscripsimus, nostrique soliti sigilli appensione muniri fecimus. Romæ in palatio nostræ solitæ residentiæ die XXI mensis Aprilis anni MDCVIII. Pontificatus vero Sanctissimi Domini nostri Pauli divina providentia Papæ quinti anno tertio.

Dominicus episc. Ostiensis Card. Pinellus.
J. P. Mucantius secretarius Congreg.”

[54] [quod reipsa Paulus V] Breve beatificationis beati Ludovici Bertrandi, Pauli V jussu anno MDCVIII die XIX Julii editum tale est:

“Paulus Papa V.
Ad perpetuam rei memoriam.

In Sede Principis Apostolorum, nullis licet nostris suffragantibus meritis, a Domino constituti, piis Catholicorum regum, & aliorum fidelium votis, quibus virtutum Dominus in Servis suis honorificatur, libenter annuimus, & auctoritate Apostolica indulgemus, prout in Domino conspicimus expedire. Sane charissimi in Christo filii nostri, Philippi Hispaniarum regis Catholici, regni Valentiæ, & Ordinis Fratrum Prædicatorum nomine nobis expositum fuit, quod bonæ memoriæ Ludovicus Bertrandus Valentinus, dicti Ordinis Fratrum Prædicatorum professus, multis & eximiis virtutibus & gratiis vivens, ac miraculorum dono a Domino, tam in vita, quam post mortem, illustratus fuit; & ideo magna est etiam erga ejus nomen & memoriam populorum & Aragonum regni devotio. Quapropter, tam dictus Philippus rex, quam regnum & Ordo prædicti, semel & iterum nobis supplicari fecerunt, ut, donec canonizationis honorem, quem dicto Ludovico ob excellentia ejus merita aliquando, divina adspirante gratia, habitum iri sperant, ab Apostolica Sede impetrent, eumdem Ludovicum Beatum vocari, & de eodem Officium & Missam in civitate & regno Valentiæ, tanquam de Confessore non pontifice, agi posse, auctoritate Apostolica indulgeremus.

[55] Quare re prius per venerabiles fratres nostros sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinales, [exsequitur anno 1628 die 29 Julii.] sacris Ritibus præfectos, quibus eam examinandam demandavimus, mature discussa, de eorumdem Cardinalium consilio, prædictorum Philippi regis, regni Valentiæ, & Ordinis Fratrum Prædicatorum supplicationibus inclinati, quod imposterum dictus Ludovicus Bertrandus Beatus nuncupari, de eoque in civitatis & regni Valentiæ omnibus monasteriis & ecclesiis Fratrum atque monialium ejusdem Ordinis Prædicatorum ab ipsis Fratribus & monialibus die XIX mensis f Octobris, quæ, ut asseritur, ejus obitus dies est, singulis annis Officium & Missa de Communi unius Confessoris non pontificis, secundum ritum & consuetudinem sui Ordinis, celebrari libere & licite possit & valeat, Apostolica auctoritate tenore præsentium perpetuo concedimus & indulgemus. Non obstantibus constitutionibus & ordinationibus Apostolicis, cæterisque contrariis quibuscumque. Datum Romæ apud Sanctum Marcum sub anulo Piscatoris die XXIX Julii MDCVIII. Pontificatus nostri anno quarto.

Scipio Cobellutius.”

CAP. IX.

[56] Brevi Beatificationis B. Bertrandi in civitatem Valentiæ allato, magna admodum ac magnifica festa celebrata fuere, [Restrictus] tantumque per universum mundum crevit erga hunc Sanctum devotio, ut multi dolerent, quod non possent ipsi quoque ea gratia uti, quam summus Pontifex soli Ordini S. Dominici in regno Valentiæ concesserat; ac præ ceteris clerus Valentinus, aliorumque Ordinum Religiosi. Quam ob rem patriarcha, archiepiscopus Valentinus, pro singulari sua erga Beatum devotione Paulo V Papæ supplicavit, ut in suo Corporis Christi collegio (quod magnifica ædes est, in qua divina Officia sollemni pietate peraguntur) liceret Officium Missamque de eo festa ejusdem luce celebrare; eamque gratiam obtinuit. Neque ea contentus archiepiscopus fuit, sed memor arctissimæ amicitiæ, quam cum B. Bertrando coluerat, voluit ejusdem festum celebrare in Valentino conventu Prædicatorum, fundato perpetuo reditu, unde ejusdem Beati festivo die sumptuosum, sed religiosum, convivium Religiosis patribus Prædicatoribus præberetur.

[57] Supplicavit præterea eidem Paulo V, ut gratia, [primum,] solis regni Valentiæ conventibus indulta, etiam ad universum Ordinem Prædicatorum extenderetur, ut ab iis omnibus Officium & Missa de eodem Beato fieri posset, utque eadem facultate clerus aliorumque Ordinum Religiosi in eadem civitate Valentia gauderent. Hanc gratiam etiam dominus Franciscus de Castro, legatus regius, ipsius regis nomine flagitavit, ac similia per liitteras petierunt serenissimi Belgii principes Albertus archidux & Hispaniarum Infans domina Isabella.

[58] Pontifex vero eorum memoriale remisit ad Congregationem Rituum, [B. Ludovici] quæ die XIX Octobris anni MDCX decrevit, posse Sanctitatem Suam (si sic ei placeret) concedere, ut dicta gratia extendatur ad totum Ordinem Prædicatorum per universum mundum; utque Valentiæ, ubi illius corpus quiescit, liceat universo clero omnibusque cujuscumque Ordinis Religiosis Officium & Missam modo præscripto celebrare, factaque hac super re die XXV Octobris ejusdem anni MDCX per Cardinalem Pinellum decanum Sanctissimo Domino in consistorio secreto relatione, idem Pontifex annuit, gratiamque indulsit, ac eodem die XXV Octobris laudatus Cardinalis Pinellus, velut dictæ Congregationis Rituum præses, sequens decretum expediri mandavit.

[59] [cultus]“Dominicus episcopus Ostiensis Sacri Collegii decanus, sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalis Pinellus. Universis & singulis præsentes inspecturis, lecturis & audituris salutem in Domino sempiternam. Cum ob excellentiam fidei, sanctitatem vitæ, & miraculorum coruscationem piæ memoriæ Fratris Ludovici Bertrandi Valentini, Ordinis Prædicatorum, & totius regni Valentini populorum erga illum devotionem, venerationem & concursum ad ejus sepulcrum, instante serenissimo Philippo III, Hispaniarum rege Catholico, & regno Valentiæ, ac universo Prædicatorum Ordine, Sanctissimus Dominus noster, Paulus Papa quintus, in sacra Rituum Congregatione nostra examinari jusserit Processus, auctoritate Apostolica rite & recte confectos, super vita, miraculis & devotione populi erga dictum Fratrem Ludovicum Bertrandum, nostraque de contentis in dictis Processibus audita summaria relatione, ejusdem nostræ Congregationis sententiam approbaverit, confirmaverit, & laudaverit; ac concesserit & indulserit, ut in posterum dictus Frater Ludovicus Bertrandus Beatus nuncupari possit, & valeat, deque eo, tanquam de uno Confessore non Pontifice, in civitate & regno Valentiæ tantum ab omnibus Fratribus & Religiosis utriusque sexus Ordinis Prædicatorum, in eorum monasteriis & ecclesiis, Officium & Missa de Communi unius Confessoris non Pontificis, secundum ritum & consuetudinem ejusdem Ordinis, libere & licite recitari possit, ut in dictæ nostræ Congregationis decretis, & in nostris desuper expeditis litteris patentibus, sub die XXI mensis Aprilis, latius continetur.

[60] [ad totum Ordinem Prædicatorum,] Cum autem indies magis ac magis devotio populi Christiani erga dictum beatum Ludovicum Bertrandum augeatur, non solum in civitate & regno Valentiæ sed per totum etiam orbem in universa Religione Dominicana, ac major quotidie fiat & crescat ex universa Hispania & remotis etiam provinciis concursus ad ejus sepulcrum ob innumeras & magnas gratias, quas Deus fidelibus suis ipsius beati Ludovici meritis & intercessione concedere non dedignatur; idem serenissimus Philippus III, Hispaniarum rex Catholicus, & per litteras, & per suum in Urbe oratorem, & totum ipsum regnum Valentiæ, & universus Dominicanæ Religionis Ordo, nec non etiam serenissimus Flandriæ princeps, iteratis precibus apud eumdem Sanctissimum Dominum nostrum institerint, ut dignaretur indulgere & concedere, ut gratia, concessa Fratribus & Religiosis utriusque sexus Ordinis Prædicatorum in regno Valentiæ tantum, ut de dicto beato Ludovico Officium recitare possint & valeant, extendatur per universum Ordinem Prædicatorum ubique terrarum, & concedatur, ut in regno Valentiæ, non tantum Dominicani, sed etiam omnes alii presbyteri & clerici sæculares, ac Regulares, & quicunque utriusque sexus viri & mulieres voluerint, ut supra, de Beato recitare, & Missam celebrare, sive audire possint.

[61] Et cum hoc etiam idem Sanctissimus Dominus noster in eadem nostra Congregatione Rituum examinari jusserit, [omnemque clerum Valentinum] die XIX præsentis mensis Octobris, illustriss. & reverendiss. DD. mei collegæ una mecum congregati, visis ejusdem Philippi III, Hispaniarum regis Catholici, litteris, & instantiis factis nomine totius regni Valentiæ, & universæ Religionis Dominicanæ, ac principum Flandriæ, censuimus, si Sanctissimo Domino nostro placuerit, ut gratia prædicta possit extendi per universam Religionem Dominicanam in toto orbe terrarum, & posse concedi in civitate tantum Valentiæ, ubi dicti beati Ludovici corpus requiescit, ut omnes utriusque sexus viri & mulieres, ac Religiosi Regulares, & sæculares possint de dicto Beato Officium recitare, & Missam celebrare, vel audire.

