Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung Oktober VIII
Band Oktober VIII
Anhang Oktober VIII
17. Oktober
DIES DECIMA SEPTIMA.
SANCTI QUI COLUNTUR DECIMO SEXTO KALENDAS NOVEMBRIS.
Sanctus Heron Episc. et Martyr Antiochiæ.
S. Solina V. et M. Carnuti in Gallia.
SS. Puellæ Virgines et Mart. ad S. Papuli in Occitania.
S. Florentinus seu Florentius, Episc. Trevirensis et Tungrensis.
SS. Martyres Bolitani in Africa.
S. Victor, Mart. Nicomediæ.
S. Alexander, Mart. Nicomediæ.
S. Marianus, Mart. Nicomediæ.
S. Ninus, Martyr in Mauritania.
S. Victoria aut Victor, Martyr in Mauritania.
S. Nobilitanus seu Jubilitanus, Martyr in Mauritania.
S. Mauritanus seu Marianus, Martyr in Mauritania.
S. Lucius, Martyr in Mauritania.
S. Cittinus seu Tinnus, Martyr in Mauritania.
S. Crescentianus, Martyr in Mauritania.
S. Ruffinianus, Martyr in Mauritania.
S. Donatus, Martyr in Mauritania.
S. Defensor, Martyr in Mauritania.
S. Rusticianus, Martyr in Mauritania.
S. Servilianus, Martyr in Mauritania.
S. Socratus seu Socrates, Martyr in Mauritania.
S. Veneria aut Venerius, Martyr in Mauritania.
S. Januarius, Martyr in Mauritania.
S. Mustolus seu Neustolus, Martyr in Mauritania.
S. Quintasius, Martyr in Mauritania.
S. Memma seu Memmia, Martyr in Mauritania.
S. Yzitianus seu Zidiacus, Martyr in Mauritania.
S. Prima, Martyr in Mauritania.
S. Donata, Martyr in Mauritania.
S. Severa, Martyr in Mauritania.
S. Victoria, Martyr in Mauritania.
S. Basilla, Martyr in Mauritania.
S. Magnilius, Martyr in Mauritania.
S. Joannes Parvus seu Colobus, eremita in deserto Scete in Ægypto.
S. Clemens, Presb. et Conf. Laude Pompeja in Italia.
S. Dulcidius seu Dulcitius, Episc. et Conf. Aginni in Gallia.
S. Mamelta Martyr in Perside.
S. Troesius Abbas et Conf. Niverni in Gallia.
S. Leuthernus, Ep. Conf.
S. Levianus, Ep. Conf.
S. Scophilus Abbas et Conf.
S. Ruricius I, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia.
S. Ruricius II, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia.
S. Florentius, Episc. et Conf. Arausicæ in Gallia.
S. Victor, Episc. et Conf. Capuæ in Campania.
S. Zeno seu Zosimus, Episc. et Conf. Beneventi in Italia.
S. Vincentius, Presb. et Conf. Magniaci in agro Nivernensi in Gallia,
S. Ethelredus, Martyr Eastreiæ in Anglia.
S. Ethelbertus, Martyr Eastreiæ in Anglia.
S. Lupus, Episc. et Conf. Andegavis in Gallia.
S. Austrudis, Virgo et Abbatissa Lauduni in Gallia.
S. Nothelmus, Archiep. et Conf. Cantuariæ in Anglia.
S. Andreas Cretensis, Monachus et Martyr Constantinopoli.
S. Berarius, Episc. et Conf. Cenomanis in Gallia.
S. Regulus, Abbas aut Episc. Andreopoli in Scotia.
S. Damianus, Presb. Andreopoli in Scotia.
S. Aneglas, Diaconus. Andreopoli in Scotia.
S. Muren, V. Andreopoli in Scotia.
S. Gratus, cultus Ruthenis in Gallia.
S. Ansutus, cultus Ruthenis in Gallia.
B. Rodulphus, Erem. Avellanensis et Episc. Eugubinus in Italia.
B. Petrus, Erem. Avellanensis in Italia.
S. Hedwigis, Vidua et ducissa Trebnicii in Silesia.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES RELATI.
| B. Balduinum Laudunensem archidiaconum in Supplemento suo, occasione S. Austrudis, iterum refert Saussayus, oblitus se eum jam dedisse ad diem, quo ejus Acta Majores nostri illustrarunt | VIII Januarii. |
| S. Meynardi Confessoris. Ita simpliciter editiones Usuardi Colonienses annorum 1515 et 1521, et inde Molanus in editione prima Lovaniensi; in posterioribus omisit. Molanus hac die S. Meinardi meminit, inquit Ferrarius in Notationibus ad Catalogum Generalem, sed locum silet. Forte est Meginhardus abbas Herveldensis in Germania, de quo die XXVI Septembris. Conjecturam non probat Bollandus, qui in notulis Mss. remittit ad Vitam S. Meinradi, alias Meginradi et Meinardi eremitæ et martyris in Eremo Deiparæ, vulgo Einsidlen, in Helvetia. Hujus translatio indicatur in Prætermissis ad VI Octobris, Vita vero data est die quo colitur | XXI Januarii. |
| S. Ignatii episcopi memoria signatur ad hanc diem in Calendario Neapolitano marmoreo [Mai, Scriptt. vett. nov. Collect, t. V. p. 64.] sæculi IX, cujus sex primos menses illustravit Alexius Symmachus Mazochius, novem vero primos Ludovicus Sabbatinus d'Anfora. Nullus dubito quin hic agatur de S. Ignatio Antiocheno, cujus natalis agitur die I Februarii, translatio vero XVII Decembris. Huc autem intrusus fuerit propter festum S. Heronis, discipuli sui. Vide itaque S. Ignatii gesta in opere nostro ad diem, quo colitur | I Februarii. |
| S. Aristion, quibusdam Aristio dictus, hoc die memoratur in veteri Martyrologio Romano, quod Rosweydus edidit, itemque in Martyrologiis Adonis et Notkeri, in Auctario Bedæ [T. II Mart. p. XXXV.] et in recentioribus quibusdam. De eo egit Bollandus, cum Usuardo et Baronio ad diem | XXII Februarii. |
| S. Tarasii translationem Venetias ex Danduli Chronico narrat Marinus Sanutus in Vitis ducum Venetorum [Muratori rer. ital., t. XXII. col. 472.] , eamque die XVII Octobris factam scribit; sed Flaminius Cornelius in Martyrologio Veneto [Eccl. venetæ, t. XIII. p. 390 et t. XI, p. 318 et seq.] et reliqui fastorum scriptores eumdem unanimiter consignant XVII Septembris. Ad hunc igitur diem eam retulerunt decessores nostri, Vitam vero ipsam S. Tarasii Patriarchæ Cpolitani (nam de eo hic agi verisimile est [T. V Septemb., p. 463 et seq.] dederunt ad | XXV Februarii. |
| S. Petri ep. et Mart. translationem ex Ratensi oppido Braccaram Augustam in Lusitania, habent Tamayus de Salazar et Martyrologia Lusitanice edita a Patribus S. J. Conimbricæ 1591 et Ulyssipone 1748. Ejus Acta et ipsam translationem [T. III April., p. 1002 et 1003.] dedere Majores nostri ad | XXVI Aprilis. |
| S. Pardus episcopus, Patronus Larini in regno Neapolitano, cujus inventio huic diei adscribitur in Usuardi codice Vaticano apud Sollerium, et in alio quodam Bruxellensi [T. VI Maji, p. 371.] . Codicum annuntiationes declarabunt Commentarius et Vita ad | XXVI Maji. |
| In agro Carnutensi, loco qui Jovis ara dicitur, ad Auturam fluvium, Sanctorum Martyrum Prisci et Hilarii, quorum Reliquiæ sexto seculo ab Ætherio Carnutensi episcopo levatæ sunt. Est annuntiatio Martyrologii Ebroicensis editi sub auspiciis ill. Ep. De Rochechouart Parisiis 1752. De iisdem vide Prætermissos diei præcedentis, sed præsertim ipsum diem, quo in Actis nostris relati sunt | XXVI Maji. |
| S. Oseæ Prophetæ commemoratio est in Menologio Sirleti, in Ephemeridibus Moschis ante tomum I Maji, in Tabulis Capponianis apud Assemanum et cum brevi elogio in Menæis et in Menologio Basilii. De eo agunt Acta nostra | IV Julii. |
| S. Aurelii Carthaginensis episcopi memoriam ad hanc diem in Florario Ms. a se repertam fuisse annotavit Bollandus in scheda Ms.; verum is colitur die XX Julii, ad quam male prætermissus fuit, ut jam annotavit Stiltingus [Act. SS. ad 28 Aug., p. 432.] . Legatur de eo Morcellus [Africa Christ. ad ann. 392 et seqq., t. II, p. 307 et seqq. et t. III, p. 6 et seqq.] , donec in Supplemento operis nostri de eo dicatur ad | XX Julii. |
| Marthæ, sororis Lazari, memoria fit hodie in Vetere Romano Martyrologio, seu Romano Parvo [Edit. a Rosweido post Martyr. Roman. Baronii.] ; item in Auctario ad Bedam [Act. SS., t. II, Martii, p. XXXV.] , in Adone puro [Edit. Georgii, p. 533.] et ex illo apud Notkerum [Canisii Thesaur., t. II, part. III, p. 181.] et in Auctario Usuardi Rhemensi [Ap. Sollerium ad h. d.] , necnon in Kalendario Romano Joannis Stoffeler, Tubingensis anno 1518 mathematici [Ap. Launoium, opp., t. II, part. 1, p. 215.] et in Martyrologio Germanico Canisii et in Universali Castellani. Insuper ex annotatione Ms. Bollandi novimus in Ordine Teutonico aliquando nonam divini officii lectionem hac die de S. Martha fuisse. Editiones Lubeco-Coloniensis et Greveni [Ap. Sollerium, ad h. d.] habent hac die celebratam fuisse translationem S. Marthæ, dum alii fasti sacri natale referunt. Neutrius vero assertionis fundamentum apparet. Etenim nemo umquam dixisse videtur S. Martham die XVII Octobris obiisse, neque hac die ejus corpus translatum fuisse. Nescitur quidem dies, quo corpus S. Marthæ anno 1187 iterum exhumatum fuerit [Faillon, Monumentis inédits sur l'apostolat de Ste Marie Mad. en Provence, etc., t. I, col. 1219 et seqq.] ; verumtamen per hanc corporis elevationem explicari non potest annuntiatio Veteris Romani Martyrologii aut Adonis, quoniam hæc longe prior est. Augetur admiratio ex eo quod hodie Græci in Menæis celebrant translationem S. Lazari discipuli Christi e Cypro Constantinopolim; ita ut in Ecclesia Occidentali memoria sororis, in Orientali fratris fiat. Unde hic concursus? Estne mere fortuitus? Hæsit hic itaque laboriosus et eruditus scriptor de apostolatu SS. Lazari, Mariæ et Marthæ [Ibid. col. 1229 et seqq.] , prout hæsit Sollerius [Act. SS. t. VII. Julii, p. 5.] in commentario de S. Martha ad diem, qua præcipue colitur | XXIX Julii. |
| SS. Cosmæ, Damiani, Leontii, Anthimi et Eutropii alias Euprepii, fratrum Martyrum et Anargyrorum meminere ad hunc diem Menæa Græcorum, Menologia Sirleti et Basilii Imperatoris, et ex iisdem alii fasti. Legitur in Menæis, in Menologio Basilii et passim apud recentiores tria fuisse paria Sanctorum cum nominibus Cosmæ et Damiani, Arabas scilicet, qui hoc ipso die coluntur, Romanos similiter Martyres, qui I Julii, et demum Asianos filios Theodotæ, qui Confessores fuissent, quorumque memoria agitur I Novembris. Verum hæc Græcorum figmenta esse, et nulla auctoritate fulciri quæ nono sæculo antiquior sit, sufficienter ostendit Stiltingus ad XXVII Septembris, quando a Latinis Martyrologis cum tribus fratribus supra nominatis, passim commemorantur. Evicit scilicet solos martyres Arabas, qui Ægis in Cilicia circa 287 sub Lysia præside passi sunt, esse admittendos, causam vero ob quam Græci Sanctos geminos aut tergeminos dixerint, quærendam potissimum in multiplicitate dierum cultus, orta nimirum ex celebrium Martyrum translationibus et ex consecratione templorum [Act. SS. ad 27 Sept., p. 436, n. 44 et seqq.] . Stiltingi argumenta plene confirmat Kalendarium Constantinopolitanum octavi seculi, quod suppressa jam Societate edidit Morcellus noster et egregiis commentariis instruxit [Romæ 1788, in-4. 2 vol.] . Bis ibi recurrunt SS. Cosmas et Damianus: Μηνὴ (seu μηνὶ itacismo amandato) Νοεμβρίω α᾽, εἰς τὴν μνήμην τῶν ἁγίων Ἀναργύρων· ἐκ τοῦ κατα Ματθαῖον κεφάλαιον οθ᾽. Et alibi verbis iisdem omnino: Μηνὴ (μηνὶ) Ἰουλίῳ α᾽ εἰς τὴν μνήμην τῶν ἁγίων Ἀναργύρων· ἐκ τοῦ κατὰ Ματθαῖον κεφάλαιον οθ᾽. Id est: mense Novembri vel Julio, die I. Ob memoriam sanctorum Anargyrorum. Ex Euangelio Matthæi caput 78, seu juxta Vulgatam, caput 10 a num. 1 ad 8. Igitur utroque loco eadem est annuntiatio et Euangelium, sed multo majoris momenti est quod ad I Julii additur: Προεγράφη μηνὴ (μηνὶ) Νοεμβρίῳ α᾽ εἰς τὴν μνήμην ΤΩΝ ΑΥΤΩΝ, καὶ ἐκει ζήτη (ζὴτει): Scriptum superius mense Novembri die I ob EORUMDEM memoriam, et illic quære [Ibid. vol. 1, p. 211 et vol. 2, p. 149.] . Quibus positis, mirum non est Morcellum Stiltingi conclusiones ulnis ambabus amplexum esse. De iisdem Martyribus Commentarium et Acta quadruplicia quære ad diem | XXVII Septembris. |
| S. Privati Martyris, qui a S. Callisto Papa baptizatus est, meminere Usuardi editio Greveniana, Canisius et Whitfordi vetus Martyrologium Anglicanum. Vide quæ occasione S. Callisti ad XIV Octobris de eo observata sunt [T. VI Octobr., p. 425, n. 79. et seqq.] ; sed præsertim ipsa ejus Acta ad diem quo Romano Martyrologio inscriptus est | XXVIII Septembris. |
| S. Cerbonii Populoniensis episcopi, cujus nobis reliquias attulit Fr. noster Robertus Pisanus, memoriam inducit Auctarium Usuardi Reginæ Sueciæ num. 428, et ex eo (omisso vocabulo nobis et nostro) Auctaria Muneratense et Molani; ejusdem ad hanc diem meminerunt Auctaria Adonis apud Georgium, necnon Martyrologium Germanicum Canisii et Parisiense Card. de Noaliis; itemque Breviaria Parisiensia. Sermo in his est de delatis S. Cerbonii reliquiis Lutetiam Parisiorum per Robertum Pisanum canonicum Parisiensem, ut videre est in Commentario de S. Cerbonio, ad diem, qua præcipue colitur, | X Octobris. |
| Prope castrum Frontalis ad radices montis Suavicini sancti Dominici Loricati Confessoris Camaldulensis, cujus vitam virtutibus gloriosam, et austerissimo inauditæ pœnitentiæ rigore admirabilem sanctus Petrus Damiani luculenter conscripsit; ejus autem dies natalis pridie Idus Octobris recensetur. Ita hodie Martyrologium Romano-Camaldulense anni 1845. Vitam dedimus | XIV Octobris. |
| SS. Silvani, Alexandri et Marci meminit in hunc modum Grevenus: Ipso die, secundum alios præcedenti, passio S. Silvani, Alexandri et Marci Martyrum. Est mera confusio ex Sanctis diei præcedentis et diei præsentis. Alexander et Marcus (loco Mariani) socii sunt S. Victoris Nicomediensis Martyris, hodie cultis; S. Silvanus est Agedunensis Martyr, de quo dictum est ad diem | XVI Octobris. |
| S. Eliphius, M. in Usuardi Codice Hagenoyensi. Ejus Acta dedimus die præcedenti | XVI Octobris. |
| S. Ambrosii Confessoris in territorio Byturiensi (Bituricensi) depositio legitur in Usuardi codice Hagenoyensi. Est is Cadurcensis episcopus cujus vita illustrata | XVI Octobris. |
| S. Gordinelli Confessoris memoria est in Usuardo Greveni. De S. Gurdanio, alias Gurdinello, Gurdiello, eremita, Duaci et Aquiscinctii in Gallia actum est ad diem præcedentem | XVI Octobris |
| S. Gaudericus confessor, agricola Occitanus, qui Canigone et Mirapicii potissimum colitur, iterum occurrit in Supplemento Saussayi, qui eum præcedenti die Galdericum dixit, nec monet de identitate. Similiter in Breviariis quibusdam et Missalibus Tolosanis, ob hesternum festum S. Bertrandi, ad hunc diem remissus est. Data est Vita ad diem natalem | XVI Octobris. |
| S. Magnobodum Andegavensem episcopum ad hunc diem celebrant Bucelinus et Antonius de Heredia in Menologiis Ordinis S. Benedicti; verum pertinet ad præcedentem, ubi ejus Vitam dedimus | XVI Octobris. |
| S. Marci nomen tribus Nicomediensibus Martyribus adjicit secunda Beliniana Usuardi editio; verum id male factum fuisse prodit vel ipsa codicis solitudo. | |
| SS. Annæ, Lucii et Victoris Martyrum natalem diem celebrat codex Usuardinus D. Le Mare, signatus A; verum quum solus hoc agmen producat, quumque insuper Lucius et Victor inter Mauritanos Martyres veniant, nullus dubito quin Anna mera sit nominis alicujus corruptio: quocirca vide, quæ de Martyribus Mauritanis diximus. | |
| Tumbæ in Normannia S. Sergii Ducis. Ita Ferrarius in Catalogo Generali, et in Notis testatur se ex Martyrologio Germanico Canisii id accipisse. Signatur ibi quidem ad diem præcedentem quando memoria celebratur apparitionis S. Michaelis, sed in hunc Ferrarius transtulit, ne eodem die, ut arbitror, duplex de eodem loco annuntiatio fieret. In prædicto Martyrologio Germanico ad XVI Octobris, annuntiata apparitione S. Michaelis, quæ facta est S. Autberto Abrincensi episcopo in Monte Tumbæ, qui locus exinde Mons S. Michaelis dictus est, subjungitur: Ibi etiam fit memoria ducis cujusdam Francici, Sergii nomine, et uxoris ejus Margaritæ, qui dux in memorata S. Michaelis ecclesia a lepra sanatus est et deinde simul cum uxore sua ibi Deo et S. Michaeli usque ad finem vitæ servivit. Hæc ad verbum ex idiomate germanico versa sunt. Unde vero accepta fuerint non novi, nec scio an ulli alii Martyrologi præter Ferrarium et Saussayum in Supplemento sui Martyrologii Gallicani ad XVI Octobris, hos pios conjuges fastis inseruerint. Desiderantur in Martyrologio Parisiensi, in Ebroicensi etc., in Martyrologio Universali Claudii Chastelain ejusque editione recentiori anni 1835, demum in Breviario Abrincensi anni 1635: cum tamen Mons S. Michaelis non tantum ad antiquatam hanc diœcesin pertineat, sed ab Abrinco non plus sex millibus passuum distet. Quocirca visum est non sufficienter de cultu constare ut in opere nostro sibi locum habeant. | |
| Monachi confessoris in Hibernia, memoria est in Usuardo Greveni, apud Sollerium. Colganus in in Triade Thaumaturga de Monacho quodam agens [P. 188, n. 127.] , cujus mentio occurrit in Vita S. Patricii, hæc adnotat: “Monachi Confessoris in Hibernia” inquit Martyrologium Carthusianorum ad XVII Septembris, id est Greveni Carthusiani monachi editio Usuardina modo laudata, quam Coloniæ annis 1515 et 1521 prodiisse ex Sollerii Præfatione novimus [P. XLVI et XLVIII.] . Erravit igitur Colganus qui non XVII Septembris, sed XVII Octobris dicere debebat et ex eo error transiit in Catalogum Sanctorum Hiberniæ qui citatur in Prætermissis ad XVII Septembris. Pergit Colganus: Sed fuit hic abbas de Linn-lere in Media, ut tradunt ad eumdem (immo XVII Octobris) Marianus Gormanus et Martyrologium Dungallense, et obiit an. 776 juxta Quatuor Magistros in Annalibus. Unde diversus est a præsenti Patricii discipulo. S. Mœnachi, sive Mœnachani meminerunt Marianus Gormanus, Martyrologia Tamlachtense et Dungallense ad VII Februarii, quo dicunt ipsum coli in ecclesia de Athliag. Sed cum Monachus, Munchanus et Manchinus eadem sint nomina, forte hic est sanctus Monchanus filius Judith de quo XXIV Januarii vel Manchinus filius Collani, de quo III Jan. (lege XIII) eadem agunt Martyrologia. Egit Colganus in Actis SS. ad XIV Februarii de S. Mancheno sive Manchano abbate Moethalensi [P. 332.] , ibique multa de homonymis qui in Hibernorum fastis leguntur collegit, illo tamen prætermisso, de quo in presentiarum sermo est [Cfr de his omnibus Lanigan, Ecclesiast. Hist. of Ireland, t. III, p. 29 et seqq. et 176.] . Horum omnium nomen derivari scribit a voce Hibernica Manach, quæ monachum significat, vel ab ejusdem diminutivis Manchan, Manchen et Manchin. Præ manibus sunt illa ipsa exemplaria Martyrologiorum, quibus usus est Colganus; et primum in Festilogio S. Ængussii et in Martyrologio Tamlachtensi ad XVII Octobris nihil de S. Monacho legitur, apud Marianum Gormanum Mœnach, in Martyrologio vero Dungallensi, quod collegit Michael O' Clery Ord. S. Francisci et approbationem præfert Thomæ Fleming Archiepiscopi Dubliniensis, Hiberniæ Primatis, datam Kildariæ VI Februarii 1636, scribitur ad eumdem diem: Maonach mac clairin abb. lainne lere, anno Domini 720; quamquam supra ex Colgano didicimus eum obiisse an. 776, seu potius anno 777, propter solitum apud Quatuor Magistros unius anni defectum [Ibid., passim.] ; nisi perperam, ut alibi sæpe, numeri a typotheta expressi fuerint. Hic insuper docemur Monachum natum esse ex quodam Clairin. Alia de eodem non reperi. | |
| Gilbertus, octavus abbas Cistercii, cognomento Magnus et Theologus, Beati titulo insignitur in fastis Cisterciensibus et Benedictinis, quia nempe inter Sanctos Cistercii Patres refertur ab antiquo scriptore Joanne de Cireya [Collectio privilegiorum et compendium Sanctorum Ordinis. Divione, 1491,] , itemque in Catalogo qui ad calcem cujusdam vetusti Missalis ejusdem ordinis excusus est [Vide eum apud Henriquez: Fasciculus SS. Coloniæ 1631, in-4, lib. II, p. 313.] . Sed ibi multi prodeunt, qui numquam ecclesiastico cultu sunt decorati, nec vero Catalogus ille Kalendarium est illorum, qui in ipso Missali officium et lectiones obtinent, sed mera series virorum et feminarum ex toto Ordine virtutibus illustrium. Rem sufficienter examinare, ob defectum monumentorum, non potuerant primi Bollandiani, qui Gilbertum habent inter Prætermissos ad IV Februarii. Plura de eodem docebit Annalista Cisterciensis Angelus Manrique, vir probatissimi judicii, qui eum nusquam Beatum compellat [T. II. Annal, p. 371, 426, etc. Cfr. Gall. Christ. noviss. edit., t. IV, col. 987.] : nec etiam insertus est Martyrologio Cisterciensi quod, annuente Benedicto XIV, Romano adnexum fuit. Cessit e Vita Gilbertus anno 1166, ut testatur laudatus Annalista ad hunc annum, capite quinto. Qui vero factum sit, ut Pitseus in Libro de scriptoribus Angliæ eum seculo tertio decimo vixisse scripserit et Tolosæ sepultum, docebit quadamtenus Henschenius noster in sylloge de S. Hilario Tolosano episcopo ad XXI Maji [T. V Maji ad 21, p. 11. n. 4 et 5.] . De loco sepulturæ idem habet Saussayus, ac Gilberti obitum in Martyrologio ad hunc diem annuntiat, sed typis minoribus. | |
| Beati Eutichii confessoris, magnæ sanctitatis viri, Ordinis Carmeli memoria est in Martyrologio Molani [Ve Usuardum Sollerii.] , sed non in editione prima quæ cæteris probatior est. In opusculo cui titulus: Acies bene Ordinata… Ordinis Carmelitarum… per R. P. Philippum a Visitatione [Valencenis 1676.] ad XVII Octobris S. Eutichius Eliotarum Abbas post S. Antonium. In exemplari quod mihi ad manus est, additur Appendix Ms. notationum, quem nunquam editam fuisse arbitror, et cujus præfatio dirigitur ad eruditissimum P. Danielem Papebrochium et alios Societatis Jesu Scriptores. In ea vero paucis præmissis, P. Philippus Visitantinus humiliter precatur R. P. Papebrochium, ut dignetur in Actis suis operosissimis Sanctos hic adjunctos recensere, saltem inter Prætermissos, respectu habito ad præsentes Annotationes. Deinde legitur ad XVII Octobris: S. Eutitius Eliotarum Archimandrita SS. Basilium, Ebolium, et alios insignes Discipulos in Carmelo recepit ad annum 355, et erudivit, ut referunt Bostius Cap. * V. B. Joannes Sorethus in præfat. ad Regulas. Joannes de Lezana in Annalibus Ordinis B. M. V. de Monte Carmelo ad an. 351 et 354 [Romæ 1650, in-fol., p. 524 et 530.] utriusque loca recitat, verum solus Arnoldus Bostius de Eutitio loquitur. Fuit Bostius Carmelita Gandavensis, in eaque urbe obiit anno 1499; vir pius nec pro tempore illo indoctus, cujus Speculo historiali Ms. usus est Lezana ad concinnandos Annales, sed locus ille Bostii, uti alia plurima, nedum fulciri ex cognitis monumentis, contra ea ne defendi quidem potest. Id autem intelligas velim de ejus asserto, Basilium, Ebolium et Eutitium in monte Carmelo vixisse, de quo in S. Basilii Vita [T. II Junii, p. 807.] aut apud Scriptores antiquos omnino siletur. Fit brevis mentio de quodam Eutyche Cappadoce qui Gotthos sive Scythas fidem docuit, in epistola S. Basilii ad Ascholium Thessalonicensem, quæ est 338 in ordine veteri, 164 vero in editione Maurina; ipsa verba videsis in Actis S. Basilii ad diem XIV Junii nostri [Ibid., p. 905 a.] . Verum Eutyches ille cum hodierno Eutychio vel Eutitio nihil commune videtur habere, et nisi graviter fallar, Bostius ex conficta aliqua historia, confictum Eutitium accepit; nam ipsum Bostium hoc dedecore notare non audeo. Nihilominus hunc secutus est Joannes de Oudewater sive Palæonydorus [In Fasciculo tripartito, l. II, c. v. Speculo Carmeitano, t. I, p. 239, edit. 1680.] , Carmelo itidem Belgico adscriptus, qui anno 1507 Mechliniæ vita functus est; et exinde Molanus in Martyrologii sui editione secunda et Laurentius Beyerlinck in Theatro Vitæ humanæ Vo Religiosus [Lugduni 1656, in-fol., t. VI, p, 250.] . Præter Molanum, Aciem bene Ordinatam et Menologia quædam vetera Ordinis Carmelitici, nulli fasti ad hunc diem Eutitium vel Eutychium ullum signaverunt. In Theodoreti Philotheo cap. XIV prodit nomen cujusdam Eutychis, qui apud Antiochiam monachum egit [Cfr., t. II Janur., p. 271.] . | |
| Dedicatio basilicæ (Carnotensis) in memoria beatissimæ Mariæ Matris Dei et Domini nostri Jesu Christi. Est annuntiatio Martyrologii Ms. Carnotensis et Greveni inter Usuardi Auctaria apud Sollerium, eamque in Martyrologium suum Germanicum transtulit Ven. P. Canisius. | |
| Anniversarium consecrationis ecclesiæ de Aqua Carnotensi et sanctimonialium Ambianensium de Hispania eodem hoc die annuntiat Kalendarium Cisterciense [Parisiis 1689, in-4.] . Agitur de ecclesiis monialium ejusdem Ordinis Cisterciensis: quarum altera apud Carnutum sita erat juxta fluvium Auturam, unde nomen Aquæ (vulgo de l'Eau) assumpsit; altera in diœcesi Ambianensi apud locum Hispania (vulgo Epagne) dictum, ex quo moniales bellorum causa sæculo XVII Abbatisvillam se receperunt. | |
| Dedicatio ecclesiæ Monasterii Cisterciensis, et Ordinis. Ita in Ligno Vitæ ad XVII Octobris A. Wion qui ex Cæsarii lib. 1, cap. 1 scribit id contigisse anno 1098, diem vero sibi subministratum ex Kalendariis Cisterciensibus [Cfr. Gall. Christ., t. IV, col. 981, et t. III April., 666. n. 16.] . Accinunt Saussayus, Hugo Menardus, et Kalendarium Cisterciense. Martyrologium Romano-Cisterciense anni 1845 paulo uberius: In diœcesi Cabilonensi in Gallia Dedicatio Ecclesiæ beatæ Mariæ de Cistercio, quæ caput et mater est omnium Cisterciensis Ordinis Ecclesiarum. | |
| Dedicatio Basilicæ S. Emerii in loco S. Stephani de Guialbis in Catalania, ut dicitur in Vita S. Emerii ad diem XXVII Januarii nostri [T. II, p. 782, n. 9.] . Traditur ibi S. Emerium monasterii Balneolensis * in diœcesi Gerundensi conditorem et primum abbatem fuisse, quæ aliquando ad crisim revocanda erunt in Januarii supplemento. De dedicatione ecclesiæ, concinit Tamayus Salazar in Martyrologio Hispano. Dedicationes ecclesiarum solum annuntiare solemus. | |
| Bertrandus a Lazanoba M. Ortensii in Aquitania, Balthasar a Clavario Conf. in territorio Mediolanensi, Didacus a Monte Conf. Albuquerquii in Hispania, Eustochium vidua Tertii Ord. S. Franc. in Sicilia. referuntur ab Arturo Du Moustier, in Mrol. Franciscano et ultima etiam in Gynecæo, omnescum titulo Beati, quem Hueberus in Menologio ejusdem Ordinis omisit. | |
| Alberici S. R. E. Cardinalis monachi quondam Casinensis, meminere Bucelinus et Antonius de Heredia in Menologiis Benedictinis, eumque Venerabilem nuncupant. | |
| Chrysostomum a Conceptione Cisterciensem monachum S. Martini Vallis-ecclesiarum in Hispania, Venerabilem nuncupant hoc die Menologia tum Cisterciensia, tum etiam nonnulla Benedictina. | |
| Bartholomæum abbatem Cisterciensem monasterii Populetani in Catalaunia memorat hoc die Hugo Menardus, ceteri XXIV Februarii. Vide Prætermissos nostros ad eumdem diem. | |
| Lucia reclusa Hispana, quæ Compostellæ aliquamdiu vixit et fertur obiisse circa 1240, apud Bucelinum laudatur ad hunc diem; sed omissa est in ejusdem Nomenclatore operi præfixo itemque in Indice Sanctorum. Antonius de Heredia Hispanus, qui Bucelinum gentis suæ lingua loqui jussit, ait se nihil de Luciæ mirabili vita, præter ea quæ Bucelinus memorat, comperisse. Cetera Menologia Benedictina eam omittunt, uti etiam copiosus Martyrologus Tamayus de Salazar. | |
| Rasonem Goetgebuers, Gandensem ortu, abbatem Trunciniensem Ord. Præm., et Steinfeldiæ circa finem sæculi XV mortuum, cum Beati titulo et insigni encomio ad hanc diem exhibent Ephemerides hagiologicæ Ord. Præm. Verum nulla cultus exstant vestigia. | |
| Petri de Donnaud Mirapicensis episcopi, qui obiit III Julii 1630, meminit Saussayus occasione S. Gauderici, eumque Beatum nuncupat. Vide præclaras ejus laudes in Gallia Christiana [T. XIII, col. 277.] , sed nullum unquam cultum habuit. | |
| Ven. Margarita Maria Alacoque, ex ordine Visitationis B. M. V. sanctimonialis, anno 1690 hac die obiit. Quum processus ejus canonizationis ad finem hactenus perductus non fuerit, nondum videtur ei in opere nostro locus dandus. | |
| Ven. Franciscus Isidorus Gagelin, Missionarius apostolicus in Cocincina, hac die martyrii palmam retulit anno 1833. Quum passionem ejus nondum probarit Sedes Apostolica, satis fuerit eum inter Prætermissos signasse. | |
| SS. Hermes et Taxius, in Usuardi Auctario Bruxellensi, apud Sollerium, pertinent ad diem sequentem | XVIII Octobris. |
| SS. Chrysanthi et Dariæ memoriam habent hoc die Menologia Sirleti et Basilii Imperatoris. Nos cum Martyrologio Romano et fastis plerisque | XXV Octobris. |
| SS. MM. Claudius Tribunus, qui Sanctos Chrysanthum et Dariam cruciavit, Hilaria Claudii uxor, Maurus et Jason ejus filii in Sirleti Menologio junguntur cum SS. Chrysantho et Daria, itemque, ut colligo ex Siberi Ephemeridibus metricis, et ex notationibus MSS. Bollandi, in veteri editione Menæorum, sed in nupera Veneta, occurrunt solum ad XIX Martii. Videsis Prætermissos ad illum diem. Fasti plerique latini eosdem habent | III Decembris. |
| S. Catervi, cujus monumentum Tolentini in Italia repertum est, quique hoc die quievisse in pace fertur, Acta examinabuntur ad diem qui communiter in fastis ei assignatur | X Decembris. |
| S. Lazari, discipuli Christi, translatio Cypro Constantinopolim hodie in Menologio Sirleti et in Menæis Græcorum annuntiatur; quorum hæc sunt verba: Translatio pretiosarum Reliquiarum sancti et justi Lazari. Felix et celeberrimus ac regum fidelissimus Leo divino motus zelo et quasi quodam perculsus afflatu primum quidem templum Justo ædificavit; deinde facta in insulam Cyprum expeditione, invenit sanctum illius corpus in urbe Cytiensi, mille ab hinc annis sub terra conditum in marmorea capsa, ubi alterius linguæ litteris inciditur: Lazarus quatriduanus et amicus Christi. Statim sublatum inde magni pretii thesaurum et argenteis loculis impositum, Constantinopoli reposuit. Hæc confirmat Launoius [Dissertat. de Lazari, Magdalenæ, etc., t. II, opp., part. I, p. 206.] primo his ex tomo III Annalium Zonaræ verbis: Condidit (Leo VI) et aliam ædem Sancti Lazari, in qua sacrum ejus corpus e Cypro translatum, necnon Mariæ Magdalenæ condidit; et his aliis Cedreni in Compendio historiarum: Ibidem aliud templum condidit (Leo VI) Beato Lazaro sacrum, in eoque Lazari et Mariæ Magdalenæ reliquias Epheso allatas reposuit; et his demum Curopalatæ in Historia: Leo imperator templum construxit Sancto Lazaro dedicatum, in quo Sancti allatum corpus reposuit, atque sororis ipsius Mariæ Magdalenæ. Nemo hæc legens non crediderit hic ubique et expresse agi de Lazaro a mortuis suscitato; præeunte tamen Lequien, æstimat cl. v. Faillon [Monum. inéd. sur l'apostol. de Sainte Marie-Madeleine, etc., t. I, col. 361 et seqq.] agi de alio S. Lazaro. Verum, licet maximi faciamus sagacitatem eruditissimi scriptoris, hanc menti nostræ vim inferre non possumus; quo circa quæstionem ad hos terminos redactos arbitramur ut eligendum sit inter traditionem Massiliensem et Constantinopolitanam; nequaquam ut inter se concilientur. Hæc omnia fusius examinabimus ad diem, qua maxime S. Lazarus colitur | XVII Decembris. |
| S. Etheldredæ Virginis, Reginæ et Abbatissæ Elyensis in Anglia translatio hoc die annuntiatur in codice Usuardi Altempsiano, in Rosweydiano etiam et in editione Lubeco-Coloniensi [Ap. Sollerium ad 17 Octobr.] . Eamdem habent Breviaria et Missalia Sarisburiensia, Ven. P. Canisius in Martyrologio Germanico, Arthurus in Gynecæo, et alii recentiores. Translata est anno 679 die XVII Octobris [T. IV Jun., p. 490 et 515.] et iterum anno 1106, XVI Septembris [Ibid., p. 537 a.] ; sed cum eodem anno ejus sorores S. Sexburga, et S. Withburga, ac S. Sexburgæ filia S. Ermenilda, eodem die quo primum S. Etheldreda, id est XVII Octobris, translatæ fuerint, statutum est quadruplicem translationem hoc posteriori die simul celebrare [Ibid., p. 538, et t. I Febr., p. 608 e.] . S. Etheldredæ, quæ etiam Etheldrida, Ætheldritha, Ediltrudis et ex linguæ alteratione per Normannos introducta, Audry nuncupata est, Vitam amplam habes in Actis nostris ad | XXIII Junii. |
| S. Sexburgæ | VI Julii. |
| S. Withburgæ | XVII Martii. |
| S. Ermenildæ | XIII Februarii. |
| S. Aurelii Martyris cum uxore sua et aliis sociis eorum, memoria habetur in Usuardo Carthusiæ Ultrajectinæ apud Sollerium, et ibidem in Greveni Usuardo legitur: Liliosæ Virginis cognatæ S. Nathaliæ. Videnda sunt Acta martyrum Cordubensium Georgii diaconi, Aurelii et Nataliæ alias Sabigothonis ejus uxoris, Felicis et uxoris ejus Liliosæ ad diem proprium martyrii | XXVII Julii. |
| Horum aliquot translatio Parisios, celebratur | XX Octobris. |
| S. Gundelbertus memoratur in Martyrologio Parisiensi quod anno 1728 auctoritate cardinalis de Noaliis excusum est. De S. Gumberto seu Gondeberto archiepiscopo Senonensi * et fundatore monasterii Senonensis alias Senoniensis * in Vosago egit Henschenius noster ad XXI Februarii, ibique duplicem sententiam expendit, alteram quæ Sanctum episcopum seculo septimo, alteram quæ octavo exeunte floruisse asseverat. Nec ipse Mabillonius, qui in monumenta Senoniensia diligenter inquisivit, rem absque dubitatione pertractare ausus est, ubi scribit [Annal. ad an. 661, n. 15.] : Gundelbertus, Senonum, ut perhibent, antistes et inferius: Si vere Senonum episcopus, et non potius chorepiscopus fuit. Etenim S. Petrus Damiani eum diserte Archiepiscopum Senonum vocat [T. III Febr., p. 262.] et in Præcepto regis Austrasiæ Childerici, filii Chlodovei junioris, quod datum est pro monasterio Senoniensi circa an. 661, sequentia leguntur [Annal. t. I., app. 2, n. 22.] : Gundelbertus igitur episcopus sive abba monasterium in honore sanctæ Mariæ et sancti Petri, sociorumque ejus in pago Calvomontisi in Vosago, super fluviolum Rabadonem visus est ædificasse, ubi plurimam ad præsens monachorum turbam noscitur adunasse. Hujus itaque viri sancti petitione suscepta, etc. Attamen in nullis Catalogis sive editis sive mss. S. Gundelbertum seculo septimo Senonensem episcopum repererunt Benedictini Sodales, qui tertio Galliam Christianam edidere; sed in omnibus occurrit S. Gumbertus sive Guntbertus, qui sedit seculo octavo jam præcipiti inter Godescalcum et Petrum I [Gall. Chr., t. XII, col. 14 et t. XIII, col. 1384.] . Unde eruendum diversas esse personas, et integro seculo ab invicem distare. Posterior, S. Gumbertus scilicet, videtur floruisse circa 775, sedit per annos 7, et sepultus fertur in monasterio S. Petri Vivi prope Senonas. Ad eum spectat verosimiliter annuntiatio Florarii MS. Sanctorum ad I Martii: Senonis S. Gumberti ejusdem urbis episcopi [T. III Febr., p. 263.] . S. autem Gundelbertus qui seculo septimo Senoniense monasterium condidit et episcopi ac abbatis titulis decoratur, teste Richerio Senoniensi chronographo [Spicil. ed. in-fol., t. II, p. 605.] , a quibusdam sepultus olim dicebatur apud Medium-vicum * cum S. Pientio et aliis Sanctis. Ad XXI Februarii eum memorant Hugo Menardus, Bucelinus et Saussayus, sed Claudius Chastelain nihil de distinctione suspicans inter Gumbertum et Gundelbertum, hunc ex Florario SS. retulit ad I Martii. De eodem ita Mabillonius in Annalibus [Ad an. 661, n. 15.] : Incertus annus mortis Gundelberti, incertus quoque sepulturæ locus, quem nonnulli apud Medium vicum statuunt. Nec fere certior ejus cultus quem non in fastis sacris, nequidem domesticis, notatum invenimus. In necrologio tamen Senoniensi legitur XVI Kalend. Novembris: “Commemoratio S. Gundelberti præsulis, hujus loci fundatoris; Megerranni, Teodradi, Perini, Motheri, Wipodi, abbatum et sacerdotum Senonensis monasterii,” haud dubie primorum. Ex hoc Mabillonii loco confecta est verosimiliter hodierna Martyrologii Parisiensis annuntiatio, quam initio hujus paragraphi dedimus. Tametsi parcus valde fuerit cultus S. Gundelberti, nihilominus in Actis SS. O. S. Benedicti eidem suus locus est seculo 3, parte 2, et Kalendarium volumini præfixum nobiscum in assignando cultus die convenit. De eodem S. Gundelberto aliquando nonnulla addi poterunt in Supplemento ad | XXI Februarii. |
| De S. Gumberto vel Guntberto ibidem fors agi poterit ad | I Martii. |
| S. Maglorii episcopi et septemdecim aliorum Sanctorum translationem e Britannia minori Parisios celebrat hodie Martyrologium Parisiense Card. de Noaliis. De hac celebritate in opere nostro dictum jam fuit ad diem III Martii [Act. SS., t. I Martii, p. 248.] , XXVIII Julii [Ibid., t. VI Julii, p. 592.] , ad XVI Septembris [Ibid., t. V Sept., p. 782.] et ad XXVI ejusdem mensis [Ibid., t. VII Sept., p. 267.] . Hic vero pauca tantum in quædam annotabimus nomina. S. Samson Dolensis archipræsul, qui in translationis Historia primo venit loco, apud R. D. Garaby duplex est, junior cultus die XXIV Julii, senior die XXVIII ejusdem mensis; apud decessores nostros [Ibid., t. VI Julii, p. 592.] unus tantum admittitur S. Samson, episcopus regionarius. S. Senator episcopus idem est Castellano ac S. Sinierus Abrincensis episcopus; quod nostris ad diem XVIII Septembris [Ibid., t. V Sept., p. 782.] non placuit. Colebant illum Parisienses ad S. Maglorii die XXVI Septembris, propter festum S. Senatoris Albanensis ad hanc diem fastis sacris inscriptum, ut annotarunt decessores nostri [Ibid., t. VII Sept., p. 265.] . Contra R. D. Garaby in Historia Beatorum et Sanctorum Britanniæ Minoris ponit ad diem XVI Septembris S. Senatorem, quem S. Paterni in sede Abricensi successorem facit, et quem die XVII Septembris juxta S. Paternum et Scubilionem sepultum tradit, confitens simul eum ab aliis episcopum in Britannia minori statui. S. Guinailus seu Wenalis sacerdos essetne idem ac S. Winwaloeus abbas, dubitatum fuit ad diem III Martii [Ibid., t. I Martii, p. 248.] ; utrumque distinguit R. D. Garaby, ponitque festum illius ad diem III Novembris, ad hanc diem istud dubium examinari poterit [Cfr. Acta S. Ethbini ad 19 Oct. infra in hoc vol.] . Quod ad S. Melorium spectat, exhibet ille idem hagiographus S. Melarium M. circa annum 799 occisum, S. Melorium episcopum quemdam, S. Melorium abbatem cultum in Tremeloir, vicum prope civitatem S. Brioci, et demum sanctum quemdam nomine Menoir, forsan pro Meloir, in Britannia minori cultum. Bollandus ad diem III Januarii dedit Vitam seu Passionem S. Melorii M. Angli, cujus natalis est dies I Octobris. Licet diversissima sint quæ ex gentis suæ traditione habet R. D. Garaby de suo S. Melario et quæ ex Capgravio et codice MS. protulit Bollandus [Act. SS., t. I Januar., p. 136.] , nemo tamen dubitabit quin de eodem Sancto utrobique agatur. Nonne tantum fuit incolis Majoris Britanniæ quantum Minoris jus fingendi et promendi fabulas? Cæterum æstimavit Bollandus S. Melorii Parisienses Reliquias ad suum pertinere [Ibid., app., p. 1089.] . Nil est cur aliter sentiamus. SS. Paterni plures sunt, adeoque unus saltem Venetus in Britannia Minore, de quo in opere nostrum dictum est ad XV Aprilis [Ibid., t. II April., p. 378.] ; verum quum hic etiam adsit S. Scubilio, arbitror agi de S. Paterno Abrincensi episcopo ejusque socio Scubilione [Ibid., t. cit., p. 425.] . De SS. Leutherno, Leviano et Scophilo (quod alia opportunior non sit dies) ad hanc diem agemus; et quidem hi cum S. Guingantone Parisiis alio die non colebantur [Chastelain, Martyrologe univ., p. 803.] , dum quatuordecim reliqui alios haberent dies festos. Quum autem S. Guinganto seu Winwanto quidam die XXVIII Novembris in diœcesi Venetensi colatur, poterit hac die de eo disceptatio haberi, licet velint hunc esse S. Hinguetenum, monasterii S. Mevenni sæculo XI restauratorem. Reliqui Sancti vel satis distincti sunt vel in opere nostro de eis actum jam est; quodsi de eis adhuc sit agendum, melius expedientur tricæ propriis in singulorum locis. Superest ut indicemus dies ad quos de unoquoque jam dictum est aut in posterum dicetur; venit itaque | |
| S. Melorius ad | III Januarii. |
| SS. Paternus et Scubilio ad | XVI Aprilis. |
| S. Briomaglus seu Briocus ad | I Maji, |
| S. Leonorus seu Lunarius ad | I Julii. |
| S. Samson ad | XXVIII Julii. |
| S. Senator ad | XVIII Septembris. |
| et | XXVI Septembris. |
| S. Maglorius ad | XXIV Octobris. |
| S. Guenailus ad | III Novembris. |
| S. Tremorius ad | IV Novembris. |
| S. Ciferianus ad | XIII Novembris. |
| S. Machutus ad | XV Novembris. |
| S. Guenguanton seu Winwanton ad | XXVIII Novembris. |
| S. Budocus ad | IX Decembris. |
| S. Corentinus ad | XII Decembris. |
[Annotata]
* l. libro.
* Banols.
* Sens
* Senone
* Moyenvic
DE S. HERONE EPISCOPO ET MARTYRE ANTIOCHIÆ
ANNO 128.
SYLLOGE.
Memoria Sancti in fastis: tempus episcopatus et obitus.
Heron Episc. et Martyr Antiochiæ (S.)
J. V. H.
[S. Heronis mentio] Tacentibus Romano veteri et Hieronymianis Martyrologiis, hodierna die S. Heronem annuntiat Adonianum his verbis: Beati Heronis, de quo beatissimo Ignatio pergenti ad passionem revelatum est, quod Antiochenam post eum recturus esset Ecclesiam. Erat enim hic beati Martyris Ignatii tunc diaconus: episcopus factus, viam magistri pius imitator sequitur, et pro commendato grege amator Christi occubuit. Idem elogium pro more suo abbreviat Usuardus genuinus apud Sollerium: In Antiochia, natalis S. Heronis discipuli beati Ignatii Martyris, qui post eum episcopus factus, viam magistri pius imitator sequitur et pro commendato grege amator Christi occubuit. Usuardum ad verbum exscripsit Card. Baronius in Martyrologio Romano. Confundendus non est Sanctus noster cum secundo suo in Antiochena sede successore, qui antiquis Heros vocabatur: unde et alii hunc ejusdem nominis secundum fecerunt. Sed verum inter utrumque occurrit discrimen, cum Sancti nostri nomen a græca littara Ἡ cum spiritu aspero, successoris vero littera E inchoetur, variantibus tamen codicibus circa spiritum [Cfr Tract. de Patriarch. Antioch., t. IV Julii, p. 11, n. 38.] .
[2] [in Martyrologiis:] Quæ Ado refert de S. Herone encomia, dicit Sollerius noster, sola ejus auctoritate nituntur; nullus enim apud antiquos aliud de Herone narrat, quam initium et finem episcopatus. Nam epistola S. Ignatii ad discipulum suum Heronem, ut authentica ab eruditis passim non habetur, quippe quæ dicit Onesimum, Damantem et Polybium Philippis fuisse cum S. Ignatio, quod contra fidem historiæ peccat, adfuerunt enim Smyrnæ [Ceillier. Aut. Ecclés., t. I, p. 652.] . Circumferebatur tamen jam tempore Adonis hæc eadem epistola, quæ magnam de Heronis nostri sanctitate testatur S. Ignatii opinionem. Credo enim, inquit S. Martyr [Biblioth. max. Patt., t. I, p. 89.] , in Patrem Domini Jesu Christi et in Unigenitum Filium, quod ostendet mihi Deus Heronem super thronum meum… Custodi depositum meum, quod ego et Christus deposuimus tibi, neque iis indignum te reputa, quæ a Deo revelata de te sunt. Commendo tibi Ecclesiam Antiochensem… Quos commendo tibi, ut Moyses Josue post ipsum duci… Tu enim introduces amodo et educes populum Domini, qui est Antiochiæ: et non erit grex Domini, velut oves quibus non est pastor. Hæ certe pericopæ sufficiunt ad concinnandum elogium, quale nobis Ado tradidit: dolendum sane infirmiori niti fundamento.
[3] [tempus episcopatus pendet] Tempus quo S. Heron episcopatum Antiochenum assumpsit, pendet ab anno martyrii S. Ignatii. Etenim non credo quempiam facile consensurum quorumdum opinioni, a Marcell. Molkenbuhr, Ord. S. Francisci Theologo [Binæ Dissert. de Cathedris Petri Rom. et Antioch., p. 131.] allatæ, qua duplex Antiochiæ statuitur cathedra episcopalis, altera Judæis, cui Evodius a Petro, pro Gentibus altera cui Ignatius a Paulo præfectus fuerit: tota scilicet antiquitas et episcoporum Catalogi contra hujusmodi assertionem reclamant, evincuntque Ignatium non cum Evodio, sed post eumdem Ecclesiam rexisse. Porro plerique martyrium Ignatii signant in anni æræ vulgaris 107 diem XX Decembris: quare initium episcopatus S. Heronis in annum 108 transcribitur. Acta Martyrii, quæ omnibus authentica probantur, aperte martyrium consulatui Suræ et Senecionis, qui in dictum ann. 107 incidit consignant. En verba [Ruinart. Act. Sinc. Martt., p. 22, edit. Amstel. 1713.] .
[4] [ab obitu S. Ignatii, qui,] Ἐγένετο δέ ταῦτα πρὸ δεκατριῶν Καλανδῶν Ἰαννουαρίων, τουτέστιν Δεκεμβρίω εἰκάδι, ὑπατευόντων παρὰ Ῥωμάοις Σύρα καὶ Σεδεκίου τὸ δεύτερον. Hæc autem facta sunt ante diem XIII Kalendas Januarias, hoc est, vigesima die mensis Decembris, apud Romanos consulibus Sura et Sedecio (lege Senecio seu Senecione) secundum. Hanc epocham confirmat quoque, quod in iisdem Actis dicitur [Ibid., p. 15.] nono imperii sui anno, ἐννάτῳ ἔτει τῆς αὐτοῦ βασιλείας, Trajanum, insolescentem ob victoriam, quam adversus Scythas et Dacos et alias multas gentes reportaverat, voluisse exterminare Christianum nomen: ipsumque tunc temporis circa Antiochiam egisse; Διάγοντα κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν καίρον κατὰ τὴν Ἀντιόχειαν: atqui annus nonus imperii Trajani a die XXVII Januarii anni vulgaris 106 ordiebatur: dein Joannes Malalas chronograph. Lib. XI. (cujus chronotaxin infra discutiemus) dicit Trajanum Antiochiam ingressum mensis Audynæi sive Januarii VII, feria V, hora diei IV [Scriptt. hist. Byzant., p. 272, edit. Bonn, an. 1831.] : Μηνί αὐδηναίῳ τῷ καὶ ἰανουαρίῳ ἑβδόμῃ, ἡμέρᾳ ε᾽, ὥρᾳ ἡμερινῇ δ᾽. Hæc vero concurrentia diei septimæ Januarii cum feria V convenit anno 107 signato littera dominicali C, ast neutiquam aptatur anno quem scribit Malalas XII Trajani, vulgari 112 habenti dominicales DC, littera D usque ad bissextilem XXIV Februarii prævalente.
[5] [refutata quorumdam, præsertim Pagii, opinione,] Nihilominus hæc Joannis Malalæ auctoritas tanti fuit apud quosdam eruditos, ut ad ejus chronotaxin annum martyrii S. Ignatii componendum duxerint. Instar omnium sit Antonius Pagius Crit. Baron. an. 109 § III et seqq. Contendit imprimis Trajanum in Orientem non movisse ante annum Christi 112: martyrium autem non subiisse S. Ignatium ante terræ motum, qui Antiochiam horribiliter labefactavit anno 115; imo, cum anno sequenti, verno tempore, Trajanus in Parthos arma pararet, tunc ejus jussu S. Ignatium Romam perductum martyrium die XX Decembris consummasse, unde consequitur hanc passionem anno Christi 116 esse innectendam. Præcipuum vero opinationis fundamentum est Joannis Malalæ testimonium dicentis [Ibid. p. 276.] : Quo tempore terræ motus Antiochiæ accidit, imperatore ibi adhuc etiam commorante, martyrio coronatus est S. Ignatius. Ὁ δὲ αὐτὸς βασιλεῦς Τραἳανὸς ὲν τῇ αὐτῇ πόλει διῆγεν, ὂτε ἡ θεομηνία ἐγενετο· ἐμαρτύρησε δὲ ἐπὶ αὐτοῦ τότε ὁ ἅγιος Ἰγνάτιος.
[6] [statuitur annus chr. 107:] Trajanum ante annum Christi 112 in Oriente non fuisse, contradicit testimonio coævo, citatis nempe paulo supra Actis S. Ignatii, quæ nemo facile ut spuria aut adulterata habebit. Hæc coæva auctoritas adminiculatur quoque variis argumentis, quæ videre licet apud Tillemontium in Imperatorum Historia [Hist. des Emper., note XVII sur Trajan., t. II, p. 218 et seqq. Edit. Bruxell. 1732.] . Vacillat proinde primaria Pagii positio. Ut porro sua staret Joanni Malalæ auctoritas, oporteret ante omnia hujus scriptoris ætatem probe cognoscere; ast hæc, teste Joan. Alb. Fabricio in Biblioth. græca [T. VII, p. 447. Edit. Hamburg. an 1801.] , quam maxime incerta est, aliis eam ad sæc. VI aut VII, aliis ad VIII aut IX, imo quodam ad sæc. X referentibus. Attamen esto, per me licet, sæculi VI scriptor, nulla fabularum, quibus ipso Pagio judice, scatet, habeatur ratio; cur quæso, potior nobis erit auctoritas scriptoris quatuor sæculorum intervallo ab eventu distanti, quam ejus qui coram rem totam inspexerit? S. Hieronymus Lib. de Scriptt. Eccles. c. XVI [T. IV. Oper., part. II, col. 108. Edit. Paris., an. 1706.] dicit S. Ignatium passum fuisse anno undecimo Trajani, quæ chronotaxis non multum abludit a nostra; si enim, uti apud Latinos antiquitus opinio inoleverat [Cfr Act. SS., t. I Febr., p. 33, n. 21.] , Sanctum episcopum martyrium subiisse dicatur, kalendis Februariis; non alius annus cum nostra chronologia aptari posset. Unde habemus S. Hieronymum nobiscum utcumque consentientem.
[7] [unde S. Hero sedere cœpit anno seq. et per XX annos pontificatum tenuit.] Hæc fusius exponenda duxi, tum quia nostri Majores, necdum detectis melioris notæ Mss. codicibus, Ignatianam chronotaxin rite ordinare non potuerunt [Ibid., p. 19, n. 31.] , tum quia ab tempore passionis S. Ignatii pendet initium episcopatus nostri Heronis. Etenim rejiciendum est solitarium testimonium Georgii Syncelli in Chronographia [P. 656. Edit Bonn. et Hist. Chron. Patriarch. Antioch. Act. SS., t. IV. p. 10, n. 34.] asserentis Heronem anno Dominicæ Incarnationis XCV episcopum creatum sedem annis viginti tenuisse, ac porro anno sequenti, mundi 5596, Deiferum Ignatium Antiochiæ episcopum secundum Trajani principis tempore pro Christo martyrio coronatum fuisse. Omnes antiquiores præpostero ordini contradicunt, sanctumque Heronem post S. Ignatium inauguratum ponunt. Quare ejus pontificatus initium, decessore XIII Kal. Januarias vita functo, ad annum Christi 108 revocant. In hoc autem consentiunt omnes S. Heronem viginti annis Antiochenam cathedram occupasse, unde obitus ejus anno Christi 128 innectendus fuit [Vide Le Quien. Or. Christ., t. II, col. 701.] .
DE S. SOLINA, VIRGINE ET MARTYRE CARNUTI
CIRCA MED. SÆC. III.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
S. Solinæ memoria in fastis sacris; tempus ejus Passionis; varia ejus cultus argumenta.
Solina V. et M. Carnuti in Gallia (S.)
J. V. H.
[S. Solinæ, cujus varia derivata nomina exponuntur:] Quæ de S. Solina dicturi sumus, maxima ex parte decerpsimus e dissertatione, quam humanissime nobiscum communicavit Ill. D. Eduardus Pie, episcopi Carnutensis tunc vicarius generalis, nunc episcopus Pictaviensis, vir eruditione et benignitate sua de nobis optime meritus. S. Solinæ nomen varias inflexiones subit gallice prolatum: frequens olim Carnutensibus fœminis erat prænomen Solenne; imo juxta Rituale Parisiense gallica prænomina Zelie et Zeline derivantur a Sancta Virgine et Martyre nostra. Ejus cultus intra limites diœcesis Carnutensis et ecclesiæ S. Hilarii Pictavis fere continebatur, ut notat Castellanus in suis Additionibus ad Martyrologium Romanum: Sanctæ Solinæ, ait, quæ tamquam virgo et Martyr colitur in ecclesia S. Hilarii Pictavis, et in monasterio S. Petri in Valle Carnuti, ubi corpus ejus quiescit. Sollerius noster inter Auctaria Usuardina varia citat, quæ Sanctam nostram referunt, sed, ut ipse in Grevenianum Martyrologium animadvertit, ex Propriis Carnotensibus decerptum signat S. Solinæ elogium. Ast licet intra angustos fines circumscriptus esset Sanctæ Martyris cultus, ejus tamen, ut infra monstrabimus, celebritas maxima erat Carnuti.
[2] [Acta examinantur,] Acta S. Solinæ alia nobis non occurrunt, quam lectiones secundi Nocturni, recitari solitæ die XVI Octobris (impedita, ut reor, die sequenti festo Dedicationis ecclesiæ cathedralis Carnutensis) a monachis S. Petri. Istæ Lectiones anno 1741 compositæ, per se non videntur magnæ auctoritatis: ast illarum scriptor in quadam præmonitione profitetur se crisim severam adhibuisse in concinnandis Sanctorum elogiis: Novum itaque, subdit, nostrum, ab omni fabula næniisque expurgatum, jam nunc prodeat Lectionarium. Cæterum Lectiones de S. Solina id habent authenticitatis, quod extractæ sint ex antiquis libris liturgicis monasterii S. Petri Carnutensis. Illas itaque infra dabimus, tamquam Acta S. Solinæ, scripta a D. Alexandre, monacho S. Petri Carnutensis, ut opinatur Rmus D. Pie: ejus nomen in Historia Litteraria Congregationis S. Mauri nonoccurrit.
[3] [et compendiosa Legenda traditur:] In liturgia Carnutensi festum dedicationis ecclesiæ cathedralis memoriam S. Solinæ oblitteraverat, ut monstrat Breviarium, anno 1633 jussu Leonardi d'Estampes episcopi, editum; sed anno 1783 quum, mandante Joanne Baptista de Lubersac, novum Breviarium compilatum fuisset, restituta fuit festivitas S. Solinæ, sed translata in diem XVIII Octobris, S. Lucæ Euangelistæ sacrum, quo ejus commemoratio fit in primis Vesperis diei præcedentis, in nona Lectione Matutini et tandem in Laudibus et Missa, quod hodie etiam, ut video in directorio liturgico pro anno 1829, observatur. Lectionem nonam hic damus, ut nihil desit eorum, quæ Sanctæ nostræ gesta illustrare possunt. Celebris est Carnuti in monasterio sancti Petri in Valle Beatæ Solinæ memoria. Ipsa circa finem tertii sæculi duplicem virginitatis et martyrii palmam collegisse traditur. Eo in loco, ubi nunc exstructa est sancti Petri basilica, sacrum ejus corpus clam condiderunt Christiani. Ea est erga Sanctam Martyrem cleri populique viciniæ Carnotensis devotio, ut quoties intempestivo aëre in majori ecclesia sancti Piati aut sancti Taurini capsæ exponuntur, post fusas coram ipsis Deo preces, statim magna cum fiducia ad ecclesiam præfati monasterii suppliciter procedant.
[4] [tempus martyrii videtur] Lectio Breviarii recitata assignat finem tertii sæculi tamquam tempus passionis Sanctæ Virginis: neque id quidem immerito, in quantum tamen constat SS. Sabinianum, Potentianum et socios eodem circiter tempore Senonibus occubuisse Martyres: utrumque enim martyrium tum S. Solinæ, Carnuti, tum SS. Sabiniani et sociorum Senonibus in eadem tempora incidisse indicat Lectionarium S. Petri Carnutensis n. 3 hisce verbis: Persecutione in Christi cultores suborta, Quirinus, urbis præfectus, qui Sanctos Savininianum, Potentianum et alios euangelicæ veritatis præcones, variis tormentis afflictos, e regione extorres fecerat, audita, quæ percrepabat, de Solinæ Virginis sanctitatis fama etc. Quæ fuerit igitur epocha martyrii S. Sabiniani, eadem quoque S. Solinæ tribuenda erit: omnes enim notitiæ de Sancta nostra in id conspirant, ut illam coævam Sanctis Martyribus Senonensibus indigitent.
[5] [circa medium sæculum tertium,] Ast hic cardo difficultatis vertitur: etenim varii varia opinantur de ætate Martyrum Senonensium. Alii, inter quos etiam S. Ado Viennensis in suo Martyrologio, adventum SS. Martyrum in Gallias ad tempora apostolica referunt [Ado ad diem XXXI Decembris.] , alii vero maxime recentiores, quibus Martyrologium Usuardi concinit [Usuardus ad eumdem diem.] , pontifices Romanos tamquam auctores missionis celebrant. Præstat autem hanc controversiam rejicere in diem XXXI Decembris, quando de SS. Sabiniano, Potentiano eorumque sociis, adeoque de tempore, quo vixerunt, ex professo agetur. Interea nobis satis arridet opinio auctorum Galliæ Christianæ [T. XII, p. 3.] , quamvis et ipsi cespitent dicentes opinionem eorum, qui Sanctos Martyres Apostolis coævos faciunt, esse recentiorem Martyrologiis IX sæculi, quum ipsi Adonem, Usuardo antiquiorem, ut patronum hujus sententiæ citassent. Ast veriora meo judicio producunt argumenta, quando ex ipsis Actis S. Sabiniani, ædificantis basilicas, demum sæculo tertio exstrui cœptas, monstrant illum ad hoc potius sæculum, quam ad primum aut secundum pertinere: dein ajunt: Præcipui Senonensis provinciæ populi, puta Autissiodorenses, Tricasses, Aurelianenses, Carnutes, Meldi, quibus socios S. Saviniani prima fidei documenta tradidisse fama est, non ante Decii imperium cœperunt habere primos episcopos, ut ex ipsa serie episcoporum, qui in tabulariis harum ecclesiarum leguntur, cuivis æquo rerum æstimatori notum est. Tandem episcoporum summa brevis ad Severinum indubitantur notum (scilicet ad annum 347), tempus nos vetat producere longius. Satius ergo, donec clarior lux illucescat, Usuardo standum… Nisi quis maluerit Saviniani missionem ad Sixtum II referre, a quo missus quoque Peregrinus, primus Autissiodori episcopus fuit (circa annum Christi 259); quæ satis congruere videntur, cum sit Autissiodorum post Agedincum caput alterum Senonum. Hisce ductus rationibus credo S. Solinæ passionem aliquanto post medium sæculum tertium constitui posse.
[6] [quando S. Sabinianus Carnuti prædicavit,] Aquitanam gente fuisse S. Solinam et quidem illustribus parentibus natam tradunt Lectiones Sampetrenses infra recitandæ licet: licet vero ex ethnicis genitoribus Sancta prodierit, videtur tamen a teneris annis ad Christianam fidem conversa. Unde intelligere datur Evangelium, licet primitus a S. Sabiniano ejusque sociis Carnutensibus et finitimis populis prædicatum fuerit, jam ante in Aquitaniam penetrasse: quod cæteroquin consonat testimonio episcoporum, ad S. Radegundem scribentium, uti habemus ex S. Gregorio Turonensi in Historia Francorum lib. IX c. 39 [D. Bouquet, t. II, p. 355.] : Cum ipso, ajunt, Catholicæ religionis exortu cœpissent Gallicanis in finibus venerandæ fidei primordia respirare, et adhuc ad paucorum notitiam tunc ineffabilia pervenissent Trinitatis dominicæ sacramenta. Ex hoc paucorum numero autumo et Solinam nostram fuisse; quæ deinde, sparsa fama de prædicatione S. Sabiniani, Carnutum venit, ut eluderet artes parentelæ ethnicæ, cupiens illam discedere a proposito virginitatis, quam Deo voverat.
[7] [figendum.] Legenda nostra habet n. 3. Quirinum, urbis præfectum, SS. Sabinianum et socios e regione extorres fecisse, ac dein Sanctam nostram martyrio affecisse: quæ quidem cum alia traditione Carnutensi non conveniunt. Hæc enim refert Quirinum in tantum excanduisse in religionem Christianam, Claudio, Neronis prædecessore, imperante, ut omnes Christianos ad internecionem sublatos voluerit, imo neque filiæ suæ, Modestæ, pepercerit: quos omnes præcipitari in puteum jussit [Rouillard. Parthénie, t. I, fol. 118.] , qui hodiedum in crypta ecclesiæ cathedralis conservatur, oppletus et clathris occlusus. Addit eadem traditio Quirinum nullatenus voluisse SS. Sabinianum et socios exilio multatos, sed atrocioribus tormentis reservatos fuisse, quando ipse tyrannus, subita sua morte Sanctos Confessores præsenti periculo ereptos liberavit. Ast popularis illa traditio nonnullis fabulis obsita est, ut est imprimis ipsa antiquitas missionis Carnutensis, quæ ad primos annos S. Petri, Romæ sedentis, ascenderet, et dein Claudium imperatorem exhiberet nobis primum, qui persecutionem generalem in Christianos movisset: atque duo hæc nullo idoneo documento nituntur, quin potius historiæ contradicunt. Malo itaque retinere factum, prout nobis offertur in Lectionario Sampetrensi.
[8] [Triplex S. Solinæ celebritas,] Reliqua, quæ in Lectionario habentur, per se satis clara sunt, ut commentatione speciali illustranda non veniant. Gratum tamen lectori benevolo facturum me arbitror, si exposuero, quibus olim ritibus S. Solinæ memoria recoleretur. Imprimis triplex celebrabatur festivitas Sanctæ Martyris: scilicet die XVII Octobris, quam sanguine suo decoravit; moris vero erat, ut sub Missa solemni ante incensationem altaris ad Offertorium, villicus terræ, quæ Preaux dicitur, sitæ in parochia Verno (Vert, dept Eure-et-Loir, arrond. de Chartres), deductus per apparitores ecclesiæ offerebat anserem album, e cujus collo ope fili serici rubri dependebat allii stica seu spica. Altera festivitas, quæ in diem nobis ignotam incidebat, translationem recolebat corporis S. Solinæ et præcipua religione frequentabatur, utpote quæ antiquis temporibus per octiduum continuaretur. Translatio, de qua agitur, fortassis rectius Inventio corporis S. Solinæ appellaretur. Etenim e Legenda nostra n. 4 habemus: Puras ejus (Solinæ) exuvias Christiani clam colligentes, eo loco, ubi deinde exstructa est S. Petri abbatia in Valle Carnotensi, cum aromatibus condiderunt. Scilicet, ait Gallia Christiana [T. VIII, col. 1214.] , eo loci, ubi non solum episcoporum et cleri, verum etiam, ut memoriæ proditum est, cæterorum a primis Christianæ religionis apud Carnotes incunabulis fidelium corpora plerumque sepeliebantur (ibi autem condita fuerat S. Solina Virgo et Martyr, cujus corpus etiamnum asservant in capsa pulcherrima monachi S. Petri) fundatum est vel sexto sæculo, vel saltem ineunti septimo, monasterium, quod reges ac proceres nonnulli et villis et latifundiis amplificaverunt. Oblitterata probabilius fuerat post trium sæculorum intervallum memoria sin minus ipsius Sanctæ Martyris, ast saltem ejus sepulturæ; quæ demum occasione constructi monasterii revelata fuit. Nam, ait S. Augustinus Serm. CCCXVIII n. 1 [T. V. Oper. col. 1271.] , solent apparere Sanctorum corpora Martyrum, revelatione Dei, quando placuit Creatori. Atque hoc fortassis exordium annuæ festivitatis fuerit.
[9] [cujus tertia cum] Tertia tandem celebritas, die III Martii recurrens, indicatur ut Festum reversionis, seu, ut antiquæ membranæ referunt, Festum repositionis S. Solinæ aliarumque Reliquiarum, necnon et monastici status in basilica S. Petri Carnotensis restauratio. Ex hisce verbis omnino liquet Sanctæ nostræ Reliquias, velut omnium pretiosissimum thesaurum coli in ecclesia S. Petri consuevisse; siquidem præ cæteris omnibus nominatim recensitæ annuntientur. Ista festivitas originem suam ducit ab instauratione monastici status in ecclesia S. Petri Carnutensis. Rem accurat narrat Chartularium S. Petri, quod anno 1840 jussu regis Francorum edidit quam eruditissime Cl. V. Guerard, Instituti Francici socius. Prius tamen, ait Paulus, monachus et notarius [Cart. de l'abb. de Saint-Père de Chartres, p. 9 et seq.] , qui Cartularium, currente sæculo XI compilavit [Ibid. Prolog. p. CCLXXIII.] , quod assertione veridica nostrorum didici seniorum summatim perstringere libuit, qualiter a quodam Elia episcopo (ab 840 ad 849 sedente) a prisca nobilitate sive maximo honore deciderit (ecclesia S. Petri), qui auctoritate regia, quam forte emerat pecuniis, super eam, potestate indepta, usurpare cum armis non timuit, in ipsius ecclesiæ liminibus multo cruore effuso, dum monachi priorem statum colerent atque episcopum abhorrerent. Unde factum est, ut monachorum plurimi locum, cui se devoverant, desererent, et in Burgundiæ partibus apud Beatum Germanum Autissiodorensem commorantes, præsentis vitæ cursum ibidem finierunt
[10] [instauratione status monastici, ab episcopo Elia fere deleti] Prædictus ergo præsul, nacta occasione, prætiosa, quæ ibi reperit, ornamenta vasaque diversa aurea vel argentea, quæ concupivit, absportavit atque distraxit, terras quoque sanctuarii, quas religiosorum virorum munificentia dederat, in quibus extendere manum potuit, propriis usibus stipendiariis mancipare non timuit, suisque domesticis ausu temerario in beneficio dividere præsumpsit. Imbecillis autem turba monachorum, quæ ibi remanserat, nescia quo pergeret, a præsule parce et inclementer alebatur. Interim locus olim celebris atque opinatissimus paulatim decrescens, pristina quidem dignitate officioque solito viduatus, a populo nulla dignitate dignus habebatur. Post non multum vero temporis, mortuo episcopo Elia, qui hunc locum, regalibus titulis insignitum, dæmonis face succensus ad nihilum duxit, atque alterum sanctimonialium cœnobium, in monte Leugarum non longe ad urbe Carnotum eleganter situm, (Leves, arrond. de Chartres) solo tenus destruxit, hostilis manus civitatem obsidione cepit, et, sicut præmisimus, igne succendit. Tunc equidem sæpe dictus locus, ab hostibus profanatus, ignibus etiam concrematur.
[11] [et ab Haganone restituti] Pace vero divina propitiatione reddita, a quodam episcopo, divino instinctu, parvo licet schemate reædificatus, clericorum officiis cum modico censu traditus perhibetur. Verumtamen, civium culpis exigentibus, a paganis transmarinis urbs rursum vastatur, et ipse locus funditus destruitur, et usque ad tempus Haganonis, gloriosi præsulis, ita permansit. Qui clarus generis nobilitate et humanarum rerum copiis abundans, bonisque virtutibus emicans, condoluit locum, olim quidem ab hominibus venerandum, nunc autem admodum neglectum et in solitudine redactum. Divinæ virtutis zelo succensus, accersiit lapidum cæsores atque cæmentarios, impensas tribuit, magnopere locum ipsum restaurare jubens, restauratumque pontificali benedictione sacrare decrevit. Clerinomiæ quoque seriem instituens, quæ perdia pernoxque laudes Deo debitas inibi redderet; et in usus necessarios tribuens ei vineæ clausum terramque contiguam, quam antecessores ejus sacrilego voto sibi subripuerant, rura quoque, quæ credidit sufficere clericorum numero, perpetua largitione condonavit. Qui, quamdiu vixit, cordis intuitu sagire voluit, intentus utilitatibus atque provectibus loci.
[12] [conjungitur:] Quo felici obitu ad Sanctorum consortia de mundi hujus pelago ab Angelis translato, in episcopatu ei venerabilis Ragenfredus successit, qui quanto amore locum dilexerit, facile sequenti opere potest agnosci. Nam ejus sagaci ingenio atque instanti suggestione, clarus genere et opere Alveus, ejusdem loci abbas, cum canonicis, quibus præesse videbatur, arctam viam ingredi cupiens, qua tenditur ad Deum, in Floriacensi cœnobio clerinomiæ seriem religionis habitu exornans, per triennium normam Beati Benedicti sedula intentione per obedientiæ bonum didicit, indeque, revocante sæpe memorando episcopo Ragenfredo, cum suis instructus regularibus disciplinis, ad locum proprium rediit Carnotis, secum sumens et alios duodecim monachos, quos ex congregatione supra memorati cœnobii maluit eligere, ut contra hostem antiquum velut robustissimos tyrones in novo certamine haberet adjutores. Episcopus ergo, per totius intersticium triennii, quo se in sancta religione informaverunt, ædes ad manendum, claustrumque monachis congruum instanti construxit opere. Quibus cum magno gaudio receptis, atque adnitente totius populi consensu, supra memorato Alveo abbate sacrato, victum et omnia necessaria largiter eis accommodavit, etc.
[13] [quia tunc circa mevium sæc. X, S. Solinæ Reliquiæ repositæ fucre.] Ragenfredus episcopus, de quo agitur, sedem Carnutensem anno 942 adeptus, obiit juxta Mabillonium [Ann. Ord. S. Ben., lib. XLVI, § 3, t. III, p. 510.] circa annum 960 et quidem XV aut XVI Kal. Augusti [Gall. Christ., t. VIII, col. 1110.] . Et quamvis in historia restituti monasterii S. Petri nullo verbo attingatur repositio Reliquiarum S. Solinæ, mihi videtur hæc celebritas ad istam tempestatem esse referenda. Cum enim satis accurate describantur latrocinia Eliæ episcopi, altum est silentium de profanatione sacrarum Reliquiarum. Scimus porro circa idem tempus Normannos Carnutensem civitatem vastasse; atque, ut loquitur Ermentarius in Historia translationis S. Filiberti [D. Bouquet, t. VII, p. 343.] , asportatos fuisse Sanctorum cineres quamplurimum: quare pronum est judicare monachos S. Petri, in monasterio S. Germani Antissiodorensis profugos, præcipuum thesaurum suum, corpus S. Solinæ, rapacitati Eliæ episcopi et Normannorum profanationibus subtraxisse. Quod etiam aliquatenus confirmatur silentio Pauli chronographi, certe non omissuri direptionem sacrarum Reliquiarum, qui tam accurate distractiones vasorum ex auro argentove et usurpationem latifundiorum descripserat.
[14] [A. 1325 reposita Sanctæ lipsana in novam capsam,] Ex eo tempore celebrior crevit S. Solinæ memoria: ejus nomine insignitæ plures reperiuntur fœminæ Carnutenses jam sæculo duodecimo ineunte [Cart. de St Père. p. 318. 370 et 388.] , et deinceps in publicis calamitatibus populus ad ejus sacras exuvias frequens accurrebat. Vigentem deinceps devotionem nobis exhibet collata a populo, non solum Carnutensi, sed etiam alieno, pecunia ad conficiendam capsam S. Solinæ dignam. Rem ita narrat D. Aubert, monachus Benedictinus, cap. CIX Historiæ manuscriptæ monasterii S. Petri, quæ in bibliotheca Carnutensi hodie asservatur et in annum 1674 desinit: Die XI Martii, gallica verba latine reddimus, anni 1325, sedente abbate Philippo de Cereis (qui ab anno 1311 ad 1329 sedem occupavit [Gall. Christ., t. VII, col. 1229.] ) translatum fuit corpus S. Solinæ Virginis et Martyris ex veteri capsa in novam, in qua hodiedum requiescit in ecclesia Abbatiæ S. Petri. In eadem capsa inclusæ sunt variæ Reliquiæ, ut S. Scholasticæ et aliorum Sanctorum, quorum nomina istic inscripta sunt. Hæc capsa ex ære deaurato confecta liliis distincta, formam ecclesiæ exhibet cum sua abside et decussatura: ædificium ambiunt columnæ in pyramidem desinentes: in intercolumniis sunt quindecim effigies sanctorum, tam S. Solinæ et aliorum, quam Apostolorum. Portis utriusque decussaturæ et frontispicii eminent fenestræ rosaceæ ex encausto cæruleo liliis intersperso. In fastigio utriusque decussaturæ est Angelus, in media vero cruce turris fenestrata exsurgit. Ad conficiendam dictam capsam monachi variis in locis eleemosynas conquisierunt, atque in eadem reperitur licentia data ab Aurelianensi episcopo colligendi per totam Diœcesim fidelium dona, ut in decentiori capsa reponi posset S. Solinæ corpus. In eadem capsa est sequens inscriptio: HIC EST CORPUS SACRATISSIMÆ VIRGINIS ET MARTYRIS SOLINÆ, QUOD TRANSLATUM FUIT DE CAPSA ALIA VETERI IN HANC NOVAM UNA CUM SANCTORUM RELIQUIIS HIC CONTENTIS. ANNO DOMINI 1325, QUINTO IDUS MARTII, ABBATE HUJUS MONASTERII PHILIPPO DE CEREIS, CUJUS TEMPORE HÆC CAPSA NOVA FACTA FUIT.
[15] [dispersa fuere A. 1790.] Hæc capsa, longa duos pedes cum dimidio, larga unum, alta unum et medium Carnutensem (quæ omnia juxta modulum decimalem hodiernum æquivalent circiter 0m 52. 0m 21. 0m 32) intacta mansit, ut monstrant succedentia sibi inventaria, usque ad finem sæculi XVIII. Tunc enim, scilicet anno 1790, jussu reipublicæ Gallicanæ, commissarii Coubré-Saint-Loup et Claudius Jumentier, S. Hilarii Carnuti parochus, capsam in dominium reipublicæ transcripserunt: quæ deinde evanuit [Archiv. du départ. Eure-et-Loir: Caisse hist. de St Père.] . Dispersæ tunc quoque videntur S. Solinæ Reliquiæ, neque ac hunc usque diem aliquid repertum fuit. Lipsanotheca hæc in choro ecclesiæ S. Petri solemnioribus diebus olim exponebatur. Sed postquam anno 1552 vi reformationis introductæ prohibitus fuisset omnis accessus fœminarum ad chorum monachorum, dicta capsa portabatur ad altare crucifixi sub odeo, ut sic populi devotioni fieret satis [D. Aubert, c. 127 et 143.] .
[16] [Invocatur Sancta præcipue ad pluviam obtinendam.] Nam frequens erat populi concursus ad Sanctam nostram: quare sæpe expetebantur Missæ votivæ in ejus honorem celebrandæ, ut liquet e Lectionario S. Petri [Lect. S. Petri, p. 348.] . Monachi quoque S. Solinæ memoriam faciebant tum in suffragiis communibus, tum in Litaniis et Oratione A cunctis. Sed ejus patrocinium præcipue invocabatur in publicis calamitatibus, et maxime tempore siccitatis. Tunc enim, quando in cathedrali templo Reliquiæ S. Taurini, Ebroicensis episcopi, publicæ venerationi prostabant, exponebatur in ecclesia S. Petri corpus S. Solinæ, et uterque Sanctus Aquæductus agri Carnutensis appellabatur: unde quoque apud vulgus opinio emerserat S. Solinam sororem esse S. Taurini. Ad pluviam opportunam impetrandam instituebantur sæpe supplicationes solemnes, quales celebratæ leguntur annis 1636, 1681 [La Beauce desséchée, p. 4 et seq. 59, 99 et seq.] . In Historia Ms. S. Carauni bibliothecæ Carnutensis, sub anno 1775 legitur [Hist. de S. Cheron. Année 1775.] propter perniciosam siccitatem parochianos S. Carauni supplici agmine ad ecclesiam cathedralem processisse, atque ad S. Petri. Puellæ vero Sancaraunenses, præcurrentes feretrum S Solinæ humeris imposuerant; sed id vetuerunt canonici regulares Sancaraunenses, rati non decere fœminas portare Sanctorum Reliquias, præsertim adstantibus clericis, apparatu sacræ ornatis. Quare post levem tergiversationem meliori consilio acquieverunt puellæ devotæ. Destructo monasterio, servata fuit ecclesia S Petri, quæ hodie altera parochialis est civitatis Carnutensis: in ea tamen S. Solinæ alia memoria non superest, præter illam, quam ex Breviario Carnutensi supra num. 3 recitavimus.
PASSIO S. SOLINÆ, VIRGINIS ET MARTYRIS.
Ex Lectionario Sancti Petri Carnutensis ad diem XVI Octobris.
Solina V. et M. Carnuti in Gallia (S.)
Ex Ms.
[S. Solina fuga consulens suæ virginitati,] Solina Virgo et martyr inclyta, illustribus in Aquitania parentibus, sed in gentilitatis errore versantibus, nata, a teneris annis ad Christianam fidem conversa a, totam se Christi obsequio mancipavit, ex toto corde promissionem ei faciens se nullum velle præter eum sponsum in terris admittere, sed ei quem mente colebat, etiam carnis integritate semper adhærere. Quod et revera præstitit: nunquam enim de sententia servandæ virginitatis dimoveri potuit, a multis licet propter generis nobilitatem, vultusque elegantiam sollicitata, et a parentibus iterum atque iterum vexata, plagisque interdum afflicta. Quorum tamen insectationibus ac furoribus cedendum rata, parentes nempe sibi nimium in via salutis crudeles merito pertimescens, omnes eorum astus eludere fuga cogitat.
[2] [Carnutum advenit,] Prudens itaque Virgo, Christi amore succensa, irradiataque fide, relictis parentibus amplissimisque divitiis, incerto sola et alacris itineri se committit, ac divino Sancti Spiritus instinctu concitata, ad urbem Carnotensem transmigrat, ubi sanctissima Virginis Deiparæ, quam Druidæ sacerdotes parituram coluerant, famosa erat ædicula, ut casti propositi tenorem sub tam nobili titulo virginitatis consecraret.
[3] [ubi multis modis tentata,] Sed persecutione in Christi cultores suborta, Quirinus, urbis præfectus b, qui Sanctos Savinianum, Potentianum et alios euangelicæ veritatis præcones, variis tormentis afflictos e regione extorres fecerat, audita quæ percrepabat de Solinæ Virginis sanctitatis fama, (nihil enim nisi ardorem pietatis præ se ferebat), missis lictoribus suo eam tribunali sisti præcipit, rationem reddituram, cur Crucifixi fidem spargeret, et puellarum animos a connubio, affectu novæ religionis, averteret. Accedit illa seque Christianam esse, insuper et Christo sponsalitia fide astrictam, vixdum interrogata, ingenue fortiterque confitetur. Miratur præses in corpore muliebri virilem animum et primo quidem blandis eam sermonibus ad sententiam mutandam provocat; deinde vero minis ac terroribus ejus constantiam labefactare contendit.
[4] [tandem martyrio defungitur.] At Christi Virgo nec blandimentis seducitur, nec terrore concutitur; sed eodem vultu et animo perseverat, terrentemque similiter ac blandientem eadem mentis serenitate deridet. Excandescens præses, eam statim in carcerem publicum detrudi imperat. Altero die educta, iterum judicio sistitur, ubi constantior quam antea in fide reperta, data sententia, cervices lubenter pro divinæ veritatis assertione et pudicitiæ cultu ferro supposuit, decimo sexto Calendas Novembris, sæculo tertio inchoante c. Sic mactata Christi ovicula, binam lauream et fidei et castitatis fortiter propugnatæ feliciter revexit. Puras ejus exuvias Christiani clam colligentes, eo loco, ubi deinde exstructa est S. Petri abbatia in Valle Carnotensi, cum aromatibus condiderunt; ubi etiamnum immortali cum nominis gloria, in capsa deaurata honorifice quiescit, ac religiosa totius urbis colitur veneratione, nec non in variis aëris et corporum, non sine opportuno Dei auxilio, calamitatibus invocatur d.
ANNOTATA.
a Diximus in Commentario prævio n. 6, quomodo jam ante prædicationem SS. Sabiniani et sociorum Carnuti, fides in Aquitaniam penetravisset.
b Sunt, ut habemus Commentarii præv. n. 7, qui volunt Quirinum, præsidem Carnutensem, ante adventum S. Solinæ diem supremum obiisse: ast tota hæc traditio tot intricata est erroribus, ut fidem nullam mereatur.
c Contradicunt sibi invicem Legendarium nostrum et Carnutense Breviarium. Hoc etenim supra n. 3, passionem S. Solinæ fini, illud vero initio sæculi tertii illigat: Epocha omnino pendet a tempore, quo S. Sabinianus prædicavit in Gallia, quod quidem in ejus Actis accuratius investigandum veniet. Ductus probabilibus argumentis signavi n. 5 comm. prævii passionem Sanctæ nostræ aliquanto post medium sæculum tertium.
d Confer commentarii prævii n. 16, in quo exponitur patrocinium, a S. Solina clientibus suis impensum.
DE S. PUELLIS VIRG. MARTYRIB. AD OPPIDUM S. PAPULI, IN OCCITANIA.
SÆC. II VEL. POST MED. SÆC. III.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Sanctarum Virginum palæstra, Acta, tempus obitus.
Puellæ Virgines et Mart. ad S. Papuli in Occitania (SS.)
J. V. H.
[Mansus SS. Puellarum, ortu] Est in Occitania locus, olim ad diœcesim S. Papuli, hodie ad Carcassonensem pertinens, Mansus Sanctarum Puellarum (Mas-Saintes-Puelles), dictus. Vicus iste etiam ortu S. Petri Notasci insignis est; siquidem multi scriptores narrant illum istic primam lucem adspexisse [Act. SS. T. II Januar., p. 982. not. a.] . Ast Breviarium Romanum ad diem XXXI Januarii in sancti Legenda, habet illum Recaudi prope Carcassonam nobili genere natum. Est autem Recaudum etiam hodie vicus cum ecclesia succursali, quinque circiter Chilometris a Manso Sanctarum Puellarum distans: quocirca eatenus dubius videri potest natalis S. Petri locus. Ast ambiguitatem solvit Officium Sanctarum Puellarum, olim, ut ad majores nostros rescripsit Petrus Possinus, per totam diœcesim recitari consuetum, in quo expresse dicitur, Recaudi nomine saltem ex parte antiquato, loco vocabulum Mansi Sanctarum Puellarum inditum fuisse: en verba officii: Fugientes persecutionem impietatis ad oppidum, quod tunc temporis Recaudum, hodie ex earum nomine dicitur Mansus Sanctarum Puellarum Tolosa devenerunt, qui locus aliquot abhinc sæculis factus est illustrior natalibus S. Petri Nolasci, Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum fundatoris.
[2] [S. Petri Nolasci illustris.] Et reipsa non undequaque abolitum fuisse Recaudi nomen, monstratur non solum ex hodierna topographia, sed etiam ex antiqua coæva S. Petro Nolasco: nam quum mortui absque liberis Alphonsi, Pictaviensis comitis et ducis Aquitaniæ, sub qua comitatus Tolosanus continebatur, Philippus III, Audax dictus, rex Galliæ, jure devolutionis hereditatem sibi vindicasset anno 1271, facta est instrumento publico recognitio feudorum, quæ ad regem pertinebant, quæque vulgo Saisimentum comitatus Tholosani appellatur. Porro in isto instrumento, quando agitur de Castro novo de Harrio (Castelnaudary) diœcesis Tolosæ et sua bajulia, reperio mentionem Castri de Manso Sanctarum Puellarum et paulo infra Villæ de Ricauta [Rozoi Annal. de Toul., t. I Instr., p. 81.] : et profecto in omnibus finibus Castri Novi, non alius locus reperiri potest, qui Ricautæ conveniat, quam vicus Ricaud seu Recaud, qui, ut vidimus, Manso Sanctarum Puellarum adjacet. Si itaque Recaudi natus esse dicitur S. Petrus, hoc ita intelligendum est, ut, quoniam Recaudi commune utrique loco nomen est, istic etiam primam lucem aspexisse teneamus, quamvis propius locum natalem designando, proprie in Manso Sanctarum Puellarum ortum habuisse teneamus. Hactenus dicta sunto, quoniam majores nostri l. c. promiserunt se latius hac die acturos de loco natali S. Petri Nolasci. Nunc ad sanctas nostras revertimur.
[3] [et cultu nostrarum insignis fuit:] E silentio plerorumque Martyrologiorum judicare licet cultum Sanctarum Puellarum intra angustissimos fines circumscriptum fuisse: nam de iisdem tacent non solum Martyrologia classica, sed eorum quoque Auctaria: et ut Sanctarum mentionem aliquam reperiamus, recurrendum est ad recentiores Martyrologos, Castellanum in Martyrologio universali, Arturum a Monasterio in Sacro Gynecæo et Saussayum in Supplemento Martyrologii Gallicani ad hanc diem, qui hæc refert: In agro Tolosano passio Sanctarum Puellarum, quæ cum funus sancti Saturnini, Episcopi et Martyris, procurassent, ad ejus sepulcrum in odium pietatis necatæ sunt: quamobrem ut Martyres ex majorum traditione honorantur. Atqui his ipsis verbis Sanctarum nostrarum cultus monstratur, qui tamen vix Tolosatum fines umquam transiliit. Nihilominus, quoniam certus est Sanctarum Puellarum cultus in diœcesi tum Tolosana [Hist. de Languedoc, t. I. p. 133.] , tum S. Papuli, non dubitamus memoriam earum in Acta nostra inferre.
[4] [earum Acta, ex Actis S. Saturnini] Acta Sanctarum Puellarum quod attinet, illa, ex Actis S. Saturnini, episcopi Tolosani decerpta et in Legendam Sanctorum illata, infra exhibebimus. Acta ista eatenus vera et authentica habemus, quatenus nobis exhibent S. Saturninum Tolosæ prædicantem Jesu Christi Euangelium et istic martyrii corona donatum. Verum, siquidem scripta dicantur circa annum Christi 300 [Ruinart Act. sinc. Mart., p. 130. Edit. Amstelod. 1713.] , recentioris manus sunt, quæ istic habentur de ecclesia, in honorem S. Saturnini ædificata a S. Exuperio, Tolosano episcopo, utpote qui floruerit initio sæculi quinti, ut constat ex epistola S. Innocentii I, ad illum data VIII Kal. Martias, Stilicone II et Anthemio coss. id est anno Christi 405. Unde præferenda est lectio, quam in suis notis subjicit Theodoricus Ruinart his verbis: In uno e nostris codicibus manuscriptis hic (id est post narratam S. Saturnini passionem et ope SS. Puellarum sepulturam) ponitur clausula, “Gratias Deo omnipotenti, qui coronavit Martyrem suum in pace, cui est honor et gloria in sæcula sæculorum. Amen.” Dein sub titulo, “De ejus translatione.” Quæ sequuntur prioribus Actis postmodum adjecta videntur. Ex hisce liquet recentiorem manum adhibitam fuisse, quæ sollicitudinem S. Exuperii circa sepulturam S. Saturnini enarraret.
[5] [desumpta, tempus] Tempus, quo Sanctæ Puellæ vixere, desumendum est ex epocha S. Saturnini, quam exhibent Acta sequenti modo [L. c.] : Ante annos L, sicut actis publicis, id est Decio et Grato consulibus (seu anno Christi 250), sicut fideli recordatione retinetur, primum et summum Christi Tolosa civitas sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem, Eumdem textum citat S. Gregorius Turonensis in sua Historia lib. I, cap. XXVIII [D. Bouquet, t. II, p. 147.] , ex quo deducit præcipuarum in Galliis Ecclesiarum origines: Hujus (scilicet Decii) tempore septem viri episcopi ordinati ad prædicandum in Gallias missi sunt, sicut historia passionis S. Martyris Saturnini denarrat: Sub Decio inquit et Grato consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum ac summum Tolosana civitas S. Saturninum habere cœperat sacerdotem. Hi ergo missi sunt: Turonicis, Gatianus episcopus: Arelatensibus, Trophimus episcopus: Narbonæ, Paulus episcopus: Tolosæ Saturninus episcopus: Parisiacis, Dionysius episcopus: Arvernis, Stremonius episcopus: Lemovicinis, Martialis destinatus est episcopus.
[6] [mortis utcumqut] Sed in hisce nec sibi satis, nec historiæ constat Gregorius: ipse quidem in suo libro de Gloria Martyrum cap. XLVIII [Biblioth. Patt., t. XI, p. 844.] agens de S. Saturnino: Saturninus, inquit, Martyr, ut fertur, ab Apostolorum discipulis ordinatus, in urbem Tolosatium est directus. Quocirca Tillemontius animadvertit [Mém. pour servir à l'hist. eccl., t. III, p. 298.] tantam tamque expressam esse Actorum auctoritatem, ut emollienda videantur paulo supra citata verba: nobis quoque Acta, quatenus sunt antiquiora prævalent, neque vacat operosius in eorum valorem hic inquirere; quoniam id paulo infra præstabimus in Commentario de S. Florentino, Trevirensi episcopo; interim hic epocham, Actis subministratam non omnino repudiamus, ac proinde ad S. Saturnini passionem rejicimus; unde porro paulo post figendum est tempus obitus Sanctarum Puellarum. Neque aliud habemus ad tempus Sanctarum propius determinandum; quapropter in capite hujus Commentarii adscripsi sæc. II aut post medium sæculum tertium. Si quid in tractandis rebus gestis S. Saturnini accuratius evolvi queat, secundum id Sanctarum Puellarum tempus aut retinendum aut corrigendum erit.
[7] [indicent,] Cæterum præter contradictionem inter bina Gregorii scripta, id etiam fidem ejus labefactat, quod inter episcopos, qui tempore Decii Ecclesias in Galliis constituerunt, numeretur S. Trophimus Arelatensis. Nam S. Zosimus Papa in epistola ad episcopos Galliæ anno 417 dicit de S. Trophimo, a sede Apostolica directo [Labbe, t. II Conc. col. 1567.] : Ex cujus fonte totæ Galliæ fidei rivulos acceperunt. Quibus verbis insinuatur, ante alios Arelate institutum fuisse episcopum. Quod quidem apertius declarant anno 450 episcopi provinciæ Arelatensis in epistola ad S. Leonem Papam [Ibid., t. III, col. 1440.] : Omnibus Gallicanis regionibus notum est, sed nec sacro sanctæ Ecclesiæ Romanæ habetur incognitum, quod prima intra Gallias Arelatensis civitas missum a beatissimo Petro Apostolo Sanctum Trophimum habere meruit sacerdotem, et exinde aliis paulatim regionibus Galliarum bonum fidei et religionis infusum etc. Hæc verba, tamquam false suggesta tum Zosimo, tum episcopis traducunt Ballerinii fratres in suis Observationibus ad Dissertationes Quesnellianas inter Opera S. Leonis Magni [S. Leon. Oper., t. II, p. 999. Edit. Venet. 1756.] . Hujus loci non est, quæstionem penitius indagare, quod demum fiet, ubi ad XXIX Decembris, S. Trophimo diem sacrum, posteri nostri devenerint [Cfr. Hist. de l'Égl, Gallic., t. I. Dissert. prélim.] . Hæc ideo dicta sunto, ne nimium insistamus auctoritati S. Gregorii Turonensis, in iis quæ ad Origines Ecclesiarum Gallicarum pertinent.
[8] [quæ martyrio consummata videtur.] Venantius Fortunatus, qui eadem narrat in poëmatio suo lib. II, cap. VIII [Biblioth. Patt., t. X, p. 536.] , quæ Acta S. Saturnini referunt, id tamen peculiare habet, quod explicatius agat de SS. Puellis dicens fuisse heram et ancillam:
Tum mulier collegit ovans et condidit artus,
Sola una famula participante sibi.
Sunt historici Hispani, qui Sanctas Puellas filias
faciunt cujusdam reguli Oscensis (Huesca) [Rozoi Annal. de Toulouse, t. I, p. 40.] ; sed
id factum antiquo aliquo testimonio niti non videtur;
præsertim quoniam, teste Venantio citato, disparis
conditionis fuerint Sanctæ nostræ. Utrum autem
martyrium passæ fuerint, tacent sæpe laudata Acta
S. Saturnini, sed affirmat traditio; quocirca Officium
ecclesiasticum, infra edendum, est de communi
Virginum Martyrum, unde oratio est: Da nobis,
quæsumus Domine Deus noster, Sanctarum Virginum
et Martyrum Puellarum palmas incessabili
devotione venerari etc. Sanctarum Puellarum corpora
in Manso suo honorifice quieverunt, donec, ut
habet Legenda Sampapulensis, a Calvinianæ hæreseos
asseclis, qui locum illum occuparunt, vel
combusta vel dispersa sunt.
ACTA SS. PUELLARUM,
Ex Breviario Sampapulensi.
Puellæ Virgines et Mart. ad S. Papuli in Occitania (SS.)
Cum Sanctus Saturninus, primus Tolosatum præsul et Martyr a, tauro alligatus, per capitolii Tolosani gradus præceps fieret, vix ullus Christianorum, qui hisce temporibus paucissimi erant, inveniebatur, qui sancti viri corpus auderet sepelire. Duæ tantum puellæ, sexus imbecillitatem fidei virtute vincentes, viris omnibus fortiores, sui sacerdotis exemplo animatæ, huic tam pio officio non defuerunt; et cui viventi, tamquam fidei magistro, adhæserunt, mortuum, quin prius sepeliretur, non deseruerunt. Hæ igitur puellæ, Christianæ religionis zelo incensæ, palam et in oculis impiæ plebis cerebrum et sanguinem Sancti præsulis anxie collegerunt; corpus etiam exanime, ligneo feretro immissum, quam maxime profundo loco condiderunt, ut venerandas sanctasque Reliquias non tam sepelire, quam abscondere viderentur: ne forte sacrilegæ mentis homines, si aliquid conditi corporis tumulo viderent honoris adhiberi, statim sacrum corpus in frusta discerperent et eriperent b. Quo facto Gentiles commoti Sanctas Virgines comprehendunt, carceri mancipant, ludibrio habent, flagellis dirissime cruentant, et varia tormentorum genera pro Christiana fide non semel expertas ab urbe ejiciunt c. Inde fugientes persecutionem impietatis ad oppidum, quod tunc temporis Recaudum, hodie, ex earum nomine sortito vocabulo, dicitur Mansus Sanctarum Puellarum d, Tolosa devenerunt; qui locus aliquot ab hinc sæculis factus est illustrior natalibus Sancti Petri Nolasci, Ordinis Beatæ Mariæ de Mercede redemptionis captivorum fundatoris e. Ibi sponsæ Christi, pro ejus amore exules factæ, et in summa sanctitate reliquum vitæ tempus peragentes, obdormiverunt in Domino f, atque in loco campestri prope dictum oppidum in ædicula, Archangelo Michaeli dicata, sepultæ sunt. Quarum corpora, post aliquot annos inventa, in honore habita sunt, donec a Calvinianæ hæreseos asseclis, qui locum illum occuparunt, vel combusta vel dispersa sunt g. Earum autem memoria celebratur decimo sexto Kalendas Novembris.