[62] Et facta per nos de prædicta nostræ Congregationis sententia relatione eidem Sanctissimo Domino nostro in consistorio secreto hac die infrascripta, [extenditur.] Sanctitas sua annuit, & sententiam Congregationis laudavit & approbavit, ac concessit & indulsit, ut de dicto beato Ludovico per universum orbem a Fratribus & Religiosis utriusque sexus Ordinis Prædicatorum Officium & Missa recitari & celebrari possit & valeat, & in civitate Valentiæ etiam ab omnibus sæcularibus & Regularibus, qui voluerint, dictum Officium, ut supra, recitare, Missam celebrare, sive audire, libere & licite possint ac valeant. In quorum omnium & singulorum fidem ac testimonium præsentes per inscriptum g ejusdem Congregationis secretarium fieri jussimus, manu nostra propria subscripsimus, nostrique soliti sigilli impressione muniri fecimus. Romæ in palatio nostræ folitæ residentiæ die XXV mensis Octobris MDC h. Pontificatus vero ejusdem Sanctissimi Domini nostri Pauli, divina providentia Papæ quinti anno sexto.

Dominicus episcopus Hostiensis Cardinalis Pinellus.
J. P. Mucantius Secret Congreg.”

ANNOTATA.

a Obiit Philippus II anno 1598, die 13 Septembris.

b Aragoniæ Corona hic accipitur pro regno Hispaniæ generatim.

c Vide lit. præcedentem.

d IX Octobris.

e Imo IX.

f Vide lit. proxime præcedentem.

g Seu subscriptum.

h Lege: MDCX, ut supra num. 58.

CAPUT IV.
Causa Canonizationis B. Ludovici Bertrandi ad finem fere perducta, tandem vero a Clemente X absoluta.

CAP. X.

Valentinus Prædicatorum conventus defiderans, ut Processus canonizationis B. Ludovici Bertrandi promoveretur, [Causa Canonizationis] interea mortuo reverendissimo patre magistro Ysteglia, sacri palatii magistro, ejusdemque causæ procuratore, decrevit unum e Religiosis suis ad curiam Romanam destinare, qui Ystegliæ succedens eam curaret. Proinde dicti conventus Prior, magister frater Hieronymus Mos, omnium Fratrum consensu patrem fratrem Joannem Baptistam Alzamora, doctorem in Theologia, elegit, tradito ipsi procurationis mandato die IV Februarii anni MDCXV. Is die XIX Octobris ejusdem anni Romam adveniens, nihil prætermisit, quo dictam causam promoveret, obtulitque summo Pontifici Paulo V memoriale, in quo Sanctitati Suæ supplicavit, ut dignaretur causam canonizationis B. Ludovici Bertrandi committere tribus senioribus Rotæ Auditorum, ut hi examinarent Processus ad canonizationem spectantes.

[64] Concessit eam gratiam Pontifex, causamque illustrissimo domino Sacrato, [Rotæ auditoribus committitur,] archiëpiscopo Damasceno, illustrissimo domino Coccino, Rotæ decano, ac reverendissimo domino Manzanedo de Chignones, auditori Rotæ, commisit, quibus hæc commissio oblata fuit die XXII Junii anno MDCXVI. Illi autem, acceptata commissione die XXVII ejusdem mensis, notarium causæ constituerunt Sebastianum Taborino Virodunensem, primoque die Julii ejusdem anni Processus causæ a Congregatione Rituum ad Rotam translati fuere, dictoque notario traditi. Cumque laudatus pater procurator causæ tria Processus apographa facienda curasset, quorum quodlibet ex bis mille quingentis & quadraginta quinque foliis constabat, die IV Julii ejusdem anni judices commissarii edito decreto mandarunt, ut apographa cum autographo conferrentur, ejus rei cura notario causæ commissa.

[65] [ejusdemque procurator constituitur Avignonus,] Facta hac collatione, unicuique judici suum datum apographum est; sed cum jam inchoanda causa erat, placuit Deo prædictum patrem fratrem Joannem Baptistam Alzamora, causæ procuratorem, ad se evocare, quod mense Aprili anni MDCXVII evenit. Qua de causa nihil præterea actum fuit, donec reverendissimus pater magister, frater Raphaël Rifoz, totius Ordinis Prædicatorum vicarius generalis (postea episcopus Helenensis a) ad conventum Prædicatorum Valentiæ scripsit, ut aliquem patrum ad eam causam agendam Romam mitterent. Itaque magister frater Hieronymus Cucalini, tunc ibidem Prior, cum communi omnium patrum conventus consensu jussit me eum in finem illuc ire cum mandato procurationis, dato die VI Octobris anni MDCXVII.

[66] Romam ego adveni die XXVIII Decembris dicti anni, [B. Bertrandi] & post exposita a me supra dictis judicibus postulata, traditaque scripta necessaria, habita fuit die XXX Aprilis anno MDCXVIII prima de causa canonizationis B. Bertrandi Congregatio in palatio Apostolico Quirinali, in qua illustrissimi domini judices decreverunt, Processum commissorialem esse in forma probante ad prosequendam canonizationem. Secunda Congregatio Romæ habita fuit in sacristia S. Augustini eodem anno MDCXVIII, die XVII Julii, in qua decretum fuit, testes in Processu remissoriali bene ac juridice examinatos fuisse. Die XVIII Septembris ejusdem anni MDCXVIII habita fuit in eadem sacristia Congregatio tertia, in qua decretum fuit, ad canonizationem perficiendam optime probatam fuisse insignem B. Bertrandi fidem, ac pariter constare de ejusdem firmissima spe, & ardentissima charitate & amore Dei ac proximi.

[67] Ejusdem anni MDCXVIII die XXVI Septembris celebrata fuit quarta Congregatio similiter in sacristia S. Augustini, [virtutes,] in qua decretum fuit, recte probatas fuisse B. Bertrandi virtutes, scilicet prudentiam, justitiam, paupertatem, castitatem, orationem & patientiam, ad canonizationem perficiendam. Die V Octobris ejusdem anni MDCXVIII habita fuit Congregatio in Monte Quirinali, decretumque, constare optime de magna temperantia, mortificatione & humilitate B. Bertrandi, atque etiam bene probatum esse communicatum ipsi a divina Majestate donum prophetiæ, magnumque populi concursum, qui post illius obitum ad ejusdem manus pedesque osculandas accedebat, & vestimenta ipsius pro sacris reliquiis auferebat; uti & magnam sepulcri ejus venerationem.

[68] Eodem anno MDCXVIII, die XV Octobris habita fuit sexta Congregatio in palatio Apostolico Montis Quirinalis, [& varia vivi,] in eaque decretum est, ad canonizationem faciendam bene probata esse duo miracula; videlicet unum de grandi incendio, quod e monte versus vineam in confinibus Albaydæ b velociter progrediens Beatus, solo signo Crucis formato, subito penitus extinxit; alterum de strumis Sperantiæ Assensi a Beato, ulcera lambendo, sanatis; quæ sanatio pariter subitanea fuit. Anno MDCXIX, die XVIII Februarii domini judices septimo congregati fuere in palatio Quirinali, approbaruntque pro canonizatione duo miracula, quorum unum fuit multiplicatio panis in conventu sancti Honuphrii, quod ex septem frustis panis ultra triginta Fratres refecti fuerint ad primam mensam, & abunde superfuerit ad secundam: alterum autem miraculum fuit de Vincentia Moregli, quæ, cum omnino contracta esset & ulceribus plena, se ipsam frustulo habitus Beati attingens eo ipso temporis momento convaluit.

[69] Die IV Martii anni MDCXIX octava Congregatio habita fuit in eodem palatio, [mortuique] ac tria miracula ad eumdem finem approbata fuerunt. Primum erat lumen supranaturale, quod ex ore Beati prodire visum est eo temporis momento, quo ille animam exspiravit; secundum musica angelorum, post ejusdem obitum audita; tertium de fistula Isabellæ Salon, quæ Beati jam defuncti manu tacta illico sanata fuit. Nona Congregatio in Monte Quirinali habita fuit anno MDCXIX, die XX Martii, in qua approbata sunt duo miracula de duobus pueris graviter ægrotantibus, quorum unus laborabat febri, fluxuque ac gravi hernia; alter vero, præterquam quod etiam gravem herniam pateretur, vomebat sanguinem, qui ambo eodem temporis momento, quo aqua fontis a Beato, dum viveret, benedicti, loti fuere, sanati sunt.

[70] [miracula] Die XV Aprilis anni MDCXIX habita in eodem palatio est Congregatio decima, in qua approbatum fuit miraculum factum in Anna Monforti, quæ cum paralytica esset & vicina morti, ex eodem fonte bibens sanitatem recepit. Die XVII Maii anno MDCXIX in eodem palatio habita fuit Congregatio undecima, duoque miracula approbata fuere; unum scilicet de Gaspare Ramirez cæco, qui Beati sepulcrum invisens, perfectum visum recuperavit; & alterum de puellula pariter cæca, Joannis Sagarra filia, quæ oculos suos aqua prædicti fontis lavans videndi facultatem illico recepit. Die XIV Junii anni MDCXIX duodecima vice judices convenerunt in supra dicto palatio, approbaruntque miraculum Joanni de Pedever claudo concessum, qui cum incedere nequiret sine fulcris, portatas ad Beati sepulcrum, post fusas ibi preces, eodem tempore incolumis evasit.

[71] [Rotæ auditores recte probata fuisse statuunt;] Die III Julii anni MDCXIX in eodem palatio fuit habita Congregatio decima tertia, quæ duo miracula approbavit, unum splendoris supernaturalis, visi in Beati cadavere in ecclesia; alterum supernaturalis odoris, quo idem Beati corpus fragravit. Die XXXI Julii anni MDCXIX decima quarta Congregatio celebrata fuit in Sapientia, in qua tria miracula approbata sunt; videlicet, quod, cum Isabella Vincentia Pugiades vehementi febri correpta, loquendique facultate destituta & morti vicina decumberet, solo Beati Rosarii attactu perfecte sanata fuerit; alterum, quod Andrea Alreus, postquam ter peperisset, omni lacte semper destituta, cum quinque mensibus post tertium puerperium sepulcrum Beati inviseret, lacte abundaverit. Tertium, quod, cum Hieronyma Giner totum caput ulcerosum cuteque ac capillis radicitus nudatum haberet, postquam illud oleo lampadis ad sepulcrum Beati ardentis unctum fuit, sanata fuerit, capillique renati sint.

[72] [urgentibus interim causam Philippo III,] Dum causa agebatur in Rota, rex Philippus III majori etiam, quam ante, desiderio flagrans, eam brevi terminatam videndi, hasce litteras ad Paulum V Papam scripsit. “Sanctissime Pater. Scribo ad Cardinalem Borgiam, ut meo nomine supplicet Sanctitati vestræ, ut jubere dignetur, causam canonizationis beati Fratris Ludovici Bertrandi e civitate Valentia oriundi, & Religiosi Ordinis S. Dominici, quantocyus expediri, multas ob causas, multasque rationes id ita exigentes, ac singulariter ob solatium, quod hæc civitas & peculiariter Religiosi conventus, in quo ille habitum induit, vixit obiitque, & ejusdem corpus quiescit, inde hausturi essent. Obsecro Sanctitatem vestram, ut ipsum audire dignetur, eique fidem habere, ac supplicibus ipsius precibus benigne annuere, quod ob allegatas rationes pro gatia & singulari favore Beatitudini vestræ acceptum referam, cujus Sanctissimam personam Dominus noster ad prosperum felixque universalis Ecclesiæ regimen servet incolumem. Sanctitatis vestræ humillimus ac devotus filius Philippus Dei gratia &c, qui ejusdem sanctissimos pedes ac manum osculatur. Rex.”

[73] Eidem summo Pontifici pro eadem canonizatione obtinenda per litteras supplicarunt illustrissimus ac reverendissimus dominus, [variisque civitatibus] dominus Isidorus Aliaga, archiëpiscopus Valentinus die VIII Novembris anni MDCXVII; Jurati civitatis Valentiæ Joannes Baptista Catalani, Petrus-Ludovici Ramos, Balthasar Dalp, Franciscus Artes, Alphonsus Sugner, & Raphaël Darder die IV Novembris anni MDCXVII; Deputati regni Valentiæ die IX Novembris anni MDCXVII; Jurati civitatis Segorbiensis Hieronymus Vincenzo, Joannes Climente & Petrus Climente die XXX Julii anni MDCXIV; & ejusdem civitatis capitulum die VIII Junii anni MDCXIV; jurati civitatis Alicante Jacobus Pastori, Franciscus Camicia, & Martinus Perez die XIII Februarii anni MDCXVIII, ejusdem civitatis capitulum die XIII Februarii anni MDCXVIII; Deputati regni Aragoniæ die VI Novembris anni MDCXIX; illustrissimus dominus comes Aranda die XVII Octobris anni MDCXIX; Jurati Cæsaraugustæ die XXVIII Novembris anni MDCXIX, & capitulum ejusdem archiëpiscopatus die XXVIII Novembris anni MDCXIX.

CAP. XI.

[74] Postquam domini Auditores Rotæ prædictas Congregationes habuerant, summus Pontifex Gregorius XV initio Pontificatus sui illustrissimum & reverendissimum dominum Franciscum Sagrati, [Oblata Pontifici Rotæ auditorum Relatione,] archiëpiscopum Damascenum, ob multa sua merita creavit Cardinalem, ac Datarii munere honoravit. Qua de causa cum illustrissimus iste non posset amplius isti causæ vacare, supplicatum Pontifici est, ut alterum judicem in illius locum sufficeret, suffecitque ipse mense Maio anni MDCXXI dominum Jacobum de Cavalier, velut seniorem Auditorum Rotæ, qui Romæ tunc aderant. Postquam hic recognoverat omnia, quæ in hac causa gesta fuerant in Rota, & Relationi ab illustrissimo ac reverendissimo domino Joanne Baptista Coccino, decano Rotæ, compositæ, in qua omnes Sancti virtutes pariterque octodecim miracula in supra dictis congregationibus pro canonizatione probata, prolixe continebantur, una cum ceteris judicibus subscripserat (quam Relationem, quia longa est, hic non infero) eamdem prædicti tres judices die XIII Augusti anni MDCXXI summo Pontifici Gregorio XV in Apostolico palatio Quirinali cum opportunis vivæ vocis verbis obtulerunt.

[75] Pontifex autem subsecuto mense Septembri eam Congregationi Rituum commisit, [S. R. Congregatio causam recognoscit,] ut canonizationis causam denuo examinaret; & ab hac Congregatione commissa fuit illustrissimo ac reverendissimo domino Cardinali Pignatello, ut eamdem sacræ Congregationi proponeret. Cumque ei consignatus fuisset totus Processus, omniaque scripta summariaque tradita omnibus dominis Cardinalibus dictæ Congregationis, aliisque, qui intervenerunt, ac nominatim doctori Joanni Baptistæ Spada, summi Pontificis Cameræque Apostolicæ fisco, qui ad singulas congregationes suis temporibus citatus fuit; illustrissimi ac reverendissimi Cardinales in multis congregationibus cum maturo judicio pronuntiarunt, Processus validos esse, recteque probata omnes virtutes ac miracula, quæ Auditores Rotæ examinaverant, & in Relationem ab iisdem summo Pontifici oblatam retulerant. Proinde die XXII Decembris anni MDCXXI causam canonizationis B. Ludovici Bertrandi concluserunt, edito decreto, posse Pontificem, quandocumque ipsi placeret, eumdem Beatum inter Sanctos referre. Decretum hoc sic habet.

[76] [decernitque procedi posse ad canonizationem,] “Beati Ludovici Bertrandi die XII Decembris MDCXXI. Discussa diligenter ac mature perpensa, de mandato Sanctissimi Domini nostri, in ordine ad canonizationem, causa beati Ludovici Bertrandi Valentini, Ordinis Prædicatorum; Congregatio sacrorum Rituum, pluribus desuper habitis sessionibus, illustrissimo Cardinali Pignatello referente, censuit, tuto posse Sanctissimum Dominum nostrum, quandocumque sibi libuerit, ad solemnem ejusdem beati Ludovici canonizationem juxta sanctæ Romanæ Ecclesiæ ritum & sacrorum Canonum dispositionem devenire, eumdemque diffinire, Sanctum cum Deo regnantem, atque universali Ecclesiæ proponere colendum ac venerandum.

Franciscus Maria Card. a Monte. ” Locus ✠ sigilli.
“J. Baptista Rinuccinus Secretarius.”

[77] [quam Philippus IV] Porro non solus Philippus III c rex pro canonizatione B. Ludovici sæpe ad summum Pontificem scripsit, verum Philippus IV, illius non solum regnorum, sed etiam magis pietatis ac virtutum heres, ad Gregorium XV d felicis recordationis eumdem in finem sequentes litteras dedit. “Sanctissime Pater. Scribo ad ducem d'Alburcherche, legatum meum, ut meo nomine Sanctitati vestræ supplicet, ut dignetur mandare, causam canonizationis beati Fratris Ludovici Bertrandi, Ordinis S. Dominici, breviter expediri ob plurimas justas rationes, quæ concurrunt, uti idem legatus pluribus exponet. Supplico humiliter, ut Sanctitas vestra eum auscultet, eique fidem præstet ac benigne admittere dignetur, quidquid ille hac in parte meo nomine flagitaverit; quod pro singulari Beatitudinis vestræ gratia ac favore habebo, cujus Sanctissimam personam Dominus noster ad prosperum felixque universæ Ecclesiæ suæ regimen incolumem servet. Matriti die XII Decembris anni MDCXXI. Sanctitatis vestræ humillimus ac devotus filius Philippus Dei gratia Castellæ, Aragoniæ, Legionis, Navarræ & Indiarum rex, qui tuos sanctos pedes manusque osculatur. Rex.”

[78] [iteratis litteris etiam ursit obtinuissetque,] Cum in suo canonizationem ad finem perductam videndi desiderio idem rex semper persisteret, hasce secundas litteras ad eumdem Pontificem dedit: “Sanctissime Pater. Tanta est devotio, qua ego beatum Fratrem Ludovicum Bertrandum, Religiosum Ordinis S. Dominici, prosequor, tantumque meum eumdem Sanctis adscriptum videndi desiderium, ut, quamvis die XII Decembris anni elapsi ad Sanctitatem Vestram hac super re scripserim, pro fide habenda duci d'Alburcherche, consiliario meo ac legato; nihilominus, cum intellexerim, quantum jam profecerit, volui, ut ille denuo proponat ea, quæ Sanctitas Vestra ex ipso auditura est; cui supplico, ut id negotium terminare dignetur, persuasumque habeat, id me pro favore ac singulari gratia Sanctitatis vestræ habiturum, cujus sanctissimam personam Dominus noster ad prosperum & felix universæ Ecclesiæ suæ regimen servet. Ex Pardo e die XVI Januarii anni MDCXXIII *. Sanctitatis Vestræ humillimus & devotus filius, Philippus, Dei gratia Castellæ, Aragoniæ, Legionis, Navarræ & Indiarum rex, qui ejusdem sanctissimos pedes osculatur. Rex.”

[79] Hasce litteras summo Pontifici obtulit illustrissimus & excellentissimus dux d'Alburcherche, [nisi, confecto fere negotio, Pontifex obiisset.] ac studiose negotium illud tractavit; Pontifex vero pari cum affectu suam de B. Ludovico Bertrando inter Sanctos referendo voluntatem eidem excellentissimo domino significavit; quod propediem faciendum fuisse certo credebatur, cum, ejusdem Pontificis morte interveniente f, nihil effectum fuit g.

ANNOTATA.

a Helena, vulgo Elna, urbs parva in comitatu Ruscinonensi, sedem olim habuit episcopalem, quam Perpinianum transtulit Clemens VIII anno 1604.

b Consule Indicem Geographicum.

c Obiit anno 1621 ultimo die mensis Martii.

d Paulus V obiit anno 1621 die 28 Januarii,in cujus locum mensis sequentis die nono electus fuit Gregorius XV.

e Palatio regio, binis circiter leucis Matrito distante.

f Obiit anno 1623 die octava Julii.

g Hactenus Avignonus. Tandem B. Ludovicum Bertrandum in Sanctorum numerum retulit Clemens X anno 1671, die 12 Aprilis, edita, quam Appendicis loco subjungimus, sequenti Bulla.

* an MDCXXII?

APPENDIX
Clemens X B. Ludovicum Bertrandum in Sanctorum numerum refert.

Ludovicus Bertrandus Conf. Ordinis Prædicatorum Valentiæ in Hispania Tarraconensi (S.)

CLEMENS EPISCOPUS,
SERVUS SERVORUM DEI.
AD PERPETUAM REI MEMORIAM.