ANNOTATA.
a Colitur S. Saturninus, episcopus Tolosanus die XXIX Novembris, quo die ejus res gestæ explicabuntur.
b Ex actis S. Saturnini subnectimus ea, quæ de Sanctis Puellis habentur, unde patebit Legendam nostram quam proxime vestigia Actorum pressisse [Ruinart. Act. sinc. Mart., p. 131.] Exanime corpus (S. Saturnini) neque obnoxium jam ullius injuriæ, usque ad eum locum, tauro furente, perductum est, ubi fune disrupta, tumulariam [Note: ] [Sur. tumultuariam.] eo tempore meruit sepulturam. Nam paucis id temporis Christianis, ipsisque, propter furorem gentilium, Sancti viri corpus humare metuentibus, duæ tantum mulierculæ, sexus infirmitatem fidei virtute vincentes, et viris omnibus fortiores, et sui sacerdotis exemplo, credo, ad tolerantiam passionis animatæ, beati viri corpus ligneo feretro immissum, quam maxime in primo loco, coactis apte scrobibus, condiderunt: ut venerandas sibi Sanctas Reliquias, non tam sepelire, quam abscondere viderentur; ne forte sacrilegæ mentis homines, si aliquid conditi corporis tumulo viderent honoris adhiberi, effossum statim corpus in frusta discerperent et eriperent etiam ipsam tenuem sepulturam. Mansit aliquamdiusub vili cespite, omnibus quidem inhonoratum, sed honoratum a Deo Martyris corpus: donec etc. Furorem gentilium in Christianorum etiam funera graphice describit Tertullianus in suo Apologetico cap. XXVII [Tertull. Oper., p. 78. Edit. Antverp. 1584.] : Ipsis Bacchanalium furiis nec mortuis parcunt Christianis, quin et illos de requie sepulturæ, de asylo quodam mortis jam alios, jam nec totos avellant, dissecent, distrahant.
c Quæ post impensam S. Saturnino sepulturam referuntur inflicta Sanctis Puellis tormenta et exilium, jam non in sæpe laudatis Actis, sed ex traditione locali habemus.
d Egimus in commentarii prævii numm. 1 et 2 de loco Recaudo, monstravimusque adhuc dum ejus nomen subsistere.
e S. Petri Nolasci Acta dedit Bollandus noster ad diem XXIX Januarii; sed ejus festivitas, impedita propter memoriam S. Francisci Salesiiista die, jussu Alexandri VII, qui utrumque Sanctum Kalendario Romano intulit [Guéranger Instit. Liturg., t. II, p. 133.] , in diem XXXI Januarii reposita fuit.
f Hæc verba obdormire in Domino ordinarie pacificam, non vero violentam mortem designant. Nihilominus ut Martyres coli Sanctas Puellas diximus supra num. 8 sive propter passionem ante exilium toleratam, sive propter necem jam exulibus inflictam.
g Historia Occitaniæ, a Benedictinis conscripta, lib. XXXIV § LXXXIX [Hist. du Langued., t. V, p. 320.] referunt Mansum Sanctarum Puellarum Calvinianis aliquamdiu nempe ab anno 1573 ad 1583 stativa fuisse, unde in vicina oppida excurrebant: isto probabiliter tempore profanatio sacrarum Reliquiarum acciderit. Cfr supra allatum textum Tertulliani. Anno 1622 Mansus Sanctarum Puellarum, a suis incolis desertus, a Ludovico XIII funditus concrematus fuit [Ibid., p. 536.] ; ex quo tempore ægre admodum fuit instauratus.
DE S. FLORENTINO SEU FLORENTIO, EPISCOPO TREVIRENSI ET TUNGRENSI.
CIRCA MED. SÆC. III.
COMMENTARIUS HISTORICUS ET CRITICUS.
Florentinus seu Florentius, Episc. Trevirensis et Tungrensis (S.)
J. V. H.
§ I. Sancti Florentini memoria in sacris fastis; Vita ejus brevior; Origines Ecclesiarum Trevirensis et Tungrensis, occasione hujus Sancti, retractantur; imprimis ex antiquis Martyrologiis et historiæ Trevirensis scriptoribus.
[Memoria Sancti in sacris fastis:] Quæ de S. Florentino seu Florentio nota habemus, fere omnia in Martyrologiis, iisque ne classicis quidem continentur. Ejus memoriam celebrat imprimis Martyrologium Romanum hodiernum sub die XVI Octobris hisce verbis: Treviris S. Florentini episcopi. Romanam annuntiationem tempore præcesserant plura Usuardi Auctaria apud Sollerium nostrum sub die XVII Octobris, videlicet, Lubeco-Coloniense, quod habet: Treviris S. Florentini episcopi et Martyris, iisdem plane verbis loquuntur Grevenus et Molanus: ast Galesinius videtur Romano Martyrologio præluxisse, quando titulum Martyris silet, quem nihilominus S. Florentino tribuit Proprium Trevirense, jussu Joannis Hugonis ab Orsbeck, archiepiscopi electoris, circa initium, ut videtur, sæculi XVIII editum. Hisce accinit Ferrarius in Catalogo Sanctorum, qui in Martyrologio Romano non sunt, additque Sanctum floruisse sub Gallo et Volusiano (ab an. 251 ad 253).
[2] [Vita brevior ex Proprio Ecclesiæ Trevirensis.] Trevirense, de quo supra egimus, Proprium præscribit memoriam, ut vulgo loquimur, simplicem de S. Florentino additque Officio S. Hedwigis, hac die cultæ, nonam lectionem, quam hic exhibemus: Florentius, qui et Florentinus, gentilium persecutione etiamnum apud Treviros fervente, ante Constantini Magni conversionem, ut Beati Severini in sede Trevirensi successor, ita et martyrii gloriosi particeps haud multo post illum tempore effectus est. Nam cum ille, ut fidelis pastor, oppressarum sub Rictiovaro ovium et per varias latebras sparsarum collector instructorque sedulus esset, latere diu persequentium sagaciam furoremque non potuit. Et cum in episcopos non minus sævirent Galli populares, quam Romani præsides, vix altero vertente anno proditus, productusque in arenam, insigni fortitudinis laude palmam martyrii est consecutus, nobisque sui memoriam decimo sexto Kalendas Novembris moriens reliquit. Unde hanc notitiam S. Florentini, passi post bienne regimen sub Rictiovaro, id est initio quarti sæculi, hauserint auctores Proprii, non est, quod declarem, quoniam nihil apud antiquos reperire potui, quo dicta aliquatenus firmarentur: putem ego conjecturas sectatos fuisse auctores laudatos, qui cum S. Florentinum in ordine pontificum Trevirensium S. Agritium, sæculo quarto episcopum, propius attingere viderent, eumdem ad tempora persecutionis Diocletiani revocandum esse arbitrati sunt. Verum juxta Catalogum episcoporum Trevirensium inter SS. Florentinum et Agritium terni intercalandi sunt præsules, scilicet Martinus II, Maximinus et Valentinus: quare, siquidem dictus catalogus retinendus videretur, de quo paulo infra agemus, censerem S. Florentinum potius ad medium sæculum III pertinere, adeoque Diocletianum ejusque persecutionem præcessisse. Unde quoque planum fit, me non assentire Ferrario, dicenti Sanctum nostrum sub Gallo et Volusiano floruisse.
[3] [De fundatione Ecclesiæ Trevirensis primo sæculo] Hisce dictis, quoniam alia monumenta, res gestas S. Florentini illustrantia, non occurrunt, expeditum negotium esset ac calamus poni posset. Verum S. Florentini episcopatus aliam excitat quæstionem, sæpius jam tum a majoribus nostris, tum a viris eruditione clarissimis ventilatam. Sunt enim non pauci docti, qui putant S. Agritium post S. Maternum, nullo alio intermedio episcopo, Trevirensem cathedram occupasse, atque adeo S. Maternum non sæculo primo, ut autumabant passim antiquiores, sed tandem tertio aut quarto Ecclesiam illustrasse: unde sponte fluit sua, omnes episcopos, qui inter utrumque Sanctum medii referuntur, a Catalogo præsulum expungendos esse, ita ut dubia maneat quæstio, an umquam S. Florentinus ac reliqui episcopi intermedii exstiterint, proindeque certum sit juxta illorum sententiam Trevirensem illis cathedram perperam affingi. Quæ vero de Trevirensi Catalogo dixi, eadem prorsus ratione de Tungrensi intelligenda sunt, quoniam secundum eorumdem opinionem, nullus intercalaris episcopus SS. Maternum et Servatium separare debet. Quæstionem igitur jam sæpius in hisce Actis Sanctorum tractatam ac retractatam pro modulo meo hic etiam excutiam: si quid præter rectam crisin mihi exciderit, poterit et id ad trutinam revocari sub die VIII Decembris, quando de S. Euchario, qui primus Trevirensis episcopus omnium, ni fallor, consensu habetur, agendum erit.
[4] [a multis controvertitur,] Sententia negans S. Maternum primo sæculo exstitisse et aliquos inter hunc e S. Agritium medios fuisse episcopos, patronos nacta est summæ eruditionis viros, inter quos præcipue numerandi veniunt D. Calmet, Senoniensis abbas [Hist. de Lorraine., t. I. Dissert. sur les prem. évêq. de Trèves.] , Joan. Nicolaus ab Hontheim, episcopus Myriophytanus et Suffraganeus Trevirensis [Hist. Trevir., t. I. Dissert. de Æra fundati episc. Trevir., p. IX.] et Joannes Perier, Hagiographus noster in Commentario prævio S. Materni ad diem XIV Septembris [Act. SS., t. IV Sept., p. 354.] , quos dein turba scriptorum secuta est. Quominus vero in tantorum virorum sententiam descendam, vetat ipsa probationum infirmitas. Quidquid enim ab eruditissimis scriptoribus profertur, ad argumentum negativum reducitur, propter quod antiquam sane et per octo posteriora sæcula constantem traditionem oblitteratam vellent. Norunt docti imbelle esse plerumque telum, quod ex hujusmodi pharetra accipitur [Honoré de Sainte Marie. De l'usage de la critique, t. I. p. 255 et seqq.] , nisi positiva aliqua demonstratione roboretur. Porro laudati Scriptores argumentum negativum conficiunt imprimis ex silentio Martyrologiorum, dein quia auctores sæculo IX aut X antiquiores nihil habent de missione, ab ipso S. Petro primis episcopis Trevirensibus data, et tandem quia exstant eorumdum præsulum Catalogi antiqui, qui post S. Maternum nullo intermedio ponunt S. Agritium. Hæc breviter examinemus.
[5] [propter silentia Martyrologorum antiquiorum:] Martyrologiorum maxima est auctoritas in iis, quæ eloquuntur: quoniam dum præcipua et summa tantum Sancti alicujus lineamenta exhibent ista accurate e genuinis fontibus hausisse existimantur. Verum eorumdem silentium vix umquam alicui Sancto præjudicare potest, quia nullus umquam martyrologus aut de omnibus Sanctis aut de omnibus eorum rebus gestis agere se professus est. Atqui tamen id innuere videntur ii, qui ex eo, quod antiqua aliqua Martyrologia taceant discipulatum S. Petri, eumdem SS. Euchario, Valerio et Materno abjudicant. Numquid quia iidem, omissis SS. Euchario et Materno, solum Valerium annuntiant, expungendi erunt isti ex Sanctorum albo, solusque Valerius colendus? Ast reponet quis in Hieronymianis fastis sub die XXIX Januarii non solum silent discipulatum S. Petri, sed Valerii nomini ne appingunt quidem signum distinctivum De Antiquis, “quo apposito in Hieronymianis primi duorum sæculorum episcopi passim gaudent [Act. SS. t. IV Sept., p. 361, n. 35., et Soller. Mart. Usuard. XXIX Januar.] .” Valeret certe argumentum si et semper apponeretur id signum antiquis, nec adjiceretur umquam recentioribus. Sed utraque ruit conditio: nam abesse video signum distinctivum a nomine S. Apollinaris ad diem XXIII Julii, quamvis, omnibus fatentibus, primus Ravennatum fuerit episcopus, discipulus S. Petri et intra primum sæculum vita functus [T. V Julii, p. 328.] . Dein S. Hippolytus, in Hieronymianis sub eodem die XXIX Januarii citatus, cum apposito De Antiquis, videtur, Florentinio judice, esse Portuensis episcopus, qui sæculo tertio floruit. Quare non multum roboris habet argumentum, quod facili labore multis aliis exemplis convelli posset.
[6] [inter quos primus Ado,] Nihilominus fatentur sententiæ, quam nunc trutinamus, patroni Adonem, qui circa annum Christi 838 Martyrologium suum conscripsit, discipulatum S. Petri S. Valerio attribuisse, quum dicit ad diem XXIX Januarii: Eodem die, depositio B. Valerii episcopi, discipuli S. Petri Apostoli. Adonis vestigia premit Usuardus, adjecta voce Treveris. Ex duobus hisce martyrologis id certo constat non sæculo X vel XI primum esse natam opinionem, quæ SS. Eucharium, Valerium et Maternum discipulos facit S. Petri Apostoli. Sed Adoni objicit Hontheimius auctoritatem Wandelberti Prumiensis et Rabani Moguntini, tacentium qualitatem discipuli S. Petri; atque hi quidem Rheni accolæ majorem merentur fidem [Honth. Hist. Trev., t. I. Dissert. de Æra fund. episc., p. XIV.] . Stringeret profecto argumentum, si inter se opposita edicerent Rabanus et Ado, possetque porro inquiri utri fides adhibenda esset. Ast nihil hic video, quod contradictionem indicat: tacuit Rabanus, locutus est Ado; illius silentium auctoritatem hujus nequaquam infringere valet. Ast, pergit Hontheimius, “quis sponsor nobis erit Adonem in latiore sua et apertiore elogiorum descriptione apographorum Actorum, aut alia ratione numquam fuisse deceptum?” Et ego repono, quis nobis sponsor erit Eusebium, Hieronymum, Augustinum, imo et ipsum Hontheimium, dum antiquiora documenta citant, apographorum fide aut alia ratione numquam fuisse deceptos? Videt sane lector nihil firmitatis habitura deinceps historica monumenta, si hac balista convelli possunt, omnemque fidem abrogandam esse Annalibus, si hæc ratiocinatio subsista.
[7] [cujus auctoritas defenditur,] Ast deceptus fuerit Ado fide apographorum; id certe consequens erit hunc scriptorem primum non fuisse, qui opinionem de discipulatu S. Petri, primis episcopis Trevirensibus attributo, in lucem emiserit. Quod quidem ipse Hontheimius fatetur [Ibid., p. XVI.] , dum dicit “deceptum” Adonem populari rumore, quem juvenis Prumiæ hauserat, adversus quem Wandelbertus et Rabanus, viri domestici et eruditi obfirmati erant. Jam dixi ex silentio horum martyrologorum nihil argumenti recte deduci. “Forse,” ait porro Hontheimius, “Valerii nomen, quod in S. Clementis Rom. Epist. I ad Corinthios legitur, ei ansam præbuit, ut nostrum, ab illo antiquo diversum, B. Petri discipulum scriberet.” Conjectura est, quæ alia conjectura facile elidi posset: atque hoc quidem sufficeret; sed Valerius iste, de quo S. Clemens loquitur, mittitur legatus Corinthum; qui igitur fieri potuit, ut Ado, qui scribit Valerium, Treviros euangelizantem, eidem tempus tribuerit accipiendæ in remotam Græciam missionis, quam facile aliquis Romanæ Ecclesiæ presbyter seu diaconus adimplerit. Unde probabiliter concludo Adonem non confudisse Valerium, S. Clementis legatum, cum Trevirensi episcopo.
[8] [discipulatum S. Patri B. Valerio et sociis attribuit.] “At fortasse,” inquit Hontheimius, l. c., “nimium Adoni impingimus, qui discipulatum Petri eo sensu accepisse potuit, quo qui a Petri successoribus ad fidem et apostolatum instituti erant, discipuli Petri dicebantur, quamquam ea vox contra nativum suum sensum deinde ab aliis accepta fuerit.” In confirmationem hujus excusationis profertur testimonium S. Bonifacii sæculo VII archiepiscopi Moguntini, qui in epistola quadam Caroli Martelli, mihi incognita, Missus S. Petri appellatur [Act. SS., t. V Junii, p. 544, n. 18.] . Sed nullam equidem invenio parilitatem inter utrumque textum: quando nempe Carolus S. Bonifacium, a S. Gregorio II directum in Germaniam, appellabat Missum S. Petri, facile dabatur intelligi, quo sensu hæc missio accipienda esset. Ast dum lego in aliquo Martyrologio nudum titulum discipuli S. Petri, alio necessario avocant mentem meam tales voces, meque ad tempora S. Petri transferunt. Tandem quoties appellatio Discipuli aut Missi S. Petri in Martyrologiis occurrunt, dubito vehementer hos libros revolvens, utrum vel semel liquido demonstrari possit, ad recentiora tempora Sanctos, hac nota insignes, revocandos esse. Atque de Martyrologiis dicta sufficiant.
[9] [Alterum argumentum deducitur ex Gestis Trevirensibus sæpe fabulosis:] Venit dein Hontheimius ad scriptores, qui scholam, ut ipse vocat, S. Mathiæ prope Treviros constituunt, quique statim post devastationem Normannicam a majoribus acceptam doctrinæ et eruditionis hereditatem posteris continuata serie tradiderunt. Certe præcipuus fons historiæ ecclesiasticæ Trevirensis in hac schola requirendus est: inde repetendus est liber, qui vulgo sub nomine: Gesta Trevirorum, cognitus est, atque res gestas narrat eorum episcoporum, qui Normannorum tempora præcesserunt. Objicitur libro, continere eumdem permulta fabulosa, initia hujus Historiæ rebus futilibus et fabulis respersa etc., quæ omnia videre licet apud laudatum Hontheimium [Hist. Trev., t. I. De æra fund. Eccl. Trev., p. XVIII.] . Possem omnino acquiescere hujusmodi censuræ, quin consequenter inferre quis valeret: ergo quæ de discipulatu S. Petri, primis episcopis Trevirensibus tributo, in Gestis referuntur, fabulam sapiunt: conclusionem nemo facile admittet: verumtamen nutante gestorum auctoritate in aliquibus, videndum est utrum inter dubias historias rejiciendus non veniat discipulatus S. Petri [Hillar. Vindiciæ Trevir., p. 49.] .
[10] [quorum tamen auctoritas monstratur,] Antequam ipsam quæstionem solvamus, paucis exponenda est historia scholæ ad S. Mathiæ Trevirensis, e qua Gesta Trevirorum prodiere. Jam sæculo IX splendidam fuisse eruditionis fama hanc scholam ipse fatetur Hontheimius [Hirs. Trev., t. I, p. 250.] . Florbertus, qui anno 885, anno scilicet tertio a vastatione Normannica, vocatur a Tritheimio [Chron. Hirsaug., p. 37.] monasterii S. Mathiæ prope Trevirim monachus atque scholasticus, vir certe undecumque doctissimus, qui multorum præceptor monachorum exstitit, per quos deinceps doctrina et eruditio ad seros usque posteros propagata est [M. Hillar. Vindic. Trev., p. 68, 81 et seqq.] . Scholæ Sammathianæ fatalis fuit, quemadmodum reliquo populo Trevirensi, invasio Normannorum, qui anno 882 in Cœna Domini seu die V Aprilis, ut aiunt Annales Metenses coævi [D. Bouquet, t. VIII. p. 63.] , omne territorium urbis (Trevirensis) circumquaque usque ad solum demoliti sunt; deinde civitatem flammis exurentes, Mediomatrico (Metas) dirigunt aciem [Cfr. Trith. Chron. Hirsaug, p. 35.] . Eadem calamitate perierunt præcipua, imo fere omnia Trevericæ Ecclesiæ monumenta antiqua, ut testatur, præter Gesta CXXVII, auctor Vitæ S. Felicis Trevirensis archiepiscopi ad diem XXVI Martii [Act. SS., t. III Mart., p. 622, n. 1.] : In hujus, ait, ter Felicis Sancti mentione, sicut in omnium fere Trevirensium Sanctorum recordatione, repetitam sæpius hujus urbis vastationem cogimus plorare, per quam constat, ingentia Sanctorum patrum nostrorum Vitæ volumina ita penitus consumpta esse, quod (nisi ex paucissimis, ut ita dixerim, tanti pelagi guttis, in vetustissimis aliorum locorum scedulis, vel etiam in plumbeis ac marmoreis tabulis, terræ penitus infossis, aliquatenus reformata fuissent) organa nostra, velut super flumina Babylonis nostræ suspensa, jam dudum in horum laude Sanctorum conticuissent. Confer etiam Vitam S. Modualdi ad diem XII Maji [Ibid., t. III Maji, p. 52.] .
[11] [ex fide scriptorum,] Atque hic erat rerum status, quando schola S. Mathiæ reflorescere cœpit sub Florberto, an. 885 defuncto. Videtur iste scriptor primus, qui e ruderibus incensæ urbis Historiam seu Gesta Trevirorum eruit. Nam Eberhardus, ejus discipulus et successor, omnifariam, ait Tritheimius [Chron. Hist., p. 37.] , et ipse doctus, qui præfuit magisterio annis ferme quatuor et viginti, dicitur sub anno 909 [Ibid., p. 56.] inter cætera ingenii sui monumenta complura ad Historiam Trevirorum ADDIDISSE, Vitam quoque Sanctorum Eucharii, Valerii et Materni, primorum Trevirensium pontificum, tam metro quam prosa, elegantiori stylo conscripsisse. Unde rite mea sententia deduco jam ante Eberhardum, factum magistrum anno tertio a Normannica vastatione et proinde cladi coævum, fuisse alium qui Gesta Trevirorum scribere cœpit, quandoquidem Eberhardus iisdem solum complura addidisse referatur. Non temere itaque opinor me pronuntiare, quod Gesta Trevirorum collegit omnium primus aut ipse Florbertus aut certe alius ejusdem auctoritatis monachus Sammathianus.
[12] [qui in re tam gravi et obvia nec decipere,] Quæ cum ita sint, dicendum omnino erit, hos scriptores scientes et volentes, turpiter mentitos fuisse, aut acceptam a majoribus notitiam de initiis episcopatus Trevirensis fideliter, saltem quoad præcipue lineamenta attinet, posteris tradidisse. Nemo vero mendacii crimen impinget in viros religiosos, quorum memoria cum grati animi sensu a posteris recolitur. Quod si quis eo impudentiæ deveniat, ut tamquam falsarios traducat monachos eruditione et doctrina celeberrimos, quid, quæso, fidei adhibere poterimus iisdem, quando etiam facta coæva narrabunt? Periret hac ratiocinandi modo omnis historiæ sinceritas, quoniam semper excipere quis poterit, scriptorem voluisse falsum obtrudere legenti. Dein ut quis calamum suum devoveat ad talem ignominiam, oportet ut momentum aliquod inveniatur, quo scriptor excitetur ad tale facinus audendum; quod quidem aliud esse non potest, quam proprium emolumentum. Atqui in Historia Trevirensi seu Gestis, nihil invenio, quod ex parte vel minima monasterio S. Mathiæ Trevirensi favere videatur: nihil istic reperitur, quo edoceamus antiquitatem, splendorem seu privilegia proprii monasterii: imo quando omni conatu allaboratur, ut Cathedræ Trevericæ prærogativa illustretur, altum est silentium de ipso cœnobio Sammathiano, cujus origines, abbatum series, privilegiorum compendia ignorantur. Qui Galliam Christianam ediderunt auctores [Gall. Christ., t. XIII, col. 544.] , ab anno 975 præsulum Sammathianorum successionem ordiuntur; unde datur intelligere, magistros, qui Gesta Trevirorum scripserunt, rebus suis neglectis, communem utilitatem sectatos fuisse, propter quam nemo sanæ mentis gravissimi mendacii sese reum constituet.
[13] [nec decipi posuere,] Quod si magistri Scholæ Sammathianæ ab omni mendacii falsitatisque crimine apud unumquemque æquum rerum æstimatorem vindicati sunt, restat altera hypotheseos pars, scilicet illos sincere tradidisse, quod a majoribus acceperant. Unde porro datur intelligere antiquiorem sæculo IX aut X esse opinionem, quæ primos Trevirenses episcopos facit discipulos S. Petri. Unde eliditur exceptio Hontheimii dicentis [Hist. Trev., t. I, p. XII.] : Ecclesiarum particulares Historiæ et primorum episcoporum Gesta, quibus tanta eis antiquitas asseritur, sæculis demum X et sequentibus compilata fuerunt; eo scilicet ævo, quo pauca aut nulla arti criticæ laus, et quam plurimis solemne esset, suis Ecclesiis a synchronismo apostolico commendationem et præcellentiam aucupari. Alia aliis sæcula majori critices laude eminuisse lubentes omnes concedunt: quare in indaganda sinceritate alicujus diplomatis, ut exemplo utamur, omnino censemus emunctioris naris esse hodiernam crisim, quam quæ sæculo X adhibebatur; etenim artem criticam perfecit atque perpolivit magna facilitas, post inventam et propagatam typographiæ artem omnibus impertita, conferendi multiplicis antiquitatis monumenta, qua ex comparatione securius nascitur pronuntiatum de singulorum documentorum authenticitate et meritis.
[14] [licet in adjunctis sæpius errare potuerint.] Ast quæ res agitur in præsenti controversia? Videlicet scire et testatum facere synchronismi apostolici opinionem etiam viguisse temporibus antenormannicis. Cujus quidem idoneos testes esse primos Gestorum Trevirensium scriptores, unusquisque lubens, uti equidem confido, mecum fatebitur: nam ut factum aliquod publicum et constans quispiam testatur, non arbitror necessarium esse ad subtiliorem quamdam criticam recurrere. Hæc a patribus suis acceperant primarii scriptores, in membranis monasterii sui aliarumque Ecclesiarum Trevirensium legerant: ad hoc autem præstandum non exquisito ingenii acumine, non ingenti eruditionis supellectile, quamvis et ista deesse non videbantur, indigebant magistri Sammathiani. Si vero hæc non satisfaciat responsio, etiam atque etiam considerent hujusmodi hypercritici, ne in scepticismi historici foveam præcipites agant sese. Abolita enim auctoritate scriptorum sæculi X, non perspicio, quo pacto hiatum hunc explere poterunt, etiam in iis, quæ præsentes viderint istius ævi auctores (et certe coram spectavere vigentem suo tempore traditionem) fides eorum dictis erit penitus abroganda. Nihil dicam de afficto scriptoribus istius ævi more, quo solemne iis erat, suis Ecclesiis a synchronismo apostolico commendationem et præcellentiam aucupari: etenim istud aliud non est quam solemniter mentiri, quod quidem jam supra n. 12 explosimus.
§ II. Eadem quæstio retractatur ex auctoritate antiquorum Catalogorum Ecclesiæ Trevirensis.
[Tertium argumentum petit Hontheimius ex Catalogis,] Tertiam machinam adhibet Hontheimius, ignoratos scilicet antiquitati fuisse episcopos medios Maternum inter et Agritium [Hist. Trev., t. I, p. XXIV.] ; unde eliminata serie pontificum, probabilis fiebat opinio S. Maternum non primo sæculo, sed tertio in finem vergente, floruisse. Primum, ait, et gravissimum huic sententiæ præsidium præbent Catalogi episcoporum Trevirensium, non quidem recentiores, post receptam monachorum S. Mathiæ opinionem interpolati. Verum puriores illi et primogenii, quorum primum vestigium mihi monstravit Mabillonius Annalium Ordinis S. Benedicti Lib. 15, § LVIII [Annal. Ord. S. Bened. t. I, p. 448.] , ubi meminit “veteris Catalogi Trevirensium episcoporum, qui exstat in bibliotheca S. Gisleni in Hannonia, cujus prima manus desinit in Marino” (Maro?): Hujus Catalogi copiam, qualem, facta amicorum interpositione, nuper nactus sum, hisce communico:
INCIPIUNT PER ORDINEM NOMINA TREVIRORUM EPISCOPORUM.
| Eucharius. | Marus. |
| Valerius, | Volusianus. |
| Maternus. | Miletus. |
| Agritius. | Modestus. |
| Maximinus. | Maximianus |
| Paulinus. | Fibicius. |
| Bonosius. | Abrunculus. |
| Britto. | Rusticus. |
| Felix. | Niceci. |
| Mauricius. | Ma |
| Legontius. | Gun. |
| Severus. | |
| Quirillus. | Modualdus. |
| Jamnecius. | Numerianus. |
| Emerus. | Basinus. |
| Liutuiunus. | Rabodus. |
| Milo. | Rotgerus. |
| Vuiomadus. | Ruotbertus. |
| Rimbodus. | Heinricus. |
| Vuizo. | edericus. |
| gadus. | erus. |
| Bertolfus. | Ruobert. |
[16] [præsertim San-Ghislemiano,] Hic plane triumphat Hontheimius, utpote qui Catalogum San-Ghislenianum purum et genuinum pronuntiet [Hist. Trev., t. I., p. XXVI.] , atque argumenta ex eodem positiva proclamet et affirmantia [Ibid., p. XXVIII.] . Attamen non magnæ antiquitatis est Catalogus; attingit enim finem sæculi X episcoporum series. An porro vel ad sæc. sequens pertineat scriptura non habeo elementa, secundum quæ judicare liceat. Maurus Hillar in suis Vindiciis Historiæ Trevirensis dicit [P. 70 et seq.] , totum codicem una eademque manu esse scriptum a capite ad calcem; unde quæ habet Mabillonius, præc. n. citatus, primam manum in Marino (opinor Marum ab anno 461 episcopum dicere voluisse) desinere, manifestus est error. Addit laudatus Hillar [Ibid., p. 74 et seq.] videri codicem scriptum fuisse non serius sæculo XI, tum ex membrana satis grossa, crassa, minus detersa et minus polita (moins degraisse), quam in subsequentibus sæculis, tum ex antiquitate characteris. Quoniam codicem San-Ghislenianum, quam frustra quæsivi tum in bibliotheca regia Bruxellensi, tum in Tornacensi aut Montensi Hannoniæ, videre mihi non contigit, quæcumque referuntur de membranæ qualitate et antiquitate scripturæ, in fidem Petri Baudry, prioris S. Ghisleni et scriptoris epistolæ ad Maurum Hillar citatæ reposita relinquo.
[17] [cujus anquitas examinatur] Verum ne tantam antiquitatem San-Ghisleniano Catalogo tribuam, scrupulus me movet: is nempe, quod ultimum nomen Ruobert, qui usitatiori nostro loquendi modo Rupertus, Robertus scriberetur, in serie episcoporum Trevirensium post Henricum I nuspiam legatur. Scribæ lapsum corrigit quidem Hontheimius, et inauspicato nomini Ludolfum aut, juxta manuscriptum Carthusiæ Confluentinæ, Rudolfum substituit [Hist Trev., t. I, p. XXV.] , qui ab anno 994 ad 1008 Trevirensem cathedram occupavit. Atque ex hac quoque epocha deducitur Catalogum San-Ghislenianum ad sæculum XI pertinere. Ast ex hoc ipso quod in ultimo nomine erraverit scriptor, an inferre mihi non licet, eumdem minime coævum fuisse Ludolfo Trevirensi, imo tam remotum ab initio sæculi XI, ut jam oblitterata esset Ludolfi memoria; unde porro sequeretur, ad XII sæculum magis Catalogum San-Ghislenianum, Hontheimii Achillem, pertinere? Dein admissa codicis antiquitate, anceps enascitur argumentum; etenim si catalogus San-Ghislenianus expungat medios episcopos inter SS. Maternum et Agritium, retinet tamen codex originem apostolicam Ecclesiæ Trevirensis, utpote qui nobis exhibeat tres primos episcopos, tamquam ab ipso S. Petro missos, quo autem criterio Hontheimius partem codicis, Catalogum dico Trevirensium episcoporum, tamquam purum et genuinum partum antiquitatis, sartam tactam servaret, explosa e contrario altera, quæ originem apostolicam adstruit, plane non video.
[18] [quis que cæterum argumentum negativum constitueret;] Nihilominus in confirmationem Catalogi sui adducit Hontheimius textum, ex ipsis Gestis Trevirorum C. CLXVII excerptum [Gest. Trev., t. I, p. 153. Edit. Trevir., an. 1836.] , quo ditciur Beatus Agricius, quartus episcoporum Treberensium, quorum, ait scriptor, nomina cognita habemus. Ex hisce verbis concludit Hontheimius, quoniam Bruno, in cujus historia hæc de S. Agritio leguntur, ab anno 1103 ad 1124 Trevirensi cathedra præsedit, ad sæculum XI pertinere scriptionem, unde quoque consequitur eodem tempore incognitam, aut saltem flocci factam, successionem episcoporum, qualis exhibetur c. XXXVII Gestorum [Gest. Trev., t. I, p. 41.] . Subinde dicit [Hist. Trev., t. I, p. XXVII.] : Non dubito, quin ab ingenuo hoc scriptore suspendentia illa verba: “quorum nomina habeantur cognita”, in gratiam popularis illius rumoris de immediata missione Eucharii per S. Petrum, nec non in reverentiam Theodorici et Golscheri, quorum novos episcoporum catalogos ignorare malebat, quam eis aperte contradicere, usurpata fuerint. Opinationi Hontheimii pondus aliquod addit assertio Calmeti, qui in Historia sua Lotharingiæ [Hist. de Lorr., t. I. Dissert. prélim., col. 7, et Preuv. col. IX in marg.] refert se in monasterio Sam-Mathiano vidisse codicem manu exaratum, in quo deerat series episcoporum mediorum inter SS. Maternum et Agritium. Fatetur quidem Hontheimius [Hist. Trev., t. I, p. XXVI.] (ratus Calmetum non expressisse, quo loco hoc Ms. vidisset, quando limpide bibliothecam Sam-Mathianam indigitat) frustra se in dicto cœnobio inquisivisse: nullus tamen dubitat quin Calmetus reipsa id viderit, maxime quod alius, ait, vir eximius et harum rerum prudentissimus simile Ms. Gestorum exemplar viderit, in quo pariter nulla episcoporum nomina inter Maternum et Agritium media sunt, alio loco a se visum, mihi retulerit.
[19] [videntur enim antiqui] Lubens equidem fateor primis scriptoribus Gestorum Trevirensium incognitos probabiliter fuisse hos medios episcopos: id enim satis demonstrant exemplaria quædam antiqua, ut fidem facit Maurus Hillar, monachus Sam-Mathianus [Vindic. Eccl. Trevir., p. 128.] , qui citat codicem, in quo hæc leguntur: “Sicut enim diligenti supputatione colligimus, 346 annos inter B. Materni ex hoc mundo gloriosum excessum et S. Agritii felicissimum in hanc urbem ingressum esse cognoscimus.” Et deinde judicat hoc temporis spatio intercurrente cessasse hujus sedis episcopatum, consequenter concludo (laudatus Hillar loquitur) hunc codicem debere esse antiquissimum, cum huic scriptori memoratorum nomina adhuc fuerint incognita, quæ jam ad initium sæculi XI fuere reperta: unde et a margine perantiqua manu, perdifficilime legibili, annotatur: “Inveniuntur in Catalogo episcoporum Trevirensium XXII episcopi medii fuisse inter Maternum et Agritium; quare error patet. Similiter error patet, quod eodem tempore etiam pagani civitatem obtinuerint, cum prius habeatur, innumerabiles martyrisatos a Rictiovaro non longe ante adventum Agritii.” Siquidem nullus typothetæ error obrepserit in annis 346 mediis inter SS. Maternum et Agritium, a vero certe aberrat scriptor; quoniam S. Agritius sedem episcopalem conscendit circa annum 313 [Hontheim. Hist. Trev., t. I. p. LVIII.] ; adeoque S. Maternus, circa finem sæculi primi obiens, tantam temporis intercapedinem non reliquit. Ex citato textu clarescit primis scriptoribus Gestorum incognitam fuisse episcoporum seriem, quæ posteriori tempore addita fuit capiti XXVII: sed numquid inde consequitur intercalationem fabulosam esse, nulloque fundamento nixam? Id quidem consequens mihi nullatenus videtur. Nam fieri certe potuit, ut successio horum episcoporum paulatim innotuerit, et tandem ad præsentem statum deducta fuerit. Huc facit quod supra n. 10 retulimus ex Vita S. Felicis, Trevirensis archiepiscopi, in qua dicuntur reformata antiquorum patrum Acta ex vetustissimis aliorum locorum scedulis, vel etiam plumbeis ac marmoreis tabulis, terræ penitus infossis.
[20] [intermedios Maternum inter Agritium episcopos] Quis vero sponsor nobis esse velit, eadem industria Catalogum Trevirensem non accrevisse? Simili certe ratione accreverunt Catalogi episcoporum variarum Ecclesiarum, quos hodie habemus. Etenim si conferatur terna editio Galliæ Christianæ, quam dederunt Claudius Robert anno 1626, fratres Sam-Marthani anno 1656 et tandem Benedictini Congregationis S. Mauri anno 1715, reperientur multiplices accessiones nominum, e variis chartis et monumentis erutorum. Unum proferam exemplum, quoniam in hoc ipso volumine occurrit. Qui tertiis curis Galliam Christianam edidere Maurini, medium episcopum Laudunensem inter Serulfum et Madelgarium intercalarunt Omotarium [T. IX, col. 512.] , in cujus notitiam devenere per Prologum Vitæ S. Salabergæ, quæ inscripta est Omotario papæ, Austrudi abbatissæ et Salabergæ cuidam, ut videre est ad diem XXII Septembris [Act. SS. Septemb. T. VI, p. 521.] . Ex hac scilicet inscriptione rite duxerunt laudati Scriptores fuisse aliquem in Catalogo Laudunensi hiatum, quem clauserunt. Unde porro sequitur non continuo fidem abrogandam esse recentiori Catalogo, quia amplior est antiquiori: potuit enim decursu temporis accidere, ut nova documenta majorem lucem rei adhuc obscuræ affuderint. Unde patet monumentum San-Ghislenianum, etiamsi daremus reliqua omnia antiquitate superare, non omni ex parte expunctoribus prorsus favere.
[21] [ignorasse, qui postea reperti sunt.] Quum itaque Hontheimius sententiam suam defendit auctoritate Scriptoris dicentis S. Agritium esse quartum episcoporum Trebirensium, quorum nomina cognita habentur, ex hoc textu nequaquam extundi potest, nullos intermedios fuisse episcopos; sed eorum, qui reipsa exstiterunt, nomina non undequaque certo cognosci, sive quia illo tempore nondum detecta fuissent, sive quia scriptor Gestorum, quem Lambertum Leodiensem suspicor, putaret omnes hos episcopos ad sedem Trevirensem non pertinuisse, sed magis episcopos regionarios fuisse, nulli certæ sedi affixos. Quod vero addit Hontheimius ab ingenuo hoc Scriptore suspendentia illa verba: “quorum nomina habeantur cognita,” in gratiam popularis rumoris … usurpata fuisse; id equidem temere dictum existimo. Nam si scriptor tantum suspiceret sive rumorem popularem, sive antecessores suos Theodoricum et Golscherum, nihil illum adigebat, ut, quoniam tunc Brunonis Archiepiscopi res gestas narrandas susceperat, vel verbulo controversam opinionem attingeret. Unde dein habet Hontheimius laudatum scriptorem in rumore populari aut reverentia suorum antecessorum connivisse? Unam hujusmodi conjecturæ obtendere potest causam, quia nempe sibi, Hontheimio, displicebat missio apostolica primorum episcoporum; atque adeo detorquenda erant verba perspicua auctoris in alium sensum; quo fiebat ut ingenuus scriptor suo etiam calculo male excogitatam fabulam probaret. Tali interpretatione et uno quasi calami obelo scriptores Gestorum aut mendaces aut mendacii complices facit Hontheimius. Quod severius est, quam ut fidem dicenti præstemus.
[22] [neque juvat Maternum Coloniensem sæc. IV monstrare,] Tandem in opinione eorum, qui censebant initia Christianæ Religionis apud Treviros revocanda esse ad sæculum II vel III, consequens satis erat statuere Maternum, tertium apud Trevirenses antistitem, eumdem esse cum Materno, qui in controversia Donatistarum judex adhibitus fuit, et Agrippinensis episcopus dicitur. Hanc thesim late evolvit Joannes Perierus noster in Commentario prævio Vitæ S. Materni ad diem XIV Septembris [Act. SS., t. IV Septemb., p. 371, § IX.] , ut necesse non sit eamdem hic recudere. Verum ut fatear, quod sentio, nullo idoneo testimonio conjectura hæc nititur. Fuit certe Coloniæ Agrippinæ, sæculo IV ineunte, episcopus, Maternus nomine; sed, quæso, quid impedit quominus alius homonymus in eadem cathedra simul et in Trevirensi præcesserit? Profecto Materni seu Maternii nomen heteroclitum non erat in regionibus Rheno vicinis: occurrit scilicet in triplici lapide, Moguntiæ detecto [Fuchs. Alte Gesch. von Mainz, p. 5, 60 et 194.] , aliusque Maternus Romæ consulatum gessit anno Christi 185 [Art. de vérif. les dates, t. I, p. 354.] . Unde nihil mirum duos ejusdem nominis episcopos exstitisse, alterum Treviris, Coloniæ Agrippinæ alterum. Dein sæculo quarto ineunte, Trevirorum urbs inter omnes Transalpinas certe eminebat; quare etiam probabile videtur, ut si unus idemque fuisset Maternus Trevirensis et Coloniensis, Trevirensem tamen titulum retinuisset. Aliud tamen indicat S. Optatus, Milevitanus de Schismate Donatistarum Lib. I, cap. XXIII [Oper. 22. Edit. Paris. 1702.] , qui Maternum appellat episcopum ex Agrippinensi civitate.
[23] [quasi et Trevirensem, cathedram occupasset] Eumdem titulum assumit Maternus ipse in Concilio Arelatensi anni 314, cui subscribit hoc tenore [Labbe Conc., t. I, col. 1430.] : Maternus episcopus, Macrinus diaconus, de civitate Agrippinensium, et paulo infra: Agræcius episcopus, Felix exorcista, de civitate Treverorum. Ex duplici inscriptione concludi mihi posse videtur aut Materni nomen ex Trevirensibus diptychis esse expungendum, aut Maternum istum Treviris Coloniam fuisse translatum: neutrum vero dici potest: non prius, quia constans est traditio, ipsis adversariis probata, S. Maternum post SS. Eucharium et Valerium tertium Trevirorum fuisse episcopum. Non posterius, nempe Maternum, relicta priori cathedra, Coloniensem occupasse; nam præterquam quod sit nuda conjectura, illa tempestate insolens erat episcoporum translatio; unde merito dicit Sigismundus Calles noster in suis Annalibus ecclesiasticis Germaniæ Lib. III § VII [Annal. Germ., t. I, p. 178.] : Hujus translationis nec indicium, nec ullo toto Occidente per id tempus exemplum. Restat igitur ut duos statuamus Maternos, alterum Coloniæ, alterum Treviris sedentem.
[24] [id enim disciplina, viginti impediebatur.] Ast respondet Hontheimius [Hist. Trev., t. I, Præf., p. XXXV.] : Memini a nonnemine objectum fuisse: difficulter credi posse Maternum ad Coloniensem Cathedram transiisse, relicta Trevirensi; eo quod transitus ille videatur repugnare mori istorum temporum. His respondebam: exsulare hic omnem proprie dictam Materni translationem, quæ statui non potest, ubi ante conversionem Constantini ne diœcesis quidem in propria significatione nostris in partibus apparet, sed hactenus indefinitus, nullisque limitibus circumscriptus ager, verbo Dei per Eucharium arctioribus, per Maternum latioribus terminis excultus et irrigatus, demumque sub hoc pro majori nunc exsultantis Ecclesiæ bono divisus. Hæc quidem commode ad rem suam profert Hontheimius: sed an etiam vere? Merito dubitamus; licet enim initio quarti sæculi definiti non essent diœcesium limites, saltem quatenus regiones infidelium respicerent, fixa tamen erat sedes episcopi in urbe plerumque præcipua: similia etiam hodie occurrunt in America Septemtrionali: istic quoque certa sedes, quamvis incerti quandoque fines. Unde etiamsi daretur Hontheimio, quod tamen probare non potest, erectam initio quarti sæculi fuisse Coloniensem cathedram, atque ad hanc, relicta Trevirensi, transiisse Maternum, semper verum erit translationem accidisse contra morem Ecclesiæ tunc vigentem, ut patet ex Canone II laudati Concilii Arelatensis [Labbe, t. I. Conc., col. 1427.] , qui ita sonat: De his qui in quibuscumque locis ordinati fuerint ministri, in ipsis locis perseverent. Non facile vero crediderim, Maternum, qui dicto concilio subscripsit et qui unus fuit e tribus episcopis, a Constantino imperatore in causa Donatistarum constitutis, contempta Ecclesiæ lege, ad sedem aliam transiisse, nisi id probabili documento monstretur: unde respondetur quoque Hontheimio, qui hos ipsos canones affert ad ostendendum minime raros esse illo ævo episcoporum transitus ab una ad aliam sedem: esto; sed nulla apparet idonea ratio, ut nobis suadeatur antiquam consuetudinem a Materno pessum datam fuisse.
§ III. Discutiuntur testimonia antiquorum, qui favere videntur Hontheimiano systemati.
[Afferuntur testimonia, Honteimio faventia:] Sed aliam adhibent Hontheimius ejusdemque opinionis sequaces machinam, quam inexpugnabilem habent, testimonia scilicet antiquorum, docentium serius per Gallias, adeoque in provinciis Belgica I et Germanica II [Vide notitiam Imperii Romani apup D. Bouquet, t. II. p. 2.] , propagatam fuisse religionem Christianam. Hujus pronuntiati patronos et assertores exhibent Sulpitium Severum, Gregorium Turonensem et Patres Concilii Turonensis II anni 567. Singula itaque testimonia ad trutinam revocemus, quantumque momenti habeant singula accurate indagemus. Id tamen præmonendum est, nullum ex iis talem proferre sententiam, ex qua neganda necessario foret apostolica missio in partibus, Rheno adjacentibus: etenim admisso etiam scriptorum textu in sensu maxime commodo, non sequeretur, nihil vel ab ipsis Ecclesiæ incunabulis actum fuisse apud Gallos ad Religionem Christianam propagandam. Ast ipsa laudata testimonia coram inspiciamus.
[27] [imprimis Sulpitii Severi,] Primus nobis occurrit antiquitatis merito Sulpitius Severus, qui initio sæculi V floruit, S. Augustino coævus. Hic autem Lib. II Historiæ Sacræ cap. XXXII hæc habet [Sulp. Severi Oper., t. ll. p. 173. Edit. Veron. 1754.] : Sub Aurelio deinde, Antonini filio, persecutio quinta agitata: ac tum primum intra Gallias martyria visa, serius trans Alpes Dei religione suscepta. Prima quæ videntur in Galliis martyria, respiciunt illos, qui, Marco Aurelio imperante, Lugduni passi sunt Viennensis et Lugdunensis Christiani, ut patet ex epistola, ab istis Ecclesiis scripta ad fratres per Asiam et Phrygiam constitutos: exstat apud Eusebium Lib. V. Histor. Eccles. cap. 1 et seqq. [Eusebii. etc. Hist. Eccles., t. I, p. 198. Cantabr. 1728. Ruinart Act. Sinc. Mart., p. 62. Edit. Amstelod. 1713.] . Sensus Sulpitii certe est tum primum, scilicet anno Christi 177, intra Gallias martyria visa fuisse, quia serius trans Alpes Dei religio suscepta fuit. Fracta esset profecto Sulpitii argumentatio, prout eamdem adversarii constituunt, si monstrarentur ante hæc tempora Martyres in Gallia fuisse. Certe Theodoricus Ruinart in Præfatione ad Historiam Francorum Gregorii Turonensis num. 61 [Bouquet. t. II, p. 100.] scribit: Falli eos, qui illum existimant ita de Martyribus Lugdunensibus… locutum fuisse, ut ante illos Martyres fuisse negaverit. Talem certe sibi vindicat sub die XXVII Maji ipsa Viennensis Ecclesia Zachariam, secundum suæ Sedis episcopum, qui passus fertur sub Trajano [Act. SS., t. VI Maji. p. 659.] , quemque Viennense Martyrologium Protomartyrem Galliarum appellat [Charvet. Hist. de l'Égl. de Vienne, p. 13.] . Certe si de hoc similibusve martyriis constaret, dicendum esset non tam sero, quam quidam volunt, trans Alpes Dei religionem susceptam fuisse. Sed id argumenti genus nimis amplum est, quam ut uno Commentario pro dignitate contineri posset: id in singulis Martyribus Galliæ, si qui in decursu operis occurrent, indagari poterit.
[28] [cujus tamen verba molliori explicatione,] Respondemus itaque cum Jacobo Longueval in dissertatione præliminari Historiæ Ecclesiæ Gallicanæ [Hist. de l'Égl. Gall., t. I. Dissert. prélim., p. LXIX.] , Sulpitium non dicere serius trans Alpes Dei religionem fuisse prædicatam, sed susceptam: ita ut propter multitudinem eorum, qui sacra Christiana amplectebantur, gentilium, ut Acta Martyrum Lugdunensium [Euseb. Hist. Eccl., t. I, p. 199.] , adversus Sanctos furor et rabies excitaretur: neque enim ubi pauci erant Christiani, gens tranquilla et ab omni scelere delictove aliena, non erat, unde plebs gentilis commoveretur. Et vero inanem non esse hanc interpretationem, quasi in nuda conjectura fundatam, monstrant verba Patrum Concilii Turonensis II, quæ pro sua opinione afferunt adversarii: hi enim in epistola sua synodica, ad S. Radegundem reginam directa, dicunt [Labbe t. V. Conc. col. 873.] : Cum ipso catholicæ religionis exortu cœpissent Gallicanis in finibus venerandæ fidei primordia respirare, et adhuc ad paucorum notitiam tunc ineffabilia pervenissent Trinitatis dominicæ Sacramenta; ne quid Kic minus acquireret, quam in orbis circulo prædicantibus Apostolis obtineret, B. Martinum peregrina de stirpe ad illuminationem patriæ dignatus est dirigere, misericordia consulente. Qui licet Apostolorum tempore non fuerit, tamen apostolicam gratiam non effugit. Ex hisce verbis luculentissime habemus, statim ab exordio religionem Christianam in Galliis prædicatam fuisse, sed nihilominus euangelicam veritatem ad paucorum notitiam pervenisse, quo apprime confirmatur distinctio posita in Sulpitiana phrasi inter religionem prædicatam et susceptam.
[29] [tum propter martyria sub Nerone] Et Sulpitium ita explicandum esse nos porro suadet remotior Hispania, quæ primo jam sæculo martyria sua ostendit, ut constat ex lapide ad Pisoracæ, ut fertur, rivum (Rio Pisuerga) reperto, qui hæc habet [Masdeu. Hist. crit. de Espan., t. V. p. 86.] :
NERONI. CL(audio)
CÆS(ari) AUG(usto) PONT(ifici) MAX(imo)
OB. PROVINC(iam) LATRONIB(us)
ET. HIS. QUI. NOVAM.
GENERI. HUM(ano)
SUPERSTITIONEM. INCULCAB(ant)
PURGATAM.
. . . . .
. . . . .
Monumentum pretiosissimum antiquitatis Christianæ, ut spurium traduxere Jos. Scaliger, Anton. Muratori et Joan. Gaspar Hagenbuch [Mariana. Hist. de Espan. Observac., t. II, p. 489. Edit. Valent. 1785.] , quod ab omni calumnia erudite vindicavit Joan. Ernestus Walch, publicus Jenæ professor duplici opusculo, cui titulus: Marmor Hispaniæ effossum; quod ab Hagenbuchio impugnatum, alterum opusculum tulit: Persequutionis Christianorum Neronianæ in Hispania ex antiquis monumentis probandæ uberior explanatio. Quæ contra sinceritatem hujus marmoris objecta sunt, nobis videntur niti argumento negativo, quod docte removet Walchius. Certum est id genus persecutionis dignum fuisse, quod monumento publico celebraretur, quum Tacitus et Suetonius recte id in libros suos intulerint, et verba laudati marmoris apud hos scriptores reperiantur: nam Tacitus Annal. XV cap. XLIV religionem Christianam appellat exitiabilem superstitionem, Suetonius vero in Nerone cap. XVI Superstitionem novam et maleficam. Qui plura, quæ longius nos a scopo nostro abducerent, novisse cupit, adeat laudatos a nobis auctores.
[30] [in Hispania,] Ast si jam primo æræ Christianæ sæculo martyria vidit Hispania, difficile nobis persuademus, Gallias, per quas frequentior erat ex Italia in Hispaniam commeatus, alienas ab evangelica prædicatione tamdiu permansisse, quum non minor esset Gallorum, quam Hispanorum, cum Romanis intercursus. Quis porro tamquam certum tradet S. Photinum, qui in epistola Lugdunensi exhibetur [Hist. Eccles. Euseb., t. I, p. 204.] nonagenario major et corpore admodum infirmo, fuisse primum Lugdunensem episcopum? Id quidem apud Gregorium Turonensem Lib. 1 Hist. Francorum cap. XXVII [Bouquet, t. II, p. 147.] reperio, sed tanta non est in iis, quæ initia Ecclesiæ Gallicanæ attingunt ejus unius, quod infra monstrabimus, auctoritas, ut plenam fidem isti scriptori adhibendum existimemus. S. Pothinum, ut primum episcopum Lugdunensem censet Gallia Christiana [Gall. Christ., t. IV, col. 4.] ; sed ideo, credo, præcipue, quia antiquior in Ecclesiæ fastis non reperitur; nam citata epistola non vocat eum primum episcopum aut fundatorem istius Ecclesiæ, sed simpliciter refert ministerium episcopatus Lugdunensis illi creditum fuisse: Ὁ τὴν διακονίαν τῆς ἐπισκοπῆς Λουγδούνιῳ πεπιστεύμενος: numquid si primus fuisset episcopus, si fundator Ecclesiæ, id opportune non insinuasset epistolæ scriptor? Dein ex eodem instrumento clarum est fuisse et Viennæ episcopum, cujus nomen tacetur; nam aderat inter Martyres Sanctus, diaconus Viennensem, Σάγκτος διάκονος ἀπὸ Βιέννης [Euseub., p. 201.] , quo significatur istic perfectam Ecclesiam fuisse constitutam, cui certe fraudi esse non debet ignorantia nominis episcopi, tunc sedentis. Fuerunt, qui ut objectionem eliderent, dixerunt S. Pothinum utramque Ecclesiam administrasse, sed id absque idoneo testimonio asseritur: non solum, quia jam tunc cautum erat, ne unus episcopus extra casum veræ necessitatis duabus Ecclesiis præsideret: sed quia si S. Photinus, tali necessitate cogente, utrique Ecclesiæ fuisset præpositus, Viennensis potius debuisset dici episcopus Ecclesiæ, utpote quæ prior in fronte nominatur [Gall. Christ., t. IV. p. 198.] : Servi Christi, qui apud Viennam et Lugdunum Galliæ degunt, fratribus per Asiam et Phrygiam constitutis. Quod si itaque nominare volunt Viennensem tunc episcopum, non alium invenient, quam S. Justum, desumptum ex Catalogo, qui seriem Episcoporum Viennensium ad S. Crescentem, S. Pauli discipulum, perducit, quemque merito in sua opinione repudiant. Hic autem Justus fertur in Armorica exsulasse, ac tandem martyrio primum Armoricæ Ecclesiam consecrasse [Charvet. Hist. de l'Égl. de Vienne. p. 17.] : hunc tamen scriptores Ecclesiæ Armoricensis accuratiores, in sede quadam certa non collocant, sed simpliciter episcopum vocant [Tresvaux. Saints de Bret., t. I. p. LVII.] .
[31] [tum propter absentiam Judæorum,] Rariorum in Galliis tunc martyriorum causam alteram assignat Joannes Liro, Mauro-Benedictinus [Singularités Hist., t. IV, p. 105.] , scilicet inveteratum in Christianos Judæorum odium, ubique fideles persequentium. Quum vero rari essent inter Gallos Judæi, hinc fiebat, ut gentiles non tam infesti essent. Et quidem hæc non temere prolata fuisse monstrant Acta martyrii S. Polycarpi, Smyrnensis episcopi, nam quum Sanctus confessus esset se Christianum, referunt Acta [Ruinart. Act. Sinc. Mart., p. 41. Edit. Amstelod. 1713.] : Quod ubi pronuntiasset præco, universa multitudo Gentilium ac Judæorum qui Smyrnam incolebant, effrænata ira et magna voce conclamabat bestiis objiciendum Polycarpum, quod, quia expletum erat gladiatorii spectaculi tempus, id sibi licere negavit Asiarcha; tunc universi, ut combureretur inclamarunt, quibus annuit præses, cuncta plebe confestim ex officinis ac balneis ligna et sarmenta congregante, præcipue Judæis alacri animo, ut solent, ad ista juvantibus. E quibus postremis verbis conficere licet, nihil tunc singulare, sed quod soleret, accidisse. Quocirca S. Justinus Dialogo cum Tryphone num. 108 Judæis idem scelus exprobrat dicens: Non modo pœnitentiam non egistis, sed etiam delectos homines constituistis, ac per eos, in totum orbem terrarum missos, prædicastis impiam quamdam et exlegem sectam a seductore quodam Jesu Galilæo excitatam esse… Quin etiam docuisse illum addidistis impia illa et nefanda ac detestabilia facinora, quæ adversus eos, qui illum Christum doctorem et Filium Dei profitentur, apud omne genus hominum spargitis.
[32] [christianos ubique persequentium, indigent:] Ad hæc, capta urbe vestra et terra vastata, pœnitentiam non agitis, sed illum etiam (Christum) et omnes, qui in illum credunt, diris devovere audetis. Atque huic sententiæ præcipuum pondus addit Eusebius Cæsariensis, qui non solum Justini verba, ex Dialogo excerpta, refert Lib. IV Hist. Eccles. cap. XVIII [Eusebii. Hist. eccles., t. I, p. 179.] , sed etiam dicit Judæos litteras mississe in omnes gentes, ad omnes ubique Judæos, quæ Christi doctrinam traducerent, ut novam et inimicam Deo sectam, ac epistolis monuisse, ne illam reciperent [Lumper. Hist. Theol. crit., t. II, p. 511.] . In hanc quoque opinionem concurrit Tertullianus dicens Lib. 1 ad Nat. cap. XIV: Quod enim aliud genus (hominum, præter Judaicum) seminarium est infamiæ nostræ? Cui consonat Origenes Lib. VI contra Celsum cap. XXVII [Origen. Opera t. I, p. 651. Edit. Paris., 1733.] : Qua in re (in bello excitando adversus Christianos) similis videtur esse Judæis, qui, quum primum Christiana doceretur religio, calumnias adversus illam spargebant: mactari a Christianis puerum, ejus carnibus vesci illos; et opera tenebrarum peragere volentes, exstinctis luminibus, cum obvia quaque singulos commisceri. Hac ratione explicatur commode, quod Paulus, adhuc persecutor, Act. IX, 2, petierit a principe sacerdotum epistolas in Damascum ad synagogas, ut si quos invenisset hujus viæ viros ac mulieres, vinctos perduceret in Jerusalem. Ex hactenus prolatis manifestum est, odium Judæorum tunc temporis sæpe causam fuisse multiplicis vexationis in Christianos. Ast si credimus Bardesani, scriptori II sæculi, nulli videntur fuisse Judæi in Gallia; nam auctor in Commentario de Fato, quem ex Baronio ad an. 175 § XX cito, varias gentes enumerando, Gallias omittit. Omnes, inquit, Judæi Mosaica lege in octava die pueros circumcidunt, nec alicujus stellæ vi coguntur, nec regionis temperie impelluntur, nec alienis moribus, ut aliter faciant, inducuntur. Nam sive apud Syros, sive apud Galatas, sive in Italia, sive in Græcia, sive in Parthia, ubicumque sint, legem suam servant. Quare non absurdum existimo absentiam Judæorum in causa aliquatenus fuisse, cur et rariora et tardiora fuerint in initio Christianorum supplicia. Quid posterioribus temporibus ad persecutiones contulerint, nam deinceps Gallias incoluisse Judæos constat ex l. III De Judæis Cod. Theodos. (XVI 8) [Cod. Theodos., t. VI, p. 242. Edit. Lips. 1741.] , non est quod prolixius exquiram.
[33] [Patres Turonenses Hontheimio non favent:] Ex hactenus dictis liquet, eatenus Sulpitium Severum non favere opinioni Hontheimio ejusque asseclis, quatenus initia Christianismi in sæculum II aut III traducenda forent. Sed neque magis favet epistola synodica Patrum Turonensium, supra num 28 citata, quoniam ipsi fatentur, ipso catholicæ religionis exordio cœpisse Gallicanis in finibus venerandæ fidei primordia respirare, quod vero sequitur, ad paucorum notitiam tunc ineffabilia pervenisse Trinitatis dominicæ sacramenta, non sic accipiendum arbitror, quasi ad absolute paucos pervenisset lux euangelica: si enim verba hæc ita interpretari quis voluerit, consequens esset intra brevissimos terminos restringendum esse in Galliis Christianismum usque versus finem sæculi IV, quando S. Martinus floruit. Nemo profecto ambiget mecum agnoscere, etiam ante S. Martini tempora laudabilem habuisse religionem Christianam per Gallicanas provincias progressum, quum et ipse discipulus fuerit S. Hilarii, Pictaviensis episcopi. Relegantur hujus sanctissimi Doctoris opera, ex iisdem certe manifestum fiet, bene constitutam fuisse Ecclesiam Gallicanam; quin propterea negemus, quod affirmant Patres Turonenses, maxima S. Martini opera cepisse incrementa doctrinam euangelicam. Ut enim notoriis factis consentiant citatæ epistolæ verba, ea aliud indicare non possunt, quam quod per B. Martinum consummata fuerit Galliarum ad veram fidem conversio. Quæ quum ita sint, liquide constat epistolam synodicam Turonensem nihil præsidii afferre Hontheimii opinationi, imo contrariam sententiam magnopere confirmare.
[34] [Gregorii Turon, auctoritas,] Sed omnium potentissimum argumentum Hontheimio est auctoritas S. Gregorii Turonensis, utpote qui certam epocham fundationis Ecclesiarum Galliæ assignet. Hæc habet Gregorius in Historia Francorum lib. 1 cap. XXVIII [D. Bouquet. Rec. des Hist. de France, t. II, p. 147.] : Hujus (scilicet Decii imperatoris) tempore septem viri, episcopi ordinati ad prædicandum in Gallias missi sunt, sicut historia passionis Sancti Martyris Saturnini denarrat. Ait enim. “Sub Decio et Grato consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum ac summum Tolosana civitas Sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem.” Hi ergo missi sunt: Turonicis, Gatianus episcopus; Arelatensibus, Trophimus episcopus; Narbonæ, Paulus episcopus; Tolosæ, Saturninus episcopus; Parisiacis, Dionysius episcopus; Arvernis Stremonius episcopus; Lemovicinis Martialis est destinatus episcopus. De his vero Beatus Dionysius, Parisiorum episcopus, diversis pro Christi nomine affectus pœnis, præsentem vitam gladio imminente finivit. Saturninus vero, jam securus de martyrio, dicit duobus presbyteris suis: “Ecce ego jam immolor, et tempus meæ resolutionis instat. Rogo, ut usquedum debitum finem impleam, a vobis penitus non relinquar.” Cumque comprehensus ad capitolium duceretur, relictus ab his, solus attrahitur. Igitur cum se ab illis cerneret derelictum, orasse fertur: “Domine Jesu Christe, exaudi me de cœlo sancto tuo, ut numquam hæc Ecclesiæ de his civibus mereatur habere pontificem in sempiternum.” Quod usque nunc in ipsa civitate ita evenisse cognovimus. Hic vero tauri furentis vestigiis alligatus, ac de capitolio præcipitatus vitam finivit. Gatianus vero, Trophimus, Stremoniusque, et Paulus atque Martialis, in summa sanctitate viventes, post acquisitos Ecclesiæ populos, ac fidem Christi per omnia dilatatam, felici confessione migrarunt. Et sic tam isti per martyrium, quam hi per confessionem, relinquentes terras, in cœlestibus pariter sunt conjuncti.
[35] [et in chronologicis labilis est,] Si Gregorii Turonensis auctoritas esset omni exceptione major, adeoque ex documentis antiquis suam in hac liberasset fidem, non esset ambigendum de Origine earum Ecclesiarum, quæ istic nominantur; quin tamen vel tunc argumentum decretorium stringi posset adversus alias Ecclesias, maxime circa Rhenum, Romanis frequentissimum, sitas. Sed multum abest, ut tantam fidem, Gregorio, viro sanctissimo, sed non semper admodum solerti habere possimus. Imprimis enim inconcussum hactenus remansit, Gregorii Turonensis textum, quatenus ex Actis S. Saturnini Tolosatis depromptum, esse authenticum, nec ejus sinceritatem aliqua variante lectione labefactari. Verum quæ adhuc textui prætendebatur, uniformitati plurimum detracta est ex tempore, quo Josephus de Maceda in suis Actis sinceris Apostolorum Navarræ produxit passionem S. Saturnini, quæ Tolosani antistitis missionem ad tempora Claudii, qui, Gaïo (Caligulæ) vita defuncto subrogatus, imperium Romanæ reipublicæ obtinendo ministrabat [Actas sinceras nuevamente descubiertas de Los Apostoles de la antig. Vasconia.] revocat. Exstat Legendarium, ex quo superiora verba excerpsimus, Florentiæ in bibliotheca Riccardiana sub num. 223, et scriptura ad sæculum X pertinere dicitur: ast quod magis in rem nostram facit, est, quod nullum in dicto Legendario reperire est Sanctum, B. Gregorio Magno sub annum 604 defuncto, recentiorem [Maceda. Act. Sinc., p. 245.] : unde verisimile evadit Riccardianum codicem apographum esse alterius operis, cujus ætas ad sæculum VII attingit.
[36] [incerta ex variante lectione,] Dein ii etiam, qui plurimi faciunt Gregorii auctoritatem in præsenti controversia, fatentur illum non raro cespitare in quæstionibus chronologiæ antiquuæ, qualis est nostra disquisitio [Ibid., p. 57.] . Imo in factis, coævis et in proximo positis, quandoque labitur Gregorius. Eexemplum esto S. Radegundis, quæ Gregorio teste lib. IX cap. XL [Tillemont. Mém. sur l'hist. eccles., t. IV, p. 710. Edit. Paris., 1701. Ceillier. Aut. ecclés., t. XVII. p. 60. Hist. litt. de Fr., t. III, p. 391. Ruinart apud D. Bouquet, t. II, p. 101.] Arelatum adiit ad suscipiendam regulam S. Cæsarii, post receptas S. Crucis Reliquias. Atque id certo chronologice falsum est. Nam sacras Reliquias recepit Sancta, sedente Pictavis Maroveo episcopo, qui vix ante annum Christi 565 pontificatum adire potuit; Pascentius II enim, ejus prædecessor jussu Chariberti [D. Bouquet, t. II, p. 357.] , qui primum post diem X Novembris 561, quo obiit pater ejus Clotharius, regnare cœpit, cathedram adeptus est, elogiumque a Venantio Fortunato, ad ejus honorem in fronte Vitæ S. Hilarii contextum [Ibid., p. 212.] , supponit aliquot saltem annis in regimine Ecclesiæ perseverasse, antequam eamdem administrandam relinqueret Maroveo, sub quo Reliquiæ S. Crucis Pictavum advectæ fuere. Ex altera vero parte constat Liliosam, loco Cæsariæ junioris monasterium Arelatense jam gubernasse anno 561, quando S. Rusticulam suscepit, uti habemus ex Vita ejus authentica sub die XI Augusti [Act. SS,, t. I Januar., p. 790.] . Quæ igitur exstat Cæsariæ ad Richildem et Radegundem epistola [Act. SS., t. II August., p. 657, n. 6.] , qua regulam S. Cæsarii instanter petitam mittit et vehementer commendat, ante annum 562 scripta esse debuit, adeoque, ante receptas Reliquias, regula S. Cæsarii Pictavis jam observabatur, quin S. Radegundis Arelatum propterea adire debuerit post receptas Reliquias. Talia proferri possent plura, quæ monstrant non admodum accuratum fuisse Gregorium etiam in iis factis, quæ propter vicinitatem temporis et loci facillima erant indagatu [Martene, Thes. Anecd., t. I, p. 3.] .
[37] [nec sibi constans;] Alterum est quod auctoritatem Gregorii Turonensis enervat, est, quod imprimis ex Actis S. Saturnini depromat, quæ ibidem nulla ratione reperiuntur: nempe fideli quidem recordatione retinebatur sub Decio et Grato consulibus cœpisse episcopatum suum Tolosæ: ast quando istis verbis subnectit: Hi ergo missi sunt, nominatque sex alios episcopos, horum tamen missio nullo verbo attingebatur in Actis, a se citatis, quæ ita sonant [Liron. Singular. Hist., t. IV, p. 266.] : Tempore illo, quo post corporeum Salvatoris nostri Domini Jesu Christi adventum, exortus in tenebris sol justitiæ splendore fidei illuminari occidentalem plagam cœperat, postquam sensim et gradatim in omnem terram Euangeliorum sonus exivit, parique progressu in regionibus nostris Apostolorum prædicatio coruscavit; cum raræ in civitatibus Ecclesiæ, paucorum Christianorum devotione consurgerent; sed nihilominus crebra miserabili errore gentilium nidoribus fœtidis in omnibus locis templa fumarent; ante annos L, sicut actis publicis, id est, Decio et Grato consulibus, sicut fideli recordatione retinetur, primum et summum Christi Tolosa civitas Sanctum Saturninum habere cœperat sacerdotem. Nihil profecto hisce in verbis occurrit, quo legitima monstrari possit illatio, et alios sex missos fuisse ad varias civitates, ut incolas fide Christiana imbuerent: adeoque sponte sua fluit, Gregorium istam narrationem non tam ex antiquis documentis, quæ citasset, deprompsisse, quam ex vulgari quadam opinione. Quin nec sibi quidem constat in ætate S. Saturnini referenda. Nam in lib. 1 Mirac. cap. XLVIII [Ruinart. Act. Sinc. Mart., p. 130.] dicit: Saturninus Martyr, ut fertur, ab Apostolorum discipulus, ordinatus in urbem Tolosatium est directus. Sunt quidem, qui istiusmodi contradictionem extergere satagunt, dicendo per discipulos Apostolorum intelligendos esse illos, qui, licet post Apostolos vixerint, tamen longo ante tempore missionem euangelicam dederint, quod ad tria priora Ecclesiæ sæcula extendi potest [Bibl. Patt., t. XI, p. 814.] . Esto: sed in tali hypothesi, inutilis, imo ridicula erat pericope, [Tillemont. Mém. sur l'hist. de l'Égl., t. IV, p. 710] ut fertur. Cæterum hic unum monstrare contendimus, missionem sex episcoporum ex antiquis documentis non manare: quoad S. Saturninum spectant, hæc retractanda venient ad diem XXIX Novembris, quo ejus memoria in Romano Martyrologio celebratur.
[38] [imo antiquiorum testimoniis confutata,] Inter sex episcopos quos, Gregorius sæculo tertio medio illigavit, occurrit etiam S. Trophimus Arelatensis, cujus dies natalis XXIX Decembris notatur. De eo autem hæc scribunt episcopi universæ provinciæ Arelatensis ad S. Leonem Magnum [S. Leon. Oper., t. I. p. 993. Edit. Venet. 1753. Sirmond. Conc. Gall., t. I. p. 89.] : Omnibus regionibus Gallicanis notum est, sed nec sacrosanctæ Ecclesiæ Romanæ habetur incognitum, quod prima intra Gallias Arelatensis civitas missum a beatissimo Petro Apostolo, Sanctum Trophimum habere meruit sacerdotem et exinde aliis paulatim regionibus Galliarum bonum fidei et religionis infusum: priusque alia loca ab hoc rivo fidei, quem ad nos apostolicæ institutionis fluenta miserunt, meruisse manifestum est sacerdotes, quam Viennensis civitas, quæ sibi nunc impudenter ac notabiliter primatus exposcit indebitos. Jure enim ac merito ea urbs semper apicem sanctæ dignitatis obtinuit, quæ in Sancto Trophimo primitias nostræ religionis suscepit, ac postea intra Gallias hoc, quod divino munere fuerat consecuta, studio doctrinæ salutaris effudit… Credentes plenum esse rationis atque justitiæ, ut sicut per beatissimum Petrum, Apostolorum principem, sacrosancta Ecclesia Romana teneret supra omnes totius mundi Ecclesias principatum; ita etiam intra Gallias Arelatensis Ecclesia, quæ Sanctum Trophimum, ab Apostolis missum, sacerdotem habere meruisset, ordinandi pontificium vindicaret. Ad eumdem sensum loquuntur Usuardus ad diem XXIX Decembris et Ado de Festivitatibus SS. Apostolorum etc., quando allegant Zosimum Papam, dicentem: Ex cujus fonte totæ Galliæ fidei rivos acceperunt [Labbe, t. II Conc., col. 1567. Sirm. Conc. Gall., t. I, p. 43.] .
[39] [præcipue a Patribus Provinciæ Arelatensis:] Non est hujus loci operosius in sinceritatem citatæ episcoporum epistolæ inquirere, id enim merito ad diem XXIX Decembris, quo festivitas S. Trophimi occurrit, reservandum est. Ast mea sententia aut ista epistola rejicienda est, tamquam spuria, aut fatendum est, Gregorium Turonensem in celebrato textu omnino a veritate historica aberrasse; atque adeo, si forsan epocham S. Saturnini excipias, in reliquorum episcoporum ætate assignanda fidem non mereri. De authencitate istius epistolæ dubitavit Sirmondus, eamque acrius impugnavit Launojus in Dissertatione de Duobus Dionysiis [Laun. Oper., t. II, part. I, p. 114.] . Sed ut monumentum istud, tamquam spurium rejiciatur, oportet, ut aboleantur pariter epistolæ Zosimi Papæ V, VII et VIII, quæ omnes, quoad sensum attinet, idem sonant [Labbe, t. II Conc. 1567. 1570, 1571.] . Id vero, quoniam nimiæ temeritatis esset, vix aggredi quispiam audebit. Reliquum est itaque, ut explicatione commoda hæ epistolæ submoveantur. Imprimis dicuntur episcopi falsa narrare [Laun. Oper., t. II, part. II, p. 114.] . Sed quæso, num falsitas in eo est, quod referant S. Trophimum, ab Apostolis in Gallias directum fuisse? Quod Arelatensem Ecclesiam fundaverit? Ast qui melius cognoscere potuerunt Origines Ecclesiarum suarum, quam ii episcopi, qui tempore et loco proximi erant initiis Ecclesiæ Gallicanæ? Ast nimium obsequentes fuere antistites provinciæ ambitioni sui metropolitani: id profecto solida probatione, quam nullatenus afferunt, indigeret; non enim, nisi mihi liquide demonstretur, in animum inducam, tot episcopos, ut fortunæ unius viri adularentur, tam turpiter adulterare veritatem. Tandem mitti a S. Petro, mitti ab Apostolis idem est, ac mitti aut ordinari ab eorum successoribus, in quibus semper vivunt. Verum si hac ratione interpretamur Patres provinciæ Arelatensis, quomodo monstrabitur ex persona mittentis fluere primatum qualemcumque Ecclesiæ fundatæ? Hæc dicta sufficiant, quoniam amplior indagatio necessario pro Actis S. Trophimi reservanda est.
[40] [quamvis, si accurati inspiciatur Gregorius,] Ad quid porro omnia hæc impedimenta documentis, per se claris, oggeruntur, ut nempe sua stet Gregorio Turonensi, scriptori cæterum indiligenti, auctoritas? Vere non capio, cur, rejectis antiquioribus, tantum tribuatur auctori sæculi sexti maxime adulti, nisi, ut fieri nimium solet, ad præconcepti cujusdam systematis normam reliqua omnia contorqueantur. Sed tandem nec ipse Gregorius initia Ecclesiæ Gallicanæ ad medium sæculum tertium illiganda existimat. Etenim textus seriem, qualis in Actis S. Saturnini legitur supra num. 36, consideranti patet jam tum, imo ab apostolicis temporibus, Ecclesiam Gallicanam cæpisse. Id enim clare eloquuntur Actorum verba: pari progressu in regionibus nostris (nempe Gallicanis) Apostolorum prædicatio coruscavit: scilicet juxta fidem Actorum verum est, Apostolos aliquos, licet nobis ignotos, in Galliis prædicasse Euangelium: imo raræ quidem, sed tamen aliquæ in aliquibus civitatibus ecclesiæ paucorum Christianorum devotione consurrexerunt. Quod si fuerint Christiani, si fuerint ecclesiæ, fuerint etiam necesse est episcopi ad regendum populum Dei. Quod satis nobis est, ut traditionem variarum Ecclesiarum non temere rejiciamus; quod tunc solum meo judicio fieri debet, quando monumenta historica indubitata contrarium docent.
[41] [non negat apostolicam originem Ecclesiæ Gallicanæ.] Totam demum hanc disputationem concludamus auctoritate scriptorum Galliæ Christianæ, qui certe nullatenus favebant antiquitati variarum Ecclesiarum Galliæ, ut satis liquet ex Originibus, quas singulis Ecclesiis assignant. Ast nihilominus ex doctrina Patrum tradunt, Religionem Christianam in Galliis coævam fuisse ipsis Apostolis, refutantque allegata ex Sulpitio Severo et Gregorio Turonensi testimonia. Eorum argumenta compendiose referimus [Gall. Christ., t. I, Præf.] . Postquam dixissent, antiquos Patres docuisse Euangelium ab Apostolis per universum orbem diffusum fuisse, quidnam, inquiunt, tot rationum, tot testimoniorum gravissimis momentis opponunt severiores critici? Scilicet Severi Sulpitii et Gregorii Turonensis auctoritatem. Et quoad spectat Gregorium, monstrant, consentiente etiam Theodorico Ruinart in Præfatione Operum Gregorii num. 61 [Bouquet, t. II, p. 100.] , nullatenus illum in illa hæresi fuisse, ut episcopos his septem antiquiores nullos fuisse existimarit, adduntque operosum non fore, si Gregorius aliter sensisset, ejus auctoritatem tot congestis longe antiquiorum scriptorum et Patrum testimoniis obruere. Totum itaque objectionis pondus in Severi Sulpitii testimonio positum est. Sed hic ipse Hilario longe junior et aliunde auctoritate inferior, magistro S. Martini prævalere non debet, docenti in Psal. XIV [Hilar. Oper., p. 62. Edit. Paris. 1693.] , Apostolos per omnes orbis terrarum partes, quæcumque adiri possunt, quin etiam in Oceani insulis habitationes Deo plurimas paravisse. Objiciuntur Catalogi episcoporum mutili in initio: sed volventi istiusmodi documenta frequentissime occurrit, certam quidem esse sedem, quamvis incerta et hiulca sit episcoporum series. Tandem adulterata primorum episcoporum Acta causantur: sed hæc nihil probant, quemadmodum enim Martyrum historiæ, multiplici licet fabula obruta, non tamen efficiunt eosdem non exstitisse, ut passim monstratur adversus Dodwellum, qui tali ratione numerum Martyrum impugnaverat.
§ IV. Ex propagatione Euangelii per universum orbem, arguitur Christianismus etiam in Gallia ac Germania sæculo primo sectatores habuisse.
[Euangelii prædicatio per totum mundum monstratur ex S. Clemente Romano,] Hactenus quidem toti fuimus in refutandis argumentis, ab adversariis nostræ opinionis allatis, quæ, quoniam negativa sunt, ineptiora nobis videntur ad convellendam traditionem antiquam, quæ fundamentum habet in documentis nunc deperditis. Verum quis merito dubius circa præsentem controversiam hæreret, nisi simul antiquam traditionem argumentis non levibus adminiculatam monstrare satageremus. Quod nunc quidem latius enucleare conabimur. Imprimis tamquam argumentum non spernendum proferimus, dicta antiquorum, qui uno ore Christi Euangelium prædicatum annuntiant ipso primo sæculo æræ vulgaris. Sic S. Clemens Romanus in Epistola sua ad Corinthios [Labbe, t. I Conc., col. 127.] , quam genuinam agnoscunt eruditi [Lumper. Hist. Theol., t. I, p. 16.] , dicit: Paulus … in Oriente et Occidente verbi præco factus, illustrem fidei suæ famam sortitus est, in justitia mundum universum instruens et ad Occidentis terminos veniens… Ex quibus quidem verbis directe erui non potest, Germaniæ partem jam tum fide euangelica illuminatam fuisse; nihilominus recte et certe ex hisce verbis deducimus, S. Paulum, Apostolum ad Occidentis terminos penetrasse. Quamvis autem, ne quæstiones quœstionibus cumulemus, certam regionem definire non liceat: sunt tamen non pauci, qui Occidentis terminos Hispaniam interpretantur, in eamque provinciam S. Paulum intrasse, mordicus nec sine probabilitate defendunt [Florez. Espan. Sag., t, III, p. 3 et seqq.] : quæ vero istiusmodi sententiæ objici possunt pleraque argumenta, eadem sunt, quæ traditioni Trevirensi opponi solent.
[43] [ex S. Justino,] Neque minus efficaciter huic traditioni suffragantur verba S. Justini, philosophi et Martyris, in Dialogo suo cum Tryphone Judæo, scripto circa annum Christi 140 [Lumper., t. II, p. 88.] , in quo, postquam dixisset [Oper., p. 270. Edit. Commelini 1593.] gentem Judaicam ne nunc quidem, post dispersionem, ab Oriente sole ad occasum usque esse et esse gentes quasdam ubi nondum Judaici generis quisquam habitavit; ita pergit egregius scriptor: Atqui ne unum quidem est genus mortalium, sive Barbarorum sive Græcorum, seu etiam aliorum omnium, quocumque appellentur nomine, vel in plaustris viventium (ἁμαξοβίων), vel domo carentium (ἀοίκων), vel in tentoriis viventium et pecoribus vitam tolerantium, inter quos per nomen crucifixi Jesu supplicationes et gratiarum actiones (εὐχαριστίαι) Patri et fabricatori rerum omnium non fiant. Scio equidem istiusmodi dicta apud nonnullos tamquam exaggerata haberi: ast qui mecum ratiocinationem S. Justini considerare voluerit, facile consentiet eamdem a Tryphone retorquendam fuisse, si indigitare potuisset, ingentem regionum tractum in Galliis et Germaniis, adhuc in tenebris jacentem, cui lux euangelica necdum affulsisset. Est igitur unde merito conjiciamus, jam anno Christi 140, Christianos in Galliis et ad Rhenum exstitisse.
[44] [Bardesane Syro,] S. Justino æqualis, Bardesanes, postmodum in hæresim lapsus, floruit sub Marco Aurelio [Lumper., t. III, p. 39.] ; hic autem suo tempore omnibus gentibus et speciatim Gallis Euangelium prædicatum fuisse, aperte testatur: verba ex Annalibus Card. Baronii ad an. 175, § XXI huc transferimus: Quid autem, inquit Bardesanes, dicemus de Christianorum secta, qui in omni parte orbis, imo vero in omni civitate inveniuntur? Nec multas Parthi Christiani ducunt uxores, nec canibus mortuos objiciunt Medi, nec Persæ filias ducunt, nec Bactriani et Galli matrimonia corrumpunt; nec Ægyptii Apin, aut canem, hircum aut felem colunt: sed ubicumque sunt, alienis legibus vivere nec cogi possunt. Monstrat hic Bardesanes non ita teneri homines legibus patriis, ut suum voluntati non stet liberum arbitrium, quoniam nationes, etiam a cultura remotiores, legem Christianam observare possunt et reapse observant. Quocirca illos hic populos in exemplum adducit, qui a gremio imperii Romani, Italia et Græcia, remotissimi sunt. Bardesanis sententiæ aptissime subnectit Card. Baronius hæc verba: Quod ad rem nostram pertinet, illud plane observatione dignissimum, non fuisse hoc tempore in orbe provinciam, imo nec civitatem, in qua non essent Christiani, itemque adeo potentem fuisse Euangelicam prædicationem, ut in diversum ac plane contrarium habitum naturam hominum transformaret, ut sive Persæ, sive Medi, aut Parthi, Ægyptiive, vel aliæ barbaræ nationes essent, quæ reciperent Euangelium, mox inolitas illas apud gentiles suos turpes consuetudines, feralesque atque nefandos mores penitus antiquarent eosdemque longius abdicarent. Hæc Baronius.
[45] [S. Irenæo.] S. Justino et Bardesani æqualis vel subæqualis, S. Irenæus episcopus Lugdunensis eamdem sententiam egregie exprimit in opere suo adversus hæreses lib. 1 c. 3 hisce verbis [Oper., p. 53. Edit. Paris. 1675.] : Etsi in mundo loquelæ dissimiles sunt, sed tamen virtus traditionis una et eadem est. Et neque hæ, quæ in Germania sunt fundatæ Ecclesiæ, aliter credunt aut aliter tradunt, neque hæ, quæ in Iberis sunt, neque hæ, quæ in Celtis, neque hæ, quæ in Oriente, neque hæ, quæ in Ægypto, neque hæ, quæ in Lybia, neque hæ, quæ in medio mundi sunt constitutæ, sed sicut sol, creatura Dei, in universo mundo unus et idem est, sic et lumen, prædicatio veritatis, ubique lucet et illuminat omnes homines, qui volunt ad cognitionem veritatis venire. Hunc S. Irenæi textum, sibi minime propitium, eludere conatur Hontheimius, dicens S. Doctorem non agere de Germania Rhenana, sed de Orientali, illa nempe quæ Dacis Sarmatisque adjacet [Hist. Trev., t. I. Præf., p. X et seq.] . Id ut ita, ait, existimemus, persuadet illa imprimis, quam Tertullianus [Lib. adv. Judæos., p. 164. Edit. Antverp. 1584.] studiose facit, conjunctio “Sarmatarum, Dacorum et Germanorum.” Sed quibusnam, quæso, aliis gentibus Germanis conjungere poterat Tertullianus, quum ipse Hontheimius monstret conterminam esse Daciæ et Sarmatiæ Germaniam? Quo etiam indicio prodit Tertullianus agere se solum de Germania Orientali, neutiquam vero de universa ista regione, qua late patet? Ast demus ista omnia affectasse Tertullianum, numquid idem censendum est de S. Irenæo, qui nullatenus Germanos Sarmaticis gentibus conjungit? Imo scribens in Gallia, numquid Germaniam nominans, intelligendus est de Rhenana potius Germania, Galliæ finitima, quæque propter frequentiora bella Romanis notissima erat? Ast, inquit, Irenæus Germanicas gentes a Gallis seu Celtis, interpositis Hispanis seu Iberis disjungit. Nobis non vacat operose inquirere num Celtas Gallos, Iberos Hispanos interpretari debeamus: esto, recte interpretatus fuerit Hontheimius; quid inde? Num umquam ex istiusmodi interpretatione extundere poterit Hispania Galliam et Germaniam dissociari? Id certe numquam in mentem Hontheimio venit. Non itaque intelligimus, quid patrocinii sibi quærere velit ex hac qualicumque perturbatione topographica, S. Irenæo tributa: neque timendum est, ut ipse autumat, ne Irenæum cum omni reliqua historia committat [L. c. p. XI.] , quum in tota historia, sive sacra sive profana, nihil occurrat, quo Originem Ecclesiarum Germanicarum ad Rhenum citra primum sæculum investigare adigamur.
[46] [Tertulliano origine,] Ex ipsa rapida et universali diffusione euangelicæ veritatis, arguit Tertullianus contra Judæos Christum, Patribus promissum, jam advenisse, quia in eum gentes credebant. Alludens enim ad Js. XLV. sic loquitur in Libro adversus Judæos cap. VII [Oper., p. 165. Edit. Antver. 1584.] : Cui enim dexteram tenet Pater Deus, nisi Christo filio suo? Quem exaudierunt omnes gentes, id est, cui omnes gentes crediderunt, cujus et prædicatores Apostoli in Psalmis David ostenduntur: in universa, inquit terra exiit sonus eorum et usque ad terminos terræ verba eorum? In quem enim et aliæ gentes crediderunt? Parthi, Medi, Elamitæ, et qui habitant Mesopotamiam, Armeniam, Phrygiam, Cappadociam, et incolentes Pontum et Asiam et Pamphyliam, immorantes Ægyptum, et regionem Africæ, quæ est trans Cyrenia inhabitantes, Romani et incolæ, tunc et in Hierusalem Judæi et cæteræ gentes; ut jam Getulorum varietates et Maurorum multi fines. Hispaniarum omnes termini, et Galliarum diversæ nationes et Britannorum inaccessa Romanis loca, Christo vero subdita; et Sarmatarum et Dacorum et Germanorum et Scytharum, et abditarum multarum gentium, et provinciarum et insularum multarum, nobis ignotarum, et quæ enumerare minus possumus. In quibus omnibus locis Christi nomen, qui venit, regnat. Neque minus aperte idem tradit Origenes, quam Lib. IV de Princip. cap. I [Orig. Oper., t. I, p. 157. Edit. Paris. 1733.] dicit. Universa tum Græcia, tum quæ per universum nostrum terrarum orbem patet Barbaria innumeros habet, qui derelictis patriis legibus, … disciplinam verborum Jesu Christi custodiunt… Quodsi ad id quoque animum attenderimus, annis tam paucis, tot insidiis structis adversus Christianos potuerit hæc doctrina, … licet alioqui non magna sit doctorum copia, ubique terrarum prædicari, ita ut Græci et Barbari, sapientes et insipientes, ad verum per Jesum Christum Dei cultum se adjunxerint, rem humanis viribus majorem dicere non dubitabimus.
[47] [et ex S. Pantæni missione] Quin et ab ipso Christianismi exordio luculentum late diffusæ euangelicæ prædicationis testimonium nobis suppeditat S. Hieronymus [Catal. Script. Eccles., c. XXXV. t. IV, part. II, col. 112. Edit. Maur. Paris. 1706.] , cui concinit omnino in sua ecclesiastica Historia Eusebius Lib. V cap. X [Hist. Eccles. Euseb., t. I, p. 222. Edit. Cantabr. 1720.] . Nam quum S. Pantænus rogatu Indicæ gentis, a Demetrio, Alexandriæ episcopo, mitteretur, reperit ibidem Bartholomæum de duodecim Apostolis, adventum Domini Jesu, juxta Matthæi Euangelium prædicasse, quod hebraicis litteris scriptum, revertens Alexandriam, secum detulit. Atque hanc S. Pantæni missionem circa finem sæculi secundi illigandam esse, suadet tum quod hæc Eusebius episcopatui Juliani, qui anno 191 [Euseb. Chron. Mai Script. Vet. nov. Collect., t. VIII, p. 389.] obiit, adscribat, tum quod eadem Demetrio, ejus successori S. Hieronymus tribuat. Joannes Baptista Sollerius noster in suo Commentario de S. Pantæno ad diem VII Julii [Act. SS., t. II Julii. p. 460, n. 13] agens de hac missione, dicit: Non verebor ego tantisper opinari, illam hic Indiam intelligi, ad quam S. Athanasius Frumentium postea direxit, quæ est ipsa Æthiopia, sedi Alexandrinæ ad hoc usque sæculum, non interrupta continuatione, subjecta. Verum hæc non satis considerate scripta videntur: nam Æthiopia Ægyptiis recte meridiem versus jacet, ut inspicienti quamcumque mappam geographicam patebit: Eusebius autem habet: Tantum porro animi ardorem erga verbum Dei idem vir (Pantænus) ostendisse perhibetur, ut Orientis nationibus τοῖς ἐπ᾽ ἀνατολῆς ἔθνεσιν Euangelii Christi prædicator exstiterit, ad ipsam usque Indiam progressus. Ex quibus verbis, licet Indorum nomine etiam Æthiopes venire signet Martyrologium Romanum ad diem XXVII Octobris, concludendum est Pantænum abiisse ex Ægypto Orientem versus, et peragrata Arabia, ad ipsam, ut emphatice loquitur Eusebius, usque Indiam progressum, μέχρι και τῆς Ἰνδῶν στειλάμενον γῆς: quasi insinuaret ad extremum Orientem, pervenisse Pantænum. Hanc porro opinionem egregie confirmant nuperæ investigationes, factæ circa antiquitates Indicas a Societate Asiatica Calcuttensi. Monstrat Franciscus Wilford, miles et socius instituti Asiatici, in peninsula Indica, quemadmodum in reliquo Oriente percrebuisse, ut ait Suetonius [Vespasian., cap. IV. Cfr. Tac. Lib. V. Hist. cap. XIII] , veterem et constantem opinionem esse in fatis, ut eo tempore Judæa profecti rerum potirentur: atque in hanc rem plura affert documenta. Unum adducam, scilicet anno 3101 æræ Indicæ, qui accurate cum initio æræ nostræ vulgaris concurrit, rex Indiæ, anxius de regno suo, curiose jussit inquiri in infantem a virgine natum, qui ruinam imperii sui portendebat [Asiat. Research., t. X, p. 28 et 41.] .
[48] [imo S. Thomæ] Initia porro Ecclesiæ Indicæ cum ipsis primordiis Religionis Christianæ connectit, et ut vera habet, quæ de Indica S. Thomæ Apostoli missione referuntur [Ibid., p. 73. Cfr. Assemanni Biblioth. Orient., t. II, part. II, p. 435.] , simulque in decursu sui tractatus varia signa Christianitatis Indicæ indigitat. Sic quoque Saceswara, rex sacræ alicujus periodi sive æræ appellatus, indicatur Romæ in Occidente residere ibidem incarnatus [Asiat. Research., t. X, p. 57.] . Quoniam vero historia euangelica tam intime cum fabulis Indicis contexta est, mihi videtur id in argumentum deduci posse antiquitatis rei Christianæ in illis gentibus; quam cæterum indicat Eusebii Hieronymique narratio: nam quando Pantænus Orientis regiones et ipsas Indias peragravit, non istic quidem plantavit fidem, sed plantatam fovit: si quidem Euangelium S. Matthæi invenit profecto apud illos, ut dicit Eusebius l. c. qui Christi notitia jam imbuti erant, quibus scilicet Bartholomæus, unus ex duodecim Apostolis, olim, ut fama est, prædicaverat. Et reipsa variæ formæ cruces, quamvis signum istud ad Indorum theogoniam nullatenus pertineat, in illis plagis occurrunt: aliquæ cruces floriferæ sunt ex secta Manichæorum, qui docebant Christum non fuisse vere mortuum in Cruce, sed floribus circumdatum [Asiat. Research., t. X, p. 61 et seq.] . Ast sunt etiam Cruces alius forma, in Indiis repertæ, a laudato Francisco Wilford editæ l. c.
[49] [In Indiam.] Neque hic præterire possum dicta Tillemontii circa res gestas S. Thomæ Apostoli, quas ut incertas habet [Mém. pour serv. à l'hist. ecclés., t. I, p. 357.] . Attamen in Historia Apostolica Abdiæ, passim rejecta, occurrit Indorum rex, Gundaferus nomine, nemini hactenus quam Abdiæ notus [Codex Apocryphus N. T., t. I, p. 691.] ; quum en ex ultimo Oriente prodeunt numismata, regis Indo-scythæ, nomine Gondofares, qui solium primo sæculo æræ Christianæ occupavit [Reinaud. Mém. geogr. hist. et scientifique sur l'lndc. Mémoires de l'Acad. des Inscr. et Belles lettres, t. XVIII, part. II, p. 95, Paris 1849.] . Quanti igitur valet argumentum mere negativum, quo frequenter utitur Tillemontius, quandoquidem invento unico argumento positivo validissime labefactatur? Hisce similia dici possent de Sinensi imperio, in quo primis Ecclesiæ sæculis prædicatum narratur Euangelium [Zaccaria. Raccolta di dissertaz. di Stor. Ecel. Sæc. VII Dissert. III, t. XVIII, p. 103, Edit. Rom. 1796.] . Atque hæc quidem eo adduximus, ut nobis facilius persuadeamus florentissimas et viciniores regiones, quales erant Gallia, Germania Rhenana, ab Apostolis neglectas non fuisse, dum ad longinquas nationes excurrerent, et ad litteram verum esse quod de Apostolis canit Ecclesiæ: In omnem terram exivit sonus eorum et in fines terræ verba eorum. Atque hæc utcumque admittunt adversarii, sub cautione alicujus exaggerationis, quæ tamen nimia esse non potuit, quoniam refutatu fuisset facillima. Dum tamen illam universalem apostolicæ prædicationis diffusionem generaliter confitentur, quoties tamen speciatim de singularum Ecclesiarum Originibus agunt, tam multiplices opponunt exceptiones, ut, si illos sequamur, sonus apostolicæ vocis intra angustissimos limites restringendus videatur. Vix enim ulla est Ecclesia, si memoratas in Scripturis canonicis excipias, cujus Origines in controversiam non revocentur iisdem similibusve argumentis, quibus fundatio Gallicanarum Ecclesiarum impugnatur. Aut igitur falsitatis errorisque arguendi sunt antiqui Patres, quando de universali propagatione Euangelii locuti sunt, aut primævarum Ecclesiarum traditio propter defectum coævorum documentorum non temere rejicienda est, imo tunc solum quando argumenta positive contraria afferuntur, quæ certe non adsunt in traditione Trevirensi.
§ V. Magis directe monstratur Religio christiana in Galliis, adeoque Treviris in Belgica prima, primo sæculo propagata fuisse.
[Galatiæ nomine etiam venit Gallia,] Verum ne ex solis conjecturis, licet probabilissimis, rem nostram agere videamur, et ut præsentem controversiam cominus aggrediamur, operæ pretium fuerit inquirere, an antiquitas nobis subministret argumenta, directe monstrantia, Origines Christianæ Religionis in Galliis, adeoque in iis provinciis, quæ Rheno adjacent, sæculum primum æræ vulgaris attingere. Occurrit imprimis textus S. Pauli II Tim. IV, 10 Κρήσκης εἰς Γαλατίαν (ἐπορεύθη), Crescens in Galatiam (abiit) missus a magistro suo. Galatiam interpretatur Tillemontius Gallo-Græciam [Mém. Eccl., .I. p. 585.] , provinciam Asiæ, Phrygiæ adjacentem; dum alii hæc verba de Gallia Europæa explicant. Esset meo judicio disputatio sine termino determinare velle utram regionem indicare voluerit Apostolus, quoniam voce ancipiti, Timotheo clara, usus est. Nam, ut docet Christoph. Cellarius in sua Geographia antiqua lib. II, cap. II § 4 [Cellar. Notit. Orbis antiq., t. I. p. 130. Edit. Lips. 1773.] , Græci Galliam Γαλατίαν et Gallos Γαλάτας ut plurimum appellant; atque sic Polybius, Siceliota Diodorus, Dio Cassius, Josephus, Pausanias et alii; posteriores autem cum Latinis Γάλλους, et regionem Γαλλίαν dixerunt, qua vocabuli latina forma passim Pæanius, Græcus Eutropii metaphrastes; etiam ecclesiastici Scriptores Eusebius lib. IV, cap. VI et Socrates lib. I, cap. XXXV ac Theoderetus lib. I, cap. XXXI usi sunt. Agathemerus vero lib. II, cap. IV diversorum casuum nomina videtur hisce conciliare: Τῶν Γαλλιῶν, ἃς πρότερον Γαλατίας ἔλεγον, ἑξῆς κειμένων, deinceps sitæ sunt Galliæ, quas antea Galatias dixerunt. Ea quidem Cellarius.
[51] [et Crescentem in Gallia prædicasse, docent martyrologi;] Ex quibus manifeste liquet ex nudo textu Paulino confici non posse, utram regionem indicare voluerit Apostolus. Recurrendum est igitur ad interpretationem antiquorum, ut aliquatenus exploratiorem missionis S. Crescentis notitiam habeamus. Ac imprimis quamvis Ado et Usuardus accurrate Galatiam a Gallia distinguant, nihilominus missionem S. Crescentis, Pauli discipuli, in Gallias omnino retinent. Sic enim Usuardus, quem pro more suo amplificat Ado, sub die XXVII Junii loquitur, additamenta Adonis uncinis includimus: Apud Galatiam, Beati Crescentis, discipuli Sancti Pauli Apostoli, qui in Gallias transitum faciens, verbo prædicationis multos ad fidem Christi convertit. (Viennæ, civitate Galliarum per aliquot annos sedit, ibique Zachariam discipulum pro se episcopum ordinavit). Rediens vero ad gentem, cui specialiter episcopus fuerat datus, Galatas, usque ad beatum finem vitæ suæ, in opere Domini confortavit. Id etiam confirmat Ado in suo Chronico, quando dicit [Biblioth. max., Patt. t. XVI, p. 788, 789.] : quo tempore (medio inter Pauli Romam adventum et Neronianam persecutionem) creditur Paulus ad Hispanias pervenisse, et Arelate Trophimum, Viennæ Crescentem discipulos suos ad prædicandum reliquisse… Sub quo imperatore (Trajano) gloriosissimus senex, Zacharias, Viennensis Ecclesiæ episcopus, martyrio coronatur. Nam primus Crescens, discipulus Apostolorum Viennæ aliquot annos resedit: quo ad Galatiam reverso, tertius Martinus episcopus et discipulus Apostolorum Viennæ resedit… Verus, Viennensis episcopus, qui unus fuit de discipulis et auditoribus Apostolorum, Trajani temporibus, doctrina et confessione fidei floruit. Quamvis igitur Usuardus et Ado in eam sententiam abeant, qua sedes S. Crescentis propria in Gallo-græcia constituitur, non ideo tamen negant missionem Gallicanam S. Crescenti a S. Paulo concreditam fuisse: neque prætereundum est, Adonem, utpote Viennensem archiepiscopum et rerum Ecclesiæ suæ non ignarum, in hac quæstione non spernendæ esse auctoritatis.
[52] [Eusebius, S. Epiphanius et Theodoretus:] Scio equidem hisce auctoribus, utpote ad sæc. IX pertinentibus, objiciendam esse recentiorem illorum ætatem, propter quam vix tamquam testes idonei in facto tam remoto adhiberi possunt. Sed hæc ideo præcipue attulimus, ut constet, ne concessa quidem, quam volunt, Paulini textus interpretatione, qua Galatia Gallo-græcia dicatur, consequens fieri, Crescentem, S. Pauli discipulum, Gallias non adiisse. Etenim pro istiusmodi missione antiquiora nobis adsunt testimonia. Et Gallias in Paulina epistola aut legit aut interpretatus est Eusebius in Historia ecclesiastica lib. III, cap. IV [Hist. Eccles. Euseb., t. I. p. 91.] : Ex reliquis inquit, Pauli comitibus, Crescens quidem ab eo missus in Gallias Pauli ipsius testimonio declaratur. Unde suspicatur Henr. Valesius in Annotationibus ad hunc locum, Eusebium in textu S. Pauli Gallias pro Galatia legisse, quæ lectio occurrit in quibusdam codicibus, a Millio in editione Novi Testamenti citatis: quocirca fallitur Tillemontius, dicens [Mém. ecclés., t. I, p. 583.] , nullum exemplar ferre hodie Γαλλίας. Fateor lubenter hanc lectionem rarissimam esse; quapropter S. Epiphanius, quoniam persuasum habebat S. Crescentem in Gallias missum fuisse, correctam voluisse videtur Paulinæ epistolæ lectionem. Nam Hæresi LI, cap. XI [Epiph. Opera, t. I, p. 433. Edit. Paris. 1622.] , Huic (Lucæ), inquit, prædicandi Euangelii munus est creditum: idque ipse primum in Dalmatia, Gallia, Italia et Macedonia præstitit, sed in Gallia præ cæteris. Ut de nonnullis comitibus suis Paulus in epistolis Paulus testatur: Crescens, ait in Gallia: non vero in Galatia, ut quibusdam immerito placuit, sed in Gallia. Eodem sensu interpretatur Theodoretus textum Paulinum in suo Commentario Epistolæ secundæ ad Timotheum [Theodoret. Oper., t. III. part. I, p 694. Edit. Hal. 1771.] : Crescens in Galatiam. Gallias sic appellavit; ita enim appellabantur antiquitus: ita etiam nunc eas nominant, qui sunt externæ doctrinæ participes.