[Inter cultores, quos Deus in vineam suam semper misit.] CÆli, terræque conditor ab ipso mundi exordio usque ad hæc nostra tempora, in quibus seculorum fines devenisse creduntur, nunquam per singulas ætates, tanquam per horas distributas, operarios in vineam suam mittere destitit, qui pondus diei & æstus portantes, labore, sudore ac sanguine illam irrigarent, & omnium cælestium virtutum ac æternæ vitæ fructibus germinare eam facerent, donec juxta divina Scripturarum oracula ex omnibus gentibus, tribubus, populis, & linguis a solis ortus cardine usque ad terrarum limites, omnes ad cœnam Agni providi congregati in regno cælesti vinum novissimum biberent, quod Dei sapientia electis suis miscere consuevit. In excolenda sanctæ Crucis vite omni cura potissimum insudarunt, in operibus diversi, in veritate uniformes, ut etiam per regna & provincias, nostris majoribus antea ignotas, ita innotuerit ejus virtus, ac vigor in totius orbis victoria, ipsiusque de mundi principe triumphus, ut jam tremendum illud cunctis potestatibus nomen, quod est super omne nomen, sibi jam barbaras nationes subegerit “& in nomine Jesu omne genu flectatur, ac omnis lingua confiteatur, quia Dominus Jesus in gloria est Dei Patris a.”

[2] [ex Prædicatorum Ordine Ludovicus Bertrandus sic excelluit,] Plures hujusmodi, & strenuos operarios continuata serie Catholicæ Ecclesiæ Prædicatorum Ordo ministrare non destitit, inter quos novissime egregius Dei servus Ludovicus Bertrandus mirifice claruit, qui ardentissima in ipsum Deum, & proximum caritate flagrans, ceterarum virtutum excellentia, prophetiæ dono, & Apostolico ministerio coruscus, omnium linguarum laudibus merito celebratur, cujus pietas & devotio adhuc in ipsa tenera ætate effulsit, quibus & mundi contemptum, & religiosi status perfectionem jungens, veteranis professoribus admirationi, & exemplo fuit. Postmodum ad Occidentales Indos Evangelicus prædicator missus plurimos ad Christi fidem adduxit. Apostolicis etiam signis, charismatibus, & auctoritate decoratus, & cunctis virtutibus fulgens, inventus est dignus, qui super excelsum candelabrum in sancta Ecclesia collocaretur, ut ceteris, qui in domo Dei sunt, ejus radii elucescant.

[3] [ut Sanctorum albo meruerit adscribi.] Rationi, & æquitati convenit, ut præclarus hic Dei famulus, qui pro ejus gloria, & animarum salute multos maximosque labores, & ærumnas pertulit, cujus nomen Deus ipse gloriosum effecit, a Nobis quoque, qui ejus vices in terris, licet immeriti, gerimus, honorabilis ubique reddatur. Hunc igitur, ut jure merito in Ecclesia militanti populus fidelis & plebs Deo dicata Sanctorum Fastis adscribi, plenius agnoscat, ejus præclare gesta, & eximia virtutum ornamenta, tanquam præcellentia, ad imitandum proponenda duximus, ut Christi nomine decorati gesta sua ad ejus exemplum in Dei gloriam conformantes eum in opportunitatibus & tribulationibus advocatum apud Deum Patrem Omnipotentem habere mereantur, atque ut Christi fidelium ora promptius in divinis laudibus exultent, & pietatis fervor erga tantum Jesu Christi Servum magis in dies excitetur, ejus admirandam, & omni laude dignam in terris peractam vitam in primis exponere, & brevi inclusam eloquio cunctis patentem reddere decrevimus.

[4] [Ejus natale solum ac tempus, parentes, piæ infantia.] Valentiæ igitur in Hispania Tarraconensi ex piis, honestis, Catholicisque parentibus, Johanne Ludovico Bertrando, & Johanna Anna Exarch b editus est in lucem Ludovicus Bertrandus anno Dominicæ Salutis millesimo quingentesimo vigesimo sexto Kalendis Januarii, & ibidem in parochiali S. Stephani ecclesia, eodemque fonte, quo olim S. Vincentius Ferrerius c in Christo renatus fuerat, baptizatus fuit, ut Sanctum, cui Ludovicus carnali prosapia junctus erat, communi etiam regenerationis propinquitate attingeret d. Infans a parentibus eidem S. Vincentio mire devotis, pie, honesteque educatus, necnon optimis moribus ita imbutus fuit, ut neque in illa tenera ætate defuerint argumenta futuræ sanctitatis; vagientis enim, ac plorantis lacrymæ nulla re sisti certius poterant, quam Sanctorum imaginibus ejus conspectui oblatis, quarum ad intuitum domi, & in templo mirifice gestiebat. Crescente ætate, crevit pariter virtutum amor, & erga res divinas pronus affectus.

[5] Vix pueritiæ limen attigerat, quando notatus fuit crebro ad solitudinem cubiculi sese recipere, [pueritia & adolescentia,] ut geniculans prolixæ orationi incumberet. Illic Dominum in se loquentem audiens, suimet corpusculi robustus domitor evasit; illic spreta delicati cubilis mollitie, aut humi, aut duro in ligno modicum somnum capiebat; illic jejuniis, victuique parcissimo corpus assuescere docuit, ac variis pœnitentiæ austeritatibus extenuare cœpit. Exinde frequentando gymnasio, & litterarum studiis addictus non minus prava consortia, nugas, atque illecebras, quam otii laxamenta, velut bonarum artium ærugines, & virtutum pestes, cautissima sedulitate jugiter evitavit. In simplicitate cordis sui quæsivit Dominum, & invenit illum. In ecclesiis enim, & maxime Ordinis Prædicatorum sæpissime orationi vacans morabatur. Sacris etiam lectionibus, divinisque colloquiis mentem reficiens, invenit, quem diligebat anima ejus; sanctissimæ Eucharistiæ frequenti, humili, & occulta sumptione delectatus, in Dei, ac proximi amorem totus exarsit. Xenodochia magna caritate visitans, pauperibus tota animi sui demissione inserviebat.

[6] Ut Domini consilium de relinquendis domo, fratribus, [professio in Ordine Prædicatorum, presbyteratus; munia ab eo obita:] & parentibus perfectus impleret, eremi desiderio clam domo aufugit; sed specioso pietatis titulo revocatus, aliamque fallacis seculi fugam auspicatus, primo clericalem admisit habitum, mox vero non sine magna cum domesticis lucta Ordini sancti Dominici nomen dedit in conventu Prædicatorum Valentino, & Religionis habitu suscepto, præclara S. Vincentii Ferrerii, ejusdem familiæ celeberrimi alumni, vestigia sibi sequenda proposuit. Ejus exemplo in omnium virtutum genere proficiens, genitoris querelas, & blanditias invicto animo superavit, & tirocinii anno expleto (in quo regularis militiæ præclara dedit indicia) solemnia Religiosæ professionis vota emisit. Postquam multis, magnisque virtutum incrementis vitam, quam ad eum usque diem integerrimam egerat, cumulavit, sacros Ordines peracto Noviciatu e suscepit, & ad sacrum presbyteratus Ordinem promotus f, paulo post Noviciorum magister raro exemplo eligitur g, quod munus cum pluribus annis magna cum laude exercuisset, Vicarius conventus de Albayda h; deinde Prior S. Honuphrii fuit designatus. Demum conventui Valentiæ præfuit i, in quibus ceteris fratribus non tam prælatione, quam virtute, & exemplo semper præivit.

[27] Inter cetera, quibus ad sublimem perfectionis gradum pervenit, [Assidua oratio divinitus illustrata: fames & reverentia sacræ Communionis:] summum fuit orationi mentali per quatuor integras horas quotidie vacare, Dominicæ Passionis mysteria magno cum fervore, & mentis jubilo recolendo. His post meridiem contemplandis beatissimæ Virginis gaudiis dimidiam horam addebat. Sub his cœlestium illustrationum commerciis persæpe visus est non solum spiritu rapi in ecstasim, sed & corpore a terra sublevari, & luculentis splendoribus conspicue circumfundi. Erga sanctissimum Altaris Sacramentum miro ex intimis præcordiis ardore flagrabat, sciens, hoc esse pulcrum, & optimum electorum frumentum, ac vinum germinans Virgines; propterea familiares ad ejus sumptionis, vel saltem visitationis frequentiam vehementer hortabatur. Sacrum Missæ sacrificium celebraturus angelicæ puritatis candorem æmulari cupiens, quantavis carnis mortificatione, & mentis in Deum elevatione esset ornatus, sibi nihilominus nunquam satis paratus videbatur esse. A sacrificando impeditus sacra Eucharistia reficiebatur, ut jugiter Christum in se manentem haberet, & in eo ipse quoque assidue maneret.

[8] [mira Viri humilitas, eamque] Ut cum Patre luminum jugis esset conversatio sua, mira simplicitate in omnibus semper se gessit; magna tamen cum prudentia, qua præditus erat. Humilitati sic addictus fuit, ut in sui nihili cognitione, & vili existimatione perpetuo moraretur. Se omnium in virtutibus minimum, in peccatis maximum prædicans, omnibus subesse satagebat; ab ipsis Noviciis de suis defectibus admoneri non solum gaudens, sed etiam sæpe imperans. Seipsum Davum perturbantem omnia, ac solum Judæ proditoris, ac dæmonum consortio dignum appellans, innumeris aliis seipsum probris, & conviciis onerabat. Summo mærore cum honorifice aut tractaretur, aut exciperetur, afficiebatur, ita ut procumbens in genua, ne manibus suis oscula figerent, deprecaretur, ac Paternitatis titulo Prior se honorari inhibuerit. Si quem læsisse sua mæstitia, aut aliter timuisset, genuflexus veniam poscebat. Concionatoribus, etiam ipsis, quos instruxerat, ministrum se jungebat, nec ullius, quamvis ineruditum, sermonem despexit. In ipsis favoribus cælestibus, & divinis revelationibus mirifice humilitatis spiritum custodivit. Timore judiciorum Dei perculsus, se in infernum demergi sibi ipsi videbatur, cui timorem filialem a Deo precibus, & pœnis obtentum jungens, mæstus & pavidus continuo apparebat.

[9] [aliis persuadendi studium: eximia in Deum charitas:] Eundem profundæ humilitatis spiritum in sibi subditorum cordibus superior existens inserere studuit, dicere solitus, Religiosum, perfectionis cupidum, debere spernere se, spernere nullum, spernere mundum, & spernere se sperni. In his unumquemque sic proficere debere, dicebat, ut, quantavis virtute & meritis clarus esset, nunquam tamen de se præsumeret, aut se alicui præferret. Magnis æstuavit caritatis erga Deum incendiis, quam nunquam tribulationum aquæ extinguere potuerunt: unde & zelo Dei ardens urebatur, si quid contra Dei præcepta moliri, aut videret, aut audiret; quin & sermones ejus, ut faces ardebant, nihil de seculi vanitate mixtum continentes, sed vel ad Dei famulatum, vel ad pœnitentiam & peccatorum detestationem directi erant; frequens fuit in sacræ Scripturæ sententiis, aut Sanctorum gestis enarrandis, magno fervore exaggerans, horrendum esse incidere in manus Dei viventis & irati. Hinc plures re ipsa experti sunt, se ab ejus conversatione novis semper in Dei servitute fervoribus excitatos recessisse.

[10] [fuga plausu, popularis: desiderium martyrii:] Cum nobilis quidam communem vitiorum objurgationem ad se singulariter credidisset a B. Ludovico directam, mortem, quam ei comminatus fuerat, nisi dicta in suggestu revocaret, viriliter renuenti, stricto in eum sclopo intentat, illico in Crucifixum mirabili transformatione sclopus mutatur, ipso aggressore miraculi vi prostrato, ac veniam enixe petente: beatusque Ludovicus suæ humilitati consulens, plus timens laudantem populum, quam sclopum, suo socio Christophoro de Mora præcepit, signans in ejus pectore Crucem, ut prodigium celaret, usque dum annis triginta transactis interrogatus panderet veritatem. Usque adeo ardens erat in eo martyrii desiderium, ut in tremendi sacrificii elevatione cum Petro Martyre k ex intimis præcordiis divinam Majestatem exoraret: “Da mihi Domine, ut pro te moriar, quemadmodum pro me mori voluisti.” In prospectu etiam imaginis S Vincentii Martyris l eisdem pœnis, & suppliciis, quibus ipse certavit, & vicit, affici vehementer optavit. Audiens pœnas, quibus pro fide Christi sua ætate aliqui gloriose diem clauserant extremum, ex profundo cordis in jubilum erumpens eis cum similibus victoriis totis visceribus se socium jungi, cupiebat.

[11] Eadem caritate etiam erga proximum ardens animarum solatia, [amor proximi maxime sæviente peste, etiam miraculis probatus,] & progressus totis viribus promovebat. Frequens fuit in confessionibus audiendis, pro aliorum culpis expiandis duris se flagellis cædens; quibus & mulierem, honestæ, quoad seculum, conditionis, cujus peccandi consuetudinem, Deo revelante, noverat, revocavit. Adolescentula etiam ne caderet, orationibus, & pœnis a Deo obtinuit. Pestis tempore quoscumque mendicos obvios habuisset, ad Conventum S. Annæ Albaydæ, quamquam inopia laborantem, ubi tunc munus agebat Superioris, reficiendos adducebat, dicere solitus, Deum nunquam sibi fideliter servientibus deesse. In vias, & montes procedens, peste extinctos sepultura donabat. In Xenodochiis & domibus infirmos sæpe invisens, eorum plurimos, imponens eis manus, & pro eis deprecans, sanitati restituit, inter quos non sine evidenti miraculo religiosus vir, Franciscus Allemanus, jam morti proximus a B. Ludovico de recuperanda valetudine certior factus, paulo post omnino liber convaluit. In sedandis odiis, & reconciliandis animis magnopere etiam hujus Viri caritas enituit: in carcere etiam detentis, aut morti addictis, ope, & auxilio non deerat, quorum plures e miseriis, & injustis vexationibus miro modo, & suaviter liberavit.

[12] His Dei & proximi amoris ardoribus incensus in terram alienigenarum gentium vere sapiens pertransire decrevit, [In Americam navigans graviter læsum sanat: sermone Hispanico a variis populis intelligitur:] ut Indorum animas Deo lucraretur, a quo nec amicorum, vel fratrum, aut sororum artibus, precibus, vel lacrymis dimoveri potuit; omnibus enim magna cum animi submissione non sine fletibus valedicens, pedestre iter Occidentalem Indiam m versus arripuit, & Hispali n navem ingressus omnibus ædificationi, solatio, & auxilio in opportunitatibus fuit; in qua sui Ordinis Religiosum a cadente ponderosa trochlea gravissime læsum, vulnere aqua loto, sic sanitati pristinæ restituit, ut postridie, mirantibus cunctis, nec vestigium quidem cicatricis apparuerit. Appulit ad Carthagenæ portum, ibique in Conventu sancti Josephi sui Ordinis habitavit, & inde ad diversos Indorum populos missus evangelizavit, incolentibus scilicet Tubaram, Cipacoam, Paluatum, Mompoix, Serram sanctæ Marthæ, Tuncarum, Tenerifem, & aliis, ibique plura, & mirabilia perpetravit. Orationibus a Deo obtinuit, ut lingua sua Hispana, in qua natus erat, evangelizando absque interprete intelligeretur ab Indis. Vigilias, sitim, famem, æstum & frigora in hoc Apostolico ministerio ferens, semper pedes incedens, & sæpe æger, cursum suum cum Apostolo consummare gestiebat.

[13] [mira patrat Tubaritas convertit: infantem, Deo providente, baptizat:] Socium quandoque habuit rudem moribus, cui non sine miraculo mortale vulnus in capite curaverat, quin etiam præter expectationem, ut ei subveniret, apparuit arbor pomisera, fonsque ad radicem scaturivit, ut illum recrearet, & convivaret; qui postea eum inurbane deserens, misere, sicut ei Vir Dei prædixerat, reliquum vitæ tempus, & finem consumpsit. Visus est etiam sæpe in itinere a via secedens flagellis se cædere. Pluries obvias habuit tigres, aut alias feras, quæ signo Crucis ab eo mites redditæ, itinerantibus illæsis relictis, alio iter arripiebant. Carthagenæ concionator deputatus in Quadragesima, ut ei mos erat, visus fuit duriora corda emollire, & auditores nonnisi compunctos, & amare flentes dimittere. Rapiebat audientium mentes; neque enim hominis, sed angeli spiritum verba ejus redolebant. Contumeliis propter hæc a carnalibus, ac etiam probris & irrisionibus appetitus gaudebat, quod pro nomine Jesu talia pati dignus haberetur. Tubaram a superiore missus, ut gentes illas Dei cognitione imbueret, & sanctæ Ecclesiæ Sacramentis initiaret, omnibus illius loci infidelibus, orationibus, jejuniis, flagellationibus, & aliis pœnis, a Domino conversionis gratiam obtinuit, quam per conciones ipsius Dominus noster exequi dignatus est. Dæmonem ibi mentito habitu ab his laboribus dehortantem detexit, & ululantem abire coegit. Infantem, qui fuit primus, quem sacro fonte abluit, ab Indo, quamvis idololatra, delatum Michaëlem appellavit, ipsomet Indo palam testante, se ab angelo Domini admonitum, consecuturum eum cum baptismo salutem æternam, & ad hoc ipsum B. Ludovicum a Deo illuc directum fuisse.

[14] [idola evertit: furentes cohibet: multa suffert: naufrago subvenit:] Idolorum etiam tuguria succendi curavit, & tanta sanctitatis ejus fama apud barbaras gentes invaluit, ut plurimos ex illis furentes in quendam ministrum (sola præsentia tumultum sedando) detinuerit. Publicum etiam ibi adulterum, quamvis potentem, acriter reprehendit, a quo postea armis valide invasus, mirantibus cunctis, telo in terram cadente, incolumis, & intrepidus evasit. Nec ab hominibus solum, sed etiam a dæmonibus in illarum gentium conversionibus plurima pertulit; præsertim apud quendam veteranum idolorum sacerdotem morti proximum, quem sacro baptismate initiavit, & ab ipsorum immundorum spirituum infestatione, fixo apud illum S. Crucis signo, liberavit. Jacobum Raphaëlem Frances ex eo loco prævidit naufragum futurum, quem propterea per diem, & binas noctes natantem, & beatissimæ Virginis Rosarii patrocinium assidue implorantem, salvum ad littus recepit; ubi eum propterea cum subsidiis victus & vestitus expectaverat, & a mortis instantis saucibus eripuit.

[15] [in aëra elevatur in veneratione habetur: multos Indos alibi convertit: mira facit: virus innocue bibit.] Ab ipsis Indis visus fuit a terra in ecstasi elevatus, quem postmodum summa veneratione coluerunt, & abeuntem amare defleverunt; crediturque, populum illum ejus intercessione in Christi Domini fide adhuc perseverare, ad cujus hospitium in oratorium commutatum, etiam nunc & Indi & Hispani ad divina beneficia ejus patrocinio impetranda accurrunt. His similia in oppidis Cipacoe, & Peluati egit, ubi etiam Evangelicam paupertatem servans, lætus in rerum summa inopia & volens, vitam degebat, ac orationibus præter spem optatos obtinuit imbres, & Cinagam fluvium, præ aquarum redundantia impervium, signans Cruce aquas, prout voluit, transegit. Cadentes etiam circum undique pluviæ, illo beatissimam Virginem de Rosario pie invocante, nec ipsum, nec socios attigerunt. Sub monte sanctæ Marthæ Indorum accolarum circiter quindecim millia, suis prædicationibus ad fidem conversa, baptizavit, & non procul inde potentissimum venenum sibi ab Idolorum sacrificulo propinatum ebibens, post quinque dies lethale virus cum aliquot vermibus, seu parvis serpentibus, stomacho ejecit, ac incolumis magno præsentium stupore perduravit.