[53] [neque de Gallia Cisalpina eorum verba interpretari licet.] Quæ hactenus disputavimus, non eo dicta quis putet, quasi defendere velimus S. Paulum in allegato textu de Gallia Europæa locutum fuisse. Per me licet, sumatur vox Galatia eo sensu, quo sumitur Act. XVI. 6, I Cor. XVI. 1, I Petri I, 1, quibus in locis ipsa sermonis consequentia cogit Galatiam Gallo-græciam interpretari. Sed id tamen ex citatorum scriptorum testimonio incluctabile exsurgit argumentum, antiquis persuasum fuisse, Galliæ Europææ primo statim sæculo lucem euangelicam affulsisse. Id etiam fatetur Tillemontius, quando docet [Mém. ecclés., t, I, p. 585.] , ipsam corruptionem textus primitivi (quamvis paulo supra dixerat, textum unanimiter retinuisse vocem Galatiam, adeoque incorruptum permansisse) videri indicare quod Crescens in Galliam venerit, et ne æquivocatio aliquando suboriretur, Galliam Galatiæ substitutam fuisse. Hæc conjectura, pergit porro, aliquid probabilitatis habere posset, si traditione Ecclesiæ Gallicanæ niteretur: verum hæc conjecturæ contraria est, adducitque celebratum locum Sulpitii Severi, quem supra num. 27 et seqq. dedimus. Quod si tali responsione minime submotam judicet objectionem, consequetur antiquorum Patrum gravissimam auctoritatem, quam multorum sæculorum traditio adminiculat, flocci esse faciendam, ut suus maneat honor Sulpitii unius testimonio, quod cæterum in transenna prolatum, in varios sensus flexile est; quoniam Sulpitius non tam agit de prædicatione Euangelii, quam de ejusdem susceptione, propter quam solam martyria in Galliis videri possent. Et quidem, ut istiusmodi ratiocinationes effugiant, statuunt illa omnia, quæ prædicationem euangelicam in Galliis primo sæculo illigant, referenda ad Galliam Cisalpinam: id ratum habet Petavius, qui in Animadversionibus ad allegatum supra textum Epiphanii Hær. LI [Oper., t. II. part. II, p. 90] scribit: Lucam in Gallia prædicasse, nullus, quod sciam, prodidit. Atque haud scio an Galliam Cisalpinam intelligat, per quam in Dalmatiam Græciamque contenderit. Ad avertendam objectionem dixerat Petrus de Marca in Epistola ad Henricum Valesium de initiis Gallicanæ Ecclesiæ, quam hic editioni Eusebii præfixit, jam a tempore Augusti nomen Galliæ Cisalpinæ antiquatum fuisse; adeoque quoties in scriptoribus Christianis nomen Galliæ occurrit, de Transalpina intelligendum esse. Id multis refutat Launoyus in Dispunctione epistolæ Petri de Marca, monstratque Galliæ appellationem Italiæ Boreali etiam posterioribus temporibus mansisse [Launoji. Oper., t. II, part. II, p. 78.] . Esto; sed unum superest probandum, nempe nomen Galliæ simpliciter prolatum, quin ex circumstantiis scribentis aut loci aliisve dijudicari possit de utra Gallia agatur, umquam adhibitum fuisse, ut Gallia Cisalpina designetur. Quamdiu enim id non monstrabitur, summa etiam eruditio imbellis est, quoniam signum non tangitur. Certe textus Theodoreti, supra allatus, de illa Gallia loquitur, cujus metropolitanus tempore persecutionis Arianæ erat Paulinus Trevirensis, ut narrat in Historia Ecclesiastica lib. II, cap. XII [Theod. Oper., t. III. p. 861.] .
[54] [Vita S. Mariæ Magdalenæ, sæc. IX scripta,] Antiquam traditionem propagati jam primo sæculo Christianismi, etiam in regione Rhenana, testatam facit, Vita S. Mariæ Magdalenæ, B. Rabano Mauro, abbati Fuldensi ac postmodum Moguntino archiepiscopo, tributa. Quo ex testimonio, quantum Rabanum aut alium coævum auctorem habet, consequitur, sæculo, ut vult Hontheimius, undecimo anteriorem esse opinionem antiquitatis Ecclesiæ Trevirensis. Hanc vitam, hactenus in bibliotheca Collegii S. M. Magdalenæ Oxoniæ delitescentem, primus in lucem protulit R. D. Faillon, Congregationis S. Sulpitii presbyter, in eruditissimo opere de Monumentis ineditis circa apostolatum S. Mariæ-Magdalenæ in Provincia [Monum. inédits sur l'apostolat de Sainte Marie Madel. en Provence, 2 vol. in 8o. Paris 1848.] . Rabani libri authentiam vindicat auctor tum ex controversiis et statu Ecclesiæ Gallicanæ IX sæculo, quæ in Vita describuntur [Ibid., t. II, p. 18 et seqq.] , tum ex stylo et opinionibus propriis Rabani, ibidem ad amussim exhibitis [Ibid, p. 26. et seqq.] . Equidem nullatenus dubito consentire plane in sententiam, qua statuitur sæculo nono editus liber; id enim apertissime indicant errores, qui incidenter impugnantur; et divisio provinciarum Galliæ, præsertim vero quod refertur de Burdegalis, nunc metropolis Aquitaniæ secundæ [Ibid., p. 539.] ; nam antiquitus Burdegalæ ad metropolim Bituricensem pertinebant [Hist. du Languedoc, t. I, p. 732.] , attamen inter metropoles jam censebatur sub Carolo Magno, ut constat ex Breviario divisionis thesaurorum, in quo legitur [Sirmond. Conc. Gall., t. II, p. 264.] . Nomina metropoliticarum civitatum, ad quas eleemosynas vel largitio data est, hæc sunt: Roma … Burdigala. Quum igitur de metropolitico jure, Burdegalis tributo, agatur, quasi de facto recenti, quod particula nunc significat, satis ostenditur antiquus esse scriptor Vitæ et sæculum IX vix posse excedere.
[55] [et Rabano tributa;] Eatenus cum R. D. Faillon omnino consentio. Ne vero porro Rabanum admittam plane auctorem Vitæ S. Mariæ Magdalenæ aliqui me retinent scrupuli. Imprimis quod inter patres fundatores Ecclesiæ Gallicanæ referatur Irenæus, qui in divisione provinciarum, sortitus est Lugdunum, metropolis Lugdunensis tertiæ [Monum. de Sainte Marie Madel., t. II, p. 539.] . Nimis versatus erat Rabanus in Patribus, ut ignorare potuerit S. Irenæum, Lugdunensem episcopum, sæculo secundo exeunte floruisse. Objectio tamen commode satis diluitur dicendo, vitio librarii locum hunc luxatum esse; nam Lugdunum non erat metropolis Lugdunensis tertiæ sed primæ, omissusque est Gatianus Turonensis, qui tertiam Lugdunensem sortitus est. Sed gravior mihi occurrit difficultas, scilicet Rabanum, si auctor est Vitæ, non sibi constare. Etenim in laudata Vita cap. XXXVII [Ibid.] agens de comitibus S. Mariæ Magdalenæ, quos duces Christianæ militiæ appellat, inter eos accenset S. Frontinum seu Frontonem, tamquam prædicantem apud Petragoras, urbem Aquitaniæ secundæ [Ibid., p. 549.] . Verum contraria omnino docere videtur Rabanus in suo Martyrologio ad diem I Octobris [Canis. Thesaur. Monum., t. I, part. II, p. 343 Edit. Amstelod. 1775.] : Natale Fronti episcopi et Confessoris, terminibus urbis Petrocoricæ ex loco, qui dicitur Linicasio, felicem luminis sumpsit exordium. Sicque devotus in servitio inter monachos habitans multis virtutibus claruit, et multos ad fidem Christi convertit: ad extremum vero post sacros labores, qui per insignia virtutum ejus claruerunt, a præsenti tribulatione ad æternam migravit requiem. Nihil dicam de monachatu S. Frontonis, quia more apostolico vitam clericalem cum monastica colere potuit una cum discipulis suis: sed aperte docet Rabanus Sanctum in finibus Petrocoricensibus natum fuisse [Cfr. Gall. Christ., t. II, col. 1447.] , quod nimium abscedit a relatis in Vita S. Magdalenæ, ut unum eumdemque auctorem habuerit uterque liber.
[56] [cui ex parte obstat Martyrologium,] Inter reliquos Apostolos, in Vita laudatos, obvenit etiam Feroncius, qui Bisuntium, metropolim provinciæ maximæ Sequanorum sortitus legitur [Monum. de Sainte Marie Madel., t. II. p. 539.] , adeoque episcopatum adeptus est. Ast porro iste Feroncius idem videtur ac Ferrutius, qui in Martyrologio Romano ad diem XVI Junii una cum Ferreolo celebratur, et simul cum socio habetur fundator Ecclesiæ Vesuntinæ; sed Rabanus, cui consonant fasti Romani hodierni, sub eodem die XVI Junii dicit [Canis. Thes., t. II, part. II, d. 331.] : Ferreoli presbyteri et Ferrutionis diaconi in civitate Visoncensi, qui sub Claudio judice etc. Hæc iterum consentire inter se nequaquam videntur: qui enim Martyr diaconus occubuit, ab eodem scriptore tamquam metropolitanus provinciæ maximæ Sequanorum exhiberi non potest. His adde, quod etsi quidam dubitent, an Ferreolus episcopus fuerit, nemo tamen, quem sciam, talem dignitatem ejus diacono, Ferrutio, adscripsit. Pari modo auctor Vitæ laudatæ, adscribit Valerio Treverim, metropolim Belgicæ primæ [Monum., p. 539.] : hic quidem apte conveniunt Vita et Martyrologium Rabanianum. Verum aliter impingit in historiam sive traditionem scriptor Vitæ: scitur enim, si quæ provincia specialis primis prædicatoribus, tributa fuerit, Euchario Trevirensem metropolim obtigisse [Gesta Trev. cap. XX, t. I, p. 31. Edit. Trev. 1836.] : adeoque Valerio, Eucharii discipulo, in divisione provinciarum tribui non potuisse. Vix autem adduci possum, ut credam Rabanum, natum et, si breviora itinera excipias, semper versatum in Germania, ignorasse seriem pontificum primariæ et domesticæ Ecclesiæ, qualis erat Trevirensis. Tandem difficultate sua non caret, quod auctor Vitæ tamquam rem indubiam tradat, Saturninum apud urbem Tolosam [Monuments, t. II, p. 540.] prædicasse; in Martyrologio autem legutur [Canis. Thes. t. III. part. II, p. 348.] Martyr, UT FERTUR, ab Apostolorum discipulis ordinatus, quæ duo effata non satis conveniunt inter se.
[57] [perperam fortasse sub ejus nomine] Exposita hactenus momenta facerent, ut Vitam S. Mariæ Magdalenæ Rabano adjudicandam censerem, nisi mihi ex accurata lectione Martyrologii Rabaniani suspicio oriretur, genuinum non esse opus, quod sub ejus nomine passim exhibetur, aut saltem ita esse luxatum, ut plena auctoritas eidem tribui non possit. Imo vero non desunt, qui Martyrologium illud inter sincera Rabani opera accensere vetant [Baillet. Vies des SS. t. I. Disc. sur l'hist. de la Vie des SS. préf. XXXI. Edit. Paris. 1739.] ; ast id quidem severius est: quum habeamus Rabani binas epistolas dedicatorias ad Radelichum abbatem Seligenstadiensem et Grimoldum archicapellanum [Canis. Thes, t. I, part. II, p. 290.] , dubium esse non potest, quin Martyrologium scripserit, quod eidem tribuit etiam Sollerius noster in Præfatione Martyrologii Usuardi cap. I art. III § 2 [Soller. Mart. Usuard. Præf.. p. XIX.] . Non tamen dicere ambigo, istud multis in locis fuisse corruptum, ut satis liquet ex elogio S. Frontini supra citato, ex nominibus urbium et regionum, insulse notatis, v. g. quando dicit de S. Saturnino in civitate Mannetis pro Tolosa quæ quidem citationes facile multiplicari possent. Ast quod gravius est, ac compilationem magis imperiti librarii, quam solertiam viri doctissimi declarat, illud est, quod eosdem Sanctos diversis diebus cum variato elogio producat: sic sub die VII idus (IX) Martii refert passionem SS. XL Martyrum, satis similem, etiam quoad verba attinet, Martyrologio Romano hodierno. Verum biduo post, V idus Martii, reducit eosdem pugiles, sed stupendis miraculis circumdatos: nam lapides, in Christianos impacti, lapidatores cædebant, glacies, cui insidebant, temperato frigore, dissoluta et aqua calida facta est, ut mirum videri debeat, vel unum ex XL pœnarum timore perterritum, ad balneum refugisse, uti uno tenore narratur.
[58] [vulgatum,] Similem repetitionem exhibet Martyrologium sub die XVI Kal. Aprilis (XVII Martii) et III idus (XIII) Maji: utroque enim loco celebrat Mariam Virginem, Tertulli, viri principalis, ancillam, quæ dum in eo esset, ut capitalem sententiam subiret, aperta grandi petra, ad quam adducta fuerat, fuit recepta et undique conclusa. Omnes circumstantiæ, eædem in utroque elogio, istiusmodi sunt, ut non nisi uni eædemque personæ convenire possint. Vix autem credere possum, Rabanum tam incuriosum fuisse, ut similes repetitiones absque ratione sibi indulgeret. Ut igitur totum Martyrologium Rabano abjudicem, non est mihi satis familiaris Rabani stylus, ejusque dicendi et cogitandi tenor: verum nullatenus dubito asserere, si quid Rabani est in toto libro, id multipliciter fuisse interpolatum, forsan et mutilatum. Quocirca omnino subscribo judicio per Basnagium prolato [Canis. Thes., t. II, part. II, p. 290.] , cui consentit doctissimus Binterim [Binterim. Denkwürd, t. V, part. I, p. 63.] : Plurima forent observanda circa hoc Martyrologium, si singula liceret expendere, obscura aperire, spuria reficere. Hac itaque ratione, in quantum non haberemus genuinum Rabani Martyrologium, potest sustineri Vitam S. Mariæ Magdalenæ habere auctorem Rabanum. Verumtamen non video, quomodo dilui potest objectio de Valerio, qui ibidem loco Eucharii dicitur fundator Ecclesiæ Trevirensis. Tandem neque id dissimulandum est, Rabanum amicitiam coluisse Hilduini, Abbatis Sandionysiani et auctoris Areopagiticorum, cui etiam Commentarios in quatuor libros Regum inscripsit [Hist. de la Fr. litt., t. V, p. 160.] : unde suspicio nasci potest, et ipsum, si auctor est Vitæ, abruptum fuisse desiderio exaggerandæ antiquitatis Christianismi Transalpini: nam Dionysium Parisiensem diversum esse ab Atheniensi, solide demonstrat Pagius in Critica Baronii ad annum 834 § X et seqq. simulque eumdem in Gallias directum fuisse a S. Clemente Romano [Cir. tamen Act. SS., t. IV Octob. p. 887.] . Et quidem candorem Rabani id ipsum demonstrat, quod licet amicus, nullo tamen modo de Dionysio sermonem habuerit, imo, quum tot primates nascentis in Gallia Christianismi nominaret, altum tamen silentium teneat circa Dionysium, quod certe nequaquam placere potuit amico Hilduino.
[59] [docet S. Mariam Magdalenam] Sed tandem ipsum textum, qualis in Vita S. Mariæ Magdalenæ legitur, exhibeamus [Monum. de Sainte Marie Mad., t. II, p. 538] : Igitur æquoris undas ingressi cum gloriosa Dei Maria Magdalena ac sorore ejus Martha beatissima, Sanctus archipræsul Maximinus et Beatus Parmenas, archidiaconus, episcopi quoque Trophimus, Eutropius, nec non et reliqui duces Christianæ militiæ, flante Euro, Asiam reliquentes … prospero cursu applicuerunt … apud civitatem Marsiliam, ubi mari Gallico Rhodanus recipitur. Ibi invocato magno mundi principe Deo, provincias regionis, ad quam eos Spiritus appulerat, inter se, eodem inspirante, partiti sunt: moxque profecti prædicaverunt ubique, Domino cooperante et sermonem confirmante, sequentibus signis … Sortitus est Sanctus archipræsul Maximinus Aquensem metropolim provinciæ Narbonensis secundæ;… Paulus Narbonam, metropolim Narbonensis primæ; Austrogisilus Bituricum metropolim Aquitaniæ primæ; Hirenæus Lugdunum, metropolim Lugdunensis tertiæ? Sabinus et Potentianus Senonas, metropolim Lugdunensis quartæ; Valerius Treverim, metropolim Belgicæ primæ; Feroncius Bisuntium, metropolim, provinciæ Maximæ Sequanorum, Eutropius Sanctonas, urbem Aquitaniæ secundæ, cujus nunc metropolis est Burdegalis; Trophimus Arelatem, tum metropolim provinciæ Viennensis. Hæ decem provinciæ Galliarum iis prædicantibus crediderunt. Cæteri doctores, non reliquis septem provinciis, sed septem civitatibus provinciarum, prædicaverunt. Eutropius apud Aurasicum, civitatem provinciæ Viennensis; Frontinus apud Petrogoras, urbem Aquitaniæ secundæ; Georgius apud Veliacum, urbem Aquitaniæ primæ; Julianus apud Cenomanum, urbem Lugdunensis tertiæ; Martialis apud Lemovicas, urbem Aquitaniæ primæ; Saturninus apud urbem Tolosam, Narbonensis primæ, in qua præcipitatus est de Capitolio pro Christi fide; Parmenas apud urbem Avenicorum provinciæ Viennensis, cum venerabili ministra Domini Salvatoris Martha Sancta recedit.
[60] [cum plurimis in Gallias appulisse.] Rothomagus cum sua provincia Lugdunensi secunda, quæ nunc est Normannia; Maguntia cum sua provincia Germania prima; Colonia cum sua provincia Germania secunda; Octodurus cum sua provincia Alpium Graiarum et Penninarum; Auxitana metropolis cum sua provincia Novempopulania; Hebreduna metropolis cum sua provincia Alpium maritimarum; Remi metropolis cum sua provincia Belgica secunda, aliis doctoribus reservatæ sunt. Eorum vero, qui ad Hispanias ab Apostolis destinati sunt, hæc sunt nomina: Torquatus, Thesiphum, Secundus, Indalecius, Cæcilius, Esicius, Euphrasius. Ii septem Hispaniarum provincias septem, christianæ fidei conjunxerunt. Citatus hactenus textus elucidatione quadam indiget. Jam supra adnotavimus eum vitio quodam laborare in Irenæo Lugdunensi, tum quia hic longe posterior est, tum quia Lugdunum metropolis non erat tertiæ, sed primæ Lugdunensis provinciæ. Propterea sæpe laudatus editor hiatum suspicatur, quem sic implet: Irenæus Lugdunum, metropolim Lugdunensis (primæ; Gatianus Turonem, metropolim Lugdunensis) tertiæ. Quod ideo necessarium est ut decem habeantur provinciæ, omissa autem Turone metropoli, novem tantum numerantur. Alterum est, quod Rotomagus dicatur metropolis Lugdunensis secundæ, quæ nunc est Normannia: est Normanniæ appellatio ante sæculum decimum nasci non potuit, quocirca censet hoc additamentum e margine obrepsisse in textum, quod non raro accidit in notis geographicis et chronologicis errore librariorum [Ibid. p. 15.] . Quæ adhuc dicta sunt, satis demonstrant non sæculo primum undecimum natam esse opinionem propagatæ jam sæculo primo per Gallias Religionis Christianæ.
§ VI. Confirmatur opinio propagatæ jam primo sæculo Religionis Christianæ ex historia legionum Romanarum ad Rhenum.
[Milites Romani propensi in Religionem:] Quæ hactenus protulimus argumenta ad confirmandam nostram opinionem de propagata primo jam sæculo religione Christiana per Gallias, istiusmodi sunt, ut lubentes fateamur, adversus illa excipi post aut generalitatem aut ætatem recentiorem. Et vero si rationes, a nobis allatæ, essent omni exceptione majores, nostram sententiam jam non probabilem, sed certam diceremus. Neque tantis ambagibus utendum fuisset, si directa et coæva documenta coram haberemus. Ast ejuscemodi deficientibus, rationes rationibus cumulamus, tum ut opinionem nostram confirmemus, tum ut ex collisione quodammodo variorum momentorum veritas, quam solam in disquisitionibus historicis optamus, aliquando magis magisque elucescat. Quocirca novum producimus argumentum, adhuc magna ex parte intactum neglectumque, eoque accuratius tractandum, quod hactenus neque a fautoribus neque ab adversariis opinionis nostræ satis ponderatum fuerit. Quam scilicet partem in propaganda Religione Christiana sibi vindicare merito possint viri militares, præcipue milites Romanarum legionum. Propensos in res religiosas fuisse milites nos edocent tum quæstiones, ad S. Joannem Baptistam directas, Luc. III. 14 et mirabilis fides Centurionis, petentis salutem servi sui, Luc. VII. 5, tum etiam prodigiosa conversio Cornelii, Centurionis cohortis Italicæ, qui dicitur Act. X. 2, religiosus ac timens Deum cum omni domo sua, faciens eleemosynas multas plebi et deprecans Deum semper. Scimus porro primitias Christianorum ex gentibus in isto Cornelio consecratas fuisse. Neque a tam præcelsis primordiis degenerarunt postmodum milites Romani: plena enim sunt Martyrologia nominibus eorum militum, qui pro Christi nomine usque ad sanguinis effusionem ac mortem pugnaverunt: ne longius excurrat oratio, recensebo solum illos milites Martyres, qui mense Januario in Martyrologio Romano occurrunt et tribus prioribus Ecclesiæ sæculis passi referuntur. Itaque die Januarii I recensetur Romæ Corona XXX militum sub Diocletiano; II, Tomis in Ponto, sub Licinio, tres fratres, Argeus, Narcissus et Marcellinus; III, Cæsareæ in Cappadocia Gordius, centurio; XII In Africa, præter SS. Zoticum, Rogatum, Modestum et Castulum, corona militum XL; XIII, Romæ, sub Gallieno, altera corona XL pariter militum; XVIII, in Ponto, milites Moseus et Ammonius; XX, Romæ, sub Diocletiano, S. Sebastianus, princeps primæ cohortis; XXIX, Romæ sub Diocletiano, Papias et Maurus.
[62] [quam aliqui in patria jam ediscere poterant,] Ex his autem apparet, quam vere dixerit Tertullianus in suo Apologetico cap. XXXVII [Tertull. Oper. p. 78. Edit. Antverp. 1584.] : Externi (plerique legunt hesterni) sumus et vestra omnia implevimus, urbes, insulas, castella, municipia, concliabula, CASTRA IPSA, decurias, palatium, senatum, forum. Quum vero tot milites cæderentur, fieri non potuit, ut alii in causam necis non inquirerent, proindeque ipsam novellam religionem discerent et approbarent. Dein sedulo etiam animadvertendum est istos milites per varias provincias, præcipue remotissimas, dispersos, in longinquis plerumque regionibus conscriptos fuisse. Sic Legio XXII, quæ primigenia pia fidelis cognominabatur, milites suos exhibet Mantua [Codex inscriptt. Roman. Rheni, n. 429.] , Bononia [Ibid. n. 430.] , Vercellis [Ibid. n. 431.] oriundos, vel quorum nomina gentem Claudiam [Ibid. n. 413.] , Flaviam [Ibid. n. 412.] , Juliam [Ibid. 419.] , Bæbiam [Ibid. n. 418.] indigitant, quæ omnes originem suam e plebejis familiis Romanis ducunt [Ibid. n. 416.] . Unde probabile efficitur, ut hujusmodi milites doctrinæ et fidei Christianæ notitiam et a familiis suis hauserint, haustamque etiam ad commilitones propagarint. Imo prædicationis euangelicæ incuriosi dicendi essent viri apostolici, si oblatam gerendæ egregie rei Christianæ occasionem opportunissimam nacti, neglexissent, et in alterum tertiumve sæculum distulissent Christianitatis beneficium, quando omnia viam veræ Religioni promovendæ sternerent, facilitas commeatus, concivium familiaritas, vicinitas regionis. Quid? per Germaniam, maxime ad Rhenum, late propagatum videmus cultum quo Isis [Ibid., nn. 521, 700, 728, 961.] et Mitra [Ibid. nn. 51, 155, 888, 920, etc.] , vixdum civitate Romana donatæ, colebantur, et segniores vecordioresque existimabimus ministros veritatis, ut lucem euangelicam diffunderent in omnes gentes, ad quas a Christo Deo missi fuerant! Id certe non indicant primi Patres et scriptores ecclesiastici, quando alacritatem, solertiam et industriam Apostolorum in spargendo verbo salutis tantis laudibus extollunt. Atque hæc quidem tantum apud me valent, ut nisi contrarium idoneis documentis monstretur, persuadere mihi non possim tractus Galliæ et Germaniæ Rhenanæ per duo priora sæcula a religione Christiana alienos permansisse.
[63] [quod monstratur ex legione XXII] Nam frequentissimas fuisse in Germaniam Rhenanam ex aliis provinciis, euangelica luce illuminatis, legionum transmigrationes apertissime nos docet Tacitus. Nihil quidem dicamus de Germanicis legionibus, quæ ad Bediacum inter Veronam et Cremonam anno Christi 69 pugnaverunt, ac dein in Germanicas oras remearunt, ut fuere prima Italica [Tac. Hist., t. II, p. 41.] , quæ dein sub Vespasiano Moguntiæ constitit [Ibid. t. IV, p. 37.] ; quarta Macedonica [Ibid. t. III, p. 22.] sub eodem principe pariter Moguntiæ [Ibid. t. IV, p. 37.] ; octava, quæ Cremonam obsidet [Ibid. t. III, p. 10.] , et adversus Civilem in Germania arma gerit [Ibid. t, IV, p. 68.] ; tertia decima et quarta decima Bedriaci principali bello immixtæ [Ibid. t. II, p. 43.] , postmodum Novesii [Ibid. t. IV, p. 26.] in Ubiis (hodie Neuss in provincia Dusseldorpiensi) et apud Nervios Tungrosque [Ibid. t. IV, p. 79.] positæ. Omittimus etiam legionem secundam. Adjutricem, quæ in Italia sub Vespasiano recens conscripta, mox in Germaniam traducta fuit [Ibid. t. IV, p. 68.] ; sextam Victricem, et decimam Geminam prius in Hispania [Ibid. t. III, p. 44 et t. II, p. 58.] , dein sub eodem imperatore in Germania adhibitas [Ibid. t. V. p. 14 ct 19.] . Quamvis inquirentibus nobis nec dubia nec pauca supersint argumenta, quæ docent plurimos harum legionum milites, Christiana fide imbutos fuisse, malumus tamen investigationem nostram intra solam legionem vigesimam secundam circumscribere.
[64] [quæ unica, Jerosolymis] Sunt non pauci eruditi, qui dicunt duplicem fuisse legionem, alteram Dejotarianam nuncupatam, alteram Primigeniam Piam Fidelem. Hanc autem in Germania stationes suas habuisse multiplex monumentum demonstrat [Fuchs. Alte gesch. von Mainz, 161 – 178.] . Dejotarianam Alexandria accitam fuisse, ut suppetias ferret Tito, Jerosolymam obsidenti testatur Tacitus his verbis [Hist t. V. p. 1.] : Addidit (Titus) e Syria duodecimam et adductos Alexandria duo et vicesimanos tertianosque. Verum utrum recta sit hæc legionis XXII duplicatio merito ambigi potest: tum quia legionis Dejotarianæ in Orientis partibus nullum monumentum, obsidione Jerosolymitana recentius, tum quia Primigeniæ nullum monumentum eadem obsidione antiquius in Germanicis oris repertum adhuc fuit. Ex quo sponte quasi sua enascitur opinio simplicis, non vero duplicis, legionis XXII, quæ e Syria, bello judaico functa, in Italiam ac dein trans Alpes deducta fuit. Quod si etiam deleta Hierosolyma aliquod legionis XXII posterius monumentum reperiretur, idcirco tamen res confecta non esset: nam unius ejusdemque legionis V Macedonicæ exstant coævæ memoriæ in Dacia et Heliopoli in Ægypto sub Philippo imperatore [Secchi. Iscriz. greche. p. 39 et seq.] , sive quia ad belli necessitatem dispertita esset legio in varias provincias, sive quia in una provincia essent stationes militares, in altera vero ejusdem coloniæ.
[65] [in Germaniam venit] Scio equidem Gabrielem Brotier, societatis nostræ, celebrem Taciti editorem et commentatorem, ita Tacitum emendatum velle, ut quoties hic agit de legione duodevicesima (XVIII) legendum censeat duo et vicesimam (XXII) [Notæ et emend. ad Hist. Tac., t. II, p. 6. Oper. Taciti, t. III, p. 408 et seq. Edit. Paris. 1771.] , qua lectione certum evadit legionem XXII ante Vespasinaum, adeoque ante captam Jerosolymam, in Germanicis oris stationes habuisse suas. Lectionem vero, a se propositam, accipiendam dicit, quia hunc numerum posteriorem exprimunt varii codices manuscripti, imprimis Florentinus optimæ notæ, quem dein secuti sunt varii editores, ut videre in Tacito, edito a Georgio Ruperti [Taciti Oper., t. IV, p. 373. Edit. Pankouke, Paris, 1830. Ruperti, Tacit. Oper., t. III, p. 45. Edit. Hannover. 1839.] . Sed præterquam quod plerique codices, sive manu sive typis expressi, legionem XVIII retineant, unde anceps semper manet lectio; præcipua eorum, qui legionem XXII legendam opinantur, ratio est, quod Variana clade dicatur deleta legio XVIII, ejusque proinde oblitterata memoria. Verum id meo judicio est exploratum habere hoc ipsum, quod in controversia versatur. Etenim si recte legerint plerique in Tacito legionem XVIII, consequitur eamdem aut funditus deletam non fuisse, aut saltem nova militum conscriptione in pristinum statum fuisse redintegratam: quod alterum probabilius est, quoniam denuo apparet sub Trajano (anno Christi 98 – 117), ut videre est apud Brotierium [Brotier, Oper. Tacit., t. III, p. 412.] . Dein memorem lectorem esse velimus, quod paulo ante monuimus, nempe nullum adhuc repertum fuisse monumentum legionis XXII primigeniæ quod obsidionem Hierosolymitanam certo præcederet, quemadmodum Dejotariana post eamdem epocham nullum sui vestigium in Oriente reliquit, uti aperte fatentur auctores Encyclopediæ Realis, germanice scriptæ, quamvis cæterum sententiæ Brotierii faveant [Walz et Teuffel. Real-Encyclopedie. Vo Legio.] . Originem Orientalem legionis XXII prodit inscriptio Moguntina, quæ cohortem Ituræorum cum illa conjungit [Steiner Inscriptt. num 416. Cfr ibid. n. 827.] :
D. M.
TITO. STATILIO. TAVRO.
PRÆF. FABRORVM.
PRÆF. COH(ortis) I. AVG(ustæ) ITVRE
OR(um) ET VI THRACVM. TRIB(unus).
MIL(itum). LEG. XXII. PR(imigeniæ). P(iæ). F(idelis). VIXIT.
ANN(is). XXXV. STATILIVS. FOR
TVNATUS. LIB(ertus). F(ieri). C(uravit).
Dein statio seu colonia ejusdem legionis erat Patris in Achaja [Wiener. De Leg. Rom., XXII, p. 74. Fuchs. Das alte Mainz. t. I. Præf. num. XI.] , eo nempe loco, ubi S. Andreas martyrium suum obiit: nulla enim valida ratio occurrit, etiamsi duplex legio XXII admittenda foret, ut istam coloniam Dejotarianæ adscriberemus.
[66] [ibi vestigiaque aliqua] Cæterum quam demum cumque partem in hac circa legionem XXII controversia amplectamur, locus originis militum tum hujus tum aliarum legionum, (cfr supra num. 60,) satis indicat, fieri vix potuisse, ut plures non invenirentur inter illos, qui sacra Christiana sectarentur. Quamvis enim demonstratio facilius flueret, si milites e Palæstina acciti monstrarentur, quoniam tamen eosdem iis e regionibus prodire conspiciamus, quæ fidem primæ susceperunt, non magnum detrimentum capit ratiocinatio nostra. Jam porro si in mentem revocemus, quæ supra de propensione militum in rem Christianam diximus, de multorum patria, jam fide imbuta, facile nobis persuadebimus, legionem vicesimam secundam alienam non permansisse a fide Christi, conceptoque euangelici verbi semine paulatimque gliscente, etiam fidem suam in alios propagasse. Atque in hisce proferendis non solis conjecturis, cæterum solidissimis, nitimur; sed assertionem nostram etiam monumentis comprobamus. Non quidem multum ponderis addam variis inscriptionibus sepulchralibus, a Josepho Fuchsio relatis [Das alte Mainz, p. 164 – 173.] , quæ nempe non præferunt impia sigla D. M. (Dis Manibus), sed ab ipso defuncti nomine ordiuntur: unam proferam, reliquorum indicium [Ibid. p. 172.] :
C. RITTIUS. C. F.
VOL. PAULUS.
VIENNA. MIL. LEG.
XXII. PRIM. ANN.
XXXVIII. STIP. XVIII.
H. S. E.
ET. AVE.
ET. VALE.
Fateor quidem gentilismum quemdam sapere sigla H. S. E. (hic situs est), quoniam, ut rite animadvertit P. J. Marchi [Monumenti prim. delle arti christ., p. 63.] , hæc verba indicant sensum rei cujusdam irrevocabilis; quemadmodum et hæc alia apud gentiles sæpe usurpata, positus, compositus: quocirca malebant Christiani adhibere vocem, depositus, eo quidem sensu, quo dicit Cicero [De offic. lib. III, cap. XXIII.] non semper deposita reddenda et clarius Ulpianus [L. (D. depositi, lib. XV. cap. III.)] : Depositum est, quod custodiendum alicui datum est. Nihilominus, quamvis absit ab inscriptionibus Moguntinis hæc verborum religio, aperte Christianismum demonstrans, nihil tamen in hisce fidem Christianam offendit: imo postrema verba ave et vale spe quadam immortalitatis plena sunt, quasi audientibus amicis et aliquanda revisendis dicta. Is tamen non sum, ut, quas cito funebres formulas, Christianis Vita functis adscribere audeam: maxime quoniam similem apud Catullum reperio [Catull. Epigr. XCVIII.] :
Accipe fraterno multum manantia fletu,
Atque in perpetuum, frater, ave atque vale.
[67] [in signo piscis] Certiora igitur proferimus Christianitatis apud
legionem XXII indicia et monumenta. Notum porro
est, quam frequens esset apud veteres Christianos
symbolum piscis [Cfr. Mamach. Orig. Christ, t. I. p. 54 et seqq. Münter Symb. Vet. Eccles., p. 31 et seq.] , quod Clemens Alexandrinus
inter Christianorum præcipua signacula refert dicens
[De Pædag. lib. II, cap. II. Oper., p. 246. Edit. Paris. 1641.] : Sint nobis signacula Columba, vel piscis,
vel navis … vel lyra musica. Atqui id ipsum piscis
symbolum, nuper effossum novimus Arensburgi in
Hassia anno 1842 [Archiv. für Hessiche Geschichte. t. III.] , cum inscriptione LEGIO XXII
PRimitiva Fidelis in latere cocto efformata.
Neque prætereundum est piscem exhibitum quam
maxime delphino similem videri, quod mysterio suo
non carere Aringhus ostendit, lib. VI Romæ subterraneæ
cap. XXXIX [Rom. subterr., t. II, p. 333. Edit. Paris. 1659. Cfr. Secchi Epigramma Greco Christ. Dei primi secoli in Augustoduno.] .
[68] [et crucis] Alterum monumentum eodem loco et anno effossum
exhibeo [Archiv. für Hess. Gesch., t. III.] , quod crucem optime efformatam
exhibet, cum inscripto nomine legionis XXII Primigeniæ,
Piæ, Fidelis:
Quam porro antiquus sit mos Christianorum signandi
se suasque res crucis effigie, nimis notum est quam
ut hic multis evolvamus: quicumque enim antiquitates
ecclesiasticas vel a limine salutaverit, scit nihil
cruce frequentius in antiquis monumentis occurrere;
quocirca, antiqui fideles Σταυρολάτραι Crucicolæ
appellabantur, unde Cæcilius in Octavio Christianis
exprobrat [Munic. Felix, p. 105. Edit. Lugd. Batavia. 1672.] non adorandas, sed subeundas cruces,
quare respondet Octavius [Ibid., p. 284.] : Cruces etiam
nec colimus nec optamus, quia scilicet colebant
Christiani illum, qui in cruce pependit.
[69] [reliquit:] Numquid ardorem fidei, licet immoderatiorem, indicat fragmentum inscriptionis, Moguntiæ repertæ, in qua hæc leguntur [Fuchs Alt. Mainz, p. 39 et seq.] :
…QUI…
FERREO. FUSTE.
PERCUSSIT. DIANAM.
Ex hoc fragmento probabile fit, fuisse quemdam qui statuam Dianæ disjecerit, ut idolorum cultum deleret; gentiles vero ut honorem Deæ suæ sartum tectumque servarent, id basi, affabre, ut ex iconographia Fuchsiana liquet [Ibid., tab. III.] , ædificatæ, inscribendum curarunt. Atque id etiam monstrat non solum antiquitatem religionis Christianæ, sed ejus etiam propagationem; quum legentibus istiusmodi epigramma curiositas facile nasceretur inquirendi quodnam tandem hominum genus eo procederet, ut Deorum statuis injurii exsisterent; unde fieri non potuit, ut multiplex sermo de Christiana fide non suboriretur. Nihil tamen est in allato fragmento, quod legionem XXII designat, quamvis hujusmodi facinora ab indole militari minime aliena videantur. Neque illud silentio prætereundum est, milites semper adhibitos fuisse tum custodiendis Christianis in carcere, tum in deducendis ad supplicium, sub quo, ut historia ecclesiastica testatur, frequentissima miracula a Martyribus patrabantur. Qui vero fieri potuit, ut spectatores necessarii non diligenter inquirerent in causam mortis aut prodigii, adeoque doctrinæ Christianæ perdiscendæ cupidi evaderent. Nisi porro primos prædicatores Euangelii stupendæ cujusdam vecordiæ accusatos velimus, fateamur oportet, illos tam opportunam sponteque oblatam occasionem annuntiandæ veritatis amplexos fuisse, ac facile potuisse sectando contubernia militum Romanorum semen verbi divini quaqua versum spargere. Etenim ut exemplo legionis XXII, a nobis posito inhæreamus exstant hodiedum monumenta, quæ monstrant eamdem habuisse stationes suas per totum decursum Rheni, a Solodoro in Helvetia usque ad Vetera Castra (Xanten, in ducatu Cliviæ). En lapidem Solodorensem [Steiner. Inscriptt., n. 547.] .
DEÆ. EPONÆ. M(atri).
OPILIVS. RESTIO. M(iles)
(l)EG. XXII. ANTONI
NIANÆ. P(rimig.) P(iæ) F(idelis)
…S. COS. CVPA(tor) SA
(lie)NS(ium) VICO. SALOD.
III. KAL. SEPTEMB.
D. N. ANTONINO.
II. ET. SACERDO(te).
COS. V. S. L. M.
Altera inscriptio, in Veteribus Castris inventa, sic sonat
HERCVLI. SAX
ANO. SACRVM.
C. SVLPICIVS. MA
TVRVS LEG XXII
PR. P. ET COMMI
LITONES. LEG. EIV
SDEM. QVI. SVB.
EO. SVNT.
V. S. L. M.
[70] [hos christianos comitabantur] Ut tandem rem nostram concludamus, censemus cum sæpe laudato Josepho Fuchs [Das Alt. Mainz. Præf., § II.] per legiones Romanas invectam potissimum fuisse in multas provincias Christianam Religionem: idque suadent ingenium militare fidei capessendæ aptissimum, numerus militum, qui vitam pro Christo profuderunt, facilitas, quam præbebant viris apostolicis militum contubernium ac commigrationes frequentes, et tandem ipse Euangelii propagandi ardor, qui Apostolos eorumque immediatos successores incitabat, ut secundum præceptum dominicum [Matth., XXVII, 19.] docerent omnes gentes et baptizarent eos. Opinor itaque tali ratione Germaniam Rhenanam nactam fuisse suos primos Apostolos, et SS. Eucharium, Valerium et Maternum ex eorum numero fuisse, qui ab Eusebio Euangelistæ sermonis Dei appellantur [Hist. Eccles., lib. V, cap. X, p. 142. Edit. Amstelod. 1695.] , qui divina quadam æmulatione succensi, Apostolorum exemplo, studium suum conferre ad ædificationem fidei et ad incrementum verbi divini properabant, qualesque circa finem sæculi secundi adhuc exstitisse testatur Eusebius.
[71] [episcopi et presbytri,] Quæ hactenus dicta sunt, ita tamen velim intelligat lector, ut propterea non dicam primos hosce provinciarum episcopos sedes stabiles, omnibusque suis numeris definitos habuisse diœcesium suarum fines; quocirca ubi legimus Trevirensem, Coloniensem aut Tungrensem episcopum, non fingamus nobis Ecclesiarum antistites, quales hodie conspicimus, qui uni plebi addicti accurate sciunt quid nomine suæ Ecclesiæ veniat. Verum hi primi episcopi habendi sunt tamquam regionarii, quibus nulla sedes specialis attribuebatur, sed quorum missio erat prædicare gentibus Euangelium, finesque Ecclesiæ latius ac latius protendere. Ast opponet quis verisimile non videri cum militibus, quales erant legionarii Romani, quorum incertæ stationes, ingentia vitæ discrimina, missos fuisse episcopos, qui rem Christianam apud paucos, (nam monumenta certe indicant plurimos fuisse ex legione XXII idolorum cultui deditos) procurarent, inutile videri fastigium sacerdotalis dignitatis tam tenuibus tamque labascentibus fundamentis imponere. Equidem hisce reponam officium prædicandi gentibus non solum præcipue et primario, ut nunc quoque est [Conc. Trid., sess. V, cap. II de reform. et sess. XXIV, cap. IV de ref.] , sed quasi unice incubuisse in episcopos, atque adeo illos quos supra Euangelistas sermonis Dei appellavimus, plerumque episcopos fuisse, ut multis allatis exemplis ostendere possemus.
[72] [etiamsi tenuis initio grex esset] Unum adducemus e Vita S. Gregorii Neocæsariensis episcopi, per S. Gregorium Nyssenum conscripta, in qua perspicue monstratur Ecclesia in constituendis episcopis non adeo respexisse numerum fidelium jam regionem aliquam incolentium, quam fructum uberiorem, quem e missione episcopali sperari liceret. En verba [S. Greg. Nyss, Oper. t. III, p. 574. et seq. Edit. Paris. 1638.] : Ubi suum obitum præsentit (Gregorius Thaumaturgus), studiose diligenterque totam urbem agrumque circa vicinum perscrutatur, scire volens ecqui adhuc essent extra fidem relicti. Ut igitur cognovit, non plures septemdecim esse, qui in antiquo errore permansissent: Acerbum quidem etiam hoc, inquit ad Deum suspiciens, deesse aliquid eorum plenitudini, qui salvantur: verumtamen magna gratiarum actione dignam rem esse ajebat, quod totidem simulacrorum cultores relinqueret ei, qui sibi successurus esset in Ecclesia, quot ipse Christianos accepisset. Quo ex loco concludere pronum est primævos episcopos, ut collegas sibi in civitatem quampiam mittendos assumerent, non tam frequentiam Christianorum, quam spem abundantioris messis considerasse; nam ut in eadem Vita narrat Nyssenus [S. Greg. Nyss. Oper., t. III. p. 545. Edit. Paris. 1638.] illam Gregorio civitatem destinasse atque attribuisse Phædimum, Amasæensem episcopum, quam contigerat ad illa usque tempora adeo simulacrorum errori deditam esse, ut cum infiniti essent, qui ipsam urbem et regionem circumjacentem incolerent, non plures quam septemdecim invenirentur, qui sermonem fidei suscepissent.
[73] [paulatimque ad ulteriores regiones se extendebant:] Hæc ideo dicta sunto, ut respondeamus Hontheimio fatenti [Prodr. Hist. Trev., t. I, p. 69.] , credibile esse seu in exercitibus seu extra hos Treviris jam ante (medium sæculum III, quo primum istic ponit episcopum) fuisse disparatos paucos, qui Christi vexilla secuti sunt, numquam tamen in hodierna historiæ luce probabitur, talem ibidem fuisse Christianorum cœtum, episcopo instructum, quem Ecclesiam conveniat appellari. Cur porro istud Hontheimio non probatur, eo certe ex capite, quia pauci erant Christiani, iique disparati: numquid plures erant ejus nominis asseclæ Neocæsareæ, quando istic sedem suam constituit S. Gregorius? Dein quomodo pusillus ille grex Trevirensis servatus fuisset, nullo adjuvante sacerdote? Quare pari ratione jadicare licet de missione Germanica SS. Eucharii, Valerii et Materni ac de Neocæsariensi in Ponto. Neque paucitas eorum Christianorum, quibus associabantur, pensanda est, sed magis ostium magnum quod eisdem ad disseminandum verbum Dei aperiebatur, obversari animis nostris debet. Dein si popularibus solum fabulis inniteretur traditio Ecclesiarum Trevirensis, Coloniensis et Tungrensis, non videtur sufficiens ratio cur tam modestæ fuerint binæ postremæ Ecclesiæ, sed pro eo quod possent episcoporum suorum seriem ordiri a primo episcopo Euchario, ac proinde ipsa S. Petri tempora contingere, tamen in tertio episcopo, S. Materno hæserint: etenim si auræ vulgari inhiassent, nihil facilius fuisset, quam fabulam suam ita contexere, ut trium Ecclesiarum fundatio uni Euchario adscriberetur, aut saltem viritim fundationes partirentur. Sed nihil horum eloquuntur, quia nihil hujusmodi apud antiquiores reperiunt, nisi enim traditionem quamdam sectentur, absurda eorum apparet fabulatio. Cæterum topographia quam maxime favet traditioni; nam Viros apostolicos primum Treviros advenisse, ad urbem, quæ inter primarias Galliæ habebatur, satis pronum est opinari; dein Coloniam Agrippinam, agro Trevirensi conterminam, descendisse, ac tandem ad Tungros, Coloniensibus septemtrionem et Occidentem versus finitimos, abiisse. Neque propterea dicam horum episcopatuum fines fuisse tunc signatos, imo probabilius existimo universam illam regionem, quasi unam eamdemque diœcesim administratam fuisse; cujus quidem rei exempla consideranti processum Religionis Christianæ frequentia occurrent: sic et hodie videmus ex unica matre, Ecclesia Baltimorensi in America fœderata, multiplices enatas esse filias, quæ et ipsæ, quoniam istic res Catholicæ prosperare pergunt, generosæ prolis jam nunc matres fœcundæ exsistunt.
[74] Propter hæc rationum momenta censemus traditionem Ecclesiæ Trevirensis atque adeo Tungrensis accipiendam magis esse quam rejiciendam, maxime quoniam adversariorum rationes in argumento negativo versantur, [ex quibus omnibus probabilis fit nostra opinio.] atque eo quidem omnium infelicissimo, si quidem fateri cogantur præcipua, imo fere omnia, harum regionum monumenta ecclesiastica direptionibus Normannorum sæculo periisse. Etenim si, conservatis antiquis libris, altius ascendendo, infractum semper scriptores tenuissent silentium de illa episcoporum serie, valeret aliquatenus argumentum negativum, quamvis et vix robustum evadere possit, nisi aliunde adminiculetur. Verum in præsenti controversia, objicitur opinioni nostræ antiquiorum silentium, quorum scripta novimus irreparabiliter deperdita esse. Dicatur, per me licet, non undequaque certam esse traditionem, quam affirmativis, iisque coævis testimoniis stabilire non possumus: Verum ad trutinam revocatis utriusque opinionis rationibus, fateor, mea sententia, vincere partem affirmantem, ac proinde retinendam esse istam episcoporum seriem donec certius quidpiam statui possit. In hanc autem partem me etiam flectit aliud argumentum, quod nec suo caret pondere: scilicet altare portatile S. Willibrordi, in quo recensentur Sanctorum Trevirensium nomina, qui ad epocham S. Agritio anteriorem pertinere videntur, quique proin optime stabiliunt sententiam nostram.
[75] [quam firmat inscriptio aræ Willibrordianæ] Exstabat scilicet usque ad finem sæculi XVIII in ecclesia S. Mariæ ad Martyres apud Treviros altare portatile cum hac inscriptione: HOC ALTARE BEATUS WILLIBRORDUS IN HONOREM DOMINI SALVATORIS CONSECRAVIT, SUPRA QUOD IN ITINERE MISSARUM OBLATIONES DEO OFFERRE CONSUEVIT: IN QUO CONTINETUR DE LIGNO CRUCIS CHRISTI, ET DE SUDARIO CAPITIS ILLIUS [Brower Ann. Trevir., t. I, p. 364.] . Insigne illud octavi sæculi monumentum conservabat anno 1806 Joan Petrus Schernati, B. M. V. intra Treviros parochus, ut nos docet dissertatio scripta manu Antonii Oehmbs, Sacrarum Litterarum tunc professoris, quæ nobis liberaliter fuit communicata. In utroque hujus altaris latere in laminis argenteis exhibentur opere anaglyphico Sanctorum imagines, additis eorum nominibus: Videlicet in latere Epistolæ, seu ad dexteram sacerdotis celebrantis: Agritius, Maximinus, Paulinus, Felix, Alexander, Severus, Sylvester, Cyrillus, Magnericus, Felicissimus: in latere vero Evangeli seu ad sinistram celebrantis: Basinus, Marus, Severinus, Nicetius, Bonosus, Legontius, Vincentius, Modowaldus, Nicolaus, Martinus. Eumdem catalogum paulo aliter exhibet Calmetus [Calmet. Hist. de Lorr., t. I. Dissert. de Ep. Trev., p. VIII.] ; nam imprimis octodecim tantum Sanctorum nomina profert, omittit nempe SS. Sylvestrum et Cyrillum; dein pro Magnerico, nona statione posito in Oehmbsiano catologo, habet Alpitium, quem Auspicium interpretatur, pro Felicissimo decimo loco, scribit Calmetus Felicem, demum qui eidem Felix est, Oehmbsio est Severus; reliqua apte conveniunt. Non mihi vacat curiosius inquirere, uter catalogus alteri sit præferendus; quamvis Oehmbsianus mihi præplaceat, quia exhibitus ab auctore, qui monumentum coram inspexit et descripsit minutissime; sed uterlibet sumatur, mihi videor ex monumento deducere posse argumentum, quod sententiam nostram egregie confirmat. Etenim inter Sanctos hic relatos quindecim occurrunt, qui certo sunt episcopi Trevirenses, quorumque nomina ea de causa formis majusculis expressimus, unus porro dubius nempe Felicissimus, quem forsan alterum Felicem, apud Calmetum exhibitum, interpretari licet atque ideo litteris, ut vulgo dicitur, italicis signavimus; tandem quatuor sunt, qui certo ad episcoporum Trevirensium vel Tungrensium seriem non pertinent, nempe Vincentius, qui habitu diaconali exhibetur, quemque celebrem Valentinum Martyrem arbitror, Nicolaus, probabiliter Myrensis episcopus, atque Alexander et Sylvester Romani Pontifices.
[76] [Sanctos Trevirenses recensente.] Omnibus nominatis Sanctis ætate posterior est S. Basinus, archiepiscopus Trevirensis, quem nostri obiisse sub finem sæculi VII dicunt ad diem IV Martii [T. I Mart., p. 313.] : atque hinc ostendi potest, siquidem nullus in laudato catalogo referatur Sanctus S. Willibrordo recentior, ad ætatem Frisiorum Apostoli pertinere altare. Porro inter Sanctos occurrit Severinus, nullum vero reperio hujus nominis archiepiscopum, nisi illum, qui immediate præcedit sanctum nostrum Florentinum: ex quo concludere licet, tempore S. Willibrordi, id est sæculo octavo ineunte, persuasum fuisse omnibus medios aliquos episcopos inter SS. Maternum et Agritium interponendos esse. Idem quoque testatum facit Warnefridus, vulgo Paulus diaconus dictus, sæc. VIII scriptor, in Historia episcoporum Metensium, quam Calmetus dicit brevem et rerum Gestarum satis inopem: elle est courte et peu chargee de faits [Hist. de Lorr., t. I, col. 528.] , quamque ideo arbitror e genuinis fontibus, licet non admodum abundantibus, haustam. Hic igitur postquam dixisset S. Petrum [Ibid. Preuves. col. LXII.] optimos eruditosque viros ex suo consortio direxisse ad varias, quas nominat, Italiæ urbes, sic pergit: Ea igitur tempestate, cum apud Galliam Belgicam Mediomatricum, quæ etiam Metis appellatur, civitas in ipsa Mosellæ amnis ripa posita, copiosis populorum turbis abundaret, ad eam B. Petrus Apostolus Clementem nomine, virum egregium ac meritis probatum, sublimatum pontificali dignitate, direxit, cum quo pariter, sicut antiqua tradit relatio, ad eas, quæ præcipuæ erant Galliarum urbes, verbo fidei obtinendas alii quoque religiosi doctores ab eodem Apostolorum principe missi sunt. Inter præcipuas Galliarum urbes Trevirim esse annumerandam, nemo inficias ibit, quumque præterea Metis quam maxime vicina sit, utpote eidem Mosellæ fluvio insidens, fieri non potest quin Trevirim inter præcipuas Galliarum urbes intellexerit Warnefridus, aut deceptus fuerit referendo antiquam relationem circa missionem Apostolicam. Unde omnino manifestum fit, opinionem nostram sæculo nono juniorem non esse, sed in remota antiquitate radices suas habuisse. Antiquitatem Ecclesiæ Metensis, successionemque episcoporum defendit speciali scripto R. D. Chaussier, Canonicus Metensis [De l'Origine Apost. de l'Égl. de Metz. Paris 1847.] .
[77] [De S. Florentino pauca] Ut autem a quo digressi sumus, ad Sanctam nostrum Florentinum revertamur, pauca, imo omnia, si nomen et qualitatem excipias, nobis invidit antiquitas. Hæc enim de primis Trevirensibus episcopis referunt Gesta Trevirorum [T. I., cap. XXVII, p. 41. Edit. Trev. 1836.] : Deinde (scilicet post S. Maternum) Auspicius Ecclesiæ regimen tenuit. Dein insignes per legitimas successiones, sanctitate et gratia pollentes, exstiterunt. Auspicio vir quidam nomine et meritis Celsus successit. Hic animo sublimis et genere clarus, non segnis, patriæ semper ingens affectu, pio honore actuque serenus. Celso successit Felix primus, Felici Mansuetus; tum præfuerunt Clemens, Moyses, Martinus primus, Anastasius, Andreas, Rusticus primus, Auctor primus, Fortunatus primus, Cassianus, Marcus, Navitus, Marcellus, Metropolus, Severinus primus, Florentinus Martinus secundus, Maximinus, Valentinus, quorum Octo ultimi (scilicet a Navito) etiam Tungrensi Ecclesiæ præfuisse noscuntur. Qui omnes diversis temporibus, non solum in propria provincia, sed et in extimis et ultimis industres et illustres, non solum confessione, quin et martyrio exsistentes regna etiam tyrannorum vicerunt. Qui videlicet episcopi omnes in ecclesia Sancti Eucharii sepulti esse creduntur. Quorum autem imperatorum vel consulum singuli claruerint temporibus, quosque vita eorum habuerit exitus, quotque singuli annis administraverint officium pontificatus, seu quantum quisque amplificaverit Ecclesiæ suæ reditus, quia totius Galliæ ab Hunis et Nortmannis facta abolevit eversio, nec a nobis lectoris cujusquam requirat exactio.
[78] [cæterum innotuere,] Apponimus tamen ea, quæ habet Christophorus Browerus in Annalibus Trevirensibus lib. III [Brower. Annal. Trev., t. I, p. 204.] : Severinus, Trevirensis Ecclesiæ sacrorum præses, quum nuper felici certaminis exitu, martyrii coronam meruisset, XXIV Octobris memoria sui in Ecclesiæ relicta, Florentium, quem et alio nomine Florentinum Martyrologia quædam prodidere, successorem reliquit. Is vero, quum non minus in episcopos sæviunt Galli populares quam Romani præsides, vix altero vertente anno pertractus in arenam pari fortitudinis laude palmam martyrii meruit. coliturque XVI Kal. Novembris. Dubitat quidem Hontheimius de martyrio S. Florentini [Prodr. Hist. Trev., t. I, p. 75.] , quia Metropolus, secundus ejus prædecessor, Martyr a quibusdam dicitur occubuisse anno Christi 303, quo tempore, teste Lactantio [De mort. Persecut., c. 15 et 16.] , cessaverat in Galliis persecutio adversus Christianos: merito quidem dubitaret Hontheimius, si recte se haberet, annus Metropoli emortualis 303; sed quoniam Gesta Trevirorum expresse fatentur ignorare se, quorum imperatorum vel consulum singuli episcopi claruerint temporibus, nihil certi pronuntiari potest de epocha, martyriove horum antistitum. Quocirca, donec meliora edocti, palmam martyrii S. Florentino cum Ecclesia Trevirensi adscribimus.
[79] [præter nomen et dignitatis successionem.] Demum coronidis loco exhibendam hic putamus insignem thecam reliquiariam Tungrensem, quæ partem notabilem ligni Sanctæ Crucis continet. Fuerat olim donarium istud a Leodiensibus ad Tungrenses missum in memoriam ac testimonium amoris et fraternitatis. Antica pars, quam solam hic edimus, constat duabus valvis, in quarum medio bini Angeli stantes thus adolere exhibentur. In Limbo vero sequentes leguntur versus:
Hoc salutaris tibi, Tungris, pignus amoris
Legia dat, lignum, cunctis venerabile signum.
In eodem limbo præter imagines, æri insculptas, quæ figuras ac historias ad S. Crucis mysteria pertinentes, exhibent, encausto multicolori depicta est series episcoporum, qui Tungris sederunt. Procedunt hoc ordine, omnes pontificalibus infulis ornati: Maternus, Navitus, Marcellus, Metropolus, Severinus, Florentius, Martinus, Maximinus, Valentinus, Servatius. Hic postremus, Tungris dirutis, episcopalem sedem Trajectum ad Mosam transtulit [Cfr. Act. SS. Belg., t. I, p. 245.] ; donec tandem sæculo octavo S. Hubertu episcopus Leodii sedere cæpit, ibique ad nostra usque tempora perseverat episcopatus.
DE SS. MARTYRIBUS BOLITANIS SEU VOLITANIS IN AFRICA.
Ex Kalendario veteri Carthaginensi.
SÆC. III VEL INITIO IV.
[Commentarius]
Martyres Bolitani in Africa (SS.)
A. T.
[SS. Martyrum memoria Carthagine.] Ad provinciam proconsularem, inquit Morcellus [Afric. Christ., vol. I, p. 104.] , Bolitanum sive Volitanum oppidum pertinuisse, Notitia indicat. Itaque non est ambigendum id esse quod Ptolemæus [Geogr., lib. IV, cap. III.] Vol appellat, et sub Carthagine fuisse tradit. Auxere oppidi famam Martyres Bolitani, quorum in Kalendario Carthaginiensi mentio est ad diem XVI Kal Nov., quorumque in festo sermonem ab Augustino habitum constat Carthagine in Basilica Gratiani. Est hic Sermo 156, alias 13 de verbis Apostoli [S. Augustini Op., t. V, col. 749 et seqq. Edit. Maur.] , cui in veteri codice Cisterciensium S. Crucis in Jerusalem de Urbe, ut referunt Maurini editores [Ibid. not. a.] , præfixa erant illa verba: Habitus in Basilica Gratiani die natali Martyrum Bolitanorum. Cæterum præter hanc annotationem et illam quæ in Kalendario Carthaginensi extat hisce verbis [Apud Mabillonium, Vet. Analect., p. 166, nov. edit.] : XVI Kal. Nov. Sanctorum Volitanorum, ex quibus colligimus hos Martyres cultum Carthagine obtinuisse, nihil est unde plura de iis cognosci queant, ut diligens rerum Ecclesiæ Africanæ scrutator Morcellus, ubi de illo Kalendario agit, significat [Op cit. vol. III, p. 265.] . Esse autem eos distinguendos a Mauritanis de quibus ad hanc diem agimus, ipsa Bolitanorum appellatio satis ostendit. Erat enim Bolitanum oppidum provinciæ, ut supra dictum est, Proconsularis, quam inter et Mauritaniam vasta interjacet Numidia.
DE SS. VICTORE, ALEXANDRO ET MARIANO, MARTYRIBUS, UT VIDETUR, NICOMEDIÆ.
ANNO FORTE CCCIII.
SYLLOGE.
Sancti Martyres in fastis antiquis Nicomediæ passi dicuntur; eosdem perperam sibi vindicant Hispani.
Victor, Mart. Nicomediæ (S.)
Alexander, Mart. Nicomediæ (S.)
Marianus, Mart. Nicomediæ (S.)
J. V. H.
[SS. Martyres juxta fastos videntur Nicomedienses;] Hi Sancti Martyres hac die in Vulgari Martyrologio Romano occurrunt, nulla indicata palæstra, aut mortis genere recensito, hisce verbis: Eodem die passio Sanctorum Victoris, Alexandri et Mariani. Luminis aliquid, licet incerti, affundunt Hieronymiana exemplaria apud Florentinium. Istic enim legitur: In Nicomedia Alexandri. Cui lectioni plane consentiunt Rhabanus et Notkerus [Apud Henr. Canis. Lect. Antiq., t. II, part. II, p. 344 et part. III, p. 181.] in suis sacris dyptichis. Apud Sollerium nostrum inter Auctaria Usuardina, v. g. Antverpiense maximum, Ultrajectinum, Leydense, Lovaniense, Danicum, Bruxellense etc. dicunt: In Nicomedia Natale Sanctorum Victoris, Alexandri et Mariani. Ex hisce verbis aliquatenus liquet Nicomediensem Martyrem Alexandrum socios passionis habuisse Victorem et Marianum; imo Petrus de Natalibus lib. XI cap. CXXX n. 293 Victorem episcopum appellat, quin tamen ullum hujus tituli afferat testimonium. Quum autem hi Sancti in Hieronymianis Fastis veniant ante Martyres Mauritaniæ, anno circiter 304 (ut videtur) passos, apparet eorum martyrium antecessisse; neque aliud probabilius invenio quam ut referatur ad annum 303, quo Diocletianus celebre decretum persecutionis Nicomediæ edidit.
[2] [Hispani, ficto Juliano decepti,] Atque hæc de SS. Martyribus dicta sufficerent, nisi hos sibi vindicassent quidam Hispani, qui Beatiæ (Baeza) illos adscribunt. Joan. Tamayus ad hunc diem dicit: Beatiæ in Hispania Bætica SS. Victoris episcopi Beacensis, Alexandri et Mutiani hujus urbis civium, qui pro catholicæ fidei exaltatione comprehensi, variis cruciatibus afflicti ad martyrii devenere coronam. In notis porro subjectis discutit Tamayus num Braccarensibus adjudicandus esset S. Victor episcopus, utpote qui in aliquibus Juliani codicibus Braccarensis scribitur, sed hac lectione rejecta, pro Beatiensibus omnino pronuntiat. Ast tota controversia aliud fundamentum non habet, quam Chronicum Pseudo-Juliani Archipresbyteri Toletani, figmentum scilicet sæculi decimi sexti in finem vergentis [Nicol. Anton. Biblioth. Hisp. Vet., t. II, p. 36 et seq.] . Cæterum Hispanicas fabulas jam suboluerat operis nostri parens Joan. Bollandus, quando reddit rationem, cur chronicorum hujusmodi tunc celebratissimorum usum non faciat in suis concinnandis commentariis [T. I Febr. Præf., p. XVII.] .
[3] [eosdem patriæ suæ vindicant,] Tacendum tamen non censeo, quæ narrat cit. Nicolaus Antonius in Schedis olim ad Hagiographos transmissis hodieque in bibliotheca regia Bruxellensi servatis [Catal. des Mss. de la Bibl. roy. de Brux. n. 8912.] , circa prætensam inventionem Sanctorum Corporum. Accedit, inquit, Beacensium persuasioni magnum aliunde, ut vulgus credit, auctoritatis pondus ex eo tempore, quo Francisco de Bilcher Jesuita ejusdem urbis communicante suis episcopo et civibus notitiam Beaciensium quorumdam Martyrum in Juliani Chronico extantem, cujus exemplum Ms. ab Hieronymo de la Higuera acceperat, in quibus Martyribus S. Victor episcopus cum sociis Alexandro et Mariano legebantur; re in examen doctorum plurium virorum deducta, rite placuit, ut horum et aliorum Sanctorum corpora, quæ servari et abscondi in quodam circa urbis murum terræ tractu, cum traditio oppidanorum vetus, tum signa ibidem luminum diversi generis a multis retro annis frequenter visa diu noctuque, ostendere videbantur, invocato Dei auxilio et effusa terra quærerentur. Cui fidelium religioni et pietati miros eventus respondisse publicis documentis inventorum scelettorum et ossium in fornacum vestigiis, inter cineres et carbones cum instrumentis martyriorum aliquando aliisque igne consummatorum a gentilibus Christianorum indiciis constat. De qua Sanctarum Reliquiarum inventione, uti publica religio fert, ab Eminentissimo Domino Balthasare de Moscoso et Sandoval, Præsule tunc temporis Giennensi atque inde Toletano, rite sancita, multis agunt ecclesiæ hujus Giennensis historici.
[4] [sed perperam, ut ostenditur;] Nihil horum tamen, quibus fides a nobis exhibetur jure debita, persuadere poterit Victorem hunc, de quo agimus, Beaciensem fuisse episcopum, neque de ejus et sociorum corporum, inter alia, constare inventione, nisi prius constat Juliano, rei auctori et quo solo ea nititur, sua etiam fides: potuit enim ex falso nasci veræ rei manifestatio, et ex Juliani mendaciis pia oriri Beaciensium civium persuasionis antiquæ de passis in eo loco Martyribus confirmatio. Et quid vetat Juliani artificem ex hac eadem persuasione, quam noverat vivam ad hæc usque tempora, perductum fuisse, ut religioni adhuc obscuræ, tenebrasque palpanti, advocatis aliunde gentium martyribus, veluti lumen immittere se posse, quod numquam non alias credidit, arbitraretur. Hujus rei exemplum dedit luce clarius idem auctor Dextrum fingens, post a terra egestas Ilipulitani Granatæ urbis montis plumbeas laminas cæteraque cimelia, totius rei mentione et facto antiquo Dextri ore expressis. Hucusque Nicolaus Antonius pro more suo docte et solide.
[5] [cultum tamen in Giennensi diœcesi obtinent.] Cui tamen libuerit horum Martyrum Acta, qualia apud pseudo-Julianum extant, legere, illa in cit. Tamayo ad hunc diem reperiet: nobis vero non vacat ejusmodi fabulas typis excudere: si fides hisce adhibetur, sub Mahumetanis passi fuerint nostri Martyres circa annum Christi 740, ut evolvit Tamayus. Nihilominus ecclesia Giennensis officium recitat horum Martyrum, sine alio, ut loquitur Henricus Florez [Espan. Sagr., t. XII, p. 423.] in sua Hispania sacra, fundamento, quam testimonium pseudo-Juliani; de quo qui plura cognoscere avet, adeat jam sæpe laudati Nicolai Antonii opus cui titulus, Censura fabulosarum historiarum, hispano idiomate conscriptum [Censura de historias fabulosas obra postuma de D. Nicolas Antonio.] .
DE SS. MARTYRIBUS MAURITANIS NINO, VICTORIA SEU VICTORE, NOBILITANO SEU JUBILITANO, MAURI TANO SEU MARIANO, LUCIO, CITTINO SEU TINNO, CRESCENTIANO, RUFFINIANO, DONATO, DEFENSORE, RUSTICIANO, SERVILIANO, SOCRATO SEU SOCRATE, VENERIA SEU VENERIO, JANUARIO, MUSTOLO SEU NEUSTULO, QUINTASIO, MEMMA SEU MEMMIA, YZITIANO SEU ZIDIACO, PRIMA, DONATA, SEVERA, VICTORIA, BASILLA, MAGNILIO.
ANNO FORTE CCCIV.
SYLLOGE.
Memoria Sanctorum Martyrum in Fastis sacris.
Ninus, Martyr in Mauritania (S.)
Victoria aut Victor, Martyr in Mauritania (S.)
Nobilitanus seu Jubilitanus, Martyr in Mauritania (S.)
Mauritanus seu Marianus, Martyr in Mauritania (S.)
Lucius, Martyr in Mauritania (S.)
Cittinus seu Tinnus, Martyr in Mauritania (S.)
Crescentianus, Martyr in Mauritania (S.)
Ruffinianus, Martyr in Mauritania (S.)
Donatus, Martyr in Mauritania (S.)
Defensor, Martyr in Mauritania (S.)
Rusticianus, Martyr in Mauritania (S.)
Servilianus, Martyr in Mauritania (S.)
Socratus seu Socrates, Martyr in Mauritania (S.)
Veneria aut Venerius, Martyr in Mauritania (S.)
Januarius, Martyr in Mauritania (S.)
Mustolus seu Neustolus, Martyr in Mauritania (S.)
Quintasius, Martyr in Mauritania (S.)
Memma seu Memmia, Martyr in Mauritania (S.)
Yzitianus seu Zidiacus, Martyr in Mauritania (S.)
Prima, Martyr in Mauritania (S.)
Donata, Martyr in Mauritania (S.)
Severa, Martyr in Mauritania (S.)
Victoria, Martyr in Mauritania (S.)
Basilla, Martyr in Mauritania (S.)
Magnilius, Martyr in Mauritania (S.)
J. V. H.
[SS. Martyrum memoria in fastis sacris;] Sanctorum manipulus, cujus hodie memoria in laterculis Hieronymianis exsistit atque inde in aliquot aliorum Marlyrologia et Auctaria defluxit, aliud sui monumentum non reliquit quam certaminis sui palæstram, Mauritaniam, nuda pugilum nomina et invictæ fortitudinis exemplum. Ast variant codices in recencendis tum Martyrum numero, tum nominibus. Rhabanus et qui eumdem hic fere exscribit Notkerus [Henr. Canisii Antiq. Lect., t. II, part. II, p. 344 et part. III. p. 181.] septem solum nomina referunt, scilicet: Nini, Victurii, Nobilitani, Mauriani, (Notker Mariani), Lucii, Mittini et Crescentiani. Auctarium Usuardi Rosweydinum apud Sollerium habet: In Mauritania, Mariani et Maximi cum aliis XXIII. Grevenus in Usuardo suo idem habet initium, post Maximum tamen addens Ninum, Lucium, Sacratum, Venerum, Primam, Donatum, Victoriam, Basillam, et alios. Florentinum solum Ruffinianum memorat. In Auctario Wandelberti [Ap. d'Achery, Spicileg., t. II, p. 54. Edit. nov.] legitur: In Mauritania natale Sanctorum Donati et Des … (forte Defensoris). In auctariis partim in his, partim in illis Bedæ [Act. SS., t. II Martii, p. XXXV.] veniunt: Donatus, Nobilitanus (al. Nenilucius), Crescentianus, Defensor, Rusticianus, Socratus, Venerius, Prima, Donata, Victoria, Basilla. Est quoque diversitas non parva inter Florentinii vetussissimum Hieronymianum apographum, quod in hodiernis fastis magis accuratum reliquis existimat laudatus scriptor. Suffecerit nobis illud exemplar cum, Corbejensi S. Hieronymi Martyrologio a Luca d'Achery edito [Spicil., t. II, p. 20. Edit. Paris. 1723.] conferre. Textum e Florentinio desumo, variantes lectiones singulis nominibus e Corbejensi codice subnecto. In Mauritania, Nini, Victoriæ (Corb. Victuriæ), Nobilitanæ (Corb. Nobilitani), Mariani (Corb. Mauritani), Luci, Cittini (Corb. Citini, Rhab. et Notk. Mittini), Crescentiani (Corb. Criscentiani), Rufiniani (Corb. Rufiani), Donati, Defensoris, Rusticiani, Serviliani, Socrati (Corb. Sacrati), Veneri (Corb. Veneriæ), Januarii, Mustoli (Corb. Mustulæ), Quintasi, Memmæ, Yzitiani (Corb. deest), Primæ, Donatæ, Severæ, Victoriæ (Corb. Victuriæ), Basillæ (addit Corb. Magnili). In Usuardi Auctariis Maximum (nisi forte loco Magnilii sit) addi animadverterit lector; verum ego non video quo ex fonte manarit.
[2] [nomina et tempus passionis.] In titulo hanc secuti sumus normam ut omnia nomina efferremus quæ in antiquissimo Florentinii apographo occurrunt; quum vero ex aliis codicibus æstimarit Florentinius et post eum Morcellus [Martyrol. Afric. in Africa Christiana, t. II, p. 373.] nomina nonnulla esse immutanda, immutationes has secundo loco posuimus, addita particula seu. Adscripsimus hos SS. Martyres anno forte 304, quoniam Morcellus [Ibid., tom. cit., p. 192.] imprimis ex testimonio Eusebii [Hist. Eccles., lib. III, cap. VI.] deinde ex allatis pluribus exemplis ostendit tunc temporis in Africa potissimum et Mauritania ingentem numerum Martyrum fuisse. Cæterum de persecutione ineunte sæculo IV sæviente videantur obviæ historiæ ecclesiasticæ, ante omnes vero Africa Christiana Morcelli.
DE S. JOANNE COLOBO SEU PARVO, EREMITA DESERTI SCETIS IN ÆGYPTO.
SÆCULO V INEUNTE.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Joannes Parvus seu Colobus, eremita in deserto Scete in Ægypto (S.)
E. C.
§ I. Deserti Scetis status antiquus et hodiernus. Arbor Obedientiæ. Monasterium S. Joannis Parvi.
[Notitia] Scete, alias Scitis, Scythis, Ptolemæo Sciathis et Scethiaca regio, solitudo est Ægyptum inter et Libyam, de qua jam sæpe in Actis Sanctorum sermo fuit, exempli causa ad XVII Januarii in Vita S. Antonii, ubi totius Ægypti divisio antiqua traditur [T. II Jan., p. 108, n. 3.] . Ægypto a plerisque ista regio tributa fuit, sed qui Sceten incolebant extra Ægyptum se degere arbitratos esse docebunt quæ ex Vitis Patrum loco mox indicato collecta fuere. Notant La Croze et Jablonski [Opuscula, t. I, p. 311. Voces Ægyptiacæ.] vocabulum Scete vel potius Schihet, ut Ægyptii scribebant, significare trutinam cordis, ex Assemano scilicet in cujus Bibliotheca Orientali codici cuidam Nitriensi talis interpretatio apponitur [T. I, p. 563.] . Quamquam Schihet proprie ejusdem solitudinis montem, in quo S. Macarii monasterium ædificatum est, ex eruditissimi Mingarellii observatione designare videtur, ipsum vero desertum circumjacens Scythes vel Scythis Coptice vocatum est. In scriptis Copticis (nam ea lingua græcis fere characteribus utitur) σκυθης et σκυθις appellatur [Jablonski, l. c.] . Recte igitur a Cassiano, qui aliquandiu in hoc deserto habitavit, Scythis dictum est; græci vero communiter scribunt σκήτη. Invisit hanc solitudinem anno 1712 Pater Claudius Sicard S. J. in Ægypto Missionarius, antiquitatum Ægyptiacarum scrutatoribus minime ignotus, cujus luculenti Commentarii inter Missionariorum epistolas tomum pæne integrum occupant [Lettres edit. et cur., t. V. Edit. 1810.] . Ut vero non antiqui solum, sed hodierni etiam status hujus solitudinis notitia in Actis nostris non desit, quædam ex prædicti Missionarii et aliorum relatione compendio excerpam.
[2] [deserti Scetis.] Loca tria a se invicem distincta seculo quarto et sequentibus ab anachoretis incolebantur nempe desertum Scetis, mons Nitriæ [T. II Octob., p. 413, n 1.] quem S. Ammon primus incoluisse dicitur, et locus Celliorum [Ibid., n. 2 et p. 417, n. 21 et 22.] quem Ruffinus decem fere a monte illo millibus distantem dicit, Cassianus autem collat. 6, cap. I: Qui locus, inter Nitriam ac Scythin situs et a monasteriis quidem Nitriæ quinque millibus distans, octoginta millium (Cfr. infra n. 8 et 9.) solitudine ab eremo Scythi, in qua commorabamur, interveniente, discernitur. Verum Cassianus hic de vico Nitriæ et vicinis locis mihi locutus videtur, non vero de monte, qui ut eum exhibent tabulæ in Expeditione Ægyptiaca anno 1799 exaratæ, inferius ad Septentrionem situs est. Scribit etiam Palladius cap. LXIX apud Rosweydum, monachos in Nitria aliquando tertio et quarto lapide a se invicem distantes vixisse. Atque ita difficultas evanescit quam in his conciliandis multi repererunt. Sed ne in longiorem discussionem hic abducamur, ista locorum distinctio hodie non ita viget. De universo deserto scribens memoratus P. Sicard: Famosum est, inquit, itineribus Sanctarum Paulæ [Cfr. Acta ad 26 Januarii.] et Melaniæ, et monachis ultra quinquies mille, qui simul ibi habitarunt. Eminuere inter hujus deserti incolas Sancti Viri Ammon (de quo in Actis ad VI Octob.), Arsenius (XIX Julii), Moyses Æthiops (XXVIII Aug.), Ephræm, Apollo, Pambo (I Julii), Serapion, Pœmen (XXVII Aug.), Daniel et Joannes Parvus, de quo nobis hic agendum est.
[3] [Ejus monasteria hodierna.] Alios nonnullos Scetenses seu Nitrienses Sanctos qui similiter in Actis nostris dati fuere hic prætermitto, sed omittendus non est S. Macarius senior (XV Januar.), cujus hodieque monasterium aliquod Scetense nomen gerit et adjacens regio desertum S. Macarii dicitur. Ex tot monasteriis quæ illic olim florebant, anno 1712 nonnisi quatuor exstabant. Similiter in expeditione Gallica anni 1799 quatuor reperta sunt in iisque simul sumptis monachi 59; qui numerus major est illo quem P. Sicard offenderat [Cfr. Mémoire sur la vallée des lacs de Natroun, par le général Andréossy, in op. Description de l'Égypte, t. XII, p. 23 et seqq. 2e édit. Paris 1822.] . Eadem quatuor cœnobia enumerantur anno 1820 ab H. Von Minutoli [Reise zum Tempel des Jupiter Ammon, Berlin 1824, p. 195.] . Sunt autem hæc: primum S. Macarii, quod etiam Sciathis, arabice Askyt dicitur et secundum P. Sicard unius diei itinere a Nilo distat, ad 30o 13' fere latitudinis; secundum Nostræ Dominæ Syrorum, quod Syri monachi olim incoluerunt dimidii diei itinere seu quinque circiter leucis horariis ultra primum situm est, Occidentem et Septentrionem versus, ad latit. 30o 17'; tertium abbatis Bischoï, (Anbabichay et Abisay) qui etiam Pesoës [Assemani bibl. Orient., t. I, p. 41 et 305.] et a Palladio cap. XV Pæesius vocatur, a præcedenti distat tantum duplici sclopeti jactu. Quartum denique est monasterium Græcorum, Elbaramous, Baramays vel Piromaus, quæ corrupta sunt ex articulo Arabico el, vel Coptico pi, et Romaous; Græci enim Constantinopolitani sæpe Πωμαίοι nuncupati fuere. Juverit distantias etiam ex Andreossy adscribere: A monasterio Græcorum ad monasterium Syrorum metra 9258; a posteriori ad Anba Bichay metra 444; a monasterio Syrorum ad monasterium S. Macarii leucas 3 horarias.
[4] [Ibi innumera monasteria antiquitus.] Singula monasteria et monachos qui illic degebant curiosissime noster Missionarius jam laudatus describit, sed omissis his omnibus, quæ suo loco legi possunt, referam solum verba quibus, coram ruderibus circum monasterium S. Macarii jacentibus, ipse monasterii abbas, quem comitem itineris habuit, eum allocutus est: “In hoc deserto Scete, inquit, et in Monte Nitriæ quem procul conspicis ad Septentrionem, tot olim numerabantur monasteria quot dies in anno sunt; rudera hæc eorumdem reliquiæ sunt, et quæ hic pedibus calcas ad hunc usque diem Castellum Virginum dicuntur, quia in eo feminæ, monasticum institutum amplexæ, degebant. Cumque stuperem, inquit P. Sicard, tot ibi monachorum habitacula fuisse, “pergamus, respondit ille, et multo plura videbis.” Reapse cum per horas tres aut quatuor iter fecissemus, vidi plusquam quinquaginta monasteria ab invicem diversa, sed collapsa jam et fere dejecta.
[5] [De arbore obedientiæ] Ibi iterum abbas: “Nonnisi partem vides ruderum monasteriorum multo plurium quæ fidelium pietas in hoc asylo pœnitentiæ olim exstruxerat. Deinde subjungit narrationem, quæ cum ad Sanctum nostrum spectet, nequaquam omittenda est: Aspice arborem hanc, vocatur arbor obedientiæ et a duodecim sæculis cunctis tempestatibus resistit et aggressionibus ferarum et Arabum; nunc Cratægus * est, sed olim siccum baculum fuit ab Abbate Pœmene in hac sterili et fervida arena defixum. Hic abbas quondam celebri Joanni Parvo mandatum dederat ut baculum quotidie irrigaret; quod morigerus ille monachus constanter per duos annos præstitit. Permittente Deo, ut servi sui, perseverantem obedientiam remuneraret, baculus radices emisit, deinde ramos et folia pulcherrima qualia ipse coram te vides. In prodigii memoriam arbor a virtute obedientiæ nuncupata est.”. Admiratus sum hanc arborem, inquit P. Sicard, quam reapse pulchræ frondes ornant et quæ quotannis ingentem copiam fructuum præbet.
[6] [varia] Miror ego Missionarium nostrum de tanta arboris vetustate nullum dubium protulisse, ideoque nec ego id faciam. Cæterum quæ in Vitis Patrum referuntur (infra n. 1) plane conformia sunt, dempto tamen nomine abbatis Pœmenis quod ibi desideratur. Wanslebius, qui anno 1672 iter Ægyptiacum instituit, ait se in veteri codice Arabico de septem monasteriis in deserto S. Macarii legisse [Relation d'un voyage en Égypte, Paris 1677, p. 277 et seq.] ; quæ dum recenset, appellat eadem quatuor quæ P. Sicard, cum hoc tamen discrime quod insignit quartum monasterium titulo SS. Maxime et Thimothei, qui apud P. Sicard [Lettres édifiantes, t. V. p. 36.] filii cujusdam nobilis Græci dicuntur. Insuper adjungit monasteria S. Joannis Parvi, qui Hegumenus dictus est, Amba-Moyse et Amba-Kema. Et quod propius ad rem præsentem attinet, nonnulla addens ex relatione cujusdam viri, qui in uno ex his monasteriis abbatis munere functus erat: In monasterio Joannis Parvi, inquit, quod nunc pæne collapsum est, arbor cernitur, quæ ex baculo ejusdem Sancti miraculo excrevit, quando nempe ex mandato superioris sui illud plantavit et irrigavit. Quapropter hodieque monachi arborem appellant Scieigiaret ittaa, seu Arborem obedientiæ. Monasterii S. Joannis Parvi meminit etiam codex Arabicus anni 1691 apud Eminent. Maium in Collectione Scriptorum veterum [T. IV, p. 194.] : Hic benedictus liber, inscriptus Sancto magno Simeoni, filio Cholaili, monacho monasterii Sancti patris Joannis Exigui vallis Habib, in deserto Scetensi etc. Similia habet codex alter anni 1580 [Ibid., p. 195.] . Quænam vero sit illa vallis Habib habemus ex Renaudotii Historia Patriarcharum Alexandrinorum [P. 167.] , in qua Calendarium aliquod Copticum ad XIII Januarii sic habet: Consecratio ecclesiæ S. Macarii in Chiha Scetis (de his nominibus vide n. 1. supra), et subjicit Renaudotius: Ita vocari desertum quod vulgo S. Macarii dicitur, et vallem Habib, seu Natron, quæ est Nitria veterum, docet nos Makrizius in Ægypti descriptione. Cœnobium igitur S. Joannis inter Cœnobia Nitriensia numerari potest, et nihilominus in deserto Scetis situm dicitur.
[7] [testimonia.] Testimoniis præcedentibus de arbore obedientiæ aliud addam antiquissimum, Postumiani scilicet, qui ab anno 402, ut plerisque videtur, per triennium Africam, Ægyptum et Palestinam peragravit, et Gallo cuidam ac Sulpicio Severo, in hujus Dialogis, iter suum enarrat [Sulpicii Severi Dialog., d. I, § XVIII.] : Duo vobis referam, inquit, incredibilis obedientiæ admodum magna miracula, licet suppetant plura recolenti: sed ad excitandam virtutum æmulationem cui pauca non sufficiunt, multa non proderunt. Ergo cum quidam, sæculi actibus abdicatis, monasterium magnæ dispositionis ingressus suscipi se rogaret etc.… In eodem autem monasterio factum id quod dicturus sum, recenti memoria ferebatur. Quidam itidem ad eumdem abbatem recipiendus advenerat: cum prima ei lex obedientiæ poneretur, ac perpetem polliceretur ad omnia vel extrema patientiam, casu abbas storacinam virgam jampridem aridam manu gerebat; hanc solo figit, atque illi advenæ id operis imponit, ut tamdiu virgulæ aquam irriguam ministraret, donec; quod contra omnem naturam erat, lignum aridum in solo arente viresceret. Subjectus advena duræ legis imperio, aquam propriis humeris quotidie convehebat, quæ a Nilo flumine per duo fere millia petebatur: jamque emenso anni spatio labor non cessabat operantis et de fructu operis spes esse non poterat; tamen obedientiæ virtus in labore durabat. Sequens quoque annus vanum laborem jam adfecti fratris eludit. Tertio demum succedentium temporum labente curriculo, cum neque noctu neque interdiu aquarius ille cessaret operator, virga floruit. Ego ipse ex illa virgula arbusculum vidi, quæ hodieque in atrio monasterii ramis viren tibus quasi in testimonium manens, quantum obedientia meruit et quantum fides possit ostendit.
[8] [Postumianus in Sulpicii Severi Dialogo I,] Omnia hic cum iis quæ de S. Joanne parvo narrantur (infra in Apophthegmate I) apprime conveniunt, præter distantiam duorum millium a monasterio ad Nilum. Scio desertum Scythin a Cassiano ad octoginta usque millia a Celliis et a Nitriæ monte protendi (Supr. n. 2), sed id sumendum, ni fallor, ab eodem monte usque ad lacum Mœridis, non vero Nilum et Memphim versus. Quamobrem, licet certum mihi non sit ibi plantatum baculum fuisse, ubi Patri Sicard ruinosum monasterium S. Joannis Parvi a Coptico abbate S. Macarii monstratum fuit, arbitror locum in quo id contigit, in tanta Nili proximitate statui non posse. Etenim in eodem Apophthegmate proxime citato, legitur, adeo procul abfuisse aquam, ut S. Joannes vespere pergeret ac mane reverteretur. Verum an ideo censendum duplex hujusmodi contigisse miraculum, quin quidquam in utroque diversum sit, præter aquæ distantiam? Malo hic mendum in indicanda distantia aut flumine, a Postumiano admissum dicere, quod posterius de flumine, video etiam Tillemontio præplacere [Mém. 1705. t. X, p. 800.] . Quod vero idem scriptor sibi objicit, in eremo non facile monasteria admittenda esse, cum tamen in monasterio arborem obedientiæ se vidisse Postumianus testetur, illud ipsemet fidenter solvit, dicens monasterium de quantulacumque monachorum habitatione acceptum fuisse.
[9] [de S. Joanne Parvo] Præterea universa regio a Mœride palude usque ad Nitriæ montem, aliquando Scete vel Scythiaca regio audivit, ita ut mons Pherme, in quo Palladius cap. XXIII. Monachos quingentos vixisse scribit, lacus etiam Nitrienses et Nitriæ vicus sub eadem appellatione venerint. Non est igitur dubitandum in Scete monasteria fuisse, aut saltem Lauras' (id est, cellas multas circa ecclesiam aliquam ædificatas, nec ita a se invicem distantes), non qua ad meridiem vergit, quæ pars præ cæteris eremus dicta est, et incolebatur ab eremitis in cellulis segregatis, vel ab anachoretis illis qui sine ullis tabernaculis nullo umquam certo loco consistebant [Sulpic. Sever. Dial. I, § XV.] , non in ea parte, inquam, sed versus septentrionem, in vicinia lacuum Nitriensium. Scribit tamen Cassianus in eremo Scythi, id est ut ex eodem colligo (supra n. 2 et 8), ad regionis Scythiacæ extrema, versus meridiem, quatuor ecclesias fuisse, quæ etiam cum cellis adjacentibus facile monasteria dici potuissent [Cfr. infra n. 14.] . Ex quibus palam fit nullo fundamento niti, quod a Tillemontio objectum est. Quod si quis narrationem Patris Sicard diligenter sequi voluerit, reperiet monasterium S. Joannis Parvi inter S. Macarii et abbatis Bischoi sive Pesois monasteria situm fuisse, sed huic multo proprius atque a majori lacu Nitriensi, quem idem missionarius postea invisit, non nisi tribus aut quatuor leucis et vix una fortasse a proximo minore dissitum. Antequam autem ad Sancti nostri ætatem indagandam, cultumque legitimum stabiliendum progrediar, aliud quod ab erudito Sulpicii Severi editore Hieronymo de Pratis objicitur [Veronæ, 1741, t. I, p. 363.] , præterire non debeo. Asserit ipse in observationibus suis, Postumianum in Scete nunquam versatum esse, et consequenter quæ de arbore prodigiosa ab eodem narrantur, S. Joanni Parvo tribui non posse. Asserti probationem reperire non potui, cumque videam rem Tillemontinm etiam latuisse, puto hic proferenda esse quæ isti sententiæ adversantur.
[10] [locutus videtur.] Quid igitur obstat, dum Postumianus a monte Sina ad Nilum regressus monasteria ex utraque parte lustravit [Ibid., § XVII,] , eum ad celeberrimum desertum Scetis et ad Nitriensia monasteria devenisse? Annum integrum et septem fere menses intra solitudines constitutus exegit … duo Beati Antonii monasteria adiit, ad eum etiam locum, in quo beatissimus Paulus primus eremita est diversatus accessit, rubrum mare vidit, jugum Sina montis ascendit et a Sina monte digressus ad Nilum flumen regressus est, cujus ripas frequentibus monasteriis consertas, utraque ex parte lustravit [Ibid., § XVI – XVII.] . His expositis refert duo admirabilis obedientiæ exempla uti habes supra n. 7. Quidni ergo ea in Scete vidisset? Quidni loca visitasset de quibus Cassianus [Collat., I. cap. I.] : in eremo Scythi … monachorum probatissimi patres, et omnium Sanctorum morabatur perfectio? Opponetur fortasse tum inter Theophilum Alexandrinum Patriarcham et monachos Nitrienses dissidia fuisse, quam ob causam Postumianus primum Alexandriæ commorari noluerat [L. c. § VIII.] . Sed nonne illuc postea reversus est et aliquamdiu remansit [§ IX.] ? Præterea scribit Sozomenus anno jam 403 pacem Scetensibus sive Nitriensibus monachis redditam fuisse [Edit. Paris. 1618 p, 780.] . Verum quod me maxime movet, locus ille est, ubi librum Sulpicii de Vita S. Martini jam Ægyptum, Nitriam, Thebaida ac tota Memphitica regna transivisse asseverat [§ XXIII.] . Si enim monachorum perturbatio ob Origenismi accusationem adhuc perstitisset, et propterea loca celeberrima, ubi Sulpicii opusculum legebatur, Postumianus non potuisset invisere, quum cetera omnia visitarit, omissæ visitationis causas non depromere nequibat. Hæc autem omnia, si minus rem absolute conficiunt, at ostendunt certe, in Dialogo I Sulpicii Severi nihil obstare, quominus narratio Postumiani S. Joanni Parvo applicari possit.
[Annotata]
* un alizier.
§ II. Quandonam S. Joannes Parvus floruerit. Distinguitur a Joanne œconomo Scetis. De cultu ejusdem.
[Num in Sceti sub S. Pœmene vixerit.] De vita S. Joannis Parvi, præter dictamina et egregia exempla virtutum, uti infra recudentur, pauca admodum innotuere. Hic tamen omitti non debet Synaxarium aliquod ex Martyrologio Coptitarum, quod in gratiam P. Melchioris Inckoffer S. J., anno 1633, interpretatus est Romæ Simon Moysis Maronita, et Collegii Maronitici ibidem alumnus. Martyrologium istud anno 1698 Romæ acceptum P. Janningus ad Musæum Bollandianum detulit, in quo hodieque asservatur. Porro ad diem 17 Octobr. sequens inibi legitur Synaxarium: Sanctus Abu (seu Abbas) Jahnas parvæ staturæ, qui per manum Angeli accepit habitum monasticum, cui etiam Angeli dederunt septem coronas, et posuerunt eas super caput illius propter patientiam ejus et pœnitentiam quam faciebat; et in signum Sanctitatis ejus, dedit illi pater Bamuihe (forte Pœmen) lignum siccum et dixit illi: planta illud et riga, ut frondescat; et ita fecit, plantavit istud lignum siccum et rigavit per spatium trium annorum, et produxit frondes virides, et fecit fructus, et ille pater accepit ex fructibus illius, et adivit reliquos patres senes dicens: Accipite et manducate de fructibus obedientiæ. Deus autem ante diem transitus ejus misit ad eum Sanctum Antonium magnum et Mariam, ut annuntiarent ei felicem transitum, et fecerunt, et post paucos dies acceperunt Angeli Dei animam ejus in cœlo. Ac multa miracula fecit et Dominus glorificavit illum. Cujus ætatis sit Martyrologium illud Copticum, aut quam fidem mereatur, non novi. Ex apophthegmate primo patet S. Joannem in deserto Scete sub Thebæo quodam sene vitam eremiticam auspicatum esse, et si credendum est Coptitæ abbati S. Macarii, qui P. Sicard comitatus est (supra n. 4), senex ille Thebæus diversus non est a S. Pœmene, cujus Acta olim data sunt in Opere nostro ad XXVII Augusti, idemque ex recitato Synaxario, ob nominum similitudinem, colligere pronum est. Qua in re, licet Pæmenem Thebæum fuisse nuspiam legatur, nihil est fortasse quod magnopere repugnet. In Apophthegmate quidem XIII et aliis nonnullis, ipse S. Pœmen S. Joannis Parvi practica dictamina refert, ex quo concludi potest hunc ante illum e vita cessisse; verum cum S. Pœmen ultra centum annos vixisse dicatur [T. VI Augusti, p. 28, n. 17.] , potuit jam senex S. Joannem discipulum habuisse et eidem nihilominus fuisse superstes. Attamen nomen Pœmenis in historia arboris obedientiæ forte intrusum est, idque exinde fieri potuit, quod Sanctus ille locis plurimis in Apophthegmatis Patrum de S. Joanne Parvo locutus feratur, aliorum vero qui ejus doctrinam, aut præclaras virtutes celebrarunt, nomina non exprimantur.
[12] [Quandonam floruerit.] De ætate qua S. Joannes floruit, statui solum potest eum ante S. Pœmenem, id est ante annum 450 meritissimæ asceseos æterna præmia suscepisse. Ex Apophthegmate XV et aliis colligitur ad senectutem eum pertigisse, cumque et ipse sermones factaque senum ac patrum Scetensium referat [Infra, passim.] , recte asseritur eum ex primis non fuisse deserti habitatoribus. Ex quibus verisimile fit circa initia seculi Quinti S. Joannem Parvum floruisse. Congruit id quidem optime cum eo quod Postumianus narrat de arbore obedientiæ, quando in Ægypto versabatur, anno verisimiliter 403, prodigium recenti memoria factum fuisse; nequeunt tamen in hunc modum incerta incertis fulciri. Sententiam magis firmat fortasse Ruffinum sive S. Petronium, Palladium, Cassianum, quorum omnium itinera ante annum 400 contigerunt [Tillemont Mém. t. XI. p. 514, t. XII, p. 658.] de S. Joanne Parvo nullibi mentionem inducere. Cassianus quidem de S. Joanne Lycopolitano obedientiæ exemplum narrat in quibusdam simile, sed in aliis ita diversum, ut Sancto nostro applicari, vel potius a Joanne Lycopolitano ad nostrum translatum videri nullatenus possit. Legi illud potest in Actis ad XXVII Martii [T. III Martii, p. 698.] , atque obiter hic moneo Joannem illum celeberrimum Eremitam juxta Lycopolim in Thebaide, eumdem esse qui in Vita SS. Cyri et Joannis a S. Sophronio adornata, voce Coptica Senuphius, id est Propheta, dictus est [T. II Januar., p. 1087, n. 19.] . Id enim sufficienter demonstravit Antonius Georgius in Præfatione ad Fragmentum Evangelii S. Johannis Græco-Copto-Thebaicum [Romæ 1789, in-4o, p. CLV et seqq.] , simulque advertit in eodem loco Actorum SS. Cyri et Joannis vitiose scribi Scete pro Siut; Siut autem ipsam Lycopolim designare. Quæ videsis apud ipsum copiosius exposita.
[13] [Num a Joanne œconoms Scetis] Miror Tillemontium, qui admittit Postumianum de Joanne Parvo loqui, hunc a Joanne œconomo in eremo Scythi, seu qui ibidem diaconiæ præsidebat [Cassian. Instit., l. V, c. XXXX et Coll. 21, c. I.] , diversum non autumare. Ait enim Postumianus prodigium recenti memoria evenisse, cumque ex Apophthegmate I et ex ipsis Postumiani verbis (“Quidam ad eumdem abbatem recipiendus advenerat”), maxime vero simile sit S. Joannem Parvum initio vitæ religiosæ tantum obedientiæ exemplum præbuisse, et aliunde constet Joannem Scetensem œconomum vita functum esse ante annum 400, si is idem esset cum præcedenti, ex baculo excrevisset arbor circa 360 aut 370, præsertim cum diversis locis S. Joannes Parvus Abbas et Senex nuncupetur. Quidni igitur Palladius, Cassianus et auctor lib. II et III inter Vitas Patrum obedientiæ prodigium, ejusque vivacem testem arborem commemorassent? Præterea Joannem Scetensem œcononum in diaconiæ officio vitam explesse, patet ex Cassiano, ubi de Theona quodam scribit [Coll. 21, c. IX] : Confestim omni mundana facultate nudatus, ad monasterium pervolavit. Ubi in brevi tanto splendore sanctitatis et humilitatis enituit, ut beatæ memoriæ Joanne ad Dominum ex hac luce migrante, Sancto quoque Helia, viro qui haud minor decessore suo fuit, similiter decedente, tertius Theonas, universorum præelectus judicio, in diaconiæ eis dispensatione successerit.
[14] [dicersus sit.] Ex quibus primum deducam Joannem Scetensem œconomum, in monasterio œconomum fuisse, et consequenter, ut n. 8 et 9 jam dictum, nullatenus dubitari posse quin in Scete fuerint monasteria. Sed cum simul inde perspicuum sit eum in Scete supremum diem obiisse, videtur aliud argumentum diversitatis, ex eo quod in Calendariis quibusdam Copticis de S. Joanne Parvo legitur, desumi posse. In Synaxario seu Martyrologio ecclesiæ Alexandrinæ Coptitarum, auctore Michaële episcopo Atribæ et Meligæ in Ægypto inferiore, qui claruit circa an. 1425, ad XX mensis Baba, id est ad XVII Octobris, annuntiatur requies Sancti Johannis exigui, et addit Eminentissimus Maius compendiose ex Synaxario ut in Codice suo Arabico legebatur: Abbatis Tabbennensis, qui in deserto Scetensi monasticum institutum professus, pluribus miraculis claruisse dicitur. Ejus corpus in ecclesia monasterii S. Mennæ in Ægypto hodie adservari auctor testatur [Veter. Script., t. IV, p. 98.] . Quo usque hæc vero consonent non bene novi, sed S. Joannem Parvum in Scete vitam non finivisse confirmari videtur ex eodem Martyrologio ad XXIX Messori, sive XXII mensis Augusti: Translatio corporis Sancti Johannis exigui abbatis in Scetem, eademque, præter locum in quo translatio facta est, in Calendario æthiopico apud Ludolfum leguntur [Ad histor. æthiopicam Commentarius, p. 395.] . Quibus omnibus innixi merito S. Joannem Parvum a Joanne æconomo diversum statuemus.
[15] [Cultus ex synaxariis] Nunc quoniam Martyrologia proferre cæpimus, de cultu ex iisdem aliisque monumentis breviter agendum est. In Martyrologio quodam Coptico cujus Calendarium semestre, duobus abhinc sæculis, Romæ in Collegio Maronitico Bollandianis traditum est, ad XVII Octobris adscribitur obitus Joannis Parvi eremitæ. Nondum bene noverant iidem Joannem nostrum, cum ad XXVII Martii in Joannis ex Lycopoli sive Senuphii Acta commentantes, de eodem hic agi autumarunt; verum utriusque diversitas ex n. 12, et ex toto hoc Commentario jam liquido constat. Joannis Parvi itidem mentio fit in Calendariis Copto-Arabicis a Seldeno publica luce donatis [De Synedriis Ebræor. Francofurti 1696 p. 1308 et 1320.] : XVII Octobris: Sancti patris Johannis … sed quædam desiderantur. Puto autem mendose ibidem in altero Calendario eidem diei affigi sequentia: Martyrium Joannis, nam martyrem non fuisse S. Joannem Parvum patet, cum ex tempore quo vixit, tum ex silentio omnium monumentorum. Præterea monet Ludolfus multa in his Calendariis, a Mahumetano quodam exaratis, vitiosissime exprimi. Habet is solum in Calendario suo Æthiopico ad eumdem diem: S. Joannes parvus. In nullo igitur Coptitarum Calendario, quod quidem novi, S. Joannis festum desideratur, sed non in Calendariis solum, verum in Codicibus quoque Evangeliorum, ubi Eclogadia, sive Evangelia per festa majora distributa exhibentur, idem adscriptum est [Veter. Scriptor., l. c., p. 18.] .