[16] Dæmones visibiliter gentibus illis apparentes, signo Crucis, [Alia ab ipso in America patrata.] & miris modis sæpe fugavit, quibus plures alios ad fidem adduxit. In Oppido Mompoix visi sunt ei genuflexo assistere sancti Doctores Ambrosius & Thomas de Aquino. In Insula Sancti Thomæ dum furentes pagani, arreptis lapidibus, viro Sancto necem intentant, monitus, ut sugeret, constantissime renuit, solaque divini verbi efficacia ducentos ex aggressoribus jugo Christi subjecit. Quemdam ex regionis proceribus, de salutiferæ Crucis arcano mysterio doceri cupientem, repentino miraculo convertit; nam arboris truncum ibidem toto corpore circumplexus conspicuam figuram Crucis rudi cortici mirabiliter impressit; eoque ostento tum illi, tum aliis, baptismum in fide vivificæ Crucis persuasit. Sane vir iste Apostolicus non solum juxta promissionem S. Evangelii, quod prædicabat, in nomine Domini Nostri Jesu Christi dæmonia totis regionibus ejecit, serpentes infernales, visibiliter incolis minaces, abstulit, ac linguis novis inter gentes locutus est; verum etiam pluries in testimonium fidei mortiferum quid bibens innoxie, discrimen vitæ superavit. Indam adhuc infidelem in partu extreme periclitantem, sua zona præcingi jussam, una cum prole ab interitu liberavit, ipsamque jam puerperam cum marito, propinquis, ac domesticis, lavacro S. baptismatis ab infidelitate mundavit. Navigans cum aliis in flumine, a Magdalena nuncupato, irruente tempestate navi eversa, cunctisque in aqua immersis, orans emersionem, & incolumitatem obtinuit. Pristinam valetudinem pluribus reddidisse, & defunctam ad vitam sanctissimi Rosarii applicatione revocasse, compertum fuit.

[17] Videns, nec impedire, aut ferre valens angustias, [In Hispaniam post sedatam tempestatem redux, S. Honuphrii, ac deinde Valentinum conventus] quibus ut plurimum violenter a præfectis quibusdam, etiam vulneribus & cæde Indi opprimebantur, obedientia obtenta, in Hispanias rediit. Cumque in mari navis periclitaretur, rogatus a navigantibus tumentes undas tandiu Cruce signavit, donec, optata tranquillitate reddita, omnes ad portum Hispalis incolumes pervenerunt. In Conventu S. Honuphrii post reditum ab Indis ex obedientia præfuit, quem ære alieno gravatum, & inopia, ex annorum sterilitate orta, laborantem invenit, & omnibus satisfaciens, Religiosis nunquam in aliquo ex consuetis defuit. Quin & plurimis egenis, miserabilibusque personis large eleëmosynas suppeditavit, quandoque etiam Deo illorum necessitates revelante, & mirabiliter ei pecunias ministrante; quin & in ædificio ad honorem S. Crucis constructo ostendit, regente Domino, servis ejus nihil deesse. In cœnobio Valentiæ superiorum jussu, licet invitus, Prior constitutus, in cella S. Vincentii Ferrerii regimen eidem Sancto commendans, ab imagine ipsius, coram qua prostratus orabat, se inclinante meruit amplexu honorari, atque elevari.

[18] [optime regit: animam e purgatorio liberat: a cælicelis recreatur: per Quadragesimam concionatur:] Mortificationes, cruentas disciplinas, frequentiam chori, & summam abstinentiam, quibus subditus se exercebat, nec concionando, nec regendo dimisit. Ut studiorum cursus exacte perficerentur, accurate invigilavit, cupiens suos subditos semper in sanctis, aut eruditis exercitiis occupatos, quorum e claustro exitum, nisi urgente necessitate, non permisit. Ostio sui cubiculi magnis characteribus inscribi voluit: “Si hominibus placerem, servus Dei non essem.” o. Ita omnibus omnia factus erat, ut quilibet in eo prudentis consilia, fratris familiaritatem, patris benignitatem, viri sancti perfectionem, & omnium virtutum compendium invenerit. Contigit ei ibi videre animam cujusdam sui olim pœnitentis, qui eumdem Beatum verbo læserat, testantem, Deum nolle eam ad gloriam admittere, nisi culpam ipso dimittente, & pro ea celebrante; quo facto, sequenti nocte illam in Sanctorum gloria conspexit. Alias etiam Beatorum in æterna felicitate regnantium, & maxime Sanctorum sui patriarchæ Dominici, & Francisci, quin & ipsius Christi Domini visionibus recreatus fuit, sibique omnia sua peccata dimissa fuisse, audivit. Sætabi, vulgo Xativa, a primoribus civitatis rogatus pro concionibus in proxima Quadragesima apud eos habendis, licet gravibus infirmitatibus pressum, & naturaliter impotentem se agnosceret, a Deo & velle, & cursum integrum Quadragesimalium concionum perficere obtinuit.

[19] [vaticiniis & secretorum cognitione claret:] Gubernatori Valentiæ Jacobo Ferrerio, indictis ei quibusdam precibus, scripturarum, de quarum amissione summopere dolebat, recuperationem divinitus impetravit. Spiritu etiam prophetico ita mirifice claruit, ut & plurimas res futuras, tam secundas, quam adversas, tum in spiritualibus, tum etiam in temporalibus, tam circa valetudines, & mortes, quam circa animarum profectus, & mores, sæpissime prænunciarit: nam & S. Theresiæ a Jesu p suam Excalceatorum claustralium tunc fundatam Congregationem brevi inter illustriores S. Ecclesiæ religiones, ut reipsa evenit, connumerandam esse prædixit. Tribus regularibus diversos ipsorum successus & fines, prout contigerunt, prænunciavit. Virum nobilem, injuria prælatum quendam vexantem, ultionem Domini brevi experturum fore, dixit; quod mors ejus repentina, Domino revelante, ei notum fuisse, demonstravit. Arcana etiam plurima, tam in rebus corporeis, quam in secretis cordium latentia, nuda & aperta fuisse oculis mentis ipsius a Deo illustratæ, stupentibus omnibus, rerum eventus ostensa fuisse *, indicarunt, atque in hoc dono penetrandi secreta cordium valde singularis, ac admirandus fuit. Alia quoque complura naturaliter ignota, tam clare, distincte, & ordinate, prout erant, aut acta, aut cogitata, enarravit, ut solum, Deo revelante, hæc illi innotuisse, compertum fuerit.

[20] Virtus ejus in toto decursu vitæ a Deo infirmitatibus adeo mirifice perficiebatur, [multas infirmitates, maxime ultimo biennio heroïce tolerat:] ut assidius passionibus tolerandis magna illi patientia opus fuerit; in complexione enim ipsius satis delicata, non solum potentia visiva parum valens, auditus imperfectus inerat, sed etiam horribili ulcere in crure per multos annos, & vertigine capitis vehementer cruciabatur; quin & viscerum pravis affectionibus, & aliis occultis infirmitatibus, maxime per biennium ante obitum, velut aurum in fornace probavit illum Dominus, animo sic invicto omnia tolerantem, ut frequenter ex ejus ore verba doctoris sanctæ Ecclesiæ Augustini resonarent: “Domine hic ure, hic seca, hic non parcas, ut in æternum parcas.” Ubi primum convalescebat, ad mortificationis, & observantiæ communis exercitia revertebatur, cunctis se oblectationibus & convalescentium levaminibus sponte privans, aliis infirmis oblata sibi fercula cuncta partiebatur; quin & saxo decumbens sub linteaminibus posito corpus torquere consueverat, dicens, arctam esse viam, quæ ducit ad vitam. Sic infirmando fortior semper redditus agnovit, sibi instare adimpletionem divini promissi, quod olim in festo sanctæ Catherinæ Virginis & martyris q obtinuerat, quando ex medio magnæ lucis sponsum ei fuit, tandem ex his tenebris in lucem illam æternam, quæ lucet Sanctis Dei in perpetuas æternitates, migrandum esse.

[21] Nam inter labores concionum, morbo ingravescente, febribus decubuit, [sacro munitus Viatico, dum potest, Missam celebrat:] & suscepturus pro Viatico sanctissimæ Eucharistiæ Sacramentum, devotissime non sine multis lacrymis sanctæ Fidei Catholicæ accuratam professionem emisit; imploravit etiam ferventissime Domini Nostri Jesu Christi auxilium, & sanctissimæ Virginis Deiparæ patrocinium, necnon aliorum Sanctorum, & præcipue sui Ordinis, expressoque nomine sancti Vincentii Ferrerii subjunxit: “Pater mi, currus Israël, & auriga ejus r.” Enixe petiit a circu nitantibus, ut simul cum eo Dominum deprecarentur, ne mortis sententiam revocaret, & Johanni Boil mærenti de gravi suæ filiæ infirmitate, eam tunc non migraturam e vita, vere prædixit. Remittente postmodum paulisper vi morbi, non sine labore ad Sacrum celebrandum surgebat. Iterum ingravescente infirmitate, assistentem, & sæpissime ministrantem, non sine magna sua confusione & animi demissione, habuit Johannem a Ribera, patriarcham Antiochenum, tunc Archiëpiscopum Valentinum, qui, dum in cruciatibus ipsum ad resignationem in divinæ voluntatis beneplacitum hortatur, audivit illum dicentem, se pœnas illas quibusvis mundi hujus terrenis bonis pluris facere, & cariores habere.

[22] Ab his cruciatibus, quantumvis vehementibus, nec detineri, [invisitur a multis, inter quos monialis illuc divinitus adducta:] aut retardari potuit, quin per singulos dies per multas horas consuetæ orationi vacaret, & sæpe sacra exomologesi se purificans, divino altaris Epulo reficiebatur, aliisque infirmis horum Sacramentorum frequentiam suadebat, sæpe repetens, hæc divina Mysteria non solum animæ, sed etiam corporis ut plurimum salutem operari. Concentus musicos in ea ægritudine audiens, totus elevatus in Deum solvebatur in lacrymas. Denique variis remediis, & morbi vicissitudinibus ex animo toleratis, appropinquante sancti Dionysii festivitate, qua die ante annum se moriturum esse, prædixerat, plures accurrerunt certatim, cupientes ab eo benedici, vel suis Rosariis ejus linteamina attingi. Inter hos filius ducis Gandiæ genuflexus, & pedes e us lacrymabundus osculatus, benedictionem devote & singultiens præstolabatur, quod Vir Dei, se quidem maximum peccatorem cum D. Paulo dictitans, & mente ad nihilum suum conversus, humillime præstitit. Hoc etiam divinitus sorori Angelæ Aguglionæ, virgini Religiosæ Ordinis S. Francisci in perpetua clausura degenti, concessum fuit, dum ex corde optabat præsentialiter Christi Domini Servum venerari; illico enim (ministerio creditur angelico) ante ejus pedes constituta, & voti compos facta suæ cellæ iterum miraculose reddita fuit.

[23] [biduo ante sacro oleo unctus, die, qua prædixerat,] Cupiebat interim Ludovicus dissolvi, & esse cum Christo; nec aliter, quam aut sanctissimi Altaris Sacramenti quotidiana sumptione, aut cum Crucifixi imagine colloquiis suas moras solabatur. Feria sexta ante obitum referenti, diem Veneris esse, Benedictus Deus, respondit ille; adhuc quatuor supersunt dies. Frequenti cælesti sancti Vincentii Ferrerii visitatione; quem a teneris annis summa veneratione & imitatione colere studuerat, recreabatur. Biduo ante decessum e vita sacram olei infirmorum unctionem devote petiit, & singulis orationibus respondens, seque sanctis orationibus & mortificationis exercitiis muniens, sanctissimi Crucifixi imaginem frequentibus osculis venerans, & orans in die festo S. Dionysii, ut sæpe prædixerat, hora quinta decima sentiens, se paulatim deficere, assistentem ex more patriarcham pro impetranda benedictione, & sancti Evangelii lectione precatus est, quod amantissimus antistes uberrime lacrymans præstitit.

[24] [anno 1581, emissa ex ore luce, moritur, & miraculi illustratur.] Cumque commendationis animæ juxta sui Ordinis ritum preces persolverentur, ad illa verba “Ut vinculis carnis exutus pervenire mereatur ad gloriam regni cælestis, præstante Domino Nostro Jesu Christo” spiritum suum in manus Patris vinculis carnis absolutum commendavit, septimo Idus Octobris, anno reparatæ Salutis millesimo quingentesimo octuagesimo primo, ætatis suæ quinquagesimo quinto, eoque temporis momento visa est ex ejus ore lux instar fulguris recta in cælos evibrata totam cellam illuminare, & supra conventum divina claritas fulsit. Quin & in ecclesia pluries militiæ cælestis harmonici concentus a diveriis auditi sunt, & pluribus aliis signis Servi sui gloriam omnipotens Deus notam fecit, quibus publica populi veneratio successit, Ludovicum undique Sanctum proclamantis, & certatim Coronis ac Rosariis sacrum corporis pignus attingere tentantis; misericordiam enim a Dommo, ac divina quæcunque beneficia se obtenturos, omnes sperabant, si eum apud divinam clementiam Protectorem & Advocatum obtinere digni forent.

[25] [Inter miracula, quæ vivus fecit, signo Crucis ingens incendium extinxit, & strumas sanavit.] His accessit Altissimi erga suum Servum assistentia, ita ut ejus suffragantibus meritis, & vivens, & post obitum, populis in necessitatibus per opera mira & prodigia, quibus ipse Deus in Sanctis suis mirabilis dignoscitur, protector & adjutor semper extiterit. Ex processibus enim confectis. & ad Urbem transmissis, ac aliis auctoritate Apostolica, causam Beatificationis & Canonizationis ejus respicientibus, Congregatio sacrorum Rituum censuit, constare non solum de illorum validitate, & de fama sanctitatis, deque virtutibus Theologicis & Cardinalibus gradu heroico, verum etiam concludentes probationes continere insignium miraculorum ejusdem tam viventis, quam defuncti. Cum enim esset Prior Albaydæ, pastoribus accendentibus ignem, ventorum vi irruente, & flamma succrescente, jam ardentibus arboribus in vineis & frutetis, magnum excitandum esse ad destructionem ignem, timebatur, non sine magno conventus detrimento. Accurrit Vir Dei, &, elevatis oculis in cælum, signo Crucis flammam benedixit, quæ illico evanuit, ac si nunquam ibi fuisset. Eædem arbores læsæ, exigua solum linea in signum miraculi apparente, immunes ab adustione visæ sunt remanere. Moncadæ in domo Joseph a Campo neptis hospitis, Speranza Assensia dicta, ab exitiali struma in collo afflicta, cum fœtore horrendo ex ulceribus manante, non solum circumstantibus, sed etiam ipsimet infirmæ intolerabili, facto signo Crucis super parte affecta, & lingua linita * a beato Ludovico veluti a sensibus alienato, & facie ejus luce fulgida remanente, statim ægra convaluit.

[26] Cadaver ipsius quadam veluti chrystallina puritate sic nituit, [Cadaver ejus mire splenduit, fragravitque. Variæ infirmitates] ut adstantes in ejus virginea carne, velut in limpidissimo speculo, suosmet vultus fuerint conspicati. Toto etiam corpore suavissimus odor erumpens non solum proxime vicinos, sed longius dissitos, mirifico peregrinæ fragrantiæ oblectamento adhalavit. Sex circiter mensibus loco humido, ac stillicidiis obnoxio sepultum jacuerat sancti Viri cadaver, quando extractum, ut decentiori tumulo inferretur, integrum incorruptumque, solis vestibus undique putrefactis, repertum est, iterumque mirabili suaveolentia circumstantes implevit. Ursulæ Soler filia erat, cui immanes capitis dolores omne capillitium radicitus abstulerant. Medicamentum, quod magis obfuturum ab omnibus timebatur, petitum a lampade, quæ coram B. Viri sepulcro ardebat; hujus oleo perunctum caput puellæ, non solum abactis penitus doloribus integram valetudinem, sed & capillos recuperavit. Quædam puella oculis orbata ad fontem loci Ruzafa, e quo Beatus bibere solebat, lotis oculis, pristinum eorum usum recuperavit.

[27] Gaspar Ramirez cæcus ad tumulum Sancti novenam peragens, [a multis per illius patrocinium,] ultimaque die oculos sepulcro cum fide applicans, profluvium crocei humoris emisit ab oculis, ac subito cæcitatis suæ caliginem lætus abstersit. Lactanti Andrevæ Abreus cum aruissent mammillæ, novena ad sepulcrum Sancti exacta, mox pristinam lactis affluentiam impetravit. Isabella Johanna Salon cum pluribus annis graviter ulceroso quodam abscessu torqueretur, attactu feretri, quod Sancti cadaver gestaverat, perfectæ sanitatis beneficio potita est. Isabella Gerbin in supradicto Ruzafa benedicto fonte abluta, simul & febrim, & dysenteriam, & herniam incolumis abegit. Anna Monfort, cui paralysis usum membrorum prorsus ademerat, & morbi violentia situm oris fœdissime distorserat, haustu aquæ ex eodem Ruzafæ fonte, ac invocato S. Ludovici nomine, tum ipsa valetudini, tum os priori situi, restitutum fuit. Hieronymæ Capell filiolus rupto peritonæo, forasque extrusis intestinis, jugiter ejulans, & sanguinem vomens, ubi tandem a matre ad fontem Ruzafæ pannis in eo madefactis incinctus fuit, integre sanus domum reportatur. Vincentia Morell vidua ex nervorum dira attractione per undecim menses decumbens, fœdisque ulceribus undique plena, dum panno, quo Sanctus usus fuerat, nervos & ulcera successive obsignat, eodem ordine & hæc sanari, & illos vivide sensit explicari, finitaque singulorum obsignatione, vegeta lectum reliquit.

[28] [qui etiam vivens panem multiplicaverat, mirabiliter abactæ.] Cum in conventu S. Honuphrii Priorem agens reficiendæ Religiosorum communitati panes deesse adverteret, Christi in deserto providentiam imitatus, septem fragmenta, quæ solum domi superfuerant, arripuit, eaque solo benedictionis impendio sic multiplicavit, ut non tantum in prima mensa fratribus triginta, & amplius, in prandium abunde suffecerint, sed etiam reliquos in secunda mensa congrue saturaverint. Johanni de Pedevera, domestico Valentini Archiëpiscopi famulo, delapsum ex alto pondus gravissimum ita utrumque crus diffregerat, ut per novem menses aliter, quam grallis innixus, moveri non potuerit. In his ægerrime usque ad sancti Viri sepulcrum accedens, fusa oratione, confestim in pedes exiliit, grallisque inibi relictis, domum incolumis repedavit. Isabella Vincentia Pujades, acuta febri medullitus exusta, jamque a medicis derelicta, morti appropinquabat. Sed ad contactum Rosarii, quod S. Ludovico, dum vixit, usui fuerat, subito, mirantibus quotquot aderant, febris abscessit.

[29] [A Paulo V PP. Beatis adscribitur, & post probata etiam alia miracula] His aliisque non paucis virtutibus ac signis permotus felicis recordationis Paulus Quintus, Prædecessor noster, servum Dei Ludovicum Catalogo Beatorum adscripsit. Exinde aliis processibus rite confectis, approbata insuper fuere miracula, quæ subsequuntur. Primum incorrupti sacri corporis post annos fere octuaginta ab ejus sepultura, tametsi nunquam interea fuisset aut exenteratum, aut ullis adversus corruptionem condimentis imbutum. Nihilominus dum anno MDCXLVII transferebatur in pretiosius monumentum, & anno MDCLXI dum a judicibus, auctoritate Apostolica delegatis, visebatur, adhuc integrum, illæsum atque tractabile inveniebatur. Secundum in repentina sanatione pueruli Aloysii Vincentii Montesinos, qui ardentissima correptus febri, exhaustus dyssenteria & vomitibus, scaturiens vermibus, jamque costulis stomacho adunatis, eo deductus erat, ut domesticis plane videretur extinctus; unde mortalibus involucris obfasciatus parabatur ad sepulturam. At mœstissimus parens, facto ad S. Ludovici tumbam recursu, atque ibidem emisso voto, cum festinus domum revertitur, filioli pulsum explorans, vitæ indicium reperit, statimque puer oculos aperiens, ex integro sanus deprehenditur. Tertium in stupenda præservatione quadriennis puellæ, Gesualdæ Gildæ Ramirez, quam currus mole carbonum onustus, rapidoque sex mulorum tractu celer, obterendam humi dejecerat, ac duabus rotis substratam valide opprimebat: sed, implorato S. Ludovici præsidio, surrexit incolumis puella, & in evidentiam miraculi apparuerunt in ejus capite, collo & humeris clavorum signa a rotis leviter impressa. Quartum in Bartholomæo Christophoro Dominguez, quem deformis hernia pendulis intestinis adeo laxaverat, ut, sicubi in genua procumberet, scrotum ulceribus jam erosum ac putrescens humum tangeret. Sed ad invocationem S. Ludovici tota hæc miselli calamitas illico evanuit.