[16] [et missali Coptitarum.] Demum, ut certum sit Coptitas etiam modernos impense S. Joannem Parvum colere, in eorumdem precibus publicis et Liturgiis, frequens est hujus Sancti invocatio. Missale Copto-Arabicum edidit Romæ an. 1736 Raphaël Tukius Ægyptius monachus, postea episcopus Arsenoviensis, sub auspiciis scilicet Congregationis super correctione Græcorum librorum specialiter deputatæ. Invocant Coptitæ Monophysitæ etiam Dioscorum et Severum hæresiarchas, quorum nomina, catholicis omnibus retentis, Missalis editor merito respuit. Ex hoc itaque Missali duas orationes depromam, ut pateat quo loco Coptitæ tam hæretici quam catholici S. Joannem Parvum inter Sanctos suos reponant. In Anaphora igitur S. Basilii [P. 129. (ρκθ) et 177 (ροξ).] inter Consecrationem et Communionem sacerdotis, ex Assemani versione in Missali suo Alexandrino [Romæ 1754, t. II. p. 64 et 88.] ita sacerdos loquitur: Domine salva populum tuum … per preces et orationes … magni abbatis Antonii et justi Patris Pauli, Macarii, (alterius) Macarii, abbatis Johannis parvi, Patris Pauli, Patris Isidori, Patris Moysis, Patris Pachomii, Patris Paphnutii et omnium qui verbum veritatis recte docuerunt, episcoporum orthodoxorum etc. Deinde iterum versus finem Missæ … per preces et orationes quas facit pro nobis Domina omnium nostrum, Dei Genitrix, Diva et Sancta Maria, … et sanctus Dominus meus Georgius, sanctus Theodorus, sanctus Patris amator Mercurius, sanctus Menna, et omnis chorus martyrum, et Pater noster justus magnus Antonius abbas, Pater sanctus Anba Paulus et Patres nostri, abbas Macarius et abbas Macarius, abbas Johannes parvus, et Pater noster abbas Bischoi, et Pater noster Anba Paulus [Corrigendum: Phileas Thmueensis, ut monet Aug. Ant. Georgius in Fragmento Evangelii S. Joannis Græco-Copto-Thebaice. Romæ 1789, p. VII. Cfr Acta nostra ad IV Februarii de S. Philea itemque ad XXII Maii de S. Donato M. Thmuita.] Thmueensis, Pater noster Anba Moyses et omnis chorus Cruce signatorum, justorum, piorum et Angelus hujus diei benedicti.
[17] [Cultus apud Græcos et Ruthenos;] In serie itaque illustrium anachoretarum et monachorum, quintus post utrumque Macarium, Ægyptium nempe et Alexandrinum (nam tertius qui hæreticus fuit in Romana editione Coptici Missalis omissus est), post hos, inquam, quintus invocatur S. Joannes Parvus. Mirum igitur, nullum ex antiquis et classicis Latinorum Martyrologiis S. Joannem commemorare, sed tribuendum id proculdubio hæresi Dioscorianæ quæ a medio sæculo quinto Ægyptum invasit, ex quo tempore reliqui Christiani ab Ægyptiis, utpote Monophysitis, abhorruere. Attamen cum Græci Patriarcham suum Alexandrinum retinuerint, qui usque ad Photii schisma Catholicus fuit, et eorum monachi frequenter de S. Joanne Parvo legerent (sive in Quinto Libro de Vitis Patrum qui græco sermone primum editus, in latinum a Pelagio diacono conversus est, sive in Apophthegmatis Patrum, uti mox, ex græco latina facta, edenda sunt), Sancti nostri in magnis Menæis iidem obliti non fuere. De eo hæc pauca habes ad IX Novembris: τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ ὁ ὅσιος Ἰωάννης ὁ Κολοβὸς ἐν εἰρήνη τελειοῦται
Στίχοι·
Ἰωάννην
ἔκρυψε
γῆς
βραχὺς
τόπος
Ὃς,
κἂν
βραχὺς
τὸ
σῶμα,
τὴν
πρᾶξιν
μέγας
Id est: Eadem die (IX Novembris) Sanctus monachus (nam ὃσιος id sonat) Johannes Colobus in pace quiescit.
Versiculi: Terræ locus parvus condidit Joannem,
Qui licet corpore parvus, factis fuit magnus.
Ex Menæis S. Joannis nomen transiit in Synaxarium Ruthenorum diœcesis Kijoviensis, uti lego in interpretatione latina quam anno 1688 ad decessores nostros misit Georgius David S. J. IX Novemb.: V. P. N. Joannis Kolovas.
[18] [itemque] Latini nonnulli, similiter ex Vitis Patrum, S. Joannis mentionem hauserunt, inter quos Petrus de Natalibus l. III. c. CLVII ad XXVII Februarii, occasione S. Joannis Calybitæ; et is tamen, in prima narratiuncula, eum confundit cum Joanne Thmuita, qui abbatem Pæsium sive Bischoi in magno deserto invisit [Cassiani Instit. V, cap. XXVII, XXVIII et Collat. 14. cap. IV.] , in secunda autem refert de Joanne nostro apophthegma secundum inter mox recudenda, demum tertio loco iterum Joannem abbatem in vicinia civitatis Thmuis, non vero nostrum, laudavit [Ex Cassiano l. c.] . Post Equilinum episcopum Maurolycus in Martyrologio, similiter ad XXVII Februarii, S. Joannem Parvum paulo distinctius memorat: item Johannes brevis staturæ, obedientia conspicuus apud Scyathim; ad cujus irrigationem surculus aridus fructificavit. Ex Maurolyco habent eumdem Martyrologium Germanicum Canisii, et Ferrarii Catalogus Generalis, denique hos omnes secuti decessores nostri ad XXVII Februarii inter Prætermissos, qui cum aliam ligni aridi irrigationem non commemorent, nisi quam habet Cassianus, Joannis ex Lyco obedientiam commendans, remittunt consequenter ad XXVII Martii, quo die de isto Joanne egerunt.
[19] [apud Latinos] Jam dictum est supra n. 15, eosdem, in Actis S. Joannis ex Lyco, annuntiationem quamdam de S. Joanne Parvo proferre, quæ in Synaxario Coptico diei XVII Octobris affigebatur. Hanc porro Claudius Chastelain, Tillemontii commentariis fretus, ut arbitror, ad hunc ipsum XVII Octobris consignavit in Martyrologio suo gallico [Martyrologe universel. Paris 1709.] , in hunc sere modum: In deserto Scete in Ægypto S. Joannis Nani solitarii; notatur in Calendario Coptitarum. Non desunt erga Martyrologia quæ S. Joannem adscripserint, sed ut illi in Collectione nostra locus esset, præcipue effecit Missale illud Copticum Romæ editum, ex quo patet a Coptitis catholicis S. Joannem Parvum inter præcipuos Sanctos haberi. — Subjicienda nunc sunt Apophthegmata Patrum de Abbate Johanne Colobo sive Curto, ex editione J. B. Cotelerii in Ecclesiæ Græcæ Monumentis [T. I, p. 468 et seqq. Paris 1677.] , ad quorum calcem alia quædam recudentur ex variis collecta. Placuit autem retinere Cotelerii indicationes marginales, ut quæ hic leguntur aliis in locis reperiri queant, sed moneo, quæ ab hic editis diversa sunt, me pæne omnia in Annotatis aut in Appendicula recudisse. In his Apophthegmatis vix aliquis ordo apparet, quapropter juvat hic capita quædam præcipua indicare ad quæ referri possint. Ad Obedientiam spectat Apophthegma I; ad Caritatem in proximum Apoph. XVII, XVIII, XXXIX, XL et in Appendice n. 5 et 10; ad Humilitatem Apoph. VIII, XX, XXXVI et in Append. n. 1; ad Mortificationem Apoph. III, IV, XXVIII et in Appendice n. 3, 4, 6, 7; ad studium Perfectionis et laborem continuum Apoph. XXX, XXXII, XXXIV, XXXVII et in Append. n. 2, 8, 9, 11; ad spiritum Orationis Apoph. XIII, XVI, XXVII, XXXI, XXXV; ad fugam occasionum Apoph. V, VI. Reliqua fere varii sunt argumenti.
APOPHTHEGMATA.
Ex Cotelerio, tomo I Monumentorum ecclesiæ græcæ, p. 468 et seqq.
Joannes Parvus seu Colobus, eremita in deserto Scete in Ægypto (S.)
EX EDITIS.
I.
Vitæ Patrum a Rosweydo editæ, libro V. libello XIV. n. 3.
Narraverunt de abbate Johanne Curto a, quod secedens ad Thebæum senem b in Sceti c, sedebat in deserto. Sumens autem ejus abbas aridum lignum plantavit, ac præcepit ei: Quotidie hoc irriga una aquæ lagenula, donec fructum produxerit. Procul autem ab iis erat aqua, adeo ut vespere pergeret ac mane reverteretur. Itaque post tres annos vixit, viruit et protulit fructum. Quem fructum senex accipiens, portavit ad ecclesiam, dixitque fratribus: Sumite, manducate fructum obedientiæ d. II.
Libro V, libello X, n. 27; Fulbert. fol. 183.
Referebant de abbate Johanne Curto, quod aliquando fratri suo majori e dixerit: Cuperem esse curis vacuus, sicut Angeli sunt, nihil operantes, sed absque intermissione Deo servientes. Exutoque pallio, egressus est in solitudinem. Post unam autem hebdomadam redit ad fratrem suum. Utque fores pulsavit, agnovit eum frater antequam aperiret, aitque: Tu quis es? Respondit ille: Ego sum Johannes frater tuus. Tum ad illum frater: Johannes Angelus factus est, nec amplius inter homines degit. At ille orabat, proserens: Ego sum. Nec aperuit, sed reliquit eum ad posterum mane conflictari. Postea vero aperiens infit: Homo es, necesse est ut iterum opereris, unde alas te. Itaque veniam supplex petiit, dicens: Ignosce mihi. III.
V. IV. 19.
Dixit abbas Johannes Curtus: f Si voluerit Imperator urbem hostium occupare, prius aquam et alimenta retinet, sicque inimici fame pereuntes subjiciuntur ei. Ita quoque affectus carnis; si in jejunio et fame homo vixerit, inimici erga animam ejus imbecilles evadunt.
[2] IV.
S. Ephrem edit. Vossii. p. 387.
g Dixit iterum: Qui satur est et loquitur cum puero, jam cogitatione fornicatus est cum ipso. V.V. IV. 20 et VII. XXVII. 2 et Append., p. 1003, edit. 1628, n. 12.
Adhuc retulit: Ascendens aliquando cum plecta per viam Sceteos, offendi camelarium, qui sermone suo me ad iram provocabat, et relicta supellectile fugi. VI.
Append. p. 1003, n. 13.
Alia vice cum æstas esset, audivit fratrem loquentem ex ira proximo suo, ac dicentem: Hei, tu quoque? Et relicta messe fugit. VII.
V. X. 28.
Ex otio venerunt in Scetim quidam senes et simul cibum sumebant; erat autem cum illis etiam abbas Johannes. Surrexit ergo aliquis magnæ virtutis presbyter, ut aquæ caucum daret, sed nemo voluit ab eo accipere, nisi solus Johannes Curtus. Igitur admirati sunt, dixeruntque ei: Quomodo tu cum sis omnium minimus, ausus es ministerium presbyteri admittere? Ait illis: Ego quando surgo ad dandum baucale, gaudeo si cuncti ceperint, ut mercedem capiam; propterea ergo accepi, quo ei mercedis causa existerem, ne tristitia afficeretur, quod nullus ab ipso suscepisset. Quibus per illum pronunciatis, mirati sunt et ex ejus discretione profecerunt. VIII.
V. XVI. 3.
Cum sederet quodam die ante Ecclesiam, fratres circumdederunt eum, exquirebantque de cogitationibus suis. Quod cernens e senibus quidam, invidia agitatus, dixit ei: Baucale tuum, Johannes, veneno plenum est. Respondit abbas Johannes: Ita habet, abba; atque sic locutus es, quoniam sola exteriora conspicis; si autem videres interiora, quid haberes eloqui?
[3] IX.
V. III. 6.
Narrabant Patres, quod manducantibus aliquando fratribus in Agape h unus ex illis ad mensam risit. Quem intuitus abbas Johannes, ploravit, dixitque: Quidnam corde gerit frater hic, quod riserit, cum potius debuisset flere qui Agapen comedat. X.
V. XI. 13.
Quidam e fratribus venerunt aliquando ut tentarent eum, quandoquidem non sinebat mentem suam evagari, nec de ullo sæculi hujus negotio loquebatur; et aiunt ei: Gratias agimus Deo, quod hoc anno pluerit multum et palmæ adæquatæ sint, emittantque germina, atque inventuri sint fratres quo pro more manibus operentur. Respondit eis abbas Johannes: Ita est Spiritus Sanctus; quando descendit in corda hominum, renovantur, et germina proferunt in timore Dei. XI.
V. XI. 14.
Deo eo dicebant, quod texuerit aliquando plectam duarum sportarum, eamque una in sporta conficienda consumpserit, nec adverterit mentem, donec parieti appropinquasset. Ejus quippe animus vacabat contemplationi. XII.
III. 208.
Dixit abbas Johannes: Similis sum homini sedenti sub magna arbore, ac spectanti feras multas ac serpentes venientes ad se; qui stare adversus cum nequiverit, confestim ascendit in arborem ac servatur. Ita etiam ego; sedeo in cella mea, conspicio malas cogitationes adversus me insurgentes, cumque non valuero contra illas, ad Deum per preces confugio, sicque ab inimico eripior.
[4] XIII.
V. VII. 8.
Retulit abbas Pœmen i de abbate Johanne Colobo, quod oravit Deum et sublati ab eo sunt affectus, exstititque sine sollicitudine. Tum abiit ad quemdam senem, cui dixit
Jo. Climac. Gradu 29, et Doroth. Doctr. 13.
: Video me quietum et omni impugnatione vacuum. Senex autem ait illi: Vade, roga Deum ut tibi pugna contingat, et quam prius sentiebas, tribulatio atque humiliatio. Nam per certamina anima proficit. Ita ergo precatus est. Et accidente prœlio non amplius rogavit id a se auferri, sed dixit: Domine, da mihi in bellis tolerantiam. XIV.V. XVIII. 8.
Hoc relatione abbatis Johannis didicimus: E senibus aliquis visionem habuit in ecstasi seu mentis excessu; ecce tres monachi steterunt trans mare, venitque ad eos ex adverso littore vox ejusmodi: Sumite alas ignis et accedite ad me. Ac duo quidem ex illis acceperunt, atque ad aliud littus volando pervenerunt; tertius vero mansit; vehementerque flebat et clamabat. Postea autem datæ etiam ipsi sunt alæ, non quidem igneæ, sed infirmæ ac debiles; adeo ut interdum demersus, dein ex aquis emergens, cum labore et difficultate multa transfretaverit. Pari modo ætas hæc, quamvis alas accipiat, non tamen igneas, sed infirmas debilesque vix accipit. XV.
VI. IV. 10.
Frater interrogavit abbatem Johannem: Quomodo anima mea vulneribus affecta, non erubescit obloqui de proximo? Dicit ei senex parabolam, propter detractionem. Erat homo quidam pauper et uxoratus, qui aliam mulierem speciosam intuitus, eam quoque connubio sibi copulavit; ambæ vero erant nudæ. Cum autem nundinæ celebrarentur alicubi, rogaverunt virum dicentes: Nos tecum ducito. Quare utramque assumptam in dolio collocavit, navique conscensa ad mercatus locum pervenit. Postquam autem æstus diei advenit et homines quieti se dederunt, una earum respiciens, nec quemquam intuita, exiliit in sterquilinium, veteribusque pannis collectis, sibi subligaculum confecit, ac deinde cum fiducia ambulabat. Altera vero intus sedens nuda, dixit: Ecce meretricem hanc, non erubescit nuda incedere. At ægre ferens maritus excepit: Rem miram! ipsa saltem verecunda corporis obtegit, tu vero tota nuda es, nec erubescis ista proloqui? Ita habet detractionis peccatum.
[5] XVI.
VI. IV. 13.
Porro senex referebat adhuc fratri, de anima quæ penitentiam agere vult: Erat (inquit) in quadam civitate meretrix pulchra, quæ multos habebat amatores. Accedens autem ad eam unus e rectoribus provinciæ dixit ei: Promitte mihi te caste victuram, et ego te in uxorem accipio. Illa pollicita est. Eam itaque accepit et duxit in domum suam. At amatores ejus quærentes eam dixerunt: Præses ille assumpsit eam in domum suam; si igitur illuc iverimus et intellexerit, nos supplicio afficiet. Sed venite, eamus pone domum, sibilo vocemus eam; agnito enim sibili sono descendet ad nos, erimusque noxa vacui. Itaque postquam sibilum audiit, obsignatis auribus suis, ad interius cubiculum prosiliit, foresque occlusit. Ajebat autem senex, meretricem esse animam; amatores, affectus atque homines; rectorem, Christum; interiorem ædem, æternam mansionem; sibilantes, malos dæmones: hanc vero animam semper ad Deum confugere. XVII.
V. XVII. 7.
Cum aliquando abbas Johannes ascenderet e Sceti cum aliis fratribus, a via aberravit qui ducebat eos; erat enim nox. Ajunt fratres abbati Johanni: Quid faciemus, abba, siquidem frater in via erravit, ne forte vagantes moriamur? Respondit illis senex: Si dixerimus ei, tristitia ac pudore afficietur. Verum ecce, ostendam me debilem et dicam: Non possum incedere, sed maneo hic, usque ad diluculum. Atque ita fecit. Cæteri vero dixerunt: Neque nos pergimus, at sedemus tecum. Et usque ad matutinum tempus resederunt, neque fratri fuerunt scandali auctores.
[6] XVIII.
V. XI. 15
Senex quidam Sceteos, in exercitationibus quidem corporalibus laboriosus, sed in cogitationibus imperitus, abiit ad abbatem Johannem ut interrogaret eum de oblivione. Auditoque per eum sermone, rediit in cellam suam, et oblitus est quod ipsum edocuerat abbas Johannes. Igitur venit adhuc ad eumdem interrogandum. Cumque simili modo audiisset sermonem, recessit. Ut autem ad cellam suam pervenit, iterum rei memoriam amisit. Atque ita frequenter profectus, in revertendo ab oblivione capiebatur. Postea vero seni occurrens, dixit: Nostin, abba, rursus e memoria mea effluxisse quod locutus fueras? Sed ne tibi essem molestus, nolui venire. Ait illi abbas Johannes: Vade, accende lucernam. Et accendit. Rursus ad eum: Affer lucernas alias et accende ex ea. Hoc etiam fecit. Tum abbas Johannes seni: Num aliquatemus obfuit lucernæ quod ex illa alios accenderis? Senex: Nequaquam. Ita, excepit, neque Johannes; quamvis tota adiret me Scetis, non me averteret a gratia Christi. Quocirca quando volueris, veni, nihil hæsitans. Atque sic per utriusque patientiam abstulit Deus oblivionem a sene. Cæterum hæc erat Scetiotarum operatio, alacritatem addere iis qui impugnabantur; ad hæc sibi vim faciebant, ut se mutuo lucrarentur in bonum. XIX.
V. XI. 16
Interrogavit frater abbatem Johannem sic: Quid agam? sæpe venit frater, ut me ad opus assumat; ego vero miser sum ac infirmus, atque ad id fatisco. Quid ergo faciam ab mandatum? Respondit senex his verbis: Chaleb dixit Jesu filio Navæ: Quadraginta annorum eram, quando Moyses servus Domini ex deserto misit me et te in terram hanc: et nunc octoginta quinque annorum sum. Sicut tunc eram, et nunc valeo ingredi et egredi ad bellum. [Jos. XIV. 7. 19.] Itaque et tu, si validus es, ut sicut egrederis ita etiam ingrediaris, vale; quod si ita agere nequeas, in tua cella sede plorans peccata tua, et cum invenerint te lugentem, non cogent ad exeundum.
[7] XX. Quæsivit abbas Johannes: Quis vendidit Josephum? Et respondit quidam e fratribus: Ejus fratres. Ait illi senex: Nequaquam, sed eum humilitas ejus vendidit. Poterat enim allegare se fratrem eorum esse, poterat contradicere; verum tacens, per humilitatem semet vendidit, ac humilitas constituit eum Ægypti rectorem. XXI.
III. 155.
Dixit abbas Johannes: Leve onus reliquentes, hoc est, ipsos se accusare, grave portandum suscepimus, quod est se justos facere. XXII.
V. XV. 22.
k. Idem hoc protulit: Humilitas et Dei timor, supra cæteras virtutes eminent. XXIII.Append. p. 1001, n. 19.
l Idem sedebat aliquando in Ecclesia, et suspirium duxit, nesciens quempiam pone se esse. Quod ubi cognovit, proclinavit se coram eo, dixitque: Parce mihi, abba, nondum quippe initiatus sum. XXIV. Dixit idem discipulo suo: Unum honoremus, et cuncti honoraturi sunt nos; quod si contempserimus unum, hoc est Deum, nos cuncti contemnent ac peribimus. XXV. Ajebant de abbate Johanne, quod in Sceti ad ecclesiam perrexit, auditisque quorumdam fratrum altercationibus, reversus est ad cellam suam, terque circumiens eam, ita introiit. Fratres autem quidam videntes illum, nesciebant cur id fecisset. Venientes ergo percontati sunt. Ille ad eos: Aures meæ, inquit, contentione plenæ erant; circuivi ergo, ut purgarem eas, atque sic cum mentis requie ingrederer in cellam meam. XXVI. Quidam frater sero venit ad cellam abbatis Johannis, abire festinans. Cumque de virtutibus loquerentur, dies exortus est, nec intellexerunt. Exiit ut deduceret eum, et perseverarunt in colloquio usque ad horam sextam. Introduxit ergo eum, ac postquam cibum sumpsisset, ita discessit. XXVII.Lambecii Cod. 237, Matth. XXV. III. 66.
Monuit abbas Johannes: Custodia est, sedere in cella et Dei semper meminisse. Atque ita intelligendum est illud: In custodia eram et venistis ad me. XXVIII. m Dixit iterum: Quodnam animal forte est ut leo? et tamen propter ventrem in laqueum incidit, omnisque ejus vis deprimitur. XXIX.
Append. p. 1002. n. 1.
Et iterum n: Sceteos patres panem et sal comedentes ajebant: Ne imponamus nobis necessitatem vescendi sale ac pane. Atque ita fortes erant ad opus Dei.
[8] XXX. Venit frater quidam ut sportas ab abbate Johanne acciperet. Hic egressus dixit ei: Quid vis, frater? Ille ait: Sportas, abba. Ingressus vero ut afferret, oblitus est; sedit, cœpitque consuere. Pulsavit iterum frater; cumque Johannes exiisset: Affer, inquit, sportas, abba. Intrans autem rursus ad suendum sedit. Ille denuo pulsavit. Egressus dicit ei: Quid vis, frater? At ille: Sportam, abba. Tunc apprehensa ejus manu, introduxit illum dicens: Si sportas vis, sume ac recede; mihi enim non vacat. XXXI. Venit aliquando camelarius, ut supellectilem ejus sumeret, abiretque in alium locum. Ille vero ingressus ad afferendam ei plectam, oblitus est, quia mentem in Deum intentam habebat. Rursus igitur interturbavit camelarius, fores feriens. Et adhuc ingressus abbas Johannes, non est recordatus. Tertium itaque pulsante camelario, intrans dicebat: Plecta, camelus; plecta, camelus. Id autem repetebat, ne iterum res memoria excideret. XXXII. Idem fuit spiritu fervidus. Itaque aliquis visens eum, laudavit ejus opus; plectam autem conficiebat. Et tacuit. Iterum ille orsus est sermonem ad eum. Et adhuc silebat. Tertio dixit invisenti: Ex quo huc ingressus es, Deum a me ejecisti. XXXIII. Venit aliquis senex in cellam abbatis Johannis, et invenit eum dormientem, Angelum vero adstantem, qui ventum ei faciebat; cumque vidisset recessit. Ut autem experrectus est, ait discipulo suo: Venitne quispiam, dormiente me? Respondet: Etiam, ille senex. Cognovitque abbas Johannes, quod paris secum virtutis esset senex, ac vidisset Angelum.
[9] XXXIV.
V. I. 8. Doroth. Doctr. 14. o
Hæc verba fecit abbas Johannes: Ego volo ut homo parum ex omnibus virtutibus percipiat. Itaque singulis diebus mane exsurgens, cape principium ad omnem virtutem mandatumque Dei; in maxima patientia, cum timore ac æquanimitate, in caritate Dei, cum omni alacritate animæ et corporis, cumque humilitate multa, in tolerantia tum afflictionis cordis, tum custodiæ, in oratione multa et deprecationibus, cum gemitu, puritate linguæ, et custodia oculorum; inhonoratus, nec irascens; pacificus, nec reddens malum pro malo; non attendens ad aliorum delicta; non teipsum metiens, sed sub omni existens creatura, per renunciationem materiæ rerumque carnalium; cruce, certamine, paupertate spiritus, in voluntate et exercitatione spirituali, in jejunio, pœnitentia, fletu, in agone prælii, in discretione, in animæ sanctimonia, in perceptione bona; cum quiete opus manuum exercendo; in nocturnis vigiliis, fame, siti, frigore, nuditate, laboribus, atque occludito sepulcrum tuum, quasi jam mortuus, ita ut putes mortem tuam esse quasi omni hora. XXXV.
Append. p. 991. p Ajebant de eodem abbate Johanne, quod quando redibat e messe, aut e congressu cum senibus, vacabat orationi, meditatione et psalmodiæ, donec mens ejus in pristinum ordinem fuisset restituta. XXXVI. De eo pronuntiavit patrum nonnullus: Quis est Johannes, quod per humilitatem suam e parvo digito totam Scetim suspendit? XXXVII. Interrogavit aliquis e patribus abbatem Johannem Curtum, quid esset monachus. Ille dixit: Est labor; quia monachus in omni opere laborat. Ita est monachus. XXXVIII. Commemoravit hoc abbas Johannes Curtus: Spiritualis quidam senex inclusit se, eratque in civitate insignis, plenus gloria et laude. Huic indicatum est: Sanctorum aliquis dissolvi seu mori habet, veni, saluta eum antequam obeat. Reputavit ergo apud se: Si de die exiero, accurrent homines, multaque mihi erit gloria, nec in his conquiesco. Unde sero sub tenebras abibo, clam omnes. Vespere igitur egressus e cella, ut qui latere vellet; atque ecce Angeli duo cum lampadibus mittuntur a Deo, lumen ei præbituri; et deinde tota civitas concurrit, ut videret gloriam. Et quanto gloriam voluit effugere, tanto magis est consecutus. In his adimpletur quod scriptum est: Omnis qui se humiliat exaltabitur. [LUC. XIV. 11.]
[10] XXXIX. Dixit abbas Johannes Curtus: Non potest ædificari domus a sursum ad inferius, sed a fundamento ad culmen. Rogant eum: Quid sibi vult iste sermo? Respondit: Fundamentum proximus est, ut eum lucreris, atque hinc incipiendum. Ab ea enim re pendent cuncta Christi præcepta. XL. Memorabant de abbate Johanne hunc in modum: Cujusdam adolescentulæ parentes e vivis excesserunt, relictaque est pupilla; nomen ei Paesia. Hæc constituit e domo sua facere xenodochium, ad usum patrum Sceteos. Sic itaque diu permansit, hospitio suspiciens et fovens patres. Postea consumptis facultatibus, cœpit egere. Adjuncti ergo ei sunt perversi homines, qui eam a bono proposito averterunt, indeque cœpit prave agere, adeo ut ad fornicandum perveniret. Quo audito, patres summa affecti sunt tristitia. Et advocantes abbatem Johannem Curtum, dicunt ei: De sorore illa accepimus male eam vivere; illa vero cum potuit, caritatem suam erga nos exercuit: nunc vicissim nos erga illam ostendamus caritatem, succurrendo ei. Itaque id laboris suscipe, ut ad illam accedas, et juxta sapientiam quam tibi dedit Deus, de re dispone. Venit abbas Johannes ad eam, dixitque aniculæ janitrici: Indica dominæ tuæ me hic esse. Illa remisit eum dicens: Vos ab initio bona illius consumpsistis, jam inops est. Ait abbas Johannes: Significa ei, magnum enim ipsi apporto emolumentum. Tum famuli ejus subridentes interrogant: Quid enim ipsi daturus es, ut velis cum ea colloqui? Respondit: Unde scitis quid præbiturus sim?
[11] Ascendens igitur anus, nunciavit dominæ de Johanne. Dicit illi puella: Hi monachi ad mare rubrum continuo incedunt, ac inveniunt margaritas. Inde cum seipsam exornasset: Præi, inquit, hominem ad me adducas. Utque ascendit, præveniens illa sedit super lectum. Et accedens abbas Johannes, juxta illam assedit, intendensque in vultum ejus, ita locutus est: Quid in Jesu reprehendum invenisti, ut ad hunc procederes statum? Quo audito, tota concrevit. Abbas vero Johannes, inclinato capite, cœpit vehementer flere. Tum ei illa: Abba, quare fles? Ille suspexit, iterumque inclinavit se plorans, ac dixit: Video satanam ludentem in vultu tuo, et non defleam? Audiens illa: Estne, inquit, abba, pœnitentiæ locus? Respondit: Etiam. Illa ad eum: Duc me quocumque libuerit. Abbas: Eamus. Et surrexit ut sequeretur eum. Porro advertit Johannes quod nihil de domo sua mandasset, aut fuisset locuta, et admiratus est. Ut ergo pervenerunt ad solitudinem, advesperavit. Facit ei ex arena cervical parvum, crucisque signo super illam facto, ait: Hic dormi. Cumque sibi pariter ad modicum intervallum fecisset, atque absolvisset preces suas, recubuit. Circa mediam vero noctem expergefactus, vidit lucidam viam quæ a cœlo ad ipsam usque prostabat; intuitus quoque est Angelos Dei animam puellæ sustollentes. Surgens ergo et profectus, pulsavit eam pede. Ubi vero mortuam agnovit, procubuit in faciem, orans Deum. Tunc audivit quod una hora pœnitentiæ ejus prælata fuerit pœnitentiæ multorum, diu quidem perseverantium in pœnitentia, sed non tantum ardorem ostendentium.
ANNOTATA.
a Græce Κολοβὸς quod proprie significat mutilus, curtus. In Vitis Patrum a Rosweydo editis varia nomina prodeunt: Joannes Parvus, Joannes Nanus, Joannes brevis staturæ et Joannes Colob. Coptitæ præfixo articuto suo ex græco κολοβὸς, formarunt πικολοβος unde ab iisdem Joannes Parvus: Ιωαννης πικολοβος dictus est.
b De hoc sene vide Commentar. n. 11.
c De Sceti ibidem agunt n. 1 seqq.
d Confer Postumiani narrationem in Comment. n. 7.
e
Apophthegma istud habet Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum, itemque Liber tertius (num. 56) inter Vitas Patrum quem Ruffino tribuunt. Hoc posteriori loco Rosweydus noster adducit versus quosdam Fulberti Carnotensis episcopi, inter sui ævi viros doctissimi, quem anno 1029 obiisse ferunt. En Rosweydi verba: Fulbertus Carnotensis episcopus in fine epistolarum suarum, post hymnum de Nativitate Christi et Epiphania ex hoc (Rufini) loco vel ex Pelagio infra libello X num. 27 (uti ad Apophth. II in margine notatum habes) hanc de Joanne Parvo narrationem ita versibus et rhythmis sui sæculi reddit [Biblioth. Patrum Lugduni, 1677, t. XVIII. p. 52.] :
In Vitis Patrum veterum quiddam legi jucundum,
Exemplo tamen habile, quod vobis dico rhythmice.
Joannes abbas parvulus statura, non virtutibus,
Ita majori socio, quicum erat in eremo:
Volo, dicebat, vivere secure, sicut Angelus,
Nec veste, nec cibo frui, qui laboretur manibus.
Respondit frater: Moneo, ne sis incepti properus,
Quod tibi postmodum sit non cœpisse satius.
At ille: Qui non dimicat, non cadit, neque superat.
Et nudus eremum interiorem penetrat,
Septem dies gramineo vix ubi durat pabulo;
Octavo fames imperat, ut ad sodalem redeat;
Qui sero clausa janua tutus sedet in cellula,
Cum minor voce debili appellat: Frater, aperi,
Joannes opis indigus notis assistit foribus,
Nec spernat tua pietas, quem redigit necessitas.
Respondit ille deintus: Joannes factus est Angelus,
Miratur cœli cardines, ultra non curat homines.
Foris Joannes excubat, malamque noctem tolerat,
Et præter voluntariam, hanc agit pœnitentiam.
Facto mane recipitur, satis verbis uritur.
Sic attentus ad crustula, fert patienter omnia.
Refocillatus Domino grates agit ac socio,
Dehinc rastellum brachiis tentat movere languidis.
Castigatus angustia, de levitate nimia,
Cum Angelus non potuit vir bonus esse didicit.
f Idem apohpthegma de Joanne brevis staturæ refert Pelagius Libro V, Libello IV, n. 19 in Vitis Patrum et eidem iterum tribuitur in Appendice p. 994 cap. XI. sed Libro III n. 66. eadem iisdem pæne verbis abbati Moisi adscribuntur.
g Idem occurrit inter Apophthegmata S. Ephraem Syro quondam falso adscripta, adquem locum Vossius [Ephræm Syri Opera. Antverp. 1619, p. 387 – 88.] non recte conjectavit de Joanne Calybita (XV Januar.), vel de Joanne Lycopolitano sive Senuphio (XXVII Martii) hic agi.
h Agape forte pro convivio funebri ponitur. Apophthegma XXXIX S. Arsenii [Cotelerii monum. græca, t. I, p. 369.] sic habet. Moriturus abbas Arsenius, denunciavit nobis dicens: Nolite dare operam ut pro me Agapas faciatis. Ego enim, si mihi Agapen feci, inventurus sum eam, nempe in cælo.
i S. Pœmen, cujus Acta data sunt ad XXVII Augusti tom. VI p. 25. Indicantur in margine Dorotheus et Joannes Climacus, ubi scilicet de eadem materia agunt non autem de Joanne Parvo, nisi posterior Sanctum nostrum designaverit his verbis: Ostendit et ille (tranquillitatem) qui ut perturbationum vitia ad se redirent, Deum rogavit.
k Pelagius V. XV. 22 hic quædam addit: Dixit abbas Joannes Brevis: Quia janua Dei est humilitas et patres nostri per multas contumelias acti, gaudentes intraverunt in civitatem Dei. Dixit iterum ipse idem, quia humilitas et timor Dei superat universas virtutes. Partis superadditæ textum græcum exhibet Cotelerius in Notis.
l In iisdem Apophthegmatis Patrum similia de abbate Tithoe referuntur [Ihid. p. 700.] : Sedente aliquando abbate Tithoe, erat frater juxta ipsum. Quod nesciens duxit suspirium; nec animadvertit prope adesse fratrem: erat namque in ecstasi. Itaque facta pœnitentiæ inclinatione, dixit: Ignosce mihi, Frater, quia nondum monachus factus sum, qui coram te ingemuerim. Apud Rosweydum in Appendice [P. 1001 Palladii Lausiaca, lib. XX, cap. XIX.] loco Tithoe, legitur Sisoe.
m Eadem in Vitis Patrum loco in margine indicato abbati Moysi tribuuntur.
n In Rosweydi Appendice inter Ægyptiorum Patrum sententias auctore græco incerto, Martino Dumiensi ep. interprete, num. 1. idem apophthegma paulo prolixius est et adjicitur aliud quod apudCotelerium deest. Utrumque recitabo in Appendice ad ea quæ ex laudato Cotelerio deprompsi. Infra num. 6 et 7.
o S. Dorotheus Doctrina seu Institutione XIV ex interpretatione Corderi nostri: Hoc est autem quod abbas Joannes ait: Vellem ego hominem assumere pauxillum quid cujuslibet virtutis, et non ut aliqui faciunt, unam tantum virtutem amplecti et in ea hærere, eamque solam exercere, cæteras vero negligere. Confer Appendiculam quamsubjicimus, n. 9.
p Eadem extensius dantur in Appendice nostra num. 2, ex veteri interpretatione Lausiacæ, quam habet Rosweydus.
APPENDIX EX VARIIS.
Joannes Parvus seu Colobus, eremita in deserto Scete in Ægypto (S.)
BHL Number: 4383
EX EDITIS.
VI. IV. 12 et III. 84.
Dicebat abbas Joannes quibusdam fratribus: Quia fuerunt tres philosophi amici, quorum unus moriens alteri reliquit filium commendatum; qui in ætate juvenili provectus, nutritoris sui adulteravit uxorem. Quo scelere cognito, missus est foras. Deinde cum plurimum pœniteret; non ei concessit regressum; sed ait illi: Vade, et esto tribus annis inter damnatos qui metalla in flumine deponunt et sic indulgeo tibi culpam tuam. Quo post triennium redeunte, rursus ait: Vade alios tres annos; da mercedes ut injurias patiaris. Ille vero fecit sic alios tres annos. Qui dixit ei: Veni ergo nunc ad civitatem Atheniensium a ut philosophiam discas. Erat autem ad portam civitatis quidam senex philosophus sedens atque intrantes contumeliis afficiebat, injuriavit ergo et juvenem illum. At ille injuriatus risit. Cui senior ait: Quid est hoc, quod tibi ego injurias facio et tu rides? Dicit ei juvenis: Non vis ut rideam qui tribus annis, ut injurias paterer dedi mercedes, et hodie gratis eas patior? Prorsus ob hoc ego risi. Dixitque ei senex: Ascende et ingredere civitatem. Cumque hoc retulisset abbas Joannes, dixit: Hæc porta Domini et patres nostri per multas injurias in ea gratulantes ingressi sunt. Joannem hunc S. Joannem Parvum esse conficitur ex postremis verbis quæ eidem alibi tribuuntur. Vide Apophthegma XXII et Annotatum ad illum locum. Eadem porro habet Ruffinus apud Rosweydum lib. III. c. 84: Cujusdam philosophi discupulus peccavit; et cum sibi indulgeri vellet, dicit ei philosophus: Non tibi indulgeo, nisi in his tribus annis portaveris onera aliorum. Cui reverso post tres annos etc. Reliqua verbis vix differunt.
[2] In veteri quadam editione Lausiacæ Palladii cap. XI hæc leguntur [Append., p. 994. Cfr. supra Apophth. XXXV.] : Dicebant sancti patres de sancto Joanne, qui cognominabatur Colob, quia cum de messis opera reverteretur valde fatigatus, repræsentabat se sanctis senioribus, factaque cum eis oratione, statim pergebat ad cellam suam et per multa tempora in silentio vacabat orationibus et lectionibus ac meditationi scripturarum sanctarum, et opera manuum quotidie exercens, nullum ad se permittebat venire. Dicebat enim: Quoniam per occasionem in messis opere dispergitur et pervagationem patitur mentis intentio et ideo diversis cogitationibus obligatur. Addebat autem sibi magis abstinentiam dicens: Quia propter laborem messis in diebus illis quotidie panem in saturitate edebam. Nunc autem quoniam in cella mea quiesco, oportet me abstinentiam et vigilias addere ut compensetur et reparetur quod in illis diebus intermissum est.
III. 66.
[3] Quidam ex fratribus interrogaverunt hunc ipsum Beatum Joannem de causa abstinentiæ. Et respondit dicens: Quia Daniel propheta dixit: Panem in concupiscentia non comedi. Dicebat etiam monendo fratres: Considerate, dilectissimi, quoniam nihil fortius est in bestiis leone, et tamen propter ventrem suum cadit in laqueum, et illa feralis et magna fortitudo ejus humiliatur.
III, 92; V. XVI, et Supra Apoph. VIII.
[4] Abbas Joannes dum sederet inter fratres et singuli eum de propriis cogitationibus inquirerent, atque ille responsum omnibus daret, quidam senex ex invidia dicit ei: Sic est hic Joannes quomodo mulier meretrix ornans semetipsam ut congreget sibi amatores. Cui abbas Joannes ait: Verum dicis, abba, et non est aliter, nam et hoc ipsum Deus tibi revelavit. Respondit illi iterum ille senex dicens: Nam et vas tuum, Joannes, veneno plenum est. At Joannes ait illi: Sic est, abba, ut dixisti, et hoc dicis quia illa tantummodo quæ deforis sunt vides; nam si ea quæ intrinsecus sunt videres, quanto plus haberes quod diceres? Et post hoc quidam ex discipulis ejus dixit ei: Non es conturbatus interius, abba, in verbis senis hujus? Cui ille respondit: Non, sed sicut sum deforis, ita sum deintus.
III 135 et Supra Apoph. XXI.
[5] Solebat dicere abbas Joannes: Parvam sarcinam dimisimus, id est non ipsos reprehendere; et gravem portare elegimus, id est ut nos justificemus, et alios condemnemus.
[6] Abbas Joannes [Ex Append., n. 1002. Vide Annotat., p. 1002 ad. Apoph. XXIX.] dicebat ad discipulos suos: Patres manducantes panem tantum et salem, fortes facti sunt in opere Dei, dum angustiarent seipsos; constringamus ergo nos in ipso pane et sale. Oportet enim servientes Deo in ipsis coarctari, quia ipse Dominus dixit: Arcta et augusta est via quæ ducit ad vitam. [Matth. 7]
[7] Interrogavit frater eumdem senem dicens: Jejunia et vigiliæ quas agimus quid faciunt? Respondit: Ipsa faciunt animam humilem fieri. Scriptum est enim: Vide humilitatem meam et laborem meum et dimitte omnia peccata mea. Si enim laborat in his anima, miseretur et condolet illi Deus.
[8] … Hujuscemodi fuisse novimus [Ex S. Nili Opusculis Romæ 1673. p. 502, tractat. de Orat., cap. 107.] eum, qui in fovea solitaria quiete silebat, Joannem Parvum, sive potius præmagnum monachum, qui ex Dei consortio mansit immotus, dæmone in speciem draconis circum voluto ejusque carnes mandente et in faciem ejus eructante.
[9] Frater aliquis percontatus est abbatem Pœmenem: Potestne homo confidere in una actione? Respondit senex abbatis Johannis Curti sermonem exstitisse: Ego cupio ex omnibus virtutibus nonnihil assumere [Coteler. Monum. eccles. græc., t. I, p. 602 de S. Pœmene Apoph. XLVI et in Actis Sanctorum ad 27 Augusti.] .
[10] Item retulit (abbas Pœmen) quod si quis frater adiisset abbatem Johannem Curtum, tradebat ei ille caritatem de qua apud Apostolum legitur: Caritas patiens est, caritas benigna est [Ibid. LXXIV.] .
Miscellan. Vossii p. 132, 133.
III, 177.
[11] b Frater percontatus est abbatem Pœmenem hoc modo: Quare non permittor libere loqui cum senibus de cogitationibus meis? Et senex retulit ei sententiam abbatis Johannis Curti: In nullo ita gaudere inimicum, ac in iis qui volunt manifestare cogitata sua [Ibid. CI.] .
ANNOTATA.
a Rosweydus hic Gregorium Nazianzenum adducit, in oratione de S. Basilio ritum describentem quo tirones Athenis excipiebantur.
b Miscellanea in margine indicata, ea sunt quæ Vossius edidit cum Operibus S. Gregorii Thaumaturgi, sed editio mihi non est ad manum. Ruffinus lib. III. 177 apud Rosweydum hæc habet: Abbas Pœmen dixit: In nullo sic gaudet inimicus, quomodo in illo qui non vult cogitationes suas manifestare.
DE. S. CLEMENTE, PRESBYTERO ET CONFESSORE LAUDE POMPEJA IN ITALIA.
CIRCA ANNUM CCCC.
SYLLOGE HISTORICA.
Laus Pompeja vetus et nova; S. Clementis cum S. Bassiano episcopo suo gesta.
Clemens, Presb. et Conf. Laude Pompeja in Italia (S.)
V. D. B.
[Laude Pompeja] Laus Pompeja antiquissima civitas, quam a Gallis Boiis ædificatam volunt [Cfr. Ughelli, ap. Zaccariam, Laudensium episcoporum series, p. VII et 1.] , sub sæculi finem III episcopalis sedes facta videtur [Zaccaria, Diss. 2, cap. I, n. 1, Op. cit, p. 65,] . Secundum Tabulam Peutingerianam et Antonini Itinerarium XVI P. M. a Mediolano distabat [Ibid., p. X.] , donec mense Junio anni 1111 a Mediolanensibus extremum excidium passa est [Ibid., p. 59.] . Verum anno 1158 imperator Fredericus Barbarossa civitatem novam ædificandam curavit [Morena, ap. Zaccariam. p. 62 et seq. et ap. Muratori scriptt. rer. Ital., t. VI, col. 1011] , quæ quatuor circiter passuum millibus a veteri distat. Hæc, quæ nunc inter rivum Lambrum et Addam vicus est, Lodi Vecchio appellatur [Zaccaria, p. X; cfr. Carta amministrativa del regno d'Italia, edit. 1813.] et amplissimæ urbis vestigia etiamnum refert; illa Lodi, Neapoleonis imperatoris victoria celeberrima, jacetque ad Addam fluvium Mediolanum inter et Placentiam. Anno 1163, nova constructa ecclesia, præsentibus imperatore Frederico et Victore antipapa, multa celebritate extra ecclesiam majorem de Laude veteri corpus S. Bassiani episcopi et patroni Laudensis ad novum Laudæ transvectum est [Morena, ap. Zaccariam, p. 63 et seq. et ap. Muratori, coll. 1121.] , atque ex hoc tempore hic etiam sederunt Laudenses præsules. Adeoque quum S. Clemens sæculo IV exeunte floruerit, et sæculo XVI exeunte officium ecclesiasticum de eo fieri cœperit, vita ejus ad Laudem veterem maxime pertinet, cultus ad novam.
[2] [præsenti die ab anno saltem 1583 colitur S. Clemens,] In Martyrologiis classicis S. Clementis nomen omnino non apparet, neque in Calendariis, quantum novimus, aliquantum vetustis. Verum ad præsentem diem signatur ejus nomen in Martyrologio universali Castellani, in Hagiologio Italico, in Catalogo generali Sanctorum Ferrarii et in ejusdem Catalogo SS. Italiæ. Et quidem recte; nam, ut habet Ferrarius [Catalog. SS. Italiæ, ad 17 Oct., pag. 654.] , ab episcopo Bossio Novariensi, Laudensis diœcesis apostolico visitatore, in tabulas ecclesiæ Laudensis referri et celebrari hac die illius natalem præceptum est. Francisci Bossii, antea episcopi Perusini, deinde procurante S. Carolo Borromæo anno 1579 ad cathedram Novariensem translati, laudes maximas apud Ughellium [Italia sacra, t. IV, col. 725, edit Coleti.] videre licet. Jussus fuit a Gregorio XIII diœceses Genuensem, Laudensem, Burgensem ac S. Domnini visitare [Ibid. loc. cit.] ; quo munere apud Laudenses functus est anno 1583, ut ex his quæ de visitatione corporis S. Bassiani Zaccaria [Laudens. Episc. series, p. 92 et 93.] habet, palam fit. Ab hoc itaque tempore magis invaluit S. Clementis cultus.
[3] [cujus encomium texuit Ferrarius.] Omnino vero pauca de hoc Sancto ad nos pervenere. Ex monumentis ecclesiæ Laudensis hæc collegit Ferrarius: Clemens presbyter Laudensis, inquit [Catalog. SS. Italiæ, p. 654.] , sanctitate florebat, cum S. Bassianus episcopus Laudem venit. Cui, quum urbs esset sine episcopo, divinitus revelatum est Bassianum episcopum Ravennæ agentem a Deo præordinatum esse, et populum ut eo mitteret, qui eum Laudem deducerent, admonuit. Cum vero Bassianus episcopatum cœpisset, Clemente usus est familiari; eumque, cum ad episcopum S. Ambrosium visendum pergeret Mediolanum, comitem suum adhibuit. Is denique, ubi Domino in omni sanctitate famulatus esset, obiens abiit in cœlum XVI Kal. Novembris.
[4] [Ei Deus S. Bassianum episcopum eligendum esse] Prior hujus encomii pars fidelis breviatio est eorum quæ in Vita S. Bassiani leguntur. Traditur enim ibidem [Act. SS., t. II Januarii, p. 224.] , vacante sede, triduanas a populo Laudensi rogationes secundum leges tunc vigentes [Cfr. Zaccaria, op. cit., p. 68.] institutas fuisse. Quorum devotioni auditu benigne inclinato, Clementi ejusdem ecclesiæ venerabili presbytero, dum quieti artus committeret, postulata his verbis a divina pietate nuntiata fuisse: Bassianum, gemmis cœlestibus insignitum, vobis divinitus præponendum scitote, qui suorum jam securus, pro aliorum excessibus rogare non desinit, multosque Ravennatium, apud quos Deo militat, honestis moribus informare satagit. Tunc Clemens, ita pergit biographus, revelatione gavisus, accitis de clero et populo religiosis, audita refert. Protinus duos facundia et conversatione pollentes eligunt, per quos ad virum Domini legationem sacram confidenter referunt. Sequitur dein narratio de visione S. Bassiani, hos ad se venire cœlitus intelligentis, deque ejus Laudem adventu et episcopatu. Verum licet hic multa occurrant, quæ utpote ad modum eligendi olim et inthronizandi episcopos pertinentia maximi sunt momenti, ut animadvertit Zaccaria [Ibid. loc. cit.] , ea tamen mittimus utpote minus ad S. Clementis laudes facientia.
[5] [inter annum 373 et 378 revelavit.] Atque hinc intelligitur quo ævo vixerit sanctus ille presbyter; quum enim, ut ex citata Vita elicitur [Act. SS., t. II Januar., p. 226.] , S. Bassianus die ultima anni 373 cathedram Laudensem adeptus sit, aut die prima anni 378 secundum lectiones secundi nocturni in ejus festo recitatas [Ibid. loc, cit.] , aut die ultima anni 376 juxta inscriptionem veterem [Ap. Zaccariam, op. cit., p. 92.] , aut tandem, prout volunt Ughellius [Ibid. p. 90.] et Zaccaria [Ibid., p. 92.] , die prima anni 374, vel denique (ut diem Dominicam pro inthronizatione habeamus et simul adhæreamus potius consuetudini et traditioni ecclesiæ Laudensis quam signis numeralibus, quæ in Vita sunt) die prima anni 377; nemo hinc non colliget S. Clementis ortum saltem ad medium sæculum IV esse referendum.
[6] [Et Mediolanum cum S. Bassiano ad sepulcrum S. Ambrosii et fallacem mercatorem divinitus delegi videt] Altera pars encomii non æque fideliter a Ferrario contexta fuit. Prout enim loquitur Ferrarius, crederes de visitando S. Ambrosio agi, dum hic adhuc in vivis esset. Sed secus res habet apud S. Bassiani biographum, ita loquentem [Act. SS., t. II Januarii, p. 225.] : Sequenti etiam tempore, scilicet post mortem S. Ambrosii, dum Mediolanum proficiscens S. Bassianus quatenus almi confessoris ejusdem suffragia appetenda postularet, factum est ut urbem ingressus quemdam dolose librantem stateram, Æthiopemque parvulum in lance una conspiceret. Petiit a Deo sanctus vir ut et alii hujus rei essent testes. Precibus itaque Deo oblatis, concessit cœlestis pietas Clementi presbytero atque Elbonio diacono idipsum, quod patri sancto videre concesserat. Statim fallacem mercatorem monuit S. Bassianus eumque ad Deum convertit. Verum hæc iterum fusius a nobis prosequenda non sunt.
[7] [post annum 397.] Porro, quum secundum Henschenium S. Ambrosius obierit anno 398, seu potius secundum Maurinos ejus operis editores et Saxium [Archiepiscop. Mediolan. series, t. I, p. 89.] anno 397, hinc statuere licet aliam metam quam attigerit S. Clemens. Quocirca ejus mortem ad annum circiter 400 initio retulimus; licet nil vetet aliquandiu etiam ejus vitam producere. Plura de hoc sancto colligere nequivimus. Ad litteras enim quas jam pridem Laudem destinavimus, hucusque responsum fuit nihil. Cæterum, quum ipse Zaccaria nil de ejus cultu aut memoria, etiam raptim, operi suo de Laudensibus episcopis inseruerit, et quum tam jejunus sit Ferrarius, cui tabulæ Laudenses patuere, non crediderim plura quam quæ tradidimus Laudensibus de S. Clemente innotescere.
DE. S. DULCIDIO SEU POTIUS DULCITIO EP. CONF. AGINNI, LEMOVICIBUS ET CAMBARETI IN GALLIIS.
INEUNTE SÆCULO V.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Cultus; distinctio a S. Dulcidio Tolosano; nomen; ævum. translatio Martyrum Aginnensium.
Dulcidius seu Dulcitius, Episc. et Conf. Aginni in Gallia (S.)
V. D. B.
[S. Dulcidius, episcopus Aginnensis, die XVI et XVII Oct. cultus,] Quemadmodum ad diem præcedentem inter prætermissos notatum fuit, S. Dulcidius, Aginnensis * episcopus, Martyrologio Universali Claudii Castellani et Parisiensi Card. de Noaliis ad XVI Octobris annuntiatur. Et quidem, ut testes sunt Simon de Peyronnet [Catalogus Sanctorum ac Sanctarum, p. 285] , Ms. Breviarium Aginnense citans, et Dionysius Sammarthanus [Gallia Christ nov., t. II, col. 897.] , cui præluxit Proprium Aginnense, fiebat olim atque etiamnum fit ejus festum ab ecclesia Aginnensi hac die. Verum in diœcesi Lemovicensi jam pridem propter ocurrens S. Juniani festum agitur S. Dulcidii natalis die XVII Octobris. Hinc Saussayus, cui adfuit in concinnando S. Dulcidii elogio Lemovicense Breviarium, retulit ejus memoriam ad XVII Octobris, itemque post eum Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum. Ast vix venia dignum est quod ille, postquam in opere satis recte Sanctum Dulcidium ad XVII Octobris signasset, in Supplemento [Martyrolog. Gallic., p. 1177.] iterum ejus memoriam fecerit ad diem VI Octobris, festum S. Fidei Martyris Aginnensis, oblitus se de eo jam dixisse. Verumtamen eodem in errore ei prævii fuerant Grevenus, Martyrologium Germanicum, et priscum Florarium Ms. quod penes decessores erat, et comitem se addidit Ferrarius.
[2] [a Simone Peyronnet probe distinguitur a S. Dulcidio Tolosano;] Hic vero Dulcidius, distinguendus est ab alio qui in diœcesi Tolosana colitur, et de cujus cultu male dubitavit Papebrochius [Act. SS., t. III Maji. p. 592.] . Quam in rem factu optimum videtur Simonis Peyronnet, viri Tolosani, recitare verba [Catalogus Sanctorum. etc., p. 285] : Doux, Dulcius, seu Dulcidius, Confessor, S. Germerii antistitis Tolosani discipulus, cujus fit mentio in Vita ejusdem S. Germerii, quæ exstat tom. II Sanctoralis Bernardi Guidonis episcopi Lodevensis, ex quo officia peculiaria diœcesis Tolosanæ XVI Maji, quo die venerantur ejus sacræ reliquiæ una cum S. Germerii in ecclesia parochiali S. Jacobi de Murello. Ad eam diem antiquiorem Vitam, quæ præluxit Bernardo Guidonis, edidit Papebrochius [Act. SS., t. III Maji, p. 592.] , licet et ipsa genuina non sit, ut ostenderunt Occitaniæ historiographi [Hist. du Lang., t. I, Not. col. 672 et seq.] . Alibi vero habet idem Simon Peyronnet: Ejus (S. Germerii) ac discipulorum corpora, Dulcidii scilicet ac Pretiosi servat hodie ecclesia de Murello diœcesis Tolosanæ, ad quam asportata fuerunt ex veteri ecclesia priorali ejus nomini dicata, in qua antea jacuisse manifesto liquet ex Cartulario visitationis ejus ecclesiæ, factæ anno 1407 a Willelmo Rigaudi abbate Lesatensi, cujus autographum videre licuit. De cultu itaque, S. Dulcidio Tolosano Murelli, non vero Mureti præstito, ambigendum non est. Sed est et S. Dulcidius, inquit Peyronnet, qui et Dulcius et Dulcidius, episcopus Aginnensis in Aquitania, qui SS. Fidei et Caprasii Martyrum cineres transtulit et utriusque memoriæ basilicam consecravit, ut habetur in Actis horum Martyrum apud Surium VI Octobris et in Breviario manu exarato Aginnensi, cujusque corpus, uti legitur in Proprio Aginnensi die XVI Octobris, qua die colitur ab ecclesia Aginnensi officio duplici, ad Cambaretum, Chamberet, vicum Lemovicensis diœcesis est translatum, ubi inter cætera ejus ingentia miracula Cardiaci sanantur, vulgoque S. Doux et S. Doulcet audit. De posteriori itaque S. Dulcidio nobis sermo habendus est.
[3] [Vita non videtur exstare;] Vitam ejus nancisci potuimus nullam, neque arbitramur eam uspiam exstare. In Catalogo quidem Bibliothecæ regiæ seu nationalis Parisiensis [Catalogue de la Biblioth. nation., t . IV, Mss. in append.. p. 512, n. 3809. A. Vita 51.] signatur Vita Beati Dulcii sive Dulcidii episcopi, quam descripsit nobis R. P. Carolus Cahier; verum nil aliud est quam finis Passionis SS. Fidei et Caprasii; adeoque, quum textus turbatissimus sit, nullius frugis videtur esse posse. Quocirca pro documentorum penuria pauca tantum de S. Dulcidio colligenda sunt.
[4] [ejus nomen erat potius Dulcitius;] Ejus nomen quam maxime varie scribitur. Dulcius et Dulcidius appellatur in memorato S. Fidei Passionis fragmento, Dulcius, Dulcedius et Dulcidius dicitur a Simone Peyronnet; Dulcedius et Dulcissimus a Saussayo, arbitrante esse nomina distincta; Dulcidius in Martyrologiis Universali et Parisiensi necnon in Gallia Christiana; Dulcissimus in Breviario Lemovicensi anni 1625; Dulcis tandem in prisco Florario seu Martyrologio Ms. quod decessores nostri habebant. Gallice eum appellat Castellanus St Doucis, Simon de Peyronnet, ut vidimus, Doux et Doulcet. Atque hinc ipsas feminas sæpius, maxime in Aquitania, dictas fuisse Dulcias tradit idem scriptor [Catalogus Sanctorum, etc., p. 472.] . Ast in media hac varietate, quod demum seligendum? Dulcidium Sanctum nostrum appellatum esse in antiquioribus monumentis [Translatio Metrica S. Fidis, Act. SS., t. II Octob., p. 290; Translatio altera, ibid, p. 295. Acta S. Fidei, ap. Labbe, Bibliot. nov. Mss., t. II, p. 530 et seq.] , quin etiam potius attendendum videri dicendi modum Aginnensium quorum episcopus fuit, quam vicinorum Lemovicensium, qui eum a sæculo saltem XIV Dulcissimum appellant [Cfr. Bernardus Guidonis, Opusc. Hist. ap. Labbe, Biblioth. nov. Mss., t. I, p. 633.] , dabo ego facile. Verumtamen arbitrarer neutrum nomen esse genuinum, sed dicendum esse Dulcitium. Nomina enim latina non per dius accrescunt, sed per tius aut cius pro varietate dialectorum; dein sæculo V et VI Dulcitii [Cfr. Labbe, Concil. ind., episcoporum, col. 89.] nomen comparet quidem, non vero Dulcidii; quod sæculo demum IX in Hispania oriri videmus [Ibid. loc. cit.] . Et quidem in omnium optimo exemplari Passionis SS. Fidei et Caprasii, nempe Ultrajectino, Dulcitius, non autem Dulcidius legitur; nihilominus ne turbemus lectorem, vocabimus eum Dulcidium. Introducto autem semel Dulcidii nomine, ex solita suppressione litteræ d inter duas vocales, ortus fuerit Dulcius, atque hinc vulgaris appellatio.
[5] [verisimiliter occupavit cathedram Aginnensem initio sæculi V;] De tempore S. Dulcidii episcopatus fusius jam disputavit Ghesquierus noster in Commentario de S. Fide. Refert imprimis Tillemontii [Mémoires pour servir à l'hist. eccl.. t. IV, p. 543.] , Riveti [Hist. litt., t. III, p. 373.] , fratrum Sammarthanorum [Gall. Christ. vet., t. II, p. 70.] et Dionysii Sammarthani [Gall. Christ. nov., t. II, col. 877.] de hoc argumento inter se non ita discrepantes sententias, ostenditque valde probabile esse S. Dulcidium circa iniens sæculum V Aginnensem cathedram occupasse. Urget [Act. SS., t. II Octob., p. 271.] imprimis auctoritatem Aginnensis Breviarii, in quo traditur post mortem sanctissimi præsulis Phœbadii, magistri sui, Deo volente, omnique populo acclamante in episcopali cathedra constitutus; in quæ animadvertam ea tanto majoris esse ponderis, quo accuratius veterem eligendorum episcoporum formam referat [Cfr. inter alios plures Zaccaria. Laudensium episcop. series, p. 68; item Martenius, Thomassinus, etc.] . Pro secundo argumento urget Ghesquierus uxorem Ragnovaldi anno 581 confugisse in ecclesiam S. Caprasii, a S. Dulcidio æificatam tamquam ad antiqua religione venerandum asylum; verum S. Gregorius Turonensis [Hist. Francor., lib. VI, cap. XII, ap. D. Bouquet, t. II, p. 274.] , ex cujus scriptis hæc depromuntur, non habet hæc verba: Ad antiqua religione venerandum asylum, nec alia similia. Nil aliud vult Francorum historicus quam ea occasione violatum fuisse jus asyli; quod quum ad ecclesias æque novas ac veteres pertineret, minoris ponderis fit Gregorii locus ad referendam structuram Caprasiani templi ad sæculum V potius quam ad VI: unde seponendam arbitramur hanc probationem. Tertium argumentum desumit Ghesquierus ex traditione ecclesiæ Aginnensis, secundum quam, teste Labenazie, S. Caprasii basilica exeunte sæculo IV ædificata fuerit a S. Dulcidio jam episcopo. Quartum argumentum repetit ex ætate scriptoris Actorum SS. Fidei et Caprasii, coævi (ut videtur) S. Dulcidii, et quem arbitratur ineunte sæculo V vixisse. Ex omnibus his argumentis crederem Breviarii Aginnensis testimonium validissimum esse. Fratres Sammarthani et post hos Dionysius Sammarthanus indubitanter asserunt S. Dulcidium anno 504 cathedram Aginnensem tenuisse; sed unde hauserint non produnt, quin etiam continuo subjiciunt de eo in antiquis monumentis nil reperiri, nisi quæ ad translationem SS. Fidei et Caprasii spectant.
[6] [transfert corpora SS. Fidei et Caprasii,] Et recte quidem: quocirca hanc jam translationem ex vetustissimo illo scriptore, adjectis Ghesquieri animadversionibus exhibeamus: “Quo in loco (inquit ille anonymus [Act. SS., t. II Sept., p. 272., p. 272.] , de prima sepultura loquens) multis annorum recursibus Sancta jacuerunt corpora (SS. Fidei, Caprasii, Primi et Feliciani), donec, ablata omni gentilitatis prophanitate, S. Dulcidius * episcopatum susciperet et pastoralem curam gerens pro omnium salute vigilaret. Cui præsuli ante omnia placuit, ut Sanctorum reliquias ab indecenti elevans loco, in eorum veneratione, nova constructa basilica, in lucem efferret, ecclesia ipsa sanctæ Virginis titulo dedicata. Qui cum tantum thesaurum aperiret, non tamen incredulus, sed metu et reverentia territus, diutius dubitaret; ad ultimum per noctis quietem admonitus, ne negligenter dimitteret, quod fideliter cœperat, convocatis monachorum turbis ac cæteri ordinis prælatis, secretum suum omnibus detegit, quorum consilio adjutus ad effectum usque perduxit. Eorum autem votis cætera plebs concordans Sanctorum reliquias de loco ignobili honorifice erigunt et in locum sacrum statuunt, quorum meritis ad salutem omnium innumera cœlitus patrantur miracula. Hæc S. Fidei ecclesia erat, teste scriptore translationis Conchensis, foris murum urbis ad septentrionale clima in suburbio [Ibid., p. 273.] .
[7] [et non duas sed unam ædificasse videtur] “Porro non in hac, sed in ecclesia omnino diversa, S. Caprasii ac reliquorum fortassis Aginnensium Martyrum corpora a S. Dulcidio condita fuisse apertissime declarat ipse scriptor, ita pergens: Sanctum vero Caprasium INTRA muros urbis ad ecclesiam, ibidem (ab ipso Dulcidio, ut fert antiquissima traditio) fundatam detulit, eumque consimili honore in sarcophago item marmoreo diligentissime deposuit. Consentit, qui et fortassis (ut æstimat Ghiesquierus) anonymo illi præivit Translationis secundæ metrice conscriptæ auctor, duasque pariter adstruens ecclesias, in quarum altera S. Fidei, in altera vero S. Caprasii corpus conditum fuit, juniorem ab antiquo anonymo dissentientem conciliat, dictisque lucem affundit, dum in una quidem eademque basilica SS. Fidei, Caprasii aliorumque Martyrum exuvias in lucem elatas decenterque compositas a Dulcidio fuisse, at sanctæ Martyris corpus deinde in suburbana ecclesia, aliorum vero corpora in ipsius urbis majori basilica decenter tumulata fuisse insinuat, ita de Dulcidio canens: Iste diu absconditas invenerat reliquias Fidei, præclaræ martyris, una cum suis sociis, quæ intra urbis mœnia in majori ecclesia, quæ capitalis aderat, decenter composuerat; solius autem Virginis corpus seorsum condidit in quodam ædificio, constructo in suburbio.” Hactenus Ghesquierus [Act. SS., t. II Sept., loc. cit.] , duplex adstruens templum.
[8] [ecclesiam, scilicet S. Caprasii.] Verumtamen quum auctor antiquissimus Passionis SS. Fidei et Sociorum unius tantum ecclesiæ meminerit; quum similiter Hildebertus [Vide infra in præsenti tomo ad XX Octob., de S. Caprasio.] in Carminibus de eadem Passione loquatur de uno tantum templo; quumque demum tertio plane hi affirment corpora SS. Martyrum in uno eodemque condita fuisse loco; crididerim audiendos non esse scriptores Translationis Conchensis, quorum alter post annum 937, alter inter annum 1020 et 1060 manum calamo admoverunt [T. II Sept., p. 274.] , et proin unam tantum a S. Dulcidio constructam fuisse ecclesiam, alteram vero quæ sæculo X exstaret ab aliquo e suis successoribus. Quodsi quæratur quænam sancto præsuli debeatur, respondendum videtur S. Caprasii, quæ erat intra urbis mœnia et de qua sermonem habet S. Gregorius Turonensis. Neque obstat quod in antiqua Passione SS. Fidei et Sociorum legatur: Ecclesia ipsa Sanctæ Virginis titulo dedicata; id recentioris temporis additamentum esse ex codicibus Mss. ostendit collega meus in Commentario de S. Caprasio num. 30, quem in præsenti volumine ad diem XX Octobris habes. Quod additamentum quum S. Hildeberto quoque præluxerit, nil mirum quod ipse quoque adscripserit S. Dulcidio ecclesiæ S. Fidei fabricam, omiserit vero templum S. Caprasii. Alia S. Dulcidio attributa gesta in annotatis ad ejus lectiones dilucidari poterunt.
[Annotata]
* Dulcitius in Ms. Ultrajectino.
* Agen.
VITA S. DULCIDII
Ex Breviario Lemovicensi anno 1625 edito.
Dulcidius seu Dulcitius, Episc. et Conf. Aginni in Gallia (S.)
[S. Dulcidii, episcopi Aginnensis, zelus laudatur.] Dulcissimus a, regali Francorum sanguine genitus b, adolescens audita Fedarii c episcopi Aginnensis fama, ad eum relictis omnibus se contulit. A quo in divinis litteris apprime edoctus, mirum quam brevi post tempore in ipsis profecerit, pietatemque magna cum omnium admiratione exercuerit. Quare statim cognita egregia animi indole, diaconus d ordinatur, ac futurus Aginnensium episcopus, consentientibus omnium votis e designatur, neque conceptam de se opinionem fefellit. Nam ad eam promotus dignitatem, ita in pauperes beneficus fuit, ut nihil sibi suorumque usibus reservaret. Fidem catholicam acerrime propugnavit et in exstirpandis hæresibus, præsertim impietate Ariana totam fere vitam traduxit f. Post tot labores et certamina, gravis annis, vitæ sanctitate et miraculis clarus, decimo septimo Calendas Novembris g feliciter obiit. Cujus corpus postea Cambaretum h vicum diœcesis Lemovicensis delatum est: ubi inter cætera ejus ingentia miracula cardiaci i sanantur.
ANNOTATA.
a De varia hujus nominis forma diximus in Commentario num. 3.
b Frustra tereremus tempus, si hujus asserti examen institueremus. Vel ipsum nomen fabulam prodit: non enim latina nomina filiis suis dabant Franci. Præterea circa annum 400 Aquitaniæ nequaquam dominabantur Franci.
c Imo Phæbadii episcopi, qui ecclesiæ Aginnensi ab anno 347 ad annum saltem 392 præfuit [Gallia Christ. nov., t. II, col. 896.] . Ejus gesta illustravit Henschenius ad diem ejus natalem XXV Aprilis [Act. SS., t. III April., p. 365 et seq.] .
d Sæculo XVII interpretabantur S. Dulcidium archidiaconum fuisse [Gallia Christ. nov., tom. cit. col. 332.] ; nec male, quantum primorum temporum diaconi munia conveniunt cum officiis archidiaconi recentioris ævi.
e Breviarium Aginnense, ut num. 5 docuimus, non tantum de omnium votis, i. e. cleri et populi, mentionem facit, verum etiam de acclamatione populi. Hoc loco et in Breviario Aginnensi innuitur S. Dulcidium S. Phæbadio successisse. Culpat Dionysius Sammarthanus [Ibid., col. 897.] Bollandum, quod in Annotatisad Vitam S. Hilarii Pictaviensis [Act. SS., t. I Januarii, p. 790.] Gavidium inter S. Phæbadium et S. Dulcidium posuerit, nullo fretus argumento. Verum imprimis hæc scriptio non est Bollandi, sed Henschenii [Cfr. Papebrochius in Vita Henschenii, Act. SS., t. VII Maji, p. 4, et ipse Henschenius, t. III April., p. 365.] . Deinde non hæc est singularis hujus solertissimi viri sententia, sed consequentia receptissimæ opinionis de patria S. Sulpicii Severi. Quum enim hic [Historiæ sacræ lib. 2, cap. XLIV, opp., t. II, p. 234. edit. Hier. de Prato.] de S. Phæbadio Aginnensi loquens dixisset: Noster Fœgadius et Servatio Tungrorum episcopus, senserunt Scaliger, Rosweidus, Dupinius, Natalis Alexander, Bailletus, Clericus, Tillemontius (dubius tamen) et alii [Cfr. Hier. de Prato, Opp.. t. I, Vita Sulpicii Severi, p. LVII.] Sulpicium fuisse patria Aginnensem; hinc quum idem scriptor paulo ante dixisset [Hist. sacr., lib. 2, cap. XLI, t. II, p. 223.] : Hoc ego Gavidium episcopum nostrum quasi obtrectantem referre solitum audivi, æstimavit Henschenius Gavidium Aginni sedisse circa annum 402, quum totus esset Sulpicius in sua conscribenda historia [Hier. de Prato, p. LXVIII.] . Verumtamen argumentatio hæc minus certa videtur, quoniam multiformis est vocabuli noster apud Sulpicium usus [Ibid., p. LVII, t. II, p. 222, 223, 234 et 235.] . Adde Sulpicium Severum potius Tolosæ stabilem suam sedem habuisse videri [Ibid., p. LVII.] . Quocirca Henschenii sententiam propugnare non audemus, neque etiam prorsus improbabilem dicere.
f Ejus decessor S. Phæbadius totam fere vitam verbo et calamo adversus Arianos pugnarat. Nec meliora erant tempora, Dulcidio episcopo; quum anno 414 Gothi, Ariani omnes, Aquitania potiti sint, ut habemus in Prosperi Tyronis Chronico [Ap. D. Bouquet, t. I, p. 638.] . Atque ex hoc tempore paulatim Aquitaniæ et Occitaniæ ecclesias pastoribus et presbyteris viduatas fuisse, quum demortuis non liceret successores dare, res notissima est. Atque hinc forsan fit ut nullus post S. Dulcidium in Aginnensi cathedra reperiatur episcopus ad annum usque 549 [Cfr. Gall. Christ. nov., t. II, col. 897 et seq.] .
g Num. 1 Commentarii prævii diximus Aginni celebratum fuisse S. Dulcidii natalem die XVI Octobris; quare ad præsentem diem eum transtulerimus, inveniet ibidem etiam lector.
h Cambaretum, gallice Chamberet, ad diæcesim Tutelensem nunc pertinet, quod per novam divisionem adscriptus esset præfecturæ Tutelensi (dept de la Correze, arr. de Tulle, cant. de Treignac). Ab Uzerchio quinque distat leucas, octo a Tutela [Dictionn. univ. de la France, t. I, p. 901.] . Porro erat olim Cambaretum prioratus ab Userchiensi monasterio dependens [Gallia Christ. nov. t. II, p. 897.] . S. Dulcidii reliquiæ Cambareti asservantur saltem a sæculo duodecimo exeunte; quum Gaufredus, Vosiensis cœnobii prior, eoque florens ævo, scribat [Labbe, Biblioth. nov. Mss. t. II, p. 286.] : Apud Chambaret cernitur bustum Dulcissimi, quem præsulem Agenni Sanctæ Fidis acta fuisse declarant. Similiter Bernardus Guidonis, qui ineunte sæculo XIV claruit: S. Dulcissimus dulciter quiescit apud Chambaretum, quem præsulem etc. Verum jam diu ante sæculum XII S. Dulcidii reliquias Cambaretum delatas crederem. Bernardus enim Andegavensis, quem satis illustravit Ghesquierus in Actis S. Fidei [Act. SS., t. II Septemb., p. 286 et seqq.] , in opusculo, quod circa annum 1012 Fulberto Carnotensi episcopo nuncupavit, hæc habet: Urbs Aginnum, inquit [Gall. Christ. nov. t II col. 896.] , super omnes urbes Aquitaniæ multis olim Sanctorum patrociniis illustris emicuit, quibus pene omnibus temporum processu, ignoto quo nescio suo peccato, viduata remansit, partim vi, partim furto sublatis. Invenies, Aquitaniæ viator, quod ipse experimento comperi, diversis in locis qui tibi dicant: Hoc est corpus illius martyris ab Aginno translatum; hic illius virginis vel confessoris, vel tanta portio illius Sancti. Licet autem bustum seu sepulcrum S. Dulcidii Cambareti esset et populorum veneratione honestaretur, id tamen ita intelligendum non est quasi nihil de reliquiis Aginni remansisset vel potius postliminii jure receptum fuisset. De Claudio enim de Gelas, ab anno 1609 ad 1630 Aginnensi episcopo, legimus [Ibid., col. 932.] : Reliquias S. Dulcidii episcopi et archidiaconi suæ ecclesiæ, ut hic (scilicet Claudius de Gelas) olim fuerat, capsa donavit argentea.
i Cardiaci intelliguntur non tantum hi, qui corde loborant, verum etiam stomacho.
DE S. MAMELTA MARTYRE IN PERSIDE.
PROBAB. SÆCULO V.
SYLLOGE.
Martyrologia; mors brevi post baptismum; distinctio a S. Mamlacha; ecclesiæ CP.
Mamelta Martyr in Perside (S.)
J. V. H.
[Varia Martyrologio Sanctam memorant,] Optabat jam in suis Ephemeridibus Græcis Daniel Papebrochius noster [Præf., t. I Maji, p. XLV.] , ut sanctæ Mamelchtæ seu Mameltæ Acta aliquando invenirentur: sed ad hunc usque diem nihil de S. Martyre reperire licuit, præter ea quæ in sacris Ephemeridibus leguntur. In octobri Græcorum metrico sub die V ejusdem mensis refert Papebrochius l. c. sequentem versiculum:
Πέμπτῃ βλῆτο λίθοις καὶ θυμὸν ἀφῆκε ΜΑΜΕΛΧΘΗ.
Obruitur saxis quinta, expiratque MAMELCHTA.
Ad eumdem diem duplicem versiculum recitat Siberus in Ecclesiæ Græcæ Martyrologio metrico [P. 318.] :
Ὁμοῦ
λελουμένην
μὲ,
Χριστὲ,
προσδέχου,
Μαμέλχθα
φησὶ,
καὶ
λίθοις
βεβλημένην.
Mamelchta, me jam, Christe, lotam, clamitat,
Et imbre saxorum protectam suscipe.
Kalendarium quoque CP. binis diebus, scilicet V Octobris et VI Junii, memoriam S. Mamelchtæ celebrat, sed nihil præter nudum nomen adfert. De hoc tamen Kalendario latius infra agam.
[2] [latissime vero Menologium] Magis S. Mameltam illustrat Martyrologium Romanum hodiernum his verbis: In Perside Sanctæ Mameltæ Martyris, quæ a cultu idolorum ad fidem angelico monitu conversa a gentilibus lapidata est et in profundum lacum demersa. Quod encomium adhuc particulatius evolvit Menologium Basilii Imperatoris sub die III nonas (V) Octobris, qua Sanctæ memoriam agunt Græci. Ἡ ἁγία Μαμέλχθα ὑπῆρχε μὲν ἐκ Περσίδος, ἱέρεια δὲ τοῦ ναοῦ Ἀρτέμιδος, ἔχουσα καὶ ἀδελφὴν χριστιανήν. Κατενεχθεῖσα δὲ εἰς ὕπνον, εἶδεν Ἄγγελον Θεοῦ δεικνύοντα αὐτῇ τὰ μυστήρια τῶν χριστιανῶν. Καὶ ἀναστᾶσα ἔμφοβος, διηγῆται τῇ αδελφῇ. Ἡ δὲ ἄγει αὐτὴν πρὸς τὸν ἐπίσκοπον. Καὶ μαθῶν ἐπίσκοπος τὰ τῆς ὀπτασίας, εἶπεν αὐτῇ, ὅτι ὀφείλεις χριστιανὴ γενέσθαι· ἣν εὐθέως ἐβάπτισε, καὶ ἐδέξατο αὐτὴν ἡ ἰδία ἀδελφή. Ὅθεν μανέντες οἱ ἕλληνες, ἐτιμωρήσαντο αὐτὴν, καὶ ἀπέκτειναν ἐν λίθοις, ἔτι τὰ ἐμφώτια τοῦ ἁγίου βαπτίσματος περιβεβλημένην. Καὶ ἐῤῥιψαν εἰς λάκκον βαθύτατον· ἐξ οὗ οἱ χριστιανοὶ μόλις αὐτὴν ἀνήγαγον. Προσελθὼν δὲ τῷ βασιλεῖ τῶν Περσῶν ὁ ἐπίσκοπος, καὶ αἰτήσας, ἐλαβεν ἐξουσίαν τοῦ καταλῦσαι μὲν τὸν ναὸν τῆς Ἀρτέμιδος, οἰκοδομῆσαι δὲ ἐκκλησίαν ἐπ᾽ ὀνόματι τῆς ἁγίας Μάρτυρος· ἣν καὶ κτίσας, ἐν αὐτῇ τὸ τίμιον αὐτῆς ἀπέθετο λείψανον.
[3] [Basilii imperatoris:] Quæ verba ex editione Annibalis Card. Albani latine sic sonant: Sancta Mamelchta ex Perside fuit, templi quidem Dianæ sacerdos, sed sororem Christianam habens. Cum autem in somnis vidisset Angelum Dei sibi Christianorum mysteria ostendentem, excitata cum terrore de somno, rem omnem sorori aperuit: a qua ad episcopum adducitur. Episcopus vero intellecto visionis symbolo: Christianam, inquit, oportet te fieri. Statimque illam, sororis manibus de sacro fonte susceptam, baptizavit. Quare vehementi furore correpti gentiles, multis excruciatam tormentis lapidibusque obrutam interfecere, splendida adhuc sacri baptismatis veste indutam, atque in profundissimum lacum demersere: unde vix a Christianis extracta est. Adiit autem Persarum regem episcopus, impetravitque, ut everso Dianæ templo, ecclesiam Sanctæ Martyris nomine excitaret: quod cum ædificasset, pretiosas ejus reliquias ibi deposuit. Hæc Menologium Basilianum, quem præcipuum, ne dicam unicum fontem de gestis S. Mameltæ habemus.
[4] [quod habet Sanctam habuisse sororem suam matrinam,] Virum archæologiæ Christianæ curiosum non fugerint quædam in brevi licet Legenda enarrata. Imprimis habemus S. Mameltam a sorore pridem Christiana e sacro fonte susceptam fuisse, καὶ εδέξατο αὐτὴν ἡ ἰδία ἀδελφὴ. Antiquissimum esse susceptorum seu patrinorum, qui Græcis ἀνάδοχοι appellabantur, usum, jam a Tertulliano habemus, qui lib. de bapt. c. XVIII [Tertull. Oper., p. 465. Edit. Plantin. Pamelii an. 1584.] susceptores sponsores vocat dicens: Quid enim necesse est, si non tam necesse, (agit de differendo baptismate parvulis extra casum necessitatis) sponsores etiam periculo ingeri? qui et ipsi per mortalitatem destituere promissiones suas possunt et proventu malæ indolis falli. Unde et S. Augustinus epist. XCVIII, alias XXIII ad Bonifacium episcopum [S. Aug. Oper., t. II, col. 266. Edit. Maur. an. 1679.] patrinos vocat fidedictores, eosdemque, appellatione e juri civili derivata, fidejussores dicit S. Cæsarius Arelatensis [S. Aug. Oper., t. V. App. col. 441.] : Qui filios, inquit, aut filias excipere religioso amore desiderant, et antequam baptizentur, et posteaquam baptizati fuerint, de castitate, de humilitate, de sobrietate vel pace eos admonere non desinant et agnoscant se fidejussores ipsorum. Notatu dignum est atque ad rem nostram propius spectat in ecclesia Orientali licet heterodoxa venire eodem fidejussorum nomine patrinos, ut monstrat Jos. Sim. Assemani in sua bibiotheca Orientali [T. III, part. 1, p. 536.] .
[5] [et adhuc vestibus albis] Alterum occurrit in Græca Legenda momentum non plane spernendum, scilicet S. Mameltam adhuc splendida sacri baptismatis veste indutam, lapidatam fuisse: Ἔτι τὰ ἐμφώτια τοῦ ἁγίου βαπτίσματος περιβεβλημένην. Est nempe satis notum, consuetudinis fuisse universalis, tam in Oriente quam in Occidente, ut recens baptizatis vestis alba imponeretur, qua per octiduum induebantur: cujus quidem ritus vestigium adhuc servatur in hodiernis ritualibus, v. g. Romano, quod præscribit ut absterso loco inuncto, scilicet vertice recens baptizati, sacerdos imponat capiti ejus linteolum candidum, loco vestis albæ. Similiter et græca Ecclesia in officio sancti baptismatis habet [Goar. Euchol., p. 355.] : Καὶ ἐνδύων αὐτὸν τὰ ἀμφία λέγει: Ἐνδύεται ὁ δοῦλος τοῦ θεο:ῦ ὁ δεῖνα χιτῶνα δικαιοσύνης. Et induens eum suis involucris, dicit: Induitur servus Dei N tunica justitiæ. Similia habent libri liturgici Orientales, quos videre licet apud Jos. Sim. Assemani l. c. [Qui plura circa hos baptismatis ritus cognoscere oluerit, adeat Bingham Orig. Eccles., lib. XI, cap. VIII et lib. XII cap. IV. Selvagg. Antiq. Eccles., lib. III, cap. III, § V, cap. V. Binterim Denkw., t. I, part. I, 159 et 187.] .
[6] [indutam occubuisse:] Neque illud prætermittendum est vestem baptismalem, qua induta fuit S. Mamelta, vocabulo ἐμφώτια designari, (ἐμφώτεος splendidus verunt lexica); quod quidem apud Archæologos, quos mihi consulere licuit, ad significandam vestem candidam non reperi: nam Græci passim baptizatos albis adhuc vestibus indutos λευχειμονοῦντες a verbo λευχειμονέω albis induor appellabant: utebantur quoque voce Σαβανον id est, pannus seu linteum asperius, siccando in balneis aptum, ut tradunt lexicographi. Verum autem Sabanum non tam vestem candidam significabat, quam linteum, quo ascendentes e sacro fonte abstergebantur. Tandem operæ pretium fuerit observasse in imagine S. Mameltæ vestem habere ornamentum versus scapulas scissuræ quasi simile, quod in aliis fœminis in Menologio Basiliano depictis non occurrit, nisi in S. Martyre Domna ad diem XXVII Decemb., quæ erat et ipsa sacerdos duodecim deorum in palatio. In viris senatorii aut militaris ordinis, imo et in eunuchis idem ornatus recurrit. Ast hujusmodi ornamenti significatio aut interpretatio me fugit.
[7] Joseph Simonius Assemani in sua Bibliotheca Orientali [T. I, p. 190.] aliquatenus insinuat Mameltam nostram eamdem esse cum S. Mamlacha, [refutatur Assemanus confundens Mameltam cum Mamlacha:] cum aliis duabus Virginibus Abiat et Hati passa. Quam opinationem patrui sui Stephani Evodii Assemani, tamquam factum indubitatum accipere videtur, dum dicit [Act. Martt. Orient. et Occident., part. I, p. 103, not. 10.] : Mamlacham Martyrologium Romanum Mameltam vocare, et, recitatis elogiis tum Romani Martyrologii tum Menologii Basiliani, addit: Unde hocce elogium desumpserit (Menologium), nos prorsus latet; difficillimeque adducimur, ut verisimile esse, Saporem regem, adeo in Christianos furentem, templa Martyribus excitandi licentiam impertiisse credamus. Et quidem recte Basilianam Legendam ad fabulas amandarit, posito Mamlacham eamdem esse cum nostra S. Mamelta: verum solidis, meo judicio, rationibus id in dubium vocat Stephanus Morcelli noster in Commentariis ad Kalendarium Constantinopolitanum, cujus verba refero [T. II, ad diem VI Junii, p. 127.] : Assemanus, inquit, martyrium ejus pertinere putat ad annum CCCXLIV, quippe de ipsa mentionem fieri arbitratur in historia Martyrii Sanctorum Narsetis episcopi et Josephi discipuli ejus, quem Chaldaice a Marutha episcopo scriptam, ex codice Nitriensi Vaticano I edidit, et latine interpretatus est. Hæc autem interpretationis verba sunt: “Simili etiam exitu Christianam fidem consecravere Abiatha, Hates et Mamlacha Virgines ex provincia Bath Garmæa, a Sapore rege, cum forte in eo loco versarentur, supplicio affectæ.” Existimat scilicet Mamlacham hanc Virginem plane ipsam esse Græcorum Mamelchtam et Mameltam Latinorum. Enimvero in ejus sententiam libens concederem, si quæ de Sanctæ Virginis Mamlachæ exitu referuntur, cum iis convenirent, quæ in Menologio Basiliano legimus de Mamelchtæ martyrio: sed discrimen in hoc non leve deprehendimus. Primum enim nullas ei socias adscribi apparet. Tum necis ejus auctores fiunt οἱ Ἕλληνες non rex Sapores, et genus mortis additur quo extincta est sub ipsum baptisma, nondum albis depositis: Καὶ ἀπέκτειναν ἐν λίθοις ἔτι τὰ ἐμφώτια τοῦ ἁγίου βαπτίσματος περιβεβλημένην. Denique aliud omnino tempus indicant, quæ in fine narrantur de episcopo, cui rex Persarum indulserit, ut fano Dianæ everso, templum exstrueret, et Mamelchtæ Martyri dedicaret: in quo etiam Martyris Reliquias composuisse ille dicitur. Hæc Morcelli: quibus addere licet Mamlacham, de qua agitur apud Assemanum, ab ipso reponi in Ordine Filiarum fœderis, seu Diaconissarum [Act. Mart., part. I, p. 52.] ; quum nostra Mamelta uno quasi passu ab idolorum sacerdotio ad illustre martyrium transiverit.
[8] [passa videtur S. Mamelta sæc. V;] Quum itaque verisimile non sit eamdem Martyrem esse Mamlacham et Mameltam, ruit quoque Assemani conjectura circa tempus passionis, quod statuit esse annum Christi 344. Quoniam vero in iis, quæ adhuc conservata sunt de S. Mamelta, nihil occurrit quod tempus martyrii propius determinet, videtur ejus mortem incidere in illa tempora, quibus cessabant Persarum reges a persequendo Christianos. Etenim e Menologio supra allato liquet Sanctæ necem illatam fuisse a gentilibus, nulla interposita judicis sententia, et proinde in tumultu populari. Dein rex permisit, petente episcopo, ut everso Dianæ fano, templum sub titulo S. Martyris construeretur. Quare mihi satis placet assignare sæculum quintum martyrio: nam anno hujus sæculi XXII ut habet Pagius [Crit. Baron ad an. 422, § XI.] , pacem cum Persis pepigit Theodosius, Christianorum in Perside commorantium sanguini parciturus. Induciæ centum annorum tunc sancitæ fuere, neque dubitandum imperatores C. P. pacem christianis pactos sartam tectam conservare voluisse, quæ etiam usque ad annum 502 perseveravit. Illo igitur intervallo Martyrium S. Mameltæ accidisse putem, et quum tumultuario Sancta lapidibus obruta fuisset, rex, ne fracti fœderis reus apud Romanos traduceretur, templum idoli Christianis permisit, ut ecclesiam construerent. Hæc utcumque verisimilia sint, tamen deperditionem veterum Actorum, quam doluit Papebrochius, reparare non possunt.
[9] [habebatque olim C. P. duplicem festivitatem.] Cæterum celebrem olim in C. P. Ecclesia fuisse S. Mameltæ cultum, monstrat jam supra laudatus Morcelli e duplici festo in ejus honorem instituto, scilicet die V Octobris et VI Junii. Qua occasione scite adnotat: Dies hic alter (VI Junii) memoriæ Martyris ejusdem dicatus non exiguum præbet argumentum, quare censeamus Reliquias ejus Constantinopolim demum esse translatas, ejusque nomini ædiculam aliquam aut templum in regia urbe consecratum fuisse. Hic autem ut diximus (ad diem V Octobris: annus enim in Kalendario Græco ab initio Septembris orditur) translationis dies habendus esse videtur, quum cæteri fasti nihil hodie de Mamelchta habeant: iidem contra ad diem V Octobri plerique meminerint. Quamquam vel ipsa etiam ædis dedicatio satis caussæ esse potuit, quare rursum hoc die festum ageretur; quemadmodum geminam ob id Cosmæ et Damiani in regia urbe celebritatem fuisse, mox paullo ostendemus. Recte igitur ad V Octobris pronuntiaverat Morcellius hanc diem esse S. Mameltæ martyrio sacram.
DE S. TROESIO, ABBATE ET CONF. NIVERNI IN GALLIA
SÆC. V VEL VI.
SYLLOGE HISTORICA.
Sancti cultus; fundatio Buxidensis; tempus vitæ et obitus.
Troesius Abbas et Conf. Niverni in Gallia (S.)
J. V. H.
[Licet cultus S. Troesii certus, tamen] S. Troesius seu Trojecius (gallice S. Troé vel Trohé) extra territorium Nivernense vix notus est, deque eo silent, si recentiores aliquot excipias, fasti ecclesiastici. Ejus itaque mentionem faciunt Martyrologia recentiora, Castellani, Parisiense Cardinalis de Noailles et Autissiodorense Caroli de Caylus, quod sic habet: Apud Nivernenses, Sancti Troesii abbatis. Ejus nomine jam insignita erat Niverni sæculo nono abbatialis ecclesia, nunc parochialis, in qua Sancti abbatis corpus sub majori altari reconditum est. Atque hæc sunt fere omnia, quæ de S. Troesio ad nos pervenerunt, ut ad me die VII Augusti 1847 rescripsit R. D. Crosnier, parochus Donziacensis (Donzy, Nièvre, arrond. de Cosne), auctor hagiologii Nivernensis adhuc inediti. Profecto licet S. Troesius monachus et abbas fuerit, de ejus tamen gestis tacent auctores, qui de Sanctis Ordinis S. Benedicti scripserunt, quosque consulere mihi licuit. Joannes Mabillon in suis Annalibus neque verbo attingit S. Troesium, nisi ubi agitur de ecclesia et monasterio, in ejus honorem constructis.
[2] [incertæ sunt ejus res gestæ:] Imo tam jejunæ sunt, quas habemus de S. Troesio, notitiæ, ut nullo certo argumento definiri liceat, quo sæculo floruerit. Id aperte significat citatum Martyrologium Autissiodorense, quando, ut qualicumque modo tempus Sancti nostri indicaret, dicit jam nono sæculo ecclesiam sub ejus nomine exstitisse. Nihilominus laudatus Nivernensis hagiologus censet S. Troesium circa sæculum septimum vixisse. Et hoc quidem verisimillime, si constaret certo Sanctum nostrum eumdem esse ac Trogetium seu Trecium, qui in diplomatis Cenomanensibus occurrit. Nam in charta Caroli Calvi anni 854 [D. Bouquet, t. VIII, p. 531.] pro monasterio Deensi, hodie parochia S. Philiberti de Grandi-lacu (St Philbert-de-Grand-lieu, dept Loire-infér. arrond. de Nantes) [Vales. Notit. Gall. Vo Herbatilicum, p. 245. Cfr. Vita S. Philiberti, t. ad XX August., t. IV, p. 87 annot.] , dicitur quamdam cellam, in pago Cenomanico sitam, in honore B. Petri, Apostolorum principis, a Sancto Trogetio fundatam … monasterio Deas, in quo S. Filibertus habetur sepultus, conferri. Atque eadem cella paulo infra Bussogilum appellatur. Si autem iste S. Trogetius idem sit cum S. Troesio nostro, quanto propius originem monasterii Bussogili attigerimus, tanto etiam accuratius ætatem Sancti inveniemus.
[3] [videtur ex fundato Buxido,] Erat porro in episcopatu Cenomanensi duplex locus, qui nomine Bussogili seu Buxidi censebatur et monasteriolum habebat. Alter a S Lonegisilo fundatus sæculo VII, ut liquet ex ejus Vita, sub die XIII Januarii in Appendice edita [Act. SS., t. I Januar. 1120.] , et ex Actis episcoporum Cenomanensium, in quibus sub Harlemundo episcopo dicitur fuisse [Mabillon Vet. Analect. 289.] monasteriolum quoddam, cujus vocabulum est Buxidus, quod… Haduindus, supplicante et ordinante S. Lonegisilo … in quodam vico canonico suæ sedis Ecclesiæ sanctificaverat, et monachos in eo una cum supradicto Sancto viro aliquos collocaverat. Ast alterum Buxidum nobis exhibet charta quædam Caroli Magni anni 802, in qua inter monasteria juris Ecclesiæ Cenomanensis numeratur etiam [Ibid., p. 294. Ibid., p. 295] monasteriolum S. Joannis et S. Trechii in Buxido, et paulo infra in eodem instrumento [Ibid., p. 295] alterum monasteriolum Buxidi recensetur. Clare igitur duplex Buxidum manifestatur.
[4] [quod postea S. Lonegisilus] Nunc porro videndum est utrum Buxidum aliquando fundaverit S. Trogetius: et mea quidem sententia illud est præferendum, quod patronum nanciscebatur S. Petrum Apostolum, ut fert charta Caroli Calvi citata num. 2. Ast ipsum monasterium, a S. Lonegisilo fundatum, eumdem patronum præferebat [Annuaire hist. pour l'an 1838, p. 145.] , quod cæterum etiam præsumere licet ex historia mox narranda; hæc enim habet Vita S. Lonegisili cap. II num 6 [Act. SS., t. I Januar., p. 1121.] : Quadam nocte (S. Lonegisilus) more suo oratorium (Buxidense) ingressus, ut matutinarum solemnia perageret, pavore subito turbatus est. Quam ob causam cognovit olim locum illum, publicis conventionibus dicatum, qui diversis Sanctorum Reliquiis fuerit adornatus. Sentiens cultum eorum ob negligentiam disperiisse, convocans concives, in quorum prædio commanebat, intimavit desiderii sui esse Romam orationis causa petere, postulans in eo itinere eorum vota se comitari. Progressus tandem ad loca beatorum asylorum, devotus orator accessit. Ibi siquidem coram Domino anxietatem cordis sui ingeminans, Sedis illius diutius flagitabat antistitem, ut mereretur exoptatum munus pignorum ab eo accipere. Multo certe labore pro hujuscemodi negotiis fatigatus, cum jam pene desperaret, ecce pridie quam reverti decerneret, ipsius noctis medio astitit ei Angelus Domini, cui et dixit: Lonegisile, quid inter curas æstuas, quidve dejiceris? Accingere igitur, et clam accedens ad aram B. Petri, quod inveneris, tecum defer. Continuo a visione surgens, exsequitur, quod sibi fuerat jussum, invenitque dentem Apostolorum Principis altari suo superpositum. Quem assumens, comitem reversionis suæ habuit, et, lætitia multa refectus, ad propria remeavit.
[5] [olim destructum instauravit:] Ex hac narratione habemus imprimis rationem, cur S. Lonegisilus oratorium suum sub nomine S. Petri Apostoli dedicatum voluerit, nempe ob Reliquias, tam prodigiose Roma allatas. Sed simul etiam monstratur ante fundationem S. Lonegisili, atque adeo ante medium sæculum septimum exstitisse Buxidi locum publicis conventionibus dicatum, qui diversis Sanctorum Reliquiis fuerit adornatus: et id quidem tam diu ante ætatem S. Lonegisili, ut omnis ejus memoria penitus obliterata esset, ac nonnisi cælesti visione reviviscere potuerit. Quid igitur impedit, quominus S. Trogetium, in charta Caroli Calvi citatum, dicamus prioris conventus seu monasterii fuisse fundatorem. Etenim per locum, publicis conventionibus dicatum, monasterium intelligo; quoniam, quando istuc advenit S. Lonegisilus, locus non carebat sua ecclesia et clericis, ut aperte indicant Acta episcoporum Cenomanensium, quando ipse S. Lonegisilus dicit [Vet. Analect., p. 265.] se in Buxiaco vico canonico detentum fuisse a presbyteris et pagensibus ejusdem loci … quia locus popularis erat et eleemosyna multa ibidem veniebat etc Quando igitur cœlestis visio Sancto viro manifestabat locum illum olim fuisse publicis conventionibus dicatum, diversis Sanctorum Reliquiis adornatum, non indicabat sane ecclesiam, laicis destinatam, utpote quæ tunc jam exsistebat, sed conventum monachorum, qui suum olim habuerat fundatorem, S. Lonegisilo antiquiorem; nam post hunc fundatio monastica non interrupta serie continuavit [Cfr. Piolin. Hist. de l'Égl. du Muns, t. I, p. 336.] .
[6] [unde Sancti tempus ad VI sæculum est revocandum;] Quum ita se res habeat, probabile evadit Trogetium, fundatorem S. Petri in Buxido fuisse: sed simul etiam consequiter ejus institutionem, medio sæculo septimo jam penitus abolitam, ad sextum aut etiam quintum sæculum pertinuisse: ad quod tempus etiam referenda esset S. Trogetii ætas. Fateor quidem hæc omnia satis ambigua esse; sed ubi nihil certi occurrit, conjecturis probabilibus indulgere licet, maxime quia per similes quasi divinationes via sternitur quandoque ad aliquid certi attingendum. Interim diluenda est duplex difficultas: prior scilicet, qua in charta Caroli Magni, citata num. 3, monasteriolum Sancti Joannis et Sancti Trechii in Buxido memoratur, ubi S. Trechium facile S. Troesium interpreteris; quocirca, siquidem diversus est patronus, etiam diversa videtur ecclesia ab ea, quam S. Lonegisilus fundavit. Non dicam plane istic agi de duplici monasterio, altero S. Joannis, S. Trechii altero, nam in singulari numero vox monasteriolum adhibetur; sed numquid fieri potuit, ut in nomine primarii patroni pro Petro Joannes positus fuerit, sive id erroris chartæ originali obrepserit, sive ad transsumpta librariorum oscitantia accesserit?
[7] [dummodo non duplex fuerit Troesius.] Sed restat altera difficultas, non sane spernenda, an scilicet S. Trogetius, in charta Cenemanensi laudatus, idem sit cum S. Troesio, Nivernensi. Id certe suadet peregrinitas nominis, quod cæterum nuspiam inveni, nisi in S. Trojœcia, Virgine Ruthenensi, ad diem IX Junii [Act. SS., t. II Jnuii, p. 178.] , ubi et nominis etymologia exponitur. Huc etiam facit, quod Sancti nullam mentionem apud Cenomanenses repererim, unde suspicio nascitur apud illos diem non obiisse supremum, alioquin sepulturæ quædam memoria superstes mansisset. Si autem supponimus S. Troesium Cenomanis Nivernum abiisse, atque hic post fundatum monasterium diem clausisse extremum, recte intelligimus, apud Cenomanenses, maxime abolito monasterio, nullam sui memoriam reliquisse. E contrario quamvis nihil apud Nivernenses reliquerit, quoad ejus res gestas attinet, attamen ejus tumulo nomen, cultus, et gloria perennant. Hactenus jejune satis de rebus gestis S. Troesii.
[8] [Sancti corpus in ecclesia cognomine quievit,] Nam ex Martyrologio Autissiodorensi discimus nono jam sæculo fuisse Niverni ecclesiam S. Troesii nomine insignitam. Hoc quidem constat ex diplomate Caroli Crassi, dato XV Kal. Januarii 887 [Mabill. Ann. Bened., t. III, p. 638. Gall. Christ., t. XII. Instrum., col. 311.] , quo imperator, petente Emmeno, Nivernensi episcopo, confirmat omnes ecclesias episcopatus Nivernensis, inter quas venit abbatia S. Troesii. Perseveravit utcumque status abbatialis in hac ecclesia usque ad Hugonem II de Champaleman, qui cathedram Nivernensem ab anno 1013 ad 1065 tenuit [Gall. Christ., t. XII. col. 634.] . Hic enim circa annum 1023 donat ad supplementum victus canonicorum Beati Christi Martyris et infantis Cyrici et ejus matris Julittæ, quorum corpora hæc sancta mater amplectitur ecclesia, quamdam abbatiam in honore S. Troesii, confessoris et monachi, consecratam, et in suburbio hujus urbis sitam, cum omnibus suis appendiciis, videlicet terris, vineis, pratis, silvis, aquarumque cursibus, molendinis et furnis, consensu quidem et voluntat Euvrardi canonici atque præpositi, cujus beneficium esse videbatur [Ibid. Instrum., col. 323.] . Dixi supra statum abbatialem in S. Troesii ecclesia utcumque perseverasse; tum quia data erat in beneficium Euvrardo canonico, tum quia nulla fit mentio monachorum, quorum tamen consensus ad alienationem fuisset necessarius, si ibidem status monasticus perseverasset.