[30] His & aliis deductis approbatisque miraculis, emanavit Decretum a piæ memoriæ Clemente IX, [a Clemente IX decernitur ejus canonizatio, quam Clemens X] etiam prædecessore Nostro, posse tuto deveniri ad solemnem prædicti Beati Canonizationem; pro qua obtinenda accesserunt carissimorum in Christo filiorum Nostrorum, Leopoldi Primi Romanorum regis, in Imperatorem electi, & Caroli Secundi Hispaniarum regis, necnon & Ordinis Prædicatorum preces, quibus a prædictis Romanis Pontificibus, prædecessoribus Nostris, & a Nobis eamdem sæpius postulaverunt. Quapropter ejus vitæ sanctissimæ meritis exigentibus, & ad prædictorum preces inclinati, cum jam nihil deesset eorum, quæ ad hanc sacrosanctam functionem necessario ex sanctorum Patrum auctoritate, sacrorum Canonum decretis, S. R. E. antiqua consuetudine, ac novorum decretorum præscripto, agenda & servanda requirebantur, justum & debitum esse censentes, ut, quos Deus honorat in cælis, Nos venerationis officio laudemus & glorificemus in terris, hodie in sacrosancta basilica beati Petri principis Apostolorum, in qua solemni ritu cum ejusdem S.R.E. Cardinalibus, patriarchis, archiëpiscopis & episcopis, ac dilectis filiis Romanæ curiæ prælatis, officialibus & familiaribus Nostris, clero seculari & regulari, ac maxima populi frequentia mane convenimus, post trinas pro Canonizationis decreto Nobis nomine dicti Caroli regis per dilectum filium nostrum Ludovicum, tit. S. Sabinæ S. R. E. Cardinalem de Portocarero, pro parte ejusdem regis porrectas petitiones; post sacros hymnos, Litanias aliasque preces, post Spiritus Sancti gratiam rite imploratam.

[31] Ad honorem Sanctissimæ & Individuæ Trinitatis, [perfecit, festo ejus annuo diei 10 Octobris affixo, cum indulgentiis ad ejus sepulcrum;] ad exaltationem S. Fidei Catholicæ, & Christianæ Religionis augmentum, auctoritate D. N. Jesu Christi, beatorum Apostolorum Petri & Pauli, ac Nostra, matura deliberatione præhabita, & divina ope sæpius implorata, ac de venerabilium Fratrum nostrorum ejusdem S. R. E. Cardinalium, patriarcharum, archiëpiscoporum & episcoporum, in Urbe existentium, consilio, B. Ludovicum Bertrandum Sanctum esse decrevimus, & definivimus, ac Sanctorum Catalogo adscripsimus, prout præsentium tenore decernimus, definimus & adscribimus: statuentes, ab Ecclesia Universali quolibet anno die X Octobris memoriam ejus inter Sanctos Confessores, non Pontifices, pia devotione recoli debere. In Nomine Pat is, & Filii, & Spiritus Sancti. Amen. Eadem auctoritate omnibus utriusque Christi fidelibus vere pœnitentibus & confessis, qui annis singulis in die festo ipsius S. Ludovici ad sepulcrum, in quo ejus corpus requiescit, visitandum accesserint, septem annos ac totidem quadragenas de injunctis eis, aut alias quomodolibet debitis, pœnitentiis misericorditer in Domino relaxavimus in forma Ecclesiæ consueta.

[32] His peractis, Deum Patrem æternum, Regemque Gloriæ Christum Dominum, [Missamque cum ejusdem commemoratione celebravit plenariam Indulgentiam præsentibus concessit,] Patris Sempiternum Filium, & Sanctum Paraclitum Spiritum, unum Deum, unumque Dominum, laudibus & confessionibus venerati, sacroque hymno Te Deum solemniter decantato, peculiari in honorem B. Ludovici oratione precati sumus per ejusdem merita, atque ad altare S. Petri Apostoli Missam celebravimus cum ejusdem S. Commemoratione, omnibusque Christi fidelibus, tunc præsentibus, plenariam omnium peccatorum suorum Indulgentiam & remissionem concessimus Æquum igitur est, Nos gratias agere, & laudare Deum Patrem Omnipotentem, qui Servum suum benedixit in omni benedictione spirituali, ut esset sanctus & immaculatus coram ipso, & dedit illum universis Christi fidelibus tanquam fulgentem lucem in hac nocte peccatorum & tribulationum nostrarum, ut Ecclesiæ pacem & tranquillitatem, principibus Christianis optatam concordiam, & infidelibus a via salutis errantibus lumen veritatis obtineat.

[33] [& fideles omnes ad precandum illius apud Deum patrocinium hortatur.] Adeamus igitur cum fiducia Thronum divinæ Pietatis, ore & opere supplicantes, ut S. Ludovicus universo Christiano populo prosit meritis & exemplis, precibus adsit ac patrocinio, & in tempore iracundiæ fiat reconciliatio. Ceterum, quia difficile foret, præsentes nostras literas ad singula loca, ubi opus esset, deferri; volumus, ut earum exemplis tum etiam impressis, manu tamen publici notarii subscriptis, & sigillo alicujus personæ in dignitate ecclesiastica constitutæ munitis, eadem ubique fides adhibeatur, quæ eisdem præsentibus adhiberetur, si essent exhibitæ vel ostensæ. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostri Decreti, definitionis, mandati, statuti, concessionis, elargitionis & voluntatis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare præsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, ac beatorum Petri & Pauli Apostolorum ejus, se noverit incursurum. Datum Romæ apud Sanctum Petrum anno Incarnationis Dominicæ millesimo sexcentesimo septuagesimo primo, pridie Idus Aprilis, Pontificatus nostri anno primo.

✠ Ego Clemens Catholicæ Ecclesiæ Episc.
������Loco sigilli.
† Ego F. Episcopus Ostien. Card. Barberinus S. R. E. vicecancell.
† Franciscus M. Episcopus Portuen. Card. Brancatius.
† Uldericus Episcopus Tusc. Card. Carpineus.
†
†
† Virginius Episcopus Albanen. Card. Ursinus.
†
† Ego Cæsar Presbyter Card. Fachenettus.
†
†
† N. tit. S. Mariæ Transtiberim Card. Ludovisius.
† Alderanus tit. S. Praxedis Card. Cybo.
† Federicus tit. S. Petri in Vinculis Card. Sfortia.
† Benedictus tit. S. Onuphrii Card. Odescalchus.
†
† Aloysius tit. S. Alexii Card. Homodeus.
† P. Cardinalis, S. Marci Otthobonus.
† Laurentius tit. S. Crisogoni Card. Imperialis.
† Ego Marcellus tit. S. Stephani in M. Cælio Presb. Card. Sanctacrucius.
† Ego Jo. Baptista tit. S. Marcelli Presb. Card. Spada.
† Ego Franciscus tit. SS. Quatuor Coronatorum Presb. Card. Albitius.
† Ego Octavius tit. S. Cæciliæ Presb. Card. de Aquaviva & Aragon.
† Ego Carolus tit. S. Priscæ Presb. Card. Pius.
† Ego Carolus tit. S. Eusebii Presb. Card. Gualterius.
† Ego Flavius tit. S. Mariæ de Populo Presb. Card. Chisius.
†
†
† Ego Jacobus tit. S. Pancratii Presb. Card. Franzonus.
†
† Ego Petrus tit. S. Calixti Presb. Card. Vidonus.
† Ego Franciscus Maria tit. S. Matthæi Presb. Card. Mancinus.
†
†
†
† Ego Nerius tit. SS. Nerei & Achillei Card. Corsinus.
† Ego Carolus tit. S. Anastasiæ Card. Bonellus.
†
† Ego Carolus tit. S. Susannæ Presb. Card. Carafa.
† Palutius SS. XII Apost. Presb. Card. de Alteriis S. R. E. Camer.
† Ego Cæsar tit. S. Jo. ante Portam Latinam Presb. Card. Rasponus.
†
†
† Jacobus tit. S. Mariæ de Pace Presb. Card. Ninius.
† Ego Julius tit. S. Martini in Montibus Presb. Card. Spinula.
† Ego Carolus tit. S. Mariæ de Aracæli Presb. Card. Rubertus Victorii.
†
†
†
†
† Ego Jacobus tit. S. Sixti Presb. Card. Rospigliosius.
† Ego Ludovicus tit. S. Sabinæ Presb. Card. Portocarrero.
†
†
† Ego Johannis tit. S. Bernardi Card. Bona.
† Ego Federicus tit. S. Augustini Presb. Card. Borromeus.
† Ego Camillus tit. S. Mariæ in Domnica Card. Maximus.
† Ego Gaspar tit. S. Pudentianæ Presb. Card. de Carpineo.
†
†
† Fridericus S. Agathæ Diaconus Card. Hassia.
†
† Ego Carolus S. Cæsarei Diaconus Card. Barberinus.
† Decius S. Eustachii Diaconus Card. Azzolinus.
† Paulus S. Nicolai in Carcere Tulliano Diaconus Card. Sabellus.
†
† Ego Sigismundus Diaconus S. Georgii in Velabro Card. Chisius.
†
†
Visa de Curia S. de Pilastris.
������������������J G. Slutius.
Loco ✠ Plumbi.���������D. Ciampinus.
Registrata in Secretaria Brevium.

ANNOTATA.

a Ad Philipp. 2, ℣℣. 10 & XI.

b Vide Comment. præv. § 2, num. 20.

c Actum de eo fuit in Opere nostro die v Aprilis, quo colitur.

d Avia ejus fuit Ursula Ferrera: in Annotatis ad cap. 1, pag. 471, lit. m perperam ponitur Mater.

e Habitum Prædicatorum induit anno 1544.

f Presbyter factus est anno 1547.

g Tyronum magisterium suscepit anno 1549 seu potius 1551.

h Sub annum 1557.

i Anno 1570 conventui S. Honulphiri: Valentino vero præfectus est anno 1575.

k Colitur XXIX Aprilis.

l S. Vincentium levitam & martyrem, Valentiæ passum ac ad diem XXII Januarii Mrl. Romano inscriptum, hic puto intelligi.

m Seu Americam.

n De hoc & sequentibus Americæ locis, quorum frequens in superioribus facta est mentio, consule Indicem Geographicum.

o Ad Galatas 1, ℣. 10.

p Colitur XV Octobris.

q Colitur XXV Novembris.

r Regum 4, cap. 2, ℣. 12.

* binæ illæ voces, ostensa fuisse, hic abundant.

* an lincta?

Oktober V: 11. Oktober