[9] [donec initio hujus sæculi ad ecclesiam S. Stephani translatum fuit.] Sublato abbatiali titulo, ecclesia S. Troesii facta est parochialis sub patrocinio capituli Nivernensis, ut scribit hagiologus Nivernensis; attamen collatio parochiæ pertinuisse videtur ad episcopum, ut habet Polyptychum istius diœcesis [Pouillé de Nevers, p. 7.] . Ad tempus tamen ista ecclesia cum omnibus appendiciis data fuit in usumfructum Hugoni, præposito Nivernensi, postquam hic cessisset præposituram capitulo, ut constat ex charta Hugonis episcopi, firmata a Leone IX in concilio Vercellensi anno 1050 [Gall. Christ., t. XII Instrum., p. 325.] . Anno 1471 die XXVII Januarii sepulchrum S. Troesii, quod tumulo lapideo constabat et sub altari majori reconditum erat, apertum fuit per officialem episcopi Nivernensis, Petri de Fontenay, ut habet sæpe laudatus hagiologus [Cfr. Parmentier, Archiv. de Nevers., t. II, p. 313.] . Ast sæculo proxime præterito exeunte, circa annum 1793 destructa funditus fuit ista ecclesia; sed felici piorum industria vastationi ereptæ fuerunt Reliquiæ S. Troesii, quæ hodie quiescunt in parochiali ecclesia S. Stephani Niverni, destructa æde vicina. Atque hæc sunt quæ de S. Troesio collegimus, non tam ut ejus res gestas, nobis ignotas, illustraremus, quam ut debitam sancti viri memoriam hic consignaremus.
DE SS. LEUTHERNO ET LEVIANO, EPP. CONFF., DEQUE S. SCOPHILO ABBATE, IN BRITANNIA MAJORI ET MINORI,
INCERTO TEMPORE.
SYLLOGE HISTORICA.
Sanctorum cultus, reliquiarum translatio et inventio.
Leuthernus, Ep. Conf (S.)
Levianus, Ep. Conf (S.)
Scophilus Abbas et Conf (S.)
V. D. B.
[Quare hac die de his SS. agatur.] Inter prætermissos ad S. Maglorii nomen meminimus octodecim Sanctorum, quorum reliquiæ sæculo X ex Britannia Minori Parisios delatæ fuerunt. De parte horum Sanctorum in opere nostro dictum jam fuerat, de alia parte ad certos dies adhuc dicendum est; sed tertia pars, ex tribus constans Sanctis, a decessoribus nostris vel ad suos dies omnino est omissa, vel festum alium præter præsentem diem non habent. Quocirca visum est hic loci pauca de eis colligere; et quidem initium ducemus a distinguendis a se invicem S. Leutherno episcopo et S. Luctigerno abbate Hiberno, qui ab aliquibus scriptoribus confunduntur.
[2] [A S. Luctigerno abbate Hiberno, cujus gesta indicantur,] Porro de S. Luctigerno, filio Huatrati et abbate Inis-Tomensi in Tuamonia, et de quo agitur in Vita S. Idæ Virginis num. 30, ad diem XV Januarii in opere nostro edita, non secus ac in Vita S. Mochœmoci sive Pulcherii abbatis ad XIII Martii num. 5, dictum fuit inter prætermissos ad XXVIII Aprilis, quoniam ad hanc ejus memoriam faciunt Festologia Tamlactense, Mariani et S. Ængussii; sed breviter valde quoniam non plura de ejus vita aut cultu reperiebantur; et quidem præter ejus ad S. Idam visitationes unamque celebriorem cum S. Lasreano institutam [Cfr. Lanigan, eccles. History of Ireland, t. II, p. 88 et 89.] , vix quidquam de eo ulterius ad nos pervenit. R. D. Tresvaux canonicus Parisiensis in nova sua editione Vitarum Sanctorum Britanniæ minoris [Vies des Saints de Bretagne, t. I, p. 348. Paris 1836.] docet nos eum discipulum fuisse S. Ruadhani, idemque præstat R. D. Garaby [Vies des bienheureux et des Saints de Bretagne, p. 444.] , nisi quod ejus liber typothetæ vitio S. Ruadloni discipulum eum faciat; quod unde ipsi hauserint non indicant: certo non ex Vita S. Rodani seu Ruadhani abbatis, quam apud nos habes ad diem XV Aprilis [Acta SS., t. II Aprilis, p. 382 et seqq.] . Uterque tradunt eum postea cum S. Columbano in Benchorensi monasterio versatum fuisse, et quidem reperitur ejus nomen inter discipulos, quos ad monasteria condenda emisit S. Comgallus [Act. SS., t II Martii, p. 383; cfr., t. VII Septembris, p. 144 et 145.] . Conveniunt insuper scriptores omnes eum sæculo VI floruisse.
[3] [diversus videtur S. Leuthernus episcopus,] Verum deserendi nobis sunt RR. DD. Tresvaux et Garaby atque etiam Castellanus (licet hic dubius sit), quum docent hunc S. Luctigernum eumdem esse ac episcopum, quem in fronte hujus sylloges annuntiavimus. Scriptores enim Hiberni, Martyrologos intelligo et historicos, in hoc conveniunt ut S. Luctigernum abbatem dicant, dum noster episcopus habetur et qua talis jam pridem colitur. Deinde, licet fateamur plures Sanctos in Hibernia abbates cœnobia sua reliquisse, ut in Britanniam aliasve in regiones religionis causa migrarent, hæc tamen res supponenda non est, sed probanda. Quod hic non fit; nam nominum similitudinem seu potius identitatem (Leuthernus enim, Loutiernus, Luctigernus, Luchtighernus, ejusdem nominis variæ formæ videntur), nemo habebit pro firmo argumento, dum alia non adsunt adminicula.
[4] [qui colitur Parisiis, et fors in Cornubia sub nomine Ludgran.] Porro de S. Leutherno quam paucissima novimus. Recensetur ejus nomen in litaniis veteribus Anglicanis seu potius Britannicis, ad sæculum VII pertinentibus, quæ quam plurima referunt Sanctorum Britannorum, nulla Anglorum nomina. Finem versus scilicet Confessorum venit invocatio [Mabillonii Veter. Analect., p. 68, edit. 1723.] : S. Loutierne, ora pro nobis. In Historia ejus translationis Parisios, qualiter venit in editione Lucensi Annalium Mabillonii [Annal. Bened., t. III, app., p. 667.] , dicitur Lencernus episcopus; sed in alio Ms. codice Claudius Castellanus [Martyrologe univers., p. 802.] non secus ac Chesnius [Cfr. Act., SS., t. I Martii, p. 248.] legit Leuthernum; adeoque gallice appellabant Parisiis S. Louthiern, quod vel maxime ex eo patet quod capsa S. Leutherni, aliorum etiam Sanctorum reliquias continens, diceretur la Chasse de S. Louthiern [Ibid., p. 815.] . Quum vero Historia illa translationis ad medium sæculum X pertineat, hinc habemus eum jam tum temporis ut episcopum cultum fuisse. Cæterum cujus sedis episcopus fuerit, ubi vixerit, quo anno mortuus sit, hæc omnia ignorantur. Crediderim tamen eum vixisse in Britannia majori, quoniam olim in Cornubia paræcia erat cum nomine S. Ludgran, patroni; ut testatum reperio in eruditissimo libello Anglico, in Martyrologii formam confecto [Memorial of ancient British piety or a British Martyrology, append., p. 45.] . Hæc si ita fuerint, oportebit ut ejus sacræ exuviæ in Armoricam seu Britanniam minorem delatæ fuerint vel ineunte sæculo VI [Cfr. Alfordus, Annal. eccles. Angl. ad an. 506, n. 1 et seqq., t. II, p. 11.] vel circa annum 586 [Cfr. id. ann. 586, n. 1 et seqq., t. II, p. 94 et seqq.] , quum tot episcopi Britanni cum sacris reliquiis in has partes et ad montes fugerint præ hostium terrore. De earumdem translatione Parisios, dicetur ad finem hujus sylloges [Memorial etc., p. 176.] .
[5] [S. Levianus episcopus idem videtur ac S. Levanus, cultus in Cornubia,] Post S. Leuthernum venit in narratione de translatis sacris corporibus Parisios S. Levianus episcopus, æque obscurus. Porro tribus in locis memoria superest S. Leviani, seu Levani, si quidem admittatur in omnibus agi de eodem. Primo nempe Parisiis, de qua re plura occurrent, ubi de translatione; deinde in Cornubia; et demum tertio in Armorica seu Britannia Minori. Quod ad Cornubiam attinet, in prælaudato Martyrologio Anglico legimus ad XXIV Decembris [Ibid., app., p. 45.] : In Cornubia commemoratio S. Levani et S. Mellini, qui nomen suum communicarunt cum vicis, in quibus eorum corpora quiescunt in exspectatione gloriosæ resurrectionis; in appendice vero altera, quæ nomina continet eorum quorum dies natalis ignoratur, dicitur [Ibid., preface, p. 7.] : S. Levan dat suum nomen ecclesiæ et parochiæ Cornubiæ; et quidem hic locus ad maris littus in extrema Cornubia in mappis majoribus Britanniæ facile deprehenditur. Vix dubium est quin utrobique de eodem S. Levano, sermo sit; unde æstimandum est eum ex arbitrio scriptoris (fatetur enim se aliquando hac libertate usum esse [Vies des Bienheureux et des Saints de Bretagne, p. 490.] ) ad diem XXIV Decembris memoratum fuisse. Unde ex hac parte nil obstare videtur quin idem habeatur ac S. Levianus. Quod vero illius corpus in Cornubia quiescere dicatur, id ex mera conjectura seu ornatus gratia adjectum fuisse videtur, nisi forsan aliquot corporis particulæ intelligantur. Porro non nominum sola similitudo, verum etiam traditio Armoricana de ejus ortu huc facit.
[6] [idem ac S. Levias cultus in Minori Britannia.] Sanctus enim Levias seu Levianus, qui ibidem colitur, putatur ab incolis e Britannia Majori oriundus, ut locuples testis est R. D. Garaby [Act. SS., t. I Martii, p. 248.] . Fertur autem a teneris pietatem coluisse et virtutem, Deoque se vovisse intra monasterii septa; non ita multo post fratribus fuisse præpositus cum abbatis titulo, eoque munere laudabillime functus; ut autem latior pateret viro Dei excolendus campus, consecratus fuisse episcopus, et dein episcopi regionarii partes in Armorica multo zelo explesse. Sacellum habet prope Trecorium (Tréguier) in vico Tredarzec, ubi ejus etiamnum memoria in veneratione est, quoniam forsan his in regionibus sacrum exercuit ministerium. Quum ante annum 1793 de eo die XII Septembris fieret officium, colebatur tamquam confessor non pontifex, quod ad abbatiale ejus munus solum attenderetur. Verumtamen ex alia parte habebatur atque etiamnum habetur pontifex siquidem eodem in loco ejus imago senem referat, alba, casula, chirothecis, baculo pastorali et mitra ornatum; unde (si imago hæc aliquantum vetusta sit) hinc etiam nullus exsurgit obex, quin idem habeatur ac S. Levianus, cujus reliquiæ Parisiis servantur. Addit R. D. Garaby, a quo hæc mutuamur, eum invocari maxime pro salute puerorum deformium et languidorum; agitur nunc ibidem ejus festum Dominica secunda Septembris.
[7] [S. Scophilus abbas idem censendus ac S. Escobitus.] De S. Scophilo [Mabillonius, Annal. Bened., t. III, app., p. 667.] , seu Scofilo [Chastelain, Martyrologe univ., p. 802.] , gallice Escuiphle [Dictionnaire univ. de la France, t. IV, p. 502, Paris 1804.] , nil omnino scitur, nisi quod cum titulo abbatis in historia translationis reliquiarum veniat; adeoque RR. DD. Tresvaux et Garaby ne ejus quidem specialem mentionem faciunt. In Dictionario universali Galliæ [Act. SS., t. I Martii, p. 248.] apparet vicus nomine St Escobile, seu potius St Escobille, ut in Mappis topographicis Cassini scribitur; in quo nomine quum omnes litteræ radicales vocabuli Scophili reperiantur, dein quum S. Escobilli nomen ad aliud nullum Sancti alicujus nomen accedat, et tertio quum verisimillimum sit ex historia Sancti Scophili reliquias illuc delatas fuisse, vix aut ne vix quidem dubito quin ibidem Sanctus noster Scophilus colatur. Vicus autem St Escobille in præfectura Sequanæ et Æsiæ (dépt Seine-et-Oise) tribus leucis ad occidentem Stamparum (Etampes) jacet.
[8] [Circa annum 965 transferuntur horum SS. Reliquiæ Parisios,] Jam pauca de SS. Leutherni, Leviani et Scophili reliquiarum translatione. Scilicet occasione bellorum, quæ inter Richardum Normannorum ducem ac Theobaldum Blesensem comitem primis Lotharii principatus annis seu circa annum 962 exarserunt et usque ad fines Armoricæ pervenerunt, Salvator Alethesis episcopus, imminentis cladis metu, Sanctorum diœcesis suæ reliquias collegit et Parisios secum deportavit. In itinere Dolenses et Bajocenses clerici ei se adjunxerunt, secum et suas habentes Sanctorum exuvias. Atque hoc pacto reliquiæ SS. Leutherni episcopi, Leviani episcopi et Scophili abbatis Parisios advectæ sunt, atque interventu Hugonis Capeti ducis, dein regis, in ecclesia S. Bartholomæi, post S. Maglorii, prope palatium regium die XVII Octobris anno circiter 965, repositæ fuerunt. Pace reddita, cum corporibus Sanctorum Britanni alii in patriam redire, alii ad alia Galliæ loco migrare disposuerunt. Quod cum duci nuntiatum esset, vim inferre nolens, retentis quibusdam membris Sanctorum, illos abire permisit. Qui recedentes alii Corboilum castrum (Corbeil, dépt Seine-et-Oise), alii Bellum-montem ad Æsiam (Beaumont-sur-Oise) expetierunt, ubi et quieverunt. Corboili reliquere S. Guenaili reliquias [Chastelain, Martyrol. univ., p. 804.] et Bello-monte S. Leonori [Cfr. Chastelain, op. cit. p. 802 et seqq.] . Alii etiam ad alia Galliæ loca abierunt. Neque dubito quin tum in vicum St Escobille, aliquot leucis ad occidentem Corboili jacentem, devenerint S. Scophili reliquiæ. Octodecim tamen Sanctorum, quorum vel corpora vel corporum partes Parisios delata fuerunt, insignes aliquot reliquiæ in S. Bartholomæi, dein S. Maglorii, templo remanserunt.
[9] [anno 1318 ponuntur in alio feretro,] Quum Magloriani monachi anno 1138 mutassent sedem suam, illuc transtulerunt partem Thesauri sui, et inter alia sacra pignora reliquias S. Leutherni et S. Scophili. Dei IX Julii, anni 1318 quum ex veteri feretro ligneo deaurato desumpta fuissent S. Maglorii ossa, in novum reponenda, positæ fuere aliorum Sanctorum, nominatim S. Leutherni, exuviæ in veteri illa capsa. Anno 1706, dum scriberet Castellanus, servabant Patres Oratorii ad S. Maglorii capsam e ligno sculpto, dictam S. Leutherni; in qua erant reliquiæ hujus episcopi, S. Scophili et undecim aliorum Sanctorum. Dubitabatur utrum aliquot ossium fragmenta essent S. Leviani, an S. Ciferiani. Unde factum est ut in Breviario Parisiensi anni 1736 ad diem XXIV Octobris hæc addita fuerit clausula ad lectionem III de S. Maglorio: Demum in ecclesia S. Jacobi, quæ nunc S. Maglorii dicitur, cum ossibus Sanctorum Sampsonis et Leuterni episcoporum, Wingantonis et Scophili abbatum, aliorumque plurimorum quiescit.
[10] [anno 1793 sepeliuntur, 1797 effodiuntur, 1835 iterum inveniuntur.] Quum anno 1791 P. Tournaire, Oratorianorum S. Maglorii superior, in apostasiam lapsus esset, biennio post, seu anno 1793 jussit omnia hæc sacra pignora a fratre laïco in horto sepeliri. Hic ea indicavit anno 1797 presbytero schismatico Duval, curam parœciæ gerenti. Quocirca die IX Septembris ejusdem anni reliquiæ illæ in tumba majoris altaris vicinæ ecclesiæ S. Jacobi, vulgo du Haut-Pas, coram testibus et cum additis commentariis compositæ fuerunt. In oblivionem abierat hic thesaurus, quum repertus fuit anno 1835; atque tunc post diligens examen die XIII Octobris ab archiepiscopo Pariensi, Hyacintho de Quelen, reliquiæ hæ iterum authenticæ declaratæ fuere et in una capsa (quod nesciretur ad quos Sanctos singula ossa pertinerent) inclusæ. Est autem capsa ex ligno deaurato, in quinque partes divisa, prout medicus in quinque classes sacra ossa distribuerat. Celebravit ipse archiepiscopus hanc reliquiarum inventionem die XXIV Octobris, jussitque ut ejus deinceps anniversaria memoria ageretur die Dominica proxima prædictæ Octobris diei. Quæ omnia non lubet fusius prosequi, quoniam de eadem solemnitate maxime dicendum erit ad diem festum S. Maglorii, XXIV Octobris. Interea legat, si placet, lector quæ de hac inventione conscripsit R. D. Tresvaux [Vies des Saints de Bretagne, t. I, p. 349.] , qui magnam in his rebus partem habuit, vel Notitiam de inventis reliquiis [Notice historique sur les reliques nouvellement découvertes.] , vel demum narrationem Ephemeridum l'Ami de la religion [Jeudi 17 Décembre 1835, t. LXXXVII. p. 532.] .
DE SS. RURICIO I ET RURICIO II, EPISCOPIS CONFESSORIBUS, LEMOVICIS,
CIRC. ANN. 507.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ruricius I, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia (S.)
Ruricius II, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia (S.)
J. V. H.
§ I. Silentium de utroque Sancto in sacris fastis, cultus tamen certus; genus eorum nobilissimum; S. Ruricii I vita in sæculo acta, matrimonium et liberi.
[Silentibus Martyrologiis, monstratur cultus tum S. Ruricii I,] Aliquandiu deliberandum mihi fuit, antequam hos episcopos in Acta Sanctorum referrem. Mirum enim est de utroque Ruricio in omnibus, quæ consulere licuit, Martyrologiis silentium. Frustra Usuardina, aliaque Auctaria, elogiorum cæterum non parca, pervolvi, ipsi Saussayus et Castellanus, Sanctorum, qui in Galliis floruerunt, indagatores seduli, tacent Ruriciorum nomen; Galliæ Christianæ auctores eosdem nulla sanctitatis appellatione exornant. Verum silentio, etiam obstinato, prævalere debent argumenta cultus publici, utrique Sancto exhibiti. Etenim quoad S. Ruricium I spectat, sanctitatis ejus publice celebratæ testem habemus Bernardum Guidonis, celebrem sæculi XIV scriptorem, in opusculo de Ordinibus Grandimontensi et Artigiæ; atque istic [Labbe, Biblioth. Mss., t. II, p. 277.] , non solum Ruricium sanctum vocat sed et fundatorem ecclesiæ ac cœmeterii S. Augustini Lemovicis, ubi quoque canonicos regulares instituisse refertur: In eo, inquit, monasterio viginti octo episcopi tumulati dicuntur, quorum tumuli duodecim discernuntur, et duorum Sanctorum episcoporum Roricii et Asclipii corpora in capsa supra majus altare cum S. Flavia Virgine et Martyre [Cfr. Ibid., p. 267.] S. Asclepii dies festus habetur XXIII Decembris, ut videre est in Breviario Lemovicensi anni 1625. Ast S. Ruricii I oblitterata fuisse videtur apud Lemovicenses memoria donec, teste hagiographo Lemovicensi accurato, Labiche de Reignefort [Six mois des Vies des SS. du dioc. de Limoges, t. I, p. 45.] , editores novi Breviarii Lemovicensis anni 1783 denuo nomen et festum Sancti nostri in libros liturgicos intulerunt. Ex Kalendario liturgico Lemovicensi pro anno 1832 constat Sancti cultum ad diem XX Julii usque in hodiernam ætatem perseverare. In ecclesia autem succursali Palatio (le Palais), Lemovicis vicina, in veneratione habetur caput S. Ruricii I, ut ad nos die XXV Augusti 1848 R. D. Thézard, reverendissimo episcopo Lemovicensi a secretis.
[2] [tum S. Ruricii II;] Sanctitatem pariter et cultum S. Ruricii II testatur imprimis supra jam laudatus Bernardus Guidonis, qui, quum dixisset hunc episcopum in monasterio S. Juniani sepultum jacere [Labbe, Biblioth., t. II, p. 267.] , recolit [Ibid., t. I, p. 633.] inter Sanctos qui ornant Lemovicensem diœcesim, Sanctum Roricium, Lemovicensem episcopum, ibidem (in ecclesia S. Juniani) in capsa requiescentem. Hagiographus Lemovicinus Labiche dicit [Six mois, t. II, p. 250.] Rainaldum sive Reginaldum, Petragoricensem episcopum, anno 1102 elevasse corpus S. Ruricii II, inclusumque capsa, laminis argenteis ornata, ad sinistram partem summæ aræ collocasse. Sancti vero Ruricii memoria hac die, forsan quatenus postridie festi S. Juniani, jam quintodecimo sæculo colebatur [L. c.] . Nunc, stabilito utriusque Sancti cultu, genus utrique commune exponendum est, ut postea singulatim de unoquoque agamus.
[3] [utriusque elogium a Fortunato episcopo,] Et quidem illustre atque antiquum fuisse Ruriciorum genus monstrant tum avitæ divitiæ, tum connubia et parentela cum Anicia gente. Venantius Fortunatus, poëta et Pictaviensis episcopus, Ruriciis coævus, hæc de illis lib. IV carm. V. canit [Biblioth. Max. Patt., t. X, p. 547.] :
Invida mors rapido quamvis miniteris hiatu,
Non tamen in Sanctos jura tenere vales.
Nam postquam remeans domuit fera tartara Christus,
Justorum meritis sub pede victa jaces.
Hic sacra pontificum toto radiantia mundo
Membra sepulchra tegunt, spiritus astra colit.
Ruricii, gemini flores, quibus Anniciorum
Juncta parentali culmine Roma fuit.
Actu, mente, gradu, prænomine, sanguine nexi,
Exsultant pariter, hic avus, inde nepos.
Tempore quisque suo fundans pia templa patroni,
Iste Augustini, condidit ille Petri.
Hic probus, ille pius, hic serius, ille serenus,
Certantes pariter, quis cui major erit.
Plurima pauperibus tribuentes divite censu,
Misere ad cœlos, quas sequerentur, opes.
Quos, spargente manu, redimentes crimina mundi,
Inter apostolicos credimus esse choros.
Felices, qui sic de nobilitate fugaci
Mercati, in cœlis jure senatus habent.
[4] [et generis nobilitas.] Porro quam illustris esset Aniciorum gens, quam necessitudine Ruricii attingebant, præter argumenta a Baronio in suis ad Romanum Martyrologium adnotationibus sub die XXXI Maji prolata, ostendunt præ cæteris Prudentius et Hieronymus, Ruriciis ætate proximi. Et hic quidem in epistola XCVII, aliis VIII [T. IV, part. II. Oper. col. 785. Edit. Maurin.] , dicit: Nunc mihi Proborum et Olybriorum clara repetenda sunt nomina et illustris Anicii sanguinis genus, in quo aut nullus aut rarus est, qui non meruerit consulatum. Prudentius vero agens de conversione Senatus Romani ad Christianam fidem in priori suo libro contra Symmachum de Anicia gente hæc profert [Oper., p. 277. Edit. Hanov. 1613.] :
Jamque ruit, paucis Tarpeja in rupe relictis,
Ad sincera virum penetralia Nazareorum
Atque ad apostolicos Evandria curia fontes,
Anniadum soboles et pignora clara Proborum.
Fertur enim ante alios generosus Anicius Urbis
Illustrasse caput: sic se Roma inclyta jactat.
Quin et Olybriaci generisque et nominis hæres,
Adjectus fastis, palmata insignis abolla,
Martyris ante fores Bruti summittere fasces
Ambit et Ausoniam Christo inclinare securim.
Quæ omnia abunde ostendunt quantus esset sexto, quo floruere Ruricii, sæculo Aniciæ familiæ honor, et splendor. Arverniam Ruriciis patriam fuisse, demonstrant tum Ruricii I nuptiæ cum Iberia Arverna, quas Sidonius, Arvernorum postea episcopus decantavit, tum contentio filiorum ejus Ommatii et Eparchii cum Aprunculo, pariter Arvernorum episcopo. Nunc ad S. Ruricium I regredimur.
[5] [S. Ruricius I circa ann. 430 natus videtur,] Parca sunt valde argumenta, quibus seriem rerum gestarum S. Ruricii I ordinare nobis licet, quoniam unum, accurate definitum, temporis momentum nobis suppeditat historia; nempe anno Christi 506, quo concilium Agathense celebrabatur, S. Ruricius cathedram Lemovicensem occupabat. Reliqua vero omnia conjecturis, iisque non undequaque circumscriptis, expiscari nos oportet. Atqui scimus aliunde S. Ruricium ad sedem Lemovicensem promotum fuisse anno 484 aut sequenti; siquidem S. Faustus Regiensis una eademque epistola 9 lib. I [Canis. Thes. monument., t. I p. 359. Edit. Basnag.] Ruricio nostro et gratias agit pro beneficiis tempore exilii, quod, mortuo Eurico, rege Visigothorum [Act. SS., t. VII Sept., p. 703, n. 169.] , desiit et assumptionem ad episcopatum gratulatur: hæc itaque circa unum tempus acciderunt. Dein aliud momentum chronologicum nobis præbet deliberatio a S. Ruricio cum Fausto instituta, in qua agebatur de genere vitæ austerioris capessendæ. Faustus tres modos proponit, inter quos medius in eo consistit, ut pervideatur, ait epist. 5 [Canis., t. I, p. 356.] , si aliquis filiorum tam arduo sufficiens esse possit obsequio, seu administrationi bonorum temporalium; ex quo datur intelligere Ruricium, quum id consilium moliretur, jam habuisse filios gerendæ rei familiaris idoneos; quod quidem multo citius anno 480 accidere non potuit. Tandem S. Ruricius in epistola sua 32 lib. II [Canis., t. I, p. 397.] , qua absentiam a Concilio Agathensi anni 506 apud S. Cæsarium Arelatensem purgat, etsi causetur præcipue valetudinem suam infirmam, caloris æstivi impatientem, insinuat tamen ætatem suam ingravescentem, cui reverentia deberetur. Ex quibus omnibus satis probabiliter conficere posse videmur, maxime si et attendamus sat seras nuptias celebratas fuisse, S. Ruricium anno Christi 506 septuagenario majorem fuisse, proindeque circa annum 430 fuisse natum. Quæ hic attulimus ex epistolis SS. Fausti et Ruricii ac de Concilio Agathensi, latius infra explicabuntur.
[6] [et uxorem duxit circa annum 455.] Ruricium nostrum primo curis et negotiis sæcularibus implicitum fuisse, habemus tum ex epistolis Fausti, infra ex parte recitandis, tum ex Epithalamio, quod in ejus cum Iberia, Ommatii filia, nuptiis cecinit Apollinaris Sidonius, post Arvernorum episcopus. Carmen istud, ex meris ethnicorum fabulis compositum, monstrat nullatenus tunc ecclesiastico ministerio deputatum fuisse Sidonium, atque adeo ante annum 470 conscriptum fuisse. Sed quoniam utcumque conjicimus natum S. Ruricium circa annum 430, habemusque ex Sidonii poëmatio [Sirmond. Oper., t. I, p. 1242.] , Ruricium illum superbum calere amoris facibus, rebellem victum jacere, omnino verisimile est non in prima, sed adulta satis juventute uxorem duxisse; atque adeo viginti quinque annos natum, seu circa annum Christi 465 nuptias celebrasse. Neque multis annis aut citius aut tardius matrimonium ponere possumus, quin in scopulum aliquem impingamus. Si enim nuptias multum anticipamus, decrepitam S. Ruricii anno 506 fateri nos necesse erit ætatem, quam tamen supra laudata epistola ad Cæsarium non indicat, quoniam ad alium conventum se accessurum promittit. Si vero multum nuptias retardamus, tempus deerit, quo filii ad ætatem perveniant, aptam ad regundam familiam et fortunam communem administrandam.
[7] [Iberiam, Ommatii filiam,] Erat autem Iberia, ut diximus, Ommatii filia, cujus genus laudat Sidonius his verbis [L. c.] :
Dum (amor) festa parat celeberrima Gallis,
Quæ socer Ommatius, magnorum major avorum,
Patritiæque nepos gentis, natæ generoque
Excolit auspiciis faustis;
et paulo infra [Ibid., p. 1243.] :
Quare age, jungantur: nam census, forma, genusque
Conveniunt, nil hic dispar tua fixit arundo.
Eumdem esse arbitror Ommatium, quem Sidonius apposito epigrammate invitat ad celebrandum diem natalem suum [Ibid., p. 1270.] , et quoniam excusat frugalitatem ciborum ac supellectilis, etiam hac ratione ostendit Ommatium ejus fuisse conditionis, ut exquisito aliquo luxu excipi dignus videretur.
[8] [ex qua filios suscepit. Eparchium] Ex Ruricii et Iberiæ conjugio bini saltem filii prodiere. Id constat ex epistolis 56 et 57 lib. II [Canis., t. I. p. 405.] . Etenim Ommatium et Eparchium filios vocat, et, quum culpam Eparchii deprecatur, dicit id se facere consanguinitatis affectu impulsum. Videtur autem Eparchius graviter offendisse apud Aprunculum, Arvernorum episcopum ab anno 482 ad 491, quin indicetur culpæ genus, quod Ruricius noster ignorantiam et errorem appellat. Ast gravem fuisse hunc qualemcumque errorem indicat ipse pater, quum scribit: Quia humilitatem meam dignati estis pro ea, quæ inter nos est, propitio Deo, caritate consulere et nobis utrum justa esset vestra districtio, meis potissimum apicibus indicarem, sciat dominus noster, quod ego factum vestrum et probo et conlaudo et vehementer admiror. Quia dum uni per admonitionem gladii spiritalis pro reddenda salute intulistis dolorem, multis contulistis languentibus sanitatem. Multi etenim in Ecclesia, qui curari nequeunt verbo, sanantur exemplo. Superest, severitatem misericordia consequatur, ut recipiatis lenitate patris, quem corripuistis auctoritate pontificis. Et juxta illum Euangelicum, invocantes quem nos per omnia et sequi et oportet imitari, qui filio, paternæ substantiæ decoctori, et facinus confitenti, non solum veniam clementer impertiit, verum etiam pristinam gratiam libenter indulsit, et nos condoleamus lapso, subveniamus attrito, amplectamur reversum, lætemur inventum. Quod et apostolatum vestrum propterea fecisse certus sum, ut paululum infirmantem filium excluderetis a matre, ut eum ipsi post modicum restitueretis incolumem, et eum contristaretis ad tempus, de quo gaudere concupiscitis in æternum. Ex his liquet Eparchium extra communionem ecclesiasticam positum fuisse, quam pœnam solvi postulat S. Ruricius. Neque aliud de Eparchio occurrit.
[9] [et Ommatium] Alter Sancti nostri filius, renovato, ait Sirmondus [Oper., t. I, col. 1242. not. a.] , avi materni nomine, Ommatius dictus fuit. Vivente etiam patre, clero adscriptus, presbyteratus honorem fuit adeptus, ut patet ex epistola, mox citanda, si tamen ad illum directæ sunt binæ litteræ inter Ruricianas, scilicet lib. I ep. 18 et lib. II ep. 27 [Canis., t. I, p. 380 et 396.] . Prior quidem per se id aperte non prodit; quod enim Ruricius episcopus Ommatium filium appellet, quod eidem monita salutaria præbeat, atque domum suam invitet, hæc ejuscemodi sunt, ut facile ista de mutua conditione episcopi et presbyteri interpretari liceat. Sed quæ erat Ruricium inter et Ommatium necessitudo, manifeste ostendit altera epistola. Præmisso enim adagio, veterascendum in amicitiis, si, inquit, amicus reliquendus non est, quanto magis, qui erudiit, qui nutrivit, qui, adjuvante Domino, ad sacerdotium usque perduxit, cui fortasse etiam juxta divinam misericordiam lucis istius debetur usura. Sed ego beatitudini tuæ scribo, non quasi aliquid imputans aut exprobrans, sed ut filio carissimo, quem sine ullo nævo cupio in hoc mundo impietatis incedere, ut purum atque immaculatum in illo die judicii coram Deo et Angelis ac congregatione carnis totius apparere. Quæ lectorem in hoc fragmento offendere possit particula fortasse, non continuo quasi dubitantis verbum accipere debemus; etenim hic fortasse idem est ac forte, id est casu, græce cυμάν significat, quasi diceret id etiam ad amorem conciliandum concurrere, quod lucis usuram Ruricio deberet Ommatius.
[10] [probabiliter episcopum Turonensem,] Sunt, qui existimant [D. Bouquet, t. II, p. 387. not. m.] hunc Ommatium fuisse episcopum Turonensem, de quo hæc scribit S. Gregorius Turonensis Hist. Francorum lib. X, cap. 31 [L. c.] : Duodecimus (episcopus Turonensis) Ommatius de senatoribus civibusque Arvernis, valde dives in prædiis, qui, condito testamento, per ecclesias urbium in quibus possidebat, facultates suas distribuit. Ipse exaltavit ecclesiam infra muros urbis Turonicæ. Sanctorum Gervasii atque Protasii Reliquiis consecratam, quæ muro conjuncta est. Hic cœpit ædificare basilicam Sanctæ Mariæ infra muros urbis, quam imperfectam reliquit. Sedit annos quatuor menses quinque: obiitque et sepultus est in basilica Sancti Martini. Hæc certe omnia in Ommatium, S. Ruricii filium, apte quadrant: patria, Arvernus fuit; ordinatio, sub patre presbyter; ætas, Licinius enim qui nec citius anno 506, quo decessor ejus Concilio Agathensi per Leonem diaconum, legatum suum, interfuerat [Labbe, t. IV. Conc., col. 1395.] ; nec tardius anno 507, quo prælium Vocladense contra Gothos commisit Clodovæus [Greg. Turon. ap. D. Bouquet, t. II, p. 183.] , duodecim annis episcopatum tenuit, quem deinde biennio administrarunt Theodorus et Proculus, quibus suffectus fuit decem mensibus Dinifius, quem tandem excepit Ommatius [Ibid., p. 387.] : unde initium ejus episcopatus in annum XXII aut XXIII sæculi sexti incidit, quod tempus optime convenit Ommatio, filio S. Ruricii.
[11] [quos optime institui curat per Hesperium.] Impenso etiam studio curabat rectam institutionem eorum, qui erant paternæ suæ fidei commissi. Cujus quidem rei luculentum argumentum nobis est ejus epistolæ, ad Hesperium directæ, scilicet 3, 4 et 5 lib. I [Canis.. t. I, p. 374 et seq.] . Licet enim easdem interpretetur D. Ceillier [Hist. des Aut. eccles.. t. XV, p. 487.] , quasi Hesperio in matrimonium collocasset filiam suam Ruricius, malumus tamen illas epistolas de liberorum recta institutione intelligere; nam omnia eo collimant, ut Hesperium exhibeant non quasi maritum, sed tamquam juventutis doctorem, qui debet assidua lima aciem sensuum purgare. Erat autem Hesperius vir litteratus, quem Sidonius Gemmam amicorum litterarum appellabat [Sirmond., t. I, p. 960.] quemque multis nominibus dilaudat epistola 10 lib. II [Ibid., p. 896.] , ad eumdem data; unde apparet S. Ruricium primarios viros adhibuisse in liberis suis instituendis. Scribit autem in citata epistola 3: Jam in vocem pietatis erumpimus et desideriorum verba ructamus, commendantes tibi pignus nostrum, depositum tuum, cujus nos susceptione cepisti. Tibi enim spem posteritatis meæ, tibi solatium vitæ præsentis et levamen, si divinitas annuerit, futuræ; tibi uni omnia mea vota commisi. Te elicitorem et formatorem lapillorum nobilium et rimatorem auri, te repertorem aquæ latentis elegi, qui scires abstrusas lapidibus gemmas propriæ reddere generositati, quæ utique in tanta rerum confusione amitterent nobilitatem, si judicem non haberent. Aurum quoque, arenis vilibus mixtum, nisi artificis solertia lavetur aquis, ignibus eliquetur, nec splendorem poterit retinere nec meritum… Ita et tenerorum adhuc acies sensuum ignorantiæ nubilo, quasi crassitate scabrosæ rubiginis obsessa, nisi adsidua doctoris lima purgetur, nequit sponte clarescere. Tuum ergo nunc, tuum est in his omnibus et opinioni tuæ et nostra pariter respondere judicio, ne aut tu præsumpsisse illicite, aut nos inconsiderate elegisse videamur. Atque ad liberorum suorum institutionem respexisse videtur Ruricius noster, quando epistola 5 petit ut ad illum aliquos de ramusculo, quem ex amaritudine in domesticum saporem vertendum susceperat, flosculos destinaret, quorum, inquit, odore cognoscerem, quam spem spei gerere deberem; utrumnam ipsi flores germina, aut rursus ipsa germina fructus sui qualitate promitterent, iidemque iterum fructus utrum possint, te excoquente, mitescere etc. Quid porro emolumenti ex accurata liberorum institutione perceperit S. Ruricius, nobis non constat. Hactenus de vita Sancti nostri sæculari.
§ II. S. Ruricius I consilio S. Fausti, Regiensis episcopi, austerius vitæ genus capessit.
[S. Ruricius ducem vitæ severioris] Quamdiu S. Ruricius negotiis et deliciis sæculi implicitus vixerit, nullo argumento evincere possumus. Id certum est, Sanctum nostrum, vivente etiamnum conjuge sua, ut infra videbimus, austerius vitæ genus capessere cœpisse. Ducem istiusmodi consilii habuit S. Faustum, episcopum Regiensem. Nam in epistola 1 lib. I Ruricius scribit [Canis., t. I, p. 373.] : Adhæsit, doctor eximie, anima mea post te. Me autem adjuvent orationes tuæ, ut possim, terrenis actibus spretis, cœlestibus inhiare. Quia corpus, quod corrumpitur, adgravat animam, ut inclinare aurem suam ad oracula divina non possit, ut domum patris, oblivio obediens, quæ vocantis imperio de terra sua et cognatione discedat, atque illam, quæ ei demonstratur, potius concupiscat. Non enim adhuc valet pusillitas nostra metum obnoxiæ conditionis expellere et charitati perfectæ purgata corda reserare, ut relinquentes præsentia, petamus æterna, ejectaque ancilla, hæreditatem paternam liberi possimus adipisci. Quamobrem spero, Domine mi, ut pro me indesinenter oretis, et, quoties dignati fueritis ariditatem terræ meæ eloquentiæ vestræ imbre perfundere, non mihi, sicut nunc fecistis, et adhuc meæ infirmitatis ignari, delicatos et dulces cibos, sed austeriores et ægritudini meæ congruos suggeratis; quia non expediunt stulto deliciæ; postmodum proditoribus meis censorium præbeatis assensum, qui, more humani ingenii, affectu nimio præpediti, a veritate judicii declinantes, incurrunt pro amore mendacium. Sane nec vereatur Sanctitas vestra, ne vulneribus meis gratior sit foventis dextera, quam secantis; quia ea nec me posse curari et tamen graviter computruisse, Domino dante, jam sentio. Et ideo eligo, ut me justus misericordiæ increpatione corripiat, quam caput meum oleum peccatoris impinguet. Supplici itaque prece deposco, ut de illo thesauro penetralium vestrorum, unde nova et vetera proferre consuevistis, peritissimi utpote medici, qui languentium innumeras et varias ægritudines quotidie, gratia Dei adjuvante, sanatis, languori quoque meo, quæ convenire cognoscitis, medicamenta mittatis.
[13] [adhibet S. Faustum Regiensem] Eodem quoque modo S. Ruricius Fausto scribit epistola 2 lib. I [Ibid., p. 374.] : Potestatis et judicii tui est, utrum velis ulceris mei putredinem ferri rigore rescindere, an medicamentorum lenitate curare. Piæ invitationi respondisse videtur Faustus epistola sua quarta, quæ, nescio qua de causa, apud Canisium quinta numeratur. In ea nempe triplex modus abdicandi res terrenas indicatur, quin scriptor, quem ex istis præferat, ullo modo indicet. En verba [Ibid., p. 356.] : De eo autem quod quidam (scilicet Ruricius) provocationis amore consuluit, salutifera et perfecta meditatio est, curas animi, partito per plures terrenæ regimine rei, sublevaret post hæc triplici deliberatione tractare, quid melius sit: Locare vel administrare vel distrahere propriam portionem? Primum revera bonum esset, ut Christi famulus Christi pauperis vias, ex toto pauper, studeret incedere, si perfectam magni alicujus monasterii scholam, vel certe insulam (Lerinensem, ubi Faustus abbas præfuerat) Angelicæ congregationis militiam liceret expetere: nam in medio sæculi institutionem eremiticam profiteri, quanta magnanimitas, tanta est difficultas.
[14] [qui varia vitæ genera proponit;] Suis vero vicis suæ pondus imponere, secundum pro animæ revelatione compendium. Sed prævidendum, si aliquis filiorum tam arduo sufficiens esse possit obsequio… Optimum est in secundo gradu subnoxio beneficiis administratore consistere, si vel voluntas suppetat vel facultas necessitatem annuæ pensionis impleverit. Tertium est, per fidelium famulorum electa solatia, impositis procurationis officiis, sub propria ac minore sollicitudine quantitatem reservatæ gubernare substantiæ et eam per viam regiam tota mediocritate dirigere. Quod quum suadeo, videor vel nostram utilitatem, vel pauperum cogitare. In quo ordine non parum est lucri, si, reservato usu, proprietas distrahatur. Itaque breviter indicantes, quid primum, quid secundum, quidve sit tertium, electionem judicio et possibilitati reservavimus consulentis. Quid magis competat, quod promptius possit impleri, ille insinuare dignetur, pro cujus timore et amore consolatio (consultatio?) ipsa tractatur. Dominus noster beneficia in nobis sua felici et placita longævitate multiplicet, Domine piissime et in Christo summo mihi honore singulariter excolende fili.
[15] [ex quibus S. Ruricius solitudinem domesticam seligit,] Atque hæc quidem S. Ruricio dicta interpretamur: quoniam Faustus amico suo gratulatur epistola 6 hisce verbis [L. c.] : Ego autem hanc primam munificentiam, Domino largiente, percepi, quod piissimus meus Ruricius post vitæ hujus jactationes ad portum religionis proram salutis, excelsi manu gubernante, convertit etc. Habemus porro ex epistola ejusdem Fausti septima [Ibid., p. 358.] Ruricium nostrum id genus vitæ accepisse, quando binos amicos locorum intervalla discriminabant, scilicet ante Fausti exilium seu ante annum 481, quo sede sua Regiensi pulsum existimavit Stiltingus noster in Commentario prævio ad ejus Vitam, die XXVIII Septembris num. 269 et seq. [Act. SS. Septembr., t. VII, p. 703.] . Verumtamen non arbitramur S. Ruricium expetiisse alicujus monasterii scholam, sed potius intra domesticos parietes perfectioni Christianæ allaborasse. Nam Faustus epistola 7 aperte dicit Ruricium cum uxore sua, quam Saram vocat, in omni castitate perseverasse: Quasi, inquit, avidus fœnerator, per pretia captivorum in sinu remuneratoris, seminantis more, commendas; de usu proprietatem facis, et in perennes thesauros peritura convertis. Inde est cum fidelissima Sara tua sub uno Christi jugo ad communem tendens coronam, terrenorum despector et cœlestium competitor, sæculi peregrinus et paradisi candidatus, mundo huic, qui jam non habet, unde decipiat vel seducat, miles Christi secretus inludis, cum regni interminabilis socia jejuniis et orationibus et quadam fidei manu januam vitæ pia conjuratione pulsatis, ut duplicem palmam de mutua salute capiatis. Quæ hic indicantur de communi cum conjuge sua domicilio, et Fausti verba, quibus secretus Christi miles appellatur, plane evincunt, S. Ruricium non monachum in hisce saltem initiis induisse, sed segregatum a curis sæcularibus, quamvis adhuc speciem mundani hominis præ se ferret, vixisse Deo et saluti suæ procurandæ.
[16] [emisso voto castitatis.] Nam omnino ignoramus, utrum Ruricius noster postmodum perfectius quidpiam molitus fuerit sive consentiente sive mortua conjuge: quamvis secundum disciplinam Ecclesiæ tunc vigentem, subito ad sacerdotii fastigium, non administratis mediis Ordinibus, ascendisse non credamus [Epist. Cœlest. Papæ ad episc. Prov. Vienn. et Narbon., cap. 2. Labbe. t. II. Conc. col. 1620.] . Erat etiam præscriptum can. 43 Concilii Arelatensis II anni 451 [Ibid., t. IV, p. 1016.] , ut secundum synodi instituta non ordinarentur diacones conjugati, nisi qui prius conversionis proposito professi fuerint castitatem. Quamvis autem frequentissime conversionis nomine monachatus veniat, hic tamen simpliciter separationem et votum castitatis perpetuæ significat juxta can. 16 Concilii Agathensis anni 506, quo sancitur [Ibid., col. 1386.] : Si conjugati juvenes consenserint ordinari, etiam uxorum voluntas ita requirenda est, ut sequestrato mansionis cubiculo, religione præmissa, posteaquam pariter conversi fuerint, ordinentur. Si conversio hic professionem monasticam demonstraret, supervacaneum esset loqui de sequestrato mansionis cubiculo. Indubium igitur est, si quidem usque ad episcopatum viri sui vixerit Iberia, in hujusmodi conversionem consensisse, imo, ut vidimus supra, etiam ante hæc tempora cum Ruricio suo arduam Christianæ perfectionis semitam trivisse. Jam ad Sancti nostri episcopatum divertimus.
[17] [Vita functo Eurico rege Ariano,] Gregorius Turonensis in Historia Francorum lib. II, c. XXV [D. Bouquet. Recueil, t. II, p. 174.] refert quod tempore S. Sidonii, Arvernorum ab anno 472 ad 482 episcopi [Gall. Christ., t. II, col. 232.] : Evarix, rex Gotthorum, excedens Hispanum limitem, gravem in Galliis super Christianos intulit persecutionem. Truncabat passim perversitati suæ non consentientes, clericos carceribus subigebat; sacerdotes vero, alios dabat exsilio, alios gladio trucidabat. Nam et ipso sacrorum templorum aditus spinis jusserat obserari, scilicet ut raritas ingrediendi oblivionem faceret fidei. Maxime tunc Novempopulanæ, geminæque Germaniæ urbes ab hac tempestate depopulatæ sunt. Exstat hodieque et pro hac causa ad Basilium episcopum nobilis Sidonii ipsius epistola, quæ ita loquitur. Sed persecutor non post multum tempus ultione divina percussus interiit. Erat Evarix seu Euricus, Visigothorum rex, Arianus, volebatque impietatis suæ participes fieri, quos sceptro suo subigebat populos. Eodem igitur modo, quo Vandali in Africa, in subditis provinciis procedebat, ut, quum episcoporum obitus obvenisset, non liceret alios civitatibus ordinare [Vict. Vit. de Persecut. Vand., lib. I, cap. VII, p. 10. Edit. Paris. 1699.] . Quod autem in gemina Germania propagata dicatur persecutio, id de utraque Aquitaniæ merito interpretantur eruditi, sive librarii oscitantia vox Germania pro Aquitania in textum perperam irrepserit; sive, ut vult Valesius, Germaniæ nomen a Gregorio datum fuerit Aquitaniæ, quod ibi regnaret Euricus, quem e Germania oriendum existimat [Cfr. D. Bouquet, t. II, p. 174, not. h.] .
[18] [Galliæ viduatis Ecclesiis,] Quidquid sit, textum de Aquitania intelligendum esse, luculenter citata epistola S. Sidonii ad Basilium, Aquensem episcopum, demonstrat, ac simul indicat, qua ratione variæ cathedræ episcopales in Galliis inter quos et Lemovicensem numerat, vacantes fuerint: Fatendum est, inquit lib. VII, epist. 6 [Sirmondi Oper.. t. I, p. 1024.] , præfatum regem Gothorum (Euricum), quamquam sit ob virium merita terribilis, non tam Romanis mœnibus, quam legibus Christianis insidiaturum pavesco. Tantum, ut ferunt, ori, tantum pectori suo catholici mentio nominis acet, ut ambias, amplius ne suæ gentis, an suæ sectæ teneat principatum. Ad hoc armis potens, acer animis, alacer annis, hunc solum patitur errorem, quod putat sibi tractatuum consiliorumque successum tribui pro religione legitima, quem potius assequitur pro felicitate terrena. Propterea discite cito catholici status valetudinem occultam, ut apertam festinetis adhibere medicinam. Burdegala, Petrocorii, Ruteni, Lemovices, Gabalitani, Elusani, Vasates, Convenæ, Auscenses, multoque jam major numerus civitatum, summis sacerdotibus ipsorum morte truncatis, nec ullis deinceps episcopis, in defunctorum officia suffectis, (per quos utique minorum Ordinum ministeria subrogabantur) latum spiritualis ruinæ limitem traxit. Exposito dein detrimento, ex viduitate Ecclesiarum parto, pergit: Tu sacratissimorum pontificum, Leontii (Arelatensis), Fausti (Regiensis), Græci (Massiliensis), urbe, ordine, charitate medius inveniris. (Erant quippe Aquæ Sextiæ topographice mediæ inter tres civitates supra citatas.) Per vos mala fœderum currunt, per vos regni utriusque pacta conditionesque portantur. Agite quatenus hæc sit amicitia, concordia principalis, ut episcopali ordinatione permissa, populos Galliarum, quos limes Gothicæ sortis incluserit, teneamus ex fide, etsi non tenemus ex fœdere.
[19] [providetur, et Lemovicis S. Ruricius fit episcopus.] Hanc epistolam scriptam existimant eruditi anno Christi 474 aut sequenti [Tillemont. Hist. des Emp. t. VI, p. 176. Edit. Bruxell. 1732. Sirmond., t. I, p. 909, not. a.] . Quoniam porro Euricus in consilio non permittendi ordinationes episcoporum ad mortem usque perseverarit, Ecclesia Lemovicensis solido decennio pastore suo viduata exstitit. Nam Eurici obitus circa finem anni 484 aut ante Martium mensem sequentis accidit. Tunc quoque, ut habet Stiltingus noster ad S. Fausti Vitum die XXVIII Septembris n. 269 [Act. SS. Septemb., t. VII, p. 703.] , episcopus Regiensis ab exilio revocatus fuit; vixque redux ad sedem suam S. Ruricio gratias agit pro impensis tempore calamitatis suæ beneficiis et episcopatum adepto amico gratulatur, epistola 9 his verbis [Canis., t. I, p. 359.] : Domino beatissimo, debita pietate suspiciendo atque apostolica sede dignissimo, fratri Ruricio, episcopo, Faustus. Gratius ad vos, dum vobis de patria scribimus, qui nobis patriam in regione fecistis, qui indefessa liberalitate patriæ desideria temperastis, vim quamdam divinæ justitiæ, succedentibus sibi beneficiis, inferentes, ut quod intulerat ad castigationem, converteret ad honorem, conferret ad consolationem, mutaret ad requiem mentis, nostra prætermitteret, ut vestra cumularet, debita obliviscens et lucra vestra multiplicans; apud utrasque partes magnitudinem suæ bonitatis exercens, nos vestro locupletaret obsequio, vos nostro ditaret exilio. Unde factum est, ut jam in præsenti benedictionem, futurorum impatiens, dispensaret et fidelissimum famulum suum super candelabrum domus suæ, cooperante misericordia, justitia, sinceritate, continentia, benignitate, id est, domesticis suffragatoribus, sublimaret. Ecce quali pretio Ruricius meus summum sacerdotium comparavit. Unde emit, ipsum est, quod emit, et, testibus propriis acclamantibus, in se honoris causa, refugia honoris exhibuit. Tantum itaque munus scit in Christi nomine custodire, qui scivit acquirere… Dominus noster magnificandam mihi beatitudinem vestram Ecclesiæ suæ profectibus, nostrisque gaudiis perfecta longævitate conservet, Domine beatissime, debita pietate suspiciende atque apostolica sede dignissime frater.
§ III. S. Ruricii I epistolare commercium cum variis.
[S. Ruricii epistolæ pietatem] Vix quidpiam ad nos pervenit de rebus, a S. Ruricio in episcopatu gestis, quamvis binos habeamus libros epistolarum, e quibus jam aliquas notitias hausimus, quæque imprimis virum piissimum exhibent. Cujus rei argumenta nobis præbet inter alias epistola 12 lib. 2 [Canis., t. I, p. 387.] , in qua laudat consilium viri sæcularis, quem in salo sæculi istius adversis et diversis tempestatibus fluctuantem ratem ad portum salutis tandem aliquando, Domino gubernante, applicuisse congaudet. Hortatur dein ut clavo manum inserens astra semper intentus aspiciat. Et adductis variis tum exemplis tum dictis sacræ scripturæ, ad cujus studium diu multumque incubuisse Sancti scripta testantur, concludit ut sæpius Psalmus quinquagesimus, pœnitudini dicatus, pariter et remissioni repetatur. Sic quum duo presbyteri Lemovicenses, Fœdamius et Vilicus, ab episcopo suo dissedissent, epistola 13 [Ibid., p. 388.] scribit S. Ruricius: Ut desiderio satisfacerem et scribendi aditum prius, prior utpote, patefacerem, ne in posterum locus relinqueretur excusationi, et res voluntatis diffidentiæ et verecundiæ esse diceretur. Salutem itaque in Christo Domino plurimam dico beatitudini vestræ, et spero, ut me, sicut decet ecclesiasticos viros, non labiis sed corde diligatis, et de me charitate sincera in alloquio pristina dicere præsumatis. Quia si illa fuisset vera, permanserat; et si fuisset mutata non, fuerat. A cujus tamen fuerit parte mutata, et conscientiæ nostræ noverint et conscientiarum cognitor sine adsertore cognoscit, quem ego testem adhibeo professioni meæ: nec de initio simultatis me esse culpabilem, nec in corde meo quidquid actum est dictumve resedisse; quia scio nobis ab æterno et vero judice dictum, quod nisi ex corde dimiserimus fratribus, nobis dimitti non debeat. Habetis itaque sponsionem meam, reddite mihi fidem vestram… Nec mihi aliquid de judice prioris temporis imputetis, quia definitionis meæ est, in comitiis servare concordiam, et in judiciis tenere censuram etc.
[21] [imprimis spirant;] Possemus alias plures epistolas adducere ad ostendendum quanta cura S. Ruricius virtutes homine Christiano et episcopo dignas excoleret, a quibus citandis consulto abstinemus, quoniam infra ejusdem argumenti plura recurrent. Pietati conjungebat S. Ruricius litterarum sacrarum amorem, ut monstrant plures epistolæ, quæ eo collimant ut Sanctorum Patrum opera sibi colligat. Sic epist. 6 lib. I [Ibid., p. 376.] scribit Nepotiano presbytero, se recepisse codices transmissos, ac remittere unum, qui erat S. Hilarii Pictaviensis, retento alio ad transferendum, id est transcribendum, ut, ait, quod memoriæ commendare non possimus, saltem vel paginis mandare curemus. Epistola 7 ad Bassulum, episcopum [Ibid.] , significat se libros remisisse, oratque ut apud Dominum deprecetur, quatenus doctrinæ ejus pinguedine terræ suæ amaritudo infructuosa dulcescat. Similiter apud amicum Sidonium excusat furtum suum [Ibid.] , quia codicem, quem a Leontio accipere jusserat Sidonius, transsumere curaverat Ruricius noster: Cum de dapibus ipsius adhuc pauca libassem, taliter me gustu illecebrosi saporis illexit, ut primi quodammodo parentis imitator, Domino repente contempto, ad satietatem studuerim pervenire, magisque consilium suadentis, quam imperium dominantis audierim… Ego tamen libens mulctam, quam intuleritis, excipiam, quia remedium meum vestrum credo esse decretum, et sententiam vestram medelam duco esse, non pœnam.
[22] [ardorem discendi monstrant;] Demum a Turentio, quem Dominum sublimem semper magnificum fratrem appellat, rogat epist. 16 lib. 2 [Ibid., p. 391.] ut, sicut promittere dignatus est Turentius librum S. Augustini de Civitate Dei per portitorem litterarum sine dilatione mittat. Cujus, inquit, dum nos lectione ædificatis in terris, vobis ejusdem civitatis habitacula præparetis in cœlis, ad quam tamen aliter pervenire non possumus, nisi charitatis gradibus conscendamus. Neque solum litteris vacabat S. Ruricius, sed artem quoque pictoriam excoli curabat, quod nobis manifestum fit epistola 14 lib. 2 [Ibid., p. 389.] , ad Cerauniam data; in qua dicit se pictorem, quamlibet hic esset occupatus, cum discipulo destinasse, quia maluit suæ detrahere necessitati, unde Cerauniæ satisfaceret petitioni; atque inde orditur S. Episcopus bene longum sermonem, ut, ajens, quemadmodum pictor parietes variis colorum fucis multimodo arte depingit, ita vos animam vestram, quæ est templum Dei, diversis virtutum generibus excolatis, ut vere de spiritali domo vestra spiritaliter cum Propheta dicere possitis: “Domine dilexi decorem habitationis tuæ et locum habitationis gloriæ tuæ etc.”
[23] [amicitiam testantur cum S. Sidonio] Sed longe major numerus epistolarum sunt monumenta amicitiæ, quam S. Ruricius cum viris primariis sæculi et provinciæ suæ contraxerat. Inter hos primum sibi locum vindicant S. Sidonius, Arvernorum episcopus et Namacius ejusque conjux, Ceraunia. Jam citavimus n. 21 epistolam, ad Sidonium data, qua se excusat, quod absque ejus conscientia librum aliquem exscribere curaverit. In altera epistola (lib. I, 9) laudat [Ibid., p. 377.] antiquam dilectionem Sidonii, et petit ejus prædicationibus instrui, ac tandem scriptum claudit dicendo: Orate, errantemque ovem a pascuis sæculi ad caulas dominicas reportate, quia confido, quod intercessionibus fieri possit agnus, qui vester meruerit esse discipulus. Atque ex his verbis probabile mihi fit, has litteras datas fuisse, quando Ruricius adhuc sæculo implicitus erat, imo præcessisse epistolam octavam, quæ agebat de transcriptione libri. Satis enim inter eruditos convenit, Ruricianas epistolas ordine chronologico dispositas non fuisse, ut patet ex epistola Eonio, Arelatensi episcopo data [Ibid., p. 879.] (lib. I, 15), quæ loquitur de obitu Leontii, pariter Arelatensis, ad quem tamen scriptam reperimus epistolam 41 lib. 2 [Ibid., p. 401.] .
[24] [et Namatio.] Intimam amicitiam fovebat quoque, ut diximus, S. Ruricius cum Namatio ejusque uxore Ceraunia, quibuscum erat necessitudine conjunctus. Erat autem Namatius, si tamen idem cum homonymo suo, ad quem directa est S. Sidonii epistola 6 lib. VIII [Sirmond. Oper., t. I, p. 1062.] , venationi, ædificationi et rusticationi deditus: Sanctum quoque nostrum affinitate attingebat, ut liquet ex epist. 1 et 3 lib. 2 [Canis., t. I, p. 381.] . Etenim in prioribus litteris agit de utriusque pignorum votiva conjunctione jamjam facienda, seu de nuptiis conciliandis; in posterioribus vero dicit: Nos non solum fide concorporamur in Christo, sed etiam filiorum conjunctione connectimur. Quos affinitatis titulos etiam alibi repetit S. Ruricius. Ex mox citata epistola 3 habemus Namatium prolem, juventute florentem, perdidisse, quo minus vero ipse consolator accurrat, obtendit curarum magnam intemperiem: atque ex consequentia epistolæ insinuare videtur Namatio filium obiisse. Et vere, ait, non minimum potestis capere de Christi voluntate solatium, quod quatenus ipsum immaturus manebat interitus, talem eum est dignatus assumere, qualium regnum dixit esse cœlorum; ut et patronum haberetis ex filio, et minus doleretis amissum, quem a Domino videbatis assumptum.
[25] [ejusque conjuge Ceraunia,] Verum sequens epistola 4 [Canis., p. 382.] aperte loquitur de morte filiæ, unde dubius evadit sexus personæ defunctæ. Nam ad eamdem orbitatem alludere videtur, quum scribit: Sæpius, charissimi fratres, propter communis luctus acerbissimum casum vobis scribere, aut ad vos venire disposui, sed semper me ab itineris procinctu infirmitas corporis et ab epistolari officio nimius dolor cordis retraxit… Perdidi enim filiam, quam et me suscepisse et vos genuisse gratulabar, perdidi vitæ solatium, posteritatis spem, decus familiæ, cordis gaudium, lumen oculorum. Nec simplici sum orbitate perculsus; nam cum filia et fratres amisi, quorum me solabar affectu, quorum me conjunctione jactabam. Disruptum est, fratres charissimi, vinculum germanitatis nostræ, ablatum est pignus mutuæ charitatis… Sed quo immemor officii, memor gratiæ, dolore impellente, progredior? Et tempore aliquatenus vulnus obductum rediviva recordatione, tamquam nova sectione, rescindo; et qui consolari vos potius per divina promissa cupiebam, consolationem ipse non capio. Causas tamen recidivi hujus doloris exponam etc. Hæc omnia indicant Ruricio nostro sæpe redintegratum fuisse dolorem, et sæpe de eo cum amicis locutum fuisse; quod si Namatius præter filiam, etiam filium amisisset, mirum esset utramque ejus prolem cum liberis sisset, mirum esset utramque ejus prolem cum liberis S. Ruricii matrimonium contraxisse.
[26] [quam viduam ad virtutem hortatur;] Habemus aliam ad Namatium epistolam, scilicet 61 lib. 2 [Ibid., p. 406.] , qua invitat S. Ruricius amicum ut ocius ad illum accedat, neque istiusmodi festinationis aliam prætendit causam, quam ut, ait, pectoris nostri, quod parvi temporis solatio suscitastis, exstinguatis incendium. Ex epistola autem 22 lib. 2, jam supra num. 22 citata, scimus Cerauniam maritum suum Namatium perdidisse, his enim verbis epistolam suam concludit Ruricius noster [Ibid., p. 390.] : Pater orphanorum et arbiter viduarum cum te de se tantum sperare compererit, et pupillis tuis tribuet paterna pietate præsidium et te remuneratione judicis perducet ad præmium. Ex reliqua vero epistola liquet Cerauniam viduam severius vitæ genus sectatam fuisse, ac summam virtutum expetendarum exponit noster dicens: Ideo, in Christo Domino charissima soror ac filia, pristinæ conversationis ambitione deposita, humilitatem debes cordis induere, misericordiam indigentibus fœnerare, castitatem non solum corporis, sed animæ procurare, quod, adjuvante Domino, ut acquirere valeas pariter et custodire, jejunandum est sæpius et semper orandum. Atque hæc latius evolvuntur in decursu epistolæ.
[27] [lepide objurgat Constantium.] Ex hactenus dictis liquet S. Ruricium sancte amicitiam coluisse, ita ut amicorum defectus et culpæ illum non præterierint. Hujuscemodi liberæ objurgationis specimen nobis præbent binæ Sancti epistolæ, ad Constantium datæ [Ibid., p. 394 et 401.] , quem tamen confundendum non credimus cum suo homonymo, presbytero Lugdunensi et Vitæ S. Germani Altissiodorensis scriptore [Cfr. Ibid., p. 394, not. a et Ceiller. Hist. des Aut. Eccles.. t. X V. p. 489.] : ad hunc directæ magis dici possunt litteræ S. Sidonii, quoniam Constantium vocat [Sirmond. Oper., t. I. p. 911.] ætate gravem, infirmitate fragilem, religione venerabilem, quæ omnia minime quadrant Constantio, S. Ruricii amico. Nam hæc habet prior epistola, ordine 23 lib. 2: Quamlibet Baccho, symphoniis et diversis musicis, nec non etiam et puellarum choris te deditum esse cognoverim, tamen quia bonum est ab his, dum pervalde fervet adolescentia, aliquoties respirare et magis Domino vacare quam Libero; parentibus quoque operam dare quam cantibus; moneo ut crastino, quod erit feria quarta, Brivæ (hodie Brive-la-Gaillarde), temporius tamen, quod te facturum minime credo, mihi jejunus occurras. Et quum ad Ruricium nostrum transmisisset Constantius aliquot volatilia, ille vicissim tergum aprugnum offert, epistola 43, cum illa tamen monitione: Cujus, ait, tamen malo carne, quam vita capiaris, quia qui semper de sæcularibus cogitat et jugiter terrena mediatur *, huic animanti a Scriptura divina merito comparatur. Quia de omnibus animalibus solus homo sublimis creatus est et effectus, ut auctorem semper cœlo intentus aspiciat, non mundalia opera, solo incessabiliter defixus, exerceat.
[28] [Ad varios episcopos litteras,] Epistolare commercium habebat S. Ruricius cum variis episcopis sui temporis. Sic se commendat Bassulo, episcopo ignotæ sedis, epistola 7 lib. I [Canis., t. I. p. 376.] , ut severiorem sententiam orando differat, donec doctrinæ ejus pinguedine tamquam terra amaritudo fructuosa dulcescat. Amicissime agit cum Lupo, quem Tricassinum episcopum existimat Basnagius epistola 10 lib. I [Ibid., p. 377.] , et adductis fabulosis, ut ipse dicit, exemplis Herculis ac Thesei aliorumque, serviamus, inquit, nobis in charitate candida, que, serviamus, inquit, nobis in charitate candida, non adulatione fucata. Æonio quoque Arelatensi, qui decessoris sui Leontii obitum et suam promotionem nuntiaverat, respondet Ruricius noster epistola 15 lib. I [Ibid., p. 379.] se multum doluisse mortem Leontii, quem coram aspicere numquam potuerat, solari tamen sese ordinatione Æonii. Alteram epistolam, ordine 8 lib. 2 [Ibid., p. 384.] , scripsit ad eumdem Sanctus, qua commendat presbyterum, Possessorum nomine, qui quod habuit, pro fratris redemptione profudit, rogatque ut Pomerium presbyterum et insignem istius temporis rhetorem non solum non retineat, verum etiam venire compellat [Cfr. Epist. 17, lib. I et 9, lib. II. Ibid., p. 579 et 385.] . Demum tertia est epistola ad Æonium, ordine 15 lib. 2 [Ibid., p. 390.] , quæ tota est in commendanda fraterna charitate.
[29] [etiam ligato stylo, dirigit:] Ex epistola 17 lib. 2 [Ibid. p 392.] ad Sedatum, Nemausensem episcopum, missa, elucet ligato etiam stylo Sanctum nostrum se exercuisse: ejus poeticæ facultatis specimen aliquod exhibent versiculi, ad calcem hujus epistolæ affixi. Verum et aliud carmen longiusculum conscripsisse concludere, mea sententia, licet ex allegatis in eadem epistola, quoniam, ait, credimus, quod pietati vestræ nec longitudo paginæ nostræ adferat satietatem, nec rusticus sermo fastidium: quæ carminis longitudo intelligi non potest de viginti tribus versiculis ante dictis. Præter epistolam 33 ejusdem libri [Ibid.. p. 392.] , quæ tota est de religione, est et tertia, de qua infra loquemur, quando examinanda veniet quæstio, cur Sanctus noster Concilio Agathensi anni 506 non interfuerit. Operæ pretium etiam fuerit animadvertere ejusdem libri epistolam 2 [Ibid., p. 398.] , exceptis leviusculis differentiis, quæ solum ad grammaticam spectant et mutatione Lupi in Lupicino, omnino eamdem esse ac epistolam 52 et ad eumdem Præsidium, primarium virum, directam fuisse [Ibid., p. 387.] . Ast hæ ipsæ varietates, quæ utramque lectionem inspergunt, argumento nobis sunt plura olim Ruricianarum epistolarum exemplaria exstitisse. Utinam aliquando accuratius edantur, cujus rei spem, sed non impletam, fecerat Steph. Baluzius [Hist. littér. de Fr., t. III, p. 55.] .
[30] [ast epistola ad Volusianum, nisi] Inter omnes vero epistolas, ad varios episcopos datas, nulla est quæ majorem admirationem excitare debet, quam postrema, ad Volusianum, episcopum Turonensem directa [Canis., t. I, p. 407.] , in qua non reperimus notam Sancti nostri mansuetudinem et benignitatem. Eamdem integram exhibemus: Ruricius episcopus fratri Volusiano episcopo. Ita quod pejus est, charitatem antiquam et insitam nobis, partim (quoniam confitendum est) negligentia nostra, partim necessitate temporis, partim corporis infirmitate faciente, longa delevit oblivio, ut penitus immemores nostri facti non solum vos nullis officiis, sed nec litteris requiramus. Miror nobilitatem tuam quasi filium ad me literas destinare, cum sine ullo respectu religionis aut propinquitatis tibi injuriæ nostræ sic placeant, ut eas vindicare non velis. Unde nisi existimationem personæ meæ, aut officii cogitassem, portitorem literarum tuarum talem ad te miseram, quales homines meos non matrona vestra, sed domina procax et effrenata nimium perduxit. Cujus mores si tu tanto tempore cum famæ tuæ diminutione, aut voluntarie aut necessitate supportas, alios noveris nec velle ferre, nec esse contentos. Nam quod scribis, te metu hostium hebetem factum, timere hostem non debet extraneum, qui consuevit sustinere domesticum.
[31] [S. Ruricium deceptum dicamus, dubia videtur.] Nisi porro dicamus S. Ruricium circa S. Volusianum deceptum fuisse quorumdam susurrationibus; qui lapsus est, ut ex aliorum sanctissimorum virorum exemplo constat, a magna sanctimonia non semper alienus; asserendum esset epistolam istam omnino deflectere a reliquis, quæ omnes humilitatem, mansuetudinem et summam indulgentiam spirant. Conferantur reliquæ omnes, ad octoginta et unam ascendentes, nihil simile occurrit, maxime ubi agitur de injuriis, propriæ personæ illatis: relegantur, quæ supra extraximus ex epistola ad Fœdamium et Vilicum num. 20, ipse Ruricius, licet graviter offensus, primus tamen occurrit presbyteris suis et viam ad reconciliationem sternit. Ast in epistola ad Volusianum abrupte incipit et quodam modo iratus pergit. Colitur S. Volusianus XVIII Januarii, ad quem diem Bollandus de eo scribit [Januar., t. II, p. 194.] : e senatore factus est episcopus, unde intelligitur vox matrona, quæ plus æquo dominabatur episcopo. Martyrium subiit sub Gothis Arianis; quare si propter epistolam citatam censeatur humani aliquid passus, dicendum erit martyrio deletam fuisse culpam, humana fragilitate contractam.
[Annotata]
* meditatur?
§ IV. Fundat S. Ruricius I ecclesiam et cœnobium S. Augustini Lemovicis; qua occasione inquiritur in genus vitæ illorum qui cœnobium incolebant.
[Fundato cœnobio S. Augusini præposuisse S. Ruricium] Sanctus Roricius, inquit Bernardus Guidonis [De Ordin. Grandim., cap. II. Labbe Biblioth. Mss., t. II, p. 277.] , XXIV episcopus a S. Martiale, creditur locum supra Vigennam fluvium, ubi commune cœmeterium erat, in honore S. Augustini episcopi dedicasse et instituisse ibidem sub S. Augustini Regula canonicos regulares et plures capellas… In eo monasterio viginti octo episcopi tumulati dicuntur, quorum tumuli duodecim discernuntur. Postmodum Turpio sive Turpinus, qui ab initio sæculi X ad annum 944 Lemovicensem sedem tenuit [Gall. Christ., t. II, col. 508.] , monasterium, ut habet laudatus Bernardus [De Gest. Episc. Lemov., cap. VI. Labbe. t. II. p. 267.] , S. Augustini Lemovicensis reædificavit, atque ibi monachos, qui antea canonicos sæculares, priusquam rex Pipinus urbem Lemovicensem destrueret (nam ecclesias et monasteria ibidem funditus evertit) instituit. S. Ruricium ædificasse ecclesiam suburbanam S. Augustini habemus auctorem subæqualem Venantium poetam, cujus verba supra num 3 attulimus. Ast omnino rejiciunt Auctores Galliæ Christianæ, quod refert Bernardus de institutione canonicorum regularium hisce verbis [T. II. col. 575.] : Canonicos regulares hac in ecclesia positos somniavit Bernardus Guidonis lib. de progressu monasterii S. Augustini (id est lib. de Ordinibus Grandimontensi etc. [Labbe, t. II, p. 277.] ) quos tamen cap. VI ejusdem libri canonicos sæculares vocat (non habet hæc in eodem libro, sed in tractatu de gestis episcoporum Lemovicensium). Hanc fabulam jure merito exsufflat Guilielmus Cave in Historia litteraria de nostro Ruricio agens. Certe Ruricii tempore ignorabatur hoc discrimen canonicorum regularium et sæcularium; imo ipsum canonicorum nomen nondum usurpabatur, neque mos illorum temporum ferebat, ut extra civitates collegia clericorum instituerentur, sed monachi, quibus ubique Galliarum tunc extra urbes exstructa esse monasteria certis argumentis constat.
[33] [canonicos regulares negant Gulielm. Cave et alii] Hactenus laudati auctores, qui commode loquuntur, quando nullo verbo probare asserta tentant. Verum quidem est Cavæum decretorie eloqui [Hist. litt., t. I, p. 451. Edit. Basil. 1741.] minimam apud illum fidem mereri, quod refert Bernardus Guido, cum (Sanctum notrum) in communi Lemovicæ cœmeterio supra Vigennam fluvium in honorem S. Augustini monasterium fundasse et in eo canonicos regulares instituise. Sed cur tandem fidem ullam non mereatur Bernardus, non attingit. An fides deneganda circa ædificationem ecclesiæ? Ast id affirmat Venantius conceptis verbis, neque in dubium vocare videntur auctores Galliæ Christianæ. Hi enim unum in controversiam vocant, aut potius extra omnem ponunt, incolas Ruriciani monasterii monachos fuisse. Non vacat multis solvere difficultatem, ortam ex nomine canonici, sive sæcularis sive regularis; non quidem hic de nomine agitur, sed de re. Esto Bernardus imprudenti, nec satis coæva voce usus; fuerint hi clerici Lemovicenses, quales suos esse volebat S Augustinus Hippone, Vercellis S. Eusebius: id certe non evincet monachos in ecclesiam S. Augustini introductos fuisse. Quod si loquatur Bernardus de iisdem canonicis, quos nunc regulares, nunc sæculares vocat: id non ad eadem tempora referendum est: vocat illos regulares, quatenus a S. Ruricio institutos, sæculares vero, quales ipsos Turpio quadringentis post annis reperit.
[34] [plures more S. Augustini] Et vero regularem disciplinam, qualem in clericis suis volebat S. Augustinus, illo maxime tempore, quo vivebat, et in illis præcipue Ecclesiis, quibuscum majorem necessitudinem contraxerat S. Ruricius, viguisse et propagatam fuisse, habemus e monumentis coævis. Sic Pomerius, Afer, sed Arelate consistens, quocum ipse S. Ruricius epistolare commercium habuit et quem, ut adiret ipsum, invitavit [Canis., t. I, p. 379 et 385.] , hæc scribit in opere de Vita contemplativa lib. II, cap. II [Biblioth. Patt., t. VIII, p. 64.] : Sacerdos (id est episcopus), cui dispensationis cura commissa est, non solum sine cupiditate, sed etiam cum laude pietatis accipit a populo dispensanda… Se in numero pauperum paupertatis amore constituit: ita ut, unde pauperibus subministrat, inde et ipse tamquam pauper voluntarius vivat. Clerici quoque, quos pauperes aut voluntas aut nativitas fecit, cum perfectione virtutis vitæ necessaria, sive in domibus suis, sive in congregatione viventes accipienda non eos habendi cupiditas ducit, sed cogit vivendi necessitas. In capite autem sequenti docet quid facere debeant clerici, quorum infirmitas non potest sua contemnere. Hic tractatus, quem citata Bibliotheca Patrum sub nomine S. Prosperi Aquitani edidit, suo auctori Pomerio vindicat Jacobus Sirmondus [Hist. litt. de Fr., t. II. p. 670.] .
[35] [vivebant in Galliis,] Erat maxime in ecclesia Arelatensi summa imitandi S. Augustini æmulatio. Sic in Vita S. Hilarii Arelatensis, a S. Honorato Massiliensi conscripta et apud nos ad diem V Maji edita, legitur poeta exclamasse [T. II Maji, p. 29 n. 14.] : Si Augustinus post te, Hilari, fuisset, judicaretur inferior. Et reapse vix episcopatum adeptus [Ibid., p. 28 n. 9.] , congregationem subito instituit, secreti cupidam, continentiæ virtute crescentem, quam suo non minus pene imbuit exemplo, quam formavit eloquio. Unde factum est, ut, quemadmodum loquitur ejus biographus [Ibid., p. 33 n. 32.] , non solum in successoribus, sed adhuc in multorum pontificum renasci non cessaverit augmentis. Quanticumque seu per ipsum nutu cœlesti, seu post ipsum Dei providentia, ordinati sunt ejus intercessione sacerdotes, respondere ejus eruditioni, doctrinæ ac crescentibus meritis, gratia juvante, contendunt. Talis certe fuit quintus ejus successor, S. Cæsarius. Hic per omnia Augustinum episcopum episcopus sectatus [Lelarge. De Ord. Canon., p. 240.] , imprimis Regulam suam pro Sanctimonialibus ad normam Augustianianæ conformavit, utpote qui multa ad verbum excerpserit. Conferantur, si placet, regulæ XIX, XX et XXI [Codex reg. Holstein, t. I, p. 355.] cum num. 6, 9 et 10 epist. CCXI al. CIX S. Augustini [Labbe, t. IV Conc. col. 1579 — T. II, Oper., p. 563.] .
[36] [unde eadem vestigia presserit S. Ruricius,] Quæ quum ita sint, quis inficiari audeat etiam S. Ruricium nostrum, qui isthoc tempore vixit, cum iis viris aut coram aut per epistolas egit, eamdem disciplinam sectatum fuisse, atque adeo clerum suum ad imaginem Augustiniani cleri effingere tentasse? Qua igitur ratione ad fabulas amandari potest dictum Bernardi Guidonis, scriptoris accuratissimi, qui si erravit in voce, rem tamen, sicuti erat sæculo quinto, exposuit, nempe S. Ruricium in suburbana ecclesia S. Augustini instituisse clericos, qui formam Augustinianam sequerentur? Ast scilicet extra civitates non erant collegia clericorum: id nullo, quod sciam, idoneo testimonio ostendi potest, nisi forsitan in argumentum inducatur vigens disciplina, qua, incolatu civitatum monachis interdicto, rus solum illis permitteretur. Sed isthinc nullatenus consequitur vicissim clericis ruris fuisse habitationem prohibitam, imo vero ex XXV canone Concilii Epaonensis planum est rure collegia fuisse clericorum, utpote qui in oratoriis villaribus psallendi frequentia famulabantur. Quoad monachos attinet, videntur ii initio e civitatibus exsulasse, id docet S. Hieronymus epist. XLIX al. XIII ad Paulinum de Institutione monachi [Labbe, t. VI Conc., col. 535] , quum dicit: Si officium vis exercere presbyteri, si episcopatus te vel opus vel honor forte delectat, vive in urbibus et castellis, et aliorum salutem, fac lucrum animæ tuæ. Sin autem cupis esse, quod diceris monachus, id est, solus, quid facis in urbibus, quæ utique non sunt solorum habitacula, sed multorum.
[37] [maximi in vicinitate urbis:] Hæc quamvis ad Orientem magis, ubi S. Hieronymus habitabat, spectare videantur, similem tamen disciplinam vel usque ad provectum sæculum septimum viguisse liquet ex Concilio Augustodunensi anni 670, in quo canone VI statuitur [Breviar. Roman. XVI Dec.] : Ut in civitatibus non inveniantur (monachi). Quod si causa utilitatis monasterii, cum litteris abbatis sui ad archidiaconum civitatis scriptis dirigantur. Hic agi non tam de monachis, qui, intra civitatem habitantes, per plateas vagantur, sed de iis, qui rus incolunt, atque adeo non nisi, necessitate cogente, ad civitatem accedunt, manifestum est. Alioquin nimis ardua fuisset canonis observatio, si intra ipsam civitatem fuisset commoratio monachorum. Quod si monachi sæculo quinto extra civitatem manerent: ergo monachi proprie dicti non erant illi, qui, paupertatem euangelicam professi, ministerio sacro sub episcopo vi suæ vocationis deputabantur, quales erant clerici Ecclesiæ Vercellensis sub Eusebio [Serm. CCCLV et CCCLVI al. XLIX et L. De morib. Cleric., t. V Oper., col. 1379 et seqq.] , Hipponensis sub S. Augustino [T. V Oper., col. 1380.] ; quod dein institutum ad alias provincias propagatum est, maxime in Galliis, uti vidimus in SS. Arelatensibus episcopis Hilario et Cæsario.
[38] [tandem ex S. Augustino monstratur] Neque juvat dicere omnes, euangelicam paupertatem professos, esse monachos. Nam tunc quidem lis esset mera de nomine, atque hodie etiam, quoniam essentia status religiosi in tribus substantialibus votis, paupertatis, castitatis et obedientiæ constituitur, omnes regulares sub nomine monachorum recensendi venirent. Verum quemadmodum hodie, ita etiam olim fuere istiusmodi viri, in quos vi suæ institutionis ministerium sacrum incumberet. Certe tales erant illi clerici, quos secum habitare in episcopio suo volebat S. Augustinus, et quidem, quantum apparet, diversi ab illis, quibuscum ante suum episcopatum consueverat S. Doctor. Hæc enim omnino aperte explicat sermone CCCLV, quum dicit: Quia hoc disponebam (jam presbyter factus,) in monasterio esse cum fratribus, cognito instituto et voluntate mea, beatæ memoriæ senex Valerius dedit mihi hortum illum, in quo nunc est monasterium. Cœpi boni propositi fratres colligere, compares meos, nihil habentes, sicut nihil habebam; et imitantes me, ut quomodo ego tenuem paupertulam meam vendidi et pauperibus erogavi, sic facerent et illi, qui mecum esse voluissent, ut de communi viveremus: commune autem nobis esset magnum et uberrimum prædium ipse Deus.
[39] [distinctio inter monachos et clericus regulares.] Perveni ad episcopatum: Vidi necesse habere episcopum exhibere humanitatem assiduam quibusque venientibus sive transeuntibus; quod si non fecisset episcopus, inhumanus diceretur. Si autem ista consuetudo in monasterio permissa esset, indecens esset. Et ideo volui habere in ista domo episcopii mecum monasterium clericorum. Ecce quomodo vivimus: nulli licet in societate nostra habere aliquid proprium: sed forte aliqui habent, nulli licet; si qui habent, faciunt, quod non licet. Hic mea sententia duplex apparet monasterii forma, eorum scilicet qui in solitudine perficiuntur, quibusque indecens fuisset visitatorum turba, et eorum, qui, in episcopio versantes, specialiter clerici vocantur et episcopum in ferendo onere pastorali adjuvant, quos merito clero regulari accensemus. Non est ergo unde tantopere sugillent auctores Galliæ Christianæ Bernardum Guidonis, qui scripsit canonicos regulares positos fuisse in ecclesia suburbana S. Augustini a S. Ruricio. Nam ideo Sanctorum Vitas compilavit Bernardus, ut, quemadmodum dicit scriptor anonymus ejus Vitæ [Labbe. Biblioth. Mss, t..II, p. 512.] , cui ordinatio Fratris Jacobi de Voragine diminuta et in plerisque dubia videbatur, originales legendas Sanctorum repræsentaret. Profecto istiusmodi viri auctoritatem nuda negatione non facile quis tollet.
§ V. De causa absentiæ S. Ruricii I a Concilio Agathensi.
[Excusat S. Ruricius ne absentiam a Concilio,] Unicum, ut diximus supra num. 5, definitumque momentum chronologicum in vita S. Ruricii habemus, scilicet illum, ad synodum Agathensem anni 506 convocatum, non comparuisse. Hanc absentiam suam excusat Sanctus noster data ad S. Cæsarium, epistola 32 lib. II [Canis. t. I, p. 397.] : Quod vero, ait, scribitis, cur ad synodum, sicut conlocutio habuit nostra, non venerim, fecit hoc infirmitas non voluntas. Ipsi enim recolere potestis, quam fessum me Burdigalia videritis, et hoc hyeme, quando esse soleo fortior solito. Quia æstivis diebus etiam in hospitio meo et locis frigidis, ipsam consuetudinariam infirmitatem sustentare vix valeo, ne dicam illos cœtus * regionis illius ferre quiverim, si venissem. Unde magis spero, ut pro me orare dignemini, et ad tempus aliud, quod intimatis, si Deus vitam cesserit, venire vultis, nobis per hominem vestrum maturius indicetis. Quia litteras vestras ad me modo tardissime venisse significo. Quia etsi pro dignitate vel pro ætate non debemus tardius, quam alii, commoneri, qui fortasse (ut minus prudens dicam) merebamur ambiri. Quia si aliis nomen urbium præstat auctoritas, nobis auctoritatem demere non debet urbis humilitas. Siquidem multo melius, multoque eminentius est, civitatem de sacerdote, quam sacerdotem de civitate noscere.
[41] [quin agat de omissa legatione presbyteri;] Ast aliam causam absentiæ S. Ruricii a concilio Agathensi suspicatur D. Joannes Liron, Mauro-Benedictinus. Etenim, ut ratiocinatur [Singularités historiq., t. II. p. 1 et seqq.] , si valetudo obstabat, quominus præsentem synodo se sisteret Ruricius noster, nihil certe impediebat legationem alicujus presbyteri vel diaconi Lemovicensis Ecclesiæ, qui vices episcopi sui obiret; tales in hac ipsa Synodo sunt [Labbe, t. IV Conc., col. 1395.] : Avilius presbyter ad vicem Caprarii Narbonensis, Paulinus presbyter pro Eufrasio Arvernensi, Leo diaconus pro Vero Turonensi et plures alii. Imo ipse S. Cæsarius idem aperte dicit in epistola ad S. Ruricium, inter Faustianas 18 [Canis., t. I, p. 366.] : Dum, inquit, nimium tribularetur animus meus, quare ad synodum vestram præsentiam non meruimus obtinere, sanctus et dominus meus Verus episcopus mihi dignatus est, quod per suum diaconum mihi Agathæ vestras litteras destinasset, quas ego nescio quo casu aut qua negligentia me non retineo suscepisse. Sed tamen Sancto et Domino meo, fratri vestro, certissime credo, et malo hoc portitoris negligentiæ imputare. Sed licet sanctos et desiderabiles vestros apices miseritis, tamen, sicut ipsi optime nostis, dignissimum fuerat, ut personam dirigeretis, quæ ad vicem vestram subscriberet, et, quod sancti fratres vestri statuerunt in persona vestra firmaretur. Sed quia novi, quam sancto ac frequenti et pio desiderio interesse volueritis, omnibus fratribus vestris votum vestrum et sanctam voluntatem exposui: pro qua re nihil pietati vestræ vel potuimus vel debuimus imputare.
[42] [unde suspicantur aliqui causam fuisse] Hinc manifestum est S. Cæsarium non tam doluisse de ipsius S. Ruricii absentia, quam de omissa legatione alicujus presbyteri aut diaconi. Quam tamen posteriorem expostulationem nullo verbo excusat Sanctus noster. In isto igitur negotio aliquid subest, quod neutra ex parte nitide et aperte expositum est. Laudatus D. Liron causam absentiæ quærit in eo, quod noluerit S. Ruricius sua præsentia in Agathensi Synodo, quæ ut habet præfatio Actorum [Labbe, t. IV Conc., col. 1382.] , ex permissu regis Alarici convenerat, offendere animum Clodovæi, regis Francorum, tunc quidem bellum parantis adversus Alaricum, quem anno sequenti in campo Vogladensi apud Pictavos, fugato exercitu, interfecit, ut refert Gregorius Turonensis lib. II Hist Francorum cap. 37 [Bouquet, t. II, p. 182.] . Imo suspicatur D. Liron ex Vero Turonensi, qui tunc jussu Alarici exul Lemovicis morabatur, S. Ruricium didicisse, quæ monstrabant bellum e propinquo imminere. Mihi quidem displicet hæc conjectura: quoniam si ex Vero didicerit S. Ruricius rationum momenta, ob quas synodum Agathensem vitare debebat, qui fit ut ipse Verus diaconum suum, Leonem, ad eamdem miserit: videntur enim Vero valere debuisse argumenta, quæ S. Ruricium moverunt.
[43] [timorem belli imminentis;] Ex simili ratione probare non possum alteram D. Liron conjecturam, quatenus nempe S. Ruricius a synodo refugerit, ut imminentis Clodovæi offensionem a se et grege suo averteret. Nam idem argumentum etiam movisset finitimos episcopos, Tetradium Bituricensem, Eufrasium Arvernensem, Verum Turonensem, qui tamen omnes per se aut per legatos suos concilio interfuerunt, ut constat ex eorum subscriptionibus [Labbe, t. IV. p. 1394 et seq.] . Nihil magis timendum videbatur Ruricio quam reliquis, imo in istiusmodi adjunctis numerus peccantium, si non culpam, tamen pœnam aut minuit aut abstergit. Quare mihi probabilis potius videtur causa absentiæ episcopi nostri, negligentia in indicanda tempestive Synodo. Petit enim, ut si quidem illum Cæsarius ad concilium venire voluerit, ei maturius indicet, nam litteras convocationis tardissime venisse significat. Atque ex ista tarditate bajulorum contemptum quemdam personæ suæ ac sedis Lemovicensis subodoratur: Quia, inquit, si aliis nomen urbium præstat auctoritas, nobis auctoritatem demere non debet urbis humilitas.
[44] [sed recte omnia explicantur] Hanc suspicor causam fuisse absentiæ S. Ruricii; si tamen alia, quam valetudo fuerit. Nam epistola sua ad Sedatum, Nemausensem episcopum, ord. 34 lib. II [Canis., t. I, p. 399,] non aliud obstaculum causatur, quam valetudinem. Per archiatrum, ait, Palladium litteras … accepi, quæ nos ad visionem mutuam voto pectoris invitabant. Sed quid facimus, quod desideriis animorum nostrorum diversa membrorum resistit infirmitas? Dum vos nimietate robusti, nos tenuitate exesi corporis impedimur: dum vos alieni et quatuor pedes ferre nequeunt ponderosos, me etiam proprii et duo sustinere præ defectione vix possunt. Quo fit, ut implere communia vota nequeamus. Ego enim (testis est Dominus) quod si valuissem, ad synodum condictam omni aviditate venissem. Sed, mea disposita itineris voluntate, necessitas imbecillitatis inhibuit, quia aëres regionis illius præsertim hoc tempore ferre non poteram, quod et vos ita credere confido, et pravos ad aliud derivare non dubito. Ex his videre est, jam tum aliquos sinistre interpretatos fuisse S. Ruricii absentiam, quamvis unicam ipse proferat causam, valetudinem suam. Ast dicet quis, cur saltem, sicut alii episcopi collegæ, legatum non misit? Quia disposita, ipse inquit, itineris voluntate, subito oppressus fuit infirmitate, ut nec legatum, debite instructum, mittere potuerit. Hac ratione absentiam S. Ruricii a concilio Agathensi explicatam utcumque censeo.
[45] [subita infirmitate in senem incidente.] In citata supra num. 45 epistola S. Cæsarius indicat superveniente anno Tolosæ synodum, Christo propitio, habendam esse, ad quam etiam Hispani episcopi sunt convocandi. Ast istiusmodi conventus nullum vestigium reperitur [Labbe. t. IV Conc., col. 1827.] . Ut recte animadvertunt Benedictini auctores Historiæ Occitaniæ [Histoire du Languedoc. t. 1. p. 213.] , videntur bella, quæ anno subsequenti, id est 507, inter Clodovæum Francorum et Alaricum Visigothorum reges exarserunt, omnem conventum episcopalem impedivisse. Nam Clodovæus, ait Gregorius Turonensis lib. II c. 37 Historiæ [Bouquet, t. II, p. 183.] , apud Burdegalensem urbem hyemem agens, cunctos thesauros Alarici a Tholosa auferens, Ecolismam (Angouleme) venit. Quoniam porro magis Hispanorum, ut patet ex epistola, quam Gallorum intererat, in extrema parte regni concilium celebrare, omnino intelligitur episcopos anno 507 Tolosam non convenisse.
[46] [Topographia regni] Quoniam sermo de concilio Agathensi incidit, opportunum censemus lectorem monere, ex nominibus episcoporum, qui Agatham convocati fuere, desumi satis accurate posse fines regni Gothici in Galliis, ut recte animadvertit Sirmondus [Sirmond. Oper., t. II, p. 119.] . In Vita S. Florentii, Arausicani episcopi, sub hoc etiam die edenda, idem observare licebit, quoad regnum Burgundicum spectat. Ast quando laudatus scriptor idem affirmat de Concilio Aurelianensi I anni 511, non mihi videtur undequaque certum; quamquam enim varii episcopi, qui Agathensi synodo subscripserant anno 506, post cladem Vogladensem anni 507 et fractam Visigothorum potentiam, sub Francicum jus transierint, Aurelianis tamen abfuerunt alii v. g. Rhemensis, Tornacensis etc.; unde forsan non soli, ast certe non omnes antistites Franci adfuere; quocirca difficile foret ex Aurelianensium Patrum sedibus terminos Francici imperii, quale erat tunc sub Clodovæo recte definire.
[47] [Visigothorum in Galliis.] Sed talem difficultatem nobis non objicit Agathensis Synodus. Etenim ex Patrum sedibus determinare licet fines regni Gothici in Galliis, quod meridiem versus Pyrenæis montibus et mari Mediterraneo includebatur; ad occidentem autem Oceano ad ostium Garumnæ finiebatur; dein gressum ad Septentrionem dirigentibus occurrunt Petrocorii (Perigueux) et Lemovicenses, quibus Turones, Bituriges atque Arverni accludebantur: hinc vero meridiem versus occurrunt Gabalitani (hodie Mimatum, Mende), Lutevenses, Ucetienses, transmissoque Rhodano, Avenionenses, atque in sinistra ripa Druentiæ, Arelatenses, Aquenses, Antipolitani (Antibes, post Grasse), Forojulienses (Frejus), Sanetienses (Senez) et Dinienses. Atque adeo ex hac Synodo certum fieri nequit an Glannateva (Glandeve) et Ventium, extrema ad Orientem oppida, ad Visigothos spectarint. Duo quoque sunt in hac Synodo episcopi, quorum sedes determinari non potest, nempe Pappulus, qui nomen civitatis suæ non adscripsit, et Petrus episcopus de Palatio, quem aliqui Lemovicensem, quatenus isti urbi vicus Palatium (le Palais) adjacet, existimarunt; sed prohibent quæ adhuc de S. Ruricio retulimus. Equidem opinor Petrum fuisse episcopum aulæ regiæ, atque ex officio nomen episcopi Palatini derivasse; cujus rei probabilitatem faciunt ea, quæ scripsit Josephus Carafa, Clericus Regularis circa Capellas regias [De Capella regis utriusq. Sic., p. 14.] .
[48] [S. Ruricii obitus,] Censent illi, qui de rebus gestis S. Ruricii scripserunt [Gall. Christ., t. II, col. 502. Labiche. SS. de Lim., t. I, p. 45.] , Sanctum nostrum vitam clausisse paulo post Concilium Agathense, adeoque circa annum 507. Certe ipse S. episcopus in epistola ad S. Cæsarium aperte insinuat, sibi etiam ratione ætatis reverentiam deberi: quæ maxime ratio suadere debet Sanctum nostrum non diu concilio Agathensi superstitem mansisse. Demortui corpus in ecclesia S. Augustini, ab ipso ædificata, conditum fuit: erat enim hæc ecclesia commune cæmeterium cleri Lemovicensis. Id sepulturæ jus servavit dicta ecclesia usque ad Aimericum de Malamorte, episcopum Lemovicensem, qui primus anno 1272, non contradicentibus monachis, in cathedralem suam, ad cujus fabricam absolvendam reliquerat magnam pecuniæ summam, illatus fuit [Gall. Christ., t. II, p. 530.] . Nam quum anno circiter 1086 diem supremum obiisset Guido et in principe sua ecclesia S. Stephani tumulatus fuisset, coëgit canonicos abbas S. Augustini corpus exhumare et in suum monasterium inferre.
[49] [et in Ecclesia S. Augustini sepultura.] Rem ita in suis Chronicis refert Gaufredus, prior Vosiensis (Vigeois, dépt de la Corrèze [Labbe. Biblioth. Mss., t. II, p. 289.] ): Defuncto Guidone episcopo, tumulatum est corpus ejus in monasterio S. Stephani ante altare perpetuæ Virginis Mariæ ab ipsis canonicis, cum in illa urbe nullius cadaver defuncti jacuerit. Tunc Geraldus, abbas S. Augustini, convocato * comite Pictaviense, corpus pontificis, ab ecclesia sublatum, infra paucos dies apud S. Augustinum magna cum frequentia diversorum Ordinum recondit *: Unus tamen de turba, lapide jacto, caput sacerdotis mortui percussit, unde sanguis non sine admiratione multorum exivit. Et quamvis a sæculo tertio decimo episcopi Lemovicenses alium sibi locum sepulturæ eligere potuerint, nihilominus monachi Benedictini sæculo etiam decimo septimo contendebant suo monasterio deberi luminaria, in exsequiis episcoporum et canonicorum adhibita, ut constat ex libello supplici, officiali Lemovicensi oblato, quod jus solidis fundamentis niti dicebant [Labiche, t. I, p. 43 et seq., not.] . Hactenus de S. Ruricio I, nunc ad ejus nepotem, S. Ruricium II, itidem Lemovicensem episcopum, gradum facimus.
[Annotata]
* legendum: æstus.
* aliis connivente
* recommendavit
§ VI. S. Ruricius II, nepos S. Ruricii I; ejus vitæ synopsis, concilia quibus interfuit; obitus.
[Inter posteros] De S. Ruricio II, episcopo Lemovicensi, non ita multa occurrunt præter ea, quæ in Vita S. Juniani anachoretæ referuntur, quæque infra dabimus. Hunc Sanctum non filium fratris Ruricii I fuisse, sed ex filio vel filia nepotem aperte monstrat epitaphium, utrique Ruricio a Venantio Fortunato positum supra num. 3, in quo alterum avum, nepotem alterum appellat. Etenim licet non nimis urgendam existimem nudam vocem nepos, tum quia in controversiam vocari posset, ut pervolventi Lexica patebit, an apud auctores etiam aureæ latinitatis non aliam habuerit significationem, quam filius filii, tum præsertim, quia ætate Venantii non tam defæcata erat latina phrasis, ut aliquod σφάλμα subesse non potuerit; attamen propter correlatas voces avi et nepotis, res extra controversiam posita videtur. Maxime quoniam certum est S. Ruricium I ex suo cum Iberia conjugio liberos procreasse; id enim clare ostendit epistola 5 Fausti [Canis., t. I p. 356.] , in qua, quum in deliberationem adduceretur, quod Vitæ genus præcipue sectari deberet Ruricius, dicit videndum, si aliquis filiorum tam arduo sufficiens esse possit obsequio. Idem argumentum deducitur ex epistolis ad Hesperium et Namatium, uti ostendimus supra num. 8, 9 et 24.
[51] [S. Ruricii I satis] Habemus quoque ex epistola 36 lib. II [Ibid, p. 399.] Parthemium et Papianillam fuisse S. Ruricii dulcissimos nepotes, quorum discessu maxime contristatur, quosque admonet, ut verborum suorum sint memores, quia, inquit, certum est, vos juxta Salomonis sententiam posse in bonis, Deo dirigente, proficere, si seniorum consilia et amori habeantur et usui apto bene agatis. Occasione hujus epistolæ Basnagius attonitus stupet Parthemium laudari ab episcopo: At, inquit, episcopus homo est, et nihil humani a se alienum putat. Verum ut Terentianum adagium tanto hiatu proferatur, nihil video subesse causæ. Amorem spirat epistola paternum, sed nihil occurrit, quod laudem sapiat: monet quidem nepotes suos Ruricius, sed id ipsum aliquatenus monstrat tales fuisse nepotes ejus, ut adhortatione etiamnum indigerent. Dein Parthemius anno Christi 547 occisus fuit, jam igitur quadraginta circiter annis distabat ab obitu Ruricii, quo temporis intervallo mores, licet initio optimi, in pessimos degenerare potuerunt.
[52] [numeros.] Res gestas Parthemii, quem ipse Parthenium vocat, hisce verbis adumbrat Gregorius Turonensis lib. III, Hist. cap. XXXVI [Bouquet, t. II, p. 202.] : Franci cum Parthenium in odio magno haberent, pro eo quod eis tributa antedicti regis (Theodoberti) tempore inflixisset, eum persequi cœperunt. Ille vero in periculo positum se esse cernens, confugium ab urbe facit, et a duobus episcopis suppliciter exorat, ut eum ad urbem Trevericam deducentes, populi sævientis seditionem sua prædicatione comprimerent. Quibus euntibus, nocte dum in stratu suo decumberet, subito per somnium vocem magnam emittit dicens: Heu, heu! Succurrite qui adestis, et auxilium ferte pereunti. A quo clamore expergefacti, qui aderant, interrogant, quid hoc esset. Respondit ille: “Ausanius, amicus meus, cum Papianilla conjuge, quos olim interfeci, ad judicium me arcessebant, dicentes: Veni ad respondendum, qui causaturus eo nobiscum coram Domino.” Zelo enim ductus, ante annos aliquot conjugem innocentem amicumque peremerat. “Igitur accidentibus episcopis ad antedictam urbem, cum strepentis populi seditionem ferre non possent, eum in ecclesia abdere voluerunt, scilicet ponentes eum in arca et desuper sternentes vestimenta, quæ erant ad usum ecclesiæ.” Populus autem ingressus perscrutatusque universos angulos ecclesiæ, cum nihil reperisset, frendens egrediebatur. Tunc unus ex suspicione locutus, ait: “En arca, in qua non est inquisitus adversarius noster.” Dicentibus vero custodibus, nihil in ea aliud nisi ornamenta ecclesiæ contineri; illi clavem postulant, ajentes: “Nisi reseraveritis velocius, ipsi eam sponte confringimus.” Denique reserata arca, amotis linteaminibus, inventum extrahunt, plaudentes atque dicentes: “Tradidit Deus inimicum in manus nostras.” Tunc cædentes eum pugnis, sputisque perungentes, vinctis post tergum manibus, ad columnam lapidibus obruebant. Fuit autem in cibis valde vorax; sed quæ sumebat, quo celerius ad manducandum commoveretur, sumpto aloe, velociter digerebat.
[53] [renit etiam S. Ruricius II;] Hæc de S. Ruricii nepotibus, inter quos accensendus venit S. Ruricius II, quamvis nihil sciamus de ejus parentibus, utrum nempe ex filio vel filia Ruricii I originem traxerit. Ignotum quoque nobis est tempus nativitatis et episcopatus; ejusque res gestas, quatenus ad nostram notitiam pervenere, Vita S. Juniani, edita ad diem XVI Octobris [T. VII Octob., p. 848.] , et Acta conciliorum Galliæ complectuntur. Damus imprimis quæ in laudata Vita S. Juniani referuntur [Ibid., p. 819. n. 9.] : Quidam illustris ortus natalibus, vir nobilis Ruricius, qui alio nomine Proculus vocabatur, rerum ditatus affluentiis, dum in superbiæ fastu fuisset elatus, non immerito, Dei omnipotentis dispensante judicio, ei traditur, qui se in superbiam primus extulerat. Humiliatus sensit, quantum tumidus amisisset, sed cum per medicos ac etiam, quod gravius est, per maleficos ac præcantatores a fidelibus suis etiam et a propriis vernaculis disceretur *, partemque substantiæ suæ per tales consumpsisset, qui etiam dum sanitati eum vellent restituere, gravius eum persequentes, dum ab eo unum vellent ejicere, mox, ut fertur, legio in eum ingressa est. Si quidem vera narret S. Juniani biographus, ex hoc manifestum fit, S. Ruricium I filios ac nepotes nactum fuisse, qui paternis monitionibus non semper obtemperabant. Forsitan id etiam in causa fuerit, quod tunc primum vitam sanctiorem instituere cœperit, quando, ut vidimus in epistola Fausti Regiensis supra num. 5, jam adultiores liberos, atque adeo non facile reformandos, habuerit. Excerpta nostra continuamus.
[54] [qui ope S. Juniani conversus,] Sed cum a pluribus (dæmonibus) acrius agitaretur, quid etiam sui agerent, ad se reversi cogitare cœperunt, scilicet ut eum ad Sancti viri Juniani cellulam perducerent, ut qui ante a medicis curari non poterat, sancti viri orationibus sanaretur. Salubri igitur consilio inito, ad hominem Dei pergitur. Hoc tantum vir Dei hortabatur, ut jejuniis et orationibus ac vigiliis insisteret et eleemosynas de sua substantia largas pauperibus erogaret, quia hoc genus dæmonum aliter non potest vinci, juxta quod etiam Domini nostri Jesu Christi sententiam prolatam confirmabat. Sed cum ipse multas afferret pecunias, ut a tanto hoste mereretur curari, hoc sanctus vir protulit in responsis, quod non erat justum, qui sua propter Deum sponte reliquerat, ut aliorum opibus ditaretur: sed quod sibi offerebatur, hoc in pauperum substantiam erogaret, quia ipse eum potens erat a tanto hoste eripere, qui ex egrediente dæmoniaco homine legionem pepulerat, et in porcos ire permiserat. Sed cum diutius fuisset oratum et pro ejus sanitate multis jejuniis et vigiliis Dominum deprecaretur, ejus meritis sanitati pristinæ restituitur, et ita divina præstante misericordia, tam sanus redditur, ut jam in eo ex ipsa malignorum spirituum turba ad imperium prædicti Dei famuli nullus præsumeret ad ejus corpusculum habere regressum, sed corpore ac mente a prædicti Sancti viri Juniani oratione et correctione ita est sanitati redditus, ut post discessum patruelis sui, sanctæ memoriæ Domini Ruricii, quondam præsulis Lemovicæ urbis, institueretur episcopus.
[55] [Lemovicensibus præfuit circa annum 507.] Non est quod pluribus monstremus mendose S. Ruricium I patruelem, seu fratris filium appellari, avum illum vocari oportebat. Ast ex hac oscitantia mihi argumentum consurgit, Vitam S. Juniani satis diu ab ejus obitu conscriptam fuisse, atque adeo, si ex antiquioribus documentis compilata fuerit, propria quædam minus certa interpolasse scriptorem. Si porro insistamus verbis laudati biographi, concludendum erit S. Junianum quadraginta annis in solitudine vixisse post evectum S. Ruricium II seu Proculum ad cathedram Lemovicensem, qui ante annum Christi 507 promoveri, vivente avo episcopo, non potuit. Narrata enim S. Ruricii II in episcopali sede institutione, uno tenore verborum addit: Ac post etiam prædictus vir Dei (Junianus), multis pollens virtutibus, per quadraginta annorum spatia in supradicto loco duxit solitariam vitam. Verum assumpta hac interpretatione, Vita S. Juniani proroganda videbitur saltem duodenis annis, ut annum Christi 547 attingat; quod quidem minus verisimile est. Nam in Commentario prævio Actis S. Juniani, hujus obitus circa ann. 535 statuitur [Act. SS. t. VII Octob., p. 842, n. 26.] : quamvis juxta Chronicum Comodaliacense ex quo utriusque Ruricii res gestas excerpemus, obierit S. Junianus secundum Vitam Ruricii II num. 4 anno ætatis suæ quinquagesimo quinto et suæ inclusionis anno quadragesimo et Incarnationis DXL. Ex quibus verbis manifestum est totum eremiticæ vitæ S. Juniani cursum quadraginta annis contineri; adeoque S. Junianum septem saltem annis sub Ruricio I in solitudine Comodoliacensi vixisse. Fidem autem assertis suis mihi conciliare videtur Stephanus Maleu, Chronici Comodoliacensis auctor, ex eo, quod candide fateatur se obitus diem et annum quandoque ignorare. Sic de S. Ruricio I dicit num. 2 diem et annum, in quibus S. Roricii anima de corpore migravit ad Christum, in scriptis hodie non haberi. Similiter de S. Ruricio II num. 7 profitetur sibi diem et annum obitus esse ignota. Quando igitur tempus mortis S. Juniani tam diligenter notavit, credendum omnino est facem aliquam scribenti præluxisse.
[56] [Ac S. Juniano basilicam ædificavit:] S. Ruricius II avo suo, nemine intermedio, successisse videtur. Id suadent documenta, quæ supersunt et eruditorum opinio [Gall. Christ., t. II, col. 503.] ; et Venantius Fortunatus utrumque conjungit lib. IV carminum, quæ citavimus supra num. 3. Quemadmodum porro S. Ruricius noster B. Junianum Vitæ sanctioris initiatorem habuit, ita procul dubio eumdem sibi ducem et magistrum ordinandæ vitæ reliquæ secutus est; tanto magis, quod vicinus esset Lemovicis, a quibus Comodoliacum sex circiter leucis gallicis distat. Confirmatur id etiam ex sollicitudine, quam circa sepulturam S. Juniani exhibuisse legitur. Quocirca, ait biographus num. 10 [T. VII Octob., p. 842.] , nedum immemor antedictus vir Ruricius seu Proculus quanta erga se prædicti viri Sancti fuisset consecutus beneficia, basilicam jussit fabricari, ubi sancta membra beatissimi Juniani collocarentur, in quo etiam loco antea conversatio ejus fuit. Latius describitur eadem basilica in jam sæpius laudato Commentario S. Juniani num. 27 [Ibid., p. 850.] : initio monasterium fuit, quod procedente tempore ad sæculares presbyteros transiit; sua jam ætate scribebat Bernardus Guidonis in suis Miscellaneis historicis [Ibid., p. 842.] : S. Juniano eremitæ et Confessori jubilant Comodoliacenses canonici; sic enim antiquitus vocabantur, qui nunc S. Juniani canonici nominantur. Permansit canonicorum collegium usque ad finem lapsi sæculi, constans personis quatuor et viginti [Labbe. Biblioth., t. I, p. 633.] . Præter hanc fundationem adscribitur quoque Sancto nostro ecclesia S. Petri de Quadrivio (du Queiroir) Lemovicis, ubi tumulatus aliquamdiu quievisse narratur [Pouillé du dioc. de Limoges ao. 1648, p. 15.] . Ignoro autem, utrum hodiernum parochiale templum S. Petri idem sit ac illud, quod de Quadrivio appellatur.
[57] [interfuit Concilio Arvernensi anno 535 in quo varia] Hæc fere sunt, quæ de S. Ruricio II ad nostram venere notitiam. Quibus subnectimus quædam de iis conciliis, quibus interfuit Sanctus noster, aut ipse aut per suos legatos. Anno Christi 535, consentiente, ajunt Acta [Gall. Christ., t. II, col. 503,] , domno nostro gloriosissimo piissimoque rege Theodeberto, filio Theodorici, cui Metense regnum obtigerat, in Arverna urbe sancta synodus convenit. Actis quinto loco inter quindecim subscriptum legimus Ruricium, episcopum Ecclesiæ Lemovicæ. Notatu in ista synodo digni sunt canones 3, 7 et 8, quibus cavent Patres, ne ecclesiæ supellex indecoris usibus profanetur. Sic canon 3 prohibet, ne pallis vel ministeriis divinis defunctorum corpora obvolvantur. Duplex porro pallæ genus in ministerio sacro adhibebatur, scilicet lineus pannus, quo totum altare operitur et utrinque ad ejus pedem defluit, quique nobis, juxta Rubricas generales Missalis Romani num. 20, mappæ seu tobaleæ dicuntur. Altera palla, hodie Corporale vocatur, extenditurque ante Missæ celebrationem super altare ad Sacramentum recipiendum.
[58] Quoniam infra similem prohibitionem circa sepeliendum presbyterum habemus, atque istic opertorium dominici corporis appelletur; crederem facile, pallam, qua involvi dicuntur defunctorum sæcularium corpora, interpretandum esse tobaleas. Etenim canone VII prohibetur ne opertorio dominici corporis sacerdotis umquam corpus, dum ad tumulum evehitur, obtegatur; ne sacro velamine usibus suis reddito, dum honorantur corpora, altaria polluantur. Opertorium dominici corporis est ipsum corporale, quo etiam oblata operiebantur [Labbe, t. IV, col. 1803.] , eratque tam grande, ut, juxta Ordinem Romanum VI apud Mabillonium [Binterim Denkwürd, t. IV, part. I, p. 136.] , diaconus illud, alio adjuvante diacono, super altare distenderet et tantæ quantitatis, ut totam altaris superficiem caperet: quocirca facile intelligitur, qua ratione opertorio isto sacerdotis corpus obtegeretur. Tandem ob similem rationem prohibent Patres Arverni can. 8, [Museum Ital., t. II. p. 73.] ne ad nuptiarum ornatum ministeria divina præstentur. Consuevisse sacerdotem, impertita nuptiali benedictione, conjugibus velamen imponere, testatur nobis Nicolaus PP. I [Labbe, t. VIII Conc., col 517 et XXX qu. V, can. I.] ; talis probabiliter erat usus ministeriorum divinorum.
[59] [ad disciplinam imo ad statum civilem spectantia;] In eodem quoque concilio notatu digna est petitio episcoporum ad Theodebertum regem directa, ut, inquiunt [Labbe, t. IV, col. 1805.] , nullum de rebus vel possessiunculis propriis alienum pietas vestra permitteret, et, dum unius regis quisque potestati ac dominio subjacet, in alterius sorte positam cujuscumque, ut assolet, impetitione non amitteret facultatem… Unde reverentissime, ut dignum est, supplicantes quæsumus, ut hoc nostræ petitioni divino intuitu pietas vestra non deneget, ut tam rectores Ecclesiarum, quam universi clerici, atque etiam sæculares, sub regni vestri conditione manentes, necnon ad domnorum regum, patrum * vestrorum dominium pertinentes, de quod in sorte vestra est, extraneos, de quod habere proprium semper visi sunt, non permittatis existere, ut securus quicumque proprietatem suam possidens, debita tributa dissolvat domino, in cujus sortem possessio sua pervenit. Quod et thesauris vestris omnino utilius esse censemus. Grandia jam tunc sibi arrogabat fiscus ex istiusmodi adventitiis bonis, neque id sine summo discrimine regni Galliæ, quæ, ut tunc erant res, post singulorum regum obitum in varios dominos dispertiebatur. Similibus exemplis liquido monstratur, quam efficax fuerit episcoporum actio ad regnum Gallicarum sartum tectum servandum.
[60] [et utrique Concilio Aurelianensi:] Interfuit S. Ruricius noster binis conciliis Aurelianensibus, nempe quarto et quinto, annis 541 et 549, ac priori quidem ipse subscripsit quintus inter triginta octo episcopos [Labbe, t. V Conc, col. 388.] . Posteriori nomen suum addidit Bantaredus, archidiaconus, directus, inquit, a Domino meo, Ruricio, episcopo Ecclesiæ Lemovicinæ. Ad alterutrum concilium referendum est, quod narrat Gregorius Turonensis in Vitis Patrum cap. 6 [Biblioth. max. Patt., t. XI, p. 939.] : Apud Aurelianensem urbem, incriminato ab iniquis episcopo Marco, et in exilium truso, magnus episcoporum conventus est aggregatus, Childeberto rege jubente, in qua synodo cognoscentes beati episcopi, hoc esse vacuum, quod contra eum fuerat mussitatum, eum civitati et cathedræ restituunt. Hæc causa magis refertur ad concilium Aurelianense quartum quam quintum, quoniam in priori subscriptio Marci ultimo loco inter episcopos reperitur, abest vero a quinto; unde datur intelligere anno 549 vacuam fuisse Aurelianensem cathedram. Nihilominus Franciscus Le Maire in Historia Aurelianensis Ecclesiæ [Histoire de l'Égl. d'Orl,, p. 149.] Marci episcopi purgationem et absolutionem magis quinto Concilio adscribit.
[61] [obit circa annum 553,] Quamvis nihil certi circa tempus mortis S. Ruricii habeamus, non videtur tamen sanctus episcopus multum Concilio Arelatensi V anni 549 superstes mansisse: idque valde probabile evaderet, si undequaque certum esset Exotium quindecim annis post Ruricium nostrum Lemovicinam cathedram occupasse. Etenim anno 576 Sanctus Ferreolus legitur apud Gregorium Turonensem lib. V Hist. cap. 29 [Bouquet, t. II, p. 251.] Marcum, regis Chilperici referendarium, a furore populi Lemovicensis liberasse. Quod si ab anno Christi 575 ditrahimus annos quindecim, quibus, teste Venantio Fortunato [Ibid., p. 492.] , sedit Exotius, ad annum æræ vulgaris 560 devenimus: quoniam porro nullatenus certum sit tunc primo Exotium episcopatum accepisse, quando commotionem populi sui compescuit, nihil vetat obitum S. Ruricii nostri usque ad annum 553, ut habet Labiche [Six mois, t. II, p. 249.] , procrastinare. Quocirca quamvis tempus obitus non possit accurate determinari, circa annum 553 prudenter statui potest. Neque etiam multum prorogandum videtur, quoniam isto anno e vita discedens annis triginta sex, adeoque usque in senectutem episcopale munus gessisset.
[62] [sepultus jacet ad S. Juniani,] Quum, ut supra vidimus num. 50, ordinaria sepultura Lemovicensium antistitum in ecclesia S. Augustini fuerit, verosimile est S. Ruricium istic etiam tumulatum fuisse. Refert tamen Gallia Christiana [Gall. Christ,, t. II, col. 503.] illum in ecclesia S. Petri de Quadrivio sepulchrum nactum fuisse, e qua tandem ad ecclesiam S. Juniani translatus fuit. E terra levatum atque ad sinistram altaris majoris S. Juniani in capsa, laminis argenteis adornata, honorifice collocatum narrat Labiche [Six mois, t, II, p. 150 Gall. Christ., t. II, col. 1461.] . Ast hic occurrit aliqua difficultas, quum laudatus scriptor addit, istam elevationem a Reginaldo Petragoricensi præsule anno 1102 peractam fuisse, dum contra R. D. Arbellot [Chronique de Maleu, p. 91.] contendit Reginaldum Petragoricensem anno 1101 mortuum fuisse et proin hanc elevationem ad annum 1100 esse reponendam. In Commentario de S. Juniano omnino prætermissa non fuit hæc quæstio, et generatim dictum fuit de R. D. Labiche asserto nil esse quod repugnaret. Re quidem vera nos non præteribat controversia de successione episcoporum Petragoricensium; sed ita res perplexa videbatur atque etiamnum videtur, ut hæc episcoporum series nullam lucem affundat aliis historicis argumentis, sed potius ab his accipere debeat. Ex dicendis judicabit lector: Gaufredus Vosiensis capite XXXII Chronici tradit ad annum 1101 sequentia [Ap. D. Bouquet, t. XII, p. 430] : Dux Aquitanorum Guillelmus cum multis aliis Hierosolymam perrexit: verumtamen nomini Christiano nihil contulit… Tunc trucidatus est exercitus ejus a Sarracenis una cum Radulpho venerabili pontifice Petragoricensi. Rex interea (1100) Godefredus de Boillon vitam finiens sceptrum fratri tradidit Balduino. Contra in Fragmento de Petragoricensibus episcopis, quod ex Bibliotheca Mss. Labbei non secus ac Gaufredi Vosiensis Chronicum edidit D. Bouquet [Ibid., p. 391.] , alia omnino pugnantia leguntur. Ecce ea: Post hunc (Guilhermum de Monte Berulpho) in eumdem episcopatum successit Reynaldus de Tiborio et rexit ecclesiam annos XVII menses IV et dies unum et XX. Obiit autem anno Domini MXCIX octavo idus Septembris apud S. Georgium de Rama. Hic episcopus obsidioni Antiochenæ interfuit, sed dum die quadam divina celebraret, a Sarracenis super altare decollatus est… Hunc vero secutus est in eadem sede Guilhermus de Alba Rocha et ecclesiam rexit annos XXIV, obiitque anno Domini MCXXIII, IV Nonas Aprilis. Atque huc quoque facit inscriptio quam tumulo S. Juniani a Ramnulpho tunc temporis Commodoliacensi præposito appositam tradit Maleu [Chronique de Maleu, p. 44.] : Hic jacet corpus Sci Juniani in ipso vase in quo sepelivit eum beatus Roricius eps. Rainaudus vero Petragoricens. eps. qui meruit martir fieri, collegit eum in [s]crineis ligneis infra vase positis.
[63] [corpus ejus elevante episcopo Petragoricensi,] Verum enimvero, si admittatur episcopum Petragoricensem circa annum 1100 in Syria obiisse, quis demum ille est an Reginaldus seu Rainaudus, an vero Radulphus? An interfuit anno 1097 obsidioni Antiochenæ, an vero profectus tantum est anno 1101? Est ne mortuus apud S. Georgium de Rama, an vero in partibus Heracleæ, ubi fusæ sunt Pictavienses copiæ?
[64] [Reginaldo vel Raimundo.] Verum, quum hæc ita dubia sint et nequaquam inter se componi nequeant, sunt alia quæ suadeant nec Radulphum (qui numquam Petragoricis sedit) nec Reginaldum aliquando cum crucesignatis abiisse. Etenim Reginaldus Petragoricensis anno 1098 III Nonas Octobris cum suæ diœcesis abbatibus concilio Burdigalensi interfuit [Gallia Christ., t. II, col. 1461.] , et dicitur anno 1099 Uzerchiensem consecrasse ecclesiam [Ibid., I. c.] , licet ego arbitrer id ab eo factum anno 1097 [Ibid. col. 585 et Mabillonius, Annal. Bened. ad an. 1095, n. 32, t. V, p. 338.] . Insuper Maleu, qui præ oculis forsan habuit instrumentum dedicationis ecclesiæ sui monasterii scribit [Chronique, p. 41 et infra in hoc tomo.] : Anno siquidem Domini MCII, mense Octobris, videlicet XII Kal. Novembris, ipse reverendus pater dominus Raynaldus, rogatus per præfatum Ramnulphum præpositum advenit Comodoliacum pro ecclesia S. Juniani dedicanda, etc. Re quidem vera satis novi in Gallia Christiana [T. II, col. 1461 et seq.] ab anno 1101 usque ad annum 1104 venire Raimundum II; sed nequaquam ostenditur eum quadriennium Petragoricis sedisse et multo minus eum anno 1102 jam fuisse episcopum. Repugnare tamen nolim, et si qui dedicationem et translationem Comodoliacensem ab hoc Raimundo factam esse et Reginaldum in Syria infidelium telis necatum fuisse velint, habent argumenta quibus se tueantur; siqui contra Canonico Maleu contendant esse adhærendum, neque hos inermes esse patet. Satis fuerit nobis utriusque sententiæ ponderasse argumenta. S. Ruricii lipsana non in sola ecclesia S. Juniani remanserunt: legimus enim anno 1659 canonicos San-Junianenses binos legatos fuisse ad Oratorium oppidum, olim Scotorum (le Dorat, Haute Vienne, arrond. de Billac), ut canonicis ejusdem collegiatæ Reliquias S. Ruricii offerrent, ea lege, ut et Oratorienses e collegio suo quosdam deputarent, qui sacras exuvias transferendas susciperent [Six mois, t. II, p. 250.] . Laudatus supra n. 1 D. Thezard nobis scribit matronam quamdam, in oppido S. Juniani degentem, affirmare quasdam apud se Reliquias Sancti nostri conservatas esse: de quarum tamen authentia, quoniam easdem ecclesiæ parochiali reddere recusat, dijudicare ad hunc usque diem non potuit episcopus. Atque hæc sunt, quæ de utroque S. Ruricio satis operose colligere potuimus. Subnectimus porro utriusque Sancti Vitam, ex Chronico Comodoliacensi seu Ecclesiæ Sancti Juniani ad Vigennam, Stephano Maleu S. Juniani canonico auctore conscripto, excerptam.
[Annotata]
* duceretur?
* patruorum?
TRANSITUS S. RORICII I, LEMOVICENSIS EPISCOPI,
Ex chronico Comodoliacensi seu Ecclesiæ S. Juniani ad Vigennam, auctore Stephano Maleu, ejusdem Ecclesiæ canonico.
Ruricius I, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia (S.)
Ruricius II, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia (S.)
a
AUCTORE STEPH. MALEU.
[S. Ruricius I, fundato monasterio] Sanctus autem Roricius I, Lemovicensis episcopus, avunculus Roricii jam curati b, ædificavit et dedicavit monasterium S. Augustini Lemovicensis ad honorem S. Augustini, Episcopi Confessoris et Doctoris egregii; ibique instituit sub ipsius S. Augustini Regula Canonicos Regulares c; et plures ipsi monasterio ecclesias et redditus, ex quibus ipsi canonici sustentarentur et viverent, idem episcopus acquisivit. Locus tamen ipsius monasterii fuit post per tempora ex persecutione tyrannorum et principum, et ex guerris Normannorum, Wandalorum et aliorum quam plurium totaliter dissipatus d. Completo igitur feliciter agone ipsius domini Roricii I, Lemovicensis episcopi, ad cœlos ejus anima per Angelos est evecta; et ipsius sancta membra Lemovicis, in præfati S. Augustini monasterio, ubi mos erat Lemovicensium præsulum corpora sepelire, fuerunt per clerum et populum honorifice tumulata; ejusque sanctæ Reliquiæ post per tempora ibidem una cum B. Asclepio e et S. Flavia f in capsa propria supra altare fuerunt honorabiliter translatæ, et devote a fidelibus venerantur. Deus enim ejus meritis et intercessionibus a cordibus eorum, qui sancte et devote eum expostulant, zelotypiæ rancorem et malencoliam eradicat et evellit, et exstinguit ardorem luxuriæ et libidinis incentivum g.
[2] [S. Augustini, sancte obit.] Dissipato tandem, ut prædixi, præfato monasterio ex persecutione varia tyrannorum, S. Turpio, qui post plures Lemovicenses episcopos in episcopatu Lemovicensi successit, vir sanctitate et miraculis clarus h, reædificavit præfatum locum sive monasterium S. Augustini et in locum canonicorum regularium ibidem substituit monachos regulares i, prout hoc in chartis ipsius monasterii, quæ Præcepta vocantur, plenius continetur. Quia tamen dies et annus, in quibus S. Roricii anima de corpore migravit ad Christum in scriptis hodie non habentur, pro eo videlicet quia tyranni, qui ipsum monasterium diruentes, libros ipsius monasterii, in quibus dies et anni felicium obituum domini Roricii et aliorum episcoporum Lemovicensium scripti erant, igni horribili concremarunt, idcirco per religiosos ipsius monasterii exstitit ordinatum, ut unum solemne festum processionale ad honorem ipsius S Roricii et aliorum Sanctorum, quorum Reliquiæ in ipso monasterio requiescunt, colatur a populo annuatim, et XIII Kal. Augusti per religiosos ipsius monasterii celebretur, quæ quidem ordinatio adhuc nostris temporibus observatur k.
ANNOTATA.
a Chronicum Comodoliacense, quod hactenus inter codices manuscriptos latebat, publici juris fecit R. D. Arbellot, cathedralis ecclesiæ Lemovicensis vicarius, nobisque lubentissime donum misit. Stephanus Maleu, conditionem et ætatem suam prodit, offerendo quidem Chronicum suum præposito et capitulo ac clero et collegio ecclesiæ S. Juniani Lemovicensis diœcesis seque dicendo humilem presbyterum et inter alios ipsius ecclesiæ canonicos infimum [Chron. Comodoliac, p. 7.] ; quoad ætatem spectat, testatur anno a Nativitate Domini Jesu Christi MCCCXVI in octava Beati Andreæ Apostoli … opusculum consummasse. Addit editor laudati Chronici, Stephanum Maleu, obiisse quadragenarium anno 1322 V Idus Julii, adeoque natum esse anno 1282: Exstat etiam lapis funebris, quo liquet eumdem in ecclesia S. Juniani sepulturam nactum fuisse [Ibid. p. 3 et seqq.] . Jacobus Le Long in Bibliotheca historica Galliæ duplex Stephani opus indicat nempe Chronicum Comodoliacense sub num. 37,591, et in Supplemento ad num. 5,137 Historiam Ecclesiæ S. Juniani ad Vigennam, qui titulus gallico idiomate exhibetur [Le Long. Biblioth. hist. de la France, t. III, p. 512 et t. IV, p. 275.] . Dubito tamen vehementur, an opus sit diversum, licet diverso idiomate exhibitum, quoniam ecclesia Comodoliacensis et ecclesia S. Juniani est una eademque ecclesia. Ceterum de S. Juniano, ac ejus magistro S. Amando, adeoque Comodoliacensis cœnobii fundatione actum fuit die præcedenti [Act. SS., t. VII Octob., p. 835.] .
b Agitur hic loci de curatione S. Ruricii II, precibus S. Juniani impetrata, quam Stephanus noster eodem modo, licet aliis verbis, ac in Vita edita refert [Ibid., p. 849, n. 9.] .
c De hac fundatione S. Ruricii I prolixe scripsimus § IV hujus Commentarii prævii.
d Pagus Lemovicinus variis temporibus a Gothis, Sarracenis et Normannis fuit occupatus: cujus rei testes adducere non est necesse, quoniam istiusmodi calamitates obviæ fiunt legenti historiam Gallicarum rerum qualemcumque.
e Acta S. Asclepii Lomovicensis episcopi, ad trutinam vocabuntur, die quo colitur, XXIII Decembris.
f Sancta, de qua hic sermo, est Flavia Domitilla, ut videre est in Chronico Vosiensi Gaufredi apud Philipp. Labbe [Biblioth. nov. Mss., t. II, p. 286. Cfr Act. SS., t. III Maji, p. 6.] , de ea igitur actum fuit sub die XII Maji una cum SS. Nereo et Achilleo.
g Ex hisce verbis liquet, quibus morbis et malis S. Ruricius tamquam medicus cœlestis adhibetur.
h Turpio seu Turpinus, Lemovicensis episcopus, anno 944 defunctus, inter Prætermissos ponitur ad diem XXVI Julii [Act. SS., t. VI Julii, p. 229.] .
i De fundatione seu instauratione Lemovicensis monasterii S. Augustini vide, quæ habet Joan. Mabillon in Annalibus Benedictinis sub anno 934 § LVII [T. III, p. 391.] et Gallia Christiana [Gall. Christ., t. II. col. 575 et Instrum. col. 167. Cfr La Biche. Six mois des Saints de Limoges, t. I, p. 47.] .
k Festum processionale, de quo loquitur Stephanus, videtur jam cessasse ante turbationes Galliæ: nam nuperus Lemovicensis hagiologus dicit id adhuc durasse tempore Bernardi Guidonis [La Biche. Ibid., p. 46.] . Erat probabiliter solemnis circumlatio Reliquiarum. Cæterum hujus festivitatis vestigium superest, quoniam eadem die XIII Kal. Augusti seu XX Julii S. Ruricius I apud Lemovicenses colitur.
VITA B. RORICII II, EPISC. LEMOVICENSIS.
Ex chronico Comodoliacensi Stephani Maleu.
Ruricius I, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia (S.)
Ruricius II, Ep. Conf. Lemovicibus in Gallia (S.)
[S. Ruricius II avo succedit,] Tandem sancto domino Roricio sic, ut retuli, honorifice tumulato, dominus Proculus, alio tamen nomine vocatus Roricius junior, vir magnæ abstinentiæ, et theologiæ lucerna et sanctitatis speculum, nepos domini Roricii tumulati, statim in ipsius sedis Lemovicensis episcopum concorditer est electus, divina gratia inspirante. Beatus vero Roricius, qui antea Proculus vocabatur, electionem hujusmodi de se factam, non sibi ipsi, sed sanctissimi Roricii meritis attribuens, eumdem sanctissimum Junianum in sua cellula frequentissime visitabat, et honore condigno venerabatur eumdem. In suis orationibus semper gratias agens Deo, qui eum ad suum sanctum servitium evocare et a legione dæmonum liberare dignatus est intercessionibus sanctissimi Juniani. Adeo enim affectabat cum B. Juniano semper esse, quod, nisi eum retraheret necessitas regiminis pastoralis, in qua positus exsistebat, totum cursum vitæ suæ cum beatissimo Juniano in eremo finivisset. Nolebat enim venire contra doctrinam Apostoli dicentis: Ut quisquis Deo militet in ea vocatione qua vocatus est a. Licet tamen corpore distaret a B. Juniano, affectu tamen et corde secum in eremo semper erat.
[2] [gregi operibus et] Beatus siquidem Roricius, postquam fuit a legione dæmonum liberatus, inter alia virtutum dona, tribus insignibus virtutibus resplendebat. Florebat enim in eo humilitas erga Deum, et virginitas erga se ipsum, et charitas erga proximum refulgebat. In sermonibus enim suis populo prædicabat, humilitatem esse sectandam et superbiam fore vitandam; propter eam enim primus Angelus de cœlo corruit, et Adam primus parens de paradiso est expulsus, et ipsemet episcopus asserebat, se propter superbiam fuisse angelis satanæ liberatum *. O quis est hodie, qui peccatum suum audeat in publico confiteri! Iste enim facta sua non erubuit in publico confiteri, memor Apostoli, qui post conversionem suam dicebat Galatis: “Audistis, inquit, conversationem meam aliquando in Judaismo, quoniam supra modum persequebar Ecclesiam Dei et expugnabam illam” b etc. Et alibi ad Colossenses: “Gratias agentes Deo Patri, qui dignos nos fecit in partem sortis Sanctorum in lumine, qui eripuit nos de potestate tenebrarum” etc. c
[3] [verbis prælucet;] Præcipiebat autem idem S. Roricius debere virginitatem, castitatem et continentiam observari, et contra carnis tentationes et luxuriam esse per orationes et jejunia resistendum. Luxuria enim Deo et Angelis fœtet et ipsimet luxurioso displicet, verecundiam tollit, bona fortunæ diminuit, rixas, contentiones et homicidia generat, carnes et ossa luxuriosi debilitat et enervat, sanguinem purissimum effundit et devastat, et ad ultimum facit animam corruere in infernum. Hæc et iis similia B. Roricius prædicabat, et, ut fertur, numquam fuit aliqua fæce luxuriæ in anima nec in corpore maculatus. Pauperibus enim et piis locis, quidquid habebat, libentissime erogabat largissimas eleemosynas effundendo: multaque bona alia faciebat, quæ, Deo largiente, in sequentibus narrabuntur.
[4] [S. Juniani sectator, eumdem] Sanctissimus autem Junianus, finitis et completis laudabiliter quadraginta annis in solitudine, Deo, cui devotissime servierat, spiritum reddens, in Domino obdormivit VII Kal. Novembris, anno ætatis suæ quinquagesimo quinto et suæ inclusionis anno siquidem, ut prædixi, quadragesimo et Incarnationis dominicæ anno DXL, domino siquidem Vigilio papatum sedis apostolicæ obtinente, ac domino Roricio juniore tunc Lemovicis præsulante d. Præfatus autem S. Roricius junior, beatissimum Junianum affectu diligens singulari, ipsius exsequias fecit fieri largissimo apparatu, et ejus sepulturam nobilium et excellentium prælatorum, religiosorum, virorum et mulierum præsentia decentissime decoravit. Ac subtus arborem, quæ Spina dicitur e, in illo siquidem loco, in quo, ut superius retuli, mos eidem sanctissimo Juniano erat orare, ejus sancta membra ipse Sanctus episcopus reposuit condecenter. Et ne idem episcopus posset a populo de ingratitudine reprehendi, si tantum more plebejo sanctissimi Juniani membra relinquerentur humata, idcirco Sanctus episcopus, non immemor sanitatis sibi Sanctissimi Juniani meritis restitutæ, quoddam oratorium, quo inhumati corporis cineres tegerentur, statim supra beatissimi Juniani tumulum construi faciens, ad caput ipsius sanctissimi corporis altare adaptari præcepit, ipsumque in honore S. Andreæ Apostoli consecravit.
[5] [honorifice sepelit] Beatissimo vero Juniano, sic, ut præmittitur tumulato, ad diversas mundi partes ejus fama se intulit, quod ad ipsius sepulchrum tot et tanta miraculorum prodigia divinitus sunt patrata, ut si anteriora ejus vitæ testimonia defuissent, per ipsa tamen miracula posset constanter et liquido comprobari ipsius sanctissimam animam esse in cœlestibus sublimatam. Ad ejus enim tumulum cæci visum, claudi gressum, surdi auditum, dæmoniaci libertatem, vesani sensum recuperant; et quotquot infirmi eum devote expostulant, sanitatem a Deo obtinent meritis sanctissimi Juniani.
[6] Quumque idem B. Roricius adhuc præsulans, paucis fere annis quatuor elapsis, sanctissimi Juniani corpus Lemovicis in S. Augustini monasterio disponeret transferendum, et de loco oratorii, in quo prius positum fuerat, amovere et ejicere conaretur, nullis humanis viribus amoveri exinde potuit; sed quasi rupes immobilis in ipso loco permansit. Quod præsul sanctus aspiciens, nolens voluntati divinæ contraire, humum profundius effodi fecit; et corpus ipsum reposuit infra sarcophagum, et eum in loco sic profundius effosso recondidit; tellurem tamen superponens, lapidemque alium post adaptans, novissime aliam tellurem superposuit, et supra ipsam terram alium tertium lapidem super adjecit: ea siquidem ratione, ut si furtim vel violenter sanctæ aggrederentur Reliquiæ, ad eas nisi cum magno vel casso labore non posset de facili perveniri f. Sepulchrum enim beatissimi Juniani et altare B. Andreæ in loco a parte australi hodie fontibus baptismalibus opposito tunc temporis exsistebat g. Fontes tamen baptismales illo non erant in ipso oratorio, nec in ipso oratorio jus parochiale aliquod residebat. Ex tunc tamen B. Roricius incœpit parietum fundamenta et situm ipsius oratorii dilatare.
[7] [et ipse Comodoliaci,] Eo vero sic inchoante et ampliante, idem B. Roricius Lemovicis in corporis proprii ægritudine constitutus, testamentum suum condens, infra ipsam ecclesiam, quam fecerat inchoari, corpus suum disposuit sepeliri absque pompa aliqua sæculari: idemque episcopus præfici voluit abbatem et certos regulares canonicos in eadem; et legavit magnam pecuniæ quantitatem pro fabrica ipsius ecclesiæ consummanda. Tandem in confessione fidei perseverans, laudabili fine quievit in Domino, ejusque sanctum corpus, die et anno mihi ignotis, fuit ad vicum Comodoliaci allatum et ibidem infra ipsam ecclesiam tumulatum, prout ipse vivens in suo disposuerat testamento h.
[8] [quod ditaverat sepeliri præcipit.] Ipsa vero Comodoliacensis ecclesia, postquam S. Roricius junior, Lemovicensis episcopus, feliciter in Domino requievit, ex largitate ipsius Sancti Pontificis et ex eleemosynis, maxime Pictavensium et Turonensium confluentium ad sepulchrum beatissimi Juniani, fuit constructa in Comodoliaco, nobili canonicorum regularium abbatia. Et tam in situ suo, quam officinis, membris, locis, possessionibus, redditibus et jurisdictionibus adeo dilatata, quod abbatia ejus ecclesiæ inter cæteras canonicorum regularium abbatias per Lemovicensem diœcesim et circumquaque Lemovicinum constitutas, insignior habebatur. Quia tamen dies obitus S. Roricii ignoratur, per abbatem et canonicos ipsius Comodoliacensis ecclesiæ finit ordinatum, ut ipsius S Roricii commemoratio interim celebretur annuatim in crastinum Inventionis S. Stephani, donec corpus ipsius S. Roricii relevetur i.
ANNOTATA.
a Duo hic textus Paulini fragmenta coalescunt: nempe ex Epistola II ad Timotheum, II, 4. Nemo militans Deo implicat se negotiis sæcularibus, et ex I Corinth. VII 20: Unusquisque in qua vocatione vocatus est in ea permaneat.
b Galat. I, 13.
c Coloss. I, 12.
d Egimus de obitu S. Juniani in Commentario nostro prævio num. 56. Recte animadvertit editor Chronici, R. D. Arbellot, perperam omissum numerum X, ut S. Junianus obiisse legatur die XVII Kal. Novembris [Chron. de Maleu, p. 127.] .
e Arbusti genus, etiam Alba Spina (Aubépine) dictum.
f De translationibus S. Juniani, vide Commentarium prævium ad ejus Acta sub die XVI Octobris num. 31 [Act. SS., t. VII Octob., p. 843.]
g Mihi invenire non licuit tempus, quo Comodoliacensis ecclesia jus parochialitatis acquisivit: certe id tunc possidebat, quando Comodoliacum in civitatem erectum fuit, quod certo jam acciderat sæculo XII ultra medium provecto [Chron. de Maleu, p. 154.] : absurdum enim foret illis temporibus civitatem sibi fingere, non omnibus absolutam numeris, adeoque sua ecclesia baptismali carentem.
h Difficultatem chronologicam circa translationemReliquiarum SS. Amandi, Juniani, et Ruricii junioris attigimus in Commentario prævio, num. 62 et seqq. Rem exponit hisce verbis Stephanus Maleu: Antequam ipsam basilicam dedicaret (Raynaldus Petragoricensis episcopus, qui vicarius in pontificali officio erat Petro Viroaldo, olim Burdegalensi decano) corpus S. Roricii junioris, quondam Lemovicensis episcopi, in suo tumulo infra septa ipsius ecclesiæ adhuc jacens, inde amovit, volens ipsum revelare et honorabilius collocare; ipsumque infra mundum linteum involvens, ejus sancta membra necnon et thecam in qua corpus S. Juniani … idem episcopus extra septa ecclesiæ ad horam segregavit, tradiditque ipsa sancta tria corpora et testibus et personis custodienda fidelibus, donec ipsius dedicationis ecclesiæ essent completa solemnia. Dedicavit ergo ipse dominus Raynaldus ipsam ecclesiam ad honorem B. Andreæ Apostoli: et ipsa dedicatione sic completa, statim cum hymnis et canticis tria sancta corpora ad ipsam ecclesiam reducens, ea in modum qui sequitur, collocavit, Agit dein de corpore S. Juniani, in medio altari collocato et prosequens, Corpus vero, ait, S. Roricii de linteo accipiens, ipsum reposuit infra pulchram pellem corii; fecitque eam firmiter consui in qualibet parte sui, et ipsum corpus sic repositum collocavit infra aliam thecam, argento contectam, quam in sinistra parte majoris altaris decentissime adaptavit. Claudit multiplicem translationem repositio corporis S. Amandi, in simili theca argentea collocati, in dextero ejusdem altaris cornu.
i Alio loco idem Chronista conqueritur hisce verbis translationem S. Ruricii II non celebrari die XII Kal. Novembris, nempe ipsa die, quo ritus peractus est [Ibid., p. 44.] : Si gaudium tunc temporis (dedicationis) magnum fuit, major supercrevit ingratitudo et tristitia in iis diebus: ex eo videlicet, quia de tanto opere meritorio ad salutem nunc per clerum et populum Comodoliacenses nulla festivitas annuatim hac die anniversaria recolitur, nec etiam celebratur. Certum est enim, quod illo tunc, quousque per modernam ipsius ecclesiæ fabricam forma ipsius ecclesiæ esset mutata, recolebatur annis singulis et festivabatur ipsa die anniversaria dedicatio ecclesiæ sanctissimi Juniani et de ipsorum Sanctorum translationibus nulla tunc mentio agebatur propter dedicationem, quæ debet et debebat dignior reputari. (Mutationem formæ ecclesiæ Comodoliacensis interpretor illam, quam incepit et consummavit anno 1230 Itterius Gros, canonicus S. Juniani [Chron. de Maleu, p. 68 et seq.] : nam quæ fuit consecratio facta anno 1488 a Joanne de Montbas [Ibid., p. 192.] Stephano Maleu recentior est). Quia tamen hodie nulla ipsius dedicationis festivitas celebratur, pro eo quia forma ipsius ecclesiæ est mutata, nec est aliquod dignius, quod impediat, quominus possit ipsa die annis singulis saltem B. Roricii translatio celebrari, decebat, ut ipsius B. Roricii translatio annuatim ipsa die colatur a populo et a clero etiam celebretur. Beatissimi enim Juniani translatio alia die, videlicet V Kal. Februarii, solemnius celebratur. Nam illo tunc corpus ejus fuit de terra revelatum [Note: ] [relevatum?] , et supra altare honorifice per abbatem Itterium (anno scilicet 990 [Ibid., p. 30.] ) ut superius retuli, translatum similiter et B. Amandi translatio alia die, videlicet VII Kal. Septembris festivius recolitur; nam tunc ejus corpus inventum exstitit et de cella sua, in qua sepultum fuerat, fuit ad S. Juniani basilicam apportatum et supra altare per Ramnulphum presbyterum et Amelium tunc præpositum honorifice collocatum (nempe anno 1083 [Ibid., p. 35.] ). Unde expedit, ut non S. Juniani nec S. Amandi translationes hac die celebrentur, sed tantum B. Roricii translatio recolatur. Nec est mirandum, quod ejus celebrari consuevit II nonas Augusti; nam tunc ista translatio facta non fuerat; quia vero dies ejus transitus ignorabatur, nec ejus corpus adhuc fuerat translatum, fuit illo tunc ordinatum, ut in crastinum Inventionis S. Stephani, in cujus ecclesia idem B. Roricius episcopatum exercuerat, ejus aliqualis commemoratio ageretur. Numeratur enim festum Inventionis S. Stephani Protomartyris, quatenus est ecclesiæ cathedralis Lemovicensis pntronus, inter primarias festivitates dictæ ecclesiæ, ut constat ex Breviariis tum antiquis tum recentioribus, quod cæterum observatur in aliis ecclesiis, quorum patronus est S. Stephanus [Cfr Guyet. Heortologium, p. 201.] .
* traditum?
DE S. FLORENTIO EPISC. ET CONF. ARAUSICÆ IN GALLIA
CIRCA ANNUM DXXVI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Florentius, Episc. et Conf. Arausicæ in Gallia (S.)
§ unicus. Memoria in sacris fastis; ejus Acta incerta ex Vita S. Verani excerpta; concilia, quibus interfuit; obitus et Reliquiarum translatio.
J. V. H.
[Memoria S. Florentini in fastis ecclesiæ;] S. Florentii, Arausicanæ Ecclesiæ episcopi, sanctitatem proclamant Martyrologia, quæ Classica vocamus, Ado et Usuardus, quibus Romanum hodiernum concinit. Ado, quem exscribunt fere Usuardus et Romanus, hoc encomio Sanctum nostrum exornat: In Galliis civitate Arausica. Sancti Florentii episcopi, qui multis clarus virtutibus in pace quievit. Quæ ipsissima verba adhibet quoque Notkerus [Canis., t. II, part. II, p. 181.] . Neque dubito quin Wandelbertus in suo Martyrologio metrico, licet Teutonicus et Prumiensis monachus, de Sancto nostro scripserit ad diem XVI Kalendas Novembris [D'Achery. Spicil., t. II, p. 54.]
Sedecimum sacer antistes Florentius ornat.
Etenim ne hanc laudem ad S. Florentium, Trevirensem episcopum, derivemus, vetat tum celebrior Arausicani cultus, tum dux Wandelberti, Florus, Lugdunensis Ecclesiæ subdiaconus [Ibid., p. 39.] , cui notior esse merito debebat Arausicanus, quam Trevirensis Florentius, utpote Lugduno vicinior, et subscriptor variarum Synodorum, in Galliis celebratarum, ut fusius infra explicabimus.
[2] [ejus Acta magna ex parte] Acta S. Florentii quod attinet, vix aliqua habemus, si Lectiones Breviariorum excipimus. In schedis quidem Bollandianis, quæ in bibliotheca regia Bruxellensi sub numero 8912 asservantur, reperitur Sancti Vita, manu Papebrochii nostri olim exscripta ex Legenda membranea Caroli Strozzi, Senatoris Florentini. Verum ista maxima ex parte hausta videtur ex Actis S. Verani, Caballincensis episcopi, quæ apud Labbe [Biblioth. manusc., t. II, p. 690.] habetur et in hoc volumine sub diem XIX Octobris edetur. Etenim postquam S. Florentius ortu Turonensis, loco S. Verani, Gabalitani, designatus fuerit, reliqua per ordinem iisdem fere verbis in utraque biographia decurrunt. Sic uterque dicitur genere non fuisse minimus nec præcelsus, uterque vigilat in ecclesia, Veranus quidem S. Privati, Mimatensis atque adeo Gabalitani patroni, Florentius autem ad corpus S. Martini, nocteque transacta uterque petiit, ut depositis capillis, in clericorum numero admittetur. Iter dein Romanum, cum omnibus circumstantiis idem utrique est, parque reditus, idem Honoratus, Albinganus episcopus, qui excipit peregrinum, cujus ope pagani, impetrata pluvia et dracone abacto, ad fidem Christi convertuntur. Quin et uterque transitis Alpibus ad desideratam Galliam advenit et ad S. Thyrsi basilicam, in agro Cassiano positam, accessit. Cespitat tamen in Florentio nostro biographus, dum eum fingit Cabillonem pervenisse et mortui episcopi Cabillonensis sedem occupasse, nullus enim Florentius hanc cathedram occupasse legitur.
[3] [ex Vita S. Verani desumpta.] Restat igitur dispiciendum, utri Sancto Acta ista, inter duos communia, adscribenda sint. Fatendum vero est illa melius S. Verano, quam S. Florentio aptari. Imprimis quia agitur de Cabillonensi seu Caballicensi episcopo, qualis Florentius noster numquam fuit. Dein quando omnia facillime S. Verano decurrunt, multa obstant, quominus eadem S. Florentio applicemus. Unum proferam exemplum, in quo agitur de puella, Florentiolæ resuscitata, precibus Sancti nostri. Hinc ergo (scilicet Albinga) regressus, continuato itinere properavit ad Gallias, et cum, pertransitis Alpibus, proximasset ad quemdam vicum, viæ proximum, situm in territorio civitatis Placentinæ, orandi causa se, ut fit, defixit. Qui ibidem in ecclesiam veniens, primum ut intravit, plangentium voces audivit. Tunc percunctatus quidnam hoc esset, dixerunt puellam quamdam fuisse defunctam; unde misericordia et pietate commotus, eamus, inquit, visitare lamentantes, et, si quid illis consolationis impendere possumus, conferamus: Et in ipso verbo, oratione facta, gressus festinus amovit, atque intrans hospitium, ubi defunctæ corpusculum tenebatur, indicto silentio, his, qui secum erant, orare præcepit. Et cum ab ipsa oratione surrexisset, apprehendens manum puellæ exanimis, tertio illam nomine proprio altiori voce clamavit, quæ, auxiliante Domino, a captivitate mortis erepta, respondit, et vitæ reddita, parentum fletus immensa gaudii ubertatc removit. Refertur dein quomodo iste vicus in memoriam patrati prodigii Florentiolæ nomen ascepit.
[4] [suspecta videntur,] Hæc quidem minime quadrant cum serie Actorum. Nam properans in Galliam et Albingam ingressus, non videmus, qua ratione dici possit S. Florentius, transitis Alpibus, ad territorium Placentinum pervenire potuisse, id enim non progredi, sed regredi est. Quoniam Albinga in ora Occidentali Liguriæ sita, Galliis proxime adjacet, quando Placentia ad Padum a Gallia saltem centum viginti milliaribus Italicis distat orientem versus. Ast hæc eadem optime S. Verano convenire possunt: Habet enim ejus Legenda illum, transitis Alpibus, ad vicum quemdam, qui non nominatur, pervenisse, atque istic puellam resuscitasse, ac tandem Galliam attigisse. Ex his igitur opinor laudata Acta minus ad S. Florentium, Arausicanum episcopum, potius ad S. Veranum spectare; quare et in hoc ipso volumine edentur ad diem XIX Octobris, ubi accuratius etiam expendi poterunt.
[5] [quoniam et sæpe Cabillonensis] Cæterum hæc confusio biographica eo devenit, ut fuerint, qui S. Florentium inter Caballicenses episcopos adnumerandum censuerint. Et reipsa tum apud S. Antoninum in suis Chronicis part. III, tit. XXIV, cap. XIII, § 2 [T. III. p. 801. Edit Lugd. 1586.] , tum in Breviario Aniciensi satis, ut dicitur, vetusto, cujus apographum olim ad Joannem Bollandum submisit Claudius Perry, Historiæ Cabillonensis scriptor, Florentius noster ejusdem civitatis Cabillonensis, cum Caballicensi confusæ, episcopus legitur. Cui quidem errori assensit Saussayus in Supplemento Martyrologii Gallicani ad hanc diem scribens: Cabillone in Æduis (Chalons-sur-Saone) S. Florentii, istius civitatis episcopi et Confessoris. Hic Turonis natus, gratia Dei repletus, virtute multa in liberandis energumenis, cum Gratianopoli tum Mediolani etiam enituit: ac tandem humilitate et charitate præcellens, cœli gaudia a divino largitore adeptus est. Ejus ossa, multis rutilantia supernæ virtutis coruscationibus, partim Anicii, partim in Lausonio, Velaunorum viculo, cum religione adservantur. Quin et illorum pars in Italiam, virtutum ejus memorem, votivo munere transvecta, in oppido Florentiolæ, ab eo cognominato, collocata in templo ipsius nominis, magna cum reverentia habetur, ubi et hodie officium ejus solemniter celebratur, a sancta sede Apostolica approbatum.
[6] Hic evidenter Cabillonensi seu Caballicensi Florentio tribuuntur, quæ uni Arausicano propria sunt, [aut Caballicensis episcopus vocatur;] qualis est translatio Reliquiarum Florentiolam, quæ, ut infra videbimus, Arausione in agrum Placentinum transvecta fuerunt. Similia habet Breviarium Aniciense anni 1784, in quo dicitur S. Florentius Arausicanus episcopus, sepultus in urbe episcopali, unde translata sacra illius ossa, honorifice asservantur partim in ecclesia cathedrali B. Mariæ Aniciensis, partim in parochiali ecclesia apud Laussoniam, Aniciensis diœcesis, partim Florentiolæ in supradicto templo, illuc opera Dionysii, Placentini episcopi delata. Ex quibus liquet ea, quæ Saussayus et antiquum Breviarium Aniciense Cabillonensi episcopo, omnibus ignoto adscribebantur, tandem Arausicano Florentio vindicata fuisse. Atque id quidem jure optimo, quoniam certum erat fuisse episcopum Arausicanum Florentium, Conciliis VI sæculi notum et authenticis Martyrologiis inscriptum; ex altera vero parte, plane incognitus erat Florentius Cabillonensis sive Caballicensis episcopus.
[7] [unde fuere qui duos Florentios sibi finxerint:] Quin et illi ipsi, qui Florentium sedi Cabillonensi adscribebant, nihilominus alterum, Arausicanum, sanctitatis fama celebrem, admittebant, ut liquet ex Saussayo, qui laudat Cabillonensem in Supplemento, ast in ipso suo Martyrologio nostrum exornat sequenti elogio: Arausione sub metropoli Arelatensi Sancti Florentii, episcopi et Confessoris, qui gratia divinitatis plenus, post Verum, S. Eutropii encomiastem, sedis hujus creatus pontifex, salutem animarum cœlesti sapientia et apostolico fervore ac opere procuravit: mira Religioni incrementa tam vi sanctæ prædicationis, quam emaculatæ vitæ exemplis addidit. Deinde inter præcipuos Ecclesiæ Gallicanæ Patres in Epaonensi concilio, quod sub Hormisda Papa coaluit, honorifice considens, sanctionibus de sacra politia editis suffragium ac symbolum præbuit. Ac demum tramitem immortalitatis ingressus, præmio quod emeruerat in fideli dispensatione, potitus est.
[8] [certa censemus iter Italicum et] Ex hactenus dictis consequitur nihil nobis certum innotuisse circa S. Florentium præter iter Italicum, episcopatum ejus Arausicanum et præsentiam in quibusdam conciliis Galliæ. Et quidem quantum ad iter Italicum pertinet, illa ætate devotionis causa frequentissimum, vix dubium esse potest propter traditionem Placentinorum: etenim Joannes de Mussis, qui sæculo XIV finiente floruit, scribit anno 1057 delata fuisse ossa S. Florentii episcopi ab Orenga civitate (Arausica) ad castrum Florenzolæ [Murator. Scriptt. rer. Ital., t. XVI, p. 451.] ; unde datur intelligere incolas Florentiolæ, quum cuperent patroni sui Reliquias habere in ecclesia sub ejus nomine dedicata, Arausione easdem repetiisse, quatenus optime scirent non Cabillonensem quemdam episcopum, sed Arausicanum in vico suo et patrasse insigne miraculum et deinceps cultum solemnem obtinuisse. In hoc tamen cespitat Placentina traditio, quod S. Florentium circa medium sæculi IV floruisse referat, dicens [Ibid., p. 448.] : Anno Christi CCCLXV S. Florentius per episcopatum Placentiæ transivit, qui ecclesiam S. Bonifacii visitavit, ibidem plurima miracula faciendo. Eamdem chronologiam sequitur Petrus Campi in sua Historia ecclesiastica Placentina lib. II sub anno 364 [Hist. Eccl. di Piacenza, t. I, p. 60.] , neque ullus dubito, quin eamdem ex laudato Joanne de Mussis hauserit. In partem vero omnino oppositam abire videtur historicus Arausicanus, La Pise [Hist. de la princ. d'Orange, p. 57.] , quum insinuat S. Florentium fuisse fratrem Alataidis, Comitis Arausicanæ, ejusque episcopatum, differt usque in finem sæculi IX et initium X (ab 880 ad 910). Ast Gallia Christiana, seriem episcoporum Arausicanorum per sæcula IX et X texens, ne per modum quidem dubii Florentium aliquem Catalogo inserit, aut ullam ejus mentionem facit: quocirca nullam ejus opinionis rationem habendam esse censuit [Gall. Christ., t. I, col. 769.] .
[9] [præsentia in Concilio, Epaonensi,] Cæterum neutra chronologia ullatenus quadrat cum certis documentis, quæ de S. Florentio habemus in Actis conciliorum. Quamvis enim incertum sit initium episcopatus Sancti nostri, quoniam decessoris ejus, Veri, tempus ignoramus [Ibid., col. 767.] , id tamen extra omnem controversiam est positum, nempe S. Florentium concilio Epaonensi anno Christi 517 præsentem interfuisse, ut patet ex ejus subscriptione [Labbe, t. IV, Conc. col. 1582.] : Florentius in Christi nomine episcopus civitatis Arausicæ relegi et subscripsi, die et consule suprascripto, nempe die XVII mensis Octavi seu Octobris et Agapito consule seu anno Christi 517, ut in sua subscriptione habet S. Avitus Viennensis, concilii præses. Nihil quidem in dicta synodo occurrit, quod mores istius tempestatis specialius, præ aliis Conciliis coævis, exprimat, quam forsan Canon XXV [Ibid., col. 1579.] , quo cavetur ne Sanctorum Reliquiæ in oratoriis villaribus ponantur, nisi forsitan cujuscumque parochiæ vicinos esse contingat, qui sacris cineribus psallendi frequentia famulentur.
[10] [cujus ope limites] Ast Epaonense concilium egregie, mea sententia, quæstionem geographicam illustrat, nempe amplitudinem regni Burgundiæ, quale sub Sigismundo rege constitutum erat. Inter eruditos convenit S. Avitum non tam episcopos suæ Viennensis provinciæ, quam totius regni Burgundici convocasse, ut recte adnotat Sirmondus ad epistolam LXXX S. Aviti [Sirmond Oper., t. II, p. 119.] , quemadmodum concilium Agathense anni 506 episcopos sub Wisigothis [Labbe, t. IV. Conc., col. 1394.] et Aurelianense I anni 511 antistites, quamvis non omnes, sub Francis constitutos amplectebatur [Ibid., col. 1409.] . Atque hinc liquet facili negotio Galliam omnem inter tres præcipuas gentes pro illa tempestate definiri posse, præsertim quoniam episcopatuum termini fere immobiles ad nostram usque ætatem permanserint. Et quoad quidem regum Burgundionum attinet, ejus termini Orientem versus erant Alpes Penninæ propter episcopatum Octodurensem, hodie Sedunensem in Valesia, cujus antistes Constantius concilio undecimus subscripsit; Octodurum excipiebat Vindonissa, cujus cathedra non ita diu post hæc tempora Constantiam ad lacum Bodamicum translata fuit. Hinc ad Avennicam civitatem seu potius Aventicum devenitur, cujus episcopus, Salutaris, ultimus per presbyterum suum Pelagium concilio subscripsit: scitur porro Aventico Lausannam migrasse postmodum episcopos.
[11] [regni Burgundici,] Neque attendi debet Avennica civitate Avenionem magis, ad Rhodanum sitam, quam Aventicum, hodiernæ Helvetiæ urbem, Avenches, designari; unde fuerunt, qui Salutarem episcopis Avenionensibus adscripsere [Noguier. Hist. Chronol. de l'Égl. d'Avignon, p. 19.] . Sed perperam; quoniam Avenio jam ab anno 506 Visigothorum erat, ejus episcopo Juliano per Pompejum presbyterum suum subscribente Concilio Agathensi, in quo Patres flexis genibus pro regno Alarici, qui congregationis permiserat potestatem, Dominum deprecati sunt [Labbe, t. IV Conc., col. 1382.] ; ex quibus verbis datur intelligere Avennicam civitatem seu Avenionem ad regnum Visigothorum spectasse. Nullus itaque locus reperire potest Avenionensi antistiti inter episcopos Burgundiones. Ast e contrario nisi Salutaris fuerit Aventicensis episcopus, abfuisse a synodo dicendus esset istius sedis prælatus, quamvis ejus diæcesis undequaque limitibus Burgundiæ clauderetur. Duplex igitur momentum nos impellit, ut Salutarem in Catalogum episcoporum Aventicensium referamus, atque errori librarii adscribamus Avennicam civitatem pro Aventica [Cfr Gall. Christ., t. I, col. 798.] .
[12] [pronterat annum 517. determinantua;] Ab Aventicensi episcopatu declinant dein Burgundiæ termini (omisso Rauracensi seu Basiliensi tractu, cujus episcopus, nisi forte sub Augustodunensis nomine [Cfr Act. Sanct. VII Oct., p. 879.] , quod non credimus, lateat) occidentem versus per Vesuntinum, Lingonensem, Nivernensem et Augustodunensem episcopatus; unde meridiem versus Lugdunensis, Viennensis, Valentinus, Deensis et in dextera Rhodani ripa Albensis seu Vivariensis episcopi occurrunt; quos porro, in sinistra tamen Rhodani ripa subsequuntur Tricastini, Arausicani, Vasenses et Carpentoractenses antistites. Post, Druentia fluvius (la Durance) terminus est Burgondionum, et secundam oram dexteram fluminis Cabellionensis, Aptensis, Segestericensis (Sisteron), Vapincensis et Ebredunensis episcopatus veniunt, a quibus ad Darantasiensem et Genevensem diæceses transitur, quæ tandem Octodurensem, unde incepimus, attingunt. Pari modo terminos Visigothorum in Gallia definire liceret. Ast id jam ad hunc diem in Commentario prævio ad Vitam S. Ruricii I num. 47 præstitimus.
[13] [inquiritur in iitum Epaonæ,] Ast circa Epaonensem synodum quæstio magis ardua eruditos diu vexavit, scilicet quis verus sit locus Epaonæ, nobili concilio celebris. Varii varias protulerunt sententias; sed plerisque eruditis (inter quos etiam annumerandi sunt auctores Historiæ Ecclesiæ Gallicanæ [Hist. de l'Égl. Gall., t. III, p. 149. Edit. Paris. 1825.] et majores nostri tum in Vita S. Aviti Viennensis die V Februarii [Act. SS. Febr., t. I, p. 665] , tum repetita ex Februario propter raritatem voluminum hujus mensis opinatione, in Commentario prævio ad Vitam S. Venantii, Albensis seu Vivariensis episcopi [Ibid. August., t. II, p. 104, n. 6.] ) arrisit sententia eorum, qui existimarunt Epaonum antiquum eodem situ fuisse, quo hodie est ruralis parochia Yenne, quam collectores Historicorum Gallicorum Etanna interpretantur [D. Bouquet, t. I, p. 112, not. 35.] , in ducatu hodierno Sabaudiæ et provincia Camberiensi; variæ ad rem stabiliendam proferuntur rationes, quas videre licet in citatis ad calcem paginæ locis. Verum quæstionem commodius solvisse mihi videntur, qui locum Concilii in comitatu Abbonis seu Albonis (Albon, dept Drome, arrondissement de Valence, canton de St Vallier) constituunt. Etenim in hanc sententiam conspirant gravissima rationum momenta. Ac imprimis ipsum Epaonis nomen, ut constat ex diplomate Ludovici Pii, dato Aquisgrani VI id. Martii, anno XVIII imperii, indictione IX, quæ notæ chronologicæ in diem X Martii anni æræ vulgaris 831 concurrunt [Ibid., t. VI. p. 570.] .
[14] [in comitatu Albonis,] Porro in citato diplomate hæc leguntur: Spontanea voluntate adiens serenitatem culminis nostri vir illustris Abbo comes, qui et vicum, qui dicitur Epaonis, qui erat ex ratione S. Mauritii ex episcopatu Viennensi, ubi nunc, auctore Deo, Bernardus archiepiscopus præsul esse dignoscitur, beneficiario munere ex nostra largitione habebat; ubi erant etiam ecclesiæ destructæ et discoopertæ, quarum sunt vocabula Sancti Andreæ Apostoli et Sancti Romani Martyris, precibus quibus valuit, nostram obsecravit clementiam … quantumcumque ipse ibi ex beneficio … ecclesiæ S. Mauritii Viennensis redderemus. Ex hoc fragmento, licet mutilo, habemus, uti præfati sumus, ipsum Epaonis nomen, quod per se jam solidi argumenti loco esse potest, et tum quidem maxime, quum aliis rationibus adminiculari potest, quales sunt, quod Epaonis vicus esset tum in ipso episcopatu Viennensi, cujus præsul, S. Avitus, concilium coegit, situs, tum ad rationes ipsius Ecclesiæ Viennensis pertinens, ut liquet ex citato fragmento. Ex quibus omnibus habemus Epaonum antiquum debuisse infra terminos diœcesis Viennensis constitui, ad ejus ecclesiæ cathedralis rationem spectare, atque ibidem olim ecclesias S. Andreæ Apostoli et S. Romani Martyris exstitisse.
[15] [ut monstrant] Quæ omnia accurate concurrunt in hodiernum vicum Albon. Etenim vicus iste, 27 chilometris meridiem versus Vienna distans, et ante suppressionem hujus sedis, anno 1801 factam, ad ejus diœcesim pertinebat, ut satis constat ex iis, qui ante novam divisionem episcopatuum Gallicorum scripsere [Charvet. Hist. de l'Égl. de Vienne, p. 119.] . Dein vicus Albon, qui cum tractu suo comitatus titulo insigniebatur, usque ad finem sæculi præteriti ad Ecclesiam Viennensem spectabat. Nam comitatus Albonis successu temporis ad Delphinos Viennenses et per hos ad reges Galliæ et proin ad coronam Francicam devolutus, annis singulis in pervigilio festi S. Mauritii, patroni Ecclesiæ Viennensis, nempe die XXI Septembris offerebat per judicem regium Viennensem ad primas vesperas candelam duodecim librarum in signum antiqui juris et dominii [Mémoires de Trevoux, an. 1737. Novemb., p. 1970.] . Quoad vero ecclesias, in loco Epaonis destructas, attinet; adhucdum hodie Albon sæpius St-Romain-d'Albon nuncupatur, in ejusque territorio exstabant ruinæ cujusdam ecclesiæ, quæ ab incolis St-André-de-Mocune vocatur [c. l.] .
[16] [diplomata bina] Opinionem hanc etiam confirmat fragmentum diplomatis, ex Chartulario Ecclesiæ Viennensis extracti, quod C. Charvet in sua Historia [Hist. de l'Égl. de Vienne, p. 120.] citat et vicum Albonem nitide indigitat; nempe in agro Ebbaonensi esse villam, que dicitur Anarioni (Aneyron): iste autem vicus Albone quinque Chilometris distat atque in eodem pago S. Walarici (canton de St Vallier) continetur. En verba diplomatis: Idcirco ego Artulfus et conjux mea Adoara … condonamus et cedimus aliquid ex rebus propriæ facultatis nostræ, quas visi sumus habere et possidere, basilicæ S. Mauritii … quæ est constructa infra mœnia in urbe Vienna, quam dominus ac venerabilis Odtramnus archiepiscopus ad regendam habet; hoc sunt res consistentes in pago Viennensi, in agro Ebbaonensi, in villa et loco, ubi dicitur Anarioni. Ex his omnibus verisimilime conficitur in tractu Albonensi requirendum esse Epoanensis concilii locum; nemo enim, qui vel paucula vetera documenta versaverit, offendetur mutatione litteræ p in b. Huc tandem facit, quod S. Avitus. concilium indicens et de Epaone agens, dicit [Labbe, t. IV Conc., col. 1573.] : Qui locus (Epaonensis parochia), omnium fatigatione perpensa conventui satis opportunus electus est Ac reapse Albonis vicus in meditullio regni Burgundici, prout tunc erat, situs est, quamquam et hoc Etannæ seu Yennæ convenire posse non diffitear.
[17] [jacentis:] Unum nihilominus opinioni expositæ objici potest, nempe Albonem vicum non tantæ fuisse magnitudinis aut decentiæ, ut tot episcopos capere et hospitio commodo excipere potuerit. Fateor equidem præter binas in eodem loco ecclesias, quæ aliquid non undequaque vulgare innuunt, nullum nobis adhuc occurrit documentum, quod antiquam Epaonæ magnificentiam ostendat. Ast in memoriam revocare oportet, Epaonis vicum, ut loquitur citatum supra Ludovici Pii diploma, jam tum habuisse binas suas ecclesias destructas et discoopertas. Quod si tantis ruinis patuerint templa, probabili conjectura suspicari licet reliqua ædificia, excipiendis episcopis apta, simili casu corruisse: atque ad hanc mediocritatem, in qua diu delituit, redactam fuisse. Utrum vero nomen Albonis ab Abbone comite derivandum sit, et sic Epaonis vocabulum antiquaverit, ignoro; nihilominus loci incolæ hodiedum etiam comitatum Abbonis, non vero Albonis dicebant [Mém. de Trévoux, t. c., col. 1973.] . Hactenus de Concilio Epaonensi.
[18] [et Concilio Arelatensis IV adfuit.] Eodem anno, quo Epaonense, alterum concilium celebratum fuit Lugduni undecim episcoporum, quorum nomina etiam in superiori synodo leguntur; inter illos autem habetur nomen Florentii, an nostri, an vero episcopi Tricastini (uterque enim Epaonæ fuerat) incertum. Ast verisimillimum est S. Florentium nostrum Concilio Arelatensi IV anni 524 interfuisse. Nam licet nomen sedis subscriptioni suæ non apposuerit; quoniam tamen eadem plurimorum episcoporum nomina tam in Epaonensi synodo quam in Arelatensi occurrunt, imo utriusque Florentii, nempe Arausicani et Tricastini subscriptio legitur, vix dubium esse potest circa Sancti nostri præsentiam Arelate [Labbe, t. IV Conc., col. 1623.] . Huic synodo præsedit S. Cæsarius Arelatensis, conditique fuere, si tamen textum integrum nobis subministrarint codices, quatuor canones, quorum tres priores de sacris ordinationibus agunt, postremus autem de clericis vagis, qui regulam disciplinæ ecclesiasticæ subterfugientes, apud alienum episcopum defensionem quærunt.
[19] [Obit Sanctus circa an. 526:] Ex S. Florentii subscriptione, collata cum accessu successoris Vindemialis ejus ad Concilium Carpentoractense, satis e propinquo definiri potest tempus ejus obitus, nempe inter VIII idus Junii 524, quo Arelatensis synodus et VIII idus Novembris 527 aut 528, quo Carpentoractensis, præsente Vindemiale, celebratæ fuere [Ibid.. col. 1664.] . Quocirca tempus mortis circa annum 526 in capite hujus Commentarii notavi. Nam ut recte satis animadvertit Dominicus Mansi [Suppl. Conc. Labbe, t. I, col. 411.] , quamquam characteres chronologici Concilii Carpentoractensis, videlicet Mavortio v. c. consule, quo ad annum Christi 527 referendum videatur, nihil prima facie ambigui contineant; attamen si attendantur postrema synodi verba, quibus statuitur, ut sequenti anno in vico Vasensi octavo idus Novembris, concilium congregetur [Labbe, t. IV Conc., col. 1661.] , sua non caret difficultate chronataxis. Nam Vasionem convenere Patres, sub S. Cæsario præside, nonis Novembris, Decio Juniore v. c. consule. id est anno Christi 529 [Ibid., col. 1679.] : atque adeo in alterutrius concilii nota chronologica aliquid erroris irrepsisse oportet. Mavult laudatus Mansi in Carpentoractensi, quam in Vasensi synodo errorem agnoscere, quia convenientibus ex consuetudine episcopis feria secunda magis quam alio hebdomadis die, hæc feria anno bissextili, signato litera dominicali BA, cum octavo idus Novembris concurrebat. Posito autem hoc anno 528, quoniam Vindemialis, Arausicanus episcopus Carpentoracti præsens adfuit, consequitur S. Florentium medio tempore inter annum 524 et 528 diem supremum obiisse.
[20] [ejus Reliquia Florentiolam translatæ] Vita functus S. Florentius, teste Josepho La Pise [Hist. de la princip. d'Orange, p. 58.] , secundum morem istius temporis extra urbem in ecclesia a se ædificata terræ mandatus fuit. Quæ ecclesia, initio Claustra vocata (la Clatre), nomen dein S. Florentii recepit retinuitque usque ad annum 1614, quo Philippus Gulielmus, famosi Gulielmi Taciturni ex Anna Egmundana filius, princeps Auriacensis, ipse tamen catholicus, destructa veteri ecclesia S. Florentii, eo loci conventum FF. Minorum Capuccinorum ædificavit, qui etiamnum, si fides Atlanti Cassiniano adhibetur, extra civitatem jacet. Permansit istic Sancti corpus usque ad medium sæculum XI, dum, ut supra n. 8 diximus, Arausica Florentiolam pars sacrorum ossium translata fuit. Nam similis beneficii participes factæ sunt aliæ civitates, ut testatum facit Breviarium Aniciense tum antiquum, cujus apographum exstat in collectione Mss. Bollandiana num. 8912, tum recentius, jussu Mariæ Josephi Galard de Teraube anno 1784 editum: In quo legitur: Sacra S. Florentii ossa honorifice asservari partim in ecclesia cathedrali Beatæ Mariæ Aniciensis, partim in parochiali ecclesia apud Laussoniam (Laussonne) Aniciensis diœcesis vicum, partim Florentiolæ.
[21] Cui assertioni omnino consonat Proprium Placentinæ Ecclesiæ, quum dicit: Ex sacris ejus ossibus insigniora aliquot, Dionysii Placentini antistitis opera, ad illud, quod diximus, templum delata honorificentissimeque excepta sunt. Historiam istius translationis, rogante civitate Florentiolæ, circa annum 1292 scripsit Jacobus de Voragine, Ordinis Prædicatorum et Genuensis archiepiscopus, vir sua Legenda, Aurea dicta, celeberrimus. Exstat id documentum, in codice membraneo manu exarato. Verum vicissitudines temporum, dum hæc scribimus, non sinunt apographum expetere; si quid postmodum repererimus in Addenda hujus voluminis reservamus. Subnectimus igitur, quoniam alia non habemus, lectiones Proprii Placentini, quales in supra laudata collectione Bollandiana exhibentur, quæ ideo etiam nobis præferendæ videntur legendis Aniciensibus, quia omittunt plerasque vitæ circumstantias, e rebus gestis S. Verani Cabellicensis haustas Translationis Sacrarum Reliquiarum memoria agitur Florentiolæ die XIX Martii, ut ex recitanda Legenda patebit.
VITA S. FLORENTII EPISCOPI ARAUSICANI,
Ex Officiis propriis Ecclesiæ Placentinæ.
Florentius, Episc. et Conf. Arausicæ in Gallia (S.)
[Vitæ synopsis:] Florentius, apud Turonenses in Gallia natus, eximia vir sanctitate fuit. Hic a prima ætate optime institutus, postquam in clericorum numerum adscriptus est, in abdita quadam cellula piis meditationibus egregie exculto animo, Romam ad Apostolorum limina religionis causa proficiscitur. In eo itinere incidit forte in latrones, a quibus post multa probra et contumelias, ubi etiam caput suum peti stricto gladio videt, nihil ille nisi Deo spiritum commendat suum. Cum ecce tibi (o rem miram!) suspensum in aëre latronis hæret brachium irrito conatu. Hoc miraculo cum perterrefacti pessimi homines Sanctum virum rogare cœpissent, Deum ipsis ut propitiaret, illico impetrata illis a Deo misericordia, percussores suos impune ac bona cum venia dimisit a. Vicus est in agro Placentino haud ignobilis, Florentiolam hodie vocant b; eo cum postea pervenisset, puellam ibi, quæ ad sepulturam forte deferebatur, a mortuis excitat. Hoc tanto miraculo cum loci princeps, qui puellæ erat pater, tum etiam incolæ pro se quisque Florentium invitare, amore et benevolentia prosequi, omnia ei sua deferre cœperunt.
[2] [Reliquiarum translatio.] Aliquot post annis, ubi illum in cœlestem patriam migrasse allatus est nuntius, eumdem S. Florentium tutelarem et præcipuum pagi patronum sumendum omnes censuerunt c. Itaque eodem illo in loco, ubi puella fuerat in vitam revocata, ad ipsius Sancti honorem templum idem amplificandum curant, quod postea elegantiore etiam opere et structura auctum, hodie pie visitur et frequentatur. Nec unius pagi angustiis tanti viri cultus se continuit, sed etiam Romæ, Venetiis, Mediolani, ubi cæco lumen, mortuo vitam restituit; aliis præterea in locis magno in honore fuit et miraculorum gloria illustris. In sua Gallia tum populo universo, tum ipsi etiam regi percarus, Arausicanæ Ecclesiæ pontifex, multa tum doctrinæ, tum etiam pietatis egregia dedit argumenta, optimi pastoris et parentis officia muneraque omnia diligentissime exequens. Sanctissimam vitam sanctissima consecuta est mors XVI Kalendas Novembris. Sepultus est in illa urbe et ut talem virum decuit. Ex sacris ejus ossibus insigniora aliquot, Dionysii antistitis opera d, Florentiolæ ad illud, quod diximus, templum delata honorificentissimeque excepta sunt, ibique et multis persæpe miraculis floruerunt, et in summa apud omnes veneratione habentur. Cujus etiam translationis dies ibidem anniversaria memoria XIV Kalendas Aprilis recolitur.
ANNOTATA.
a Quæ hic loci narrantur, cum similibus adjunctis occurrunt in S. Verani, Cabellicensis episcopi, Vita, edenda in hoc ipso tomo sub die XIX Octobris. Unde propter evidentem utriusque Sancti confusionem,non undequaque certa habenda sunt, uti supra num. 2 et seq. Commentarii prævii ostendimus.
b Nomen loci a S. Florentio nostro aperte derivat S. Antoninus in suis Chronicis, part. III, tit. XXIV cap. XIII § 2 [T. III, p. 802.] agens: De loco puella resuscitata narratur: Ibique in monumentum prodigii constructa est ecclesia, locusque ille in honorem Sancti dictus est Florentiola.
c Supra num 8 animadvertimus cultum S. Florentii non occepisse, allatis ejus Reliquiis; sed ideo has fuisse translatas, quia jam antiquus erat ejus cultus, et ecclesia sub ejus invocatione constructa: quæ monstrant factum narratum firma niti traditione, maxime si attendamus agi hic de episcopo fere ignoto et alienigena.
d De hoc Dionysio, Placentino antistite, qui Cadolai pseudo-pontificis schismati adhæsit et dein propter alia scelera sede sua a S. Gregorio VII pulsus fuit, require in Ughelli inter episcopos Placentinos [Ital. Sacra, t. II, p. 209.] et in Baronio sub. an. 1074 § LXXIV et 1075 XI.
DE S. VICTORE, EPISC. ET CONFESS. CAPUÆ, IN CAMPANIA,
ANNO DLIV.
SYLLOGE HISTORICA.
Sancti cultus et memoria in Fastis sacris; ejus scripta; tempus episcopatus et obitus.
Victor, Episc. et Conf. Capuæ in Campania (S.)
J. V. H.
[S. Victoris cultus:] Martyrologium Romanum hodierna die annuntiat S. Victorem, episcopum Capuanum eruditione et sanctitate conspicuum. Eamdem annuntiationem habet Castellanus sub hoc die, sed IV nonas Aprilis jam scripserat: Depositio venerabilis Victoris Capuani, quem laudat venerabilis Beda propter scientiam computus ecclesiastici. Ista siquidem die, II Aprilis, depositus legitur S. Victor in antiquo monumento, de quo infra agemus. Franciscus Maria de Aste, Hydruntinus archiepiscopus, in suis ad Martyrologium Romanum Annotationibus, habet S. Victoris nomen nusquam in Calendario Capuano reperiri. Causam hujus incuriæ equidem ignoro, nisi forte adscribenda sit ignorantiæ loci, quo per multa sæcula delituit Sancti nostri corpus. Hæc enim habet Ughellius [Ital. sacr. aucta, t. VI, col. 307. Mich. Monach Sanctuar. Capuan., p. 98.] : Sacra Victoris lipsana una cum aliis Sanctorum Reliquiis inventa fuisse sub altari majori ecclesiæ cœnobii Montis Virginis anno 1480, die XXVII Julii scribit Vincentius Verax in Historia ejusdem monasterii, ubi annuo coluntur officio; tametsi in Capuano Breviario nulla de Victore habeatur memoria. Hæc sub altari majori repositio corporis cum aliis Sanctorum Reliquiis antiquum sane cultum demonstrat, sed indicat simul famam sanctitatis non late fuisse propagatam; quare eamdem ignorarunt non solum classica Martyrologia Adonis et Usuardi, sed horum etiam Auctaria; solus Petrus Galesinius, qui Baronii Martyrologio Romano præluxit, Sancti breve texit elogium. Montis Virginis Monasterium, quod est caput ordinis sub regula Sancti Benedicti, situm est in diœcesi Abellinensi (Avellino), ejusdemque luculentam descriptionem exaravit Papebrochius noster in Appendice ad Vitam S. Gulielmi, abbatis, die XXV Junii [Act. SS., t. V Junii, p. 134.] .
[2] [ejus scripta de cyclo] Acta S. Victoris nulla supersunt, præcipuaque ejus gesta e Venerabili Beda haurienda sunt. Compendium eorum, neque tamen sine mendis, exhibet Hagiologium Italicum hisce verbis: Victor, episcopus Capuanus, eruditione et sanctitate conspicuus, confutavit cyclum paschalem Victorii Aquitani, aliumque composuit, quem quarta Synodus Aurelianensis recepit et approbavit. Præfationem edidit super Concordantiam Euangeliorum, quapropter ipsum Beda appellavit sanctissimum et doctissimum virum, multique scriptores mentionem ipsius cum laudibus efferunt. Ex hac vita cum migrasset, inter sanctos episcopos meruit adscribi. Dixi suis non carere mendis citatum compendium Vitæ: etenim certe erroneum est dicere Synodum Aurelianensem IV, anno 541 celebratam, Victoris nostri cyclum paschalem approbasse, quoniam canone primo Statuitur [Labbe, t. V Conc., col. 381.] , ut sanctum pascha secundum laterculum Victorii (non vero Victoris) ab omnibus sacerdotibus uno tempore celebretur. Nam agit synodus de Victorio Aquitano seu Massiliensi qui anno Christi 463 sub Hilaro Papa Cyclum paschalem composuit [Cfr Baron. ad h. a. § II, Pagi, Crit. § III.] , non vero de nostro Victore, qui, uti habemus e venerabili Beda, in libro de Ratione temporum c. LI [T. II. Op., p. 92. Edit. Colon. 1612.] , de Cyclo scripsit anno Christi 550. En verba Bedæ: Verum ne nos amatores Victorii (Aquitani) temere illum aggressos esse lacerent, legant librum doctissimi et sanctissimi viri, Victoris videlicet, Capuani episcopi, de Pascha, quod quindecimo Calendas Majas putabatur celebrari debere, Indictione autem decimatertia, novies proconsule Basilio, et quanti a prudentibus et Catholicis Ecclesiæ Doctoribus æstimatus sit suus magister, invenient, cujus principium libri est: “Cum paschalis veneranda solemnitas, quanam die potissimum proveniret per anni præsentis Indictionem tertiam decimam a nobis solicite quæreretur, et juxta Patrum venerabilium constituta octavo Calendarum Majarum diceremus Resurrectionem Domini procul dubio celebrandam. Aliquibus minime rationabilis visa est nostra responsio, eo quod Victorius quidam in circulo paschali, quem edidit, aliter diem dominicæ Resurrectionis adfixerit, licet et hunc designaverit, quem nos celebrandum pariter profitemur.” Et in processu Operis: “Sed nunc, inquam, ordo expetit, ut cyclorum, quos Victorius edidit, patefaciam evidenter errores, dum nescit legitimum diem definire paschalem, ut, cum in præteritis ostensus hoc modo fuerit deliquisse, in præsentibus ac futuris et auctoritate careat, et occasionem pravæ persuasionis amittat.” Hæc Beda.
[3] [paschali, quem Victorius] Ex ipsius igitur S. Victoris verbis constat illum scripsisse de cyclo paschali post consulatum Basilii, anno nono qui cum anno vulgari 550 concurrit, quando reapse dissidium erat inter Occidentales et Orientales circa diem celebrandi paschalis, aliis VIII, aliis XV Kalendas Majas assignantibus. Quare manifestus est error eorum, qui dixerunt patribus Concilii Aurelianensis IV probatum fuisse cyclum paschalem Victoris nostri, utpote qui toto novennio serius lucubrationem suam ediderit. Usque ad Victorii Aquitani tempora in duobus maxime dissidebant circa quæstionem paschalem Occidentales et Orientales: primum, caput mensis Nisan, seu initium lunæ paschalis, quod Occidentales seu Latini a die V Martii ordiebantur. Alterum respiciebat dominicas paschales, quas hi quoque a luna XVI ad XXII propagabant. Prius, circa caput mensis Nisan, etiam Victorius rejecit; quoniam id habebat incommodi, ut ante Æquinoctium vernum, diei XXI Martii seu XII Kal. Aprilis decreto Nicæno affixum, aut in ipso Æquinoctio festum paschale Dominicæ Resurrectionis celebraretur, quoties cum littera dominicali B novilunium paschale in V Martii incidebat: tunc enim XIV lunæ seu plenilunium diem XVIII Martii, XV Kal. Aprillis, signatum littera G, afficiebat. Unde consequens fiebat, ut pascha una die Æquinoctium Vernum præcederet. Præterea quoties idem novilunium dominicalem litteram C nanciscebatur, toties pascha in ipsum Æquinoctii diem incidebat. Utrumque autem contra placitum Patrum erat, quare et statas regulas violare cogebantur Occidentales.
[4] [Aquitanus necdum omni] Malo remedium attulit Victorius Aquitanus, statuendo ut neomeniæ paschalis initium duceretur a die VI Martii, cumque hæc dies nullum aureum numerum contineret, novilunium revera numquam ante diem VII Martii incipiebat. Hac ratione consequebatur quidem Victorius, ut pascha semper accideret post Æquinoctium vernum, diei XXI Martii affixum. Sed ex hac Victorii ordinatione aliud enascebatur incommodum, circa quod altera versabatur Occidentales inter et Orientales dissensio. Etenim quum luna XVI prima dies esset, in quam Dominica paschalis incidere poterat; sequebatur, ut, quoties dies Dominica concurrebat cum luna XV, toties solemnitas Resurrectionis in lunam XXII transferenda esset. Quam methodum sequentibus verbis reprehendit Ven. Beda de Rat. temp. c. LVII [T. II. Oper., p. 95.] : Qui dominicum paschæ diem a XVI luna ad XXII celebrandum existimant, duplici miseria laborant, quia et legitimum paschæ principium numquam habent, et crebro evenit, ut nullum dierum, qui in lege præscripti sunt, in sua paschali observatione consequantur: dum et vesperam quartidecimi diei, quo pascha initiari statutum est, et mane quintidecimi, quo septem azymorum solemnitas inchoari præcepta, a sua prorsus festivitate repudiant, atque insuper in hujus pœnam peccati, XXII diem, qui in tota paschali institutione per Moysen nec semel appellatus invenitur, frequenter in sui paschæ principium sanciri præcipiunt.
[5] [ex parte correxerat:] Verum neque hoc dissidium attingebat quæstionem motam circa pascha anni 550, de qua scripsit S. Victor noster. Nam isto anno Occidentales solemnitatem Resurrectionis, apud Orientales in VIII Kal. Majas dilatam, die XV Kalendas celebrarunt, et quidem ipsa XIV luna paschali, ut patet ex hujus anni Numero aureo qui erat XIX, incidebatque in II Nonas (IV) Aprilis, cui si addantur tredecim dies, devenitur ad plenilunium seu ad XVII Aprilis (XV Kal. Majas): titubasset certe calculus, quoniam post hanc diem, videlicet ne judaïzare viderentur Christiani, dominica Resurrectionis recolenda fuisset. Ne tamen suspicemur Latinos regulam a Nicæna Synodo præscriptam violasse, quasi in ipsa decima quarta luna pascha cum Judæis celebrare voluissent. Etenim altius repetenda est hujus dissidii causa: Occidentales diem III Aprilis extremam metam Neomeniæ paschalis statuebant, quam biduo prorogabant Orientales [Sanclementii de Vulg. Callerin. Æræ emend., p. 187.] , unde fiebat ut quam lunam XIV numerabant hi, latinis XVI computabatur. Id etiam fixum ratumque erat, paschalis festivitatis limites intra XI Kal. Aprilis et XI Kal. Majas (XXII Martii – XXI Aprilis) coarctandos esse, ita ut nec citeriorem præoccupare, neque ulteriorem limitem transilire liceret. Quod quidem in eodem casu pro anno 455 fieri vetat S. Leo, epist. 88 ad Paschasinum, episcopum Lylibætanum dicens [T. I. Oper., col. 1060. Edit. Ballerim. Venet. 1753.] : Id a regula ecclesiastica penitus invenimus alienum. Nihilominus Sanctus Pontifex, licet Orientalium rationibus non convictus, solum tamen unitatis ac pacis studio, pascha in ipsorum sententiam indixit. Sed recurrente eadem controversia post circulum nonaginta quinque annorum, seu anno Christi 550, recruduit disceptatio, in quam credo Victorem nostrum opus suum concinasse de cyclo paschali, ut scilicet ulterior limes paschalis ab XI ad VII Kalendas Majas (XXII – XXV Aprilis) transferretur, quod etiam conatus fuerat exsequi Dionysius Exiguus circa annum 526. Sed fluctuavit diu agendi modus Latinorum, solumque sub Carolo Magno post annum 784 controversia composita fuit [L'art de vérif. les dates. Tah. Chronol.] . Qui plura videre cupit, adeat Ægid. Bucherii et Petavii libros de Doctrina temporum.
[6] [edit quoque latine Harmoniam Euangelicam,] Aliud quoque S. Victoris nostri opus celebratur, videlicet Consonantia Quatuor Euangeliorum, quam e græco in latinum idioma transtulit. Remigius Ceillier Ord. S. Ben. in opere de Auctoribus Ecclesiasticis [Hist. gén. des Aut. Eccles., t. XVI. p. 547.] dicit S. Victorem non satis firmis rationibus nixum, quando Ammonio Alexandrino hanc Euangelicam Consonantiam seu Harmoniam adscribit. Ast legenti pontificis Capuani præfationem, elucet omnino illum dubium hæsisse inter Ammonium et Tatianum, utri eorum lucubrationem tribueret. Id enim verba plane testantur [Bibl. Max. Patt., t. III. p. 266. Edit. Lugdun. 1678.] : Arbitror, ait, non Ammonii, sed hujus (Tatiani) editionem esse memorati voluminis, quod Ammonius Matthæi fertur relationi Euangelistarum reliquorum relationem discretos annexuisse sermones: hic vero Sancti Lucæ principia sunt assumpta, licet ex maxima parte Euangelio S. Matthæi reliquorum trium dicta conjunxerit: ut jure ambigi possit, utrum Ammonii an Tatiani inventio ejusdem operis debeat æstimari. Imo ex hoc textu sumpsit Baronius ad annum 174 § VI Victorem Harmoniam Euangelicam Tatiano adjudicasse. Verum mihi potius videtur dubius inter utrumque hæsitasse, quoniam deceptus relatione eorum, qui ferebant Ammonii lucubrationi S. Matthæi præsertim Euangelium substratum fuisse, dum in edita a Victore nostro Consonantia S. Lucas præcipuas partes usurpasse legamus, Ammonii opus agnoscere non potuit; quamvis cæterum doctissimum virum pigeret id Tatiano hæretico tribuere.
[7] [et alios libros] Atque hæc quidem de scriptis S. Victoris Capuani jam exaraveramus, quando ad nos allatum fuit insigne amicitiæ donum, Spicilegium Solesmense, in quo antiquitatis reliquias solerter colligit, accurate edit atque evolvit docte et eleganter R. D. Joannes Baptist. Pitra Ord. S. Bened. Ex hoc vero monumento liquet Victoris nostri fragmenta superesse, hactenus inedita [S. Irenæi Oper., p. 240 et seq. Edit. Paris. 1675.] . Nempe Scholia in Genesim, et forsan in Exodum, (frequenter enim istius libri textus exponitur): videntur autem scholia ista editori Solesmensi fuisse excerpta variorum auctorum, maxime Græcorum, quos latinitate donabat noster; atque hac ratione servata nobis fuere fragmenta S. Polycarpi, quorum partem jam ediderat Franciscus Feuardent in editione Operum S. Irenæi [S. Irenæi Oper., p. 240 et seq. Edit. Paris. 1675.] , reliqua hodie in lucem dat laudatus D. Pitra [Spicil. Sol., p. 266.] . Huc accedunt quædam ex Origene, et quidem revelant Originis librum, in varios tomos distributum, quem nemo editorum hactenus suspicatus fuerat, nempe Περὶ φυσεων; similiter fragmenta nobis servavit Victor Basilii Magni, Severiani Gabalitani et Diodori Tarsensis. Scripsit quoque librum, Reticulum seu de Arca Noë ex cujus mensuris ætatem Christi XXXIII annorum eruit [Spicil. Sol., p. 288.] : laudatur quoque et aliud opus, nempe Capitula de Resurrectione Domini, in quibus de una vel duplici Maria Magdalena quæstionem, arbitrium lectoris derelinquit [Ibid. Proleg., p. LIV.] . Tandem apud Joannem Diaconum occurrit aliqua explicatio lunæ paschalis, occasione verborum exodi XXII, 2, in qua mensis paschalis dicitur principium mensium, primus in mensibus anni [Ibid., p. 296.] .
[8] [S. Victoris forsan autographum hodie Fuldæ exstat.] Hisce tandem addenda videtur aut commentatio aut recensio correctior Actuum Apostolorum, Epistolæ S. Jacobi ad dispersos et Apocalypseos. Nam hujus Victoris nostri lucubrationis antiquissimum exstat monumentum, nempe liber, quem anno 755 secum detulerat S. Bonifacius, Germanorum Apostolus, quum a Frisiis paganis occisus fuit. Etenim, cæde peracta, quum ad spolia dilapsi fuissent barbari, eaque in navigia deportassent, invenerunt in sarcinis nihil præter libros, quos per campum disperserunt et in arundineta paludum projecerunt. Recuperati sunt tamen subinde ex iis permulti, quorum aliqui in bibliotheca Hasso-Cassellana, tres vero, ait Joan. Georg. ab Eckhart [De reb. Franc. Orient. et episcopat. Wirceburg., t. I, p. 539. Et Schannat. Vindem. lit. collect. I, p. 219.] , Fuldæ supersunt maximi præ cæteris æstimandi… Alter codex Bonifacianus, qui Fuldæ exstat, habet pollices XIV in altum et VI in latum, fibulisque argenteis ac lamellis hinc inde rudi opere satis excultus est, ac continet I Harmoniam quatuor Euangeliorum. II Tabulam lectionum in Ecclesia recitari solitarum. III Epistolas B. Pauli. IV Designationem, quibus locis Apostoli jaceant V Actus Apostolorum. VI Epistolam S. Jacobi ad dispersos. VII Apocalypsis, ad cujus calcem adjecti sunt versus Damasi Papæ in B. Paulum Apostolum. Literis quadratis omnia sunt conscripta. In fronte legitur: Incipit Præfatio Victoris episcopi Capuæ. Post Actus Apostolorum cursoriis litteris scriptum est. † Victor famulus cri et ejus gratia episc. capuæ legi nonas mai d indictione nona quinque post consulatum Basilii v. c. c. Post Apocalypsin vero cernuntur hæc: Victor famulus christi et ejus gratia episcopus capuæ legi apud… ind. non … legi ind. x die prid. Iduum april. Unde elucet Victorem, episcopum Capuanum hunc codicem anno Christi 546 relegisse, et anno 547 absolvisse. Hujus igitur sanctissimi, inquit Ant. Franciscus Gori [Thes. Vet. Diptych., t. III, Schannat Vindem. cit., p. 21.] , Capuæ episcopi cura fuit sacros codices relegere ad exemplum alterius vetustioris libri, et, si opus esset distinguere et emendare, quod etiam, ut posteris fidem faceret, in principio scripsit X. F hoc est Christi famulus, in fine vero propria itidem manu legi, meum signum. Schannatus adfert characterum specimina [Cfr p. 219.] . Quibus ex verbis deducere licet, librum hunc duplici honore dignum; quatenus manu S. Victoris exaratum et S. Bonifacii Martyris usui perpetuo attributum. Hæc sunt quidem præcipue Sancti nostri scripta, quorum notitia ad nos devenit.
[10] Porro præter jam dicta, non habemus alia, quæ res gestas S. Victoris illustrant. [Tempus episcopatus] Exstabat Capuæ, teste Michaele Monacho [Sanctuar. Capuan., p. 91.] , prope sedile de Antiniano dictum, mænianum prominens super viam, cujus in pavimento stratus lapis, hoc intra sculptam Coronam sculptum habens epitaphium: Victor episc. sedit ann. xiii. dies xxxviii. Depositus sub die IIII (in Ughelli perperam III) [Ital. Sacr., t. VI, col. 306,] Non. April. ann. xiii p. c. Basili v. c. Indictione secunda. Basillius consulatum gessit anno Christi 541, unde annus tertius decimus post hunc consulatum cum anno Christi 554 concurrit: tunc obiit S. Victor et quidem die IV non. (II) Aprilis, postquam sedisset annos XIII dies XXXVIII. Unde quoque habemus ejus ordinationem incidere in diem XXIV Februarii. quæ erat anno 541 signato littera dominicali F, dominica II Quadragesimæ et S. Mathiæ Apostolo sacra: scimus enim antiquis etiam temporibus servatam fuisse consuetudinem, ut episcoporum Ordinationes dominicis diebus aut festis SS. Apostolorum celebrarentur. Neque prætermittendum in epitaphio S. Victoris numerari annos et dies supra triginta; quod quidem aliqui veterum mori repugnare suspicentur. Sed, licet plerumque per annos, menses et dies numerare solerent antiqui, occurrunt tamen exempla, quæ monstrant, quoties dies bimestre spatium non superant, tunc, omisso mense, dies supra triginta expressos fuisse. Epitaphium profert Baronius ad an. 357 § 1: Fl. Jovina quæ vixit annis tribus, d. XXXII depos. neofita in pace XI Kal. Octob.
[11] [et obitus.] Scrupulum etiam lectori peregrino in re antiquaria movere posset omissio tituli, quo Beatos insignire consuevimus; scilicet nudum nomen describitur, non apposita Sancti appellatione. Ast hæc ipsa omissio argumento est mox post obitum lapidem esse positum: eadem enim simplicitas recurrit in aliis lapidibus. Duos afferam inscriptos viris, quorum sanctitas et cultus nemini dubia esse possunt. Baronius ad an. 604 § XVII affert epitaphium S. Gregorii Magni, hisce verbis: Hic requiescit Gregorius Papa, qui sedit annos tredecim, menses sex, dies decem, Depositus quarto idus Martii. Eodem anno defuncto S. Augustino, Anglorum Apostolo, positum fuit monumentum, in quo nulla Sanctitatis appellatio tribuitur, et simpliciter Dominus Augustinus vocatur, Baron. ibid. § LXII. Tandem mirum quibusdam videbitur S. Victorem nostrum a Romano Martyrologio sub die XVII Octobris recenseri, quoniam obitus ejus diei II Aprilis, inventio XXVII Julii illigatur. Respondet vero Mich. Monachus [Ibid.] , in Martyrologiis hujusmodi diversitates passim occurrere, neque id quidem temere: In instituendis, inquit, Sanctorum festis, præter obitum et depositionem, considerari solent inventio, translatio, reconditio, memoria alicujus vel suscepti tormenti, vel patrati miraculi; item conversio, ordinatio, canonizatio et id genus alia [Pag. Crit. Bron. ad an. LXIX, § XXII et seq.] . Ex hactenus dictis liquet falli Phil. Ferrarium, qui in suo Catalogo Sanctorum Italiæ refert S. Victorem anno 527 cathedram Capuanam conscendisse et hac die obiisse.
DE S. ZENONE SEU ZOSIMO, EPISCOPO CONFESSORE, BENEVENTI
CIRCA ANNUM DLXXXV.
SYLLOGE HISTORICA.
Zeno seu Zosimus, Episc. et Conf. Beneventi in Italia (S.)
J. V. H.
[Tempus episcopatus;] Vix aliud certum habemus de S. Zenone seu Zosimo, quam ejus episcopatum in cathedra Beneventana, ejusque ibidem ad hunc usque diem perseverantem cultum. Ughellus in Italia sacra hæc de eo scribit [Ughelli. Ital. Sacr., t. VIII, p. 17. Edit. Venet. 1721.] : S. Zenon, vel, ut alii scribunt, Zosimus quo tempore Beneventanam sedem administravit, non constat: vixisse tamen de conjectura scribit Vipera circa annum Domini 543; cujus festus dies celebratur in Beneventana Ecclesia die XVII Octobris, habetque Beneventi templum ei excitatum parochiale. Secundum hanc igitur Viperæ opinionem, S. Zeno vigesimo octavo loco inter episcopos Beneventanos veniret. Addit vero Hagiologium Italicum sub hac die, ejus corpus in ecclesiæ S. Sophiæ asservari. Eadem fere habet Joannes de Nicastro [Pinacotheca Benev., p. 77.] , nisi quod dicat, templum præterito ævo habuisse ejus nomini exstructum, in præsens (nempe anno 1720) temporum injuria solo æquatum. Idem Joannes habet S. Zenonem S. Marciano [C)r Act. SS., t. II Jun., p. 958.] circiter annum Domini quingentesimum tertium, Vigilio Papa, subrogatum, quæ epocha manifesto vitio, quod typothetæ adscribimus, laborat; quoniam Vigilius Romanam cathedram ab anno 537 ad 555 occupavit; proindeque Joannes laudatus censere videtur cum aliis Sanctum anno Domini 543 episcopatum inchoasse, quem dein per annos ferme quadraginta duos continuavit; ita circa annum Domini 585 diem clauserit extremum.
[2] [et locus sepulturæ.] In eo conveniunt omnes, S. Zenonem in templo S. Sophiæ compositum fuisse. Est autem ista ecclesia dedicata non Sanctæ alicui fœminæ hujus nominis, sed æternæ sapientiæ, seu Christo Salvatori, ut aperte dicit Arichis, dux Beneventanus, de gente Longobardorum, in charta fundationis dictæ ecclesiæ: Ego, inquit [Chron. S. Sophiæ Ughelli. Ital. Sac., t. X, p. 422.] , qui fragilis equidem creatura sum, Arichis, eximius princeps, caducæ vitæ casus percurrens et perennis immortalitatis opes adipisci cupiens, credo equidem nec vana spe divinitus inspiratus, consecrari aulam tuæ S. Sophiæ nomine, qui es vera Domini sapientia, Christe. Sed dux iste Arichis principatum Beneventanum occupavit ab anno 758 ad 787. Quocirca si a fundamentis S. Sophiæ templum erexit, necesse est Sancti nostri corpus ex priori quodam sepulchro, forsan secundum morem eorum temporum extra civitatis mœnia sito, in alterum transtulisse; cujus quidem translationis nulla superest memoria. Nihil præterea occurrit, vel reperire nobis licuit, quo S. Zenonis nomen et gloriam illustremus.
DE S. VINCENTIO, PRESB. ET CONF. MAGNIACI IN AGRO NIVERNENSI.
CIRCA MEDIUM SÆC. VII.
SYLLOGE HISTORICA.
Memoria in Usuardi Martyrologio, cujus primæ editionis ætas inquiritur; cultus auctus ob Victoriam Caroli Calvi; reliquiæ.
Vincentius, Presb. et Conf. Magniaci in agro Nivernensi in Gallia (S.)
E. C.
[Memoria in fastis ad XIII Martii,] De S. Vincentio jam breviter actum est in Prætermissis ad diem præcedentem, ob id quod in Hagiologio Franco-Gallico apud Labbeum legitur [Nov. Bibl. Mss., t. II, p, 699.] : In territorio Nivernensi SS. Vincentii et Salvii confessorum; verum pleraque Martyrologia ad diem XIII Martii vel XVII Octobris S. Vincentium memorant. Inter Auctaria Martyrologii Usuardini, ut a Sollerio editum est [Martyrol. Usuardi. Antv. 1714.] , ad VII Martii solus codex Camberiensis S. Vincentii meminit, his verbis: apud Nivernensem civitatem S. Vincentii presbyteri, sed ad diem XIII referunt eum codices duo plerumque inter se convenientes, Reginæ Sueciæ n. 130 et Victorinus, de quo Henschenius noster olim scripserat: Videtur fuisse alicujus monasterii in diœcesi Nivernensi [Ibid. Præf., p. LXI.] . En horum codicum annuntiationem: In territorio Nivernensi, Sancti Vincentii presbyteri et confessoris. Similiter, sed corrupto nomine, Martyrologium quod exeunte sæculo XI ad usum Ecclesiæ Autissiodorensis confectum est [Martene, Amplissima Collectio, t. VI. p. 694.] : In territorio Nevernensi Sancti Viventii presbyteri. Ex prælaudatis fontibus eumdem habent Maurolycus, Galesinius, Du Saussay et demum copiosius paulo et simul accurate Martyrologium Autissiodorense auctius, quod anno 1751 excusum est: In territorio Nivernensi Sancti Vincentii presbyteri de Magniaco cujus præsidium Carolus Calvus rex Francorum in conflictu fraternæ altercationis expetiit, potitusque victoria, cultum ejus, sicut voverat, auxit et ecclesiam instauravit. In Kalendario et Breviario Nivernensi dies illi sacer est similiter Martii tertius decimus, sed cum Majoribus nostris tum de cultu et vita vix quidquam innotuisset, ad dictum diem memoratus est solum inter prætermissos.
[2] [et ad XVII Octobris.] Ad XVII Octobris non paucioribus fastis adscriptus est. In Usuardo Sollerii, referunt eum codices undecim, unusque Pistoriensis apud Zaccariam [Biblioth. P istor., p. 154.] , iisdem ubique verbis quibus ad XIII Martii annuntiabant eum duo codices supra relati; verum exemplar Pulsanense et Florentinum eum perperam episcopum dicunt: In territorio Nivernensi Sancti Vincentii episcopi et confessoris, quod ex amanuensium oscitantia irrepsit, nec ullo niti fundamento comperimus. Porro codices illos Usuardinos, quoad diem cultus, secutum est Martyrologium Pariense anni 1728, itemque Ebroicense anni 1752, ubi elogium idem comparet, quod modo ex auctiori Martyrologio Autissiodorensi recitavimus. Conficitur autem ex allatis omnibus testimoniis, ea Martyrologia aut Kalendaria quæ in pago Nivernensi olim in usu fuere, diem cultui assignare generatim decimum tertium Martii, quo die Niverni etiamnum S. Vincentius colitur. Attamen si fides antiquissimo Usuardi testimonio (nam ab ipso Usuardo adscriptum fuisse Vincentium statim probabitur), ad hunc XVII Octobris referendus est; qui dies num primitus ei in diœcesi Nivernensi obtigerit, vel quam ob causam eidem fuerit assignatus, non liquido nobis constat.
[3] [Quare Sollerius eum Martyrologio Usuardi additum censuerit.] Hic jam proferenda Sollerii nostri annotatio, quam Usuardi primigeniæ lectioni, ex codicibus Heriniensi et Tornacensi ac Molani editione erutæ, subjecit his verbis: Multos hic denuo codices e purorum numero exclusi, quod variis abundent auctariis. Pratensis imprimis in fine subjungit: “In territorio Nivernensi Sancti Vincentii presbyteri et confessoris” ubi notavit Castellanus eadem quidem manu, sed non eodem atramento scripta esse. Ceterum ordinarii sequaces duo, Antverpiensis major et Rosweydinus, in Pratensi denuo subscribunt, licet omiserint titulum presbyteri et prior male pro Vincentii scribat Vincii…: Hic ex ceterorum probatissimorum codicum auctoritate omnino censeo, dictam annuntiationem merum esse additamentum. Quæ ut rite intelligantur, recolendum est illos codices Sollerium ut primarios selegisse, a quibus reliqua exemplaria, inter triginta duo quæ integra habuit, et alia ferme quinquaginta, rarius discederent. Si enim codicem Pratensem, qui non habet alios perpetuos sequaces quam Antverpiensem majorem, Rosweydinum et Aquicinctinum, si illum, inquam, ut primarium assumpsisset, opus sibi conflasset monstruosum; in quo tanta multitudo exemplarium variam lectionem, ut loquuntur, sibi adeo constantem exhibuissent, ut primaria lectio ex quatuor tantum petita codicibus, fuisset necessario respuenda. Recte igitur eam lectionem retinuit quam plerique codices repræsentabant, quæ vero in aliis adjiciebantur, additamenta nuncupavit.
[4] [Id quidem concedit J. Bouillard, sed] D. Jacobus Bouillart qui anno 1718 Pratensem codicem in lucem emisit, in Annotationem Sollerii de S. Vincentio hæc observat: Sancti Vincentii commemorationem merum esse additamentum censet Sollerius ex Heriniensis et Tornacensis probatissimorum codicum auctoritate (quidni adscribit hic quindecim alios codices quos Sollerius inter Auctaria recensuit?) quamvis decem codices ipse referat, qui Pratensem imitantur, et eamdem lectionem habeant nostri omnes. Jam diu me contineo. Dein genio indulgens plura profert quæ huc non spectant. Censet itaque Bouillartius annuntiationem illam vere Usuardi esse, sed conscripto jam Martyrologio ab eodem fuisse additam; neque aliam ejus esse mentem, liquet etiam ex iis quæ in epistola prævia ad Sollerium disserit [P. XXI et seq.] , tum ex his quæ scribit alibi in simili occasione [P. 36.] : Neque tamen diffiteor Carolini autographi (sic mihi loqui liceat brevitatis causa, ut Martyrologium Carolo regi oblatum significem) Sollerianam fuisse lectionem. Correcta ab Usuardo in Pratensi fuit.
[5] [ab ipso Usuardo id factum contendit. Conciliantur.] Verum hic opinandi modus in eo tantum diversus est a suspicionibus Sollerii, ut ubi hic dubitat, ille asseveranter loquatur. Audiendus est itaque ipse Sollerius, de eodem argumento in præfatione ad Usuardum sic disserens [P. LII.] : Certe … alterutrum forte probabilius confici posse videbitur; vel diversa Usuardum scripsisse Martyrologia, seu ejusdem Martyrologii variata exempla, ex quorum uno Heriniensis noster atque alii processerint, quemadmodum ex aliquo alio, Pratensi simili, sumpti apparent Antverpiensis major, Rosweydinus et Aquicinctinus; vel ad Usuardi ætatem prædictum Pratense manuscriptum pertingere non posse. Unde, pro priori hypothesi, cum Sollerius vulgo additamenta nuncupet quæ ex probatisimis codicibus noverat in primitivo Usuardi opere exstare non potuisse, satis liquidum est præsentem S. Vincentii commemorationem habitam ei esse veluti primigeniæ editioni adjectam, licet non prorsus inficias iverit ab Usuardo ipso hanc additionem postmodum factam fuisse; satis habens id dubium reliquisse, quod nec ipse sibi nec alii, plene evincere potuerant.
[6] [Mabillonius inter annum 869 et 877 editum Usuardum censet,] Nihil igitur obstat quin ea nobis præplaceat sententia, qua admittitur Usuardi duas aut plures fuisse editiones. Si enim ipsius Usuardi non esset hæc annuntiato S. Vincentii, quomodo in tot codicibus descripta esset verbis iisdem ubique? Etenim inter 36 codices, quos habet hoc loco Sollerius, undecim (ut omittam alios quatuor indicatos supra n. 1 et 2) numerantur quibus S. Vincentius adscriptus est. Mirabitur fortasse quispiam S. Vincentium a primigenio Usuardo non annuntiari, cum passim is feratur non ante annum 869 aut etiam 875 suum edidisse Martyrologium, Carolus autem rex, cui librum suum Usuardus dicavit, jam inde ab anno 859 publice testatus sit se reportatam a fratre victoriam S. Vincentio debuisse. Verum hæc circa Usuardini Martyrologii ætatem sententia hic ad crisim revocanda est. Orta est scilicet ex his quæ Mabillonius scripsit de codice suo Pratensi quem autographum fuisse subdubitans æstimat [Sec. IV. Bened. parte II, p. LXXXVII.] : Et sane antiquissimum ejus Martyrologii exemplar habemus, eo tempore (sæculo nono, quo Usuardus vivebat) exaratum, cum subjecto Necrologio, in quo primaria manu mors Irmentrudis reginæ, uxoris Caroli Calvi, signata est Nonis Octobris; obitus vero Caroli II imperatoris, pridie Nonas Octobris manu recentiori. Itaque hic codex scriptus est eo temporis intervallo, quod effluxit inter annum 869, Irmentrudis supremum; et annum 877, quo Carolus Calvus defunctus est. Idem etiam confirmatur ex Ebroini episcopi et abbatis sancti Germani obitu, qui anno 868 contigit, prima manu XIV Kal. Maji consignato: cum successorum ejus Hilduini et Gozlini, XVI Kal. Maji; atque Eboli, VI Nonas Octobris obitus secunda manu conscripti sint.
[7] [sed fundamento] Demus autem codicem Pratensem ante annum 877, et quidem ab ipso Usuardo, in iis quæ primæ manus sunt, fuisse exaratum, non inde sequetur ibi pure textum primarium sive primæ editionis repræsentari, neque etiam, primam Martyrologii editionem post annum 869 esse factam. Codex enim Pratensis lituris scatet et additamentis, plerumque tamen ejusdem manus; ex quo deducitur diversis temporibus eumdem fuisse expolitum, ac Irmentrudis mortem a prima manu, cum dudum jam codex esset exaratus, eidem potuisse adscribi. Atque id idem autumavit etiam Bouillartius sic scribens [P. XX.] : Sive majoribus negotiis distractus fuerit Mabillio, cum conjecturam scribebat, sive ego tardus sim, omnino non capio, cur, ex eo quod Ermentrudis Caroli uxoris alia, alia Caroli mors notata sit manu, necesse sit exaratum fuisse Martyrologium hoc temporis intervallo, quod inter utriusque mortem effluxit. Quid vetat scriptum esse duobus, quatuor, sex annis ante Necrologium? An quod eadem sit manus? Sed manus cum annis non mutatur præsertim tam paucis. Fieri etiam potuit, ut, cum Usuardus Necrologium scriberet, nullius mors esset, quæ nonis Octobris consignaretur. Erat enim hoc in more positum, ut qui Necrologium scribebant, omnes anni dies primum ordinarent, posteaque mortuum quemque diei adscriberent, quo mors ejus acciderat: quod in causa est cur in Usuardino Necrologio plurimi sint hodieque dies omnino vacui; plurimi etiam quos replevit manus Usuardina recentior.
[8] [non satis firmo. Anno 859,] Nec vero dici potest Carolo Calvo jam imperatori dicatum fuisse Martyrologium, ideoque non ante annum 875 quo ei imperium obtigit, fuisse editum; nam fluxit is error ex corrupto Usuardi Prologo, prout legitur in editione Molani et in codicibus aliquot: sed in utraque editione Greveni, in probatissimo codice Heriniensi, in Pithœano quoque ac Dervensi et aliis nonnullis, omittitur Augusti titulus et Karolus dicitur simpliciter Regum piissimus. Minime igitur constat post annum 869 Martyrologium istud conscriptum esse et quidem ex eo quod S. Vincentius a primigenia editione abest, in sequentibus vero adjectus est, pronum est æstimare ipso anno 859 Usuardi Martyrologium primitus fuisse emissum, quando nimirum nondum poterat vulgo esse notum a rege Carolo insignem suam victoriam, tanquam intercessioni Sancti Vincentii debitam, referri. En enim quibus verbis gratum animum die XX Decembris anni 859, in Instrumento quod infra recitabitur, testatus est: Notum sit omnibus fidelibus Sanctæ Dei ecclesiæ, præsentibus scilicet atque futuris, quia in conflictu altercationis fraternæ, quando me notissima concertatio agebat, ut vires resistendi penes me restaurarentur in fratrem, Nevernensem comitatum deveni apud Magniacum vicum, ubi corpus sacratissimum B. Vincentii confessoris Christi, memorabili veneratione percolitur, ibique munificum largitorem Deum in ejus commemoratione adorans, deprecatus sum ut ejus suffragiis munimen divinæ protectionis adipiscerer, quatenus per suam exoptabilem intercessionem tranquillæ prosperitati restituerer. Enimvero sub spe talis assecutionis, votis me obligavi ibidem ac beneficia temporalia conferre ejus ministris perseveranter promisi; quocirca percepta quiete, potitusque victoria etc.
[9] [aut 860 primum fuisse editum,] Arbitror itaque ante conditum hoc instrumentum, vel antequam rei fama increbuerit, id est currente anno 859 aut ad summum 860, primigenium Usuardum fuisse emissum. Neque opponi hic potest Eulogium celeberrimum martyrem Cordubensem, qui passus est XI Martii 859 [T. II Martii, p. 89. n. 1.] , ab Usuardo adscitum fuisse; nam id de posterioribus editionibus facile concedendum, sed negandum de exemplari primario, quod regi Carolo oblatum est et ex quo vulgatior lectio est deprompta. Eulogius, licet XI Martii martyrium sit consecutus, in iis codicibus Usuardinis qui eum adscripsere signatus est ad diem XX Septembris; qua vero de causa id factum sit, inter eruditos controversum est [Cfr Usuardus Sollerii ad XX Sept. et H. Florez Espana Sagrada, t. X, p. 461. Au quia locus vacabat (infra n. 10) et diem martyrii ignoravit?] . Ad hunc porro diem XX Septembris codices nonnulli illustrem Martyrem omittunt, nec usquam alias ejusdem meminere; inter quos commemorandus probatissimus ille codex Heriniensis ex quo Sollerius primigeniam Usuardi lectionem perpetuo depromit, quique, ubi Galliæ Sanctos quosdam addititios habet, tractus potissimum Rhemensis, nihilominus Usuardinas annuntiationes puras servat omnes, nihil contrahens, nihil immiscens.
[10] [ex annuntiationibus S. Eulogii] Is igitur codex loco Eulogii habet Eustachium et socios, Adriano Imperatore passos, uti etiam Dervensis codex seculi IX aut X, si recte Bouillartium interpretor, quem is ex Carolino autographo aut alio purissimo desumptum vult, quocirca ejus lectiones passim Carolino autographo adscribit [Ad XXII April, etc. Cfr Præfat., p. XXXI.] . Deinde codex Pratensis hoc die versus quatuor erasos habet, iisque annuntiatio Eulogii martyris superinducta; quam ob causam hæc ibi Bouillartius: Carolinum autographum (uti deducit ex codicibus Heriniensi et Dervensi) primam inter et secundam annuntiationem hæc interserit: “Item temporibus Adriani Imperatoris passio Beatorum Eustachii etc.” Nec verbum habet de Eulogio Cordubensi. Demum tria alia exemplaria apud Sollerium Eulogio carent, Ultrajectinum videlicet, Vaticanum et Belini editio prima, quorum duo posteriora loco Eulogii Eustachium cum Heriniensi annuntiant. Patet itaque Usuardum in primigenio codice Eustachium annuntiasse, deinde cum Eulogii martyrium didicisset, illo eraso, quia communius ad diem II Novembris consignatur, Eulogium substituisse. Inde etiam factum ut codices nonnulli Eustachium utroque die annuntient, alii alterutro tantum. Adverterat id Grevenus, ut scribit ad dictum diem XX Septembris (Edit. 1515 et 1521): Secundum aliquos hic Eustachii et sociorum ejus, qui etiam IV nonas Novembris habentur, quod itidem Baronius observat in Notationibus; nec mirum cum tot Usuardi exemplaria ad diem illum Eustachii meminerint. Est vero dolendum in eodem die XX Septembris deficere codicem Tornacensem, ex quo a IX Augusti ad XXVI Septembris plurima folia exciderunt; is enim cum Heriniensi diebus fere singulis pari gressu procedit.
[11] [et S. Vincentii ostenditur;] Verum quæ hucusque protulimus liquido conficiunt Eulogium martyrem celeberrimum ab Usuardo, dum opus suum primitus emisit, æque ac S. Vincentium (supra n. 5 et seqq.) fuisse omissum. Quod si editioni primæ Eulogius adscriptus non est, hæc, ut supra opinabamur, anno 859 compleri potuit. Ante hunc annum id fieri potuisse nemo dixerit; nam præcedenti anno 858 Usuardus iter in Hispaniam suscepit et Cordubæ per quinquaginta sex dies moratus, indeque in vigilia Ascensionis die XI Maji profectus, Acmantum * ad villam in territorio Senonensi, quo tunc Sangermanenses monachi ob timorem Normannorum confugerant [T. VI Julii. p. 462, n. 14 et p. 465, n. 30.] , non pervenit nisi die XX Octobris, quemadmodum ipse notavit in Martyrologio: Ipso die, exceptio Sanctorum martyrum Georgii diaconi et Aurelii. Atque hæc postrema confirmantur etiam ex relatione dictæ translationis ab Aimoino monacho itidem Sangermanensi conscripta, qui refert ipso tempore exceptionis Lipsanorum Ludovicum Germaniæ regem, copiis instructum, in pago Autissiodorensi et Senonensi, ut Carolum fratrem aggrederetur regnoque spoliaret, esse versatum [Ibid., p. 465, n. 28 et 466, n. 33.] . Hæc autem Octobri prædicti anni 858 contigisse ex Annalibus Bertinianis mox citandis manifestum fiet (infra num. 15 et 16).
[12] [quod idem] Ex nostra igitur sententia, Martyrologium absolvit Usuardus anno sequenti 859 Acmanti in villa, in qua tunc major pars fratrum, inquit Aimoinus, ob infestam paganorum degebat persecutionem, vel etiam in villa Novigento ejusdem monasterii, ad quam postea se contulisse videntur, nec rediisse Parisios nisi anno 863 die XIX Julii, ut scribit idem Aimoinus [T. VI Maii, p. 804. n. 11 et 805. n. 17.] . Huic vero sententiæ fors opponetur, intra unius anni spatium tempus Usuardo non suppetiisse ut opus suum concinnaret; quod non ita inviti concedimus, licet ex Sollerii Commentariis [Præfat., p. XLIV.] luce meridiana clarius sit Usuardum Adonis vestigia perpetuo premere et hunc, ut fatetur Bouillartius [P. XIV.] fuisse modo non ab Usuardo exscriptum. Fuit… Ado ipse Sanctus Viennensis præsul, inquit Sollerius, seu potius ejus Martyrologium, perpetua et perennis Usuardi scaturigo, ex qua totum nostrum Usuardinum, pro maxima sui parte coaluit. Adde huic Hieronymianum et Bedam Flori studio ampliatum, deinde notiores quosdam Galliæ Sanctos et recens acquisitam Martyrum Cordubensium notitiam [Soller. l. c. et p. 570 ad I Octobr.] .
[13] [aliunde] Quamvis igitur non ita prodigiosum foret Usuardum unius anni spatio illud opus perficere potuisse, verosimilius tamen existimo id diu ante iter Hispanicum, quod primis mensibus anni 858, regis Caroli percepta auctoritate [T. VI Julii. p. 460, n. 2.] suscepit, fuisse inchoatum. Etenim tantam messem Martyrum, antesignanis suis incognitorum, ex Hispania retulit, ut nisi eos Martyrologio suo destinasset, intelligi vix queat, qui tam accurate eorum nomina, cum adjunctis variis, consignare potuerit. Eorumdem longam seriem contexuit Valesius [Apud G. Dubois in Hist. Eccles. Paris., p. 468.] , quibus ego addam Abundium VIII Junii et Emilianum XVII Septembris. Nec vero solos Cordubenses Usuardus adscripsit, sed alios plurimos ab antiquioribus Martyrologis itidem ignoratos, præsertim locorum per quos in Hispanica peregrinatione transierat [V Annot. Sollerii ad VI Martii, XXV Aug., XI et XIII Octobr. III, XII et XIII Novemb.] ; ubi observandum ut eos in Martyrologio signaret, non solum locum mortis aut passionis ei innotescere debuisse, verum etiam diem cultus, vitæ aut mortis genus, quandoque ipsius mortis tempus. Ex quibus verisimile fit eum ante iter Hispanicum, ad quod conficiendum regis Caroli auctoritatem percepit, ab eodem Carolo mandatum accepisse, ut Martyrologium conscriberet. Sic operi jam inchoato et provecto, quos in Hispania collegerat, inde redux adjecit.
[14] [stabilitur.] Etenim in instrumento anni 838 cujus Mabillonius meminit [Annal. Ord. S. Ben. ad an. 838. n. 12.] , inter alios monachos Sangermanenses qui eidem subscripsere, jamjam Usuardi nomen comparet. Quid igitur mirum viginti ferme post annis eum ad maturam ætatem pertigisse, ita ut rex ei præ ceteris grave opus commendaret? Et quidem si diu post annum 859 suum Martyrologium concinnavit, difficile intelligo non modo qui S. Vincentium in primigenia editione omittere potuerit, sed etiam qui ipsum S. Eulogium non commemoret, quem constat XI Martii anni 859 martyrium subiisse et cujus corpus eodem anno die prima Junii e terra elevatum est. Nam Cordubæ, ut ex ipsa narratione S. Eulogii de S. Flora constat, Martyribus statim a martyrio cultus tribuebatur [España Sagr., t. X, p. 456.] . Emendandus enim Ambrosius Morales, qui ex lecto perperam codice suo, elevationem corporis adscripsit anno 860, quem etiam Baronius et Henschenius noster secuti sunt, sed P. Henricus Florez genuinam codicis lectionem restituit [Ibid., p. 455.] . Eulogius porro inter Martyres Cordubenses ut pater, ut magister, ut sol inter astra emicuit [Ibid., p. 456.] , eumque Usuardus Cordubæ allocutus fuerat, ut ipse Aimoinus testatur in laudata Translatione SS. Georgii et Aurelii: Quam (Passionem dictorum Martyrum) memorabilis et Deo dignus sacerdos Eulogius, qui et ipse postea glorioso donatus Martyrio, Regem Christum consummatus miles ovando petivit, veraci relatione, plurimis (ut ipse nostris retulit) prætermissis, litteris informavit [T. VI Julii, p. 461, n. 9.] . Ex omissa igitur annuntiatione S. Eulogii, non minus quam S. Vincentii, in prima Usuardini Martyrologii editione, deinde ex aliis argumentis quæ explicavimus, merito concluditur ipso anno 859 aut sequenti, idem Martyrologium primum in lucem fuisse emissum.
[15] [Carolus Calvus] Ut igitur, post hanc digressionem, ad cultum S. Vincentii redeamus, eum anno 859, quando Carolus Calvus perceptam quietem et reportatam a fratre Ludovico victoriam eidem Sancto publico instrumento adscripsit (quod in synodo Trecensi anni 867 confirmatum est), hunc, inquam, cultum tum magnopere auctum esse nemo mirabitur. En quomodo rem evenisse ex Historicorum narrationibus cum dicto instrumento collatis versimile est. Ludovicus dictus Germanicus cum videret Carolum Calvum fratrem suum infeliciter Normannos aggressum esse, ad ejus regna prosperans, partem Neustriæ occupavit: Karlus Rex, inquit Annalista Bertinianus ad annum 858 [Recueil des hist. de France, t. VII, p. 74 (ubi ad eumdem an. 858 reditus Usuardi ex Hispania consignatur); Cfr Acta SS., t. VI Julii. p. 465, n. 28.] , insulam Sequanæ vocabulo Oscellum *, Danos in ea commorantes obsessurus, mense Julio adgreditur… Lotharius etiam Rex ad eamdem insulam mense Augusto properat, avunculo * adjutorium conlaturus: ubi usque IX Kalendas Octobris absque profectu obsidionis demorantes, tandem ad propria remeant.
[16] [a fratre Ludovico Germanico oppugnatus,] Interim comites ex regno Karoli Regis, Hludowicum Germanorum Regem, quem per quinque annos invitaverant, adducunt. Qui Kalendas Septembris Ponteonum * regiam villam adveniens, per Catalaunos et Cupedenses *, Agedincum * Senonum pervenit. Inde Aurelianensem pagum adiens, receptis ab Aquitania et Niustria, atque Britonibus, qui ad eum se venturos spoponderant, eadem pene via usque ad Cupedenses remeat. Quibus Karolus Rex compertis, per Catalaunos usque ad Breonam * villam festinus graditur: ubi concurrentibus ad eum Burgundiæ Primoribus, Hludovicum insequentem præstolatur. Sed intercurrentibus nunciis, cum nulla pacis compositio fieret, tertio tandem die, id est pridie Idus Novembris, præparatis hinc inde aciebus, videns Karlus se a suis deseri, recessit et partes Burgundiæ petiit. Tunc igitur Carolum arbitror ad vicum Magniacum leucis duabus a Niverno distantem pervenisse; nam si illuc a Breona (alias Briona, gallice Brienne, dep. de l'Aube, arr. de Bar-sur-Aube) quæ Campaniæ inferioris oppidum est, devenit, profecto dici potest partes Burgundiæ (præsertim qualis tunc erat) petiisse. In conflictu altercationis fraternæ, inquit Carolus in laudato instrumento anni 859, quando me notissima concertatio agebat, ut vires resistendi penes me restaurarentur in fratrem, Nevernensem comitatum deveni apud Magniacum vicum, ubi corpus sacratissimum B. Vincentii confessoris Christi memorabili veneratione percolitur etc.
[17] [Victoriam obtinet] Hludovicus vero, ita pergunt Annales Bertiniani, receptis his qui a Karlo defecerant, Augustam Tricorum * adit, ibique distribuens invitatoribus suis Comitatus, Monasteria, villas regias, atque proprietates, ad Attiniacum * Palatium revertitur. Quo Lotharius Rex ei occurrit et confirmatis inter se pactionibus, ad sua repedat. Hludovicus vero per Durocortorum Remorum et Laudunensem pagum ad Augustam Veromandorum, in Cœnobio videlicet Sancti Quintini Martyris, Dominicæ Nativitatis festum celebraturus ingreditur. Similia habent Annales Fuldenses ad eumdem annum, quos hic brevitatis gratia omittimus. Sed Bertiniani ad annum sequentem 859: Karlus Rex, recuperatis viribus, fratrem suum Hludovicum nec opinantem adgreditur, et de regni sui finibus pellit, Lotharius Rex ad Karlum patruum suum festinat et die Dominico initio Quadragesimæ (XII Febr. 859, quando Pascha XXVI Martii) in Arcas * Palatio publice sacramentis vicissim perse ipsos datis sese iterum confirmant. Hanc victoriam ineunte anno 859 obtentam esse, patet etiam ex epistola quam Hincmarus, Carolo in Italia versante, anno 875, quando Ludovicus iterum ejus regnum aggressurus dicebatur, ad episcopos et proceres Provinciæ Remensis direxit [D. Bouquet, t. VII, p. 546.] : Et prætermissis aliis vicissitudinibus altercationum de regno, inquit, inter Principes nostros temporibus nostris habitis ante hos sexdecim annos, quando Rex noster domnus Carolus, et domnus Hludovicus cominus, præparatis utrimque armatorum cuneis, et erectis vexillis, secus locum, qui Breona dicitur, convenerunt; populus, qui cum domno Karolo erat, ex parte maxima illum reliquit; sicque eumdem Regem Karolum pridie Idus Novembris inde abire coegit. Tertio autem mense Karolo revertente, qui cum domno Hludovico erant, ab eo separati, et solitario pene relicto, insequente illum Carolo, de pago Laudunensi ad propria redire destitutione sua fecerunt.
[18] [intercessione S. Vincentii in quem idem Carolus] Post menses aliquot ad finem ejusdem anni 859 Carolus rex Magniaci cum esset, in testimonium grati animi ob reportatam Victoriam sequens edidit Privilegium [Gall. Christ., t. XII. Instrum., p. 304.] : In nomine sanctæ et inviduæ Trinitatis, Karolus, gratia Dei rex. Si fidelium nostrorum aurem celsitudinis nostræ petitionibus accomodaverimus, morem prædecessorum nostrorum parentum regum scilicet exercebimus. Igitur notum sit omnibus fidelibus sanctæ Dei ecclesiæ præsentibus scilicet atque futuris, quia in conflictu altercationis fraternæ, quando me notissima concertatio agebat ut vires resistendi penes me restaurarentur in fratrem, Nevernensem comitatum deveni apud Magniacum vicum, ubi corpus sacratissimum B. Vincentii confessoris Christi memorabili veneratione percolitur, ibique munificum largitorem Deum in ejus commemoratione adorans, deprecatus sum ut ejus suffragiis munimen divinæ protectionis adipiscerer, quatenus per suam exobtabilem intercessionem tranquillæ prosperitati restituerer. Enimvero sub spe talis adsecutionis votis me obligavi ibidem, ac beneficia temporalia conferre ejus ministris perseveranter promisi; quocirca percepta quiete potitusque victoria, ut spes anelabat, libuit perquirere dotem ipsius Ecclesiæ, scire volens utrum seriem ejusdem tenoris haberet quam avus memorabilis noster Karolus quondam imperator cunctis vicis fieri statuit, quam nostris obtutibus delatam reperimus a jam dicto tenore alienam existere, scilicet per diminutiones aliorum beneficiorum, cessisse potestatibus res quondam ibi delegatas.
[19] [gratum se præbet.] Tunc placuit nobis res pariter collectas per auctoritatis nostræ conscriptionem ibi redintegrare quæ abstractæ inde fuerant, cum iis quæ ibi perdurabant, et per divisibilia exercitia tres inde divisiones fieri, unam in usu salutaris Sacrificii ac reparationis Ecclesiæ, alteram ad luminaria administranda, tertiam ad usus necessarios clericorum ibi deservientium excolendos, quas quindecim mansis et colonicis quatuor quæ solvunt in censum denarios duodecim, id est solidos quatuor, fieri statuimus, quos a nostris nostrorumque fidelium usibus ex comitatu Nevernensi abstraximus, et in honore Omnipotentis Dei, necnon et veneratione sanctorum ejus Nazarii (illius cujus Acta data ad 28 Julii) et Vincentii, quorum reliquiæ ibi venerantur, sicut antiquitus exstiterat, restaurando ibi contulimus, quemadmodum in altero auctoritatis nostræ præcepto [Quod in paucis solum a præsenti differt. Videsis Gall. Christ., l. c., n. VII.] , quod de eadem ratione ad presbyterii honestatem fieri jussimus reperiri potest, permanente in suo statu ratione presbyterii ex suo beneficio ibi collato… Et liceat Adalardo presbytero, cujus labore et studio hoc agimus, suisque successoribus, memoratas res quiete possidere et absque obstaculo alicujus impeditionis perpetualiter tenere, et ordinare ut pro incolumitate mea et conjugis subolisque prosperitate Beatus Vincentius, in cujus commemoratione agitur, ante Deum pius precator adsistat…, Et ut nostræ largitionis præsens auctoritas firmior habeatur et diligentiori observatione custodiatur, annuli nostri impressione subter insigniri jussimus. Signum Karoli gloriosissimi regis. Datum XIII Kalendas Januarii, indictione VI, anno XVIIII, regnante Karolo gloriosissimo rege. Actum in Magniaco, in Dei nomine feliciter.
[20] [Examinantur Instrumenta.] Huic Instrumento Galliæ Christianæ editores annum affigunt 859, et recte quidem, ut supra demonstravimus; sed admittendum mancam esse Indictionem quæ anno isto, non sexta, sed septima fuit. Hujusmodi vero errores notum est in permultis diplomatis obvios esse. Annus regni accurate adscribitur, ut patet ex initio instrumenti cujusdam coævi: Anno incarnationis Dominicæ 858, siquidem et gloriosissimi Domini Karoli serenissimi Regis XVIII [Hist. de Bourgogne, t. I, col. 1739.] . Annus itaque 859 regni ejusdem decimus nonus erit quod et aliunde novimus. Porro Privilegium modo relatum de Magniaco, confirmatum est in Synodo Trecensi IV Nonas Novembris anni 867, petente eodem Adelardo qui hic religionis canonicæ sacerdos dicitur: petiitque humiliter ut regiam donationem … ecclesiis Sanctorum quæ in nostra Nevernensi parochia habentur, scilicet S. Nazarii Venerandi Martyris, et S. Vincentii preciosi Confessoris, ubi ejus sacratissimum corpus jacens miraculis clarescit … nostra confirmatione et auctoritate corroboraremus. De eodem Adelardo hæc episcopi in Privilegio suo: Donat preterea idem Adelardus eidem vico Magniaco res quasdam proprietatis suæ in honore S. Vincentii, ejus videlicet criptæ, ubi sanctum ejus corpus in ecclesia S. Nazarii jacet, quæ sunt in pago Nevernense, in agro Magniacense, in villa Lursiaco. Cupiunt iidem ut pro pace et utilitate sanctæ Dei Ecclesiæ, ejusdem loci canonici valeant exorare, necnon etiam pro regis salute et prosperitate etc. Postea confirmatum est secundo idem Privilegium a Rege Ludovico anno 878, et in instrumento Caroli Crassi anni 887 mentio occurrit de abbatia S. Vincentii in Magniaco [Gall. Christ., l. c., instr. IX, X et XV.] ; ex qua tamen sola voce erui non posset tum ibi in locum Canonicorum jam monachos successisse [Cfr. Cangium Vo Abbatia et Abbas Canonicorum.] .
[21] [Summarium Vitæ.] Nunc exhibebo Syllogen historicam de S. Vincentio ejusque cultu, a R. D. Crosnier Pastore Donziacensi (Donzy) diœcesis Nivernensis, qui Vitas Sanctorum Nivernensium nondum editas idiomate gallico concinnavit, XII Julii 1849 benigne ad me missam. Coaluit hoc Summarium Vitæ ex antiquis Lectionibus Breviarii Nivernensis, et ex monumentis quibusdam, quæ idem D. Crosnier ad conscribendas suas Vitas Sanctorum collegit. Ejus verba hic latina facio: XIII Martii S. Vincentius de Magniaco presbyter. — Colit hac die Nivernensis Ecclesia presbyterum sanctum, cujus vita abscondita fuit in Domino. Functus est ecclesiastico ministerio in vico Magniaco juxta viam quæ Parisiis Lugdunum ducit, ibique adeo emicuit modesta ejus virtus, ut sanctitatis memoria in traditione populari ad hunc usque diem perennaverit. Via quædam, quæ ad ecclesiam ducit et in qua S. Vincentius, ut animum a ministerio defatigatum recrearet, sæpius orando deambulasse fertur, adhuc “Via Sancti” nuncupatur. Beatam mortem sortitus circa medium sæculum septimum, in crypta ecclesiæ S. Nazarii de Magniaco sepultus est.
[22] [Miracula et] Cultus S. Vincentii. — Mirabilis Deus in Sanctis qui unicuique suam gloriam destinat, vel inter ipsos homines in his terris obtinendam. Quo magis eorum vita ac virtutes absconditæ fuere, eo magis in exaltandis eorumdem meritis sibi complacet. Concurrunt ob famam miraculorum ad sepulcra dives et pauper, et humiles preces simul fundunt; accedunt ipsi reges ut sibi propitios efficiant aulicos Regis cœlestis. Ita etiam Vincentii sanctitas præclaris patefacta est miraculis, ad quorum famam populi ad ecclesiam, pretiosis lipsanis ipsius divitem, accurrerunt.
[23] [Cultus.] Anno 858 Carolus Calvus, cum a fratre suo Ludovico Germanico graviter premeretur, ab exercitu derelictus, in agrum Nivernensem confugit, cumque didicisset quantum Sanctus presbyter Vincentius apud Deum intercessione valeret. Magniacum se contulit ut ejus opem imploraret. Illic coram Sancti tumulo in genua provolutus, votum nuncupavit splendidis donis ecclesiam de Magniaco ditandi “si per ejus intercessionem tranquillæ prosperitati restitueretur”. Exaudita est ejus postulatio: (victoriam obtinuit ineunte anno 859. Supra n. 17) et anno eodem quod voverat complevit. Bona, quibus ecclesia de Magniaco a vicinis nonnullis proceribus spoliata fuerat, restitui jussit, novaque addidit in sustentationem clericorum qui eidem ecclesiæ deserviebant. Anno 867 Adelardus presbyter de Magniaco in synodo Suessionensi (lege: Trecensi. Supra n. 20) confirmationem obtinuit privilegiorum, a Carolo Calvo in gratiam ecclesiæ suæ concessorum, cui confirmationi Abbo II, Nivernensis episcopus, subscripsit.
[24] [Reliquiæ.] Ecclesiæ S. Vincentii de Magniaco deserviebant tum temporis canonici, in eaque splendidum altare in ejusdem Sancti honorem erectum, usque ad magnam subversionem ab anno 1793 inchoatam perstitit. Os quoddam ex Sancti brachio asservabatur olim Niverni, in thesauro ecclesiæ cathedralis. Ita fert instrumentum sæculi XIII, in quo additur inclusum id fuisse in theca argentea gemnis adornata. Anno 1715 qui altare S. Lazari diruebant, aliud os invenerunt cum hac inscriptione: Os S. Vincentii de Magniaco. Ignoratur autem quo hæc sacræ reliquiæ devenerint, sed verisimile est eas similiter in luctuosa commotione exeuntis ultimi sæculi interiisse. Præcipua vero pars corporis quæ in ecclesia Magniacensi servabatur, jam olim evanuerat, quum constet initio jam sæculi decimi octavi loci homines, quid de ea factum fuisset, ignorasse.
[Annotata]
* Emans.
* Oissel.
* patruo.
* Pontion.
* Queudes pres Sezanne, et environs.
* Sens.
* Brienne-le-Chateau.
* Troies.
* Attigni.
* Arches sur la Meuse.
DE SS. ETHELREDO ET ETHELBERTO FRATRIBUS AC MARTYRIBUS IN ANGLIA.
AN. DCLXX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Ethelredus, Martyr Eastreiæ in Anglia (S.)
Ethelbertus, Martyr Eastreiæ in Anglia (S.)
E. C.
§ I. SS. Ethelredus et Ethelbertus pronepotes S. Ethelberti, qui Cantii primus rex Christianus fuit. Eorumdem genealogia stabilitur.
[Actorum compendium.] Inter familias regias Heptarchiæ Anglo-Saxonicæ, post annuntiatum sibi Evangelium a S. Augustino Anglorum apostolo, multi primitias spiritus accipientes pietate et miraculis etiam ita emicuere, ut merito cœlitibus sint adscripti. Plerorumque Vita, ut latius infra patebit, in Opere nostro jam data est. Hodie in fastis memorantur ob translationem aliquam reliquiarum, Sancti Martyres Ethelredus et Ethelbertus, filii Ermenredi, cujus pater Edbaldus rex Cantii fuit sive Cantuariorum, secundus nempe a suscepta fide. Edbaldo successit Ermenredi frater Ercombertus, qui tamen natu minor dicitur, ita disponente patre [Infra in Actis, n. 2.] . Is, post regnum annorum 24, vita functus est, teste Beda, anno 664, eodem mense ac die quo Deusdedit sextus ecclesiæ Dorovernensis episcopus, sceptrumque reliquit Egberto filio, quod ille per annos novem gessisse fertur [Beda, lib. IV, cap. I; Malmesb. Reg. lib. I, fol. 4 et seq. Edit. Savilii.] . Egberto regnante, cum in innocentia et virtutum exercitio ejus consobrini Ethelredus et Ethelbertus adolescerent, is sibi de regni successione timens, a perverso quodam ministro suo, nomine Thunre, consanguineos occidi passus est. Horum tumulus mox insigni miraculo patefactus fertur, cumque alia aliis succederent, ut Martyres habiti sunt, cultus accessit ac translatio duplex intervenit.
[2] [Martyrum genealogia] Antequam hæc singula ex Anglicanæ historiæ scriptoribus comprobentur, placet ex Actis brevioribus quæ manuscripta habemus, iisdem scilicet quæ in Nova Legenda edidit Capgravius, quocum nostra contulimus, placet, inquam, inde Martyrum genealogiam in extenso exhibere. Quo vero planior fiat Commentarii nostri lectio, ad latus ponimus seriem regum Cantii et Mercii eorumque progeniem in quam sat fuse olim inquisivit Henschenius noster [Ad vit. S. Ermenildæ, t. II Februarii, p. 286; et S. Ethelberti, t. III Febr., p. 470.] . Hæc autem proponimus in duabus tabellis, non multum discrepantibus ab amplioribus, quæ ad calcem t. I Historiæ Anglicanæ Pauli Rapin de Thoyras edit. 1749 excusæ sunt; hac lege ut ea tantum hic depromamus, quæ cum præsentibus Actis nectuntur, et ut Sanctis diem cultus adjiciamus ad quem de eis in opere nostro dictum est, aut in posterum dicendum. De Sanctis Cantii plura insuper indicamus in Appendice ad hæc Acta.
[3] [exponitur.] En modo prædictæ Passionis SS. Martyrum Ethelredi et Ethelbrecti fratrum proœmium genealogicum: Edbaldus rex Cantiæ filius Ethelberti, per S. Augustinum ad fidem conversi, ex uxore. sua filia regis Francorum nomine Emma genuit duos filios Ermenredum et Ercombertum, et unicam filiam nomine Eanswidam * virginem sanctam, quæ in monasterio de Folckstan, quod ipsa construxerat, sepulta est. Mortuo autem Edbaldo successit filius ejus Ercombertus, qui sororem Sanctæ Etheldredæ, Sexburgam nomine, duxit in uxorem, ex qua genuit filium nomine Egbertum, duasque virgines sanctas Erkengotham et Ermenildam. Ermenredus vero frater Ercomberti ex Oslana uxore sua Sanctos Ethelredum et Ethelbrectum *, quatuorque filias Dompnenam *, Ermenburgam, Etheldritham * et Ermengitham procreavit. Tradita est autem Dompnena Merwaldo filio Pendæ regis Merciorum in uxorem, qui genuit ex ea Sanctas virgines Mildredam *, Milburgam et Milgitham, Sanctumque puerum Merefinum, qui dum adhuc pueriles gereret annos ex hac luce ad Deum migravit. Hæc apprime consonant cum serie genealogica quæ legitur initio Vitæ S. Wereburgæ [T. 1 Febr., p. 386.] a diligentissimo Goscelino monacho conscriptœ, cujus laudes prosequitur Guil. Malmesburiensis lib. IV de Gestis Regum in fine. Similis genealogica deductio legitur in Chronico Guilielmi Thorne [Ap. Twysden, X scriptt., col. 1905 et seqq.] ibique ad annum 1262 occasione S. Mildredæ inserta fuit Passio SS. Ethelredi et Ethelberti; sed quæ ad hos spectant aliaque ex dicto Thornii Chronico edidit Sollerius in Commentario de S. Mildreda ad XIII Julii [Act. SS., t. III Jul., p. 512 et seqq., n. 14, 4 et 5.] .
[4] [Emma, eorum avia, Chlotarii II filia fuit;] Porro in præmisso Passionis fragmento primum consideranda venit Emma, uxor Edbaldi, quæ et regis Francorum filia dicitur. Indubium quidem est eam e rege quodam Francorum natam esse, quum præter Passionis illius et Thornii testimonium, habeamus Guilielmum Malmesburiensem [De Gest. Reg. Angl., lib. I, p. 10.] maximi nominis chronographum consentientem, adeoque subscriptionem ipsius Emmæ in diplomate a Thornio relato [Ap. Twysden, col. 2125. Cfr de hoc diplomate Gebhardus, Reges Franc. Merovingici, p. 110 et seq.] : Ego Emma Francorum regis filia et regina Edbaldi copula vexillo adorandæ crucis armavi. Sed quæritur cujus regis esset filia. Theodeberti regis Austrasiæ, respondet Alfordus [Annal. Eccles. Angl. ad an. 640, n. 2.] ; idemque repetunt scriptores Novi Monastici Anglicani [T. I, p. 120.] . Sed quum Emmæ pater Francorum rex dicatur, non vero Austrasiæ, sensit Cointius [Annal. Eccles. Franc. ad an. 628, n. 10, t. 2. p. 794.] Clotharium II totius Franciæ regem indicari. Quod jam firmaverat Valesius [Rerum Francic., t. III, p. 74.] : Postea, inquiens, cum vetus quoddam Chronicum evolverem, in eo, quod pridem animadverteram, disertis verbis scriptum reperi “Eadbaldo in regnum successisse filium Earcumbertum, ex Emma Lotharii II Francorum regis filia susceptum.” Cui sententiæ calculum suum adjecit solertissimus Gebhardus [Reges Merov., p. 109 et seqq.] . Atque hæc de avia SS. Ethelredi et Ethelberti.
[5] [mater fuit Oslava, pater Ermenredus, Edbaldi regis filius.] Mater vocatur in Passione et alibi [Gulielm. Thornii Chronic. ap. Twysden Scriptt. X, col. 1906 et Monast. Angl., t. I, p. 447.] Oslana; sed verum nomen videtur Oslava, quo appellatur a biographo S. Wereburgæ [Act. SS., t. I Februr., p. 384 et seq.] , quem doctissimum monachum Goscelinum esse non infeliciter demonstrare conatus est Henschenius [Ibid. Cfr Tanneri Biblioth. Britannica, Vo Gotzelinus.] ; similiter a Wigorniensi ad calcem Chronici in Genealogia regum Cantuariorum; et ita alibi passim. Adversus Ermenredum machinam movit Lewisius [History of the isle of Tenet, ap. Monastic. Angl., t. I, p. 447.] . Quum enim incurrisset in scriptionem cujusdam Thornii insula Thaneto oriundi et S. Augustini Cantuariæ monachi (diversi tamen, ut videtur, a vulgato Guilielmo Thornio), ibique reperisset Ermenredum Cantii regem dici, et inter Cantii reges nullus ei occurreret Ermenredus, latius progressus ipsius Ermenredi existentiam in dubium vocavit, seu potius negavit omnino. Sed quid? Quoniam fors erravit Thornius in appellando Ermenredo rege, an propterea ipse Ermenredus negandus est? Dari potest illud, hoc nequaquam; quia certissima præsto sunt documenta. Imprimis habemus testimonium Chronologiæ Anglosaxonicæ, quod unum ex optimis post Historiam ecclesiasticam Bedæ de vetustis rebus Anglicanis monumentis est. In eo autem ad annum 640 legimus [Bede's eccl. hist. and the Anglo-Saxon Chron., p. 319. Edit. Giles.] : Hoc anno Eadbald, rex Cantuariorum, obiit et viginti quinque annos regnarat. Habebat duos filios, Ermenred et Earconbert, et Earconbert regnavit ibidem post patrem suum. Evertit omnem in regno suo idololatriam et primus regum Anglorum stabilivit jejunium paschale. Filia ejus appellabatur Earcongota, sancta et mirabilis femina, cujus mater erat Sexberga, filia Annæ, regis Anglorum Orientalium. Et Ermenred genuit duos filios, qui postea a Thunner fuere martyrizati. Guilielmus Malmesburiensis similiter, cujus quanta sit in rebus historicis Anglicanis auctoritas fugit neminem, non uno in loco de stirpe regia SS. Martyrum meminit; et quidem libro 2 de Gestis regum [Fol. 47, edit. Savilii 1696.] hæc habet: Egbertus rex Cantuariorum, filius Ercomberti … habuit cognatos juvenes, vicino consanguinitatis gradu lineam regum contingentes, Ethelredum et Ethelbrithum, FILIOS scilicet Ermenredi patrui sui. His facile plures alii adderentur chronographi, idem docentes.
[6] [Habuere quatuor sorores, ex quibus ea quæ fundavit] Sorores SS. Martyrum appellantur in Passione Dompnena, seu Dompneva, Ermenburga, Etheldritha et Ermengitha; a Goscelino in Vita S. Wereburgæ [Act. SS., t. I Febr., p. 384.] Domneva, Ærmenberga, Ærmenburga et Ærmengida; et utrobique Domneva dicitur uxor Merewaldi et mater SS. VV. Mildburgæ, Mildridæ et Milgithæ, necnon S. Merevini, qui ad Sanctos Innocentes a baptismate raptus est parvulus. Sed alia habet Wigorniensis in Chronico ad annum 675, Merewaldum memorans, qui in Occidentali plaga Merciorum regnum tenuit; cui, inquit [Ibid., t. III Feb., p. 389.] , regina sua Sancta Ermenburga, regis Ermenredi filia peperit tres filias, Sanctam videlicet Milburgam, Sanctam Mildritham et Sanctam Milgitham unumque filium eximiæ sanctitatis puerum; et iterum ad calcem Chronici in Genealogia regum Cantuariorum reguli Ermenredi et Oslavæ filias memorat Ermenbergam, quæ fuit regina Merewaldi regis West-Anglorum; Sanctam Ermenburgam, Sanctam Ætheldritham et Sanctam Ermengitham; item Malmesburiensis cap. IV libri I de Gestis Regum: Merewaldus Ermenburgam filiam Ermenredi, fratris ejusdem Ercomberti, uxorem habuit: suscepit ex ea tres filias. Quapropter admittendum videtur, primo SS. Martyribus quatuor fuisse sorores, quem numerum plerique chronographi expressis verbis indicant; deinde inter has fuisse Ætheldritham, Ermengitham, et tertiam nomine Ermenbergam aut Ermenburgam. Sed quæritur quodnam quartæ esset nomen; quæ res eo proprius ad nos pertinet quod hæc ipsa soror ratione SS. Martyrum ejus fratrum monasterium condiderit.
[7] [monasterium Thanetense, simul Ermenburga et Domneva dicta fuisse videtur.] Proponi autem possent de ejus nomine tres sententiæ: prima statuens genuinum ejus nomen fuisse Domnevam et hæc, præter testimonium Passionis SS. Ethelredi et Ethelberti, necnon Goscelini monachi, pro se habet Henrici Huntingdonensis auctoritatem, Vitam ineditam S. Milburgæ, veterem tabellam geographicam insulæ Thaneti, quæ in opere nostro [T. III Julii, p. 513.] cum Vita S. Mildredæ recusa est et in qua juxta effigiem monasterii hæc leguntur: Istud monasterium de S. Maria fundavit Domneva; et demum diploma S. Eduardi confessoris, de quo plura inferius. Hæc testimonia jam expendit Henschenius ad Vitam S. Milburgæ, Domnevæ filiæ [T. III Febr., p. 389.] . Secunda sententia niti posset Wigorniensis et Malmesburiensis auctoritate, et statueret eam Ermenbergam seu Ermenburgam dictam fuisse. Tertia demum contendit eam prius appellatam fuisse Ermenbergam seu Ermenburgam; postquam vero abbatissa facta est ei accessisse cognomen Domnevam, quod paulatim quasi proprium nomen factum sit; atque hi qui ita sentiant tueri se possunt utriusque præcedentis opinionis momentis, atque hoc Annalistæ Monasterii S. Augustini annotato [Ap. Lewis, Hist. of Tenet, p. 57; cfr Monast. Anglic. nov., t. I, p. 447.] : Nota quod Dompneva, quæ alio nomine dicitur Ermenburga, postquam sanctimoniali habitu professa fuerat, Æbba a regibus et magnatibus notabatur. Similiter Simeon Dunelmensis [Infra in Actis, n. 12.] et Guilielmus Thornius [T. III Julii, p. 515, n. 13; et Twysden, col. 1906.] aperte tradunt eam binominem fuisse, seu Ermenburgam dictam et Domnevam; quin etiam Thornius eam trinominem facit, scribens de Eabba abbatissa de Menstre, quæ præcessit beatam Mildredam [Ap. Twysden, col. 1770.] . Ex quibus hæc conficitur argumentatio: quum titulus Domni et Domnæ monachis et monachabus, maxime tamen abbatibus et abbatissis adhæresceret [Cangius Vo Domnus et Domina.] , quæ dicebatur Æbba, dicta sit oportet in communi sermone Domna-Æbba, seu (maxime fere apud Anglos) Dompna-Æbba; unde facili deflexione ortum sit Dompneva seu Domneva. Non displicet hæc sententia, quantumvis hinc consequens fiat Ermenredo duas filias homonymas fere fuisse Ermenburgam et Ermenbergam; quod idem videtur esse nomen. Quum nihilominus veteres chronographi id admittere non dubitaverint, nullus nimium hanc urgeat difficultatem: adde et alia similia exempla de homonymis in una familia jam ab Henschenio [Act. SS., t. I Mart., p. 445, n. 17.] collecta fuisse. Vix est cur indicem errasse Malmesburiensem ad annum 654, quum Ermenburgam seu Domnevam, Merewaldi uxorem, sororem facit regis Egberti; corrigit enim ipse errorem hunc ad annum 676, ubi eam recte SS. Martyrum germanam asserit.
FRAGMENTUM GENEALOGICUM FAMILIÆ REGIÆ CANTII.
(Vide Commentar., pag. 90, num. 2).
FRAGMENTUM GENEALOGICUM FAMILIÆ REGIÆ MERCII.
[Annotata]
* Capg. Enstritham que in monasterio…
* Capg. Ethelbrictum cum i ubique.
* Capg. Dompnevam cum V ubique.
* Deest in Capg.
* Capg. Milb. Mild. Milg.
§ II. Narratur martyrium ex Actis brevioribus. Quo anno id contigerit. Fundatio monasterii Thanetensis S. Mildredæ.
[Relatio Martyrii] Audiamus nunc ex Ms. cujus genealogicam partem dedimus n. 1, ipsam martyrii relationem quæ immediate sequitur: Ethelredus siquidem et Ethelbrectus, post mortem parentum suorum adhuc puerili ætate constituti, regi Egberto, filio Ercomberti, ad educandum commendati sunt. Sed execrandus hostis omnis æquitatis inimicus iniquum quemdam nomine Thunnur contra infantulos livore invidiæ stimulavit, cui procurationem regni Egbertus impertivit: cumque idem sævissimus satelles beatos germanos sanctitate, industria ac virtute in dies proficere conspiceret, verens quod, si vita potirentur longiori, acceptiores illi regi haberentur, furore insaniæ contra eos acriter exarsit atque sedulo apud regem illos clanculo criminari accusareque solebat, simulque venenoso affirmans ore, quoniam si forte hac præsenti luce diu fruerentur, profecto ipsum natosque suos terreno suo privarent regno, interpellareque regem cœpit precibus fraudulentis, ut ipsos eum interimere sineret occulte. Rex autem, eo quod affinitatis ac sanguinis propinquitatis causa, eos non modicum diligeret, petitioni * suæ nec voluntati Deo detestabili ullo modo, conscientia scelus abhorrente, voluit consentire. Sed pessimus ille a cœpto desistere proposito, livore agitante, non valens, assidue regem crebris implorans flagitationibus, blandimento falsæ adulationis, ut suo annueret affectui, infestabat.
[9] [ex Actis brevioribus,] Tandem vero cum rex simulata voce se nolle prorsus scire respondit, novit ille crudelis carnifex, quid ageret. Confestim ut atra obtexit nebula noctem caligine, felices illos juvenes in loco qui Estrige dicitur, cruenta interemit nece, ac clam sub regia non destitit sepelire: et ecce instar flagrantis facis emicuit super Sanctos prolixæ immensæque lucis radius, qui per summum aulæ regiæ culmen, usque ad cœlum protendere visus est. Post gallicinium vero, rex a sopore evigilans surrexit, reseratoque ostio, foras egressus, vidit cominus jubar ipsius corusci fulgoris radiasse. Stupet (nec mirum) ingentique pavore concutitur: imperat mox accersiri ad se celerrime impiissimum satellitem Thunnur, quem minaci vultu sciscitabatur indignando, quidnam de suis adolescentulis * et propinquis actum foret. Quo tandem cuncta confitente, rex iram divinæ indignationis pro consensu tantæ iniquitatis admodum pertimescens, concito cogi imperat concilium episcoporum; et præsente archiepiscopo Theodoro inquirit, quid sibi optimum esset agendum. Timeo, inquit, et valde pertimesco ne injustam et debitam Domini iram pro tantæ iniquitatis consensu incurram. Nec enim de consensu necis eorum me excusare valeo. Et cuncta quæ de radio viderat referens, de consensu cunctorum pro domina Dompnena martyrum sorore quantocyus mittere non tardavit.
[10] Veniente itaque illa (ex Mercii scilicet regno) [et fundationis Cœnobii Thanetensis S. Mildredæ.] ante præsentiam regis, benigno voluntatis affectu concessit ei efficaciam mentis suæ pro mœroris afflictione quo afflicta erat præ germanorum suorum deletione. Elegit itaque secundum Dei * dispositionem pro eorum precio terram XL aratrorum, in loco qui appellatur Tenet: cumque amne transito ad locum pervenisset, ait rex: Quanti ruris partem pro nece fratrum tuorum affectas habere. Illa respondit: Non amplius expeto quam cerva mea suo cursu lustrare vult in eundo: asserens sic divinitus sibi insinuatum, ut tantum ad usum sumere deberet proprium, quantum perpeti * cursu cerva giraret. Agilis quippe cerva celerem ante eos agebat motum cursu directo, cujus vestigia cuncti sequentes donec ad locum Thumreslat * dictum deveniret: cujus loci vocabulum a maligno illo Thunnur sumsit exordium. Nam ille in loco illo, regi approprians, fraudulenta mente adulanter taliter * illum est affatus: Gloriose rex, quamdiu animalis hujus bruti gressum sequi non desinis? Et si hæc indocta fera omnem hanc circuire terram discurrendo satagit, num tu totam huic immoderatæ feminæ largiri moliaris? Vix verba complevit et ecce a tergo frendentis equi cecidit et fractis cervicibus exspiravit, ibique sepultus est. Super quem maximus lapidum exstructus est acervus, qui ab incolis usque hodie Thumnirlat * vocitatur.
[11] [Occisividentur Sancti inter annum 668 et 670,] Ut autem his aliqua lux affundatur, notemus ante omnia SS. Martyrum cædis tempus. Conveniunt chronographi omnes in tribuenda ea regi Egberto, qui, teste Beda [Hist. Eccles., lib. IV, cap. V.] , anno ab Incarnatione Domini sexcentesimo septuagesimo tertio mense Julio obiit, succedente in regnum fratre Lothere; adeoque occisi fuere ejus patrueles ante medium annum 673. Collocanda est similiter eorum mors post diem XIV Julii anni 664, quum idem Beda [Ibid., lib. IV, cap. 1.] scribat ad hunc annum: Deusdedit sextus Dorovernensis episcopus obiit pridie Idus Juliarum; sed et Erconbertus, rex Cantuariorum, eodem mense ac die defunctus, Egberto filio sedem regni reliquit, quam ille susceptam novem annos tenuit. Sed constringere licet illud spatium; ex Passione enim manifestum est S. Theodorum Cantuariæ sedisse, quum violentæ manus SS. Martyribus illatæ fuerunt; unde quum, teste iterum Beda [Ibid. loc. cit.] , post Deusdedit mortem cessarit non pauco tempore episcopatus, adeoque quum Theodorus [Ibid.. loc. cit.] ordinatus fuerit a Vitaliano papa anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo sexagesimo octavo sub die septimo Kalendarum Aprilium, Dominico; et ita una cum Hadriano sexto Kalendas Junias Britannias missus sit; sequitur SS. Ethelredi et Ethelberti mortem post medium annum 668 contigisse. Habemus et alium limitem ex Guilielmo Thorne, qui in Chronologia Augustiniensi ad annum 670 consignat fundationem monasterii de Menstre in Thaneto, quæ certo SS. Martyrum necem consecuta est. Nil nos morentur Dunelmensis et Westmonasteriensis, sibi in his continuo contradicentes idque supplicium simul ad tempora regis Egberti et archiepiscopi vel Adeodati vel Deusdedit referentes; quod forsan ex eo, quod Theodori vocabulum idem significet, ortum sit.
[12] [quum XV forte annos nati essent;] Prætereunda etiam non est SS. Ethelredi et Ethelberti ætas. In Passione dicuntur infantuli, adolescentuli, seu adolescentes; Westmonasteriensis vero ad annum 654 laudat eos quod post baptismatis regenerationem in innocentia et castitate voluntaria permanentes, morum honestatem humilitatis custodia munierunt; Guilielmus Thornius [Chronic. ap. Twysden, col. 1906 et ap. Monast. Anglic., t. I, p. 449.] , quum eos prius Ercomberto educandos traditos fuisse perhibeat, eo ipso eos saltem septennes, quum obierunt, facit quæ ætas potius augenda quam minuenda videtur propter ætatem sororis natu maximæ Domnevæ, quam circa annum 660 Merwaldo nuptui traditam fuisse ex Beda [Hist. Eccl., lib. II, cap. IX.] ostendit Henschenius [T. III Febr., p. 390.] , et quæ anno 670, quum Thanetense monasterium condidit, plures jam viro suo pepererat liberos [Vide supra, n. 2.] . Quibus accedit SS. Martyres regis Egberti consobrinos fuisse. Quocirca ego facile crederem eos ad annum saltem XV ætatis devenisse. Ad hæc si quæratur quid sentiendum de Thornii asserto, qui eos Ercomberto educandos concreditos affirmat, dum tamen in Passione Egberto traditi dicantur, quid respondeam nescio; cum Passione tamen convenit Simeon Dunelmensis. Cæterum plena est hæc historia rebus dubiis: atque inter has potissimum forte locum tenet quæstio de causa cædis SS. Ethelredi et Ethelberti; ad quam, reliquis missis, jam accedimus.
[13] [hujus cædis causa, licet nesciatur an pater regno potitus sit,] Narrat itaque Dunelmensis [Vide infra in Actis, n. 2.] Ermenredum natu majorem Edbaldi filium fuisse, Ercombertum juniorem; quorum junior imperialis principatum regni, patre disponente, suscepit. Quæ omnino conferenda sunt cum his quæ num. 5 recitavimus ex Chronologia Saxonica. Beda Ermenredi mentionem non injicit, sed solum scribit [Hist. Eccles., lib. III, cap. VIII] : Anno Dominicæ Incarnationis sexcentesimo quadragesimo, Eadbaldus, rex Cantuariorum, transiens ex hac vita, Earconberto filio regni gubernacula reliquit; quæ ille suscepta viginti quatuor annis et aliquot mensibus nobilissime tenuit, seu usque ad XIV Julii anni 664. Westmonasteriensis ad annum 640 non nihil aliter habet: Eadbaldus, inquiens, rex Cantuariorum, tandem ex hac vita transiens, duos filios Ermenredum et Erconbertum regni temporalis reliquit hæredes; sed junior Erconbertus, callide regnum fratri surripiens, ILLUM REGNO PRIVAVIT. Aliter hæc etiam habet Guilielmus Thornius: Mortuus est Ermenredus, ait [Ap. Twysden, col. 1906.] , qui reliquit duos filios suos prædictos scilicet Ethelredum et Ethelbrythum fratri suo Ercumberto ut eos custodiret et cum adulti essent eisdem hereditatem suam fideliter resignaret, qui per tempus dum viveret, fratris desiderium adimplevit; obiit tamen ante legitimam puerorum ætatem die Sancti Deusdedit, et pueros prædictos Egbrito filio suo in hæreditatem regiam succedenti attentius commendavit sub forma et causa prædictis. Ex quibus sequeretur Ermenredum fuisse regem post Edbaldum, et Ercombertum ab Ermenredo filiorum suorum tutorem institutum fuisse; verumtamen ipse Thornius eodem in loco ipsum Ercombertum regem appellat ejusque uxorem Sexburgam reginam; qua appellatione nec Ermenredum, nec Oslavam dignatur. Florentius Wigorniensis æque dubius incedere videtur: ad annum 675 et in Chronici appendice [P. 573, edit. 1592.] regem et regulum appellat Ermenredum; sed de successione regum Cantii agens, cæteris in Ercomberto designando Edbaldi successore ad annum 640 consentit. Ranulphus Cestrensis ad annum 674 regem Cantiæ Ermenredum exhibet, idemque facit ille Thornius, quem sequitur Lewisius [Cfr Monast. Anglic. nov. t. I, p. 447.] . Quibus addendum, in hoc videri convenire omnes cruentas manus SS. Martyribus illatas fuisse, quod timor esset ne adulti regiam sibi vindicarent dignitatem; ex alia tamen parte eos a patre suo Ermenredo educandos commissos fuisse vel Ercomberto vel ejus filio Egberto; quæ paterna fiducia indicare videtur ad mortem Ermenredi usque bene inter eum et fraternum ejus genus convenisse.
[14] [timor fuit ne Cantii thronum aliquando captarent;] Quæ omnia quum ego considero, nescio quid statuendum sit; quoniam jus publicum Anglorum et Saxonum obscurum est valde. Sane in Heptarchia seu Octarchia jus quoddam electionis penes regnorum primores, et simul successionis, favens potius primogenito quam aliis fratribus aut cognatis, cernere est; et sæpissime tamen hic ordo non servatur. Occurrunt et exempla testamentariarum dispositionum, quibus reges pro libitu suo regna sua inter filios aut cognatos dispertiebantur. Ex qua juris instabilitate sæpe numero turbæ et cædes fædarunt Angliam. Atque hinc sane repeti posset causa SS. Ethelredi et Ethelberti necis. Verumtamen si Ermenredus eorum pater fratri juniori Ercomberto quacumque demum de causa postpositus fuisset, quomodo intelligeretur eum filios suos educandos tradidisse vel Ercomberto vel Egberto? Nil forsan planius est quam ut dicantur Ermenredus et Ercombertus æquo aut non multum dispare jure patri suo Edbaldo successisse; morientem autem Ermenredum filios suos concredidisse fratri suo Ercomberto vel ejus filio Egberto; Bedam porro, brevitatem in rebus civilibus enarrandis secutum, de uno Ercomberto mentionem injecisse, quod per hunc regnum transmissum fuerit, alia stirpe sublata; reliquos vero scriptores vel conatos esse res accommodare juri publico suorum temporum, quum unus natu maximus succederet, et propterea Ermenredo regni jura adscripsisse; vel, quum auctoritate Bedæ Ercombertum successorem Edbaldi exhibentis impedirentur, ad testamentarias dispositiones seu etiam malas artes confugisse.
[15] [facta est hæc cædes Eastrejæ, i. e. in villa regia Cantii;] Dicendum demum de cædis et primæ sepulturæ loco. Conveniunt chronographi omnes villam regiam fuisse, Easterige seu Eastrejam dictam. Sed ubi hæc villa sita fuerit dubium factum videtur, postquam scripsit Malmesburiensis lib. IV Pontificum: Locus erat sepulcri Sanctorum in Orientali Anglia, cujus nomen Eastreja. Verum quum Egbertus Cantuariorum rex, non vero Anglorum Orientalium esset, quærenda est ejus villa in Cantio, non in alio regno. Esterige itaque seu Eastreja Cantiæ vicus est prope Sandwichum; atque in errorem verisimilius duxit Malmesburiensem prima pars nominis East, quo Anglis Oriens designatur; verum Eastreja, etiam Estrey, Eastrege, Estry, aut Eastry dicta, auctore Richardo Kilburne [Topography of Kent, p. 89. Lond. 1659.] , nomen suum sortita est, ut distingueretur a Rye, alias West Rye in Sussexia.
[16] [pro weregeldo sorori data est pars insulæ Thaneli, cujus limites] Quum autem inter Anglos et Saxones, æque ac inter pristinos Germanos de quibus Tacitus [German., cap. XXI.] , homicidium lueretur certo armentorum ac pecorum numero, præstituta pecuniæ ratione, seu etiam agrorum quadam mensura; a qua lege nec ipsi reges (ut exempla produnt) immunes essent; Passio et chronographi, quos jam adduximus, tum etiam opusculum Saxonicum exeuntis sæculi decimi in Appendice excudendum, neci SS. Martyrum subjiciunt narrationem de compensatione seu Weregeldo, quod S. Domnevæ, sorori SS. Ethelredi et fratris natu maximæ, rex Egbertus solvit. Concilium episcoporum, quod, præsidente S. Theodoro, habitum adstruitur, nil forsan aliud est quam conventus duodecim virorum, qui ex lege vades se constituere debebant de solvendo Weregeldo. Quæ autem de cursu cervæ S. Domnevæ dicuntur hæc omnia fabulosa habeo, atque orta arbitror ex eo, quod, quum SS. Martyres ex regio sanguine essent, pro eorum nece solvendum erat, quod vocabatur dear-born, (ita scilicet ab occisorum nobilitate dicebatur Weregeldum,) quod pro cæde virorum, qui nobilitate ceorl superabant, præstandum esset. Porro quum deer Anglis sit cerva, quis non videat facile huic vocabulorum similitudini universam historiam superstrui potuisse? In opusculo Saxonico decimi sæculi jam dicto, quod Cantuariæ in Monasterio S. Augustini scriptum est, quodque Goscelinus et Guilielmus Thorne hujus monasterii monachi in Vitis Sanctorum et Historiis suis præ oculis habuerunt (ut ex Appendice ad hæc Acta manifestum fiet), in hoc opusculo, inquam, Martyrium SS. Ethelredi et Ethelberti narratur, aliaque quæ illud consecuta sunt, sed de cerva illa altum est silentium. Imo narratio ipsa talem historiolam non videtur pati, cum ibi rotunde dicatur Egbertum Domnevæ octoginta carrucatas terræ pro Weregeldo dedisse, ubi ipsa monasterium ædificavit, nempe in insula Thaneto. Adisis ipsam Appendiculam istam.
[17] [cursu cervæ designati,] Fateor tamen fabellam hanc temporibus Guilielmi Conquæstoris seu Normannorum antiquiorem esse. Reperitur enim in diplomate regio, quod supra num. 7 jam attigi, quodque Henschenius [T. III Febr., p. 389.] ex Thornii Chronico ad Eduardum III retulerat, licet ad S. Eduardum Confessorum pertinere, seu ex ejus ad Ælstanum abbatem S. Augustini Cantuariensis instrumento depromptum fuisse, e recentiori Monastici Anglicani editione [T. I, p. 450, Charta Edwardi Conf. dicti; cfr Charta præcedens Cnuti ad Aelstanum, et p. 121 Catalogus abbatum S. August.] manifestum fit. Placebit forte nonnullis hujus diplomatis testimonium præ oculis habuisse; eccum igitur: Ego etiam ejusdem regis Ethelberti stemmate ortus et regno ejus, Deo juvante, potitus, Thanatos insulam trado, quam Egbertus rex jure hæreditario concessit venerabili reginæ Domnevæ, matri scilicet Sanctæ Mildredæ, quantum cerva cursu suo lustraverat, pro interemptione duorum fratrum ejus Æthelredi atque Æthelberti, quos jussu ejusdem principis Deo odibilis Thimur (al. Thunur) iniqua morte stravit, quem mox cœlestis ultio terribiliter subsecuta est ipsum perimendo. Sed et omnes donationes … abbati Ælstano … attribuo; qui obiit anno 1047.
[18] [aliis admixtis fabulis, traduntur.] Quum autem hæc de cervæ cursu invaluisset historia, limiti agrorum monasterii S. Mildredæ et villæ Monkton datum est post Normannorum adventum nomen Deer's Course [Cfr Lewis, ap. Monast. Anglic. nov., t. I, p. 447.] , seu etiam S. Mildredæ aggeris, St Mildred's lynch, ut habet Camden [Britannia, t. I, p. 239, edit. Gough.] . Puteum Thuneri, seu Thunors-lef, in quo sepultus dicitur Thuner, seu etiam (ut nonnulli chronographi habent) quo vivus absorptus fuit, nil aliud est Lewisio [Loc. sup. cit.] quam cretæ fodina; quæ fors, quum exstrueretur monasterium, aperta fuit. Lewisii tempore ostendebatur etiam colliculus, ex quo rex currentem cervam cum S. Domneva vidisset: nil mirum, si vulgi ingenium in exornandis et explicandis fabulis attendatur. Concessi autem ab Egberto agri 10,000 acras capiebant, ut Camdenus habet [Loc. cit.] , ex sæpe dicto opusculo Saxonico octoginta carrucatas [De qua voce videsis Glossarium Cangii.] , ex Thornio [T. III Julii, p. 513, n. 6.] autem quadraginta octo aratra.
[Annotata]
* Capg. nec petitioni … nullo modo … noluit.
* Capg. adolescentibus.
* Capg. Deum.
* Capg. prepeti.
* Capg. Thurneslan.
* Capg. illum tal.
* Capg. Thumnirlan.
§ III. Translationes corporum in Wakering et dein Ramsejam. Cultus.
[Corporum translationes indicantur in Passione;] Prout jam vidimus, occisi feruntur SS. Ethelredus et Ethelbertus in loco dicto Estreja seu Eastry et sub regia sive sub regis palatio sepulti, adeoque, ut quidam habent chronographi, sub ipso regio throno. Eorumdem reliquiarum fata explicantur in Passione, in qua sequentia traduntur: Quam grata enim Deo eorum exstitit conversatio [patuit], cum post internecionem impiam, mundo eosdem tam micanti declaravit radio! ut undique notum foret, quantus in eis flagraret amor divinæ æquitatis, quos injusta feriit ultio cruenti tortoris. Tempore autem regis Ethelredi filii Edgari, ossa eorum apud monasterium de Ramseya * translata, usque in hodiernum diem requiescunt. Dum vero in priori monumento Martyres sancti quiescerent, crebris eos miraculis Dominus decorare dignatus est. Inter quæ latro quidam ovem cujusdam pauperis rapiens per cœmeterium, ubi Martyres quiescebant, transitum facit: et ecce continuo humi prostratus, ovem in manibus gestans, vitalem spiritum amisit. Insequente autem viro, cui furtum fuerat illatum, recepit proprium, dimittit reum, ultione Sanctorum Innocentium morte subitanea præventum. Facta est autem eorum translatio de loco Wiakering * dicto, ad cœnobium Ramseyæ *, XVI Calend. Novemb.
[20] [sepulta prius fuere Eastrejæ et ornata ecclesia;] Ex his habemus SS. Martyrum corpora prius Estrejæ sepulta, hinc translata fuisse in Wakering atque Ramsejam, tempore regis Ethelredi filii Edgari et quidem XVI Kal. Novembris; unde eorum festivitas præsenti adhæsit diei. Quæ omnia aliquantum explicanda sunt. Guilielmus Malmesburiensis, a quo translatio Wakeringensis ignorata fuit, quique arbitratus est SS. Martyres Estrejæ quievisse, donec Ramsejam deferrentur, scribit lib. II de Gestis Regum [Fol. 5. Edit. Savilii.] rudera, tumultuario cespite corporibus, scrobi profundæ a Thunre immersis, injecta, a vicinis effossa fuisse; fossamque ad speciem sepulcri directam, ecclesia super ædificata; et lib. IV de Pontificibus eadem repetit. Neque hæc ecclesiæ structura a vero videtur aliena; licet Simeon Dunelmensis et post eum Westmonasteriensis ad annum 654, Wakeringensem translationem temporibus Egberti innectant.
[21] [hinc translata fuere in Wakering medio sæculo IX;] Minoris enim auctoritatis hic est Dunelmensis, quum Deusdedit, ante Egberti tempora mortuum, huic celebritati velit interfuisse et quum sermonem faciat de famosissimo monasterio Wacrinensi, retro cujus aram principalem SS. Martyres sepulturæ decenti traditos asserit. Quis enim ferat Wakering dici monasterium et quidem famosissimum quum (ut modo videbimus) hinc delata fuerint Ramsejam sacra illa pignora, quod sat decora non videretur sepultura. Adde locum hunc vix uspiam obviam fieri, nuspiam vero tamquam monasterium. Inter possessiones prioratus de Bilech alias de Maldone in Essexia dicitur firma rectoria et inferius prodit etiam Wakeryng magna [Monast. Angl. nov. t. VI, p. 902.] , item in charta Edwardi I [Ibid., p. 901, n. b.] ; sed neutribi vestigium monasterii apparet. Ejus vero situs intelligitur ex Mappis, quas Richardus Gough Britanniæ Camdeni inserendas curavit. Jacent scilicet Lit Wakering et Great Wakering cum adjecta Lit Wakering hall in Essexia ad ostia Thamesis, infra Rochford prope mare ad paludes intra rivum Crouch et Thamesim. Quod ad Westmonasteriensem attinet, Theodorum quidem substituit Deusdedit; sed reliqua omnia Dunelmensis errata excepit, cæterum eum expilare solitus. Adde nullam videri causam, quare SS. Martyrum corpora extra Cantium tunc delata fuissent. Quocirca multo verisimilius videtur id factum propter metum Danorum, qui a sæculo septimo ad undecimum frequentissime Cantium deprædati sunt. Notum est celebre prælium, anno 851 prope Sandwichum adeoque prope Estrejam initum, in quo Dani a rege Ælthelstano cum ingenti strage devicti sunt. Simili itaque causæ adscripserim translationem Wakeringensem nostrorum Martyrum, non secus ac S. Milgithæ, eorum neptis, in fines Northumbrorum [T. III Feb., p. 389 d.] .
[22] [dein in novum Ramsejæ cœnobium,] Guilielmus Malmesburiensis translationem in Ramsejam sat fuse describit lib. IV Pontificum, ubi de Ramseja agit: Ramesiensis abbatiæ, inquit, fuit fundator Sanctus Oswaldus Eboracensis episcopus, cooperante Egelwino quodam, orientalium Anglorum comite; laudabili liberalitate utrique prædicabiles, sed maxime laïcus qui hoc loco, quod vidisset antistitem cujusdam principis inferias agentem, dulciter defixo in solum lumine, ingenue illacrymasse, adeo religione ipsius captus est ut ei omnia sua prona faceret. Sancto ergo favore propensus, cœnobium illud opulentissime construxit in palustri quadam uligine situm. Felix ibi, orientalium Anglorum episcopus primus de Seham, jussu comitis Egelwini asportatus jacet: sed et duo germani Egelredus et Egelbrithus, quos filios patrui sui Egbertus rex Cantuariorum in spem regni adolescere metuens, aliquandiu circa se habitos tandem ab aulæ frequentia removit, contuitum suum eis invidens. Accessit regiæ malignitati minister funestus nomine Thunre (quod tonitruum sonat) qui eos quotidianis deceptos basiis inter amplexus ipsos pugione confodit: interemptos scrobi profundæ et, ut fertur, sub ipso sedili regis immersit, ne quisquam ibi pueros quærendos putaret; quis enim eos ibi quæreret? Sed divinus ille oculus, quem arcana cordium non fallunt, tulit insontes in lucem, multas ibi largitus sanitatum copias, præterea terribili miraculo regem afficiens, ut eum supra sedentem afflaret incendium. Vicini ergo commoti, rudera illa tumultuario cespite corporibus injecta effodientes, basilicam eorum martyrio posuere. Ipse rex pœnitens cædis, sorori puerorum partem prægrandem insulæ Tanati ad monasterium delegavit ædificandum pro piaculo interfectoris et interfectorum. Quod cum consueta impudentia Thunre in pravum torqueret, subito telluris hiatu absorptus, videns et vivens intravit in infernum. Locus erat sepulchri Sanctorum in Orientali Anglia, cujus nomen Eastreia. Quapropter comes provinciæ Egelwinus de obscura levatos ecclesia, celebri pompa Rameseiam perduxit.
[23] [curantibus S. Oswaldo et Ailwino aldermanno,] Hanc narrationem fædari erroribus de Eastreja in Orientali Anglia posita et de omissa translatione Wakeringensi, quos alibi castigavimus, nullus non animadvertet. Placet itaque et hic adjicere narrationem alteram depromptam ex historia Ramsejensis monasterii, quam Gale [XV Scriptt. Oxoniæ, 1691, p. 405.] edidit: Præmisso titulo cap. XXV quod duos Martyres Æthelredum et Æthelbrithum Rameseiam transferri fecit Æthelwinus, hæc leguntur: Sub eadem tempestate duo gemelli fratres Æthelredus et Æthelbrithus, ex ingenuo antiquorum regum stemmate oriundi, et post obitum patris, cum ad debitam sibi aviti beneficio sanguinis succrescerent dignitatem, edaci cujusdam nebulonis livore innocenter jugulati, apud villam venerabilis Aldermanni, Wacheringe nomine, antiquitus habebantur in ecclesia consepulti. Quos cum pietas divina martyrii gloria sublimatos nonnullis signorum indiciis declarasset, visum est eidem Aldermanno minus eis ibidem honoris et reverentiæ, quam deceret, exhiberi; eorumque pignora fecit cum devotione condecenti Ramesiam transferri, ecclesiam ipsam et omnium donationum suarum consummationem duarum pretiosarum gemmarum illustratione perornans.
[24] [hujus cœnobii auctoribus] Ad quæ sequentia animadvertenda sunt: Ramsey, Ramesege, Ramesia, Rameseia etc. abbatia erat celeberrima in Huntingdonshire, cujus initia scriptoribus Novi Monastici Anglicani [T. II. p. 546.] potius ad annum 969, quam ad annum 986, ut alii habent, referenda videntur. Neque illa deserenda est sententia, quam omnino tenendam jam suaserat Henschenius [Acta SS., t. III Febr., p. 754.] , simul ostendens quinquennium exstruendis ædificiis insumptum fuisse et ecclesiam consecratam VI idus Novembris anni 974, die Dominica simul et octava Omnium Sanctorum. Hanc solemnitatem peregit S. Oswaldus Wigorniensis et dein Eboracensis episcopus, qui et Ailwino seu Æthelwino, aldermanno seu comiti aut duci Anglorum Orientalium, filioque Athelstani, halfkineg seu aldermanno aut semiregi totius Angliæ, consilium dederat hujus instituendi asceterii.
[25] [et anno 992 defunctis;] S. Oswaldus certo obiit indict. V, feria II, die XXIX Februarii anni 992, ut ex Wigorniensi tradit Henschenius [Ib., p. 749, n. 5.] , et ut etiam certius est ex Rogero de Hoveden, indicia temporis, inter se convenientissima, congerente [Scriptt. post Bedam, edit. 1596, fol. 245 b.] . Addit autem hic: Nec diu post excessum beati patris Oswaldi, egregiæ dux memoriæ Athelwinus Dei amicus defunctus est, et in Ramesege honorifice sepultus. Uni eidemque anno (sed male sequenti seu 993) illigat utriusque obitum Genealogia comitis Ailwini, reserens [Cfr. Monast. Angli. nov. t. II. p. 555.] : Anno DCCCCXCIII obiit Sanctus Oswaldus et eodem anno comes Ailwinus. Diem obitus Ailwini ex notitia de fundatione Abbatiæ Ramesiensis cognoscere licet, quamquam hic sex aberretur annis: Anno DCCCCXCVIII, ita ibi legitur [Ibid., t. VI, p. 554.] , de hac vita temporali transierunt ad æternam scilicet sanctus Oswaldus secundo Calendas Martii et dux prædictus octavo Calendas Maji, seu die XXIV Aprilis; quæ omnia annotare libuit, ut pateat fons erroris scriptorum Monastici Anglicani, qui S. Oswaldi et Ailwini obitum ad annum 998 referunt, licet ipsi postea (ubi de episcopis Eboracensibus) S. Oswaldi cœlestem natalem anno 992 statuant [Ibid., p. 1172.] .
[26] [unde hæc translatio facta videtur anno 986:] Ex his sequitur translationem SS. Martyrum factam esse inter annum 974 et 992. Tempus accuratius determinatur in Passione, ubi corpora Ramsejam translata dicuntur tempore regis Ethelredi, filii Edgari, et proin post mensem Aprilem anni 978, quo Ethelredus regni gubernacula suscepit. Sed aliter habet Malmesburiensis lib. II de Gestis Regum: Jacuere ibi, inquit [Fol. 49, edit. Savilii.] , usque ad tempus regis Edgari. Tunc enim a B. Oswaldo archiepiscopo Wigorniensi levata et ad cœnobium Ramesejæ deportata sunt. Ex qua die multis se miraculis manifestarunt, supplicum votis exorabiles; Edgarus porro obiit mense Junio anni 975. Dici itaque posset translationem factam occasione dedicationis Ramsejensis ecclesiæ; verum id non apparet, quoniam secus mentio certe facta fuisset hac de re in notitiis (quas plures habemus numero [Cfr Monast. Angl. nov., t. II, p. 554 et seqq. Vita brevior S. Oswaldi in Act. SS., t. III Febr. p. 753 et seq. Altera Vita auctore Eadmero, ap. Wharton, Anglia Sac., t. II, p. 191 et seqq., etc.] ) de hac templi consecratione. Adde in notitia de Fundatione Ramsejensi tradi consummationem omnium donationum Ailwini concessione SS. Martyrum corporum ornatam fuisse. Quas ob causas retulerim potius hanc translationem ad tempus Ethelredi regis, seu ad spatium temporis, quod inter annum 978 et 992 intercessit, adeoque verisimilius ad annum 986, quo dies XVII Octobris Dominica erat, littera Dominicali C.
[27] [anno 1192 ponuntur in novis feretris.] De honore, his pignoribus habito apud Ramsejam, pauca innotuerunt. Verumtamen in notitia de Abbatibus Ramesiensibus [Monast. Anglic. nov., t. II, p. 580.] hæc leguntur: Robertus Trianel factus fuit abbas anno MCLXXX… Tempore istius, scilicet anno MCXCII, ossa Sanctorum, Sancti Felicis, Ethelredi ac Ethelbrithi in feretris sunt collata. De illo S. Felice, Orientalium Anglorum episcopo primo, actum est in opere nostro ad diem VIII Martii [T. I Martii, p. 779.] ; ubi videre est ejus corpus Dumwico Thetfordiam, hinc Norwicum, post in Seham atque hinc demum (ut modo citata Ramesiensis Notitia [Monast. Anglic. nov., t. et p. citt.] habet) anno MXXVI Ramsejam delatam fuisse. Priusquam tamen in his novis feretris reponerentur SS. Martyrum corpora, his suus non deerat Ramsejæ honor. Henricus enim Huntingdonensis, qui ante medium sæculum XII claruit: Ramesyæ vero, ait, quæ super paludes sita est ex prædicto flumine (Use, quod supra dixerat per Buckingeham transire), progredientes et corpora et Vitas Adelredi et Edelberthi reperies; qui filii Ermenredi, filii Edbaldi regis Cantuariæ, clam martyrizati sunt et magno miraculo inventi. Ubi animadvertas jam tum Vitas seu potius Passionem SS. Martyrum exstitisse. Hæc ex codice membranaceo hic refero, siquidem liber ille nonus, in quo Huntingdonensis de Sanctis Angliæ tractat, numquam typis mandatus est; noti sunt octo ejus libri a Savilio editi, nec is ipse liber nonus ab eruditis ignoratur.
[28] [Memoria eorum in Martyrologiis;] Ad cultum etiam pertinent Martyrologiorum memoriæ. Ut elogium omittam quod Richardus Whitford edidit in Martyrologio Usuardino cum auctariis [The Martiloge of Englyssche after use of the Chryche of Salisbury, Londini 1526.] , brevem annuntiationem, quam Martyrologiis suis Anglicanis annorum 1608 et 1640 inseruit Joannes Wilson et in Catalogum suum generalem Ferrarius transtulit, aliamque longiorem quam Castellanus Martyrologio suo universali illevit, et similiter encomia, quæ in Martyrologio Anglicano [Memorial of ancient British piety.] sæculi præterlapsi et in Britannia Sancta Richardi Challoner reperire est; ut hæc, inquam, omnia omittam, satis fuerit hic exhibuisse, quæ codex Usuardinus Altempsianus, Wintoniæ olim conscriptus [Cfr. Sollerius, Martyrol. Usuardi, præf., p. LXIII.] , ad diem XVII Octobris Usuardo addidit: Apud Ramesiam in Anglia, translatio germanorum ac pretiosorum Martyrum Christi, Ethelredi atque Ethelbrithi, regia stirpe ortorum. Horum quidem corpora, nequiter necata ac furtim sub regali condita sede, nocte media lux clarior sole, per regiæ tectum aulæ cœlitus emissa, revelavit; non multo vero post necatorum (imo necem) eorum ad ipsius vesaniam et Martyrum gloriam declarandam terra vivum absorbuit et ad inferos transmisit.
[29] [quare colantur ut Martyres et SS. Innocentes.] Quod vero in hac aliisque martyrologicis annuntiationibus Martyres dicuntur, non secus ac apud plerosque quos supra adduximus scriptores, nemo mirabitur qui vel minimum veteres cognovit mores: sæpius enim olim martyrii laus tributa fuit viris, qui cum pietate injustam tulissent mortem; quum secundum præsentem loquendi modum martyrii vox mortem pro pietate aliave virtute Christiana susceptam significet [Cfr Benedictus XIV, de Canoniz. SS., lib. III, cap XVII.] . Res vero consideratione digna est non tantum Martyribus verum etiam Sanctis Innocentibus toties accenseri SS. Ethelbertum et Ethelredum, non secus ac S. Merevinum seu Merefinum, de quo numm. 3 et 6. Quocirca movebo quæstionem, quam tamen a me solvi non posse fatebor, an scilicet plura Sanctorum Innocentum corpora, quæ ab antiquo jam coluntur tempore, non sint exuviæ puerorum, qui prius obiverant quam baptismalis eorum gratia periculis objecta fuisset. Atque huc spectant etiam puerilia corpora, quæ in plurimorum Sanctorum sepulcris reperta fuerunt [Cfr Th. Pallu du Parc, Recueil des pièces relatives aux reliques de Saint Eutrope de Saintes, p. 38 et seqq.] . Quod si ad propositam quæstionem ajendum foret, nil superstitionis hic intercederet, quoniam hi pueri per gratiam sanctificantem omnino sancti sunt; unde et in ea Americæ meridionalis parte, quam vulgo Chili dicimus, tolerant episcopi puerulos mortuos exponi, eos orari et circum eorum cadavera, templa Spiritus Sancti per baptismum aliquando facta, thus cremari et alia cultus signa exhiberi [Voyage autour du monde sur la corvette la Coquille, par P. Lesson, t. I, p. 100 Bruxelles 1839.] . Sed hæc sciscitantis, non vero affirmantis more a me prolata iterum iterumque profiteor.
[30] [Acta edenda.] Superest ut qualiacumque SS. Martyrum Acta ex Simeone Dunelmensi edamus, qui Matthæo Westmonasteriensi, Guilielmo Malmesburiensi, Guilielmo Thornio aliisque præluxit. Floruit Simeon ante medium sæculum XII ejusque laudes fuse prosequitur Seldenus in præfatione de decem Scriptoribus ab Rogero Twysden editis. Absque dubio præ oculis habuit Passionem antiquiorem, quam quæ integra huic Commentario, licet per partes, inserta fuit. In hac enim de translatione Ramsejensi mentio fit, dum illam ignoravit ipse Simeon. Plura in commendationem horum Actorum indicanda non videntur.
[Annotata]
* Capg. Rameseia
* Capg. Wakering… Rameseiæ.
ACTA PROLIXIORA
Ex Simeone Dunelmensi, de gestis regum Anglorum; ap. Twysden, X scriptores.
Ethelredus, Martyr Eastreiæ in Anglia (S.)
Ethelbertus, Martyr Eastreiæ in Anglia (S.)
BHL Number: 2643
a
EX SIMEONE DUNELMENSI.
[1] [Genealogia regum Cantii,] Incipit Passio Sanctorum Ethelberti atque Ethelredi regiæ stirpis puerorum b. Anno ab incarnatione Dominica DCXVI qui est XXI ex quo sanctissimus Augustinus c cum sociis ad prædicandum missus est, Ethelbert rex Cantuariorum post regnum temporale, quod L et VI annis gloriosissime tenuerat, æterna cœlestis regni subiit gaudia d. Erat autem idem rex filius Irmirici, cujus pater Octa, cujus pater Oiric, cujus pater Hengest, qui cum filio suo Oisc a Wirtigerno rege invitatus Britanniam primus intravit, ut Beda e luculento describit sermone. Eadbaldus vero filius Ethelbyrthi regni gubernacula suscepit, qui genuit duos filios Eormenredum f atque Erconbyrhtum. Eadbaldus rex transiens ex hac vita, Erconberto sceptra dereliquit imperii. Hic primus regum Anglorum in toto regno suo idola relinqui ac destrui præcepit; simul et jejunium quadraginta dierum observari principali auctoritate jussit g, cui natus est filius nomine Ecgbertus. Natique sunt Eormenredo Ethelbertus atque Ethelredus; quorum vitam et passionis triumphum in exordio nostræ Historiæ placet inserere, et gloriam sanctitatis eorum demonstrare.
[2] [itemque SS. martyrum.] Erat namque rex Ethelbyrhtus perfectus in imperio gloriosæ potestatis, qui delectatus summopere verbis divinæ agnitionis, tinctus est baptismate salutis. Cujus studio vel sagaci auxilio ubique ecclesiarum Dei diffusus est status, et rerum suarum collatione, fidelium roboratus exstitit conventus. Unde regni monarchia solertissime pro sibi posse disposita, vocante (sequi enim inter omnia fecerat) justi remuneratoris Clementia, carnalibus privatur, et ad ardua ætheris cum Sanctis regnaturus sustollitur. Huic vero in regiminis sumministratione succedit filius Eadbaldus, sicut superius præfati sumus, de quo procreantur bini regalis stirpis filii, Eormenredus et Erconbyrhtus, quorum junior, imperialis principatum regni patre disponente h, suscepit. Post autem Erconbyrhti decessum, filius ipsius nomine Ecgbyrhtus illud potenter gubernavit. Eormenredus vero major absque imperii dominio in hujus caducalis vitæ permansit volubili stadio: cui justo ex justissima conjuge i nati sunt filii duo, qui nutriti in herili cœlestis regis palatio multimodis sunt ditati æternæ gloriæ munere regio, quorum unus onomate nituit Ethelredus, alter vero vocabulo fulsit Ethelbyrhtus.
[3] [Eorumdem ortus,] Namque in eorum natali sanctissimo, cuncti ut remur lætati sunt beatorum spirituum ordines in cœlo, quia quos in terris destinari conspiciebant, ipsos fortiores post hujus vitæ gravia certamina ad se redituros videbant. Gavisa est telluris sublimitas, se ornari sentiens duplicis doni gratia, et quia ex nimio multatur contrariorum infortunio, se semper inmeliorari tali subsidio. Gratulatur insuper et mater Sancta Ecclesia, dum sui tanto sponsi illustratur dotalicio quo et meritorum luce melius resplendeat, et semper in sanctioris rectissimum æquitatis culmen crescat. Hujus nempe præcellentis doctrinæ utero traditi, ut sine accuratis disciplinæ magistralis loquamur eloquentiis, primo omnium in serenissimo sanctæ meditationis illius sacrario k, nitido salutaris aquæ sunt abluti baptisterio, in cujus puri septem gradibus liquoris, septem sunt sortiti dona Spiritus Sancti l, episcopali benedictione perfusi, et sancto Crismate delibuti.
[4] [et innocens vita.] Quibus undique decentissime fulti, vivere studuerunt virgines et corpore sancto tenerrimi, septenis dierum curriculis, ut septem septies agmentatis et monade supposito, singularis in præsenti vita adquirerent fructum jubelei m, hoc est annum æternæ felicitatis. Hoc deinde insignium illustri cura virtutum duplicato corpore anima, post peractum vitæ cursum, fructum et caperent centesimum sacratissimis virginibus consecratum. Egregia namque insignes forma sanctitatis, aptissimis devincti caritatis radiis, cernuæ locupletes humilitatis officiis, inevincibilis ter beati patientiæ titulis, largis pro posse fungentes humilitatis studiis, indeficientis præcordialibus orationis compti privilegiis, et plurimis patris spirituum debriantur n bonitatum speculis. Quia ergo plantaria virtutum naturaliter eis insita pro nostra capacitate prælibavimus; nunc brevi notationis serie aggredi temptamus, qualiter ad gaudia cœlestis patriæ per coronam martyrii vocantur.
[5] [Regis Egberti impius minister Thunur.] Igitur utrisque eorum parentibus ab hujus vitæ miseria decedentibus cum adhuc juvenilis potirentur imbecillitate ætatis, Ecgberhto regi germano consobrino o suo sunt traditi, qualiter et solertis prudentiæ educarentur exercitiis, et humanæ infirmitatis sustentarentur solatiis. Talibus vero piorum conaminibus non defuere iniquæ venena jaculationis, quæ semper adversus filios Dei per filios diffidentiæ telis invidiæ armatur. In regali namque palatio homo quidam peccati et filius inventus est perditionis, membrum diaboli necnon domus Zabuli, qui sæculi vanis tumidus pompis, munificentiaque regali redimitus, nec Deum timebat, nec hominem reverebatur. Hic cum principe cum pro nimia ambitione honoris super omnes consiliis frueretur, tum pro fœtido humanæ levitatis favore in vanum tollebatur. Aman super Mardocheum ignicomis mortiferæ vexationis furiis stimulabatur, quibus ipse postmodum insperate vinctus suspenderetur. Vocabatur porro convenienti sibi nomine Thunur p, quod latina interpretatione sonat, tonitrus. Furiis namque teterrimorum spirituum morbidis indesinenter vexabatur, quorum horridis fragoribus in inferni tartarum demergeretur. Videns ergo felices, quos supra taxavimus q, vivere feliciter, sordidarum scabenti deturpatur meditationum prurigine, in cænoso mentis impiæ volutabro cœpit cogitare, quibus adinventionum ruderibus eos neci posset tradere. Unde canino dente apud plurimos aulicorum eorum præconia præsumebat rodere, vecordique in calumpnia, ipsorum duci talia proferre:
[6] [Hujus oratio ad regem.] Cum, rex serenissime, strenua mente, solerti opere, perspicacis sensus valetudine ac vigorabili tui potentatus lance, largissima regnorum tuæ majestati subjacentium sinuamina prudentissimo æquitatis disponantur libramine, est quam preciosum, ut non tantum stabili nunc virga regni * recte moderetur, sceptrumque orbis status gubernetur, quam pulcherrimæ tuæ propagini prospiciat incolume pacis decus. Non enim tantum tui cura sollicitationum nebulis agitareris, nisi clarissimorum tuæ dignitatis successurorum speciebus natorum optimis delectareris. Quapropter operæ precium ducimus, ut semita tranquillitatis eis prospera redimatur, quo et res publica ipsis successura nullo turbinum fluctu quatiatur, nullis discordiarum angoribus vacilletur. Cuncta eis bonis omnibus exuberans arrideat felicitas, lætitiæ pleniter inditis perseverabilis affluat jocunditas. Videre autem videor, ut magna hujus salubritatis oriatur penes te injuria, quia nutris cum diligentia qui aliquando sibi usurpare præsument tui regni fastigia, mutabuntque; diligenter eis exhibes talia, in tui tuorumque posterorum inutilia. Ex * assistentibus tuæ celsitudinis loquor Ethelredo et Ethelbyrhto tyrunculis, qui magis in augmento tuæ liberorumque crescunt dampnationis, quam cujuslibet tuæ provectionis. Ergo perquisita directi ominis scientiola, qua æqua promoveatur in eos rationis sententiola; consultum communis crederem esse utilitatis tuæ, ut aut eos in longinquum dirigi exilium jubeas regionis, aut citissime tradi mihi sinas jugulis.
[7] Rege hæc dissimulante, utraque se nolle denegante, illo tamen obnixe ut fieri permitteret stimulante, et hoc sæpius repetente, [Rege dissimulante, SS. fratres occiduntur.] dum tepide et non argute prohibuit, audaciæ temeritatem ut perderentur intulit. O quam subdola semper in insontes perfidorum calliditas! O quam inmitis fraudulentorum in innocentes sævicia! Nulla lenis gratiatissima r pietatis cura, non eis ulla mansuetudinis intersunt viscera. Sola quæ meditantur acerba, quæ portant venenis similia. Quid plura? Mortifera idem id se ipsum armatur pestifer turbo nequitia, qua absente regis præsentia manus nisus est extendere in Deo cernua Innocentium colla s. Hac igitur invidi persecutoris insectatione martyres Christi coronati sunt palma victoriæ et a Christo suscepti in prædio perennis vitæ lætantur cum angelis cœlestis patriæ. Pretiosa vero tantorum membra agonistarum jussit inhonestis subselliorum locis humo contegi regalium, credens latere diu cunctis quod peregerat, stupidæ commentum perversitatis, nequitia scelesti interemptoris. Porro nullo eis indulto fletus suspirio, nullo decem chordarum reboante officio, non hymnorum pulcherrimo Ambrosiano t titulo, nec Gregoriano potitis dulcis armoniæ organo u; non defuere summæ Deitatis tamen multiplicis virtutis exenia.
[8] [Columna lucis super tumulum.] Etenim intempesta noctis quiete visa est divinitus corusca super aulam palatii regis fulsisse luminis columpna x, quæ illustratione insolita plures turbavit ex regis familia. Dantesque fragorem clamoris in admiratione nimia, expergefactus est rex et hoc minime cognoscens surrexit a stratus sui cubiculo, et iter paravit ad nocturnales Matutinorum hymnos. Cum digressus a domo videt orbem, novi splendoris incanduisse albedine, cujus procreatio diffluebat præfato lucis mirabili solio. Enimvero tam recentis stupefactus intuitu, mentis agitari cœpit sollicitus rex cogitationibus, et ubi essent quos pridie præviderat, et de confabulatione perdendorum martyrum quam minister iniquitatis cum eo jamdudum habuerat, movebatur siquidem meditatione acerrima. Tunc celerrime ascito tanti criminis auctore, sciscitatur qua forent propinqui sui positi regionis longinquitate, quorum non fruebatur præsentiæ inclita pulchritudine. Iniquissimo sane surdas his punctionibus aures præbente carnifice, atque Caïn voce, superbo mentis supercilio se nescire turpiore grunniente, minaci vultu quippe ut perterritus divinæ claritatis luce, ei fertur talia inculcavisse:
[9] [Corpora reteguntur.] Tu mihi plurima de eis semper sermonicinatus es bonis contraria, tu de eorum exilio mala, tu de internecione nefaria, tu adversus eos multa mordebaris insania. Tibi pleniter enarrare nostræ solertiæ oportet, nequissime, qualiter inveniantur quos gravi insectabaris odii zelo, corrupta mente. Ad hæc ille furcifer sentina malitiæ fœtidus: Sub tuæ, inquit, mortua eorum jacent cadavera loco sedis domus. Princeps quid ageret? Perculsus namque timoris ingenti turbine, quia in parte torquebatur mordaci macula alis conscientiæ, dum fortiter non restitit bonitatis hosti, et quia vindicare nequibat, quod peractum injuste fuerat, stupens inhærebat, inquantumque poterat, pœnitebat. Aurora itaque diei terris illucescente, convocatis quibus ad præsens innitebatur comitibus, regnique sui principibus cum episcopis, in quibus supereminebat archipræsul Dorovernensis y multæ beatitatis vir, vocabulo Deusdedit z, ad locum præfatorum Innocentum concitus pergit, terram suffossorio aa avellit, corporaque sanctissima indecenter jugulata ac inhoneste condita detegit. Heu quam surda aure constitit si non flevit, cum filios avunculi sui innocentes, perditos conspexit! Heu quam ferreo usus est pectore si dum propinquos carnis suæ felici sanguinis vidit tinctos rubore, non tangitur cordis dolore! Heu quam gravi lacrimarum potuit suffundi imbre, dum tantæ nobilitatis flores inclitos, tam futili vidit traditos sepulturæ!
[10] [Eorumdem translatio.] Igitur cum hominum exequiis, etiam non defuerunt magnalia perpetuæ Deitatis. Coronatos namque in regni æternitatis solio, etiam hic visitare dignatur miro potentiæ suæ miraculo. Talia gerebantur in villa regali quæ vulgari dicitur Easterige bb pronunciatione. Cum ergo Sanctorum preciosissima Innocentum corpora terræ secreto forent superstatuta feretro, propositum est ut delata in urbem Cantiæ Christi sepelirentur monasterio cc; et moveri non quiverunt ab illo in quo statuta fuerant loco. Propositum est ut ad S. Augustini ferrentur ecclesiam, siquidem levari nequiverunt. Ad plurima quoque et honorabilia portare decreverunt loca et tumbis appositarum manuum deficiebant brachia. Tandem salubri reperto consilio, ut ad famosissimum gestarentur monasterium Wacrinense dd vocitatum, tam citissimæ agilitatis insperato levantur officio ut nihil oneris videretur in gestamine diu desiderato. Quo cum perventum fuisset, cum pulcherrimis hymnorum cantilenis, lenibusque psalmorum melodiis, multis resonantibus choris et jubilationum cymbalis suscipiuntur tradunturque principalem retro aram, sepulturæ decenti. Hic multis annorum curriculis ee eis positis, excelsus Dominus qui humilia respicit et alta a longe cognoscit, eos creberrimis ditare miraculis voluit, de quibus duo posterorum notitiæ nunc propalare præsenti sermone (statuo).
[11] [Ovis raptor plectitur.] Accidit ut quidam alterius bonis cæcatus, ovem cujusdam pauperis tolleret secretius, quam gestans in humeris, ligatis pedibus, deferre gliscebat, secus arcisterium ff Sanctorum Martyrum, sed non potuit. Portari ibidem potuit sed de hinc vehi non valuit. Reus itaque hujus sceleris continuo frustratur fletu vitali, prosterniturque mortuus humi, ovem viventem habens in manibus, eo insequente cui furtum fuerat illatum. Recipit innocens proprium, dimittit reum, morte præventum subitanea, sanctorum ultione Innocentum. Continuo currens ad ædituum sciscitatur si peremerit latronem illum: a nullo mortali didicit jugulatum. Acceptaque licentia reportandi quod suum fuerat, lætus et hilaris revertitur in sua, Deo ac Sanctis ejus multas gratias agens.
[12] [Accersitur martyrum soror.] Igitur quoniam passiones Sanctorum Martyrum prout potuimus strictim prælibavimus, restat quomodo divina ultio super iniquissimum judicem, piissimæ necis eorum auctorem, pervenerit, breviter tangamus. Fuerat eis ex paterno maternoque soror procreata semine Eormenburga vel Domneva gg nomine, quam habebat in conjugium copulationis legitimæ rex Merciorum Mearwaldus nomine, quam Ecgberhtus rex ad se misso legationis suæ gerulo disposuit vocare. Quæ veniens suscipitur ab omnibus primatibus illius regionis, uti dignum erat, honorabili perspicuæ ambitionis dignitate. Decernens itaque eam honorare, ut quodcumque vellet honestatis sibi competentis in potestatis suæ ditione rogaret, et sine mora acciperet, sancta mulier humili responsione subinfert, ut tantum terræ illi concederet quantum cerva, quam sibi nutrierat, in una die divino instinctu pede peragraret.
[13] Rex vero gratanter continuo jubet in crastinum præparari comitum agmen, [Qua occasione carnifex pœnas dederit.] quo fretus, navibus ad insulam Tenet dictam, faceret callem. Quo positi ipsaque cum cerva insulam navigio ingressa, viam cerva lustrandi accepit a principeque et Christi famula cum plebe militari insequitur equis. Jam ex parte quam plurima circumita, nefandus carnifex turbatur invidia, et quasi pro fidelitate regis cui nihil remanere videbatur ex ipsius vastitate amena, cœpit quasi in viis ejus compatiens garrire talia: Cum cuncta peragas perspicaciæ prudentiæ gubernaculo, quare hoc brutum animal sicut aliquid magni gerat sequeris incessu devotissimo? His dictis, Deitatis summus perculsus jaculis, ex sonipede ruit. Continuo suscipitur cum armis equoque nimis nimiumque infelix Thunor nova terræ hiatu, ac nimio terrore rex cum omnibus suis commilitonibus correptus, operiri concite jubet horrendo lapidum acervo ipsius corpus anima perenni servata incendio, baratri cœnosis ignibus, de quibus dictum est pœnis: transibunt animæ de pœnis nivium ad calorem nimium. [Job. XXIV 19.] Qui locus a transeuntibus Thunerhleap hh vocatur talique vocabulo potitur. Talibus stupidæ mortis officiis insano lanista utente, ac pro deliciis tormentorum pœnas luente, prædicta fera quantum voluntas concessit, eis comitantibus iter fecit; et sic gradum fixit mirantibus cunctis. Rex quod spoponderat, viso territus miraculo fecit, manu propria formavit, sicque domum rediit.
[14] [Cœnobium Thanetense B. M. V. in memoriam Martyrum.] Mulier vero sanctæ virtutis amica ac Deo valde electa, in hac insula ecclesiam almæ Dei genitricis Mariæ perpetuæ Virginis in memoria Innocentum Christi Martyrum fratrum suorum constituit filiamque suam bonæ indolis virginem Mildrydam ii appellatam, ecclesiasticis, in transmarinis partibus, disciplinis eruditam postmodum ibi constituit, cum septuaginta sanctimonialibus a sancto archiepiscopo Deusdedit consecratis, inibique congregavit. Ibi ergo beatæ genitrix Mildrithæ post excursum plurimorum annorum, post exhibitionem bonarum virtutum, post ædificationem plurimarum mentium virorum et Virginum quas in Christo confortavit cum lampade justitiæ a Christo meruit audire: “Surge, propera amica mea, veni de Libano veni coronaberis”. Cujus anima ad cœli deducta palatium, a Christo percipit immarcessibilia victoriæ dona, cum eo Sanctisque ejus regnatura in perenni gloria. Sane in monasterii regimine succedit inclita ejus soboles, quam educaverat decentissime, nobilis et in Christi servicio non deficiens Mildrytha prædicta, sanctissima virgo multa fulgens miraculorum gratia.
ANNOTATA.
a Prolixiora quam illa quæ, quo facilius expenderentur, inserui Commentario nn. 3, 8, 9, 10 et 19. Et quidem quæ hic ex Simeone Dunelmensi recuduntur vere prolixa sunt, id est, ut vocabuli etymologiam sequar, laxa ac resoluta et sub multis verborum ambagibus vix plura facta quam breviora illa complectuntur. Attamen nomen scriptoris sibi præferunt, cum priora anonyma sint; compertum est etiam ex invicem non fluxisse, siquidem Simeon quædam adscripsit quæ in Actis brevioribus desiderantur et vicissim. Demum, licet more plurium medii ævi scriptorum verbosus sit, periphrasibus, sententiis similiter cadentibus aliisque quæ rhytmum sapiunt, utatur, tantus nitet in narratione animicandor, in stylo gratia, ut Simeon, in Historiæ epigraphe apud Twysden merito dictus videatur sanctæ et suavis memoriæ monachus. Id ipsum agnovit Lelandus qui eamdem historiam picta Simeonis prata nuncupat [In Præfat. Seldeni ap. Twysden. p. II.] . Porro orthographiam, ut ajunt, in qua editus est Simeon hic plerumque servavimus. Sententiæ fortassis nonnullæ occurrent, quarum sensus, propter exquisitam verborum collocationem non illico obvius erit; sed cum ex attenta lectione detegi possit, operæ pretium non est eidem declarando in his Annotatis immorari. Floruit Simeon Dunelmensis ante medium sæculum XII fuitque coævus Guilielmo Malmesburiensi, cujus inseruit Abbreviationes quasdam Historiæ suæ [Selden l. c., p. III.] .
b Hæc sunt prima verba Historiæ de Gestis regum Anglorum. Etenim Simeon a regibus Cantii incipit, iis omissis quæ commemoravit Beda, et ita in principio Historiæ martyrium istud referendum assumit. Protraxit Beda Historiam suam ecclesiasticam ad annum usque 731, martyrium vero, ut dictum est supra in Commentario n. 11, verisimilius contigit inter annum 668 et 670.
c Misit eum S. Gregorius anno 596, ut ex Beda docet Papebrochius in ejus Vita [T. VI Maji, p. 379.] . Si igitur annus596 missionis primus fuit, annus 616 hic recte missionis vicesimus primus dicitur. Alii Chronographi Angli, inter quos Guilielmus Thorne [Twysden, X script., col. 2229] , annos non a missione, sed ab adventu in Angliam computant, annus vero primus eisdem ille est qui adventum immediate sequitur nempe 598. Anno enim 597 S. Augustinum advenisse, atque eodem S. Ethelbertum Cantii regem suscepisse fidem demonstratum est olim in Opere nostro [T. I Jun., p. 494 et t. III Febr., p. 472.] .
d Die XXIV Februarii, ad quem ejus Vitam dedit Henschenius. Idem genealogiam S. Ethelberti vel Ethelbyrhti, quæ hic sequitur, notulis illustravit.
e Scilicet lib. I cap. 14 et 15.
f Eormenredus alias Ermenredus dicitur. Sic Ercombyrhtus, Erconbertus, Earconbertus nomen est unum et idem. De nominibus Saxonicis sat copiose disputat E. Gibson ad calcem Chronici Saxonici, aliique recentiores. Nobis satis fuerit Ethelredi et Ethelberti nomina hic paucis explicasse. Æthel initiale significat nobilis, egregius prorsus ut Germanicum adel, Belgicum edel et idem videtur significare Saxonicum ægel; beorht vero, briht, berht, byrht sive initialia, sive terminalia, significant clarus, splendidus, quod remansit in hodierno Anglico bright. Demum vox red, ræd, rad, rud est latinis consilium, consiliarius, salus, prosperitas [Cfr Wiarda, deutsche Vornamen, etc., p. 50.] . Unde Æthelredus, Athelredus, Ethelredus, Etheldredus vel Egelredus, quæ singula offendimus, nobile consilium denotant, fere quod Græcum εὒβουλος; Æthelbertus vero, Ethelbyrhtus etc. indicant quippiam nobile simul et splendidum.
g Hæc de successione, idolis et jejunio ex Beda lib. III cap. 8. Cfr. Comment. præv. num. 5.
h Cfr. Comment. præv. num. 13 et 14.
i Nomine Oslava vel Oslafe. Vide Comment. n. 5 seq. ubi et quatuor filiæ enumerantur ex iisdem parentibus genitæ.
k Intelligit ecclesiam vel baptisterium.
l Hugo Flaviniacensis in Virdunensi Chronico, ad annum 753 de Madelveo episcopo Virdunensi [Labbe. Biblioth. Ms., t. I. p. 104.] : qui statim renatus aqua et Spiritu in septem baptismatis gradibus septem comprehendit dona Paracleti Spiritus. Hæc facile intelligentur ex scriptore italico qui plurima antiqua Baptisteria præsens inspicere potuit [Pelliccia: De Christianæ eccles. politia. Bassani 1782. t. I. p. 28.] : Baptismalium ædium, inquit, forma rotunda ad turris instar erat, in cujus medio fere centro concha aquæ erat lapidea, vel rotundæ formæ, vel Crucis figuram præ se ferens. Concha plano ædis erat, in eaque tribus gradibus ad dexteram descendebant baptizandi, ac tribus aliis ad lævam ab ea ascendebant, in cujus imo fere solo alter erat gradus, in quo tum episcopus, tum patrini stabant. Transibant itaque, qui baptizabantur, per aquam baptisterii, ex una parte descendentes, ex altera ascendentes, idque ad significandum transitum ad vitam gratiæ, dein ad imitationem transitus maris rubri, qui baptismum figurabat. Videsis interpretes in I. Cor. 10. Baptizati sunt in nube et in mari
m Allusio, vel ut verius dicam, lusus Scripturisticus. Vide Levit. XXV. 8.
n Debriantur idem ac inebriantur: debrio, debriatus etc. apud medii ævi Scriptores passim obvia sunt. Cfr. Cangius ad hæc verba.
o Germano consobrino, veteribus Latinis patrueli; nam Egbertus ex Ercomberto Ermenredi fratre natus erat. Guilielmus Malmesburiensis vocavit SS. Martyres Egberti fratrueles; qua voce S. Hieronymus usus est [Cfr Acta SS., t. II Febr., p. 350, col. 2.] . Hic cernitur unde processeritexpressio Gallica: Cousin germain. Latinum autem Germanus consobrinus nescio an hoc sensu sæpe obvium sit, siquidem in Glossario Cangii desideratur. Utrum Egberto, an Ercomberto educandi traditi fuerint dubium relictum est in Comment. præv. num. 13 et 14.
p Communius Thunre, sed etiam Thuner, Thunor, Thunnur, Thimnur in Commentario prævio et his Actis passim.
q Taxare i. e. dicere, scribere; cfr Cangius.
r Gratiare pro gratias agere medio ævo passim usurpabatur; gratiatus pro gratus, acceptus inde potest deduci, nisi quis hic legere malit: gratiosissima.
s Illatæ mortis genus explicat Malmesburiensis. Vide Commentar. num. 22.
t Omnes Hymni olim dicti sunt Ambrosiani, quia S. Ambrosius plurimos concinnavit et iidem ex primis in sacra liturgia usui fuere. Ita S. Isidorus Hispalens, [Lib. I de eccles. Offic. c. VI.] : Hymni ex ejus nomine Ambrosiani vocantur etc.
u Per Gregorianum dulcis harmoniæ organum intelligit forte cantum Gregorianum; licet æque fieri possit ut sermonem hic faciat Dunelmensis deinstrumento musico. Sæculo septimo extremo organa nota erant in Anglia, ut ex Aldhelmi libro de Virginibus patet, sed ibi forte nondum exstabant; de his illuc invehendis agit in quadam epistola S. Bonifacius. Cfr Turner, Hist. of the Anglo-Saxons, Paris 1840, t. III, p. 273.
x De eodem prodigio testimonia nonnulla habes in Commentario. Westmonasteriensis ad an. 654 hæc habet ex nostro: Columna lucis cœlitus emissa regias ædes inæstimabili claritate replevit. Quam ministri de regis familia intuentes et præ stupore in terram corruentes, in amentiam fere conversi sunt. Cumque rex ad tumultum satellitum evigilasset et causam tumultus penitus ignorasset, de consuetudine surrexit ut matutinas audiret. Et egressus a domo vidit orbem novi splendoris radiis coruscantem. Et recordatus est rex de confabulatione etc. Sed utinam hæc omnia niterentur documentis coævis! Cfr Appendix num. 1.
y Dorovernensis sive Cantuariensis; Cantuarium autem nonnisi quatuor aut quinque leucis ab Eastreja distat. Videtur convocatio facta postridieinteremptionis: Aurora itaque diei terris illucescente etc. De occasione hujus conventus cfr Comment. prævius, num. 10.
z Non Deusdedit sed Theodorus. Vide Comment. 11.
aa Suffossorium quod bessam dicunt. Lethaldus in mirac. S. Maximini abbat. Miciacensis n. 34 in Supplemento Cangii. Nunc gallice: une beche, anglice a spade.
bb De loco isto consule Comment. num. 15.
cc Monasterium Ecclesiæ Christi Cantiæ sive Cantuarii diversum erat a monasterio S. Augustini in eadem urbe, de quo ibidem mox sequitur.
dd Adi Commentarium num. 21 et 23.
ee Usquedum Ramesejam translati sunt, circiter annum 986. Cfr. Comment. num. 26.
ff Arcisterium corrupte pro asceterium, id est monasterium ex græco ἀσκητήριον. Agitur de monasterio quod Simeon numero præcedenti Wacrinense vocavit, quodque ex his verbis nomen Martyrum gessisse diceres. Sed vide Commentar. n. 21 et 23.
gg Num recte eidem personæ utrumque nomen applicitum fuerit, inquisivimus in Comment. num. 6 et seqq. De historiuncula cervæ, cfr. Comment. num. 16 et seqq.
hh Apud cæteros Thunorsleap et in novo Monastico Anglicano [T. I, p. 447.] etiam Thunor-Hyslepe et Thunors-lep. Annales Mss. S. Augustini Cantuariensis, quos Thornio cuidam Lewisius tribuit (Vide Comment. n. 5): Puteus, inquiunt, apparet prope cursum cervæ juxta Aldeland, et tempore quo Annales exarati sunt puteo fertur nomen fuisse Heghigdale. In mappa Thaneti insule quam in Actis S. Mildredæ recudi voluit Sollerius, legitur solum: puteus Thunor [T. III Julii, p. 513.] . Quod attinet ad hujus putei originem cfr. Comment. num. 18. Hasted in Historia Cantii [T. III, p. 632, ap. Monast. Anglic., t. I, p. 454.] scripsit Reculver monasterium in piaculum interemptorum patruelium ab Egberto conditum fuisse; certe Reculver monasterium fundavit Egbertus; sed id non impedit quin ad Thanetense fundandum agros concesserit, prout innumeri, quos passim adduximus, docent scriptores. Nonnulli chronographi atque etiam recentiores scriptores vindictam divinam Egberto homicidæ ejusque fratri Lothario quod irrisisset SS. Martyres inhæsisse tradunt. Verum hæc omnia post sæculum XI inventa videntur, neque mereri ut his immoremur.
ii De his omnibus cfr Sollerius in Actis S. Mildredæ [T. III Julii, p. 513.] .
* regnum?
* lege De
APPENDIX. LOCA SEPULTURÆ SANCTORUM FAMILIÆ REGIÆ CANTII,
Ex Ms. Saxonico Bibliothecæ Cantabrigiensis [Bennet Library, Cambridge, vol. 284, p. 147. Cfr Harleian Mss, t. I, p. 323, n. 24.] .
Ethelredus, Martyr Eastreiæ in Anglia (S.)
Ethelbertus, Martyr Eastreiæ in Anglia (S.)
Plurima, quæ in præcedentibus Actis disputata sunt, confirmantur ex opusculo Saxonico, quod Anglice versum reperimus ad calcem cujusdam Martyrologii Anglicani [A Memorial of British piety, p. 181.] , quodque latinitati donatum aptissime hic excudi arbitrati sumus. Ex eo etiam universa quæ in Actis Sanctorum variis locis de genealogia regum Angliæ, deque Sanctis illius regni scripta sunt, multum illustrabuntur. De plerisque autem, qui hic nominantur, decessores nostri jam egerunt; quapropter in Annotatis ad calcem opusculi, locum adscribam quem quilibet adire possit, tum etiam, si Sancti fuerint, diem quo coluntur: ubi vero dies cultus non adscribetur, signum erit, vel eos qui indicantur ut Sanctos non fuisse cultos, vel eo loco obiter tantum de iis agi. Notatu dignum est opusculum istud Cantuariæ in monasterio S. Augustini fuisse scriptum, poteritque id facile adstrui in Annotatis, ex verbis quibus absolvitur. Apparet etiam scriptores hujus monasterii Goscelinum [De quo Cfr. T. I Febr., p. 384. n. 2, t. VI Maji. p. 374, n. 1.] et Guilielmum Thorne hoc opusculo usos esse, uti itidem in Annotatis indicabitur. Horum prior floruit circa annum 1100, alter vero circa an. 1380 [Cfr, Tanner, Biblioth. Britan. Lond. 1748. p. 334 et 712.] . Ætas autem quo scriptum est, deducitur duobus ex locis opusculi, quorum prior ita habet: In eadem ecclesia (Ely) requiescit etiam ejus (Ætheldrydæ) soror S. Withburga; nam certum est Translationem S. Withburgæ ex Derham ad monasterium Eliense, factam esse anno 974 [T. II Martii, p. 606, n. 3 et 607, n. 4 Cfr Nov. Monastic. Anglic., t. I. p. 458, col. 2.] . Alter locus ibidem paulo superius habetur, in quo pluries mentio occurrit monasterii S. Mildredæ in insula Taneto, tanquam exstantis adhuc, dum auctor scribebat; notum est autem ex Historicis monasterium illud anno 1011 a Danis destructum esse. Ex his itaque conficitur inter annum 974 et 1011 dictum opusculum fuisse exaratum, idque confirmatur aliis ex locis qui in Annotatis indicabuntur. Imo dici forte posset ante annum 986 illud esse scriptum, cum ignoraverit scriptor Translationem aliquam ad monasterium Ramesiense, quam hoc anno solemniter factam esse in Commentario diximus n. 26. Nunc ejusdem versionem subjicimus ex Anglico factam de verbo ad verbum, et nominibus omnibus, tum hominum, tum locorum, eo modo expressis quo in exemplari Anglico legebantur.
Narratio de Sanctis qui requiescunt in terra Anglorum, in nomine Domini nostri Jesu Christi.
[Indiculus locorum sepulturæ] S. Augustinus a baptizavit Æthelbert b regem Kent cum omni populo c suo. Uxor Æthelbert vocabatur Bertha d; filius ejus fuit Eadbald et filia ejus Æthelburga e, cognomine Tata. Hæc domina data est in conjugem Eadwin f regi Northumbrorum, et eam comitatus est S. Paulinus g, qui baptizavit hunc regem cum omni gente sua. Post mortem h Eadwin, Æthelburga reversa est ad Kent, ubi ejus frater rex Eadbald dedit ei terram in Limene * i, ubi ipsa ecclesiam ædificavit, et ibi requiescit simul cum S. Eadburga k. Eadbald uxorem habuit Emma filiam regis Francorum l. Ex hoc conjugio nata est S. Eanswitha m, quæ requiescit in Folkstone: et duo filii, Earcombercht n (qui successit in regnum) et Eormenred Clito o. Eormenred habuit duos filios S. Æthelred et S. Æthelbright et duas filias Eormenburga p et S. Eormengitha q. Rex Earcombercht habuit duos filios ex regina sua Sexburga r, regem Ecgbert et regem Lotharium, et duas filias S. Eormenilda s et S. Eorcongota t. S. Eormenburga, aliter dicta Dompneva u, nupsit Merwald filio regis Penda x: ex quibus nati sunt S. Milburg y, S. Mildred z, S. Milgith aa, et S. Mervin bb. Hi omnes ex amore Dei, tradiderunt omnia bona sua, dum viverent, in pios usus. Dompneva postmodum ivit ad Kent, ut acciperet a rege Ecgbert Weregeld cc, quod is cupiebat ei solvere, occasione duorum fratrum ejus, ipso jubente occisorum, in insula Thanet dd, et privatim in regio palatio ad Estrey sepultorum, ubi miraculose detecti sunt splendida columna lucis, quæ apparuit media nocte supra locum sepulturæ ee; quam rex videns valde terrefactus est, et inde commotus de scelere suo, misit ad eorum sororem Dompneva, et dedit ei octoginta carrucatas ff terræ: ubi ipsa monasterium ædificavit, in quo orationes fieri possent pro animabus eorum, rege ipsi in eo ædificando assistente gg. Misit etiam filiam suam Mildred ultra mare, ut in monasticis disciplinis instrueretur, quas tam perfecte didicit, ut magnum progressum fecerit in omni sanctitate; cujus rei argumento sunt quæ etiamnum cernuntur. Ipsius mater curæ ejus tradidit monasterium quod erexerat hh. Et sic S. Mildred accepit ab archiepiscopo Theodoro ii sacrum velum, cum septuaginta aliis virginibus sociabus kk; quibuscum juxta Dei voluntatem, in omnibus virtutibus progredi pergens, vitam æternam meruit; et fuit postea illustris multis miraculis.
[2] [Sanctorum familiæ regiæ Cantii.] S. Eormengitha dies mortalis vitæ suæ in eodem monasterio cum filia sororis suæ ll peregit, et post mortem sepulta fuit, ut desideraverat, ad distantiam unius milliarii versus orientem a monasterio Sanctæ Mildred mm; ubi miracula olim frequentia fuerunt et illustria, imo et ad hunc usque diem celebrantur. Sanctæ Mildred successit in regimine monasterii sui S. Eadburga nn, quæ ædificavit ecclesiam quæ ibi est (who built the church there), in qua etiam requiescit sepulta oo. Sexburga pp regina Kent fundavit monasterium S. Mariæ in insula Shepey, et collocavit moniales ibi qq. S. Sexburga, S. Ætheldryda rr et S. Withburga ss fuerunt filiæ Anna regis Anglorum orientalium. S. Ætheldryda nupsit S. Ecgfrith regi Northumbrorum, sed nihilominus semper servavit virginitatem. Sepulta est in magna ecclesia in Ely, ubi miraculis illustris fuit. In eadem ecclesia requiescit etiam ejus soror S. Withburga tt. S. Eormenilda uu filia Earcombercht et Sexburgæ nupsit regi Wulfere filio Penda regis Merciorum, quo regnante gens Merciorum baptismum recepit. Ex hoc conjugio nata est S. Werburga xx virgo Deo sacra, quæ sepulta fuit in monasterio Heanburh yy. Postea translata est et nunc requiescit in Legecester *. Sed S. Eormenilda requiescit in monasterio Ely simul cum matre sua et cum matertera sua S. Ætheldryda: ubi claret multis miraculis. Soror ejus (S. Eormenildæ) S. Eorcongota zz missa fuit ultra mare ut educaretur a matertera sua S. Æthelburga aaa, loci bbb abbatissa: et ibi ex Dei voluntate multos in virtute progressus fecit; et cum diem supremum obiisset, cito miraculis clarescere cœpit. Rex Withred filius regis Ecgbert, fundavit monasterium in Dover in honorem S. Martini ccc ipso Sancto locum designante in quo monasterium istud erigi volebat; quod consequenter executioni datum est. Collocavit etiam monachos ibi, eisque terras tradidit ad eorum sustentationem usque in hunc diem. Rex iste quiescit prope S. Augustinum in porticu, ad partem meridianam ecclesiæ S. Mariæ ddd, quod ejus proavus rex Eadbald ædificaverat in honorem Dei et S. Mariæ eee.
ANNOTATA.
a Cujus Acta data T. VI Maji ad diem XXVI p. 373.
b T. III Febr. ad diem XXIV p. 470.
c Cfr. T. VI Maji p. 381 cap. 2 et p. 389 cap. 3 (lege: 4).
d Berta filia fuit Chariberti regis Parisiorum (T. III Febr. p. 471 n. 4, 5 et 7. Cfr. t. VI Maji, p. 439 n. 23). Pro genealogicis deductionibus quæ sequuntur, utiliter consulentur tabellæ ad p. 90.
e T. III Septembr. ad diem VIII p. 206 a; T. VIII Septembr. p. 708 num. 66 et p. 709 num. 70 et 71; T. VI Octobr. p. 6 et p. 112 num. 118 seqq.; memoratur etiam in quibusdam fastis XIV Decembr.
f T. VI Octobr. ad diem XII p. 108.
g T. V Octobr. ad diem X p. 102.
h Puto Saxonicam vocem interfectionem significasse, ex iis quæ infra adducam ex Goscelino et Guilielmo Thorne.
i Cfr. T. I Febr. p. 387 not. g et T. VIII Septembr. p. 709. num. 70 et 71.
k S. Eadburga Limingensis colitur XIII Decembr. Cfr. T. I Febr. p. 387 not. h et T. III p. 473 num. 15; distinguenda est a Tanetensi quæ eodem die memoratur, de qua consule locos cit. et T. III Julii p. 515 num. 16; p. 518 num. 7 et p. 519 num. 13 et 2; occurrit illa Tanetensis hic paulo inferius.
l Nempe Chlotarii II. Cfr. Commentar. supra num. 4.
m T. VI Augusti ad diem XXXI p. 685.
n Cfr. Commentar. num. 5, 13, 14.
o Ita Anglo-Saxones filios regum vocabant. Cfr. Glossarium Cangii Vo Clito et Adelingus.
p Seu Domnevam, ut ibi paulo post dicitur. Colitur XIX Novembr.
q Eormengita inferius iterum Sanctæ titulo insignitur et præterea miraculis claruisse dicitur. Auctor jam citati Martyrologii Anglicani (A memorial of British piety) ei diem assignat vel eligit XXX Julii; nam aliquando se dies elegisse, ubi monumenta tacebant, fatetur pag. 7. — Hic jam locum adducimus ex Guilielmo Thorne, ut pateat eum has paginas Saxonicas, quæ in monasterio suo exaratæ fuerunt, præ oculis habuisse. Col. edit. Twysden sic habet: Ethelbertus rex habuit ex regina Berta filium Edbaldum, filiamque Ethelburgam, alio nomine Thate dictam, quæ data fuit Edwino regi Northanhymbrorum in conjugem, quem Sanctus Paulinus missus cum Ethelburga convertit ad fidem et eumdem baptizavit cum sua gente. Post cujus regis interfectionem reversa est regina ad fratrem suum Edbaldum qui tunc rex Kanciæ erat. Ipse vero Edbaldus dedit ei villam de Limminge, quæ fecit ibi monasterium et ibidem sepulta est Idus Decembris. Edbaldus habuit de uxore filiam Enswitham quæ apud Falkstane pausat. Ermenredus ex uxore sua Oslana etc. Quæ sequuntur jam excusa habes in Actis S. Mildredæ (T. III Julii p. 516 num. 13; p. 51 num. 4 seq. et p. 519 num 2); alia quædam a G. Thorne ex eodem Indiculo Saxonico excerpta, quæque in Actis S. Mildredæ omissa fuere, infra proferimus. Similiter Goscelinus in Vita S. Wereburgæ (T. I Febr. p. 386). Indiculi partem priorem pæne exscripsit: Æthelbrigtus igitur ex Berta regina, filia regis Francorum, Eadbaldum cum Æthelburga filia procreavit, quem suæ pietatis et regni optimum hæredem reliquit. Æthelburga vero regina post pii regis Nordhanhumbrorum Eadwini interfectionem, reversa ad Eadbaldum fratrem in villa Liminga monasterium ædificavit, in quo cum S. Eadburga requiescit. Eadbaldus quoque ex alterius regis Francorum filia Emma Eormredum atque Ergombertum principes sanctamque Virginem Answitham, quæ apud Folcanstam deposita veneratur, propagavit etc. Reliqua habes partim in Commentar., n. 10, et plura legi possunt apud Henschenium (T. I. Febr. l. c.). — In Ms.Saxonico duæ tantum filiæ Ermenredi hic prodeunt, cum a reliquis scriptoribus quatuor enumerentur; sed notandum est, primo, in hoc Indiculo locorum sepulturæ de solis fere Sanctis agi, deinde inferius etiam non omnes sorores S. Sexburgæ accurate simul enumerari, nam postea additur S. Æthelburga S. Eorcongotæ matertera et ejusdem Sexburgæ soror.
r T. II Julii ad diem VI p. 346.
s T. II Febr. ad diem XIII p. 686.
t T. III Febr. ad diem XXIII p. 387.
u Henschenius olim conjectaverat distinguendum inter S. Ermenburgam et Domnevam uxorem Merwaldi (T. III Febr. p. 389 num. 3, 4.), nempe ex Westmonasteriensi ad an. 654, sed is exscripsit Rogerum de Wendover, ut solet; Rogerus vero (Cfr Roger. Lond. 1841, t. I, p. 152 et 167) male intellexit Simeonem Dunelmensem; uterque se corrigunt ad annum 676, ubi diserte scribunt S. Ermenburgam Merwaldi uxorem fuisse.
x De regibus Mercii agit Henschenius T. III Febr. p. 389 num. 2.
y T III Febr. ad diem XXIII p. 388.
z T. III Julii ad diem XIII p. 512.
aa T. II Januar. ad diem XVII p. 176.
bb Ibid. p. 176 num. 8. In quodam Calendario alphabetico Sanctorum (Nicolas: The chronology of history, Lond. 1838 p. 168) occurrit S. Mervyn VI Januarii. Martyrologium sæpe laudatum (A memorial etc.) eum refert ad diem XVII ejusdem mensis.
cc Cfr. Commentar. supra num. 16.
dd Nescio an hæc accurate ab editore Anglico ex Ms. Saxonico versa fuerint, nam Thornius et reliqui omnes scribunt eadem Eastriæ evenisse. Forte hæc verba in insula Thanet, accipienda sunt de weregeld, seu compensatione, quam Domneva in insula illa accipere debebat. Cfr. Commentarius, num. 15.
ee Scriptor istius Indiculi (nempe locorum sepulturæ Sanctorum qui ex regibus Cantii geniti sunt), ambas Translationes horum Martyrum, si eas noverat, omittere non poterat, primam scilicet ex Cantio ad Wakeringe et secundam ad monasterium Ramesiense. Primam facilius ignorare potuit cum facta sit tempore incursionum Danicarum et Wakeringe a quibusdam locus obscurus dicatur, secundam tamen non item (Cfr Commentar. n. 20 et seqq.). Ex quo probabile fit ante annum 986 quo facta est secundaTranslatio, istum Indiculum fuisse scriptum. Sed vide mox dicenda de eodem argumento.
ff De carrucatis vide Glossarium Cangii. Earum valor videtur variasse diversis temporibus ac diversis in partibus Angliæ; si admittatur eas 100 acras effecisse (Cfr. Hist. d'Angleterre par le D. Lingard traduite par M. de Roujoux. Louvain 1827 T. I p. XXI) acras habebimus 8,000. Vide dicta in Commentar. num. 17.
gg Thornius hic inserit fabellam de cerva, quam ex eo excerptam habes in Actis S. Mildredæ T. III Julii p. 513 num. 5. Cfr. Commentar. num. 16 seq.
hh Patet scriptorem Saxonicum pro solis fere monachis S. Augustini Cantuariensis opellam suam concinnasse; nam locum ubi monasterium istud exstructum est, nempe insulam Tanet, hic indicare omittit. Idem ex ultimis Indiculi verbis manifestum fiet.
ii T. VI Septembr. ad diem XIX p. 55.
kk Nempe in insula Tanet, non vero Eastriæ ut erronee Westmonasteriensis ad annum 654 scripserat (Cfr. supra Annotat. u); ex quo tamen deceptus Henschenius Domnevam a S. Ermenburga diversam putavit. Eastriæ autem vel umbram monasterii exstitisse nusquam reperire potui. Pluries prodit Eastria, Estrie, Estreya in diplomatis monasteriorum Cantuariensium (Nov. Monastic. Anglican. T. I p. 96, 97 et passim), sed aut nulla, aut sola appellatione villæ adjecta.
ll Cum filia sororis suæ Domnevæ, nempe S. Mildreda,
mm Idem asseritur T. III Julii p. 519 num. 2.
nn Hæc est S. Eadburga Tanetensis quæ in Martyrologio Anglicano (A Memorial etc. p. 127) translata dicitur ad monasterium seu hospitium Cantuariense S. Gregorii anno 1055, sed corrigendum 1085, nam anno solum 1084 illud hospitium a Lanfranco archiepiscopo fundatum est (Nov, Monastic. Angl. T. VI p. 614. Cfr. T. III Julii p. 519 num. 13). De eadem Eadburga vide supra Annotat. k.
oo Ex his facile eruitur hoc opusculum Saxonicum scriptum esse ante annum 1011, quo destructum est monasterium Tanetense a Danis (T. III Julii p. 520 num. 3; Chron. Saxonic. ad an. 1011; Cfr. T. II April. p. 636 seqq.); sed forte aliquot annis antiquius est (Annotat. ee). Translata sunt Lipsana S. Mildredæ ad Monasterium Cantuariense S. Augustini anno 1030 die XVIII Maji feria secunda Pentecostes (Cfr. T. III Julii p. 521 num. 7, 8, 9 et Nov. Monastic. Angl. T. I p. 449); S. Eadburgæautem ad hospitium S. Gregorii Cantuariense anno 1085 (supra Annotat. nn). Aliunde colligimus idem opusculum scriptum esse post annum 974, ex Translatione S. Withburgæ ad monasterium Eliense, ut infra indicabitur.
pp T. II Julii ad diem VI p. 346.
qq Editor Anglicus hic lineolam ducit, ex quo conjecto quædam in MS. legi non potuisse. Suppleri possunt ex G. Thorne qui, ut diximus, totum Indiculum istum, plurimis interjectis, in latinum sermonem transtulit. Sic itaque habet hoc loco (Twysden X Script. col. 1908): Filius ejus (Sexburgæ) rex Lotarius possessionem terrarum unde vitam duceret, ipsi dedit. Post hæc sic pergit cum opusculo Saxonico: Fuerunt autem Sancta Sexburga et Sancta Etheldretha et Sancta Withburgh filiæ Inæ regis orientalium Anglorum. Beata Etheldretha data erat Egfrido regi Northanhymbrorum in conjugem, quæ tamen virgo semper mansit et requiescit in monasterio quod dicitur Ely cum sorore sua Withburgha. Ermenold, filia Ercomberti regis et Sexburgh uxoris suæ, datur Fulchero (Wulfero) filio Pendæ regis Merciorum in conjugem: quorum tempore gens Merciorum fidem suscepit et baptismum, et Sanctam virginem Werburgham genuerunt, quæ Laycernæ (Legecestriæ, seu Cestriæ) requiescit. Ermenold cum matre Sexburga et matertera S. Etheldreta apud Ely sepulta est. S. Ercongota, soror ejus, ultra mare ad materteram suam missa est et ibidem mortua. Erat Withredus rex Kanciæ filius Ebrechi (Egberti) regis. Mortua beata virgine Mildreda etc. Quæsequuntur edidit Sollerius (T. III Julii p. 520 n. 3) qui, uti et nos, plurima in editione Thornii Twysdeniana emendanda habuit.
rr T. IV Junii ad diem XXIII p. 489.
ss T. II Martii ad diem XVII p. 605.
tt S. Withburga translata est ad monasterium Eliense anno 974, ut diximus supra p. 101, col. 1.
uu T. II Febr. ad diem XIII p. 686.
xx T. I Febr. ad diem III p. 384.
yy Vernacule Hanbury in Staffordia australi, inter fluvios Trent et Dove, ibique olim monasterium exstitisse dicitur in Vita S. Wereburgæ T. I Febr. p. 389 num. 13 et p. 390 not. c. Translata est hinc Cestriam anno 875 ut narrat Bromtonus in Chronico (ap. Twysden X Script. col. 810; cfr. Chron. Saxon. edit. Giles ad an. 875 et T. I Febr. p. 385 num. 5): Anno Domini 875 quo dictus Burredus rex Merciorum per Danos apud Ripendon (nunc vulgo Repton. Cfr. Camden edit. Gough T. I p. 301 et 306) expulsus fuit, Hamburgenses indigenæ, qui circiter quinque milliaribus a Ripendon, distabant pavore soluti, corpus Sanctæ Wereburgæ virginis diu ibidem sepultum, ad Cestriam tanquam ad locum tutum transtulerunt.
zz T. III Febr. ad diem XXIII p. 387.
aaa T. II Julii ad diem VII p. 481.
bbb Faræmonasterii in Gallia, leucis quatuor a Meldis. Cfr. T. III Febr. p. 387 num. 1.
ccc Idem dicitur T. VI Maji p. 434 num. 10. De hoc monasterio Cfr Nov. Monastic. Anglican. T. IV p. 528.
ddd Anglicus editor vertit: the church of S. Mary. Sed Goscelinus in Actis S. Augustini (T. VI Maji, p. 413 seqq.) hanc ecclesiam plerumque vocat Oratorium S. Mariæ. Destructum est istud Oratorium, quia ruinam minabatur, anno 1091 (ibid. p. 430, n. 56, p. 437, n. 16, p. 413, n. 2); et hac occasione translata ossa Sanctorum præsulum, regum aliorumque, ex porticibus Oratorii S. Mariæ, quod ecclesia nova totum complexa est, ad novam cryptam S. Mariæ (ibid. p. 437 cap. III et IV). De hac Translatione narrationem satis intricatam scripsit Goscelinus; quapropter hic nonnulla jam indicavi, et hæc pauca insuper addo: Positio Lipsanorum Sanctorum præsulum in veteri Oratorio S. Mariæ describitur ibid. p. 416 num. 17, regum vero, et inter alios Withredi illius de quo in opusculo Saxonico mentio fit, ibid. p. 434 num. 9 et 10; translatiopræsulum eorumque positio in nova crypta p. 419 n. 24 et p. 438 n. 21, S. Ethelberti regis p. 439 cap. IV, reliquorum denique p. 443 n. 41.
eee Idem asseritur l. c. p. 434 num. 9. Ex his omnibus luce meridiana clarius est, Indiculum istum Cantuariæ in monasterio S. Augustini fuisse conscriptum.
* Liming.
* Chester.
DE S. LUPO, EPISC. ET CONF. ANDEGAVIS.
PROBABILITER CIRCA AN. 680.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Lupus, Episc. et Conf. Andegavis in Gallia (S.)
J. V. H.
§ unicus. Sancti cultus; tempus episcopatus inquiritur.
[Certus S. Lupi cultus:] S. Lupum, Andegavensem episcopum, nullus martyrologorum classicorum commemorat; ast Claudius Le Chastelain in suo Martyrologio universali inter Sanctos Galliæ, recenset Sanctum his verbis, quæ e Gallico latina reddimus: Andegavis S. Lupi, episcopi hujus civitatis, cujus corpus ibidem honoratur in ecclesia collegiata S. Martini. Inter Auctaria Usuardina apud Sollerium nostrum ad hanc diem, Burdegalense habet: Andegavis S. Lupi episcopi; cui elogio consentiunt editiones Lubeco-Coloniensis et Greveni, nisi quod addant et Confessoris. Breviarium Andegavense, jussu Caroli Miron episcopi anno 1623 editum ad hanc diem, ritu duplici S. Lupum colit. Sic eadem festivitas, ritu tamen inferiori, celebranda indicitur in Breviariis veteri Dolensi et Cenomanensi et monasterii S. Albini Andegavensis. Licet igitur pleraque Martyrologia ejus nomen reticeant, non est tamen quod legitimum ejus cultum in dubium revocemus.
[2] [incertum tempus episcopatus;] Ast quam certus S. Lupi cultus, tam incerta sunt reliqua ad illum spectantia: nullum enim Actorum vestigium apud scriptores inveniri potest. Imo inter eruditos controvertitur, quo tandem sæculo floruerit: alii enim vixisse sæculo VII, alii sæculo IX illum opinantur. Quin et Claudius Le Chastelain sæculum X assignat, scribens in margine sui Martyrologii annum 937 emortualem. Ast singularem Castellani opinionem, tamquam errorem typothetæ, magis existimandam censeo; nihil enim in documentis occurrit, ex quo talis ætas S. Lupo tribui possit. Tota igitur controversia in eo est, utri nempe magis credendum sit; auctorine Tractatus de reversione B. Martini a Burgundia, qui vulgo existimatur esse S. Odonis, abbatis Cluniacensis; an vero Catalogis antiquis episcoporum Andegavensium. Etenim S. Odo aut alius quispiam in citato Tractatu dicit S. Lupum adfuisse dictæ reversioni S. Martini, quæ, ut habet ipse scriptor [Marrier. Biblioth. Cluniac, p. 124.] , cum anno Christi 887 concurrit. Catalogi contra antiqui statuunt S. Lupum, secundum a S. Magnobodo, circa annum 660 [Act. SS., t. VII Octob., p. 940, n. 52.] defuncto, successorem, adeoque circa finem sæculi septimi aut initium octavi florentem.
[3] [qui cum fine sæc. IX concurrit juxta Odonem;] Quoad vero Tractatum de reversione S. Martini spectat, illum, licet a Joanne Mabillon, Adriano Baillet, Claudio Fleury et Jacob. de Longueval tamquam genuinum Odonis partum habitum, ab eo tamen adjudicant critici recentiores [Hist. litt. de Fr., t. VI, p. 250. Fabric. Biblioth. lat. Vo Odo Cluniac. Journ. de Trevoux, an. 1716. Juin, p. 1145.] : et id quidem merito; utpote qui afferant varias solidasque suæ sententiæ rationes. Et imprimis dicunt librum hunc non redolere S. Odonis stylum: fateor incertam esse, quamdiu sola est, istiusmodi rationem, quia pro vario scriptionis argumento, varioque animi statu, ipsa etiam scriptionis indoles variari aliquando potest. Verum quando hæc ratio aliis adminiculatur, suum etiam momentum juste obtinet. Et reipsa tractator turpiter cespitat introducens Fulconem, petentem hanc scriptionem ab Odone; tum quia dicit [Marrier, p. 115 et seq.] : Porro inter alia mihi retulistis, vos in quibusdam veteribus scedulis, impolito exaratum sermone, qualiter B. Martini sacratissimum corpus ob Barbarorum incursus in Burgundiam delatum fuit, qualiterque exinde, reddita pace Ecclesiæ, ad propriam urbem relatum. Quando talia leguntur, nemo facile sibi persuadebit S. Odonem coævum, imo quatenus Turonensem, spectatorem fuisse reversionis corporis S. Martini: natus enim anno 879, octennis erat, quando Reliquiæ S. Martini anno 887 Turonem relatæ sunt; defunctus porro anno 942, non est, quod ad rem, coram gestam, enarrandam veteres scedulas forte fortuna reperiret et studiose scrutaretur.
[4] [sed Tractatus Odoni abjudicatur propter contradictiones,] Habemus dein in S. Odonis Vita, quæ ad diem XVIII Novembris dabitur, eum a Fulcone, Andegavensi comite seu consule enutritum fuisse [Ibid., p. 18.] ; quo autem modo et id verum esse potest, quod dicit Fulco Odoni, illum hanc scriptionem petere non solum pro convictus gratia, sed etiam pro lactentis infantiæ participatione, nihil enim negari posse credit illi, quem mater in lactis participem accivit? Vicissim et Odo se vocat Fulconis collactaneum [Ibid., p. 115.] . Andreas Quercetanus in Notis ad Bibliothecam Cluniacensem [Ibid., nota 20.] nititur detergere contradictionem, dum dicit Odonem, a Gulielmo, Fulconis patre, enutritum fuisse. Sed sua Odonianæ Vitæ stat auctoritas, quæ habet, quod Fulco Odonem enutrivit, adeoque collactaneus ejus non fuit. Joannes autem Vitæ scriptor aperit fontes, ex quibus suam narrationem hausturus sit, nempe testes omni exceptione majores. Ea, inquit [Ibid. Biblioth., p. 14.] , nimirum mihi scribere bene placuit, quæ quasi de alio narrante ex ejus ore sumpsi et meæ memoriæ commendavi; deinde quæ Domnus Hildebrannus, vir nempe veridicus et Cluniaci cœnobii præpositus, in regularibusque disciplinis præceptor meus, mihi et multis aliis est professus. Quoniam igitur certissima biographus profert testimonia, non est quod vim inferamus ejus verbis, eum solum ad finem, ut Tractatus cujusdam, multis ex partibus spurii, veritatem vindicemus. Quin et illud merito offendit Scriptores Benedictinos Historiæ Franciæ litterariæ [Hist. de la Fr. litt., t. VI, d. 250.] , quod Fulco, comes Andegavensis potentissimus, scribat ad Odonem monachum [Marrier, p. 114.] : Condescendat igitur meæ parvitati vestra sublimitas, et præstate quod postulo, qui hoc ipsum præstitistis, ut postulare auderem.
[5] Ex hactenus dictis liquet, sæpe dictum Tractatum, non esse lucubratum eo sæculo, [perturbatas genealogias,] quo ad S. Odonem pertinere potuisset. Sed sunt et alia capita, quæ scriptionem omnimodo fabulosam monstrant. Etenim quoties nomina propria eorum, qui reversioni corporis S. Martini allaboraverunt, attingit, toties in gravissimos incurrit errores. Principalem operis ducem profert Ingelgerium, comitem Andegavensem, cujus genealogiam hisce verbis describit [Marrier, p. 120.] : Eo tempore vir illustris, Gastinensis comes, Ingelgerius, Hugonis, ducis Burgundiæ nepos, Lochiæ et Ambasiæ dominus, strenuus armis, summa potestate et probitate præditus erat, et Andegavensem consulatum, ex regio munere nuper sibi impartitum, procurabat. Atqui Benedictini eruditi, qui de historia Burgundiæ scripsere, tamquam fabulosum rejiciunt hunc Hugonem ducem [Plancher. Hist. de Bourg, t. I. p. 230.] ; nam Hugo iste abbas fuit vitæ innocentissimæ, a pueritia monasterio inclusus, quia Caroli Magni filius naturalis timorem incutiebat, ne aliquando de regno Galliæ contenderet. Odo vero rebus, quas scribebat, coævus et spectator, in tam gravem errorem non incidisset. Quocirca J. F. Bodin, in suis Disquisitionibus circa pagum Andegavensem, cautius procedit, et sic Ingelgerii genealogiam delineat [Bodin. Recherches sur Angers et le Bas-Anjou, t. I, p. 147.] . Torquatus filium præcelsi ingenii habuit Tertullum nomine, qui ut altiorem dignitatis gradum attingeret, in obsequio Caroli Calvi se devovit et strenuus armis evasit. Carolus uxorem ei dedit Petronillam, filiam ducis Burgundiæ, cum beneficio castri Landonis et aliquot prædia in pago Gastinensi, ex qua filium Ingelgerium habuit. Abstinet igitur auctor a nominando hoc duce Hugone, qui cæterum, ut et reliqui in Galliis, hanc regionem non hereditario jure, sed ex delegatione principis, obtinebat.
[6] [et in variis sedibus] Neque hic est errorum finis. Nam in decursu suæ narrationis sex præter S. Lupum nostrum numerat episcopos [Marrier, p. 120, 121 et 124.] , videlicet Adalaudum Turonensem, Domnolum Trecensem, Armarium Autissiodorensem, Siagrium Æduensem, Raimonem Aurelianensem et Mainoldum Cenomanensem, qui omnes, si unum Turonensem excipias, in Catalogis episcoporum harum sedium circa illud tempus desunt. Et quidem Trecensem sedem ab anno saltem 882 ad 890 occupavit Bodo, ac proinde, ajunt Galliæ Christianæ Scriptores [Gal. Christ., t. XII. col. 493.] , evanescit ignotus Domnolus, quem corpori S. Martini revertenti adstitisse fingunt. Autissiodorensem vero pontificatum adiit Herefridus VIII Septembris anni 887 in eoque XXII annis perseveravit [Ibid., col. 278.] ; expungendus itaque Armarius, aut Januarius Pseudo-Odonis, qui neque Herefridum præcedere potuit, utpote, nullo medio, Wibaudi successorem. Ecclesiæ Æduensis seu Augustodunensis non alius Siagrius episcopus cognoscitur, quam Brunichildis reginæ frater germanus, adeoque sæculo sexto pontifex: anno autem 887 Adalgarius seu Adalgisus jam a duodennio Æduensibus episcopus præerat et 893 obiit [Ibid., t. IV, col. 344.] . Expugendus quoque Raimo, Aurelianensis episcopus, cujus nomen inter hujus sedis antistites non occurrit: sed Walterius seu Gauterius cathedram hanc tenuit ab anno 867 usque saltem annum 891 [Ibid., t. VIII, col. 1426.] . Quin et hic ipse Raimo seu Raino, juxta correctiores Catalogos, episcopus Andegavensis ponitur, quatenus pontificatum gesserit ab anno 880 ad annum 907 aut 908: frater erat Adalaudi aut Adalandi, Turonensis archiepiscopi [Bodin. Recherch. sur Angers, t. II, p. 546.] . Quæ si accurata sunt, omni loco sanctus noster Lupus excluditur. Tandem exhibet nobis Pseudo-Odo Mainoldum, Cenomanensem episcopum, præsentem translationi S. Martini: quoniam vero istiusmodi nomen in Cenomanensibus Catalogis non occurrit, Mainoldum in Mainardum mutant [Gall. Christ. ant., t. II, col. 514. Longueval. Hist. de l'Égl. Gallic., t. VIII, p. 191. Edit. Paris. 1826.] : ast ne hoc quidem remedio malum sanatur. Etenim ex Gestis episcoporum Cenomanensium apud Mabillonium habemus, Aldricum pontificatum adiisse anno Christi 832 et per annos XXIV tenuisse [Veter. Analect., p. 297, 300. Edit. Paris. 1723.] ; adeoque Robertum, ejus circa annum 856 successorem, quum per annos XXVI rexisset Ecclesiam, annum Christi 882 attigisse [Ibid., p. 300.] ; cui successit Lambertus per VI annos; jam igitur usque ad annum 888 progressi sumus, nullusque locus Mainoldo relictus est: imo inter Lambertum et Mainoldum duo intercalandi sunt episcopi, Guntherius, qui saltem XVII annis et Hubertus qui XXVII annis Cenomanensem Ecclesiam administrarunt [Gall. Christ. Antiq., t. II, p. 514.] , proindeque initia Mainardi seu Mainoldi non ante XXXII annum sæculi decimi statui possunt. Et hic itaque eliminandus est.
[7] [episcoporum] Quoniam igitur scriptor tot fere committit errores, quot nomina episcoporum citat, licet nobis jure optimo ejus rejicere auctoritatem, quando allegat S. Lupum, Andegavensem episcopum, reversioni corporis S. Martini e Burgundia sæculo IX interfuisse. Sed quum tam graves errores viro cordato et coævo, qualis erat S. Odo, Cluniacensis abbas, imputari non possunt, falsario cuidam longe recentiori, adeoque rerum personarumque, de quibus tractabat, ignaro, adscribendi sunt. Nihilominus scriptionis, hactenus refutatæ, auctoritatem stabilire forsan conabitur quispiam ex libro Heberni, archiepiscopi Turonensis, coævi, quoniam suum pontificatum anno 896 exorsus est. Hic porro scripsisse fertur librum de Miraculis S. Martini, quem edidit Baluzius [Baluzius. Miscellan., t. II, p. 300.] et in quo actores translationis Burgundicæ nominat Adalaudum Turonensem, S. Lupum Andegavensem, Mainoldum Cenomanensem et Raimonem Aurelianensem episcopos. Sed variis allatis solidisque rationibus monstrant Ephemerides Trivultianæ [Journ. de Trévoux. an. 1716, Juin col. 1145.] et hunc librum falso attribui Heberno Turonensi; quod quidem vel ex solis episcoporum nominibus abunde ostenditur. Frustra igitur Pagius in sua Critica Baronii ad annum 887 § VI auctoritate Heberni sustinere nititur episcopatum S. Lupi sæculo IX refutaturque vel ex correctione, quam adhibendam vult in Vita quadam S. Maurilii Andegavensis. Istic enim legitur [Gall. Christ. Antiq., t. II, p. 120 et Act. SS., t. IV Septemb., p. 65, n. 13.] : Raino, quondam S. Martini discipulus et semper canonicus, ac postmodum sanctæ Andegavensis Ecclesiæ ex initio christianitatis trigesimus tertius humilis episcopus, ob honorem omnipotentis Dei, nec non et ejusdem S. Maurilii, ac remissionem peccaminum animæ suæ, anno Incarnationis dominicæ DCCCCV et ordinationis episcopatus sui in XXV hanc Vitam scribere ac requirere jussit. Archanaldus, S. Martini, discipulus et diaconus, jussu præfati domini Rainonis scripsit et requisivit. Episcopatus itaque Rainonis ab anno 880 exordium sumpsit, adeoque locus cuidam alii episcopo, anno 887 Andegavis sedenti reperiri non potest.
[8] [successiones:] Quocirca Pagius, ad vim argumenti eludendam, toto decennio tempus episcopatus Rainonis truncat, et loco episcopatus XXV legendum episcopatus XV dicit, cum constet, inquit, Rainonem coævum fuisse Odonis, Galliæ regis, eique supervixisse. Ast liberior est ista correctio, siquidem ruinosum sit fundamentum, cui innititur: nam Odoni, Galliæ regi, qui ab anno 886 ad 898 regnavit, et coævus esse et supervixisse eidem potuit Raino, episcopatum suum ab anno sive 880 sive 890 exorsus. Imo binos habemus terminos, documentis suis munitos, quibus episcopatus S. Lupi omnimodo eliminatur: nam ex Chronico Vindocinensi seu Andegavensi habemus [Labbe. Biblioth., t. I, p. 285.] : DCCCCV, Vitæ B. Maurelii inventio, vel potius augmentatio per Rainonem episcopum et Archanaldum scriptorem facta est. Ab hoc igitur anno tempus episcopatus Rainonis regrediendo computandum est. Alter vero terminus stabilitur diplomate Caroli Crassi, dato VI Kalendas Novembris 886, quo Hugo abbas, regis propinquus [Bouquet, t. IX, p. 352] , precario more quibusdam venerabilibus episcopis, Adalaldo archiepiscopo, simulque Rainoni, fratri ejusdem, quamdam villam, Appiarias nomine, in pago Aurelianensi in vicaria Lodovensi, cum omnibus appendiciis suis … dedit. D. Bouquet dicit quidem hunc Rainonem Aurelianis sedisse, sed absque ullo idoneo teste: nam quod villam acceperit, in pago Aurelianensi sitam, nihil probat, nisi et probaret pro Adalaldo, quod est absurdum: sed hi germani episcopi erant, ajunt Gesta consulum Andagavensium [Ibid., p. 28. Cfr Bodin. Recherch., t. I, p. 156.] , ex Aurelianensi urbe nobiliter nati cives, qui neptem suam Delendim Ingelgerio in conjugem copularunt, tradentes ei cum puella … quæ eis in Aurelianensi pago et Turonico hereditate legitima proveniebant. Ex hac igitur cum Aurelianensi civitate Rainonis frequentiori necessitudine [Cfr Mabillon. De re diplom., p. 555.] profluxisse credo opinionem, quod in hac urbe sederit. Ast monstravimus supra num. 6 toto illo tempore quod Rainoni tribuendum esset, Walterium cathedram Aurelianensem occupasse. Tandem quoniam Rainoni, Andegavensi episcopo, occurrimus, cui Odo Sepmatum villam anno 895 pro ecclesia S. Mauritii concedit [Bouquet, t. IX, p. 464.] , nobis unus idemque est, qui Andegavis episcopus, reversioni S. Martini anno 887 interfuit. Constat proinde nullum inveniri posse tempus, quo S. Lupus, tamquam Andegavensis episcopus, translationi S. Martini præsens adesse potuerit.
[9] [standum igitur Catalogis episcoporum Andegavensium.] Quoniam igitur ex scriptis, S. Odoni et Heberno falso tributis, nihil circa ætatem S. Lupi erui potest, recurrendum est ad antiquos episcoporum Catalogos, qui Sanctum sæculo VII floruisse statuunt: eisque tanto major fides adhibenda est, quanto propius ad ætatem S. Lupi accedunt. Jam porro Mauro-Benedictinus Housseau seriem Andegavensium pontificum ordinavit juxta Catalogos bibliothecæ regiæ Parisiensis aliosque, et de Sancto nostro agens, hæc habet, quæ e Gallico latine reddo [Bodin. Recherch. sur Angers, t. II, p. 545.] : S. Lupus. Sammarthani propter auctoritatem Pseudo-Odonis loco suo movent hunc episcopum, sed potiores isto anonymo sunt Catalogi IX, XII et XIII sæculorum. Ecclesia Andegavensis memoriam S. Lupi recolit die XVII Octobris. Statuit vero S. Lupum S. Magnobodo post Niulphum successisse: ast ut tempus episcopatus Sancti nostri propius definiamus, desunt nobis documenta. Nam ad diem XVI Octobris conjiciendo magis, quam definiendo diximus, circa annum 660 S. Magnobodum obiisse, nec quidquam sciri de ejus successore Niulpho [Act. SS., t. VII Octob., p. 940, n. 52.] . Quoniam autem inter S. Lupum et Sadrium, qui anno 736 confirmationi privilegii S. Chrodegangi, Metensis episcopi, subscripsit [Labbe, t. VI Conc., col. 1700.] , septem medii sunt episcopi Andegavenses, vix post annum Christi 680 diem suum supremum clausisse S. Lupum suspicor, proptereaque hunc annum in capite hujus commentarii dubitans adscripsi. Jejuna valde sunt hæc omnia, ast nihil uspiam invenimus, quo vitam et res gestas Sancti illustrare valemus. Dabimus itaque Lectiones Breviarii Andegavensis anni 1624, quæ cultum Sancti variasque corporis translationes explicant.
ELEVATIO ET TRANSLATIO CORPORIS S. LUPI,
Ex Breviario Andegavensi anni 1624.
Lupus, Episc. et Conf. Andegavis in Gallia (S.)
Caput unicum.
Lectio I & II.
Beati Lupi, episcopi Andegavensis, corpus, quum diu ignotum in obscuro loco latuisset, [Corpus Sancti an. 1012 inventum,] anno Incarnationis millesimo et duodecimo, undecimo Kalendas Aprilis, ab Huberto, ejusdem sedis episcopo a, in monumento lapideo juxta ecclesiam S. Martini repertum, ad publicam venerationem edito loco super altare majus ejus ecclesiæ in capsa reconditum fuit b. Cujus sanctitatem Deus apud posteros, multis etiam post mortem sæculis, miraculis declaravit. Nam Philippo primo rerum in Gallia potiente c, quum cœli intemperie et assiduitate imbrium corruptis per septem annos frugibus, annonæ inopia graviter laboraretur d, atque ad expiandam publicam calamitatem indicta esset ad Sanctum Nicolaum e supplicatio, cæci duo corpus Sancti Lupi, quod inter alia Sanctorum corporum fercula a presbyteris portabatur, subeuntes f, visum receperunt: et mulier, quæ diutino morbo languebat, quum idem fecisset, repente sanata est: cœlum vero, Deo exorato, per multos dies serenum fuit.
Lect. III.
[2] Anno quoque Domini millesimo quadringentesimo nonagesimo quinto, [miraculis claret] decimo septimo Kalendas Novembris, quum Sancti corporis Reliquiæ ab Helia, Veriensi episcopo g, solemni more inspicerentur, atque ad rei famam undique populi concursus fieret, sutor, qui graviter ex crure laborabat, implorato Sancti Confessoris auxilio, sanus valensque rediit: paucis vero post diebus, quidam Sancti Martini canonicus ad eas orans, oblato sanctissimo Missæ sacrificio, lumen oculorum, quod amiserat, recuperavit h. Anno millesimo quadringentesimo nonagesimo nono, caput beatissimi Confessoris ab ipso Helia seorsum in argentea theca repositum fuit. Quum autem os brachii dextri, argento inclusum, infando sacrilegio a furibus sublatum esset, rogantibus ejusdem ecclesiæ canonicis, Guilelmus, Andagavensis episcopus i, anno salutis millesimo sexcentesimo et vigesimo, ipso die natali S. Lupi, universo adstante collegio, aperta capsa, quum costæ fragmentum sibi ad usum dedicandarum ecclesiarum exemisset, os brachii sinisterioris, in gestatoriam thecam insertum, magna religione, solemni supplicationis ordine per ecclesiam circumtulit: celebratoque pontificali ritu Missæ officio, ut id deinceps publice adorandum exponeretur, concessit.
ANNOTATA.
a Hubertus, Huberti Vindocini comitis filius, Andegavensem cathedram triginta septem annis ab anno Christi 1010 ad 1047 administravit, ac sub ejus pontificatu varia cœnobia Andegavis ædificata et amplificata fuere [Gall. Christ. Antiq., t. II, p. 123.] .
b Istius modi elevatio canonizationi episcopali æquipollebat, ut variis exemplis monstrat Prosper Lambertini, postmodum Benedictus XIV, in suo opere de Canonizatione Sanctorum lib. I cap. VI num. 4 seqq. Jacuit, ait Gallia Christiana antiqua [Ibid., p. 121.] , diu gleba corporis sub suggrundario (parte tecti prominenti, qua stillicidia a parietibus arcentur) ecclesiæ B. Martini Andegavensis, ad annum usque 1012, Huberto præsule, qui corpus extrahi loco indecenti curavit, et theca argentea compositum, populis exhiberi voluit honorandum, prout declarat membrana, quam e tumulo ipsius extractam reperere canonici.
c Philippus I, tertius ab Hugone Capeto rex Galliæ, regnum administravit ab anno 1060 ad 1108.
d Ternæ apud historicos occurrunt sub Philippo I annonæ calamitates, videlicet anno 1090, 1095 et 1100. Crediderim autem famem, de qua lectionesAndegavenses agunt, anno 1090 incepisse, quia Sigebertus Gemblacensis hunc annum ita indicat, ut continuatam quamdam calamitatem portendere videatur. Hæc enim habet sub anno 1090 [Bouquet, t. XIII. p. 260.] : Sterilitas frugum terræ augescit: (jam igitur anno præcedenti occeperat) et fames paulatim irrepit. Sub anno 1095 scribit [l. c.] : Fames diu concepta gravissime ingravatur et fit annus calamitosus, multis fame laborantibus, pauperibus per furta et incendia ditiores vexantibus… Hoc anno, sacro igne multi accenduntur, membris instar carbonum nigrescentibus. Sigebertus per famem diu conceptam præcedentes annos calamitosos commonstrat; quocirca annum proxime sequentem 1096 in Lectionibus indigitatum existimo, adeoque tunc temporis institutam supplicationem, qua ad tempus cessavit flagellum.
e Ecclesia S. Nicolai, olim in Andegavensi pomœrio, nunc ipsa urbe inclusa, ad abbatiam Benedictinam pertinebat: anno 1794 funditus destructa fuit [Bodin. Recherch., t. I, p. 192.] . Scimus porro Urbanum II post concilium Claromontanum, circa finem anni 1095 celebratum, ecclesiam S. Nicolai Andegavensis initio anni sequentisconsecrasse [Gall. Christ. Antiq., t. IV, p. 689.] . Forsan ob venerationem erga Sedem Apostolicam, electa fuerit S. Nicolai ecclesia, tamquam supplicationis meta. In magno enim pretio habebant Andegavenses papelam visitationem, quam ceu ephocham in Chartis adnotabant, ut constat ex diplomate Fulconis Richini Andegavensis comitis apud Sammarthanos [Ibid., t. II, p. 129. Bodin. Recherch., t. I, p. 227.] .
f
Tempore calamitatum pias supplicationes instituebant antiqui; sic apud Gregorium Turonensem Hist. Franc. lib. III cap. XXIX [Bouquet, t. II, p. 199.] legimus, cives Cæsaraugustanos, a Childeberto rege obsessos, indutos ciliciis, abstinentes a cibis et poculis, cum tunica B. Vincentii Martyris muros civitatis psallendo circumiisse. Quod vero cæci, ut visum reciperent, feretrum S. Lupi, a presbyteris portatum, subierint, alium venerationis modum indicat. Scimus ex Vita S. Romani, Rotomagensis episcopi, cujus Acta die XXIII Octobris dabuntur, reum capitalis sententiæ quotannis pœna solutum fuisse, ea lege, ut S. Romani feretum (la fierte de S. Romain) humeris suis sustineret. Sic et S. Paulinus Nolanus de S. Felice Natali VI vers. 125 [Paulin. Oper., t. II, p. 76. Edit. Paris. 1685.] dicit Christianos contendisse quam proxime ad tumulum accedere, eumdemque manu contingere:
Certatim populus pietatis circumfusus
Undique densato cœtu sita membra coronat,
Relligiosa pie pugna exercetur amantum:
Quisque pie alium premere et propior consistere certat
Relliquiis, corpusque manu contingere gaudet.
Nec satis est vidisse semel, juvat usque morari,
Luminaque expositis, et qua datur, oscula membris
Figere.
Subeundi Sanctorum sepulchri vestigium adhucdum retinet crypta Anderlacensis, juxta Bruxellas; istic enim visitur basis sarcophagi S. Guidonis, cujus Acta dedere majores nostri ad diem XII Septembris [Act. SS., t. IV Sept., p. 36.] , quæ ita constructa est, ut peregrini per medium altitudinis 77 centimetrorum, et 33 latitudinis, irrepere possent; idque sæpius factitasse indicant lapides frequenti attritu excavit et politi [Mém. cour. de l'Acad. de Brux., t. XVIII. Fréd. Van der Rit, p. 8.] . Ad hunc tamen ritum non alludit, quod citatus auctor refert ex Vita [Act. SS., t. IV Sept., p. 44, n. 12] , nempe homines ivisse per medium sepulchri: nam id indicat nullo pretio habitum tunc fuisse Sancti viri tumulum, qui solo cœmeterii æquatus transitum hominibus et brutis præbebat, quapropter Onulfus, villæ dominus duobus suis rusticis sepem circa sepulchrum Beati viri claudere jussit.
g Quo tempore hæc corporis S. Lupi visitatio celebrata fuit, Andegavensem Ecclesiam regebat Johannes de Rely, Carolo VIII, regi Galliæ a confessionibus et concionibus, qui eumdem regem in expeditione Neapolitana anno 1494, quo visitatio facta est, comitatus, et sæpius negotiorum tractandorum causa ad Pontificem Alexandrum VI destinatus, summam laudis gratiam retulit [Gall. Christ. antiq., t. II, p. 145.] . Hinc sacrum ritum peregit Helias, Veriensis episcopus, qui probabiliter vices absentis pontificis in functionibus episcopalibus implebat. Est autem Veri, ait Steph. Morcelli [Afric. Christ., t. I, p. 351.] , oppidum provinciæ proconsularis …, in monumentis Ecclesiæ satis notum, sed apud profanos scriptores non item. Helias igitur erat episcopus titularis seu, ut vulgo ajunt, in partibus infidelium.
i Erat hic Gulielmus Fouquet, qui ab anno 1616 ad 1621 sedem occupavit.
DE S. AUSTRUDE, VIRGINE ABBATISSA, LAUDUNI, IN GALLIA
INIT. SÆC. VIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Austrudis, Virgo et Abbatissa Lauduni in Gallia (S.)
AUCTORE J. V. H.
§ unicus. Sanctæ memoria in fastis sacris; Acta a biographo subæquali conscripta; tempus nativitatis et obitus.
[S. Austrudis, matre] S. Salaberga, vidua et abbatissa, cujus Acta illustrarunt nostri ad diem XXII Septembris [Act. SS., t VI Septemb., p. 516.] , quinam prolem e nobili Franco, Blandino, qui Baso cognominabatur, suscepit: scilicet tres filias, Saretruden, Ebanam et Austrudem, cujus Vitam edimus: genuit dein S. Salaberga duos filios, Eustasium, in ætate puerili defunctum, et Balduinum, Laudunensem diaconum et Martyrem, qui colitur die VIII Januarii [Ibid., t. I Januar., p. 502.] . Spoponderat piissima mater se Deo consecraturam quoscumque liberos ex matrimonio hactenus sterili prodituros: votumque magnifice solvit. Nam præter Austrudem nostram, reliquæ filiæ Saretrudis et Ebana in virginitatis proposito ad mortem perseverarunt fideles; Balduinus vero, ut jam diximus, martyrio affectus, in ecclesia Laudunensi olim colebatur. Nam vi Concordati anni 1801 diœcesis Laudunensis maxima ex parte hodierno episcopatu Suessionensi continetur.
[2] [S. Salaberga nata,] Varia ratione Sanctæ nostræ nomen scriptum invenimus. Joan. Mabillon et qui eum secuti sunt, Martyrologus Parisiensis et Nostri in citato Commentario S. Salabergi, Virginem Anstrudem appellant, quam passim alii Austrudem dicunt: atque hanc scribendi nominis normam retinendam censeo, tum quia longe major est numerus scribentium Austrudem, cui consonat vulgare nomen Sainte Ostrue, tum quia difficile in antiquis manuscriptis discernuntur litterales formæ n et u. Cæterum quocumque modo efferatur Sanctæ nomen eamdem fere significationem retinet; quoniam Ans, gentem, Os vel Aus domum seu familiam; trud vero fidelitatem interpretari licet juxta antiquam linguam Teutonicam; unde Virginem nostram, fidelem genti vel familiæ dicemus [Wiarda. Uber deutsche Vor-und Geschlechtsnamen, p. 51 et 54.] . Atque hæc ipsa interpretationis similitudo aliquid conferre potuit, ut confusio scribendi oriretur.
[3] [celebratur in variis Martyrologiis,] S. Austrudis nomen non occurrit quidem in Martyrologio Romano; quin propterea in dubium vocari possit legitimus ejus cultus: nam Sanctæ memoriam celebrant varia Usuardi Auctaria, quæ videre licet apud Sollerium, Martyrologium Parisiense Card. de Noailles, Gallicum Saussaye, Universale Castellani et varia Benedictina. Cæterum ejus cultus, qui brevi post mortem, testante biographo infra edendo n. 25, incepit, adhuc perseverat in illa hodiernæ diœcesis Suessionensis parte, quæ ritu Laudunensi utitur, ut fidem facit directorium liturgicum pro anno 1829 editum: istic enim in diem XVII Octobris annuntiatur festivitas S. Austrudis Virginis sub ritu semiduplicis.
[4] Præter binam Vitam S. Austrudis, pauca nobis servavit antiquitas monumenta ad Sanctam nostram spectantia. [ejusquæ Vita a duobus biographis conscripta est.] Prioris biographiæ infra e Joanne Mabillon edendæ scriptorem supparem esse existimat doctissimus Maurinus, quia, ait [Act. SS., Ord. S. Bened. sæc. II, p. 975.] , in recensendis miraculis nomina, aliasque (ut vocant) circumstantias ita diligenter notat, quasi iis interfuerit: et dum Balduini, Anstrudis fratris, interfectores nominare injuriosum num 5 dicit. Judicio eruditissimi viri plane subscribo eoque lubentius, quod omnia miracula ab Anonymo relata videantur tempore Adalsindis, quæ S. Austrudi nulla intermedia successit, accidisse. Alteram Sanctæ nostræ Vitam minoris facit laudatus Mabillon, quia, licet politiori stylo conscripta, ad sæc XII pertinet. Habet tamen et hæc quædam gloriam Sanctæ posthumam illustrantia: unde usui etiam nobis erit in hisce Actis illustrandis.
[5] [Orta ex Francorum gente,] Nata est S. Austrudis patre S. Blandino, qui, ait scriptor Vitæ S. Salabergæ ad diem XXII Septembris [Act. SS. t. VI Sept. p 522, n. 9.] , cognomentum Baso acceperat, ejusdem cum S. Salaberga gentis fuisse indicatur l. c. quum inter causas conciliatarum nuptiarum recenseatur et ipsum ex Sicambrorum prosapia spectabili ortum esse. Nam ipsam S. Salabergam Francam gente fuisse, idem biographus testatur dicens [Ibid., n. 5.] : Cœpit isdem vir Dei (Eustasius, Luxoviensis abbas) sciscitari, utrum eidem viro illustri (Gundoino, Salabergæ patri), Francorum orto natalibus, soboles adesset. Jam vero constat Sicambros Francosque in unam eademque gentem confusos fuisse ab antiquis scriptoribus, ut monstrant Nostri in Annotationibus Vitæ auctioris S. Adelphi, Romaricensis abbatis, ad diem XI Septembris [T. III Sept., p. 820, not. a.] .
[6] [circa annum. licet alii alia opinentur,] Jam egerunt Nostri de anno natali S. Austrudis, quem sexcentesimum quadragesimum quintum post Christum natum statuunt [T. VI Sept., p. 520, n. 22.] . Autumabant scililicet S. Salabergam mortem obiisse brevi post S. Waldebertum, Luxoviensem abbatem, anno 665 defunctum, qui in Vita coæva S. Salabergæ dicitur eidem prænuntiasse mortem centesimum post diem [Ibid., p. 529, n. 28.] : cum porro e scriptore Vitæ infra edendæ n. 4 constet S. Austrudem matri Salabergæ successisse ætate vicennem, pronum erat concludere anno Christi 645 natam esse Sanctam Virginem. Verum res, opinante Joanne Mabillon, in ambiguo posita est; quoniam, vivente S. Waldeberto, visionem accidisse existimabat: unde nulla cæterum asserti sui reddita ratione, annum S. Salabergæ emortualem statuit annum Christi 655. Ejusdem sententiæ sunt Cointius in Annalibus Ecclesiasticis Francorum [Ad an. Ch. 654. § XI.] , Calmetus in sua Lotharingiæ Historia [T. I, col. 453.] , Longuevallius in Historiæ Ecclesiæ Gallicanæ [T. V, p. 202. Edit. Paris. 1826.] , bini Hagiographi Adrianus Baillet et Albanus Butler, et D. Beaulleret, qui nuper notitiam de S. Salaberga, cæterum vere eruditam, conscripsit [Annuaire du diocèse de Langres. Année 1838, p. 10.] .
[7] [645] Neque tantorum virorum refugerem subire auctoritatem, si aliquo documento, rationeve aliqua suam firmassent sententiam: sed, uno excepto Cointio, reliqui in nuda assertione consistunt. Imo Mabillonius cum in elogio S. Waldeberti dixisset [Act. SS. Ord. S. Bened., sæc. II, p. 504.] : Visio post S. Waldeberti mortem contigisse videtur; in fine ejusdem tomi [P. 1093.] quasi typothetæ vitio substituit quæ (visio) ante S. Waldeberti mortem etc. Solus Cointius dat hujus chronotaxis rationem, quæ si subsisteret, dirimeret omnem controversiam. Etenim profert fragmentum Vitæ S. Austrudis, in qua, teste Dacherio, hæc leguntur [Ann. Franc., an. 654, § XI.] : Defuncta matre, in abbatissimam electa est (Austrudis) anno ætatis suæ vigesimo et annuente Clodovæo secundo, Francorum rege, acclamantibus regionis proceribus universis, a Peregrino, Laudunensi episcopo, post impertitam benedictionem instituitur. Admissa veritate textus, sequeretur omnino anno LVI aut LVII sæculi septimi illigandam esse mortem S. Salabergæ et electionem filiæ ejus, Austrudis. Nam Clodovæus II non ante mensem Septembris 656 Austrasiæ, intra quam Laudunum claudebatur, imperare potuit; defuncto scilicet kalendis Februarii hujus anni S. Sigiberto, rege [Act. SS., t. I, Febr p. 206] , ejectoque post septem menses Childeberto, Grimoaldi majoris-domus filio, qui regnum illud affectaverat. Ipse vero Clodovæus eodem anno die V Septembris; aut sequenti ad finem vergente vita excessit [L'art de vérif. les dates, t. I, p. 546. Edit. Paris. 1783.] : quare necesse est intra hos terminos et S. Salabergæ obitum et S. Austrudis electionem definire.
[8] [refutato Cointio,] Verum, ut præfatus sum, non videtur subsistere posse citatum fragmentum: etenim Clodovæum II consentientem pone sequitur Peregrinus episcopus benedictionem abbatialem impertiens. Constat autem Attolam, Laudunensem episcopum, cui tertius successit Peregrinus, subscripsisse privilegio S. Amandi de loco Barrisiaco anno quinto regni Childerici regis, Clodovæi filii [Mabill. Act. SS. Ord S. Bened., sæc. II, p. 1094.] , id est anno Christi 664. Dicit quidem Cointius Peregrini loco restituendum esse Attolam: sed id meo judicio est, monumentum historicum ad præconceptam opinionem contorquere. Facile quoque mihi fuerit Clodovæi loco restituere Childericum, quo casu in majorum meorum sententiam allatum textum nullo negotio derivarem; medius enim inter Attolam et Peregrinum episcopus Wlfadus seu Vinfridus, de quo præter nudum nomen nihil cognoscitur, breviusculo tempore sedere potuit atque ista ratione deveniretur ad sæculi septimi annum LXV, quo nostri statuunt mortale exuisse S. Salabergam. Verum id divinare est: quare credo textum mendosum, sibi contradicentem, alterutri opinioni nihil firmitatis afferre posse.
[9] [monstratur probabilis] Restat igitur inquirendum utrum mortis tempus utcumque definiri non possit ex visione S. Waldeberti. Nostri quidem post Sancti abbatis mortem visionem reponunt. At id, meo judicio, recte. Nam trina visio cœlestis obitum S. Salabergæ præcessit: nempe Magoberti, pueruli, S. Anserici, Suessionensis episcopi, et S. Waldeberti: nullus autem inficias ibit duos priores jam vita functos fuisse, quando apparuerunt: ut quid igitur tertium Waldebertum nobis adhuc viventem fingeremus, quum nihil simile innuat biographus? Huc etiam facit, quod S. Waldebertus satis aperte insinuet se jam gloria cœlesti potiri; monet enim Salabergam ut præparet se ad accipiendum bravium, profecto coronam immortalem, quia et ipse ex victoria ejus cupit accipere bravium, quod interpretor de augmento gloriæ S. Waldeberto obventuro propter curam Sanctæ ejusque fundationibus impensam. Fateor hæc talia non esse ut omnem erroris formidinem excludant: attamen probabilia sunt, a quibus recedendum non est, donec certiora afferantur. Posito itaque S. Salabergam diem supremum obiisse anno Christi 665, quoniam viginti annorum facta, matri successit S. Austrudis, consequens fit annum Sanctæ nostræ natalem conjungendum esse cum anno vulgari 645.
[10] [nostra conjectura,] Confirmatur quoque mea opinio ex eo, quod S. Salaberga non videatur nupsisse, antequam Dagobertus I, mortuo patre Clothario II, solus universæ Franciæ atque adeo Burgundiæ imperaverit, quod anno 628 contigit. Mosa vero vicus, in quo et nata et fundasse videtur monasterium, ad Burgundiam illa tempestate pertinebat [Annuaire du diocèse de Langres. Année 1838. p. 12 et 17.] : quomodo igitur auctor Vitæ S. Salabergæ secundis ejus nuptiis obtenderet iram regis Dagoberti [T. III Septemb., p. 522, n. 9.] , si Sancta in Clotharii ditione secura omnino fuisset? Recte matrimonii epocham in annum 628 aut sequentem prorogamus. Quo admisso, certe S. Austrudis, tertia filia, nasci anno 635 (ut volunt Mabillionius et reliqui) non potuit: alioquin Salaberga post sex septemve annos matrimonii tertiam enixa prolem, ridicule appellaretur [Ibid., n. 10.] fœmina tot privata privilegiis, quæ instar Annæ et Elisabeth, ad basilicam B. Remigii, pontificis accurrit, ut sterilitatis mœror abigatur. Si e contrario ortus S. Austrudis in annum 645 differatur, omnia commode fluunt, et suum est tempus, ut constet de sterilitate, patrocinio Sancti Remorum Apostoli votoque facto curata.
[11] [ad pietatem et litteras instituta] Liberaliter educata fuit a Sanctis parentibus S. Austrudis; nam nutritur, ait biographus n. 1, a progenitoribus suis cum magno studio totius diligentiæ traditæ religioni Christianæ, discens etiam litteras in diebus teneræ infantiæ. Et paulo infra: Fit etiam per divinam clementiam audiendo, legendo capax memoriæ, exercens se etiam in magisterio doctrinæ; unde mirum non est quod subnectit scriptor: Manifestatur mundo plena esse eloquentiæ, sed multo plus sapientiæ. Et illo quidem sæculo septimo non negligebatur institutio fœminea in litteris; ad quas incumbebant præcipue illæ, quæ monasticam vitam profitebantur aut aliquando professuræ erant. Etenim præter cantum quotidianum divini officii, monialibus vacandum erat multiplici lectioni tum S. Sacræ Scripturæ, tum SS. Patrum: unde non levis quoque cognitio linguæ latinæ, jam apud vulgus declinantis, necessaria erat [Hist. litt. de France, t. III. p. 444 et seq.] . Sic de S. Gertrude, Nivellensi abbatissa et S. Austrudi æquali ad XVII Martii legitur [T. II Martii, p. 595, n. 3 et 4.] : Per suos nuntios, boni testimonii viros, … sancta volumina de urbe Roma et de transmarinis regionibus gnaros homines ascibat ad docendum divinæ legis carmina, ut sibi et suis quid esset meditandum, Deo inspirante, meruisset habere… Pene omnem bibliothecam divinæ legis memoriæ recondebat et obscura allegoriæ mysteria, Spiritu Sancto relevante, aperte auditoribus aperiebat. Paulo serius Chunihilt (S. Lulli matertera) et filia ejus Berathgit valde eruditæ referuntur in liberali scientia, unde ablegatæ referuntur in Thuringiam [T. VII Octob., p. 1083, n. 8.] ; profecto ut fœminarum eruditioni operam suam impenderent. Multa alia exempla afferri possent, que monstrarent summam olim curam positam fuisse, ut fœminis quoque litterarum palæstra aperiretur. Verum id insinuasse satis esto.
[12] [duodennis monasterium ingreditur] Transacta pie ætate puerili, S. Austrudis duodecim annos facta in matrimonium expetitur a quodam Landranno, ex progenie, ait biographus n. 2, nobili progenito. Sed recusat Dei virgo respuendo opes perituras et transitorias nuptias: quare conjungit sese choro in ecclesia psallentium clericorum, relictis corde et animo temporalibus amicitiis mundi. Ipsa vero prosequitur clericos, qui cereos et cruces in manibus portantes Virginem deducunt ad monasterium, cui præfuit Salaberga, sacra mater hujus sacræ puellæ. Anno itaque ætatis duodecimo S. Austrudis regularis vitæ cursum inchoavit: hæc enim ita in scriptore Vitæ connectuntur, ut idem fuerit Sanctæ Virgini actus et respuere sponsum terrenum et se totam devovere cœlesti. Porro secundum indicatam supra n. 6 et seqq. chronotaxin, in annum Christi 657 incidere debet ingressus S. Austrudis in monasterium.
[13] [eidemque octavo post anno] Venerabilis abbatissa, ait biographus noster n. 3, sentiens resolutionem sui corporis imminere, pastoralem sollicitudinem filiæ suæ Austrudi, post fugam nuptiarum suarum olim Domino sacratæ, tradere voluit. Consilio itaque Laudunensis Ecclesiæ pontificis et Francorum procerum, qui præerant huic provinciæ atque adsensu et electione et acclamatione sororum, tunc in hoc loco degentium, sub regali licentia, benedictione episcopali sacratur in abbatissam. Eratque annorum viginti. quando gregem Christi sub suo recepit regimine. Quod mortuæ S. Salabergæ abbatissa successerit Austrudis viginti annos nata, mirum videri potest consideranti vigentes tunc Ecclesiæ canones. Nam e S. Gregorio Magno habemus lib. IV epist. XI [T. II. Oper., p. 692.] : Juvenculas abbatissas fieri vehementissime prohibemus. Nullum igitur episcopum fraternitas tua, nisi sexagenariam virginem, cujus ætas hoc atque mores exegerint, velare permittas. Videtur igitur contra sacros canones actum aperte fuisse, quando vicennis virgo monasterio præposita est ac in abbatissam consecrata.
[14] [licet adolescentula præficitur;] Sed imprimis fieri potuit, ut, quandoquidem novella esset fundatio cœnobii Laudunensis, non aliæ reperirentur moniales, quam intra juventutis annos constitutœ. Dein, et id quidem maximi in hac re est momenti, poterat S. Salaberga, accedente, ut dicitur, consensu sororum, jure suo, fundationis titulo, instituere abbatissam: quod etiam factitatum invenitur a S. Radegunde in monasterio Pictavensi, uti refert S. Gregorius Turonensis in sua Historia Francorum lib. IX c. 42 [D. Bouquet, t. II, p. 359.] : Cui (monasterio), ait S. Radegundis, consentientibus beatissimis vel hujus civitatis vel reliquis pontificibus, electione etiam nostræ congregationis domnam et sororem meam Agnetem, quam ab ineunte ætate loco filiæ colui et educavi, abbatissam institui, ac me post Deum ejus ordinationi regulariter obedituram commisi. Jam enim gliscere cœperat illa tempestate jus patronatus, guod deinceps multiplici canone ad certam formam redactum fuit. In Concilio Aurelianensi IV, anno 541 celebrato [Labbe, t. V Conc., col. 382.] , prohibetur can. VII dominis prædiorum, ne in oratoriis suis contra votum episcopi … peregrinos clericos intromittant, nisi forsan quos probatos ibidem districtio pontificis observare præceperit. Liberum itaque erat dominis prædiorum e clero diœcesano presbyterum sibi assumere. Imo istorum dominorum audacia, ut compescenda fuerit in eodem Concilio can. XXVI, quo cavetur sub pœna interdict, ne potentes de agendo officio ecclesiæ clericos prohibeant. Pari modo in Oriente eodem circiter tempore, scilicet anno 543 prohibet imperator Novella LVII c. 2 ne fundatores obtrudant episcopo presbyterum ordinandum, sed præsentent rite examinandum, ut, ait, non profanentur sancta Dei. Hac ratione mihi videtur discussum, quod in electione S. Austrudis contra canones actum reprehendi posset.
[15] [fratrem S. Balduinum] Prospere sat longo temporis spatio fluebant res Austrudi nostræ ejusque monasterio, quum mors, S. Balduimo fratri a nefariis hominibus illata, tum ipsam Sanctam tum ejus sanctimoniales turbavit et forsan in discrimen induxit. Erat vero Balduinus, proles quintogenita S. Salabergæ, proindeque duobus tribusve annis S. Austrude junior. A teneris Deo dicatus videtur sese mancipasse Ecclesiæ Laudunensi, in qua, ut utar verbis Breviarii Laudunensis [Anni 1748. Part. Autumn., p. 468.] , ejus nomen et eximiæ dotes statim innotuerunt Serulpho, Laudunensi præsuli egregiæ sanctitatis, qui Balduinum, sacris Ordinibus initiatum, intra clerum constituit, et archidiaconi dignitate decoratum, in partem laborum ascivit [Cfr Act. SS., t. I, Januar. p. 503, n. 5.] . Biographus noster num. 7 huic elogio addit, eumdem utilia procurasse monasterio S. Austrudis; imo eidem regendo præpositum fuisse insinuant mea sententia verba biographi n. 8 narrantis luctum et dolorem fuisse in Lauduni civitate per plures dies, non solum apud illos quorum tutor et pastor fuerat hic vir, verum etiam apud cives hujus urbis. Hæc verba interpretor de cura monasterii Salabergiani Sancti tutelæ commissa: atque hinc porro sequitur Balduinum non fuisse archidiaconum Laudunensem: inepte enim discernerentur cives Laudunenses ab illis, quorum tutor et pastor fuerat, quoniam hujusmodi tituli conveniunt archidiacono, qui, ut loquitur can. 1 de off. archidiac. (I. 23) vicarius est episcopi in omnibus et habet curam in clero (tam in urbe positorum, quam eorum, qui per parœcias habitare noscuntur) sive de eorum conversatione, sive honore et restauratione ecclesiarum, sive doctrina ecclesiasticorum vel cæterarum rerum studio. Cui quidem hæc omnia primario post episcopum incumbunt, is merito civibus Laudunensibus tutor et pastor dici debuisset. Unde consentio cum Joanne Mabillon, opinante S. Balduinum Ecclesiæ Laudunensis Canonicum fuisse [Act. SS. Ord. S. Bened., sæc. II, p. 978, not. a.] . Cæterum sciunt omnes, jure canonico vel leviter tincti, archidiaconatum hodiernum esse meram dignitatem capituli cathedralis ecclesiæ, omnemque jurisdictionem in vicarios generales, ad nutum episcopi amovibiles, transivisse.
[16] [occisum circa annum 679, in suo monasterio sepelit.] Bollandus noster ad diem VIII Januarii [T. I Januar., p. 502.] cum tempus passionis S. Balduini late sæculo septimo in margine assignasset, arctius tamen annum definit dicens: Videri potest Ebroini temporibus esse interfectus [Ibid., n. 4.] . Occupavit autem Laudunum Ebroinus anno 680, sequenti anno occisus. Martyrium, autem S. Balduini Laudunensem calamitatem præcessit juxta biographum nostrum, qui post relatam interfectionem addit n. 10: Interea occisores tanti viri, Deo odibiles, non cessabant inferre famulæ Dei Austrudi injurias… Accidit autem occasio et non devotio, ut rex Theodoricus hostiliter intraret Lauduni civitatem. Adfuit autem Ebroinus cum exercitu. Patet igitur ante occupationem Laudunensem passum esse Balduinum. Sed quoniam eumdem habemus tutorem et pastorem cœnobii Virginum, vetat quoque vigens tunc disciplina, ut diu ante ista tempora occisus fuerit S. Balduinus, quoniam vix ante annum 647 natus, trigesimum annum complere debuit, antequam regimini monasterii applicari potuerit: addamus et biennium, ut operam suam monialibus valuerit probare, et annum sæculi septimi septuagesimum nonum attingimus, cui satis certo illigare Sancti passionem possumus. In annum Christi 687 rejicit Cointius [Ann. Eccl. Franc., t. IV, p. 185.] Balduini martyrium, sed, ut ex dictis constat, absque idoneo testimonio.
[47] [Moritur initio sæc. VIII.] Aliud porro non restat speciali commentatione dignum circa S. Austrudem, quam inquisitio in tempus ejus obitus. Hanc investigationem in hunc diem rejecerant majores nostri in Commentario ad Vitam S. Salabergæ [T. VI Septemb., p. 518, n. 11.] ; fidem igitur olim datam liberamus. Joannes Mabillon tum in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti [Sæc. II, p. 981, not. a.] , tum in Annalibus [Lib. XVII, § XXIV, t. I. p. 521.] affigit mortem S. Austrudis anno Christi 688, et quidem, ut dicit in Actis, quasi istam epocham ex Vitæ serie collegisset: S. Anstrudis, inquit anno circa DCXXCVIII ad superos migravit, ut ex superioribus colligitur. Verum nihil in præcedentibus occurrit, quo hic annus confirmetur. Cointius aliique obitum Sanctæ nostræ in annum 707 reponunt, sed nulla etiam suæ sententiæ reddita ratione. Unum elicere valemus e biographo nostro, scilicet S. Austrudem vixisse sub pontificatu Madelgarii temporibus Pippini Heristallii, qui ab anno 680 ap 714 Austrasiam gubernavit. Ex eo autem certo conficitur S. Austrudem post annum 681 obiisse. Ast Sanctam usque ad initium sæculi octavi vixisse me suadet series episcoporum Laudunensium. Etenim Attola seu Atelanus sedem occupavit anno 672, ut ostendi in Commentario prævio S. Bercharii ad diem XVI Octobris [T. VII Oct., p. 997, n. 52 et seqq.] : Madelgarius autem, quocum controversiam habuit Sancta, sextus vel septimus ab Atelano Laudunensem cathedram tenuit [Gall. Christ., t. IX, col. 512.] : quare probabile judico sex episcopos hanc ecclesiam saltem per spatium triginta annorum gubernasse, et proinde obitum S. Austrudis ab initio sæculi octavi removeri non posse, quin tamen certum annum indigitare valeam: quare in fronte hujus Commentarii mortis tempus initio sæculi octavi signavi
[18] [ejusque corpus in ecclesiam S. Joannis Baptistæ transfertur.] Corpus S. Austrudis primum conditum fuit in ecclesia S. Mariæ Profundæ, quæ una erat e septem, quas S. Salaberga juxta suum monasterium ædificaverat ad usum perpetuæ psalmodiæ inter moniales vigentis. Quievere istic sacræ exuviæ per multos annos, donec una cum corpore S. Salabergæ in superiorem ecclesiam S. Joannis Baptistæ, quæ pariter una ex septem erat, translatæ fuere, cujus translationis duplex olim erat celebritas, scilicet in honorem S. Salabergæ die XI Kal. Martii et S. Austrudis XVI Kal. Julii. In dicta ecclesia remansere pretiosa pignora usque ad finem sæculi proxime elapsi [Ibid., col. 591.] , quando in Gallia omnibus sus deque versis, etiam hæc lipsana in turbine perierunt. Hæc scilicet ad nos scribit R. D. Lequeux, Vicarius Generalis episcopi Suessionensis, litteris datis IV Kalendas Maji 1846. Atque hæc sunt fere omnia quæ de S. Austrude commentandum habuimus.
VITA S. AUSTRUDIS, VIRGIN. ABBATISSÆ LAUDUNENSIS, AUCTORE ANONYMO SUBÆQUALI
Ex Joannis Mabillon Actis SS. Ord. S. Benedicti.
Austrudis, Virgo et Abbatissa Lauduni in Gallia (S.)
BHL Number: 0556
Cap. I. Sanctæ ortus, pia institutio et ingressus in monasterium, fratrem suum S. Balduinum, injuste occisum, amare deflet.
AUCTORE ANONYMO SUBÆQUALI.
[S. Austrudis, pie educata,] Temporibus Dagoberti regis fuit in hoc mundo vir nobilis Baso, qui nobilibus ortus parentibus secundum naturam, nobilior factus moribus per gratiam, consilio Francorum procerum duxit uxorem Salabergam, generosi et religiosi viri Gunduini religiosam filiam. Hæc post sterilitatem peperit sponso suo inter electam turbam natorum filiam, quæ Austrudis a appellata est b. Nutritur autem a progenitoribus suis cum magno studio totius diligentiæ tradita religioni Christianæ, discens etiam litteras in diebus teneræ infantiæ. Excedit itaque annos puellares, ambulans de virtute in virtutem Virgo noviter nata: et dum cessat vagire in cunabulis, laudes discit cantare filio Virginis. Fit etiam per divinam clementiam audiendo, legendo capax memoriæ, exercens se etiam in magisterio doctrinæ: insignis apparet carnali genere, insignior mentis sanctitate: pretiosa vultus specie, pretiosior corde: manifestatur mundo plena esse eloquentiæ, sed multo plus sapientiæ, dilecta Deo et hominibus anchoram voluntatis suæ copulavit virtutibus. Insuper tanta repleta est gratia, ut morum maturitas monstraretur in ejus ætate prima.
[2] [duodennis, repudiato terreno sponso,] Præterea cum esset in anno duodecimo c, requiritur a Landranno, ex progenie nobili progenito: delatasque secum multas opes auri et gemmarum et vestium tradidit manibus parentum, ut possit Austrudem virginem accipere sibi conjugem. Sed probatur frustra, pro Dei sponsa, sua dedisse et frustra ampliora promisisse. Recusat namque Dei Virgo respuendo opes perituras et transitorias nuptias: nec jam cogitat mens ejus de maritali toro, sed de Euangelio. Munita enim muro virginitatis, sponsum despexit cum dote terrenæ facultatis. Sicque feliciter seducitur Landrannus in agro castitatis, cum putat sponsum se fieri posse de jam a Christo desponsata Virgine. Annulum fidei, quem misit cœlestis sponsus Virgini, non viderat oculus terreni mariti. Quid plura? tandem sic fertur dixisse præsentibus sibi puellis servitio suo destinatis: Numquid iste est, quem sponsum meum esse dicitis? credite meis sermonibus; numquam nuptiarum legibus sociabitur mihi carnalis sponsus. His dictis accensa ardore cœlestis sponsi, conjungitur choro in ecclesia psallentium clericorum, relictis corde et animo temporalibus amicitiis mundi.
[3] Dum sic incipit militare Deo, lætantur ordines clericorum: offerentibus clericis illuminatos cereos et cruces in manibus portantibus et Dominum laudantibus pro tanta virtute, [monasterium ingreditur,] quam cognoverunt esse in Virgine Austrude. Sicque prosequitur cantantes clericos cum magna devotione usque in locum, in quo manet monasterium, cui præfuit Salaberga, sacra mater hujus sacræ puellæ, pie regendo catervam sanctimonialium. Itaque regente Deo, non est obruta Virgo syrtibus vitiorum, non est decepta coloribus pretiosarum gemmarum, quæ sunt ambitiones sæcularium fœminarum. Numquam avaritia in ea regnavit, quæ fidem et honestatem artesque bonas subvertit in avidis mentibus. Ecce prudens Virgo inter tempestates mundanas providi nautæ more vitando fugientis sæculi naufragia, sapienter servans Domino sui pectoris habitacula, nunc colitur, quoniam paupertate Christi nihil est ditius; quia non est laudis ecclesiasticæ possidere divitias, sed pro Christo eas contemnere. Virgo enim, quæ contemnit pompas mundi, habet in vase suo copiam olei. Propterea, sorores charissimæ, non extinguuntur lampades gloriosæ hujus Austrudis, quia remota fuit (sicut audistis) a sæcularibus pompis d. Dulcius ergo sit vobis cum hac Virgine sequi gloriam post victoriam, quam sine ipsa sequi ignominiam post carnis ruinam.
[4] [succeditque abbatissa matri suæ S. Salabergæ:] Præterea venerabilis abbatissa Salaberga, sentiens resolutionem sui corporis imminere e pastoralem sollicitudinem filiæ suæ Austrudi, post fugam nuptiarum suarum olim Domino sacratæ, commonens eam habere curam ovilis Christi. Cum consilio itaque hujus Laudunensis Ecclesiæ pontificis et Francorum procerum, qui præerant huic provinciæ, atque adsensu et electione et acclamatione sororum, tunc in hoc loco degentium, sub regali licentia, benedictione episcopali sacratur in abbatissam. Eratque annorum viginti, quando gregem Christi sub suo suscepit regimine. Tota in Deo ejus cogitatio, quia non diebus, non noctibus a colloquiis et mandatis divinis recessit. O Virginem per omnia repletam Dei gratia! Quam voluit esse pulchram facie, sed pulchriorem fide, elegantem corpore, pollentem castitate, jejuniis intentam, orationibus devotam, in vigiliis sedulam, sobrietate assiduam, conversatione ecclesiasticam; in eleemosynis largam, in distributione suarum rerum lætissimam, in congregatione mitissimam, in sermonibus lenissimam. Probatur esse humilis et pia sibi subditis et hospitum receptrix. Januæ ejus patefactæ sunt egenis et peregrinis, in carceribus retrusis vel vinculis vinctis personam * curam agebat. Assidue autem orphanis et viduis, pupillis et miseris clementer misericordiam impendebat, escam esurientibus præbendo, potum sitientibus dando, dolentes consolando, tristes exhilarando, ægrotos visitando, irascentes mitigando, discordes in pacem revocando, ad ultimum mortuos sepeliendo.
[5] [fratrem suum S. Balduinum, injuste occisum,] Quamvis fama bonorum operum apud reges Franciæ et principes terræ magnum nomen et honorem huic dilectæ Domini acquisierit, nihil sibi de bono, sed totum imputabat Deo; quia illi in tantum adhærebat, ut habitus ejus, sermo, vultus, incessus, doctrina virtutum esse videretur. Sed numquam in hoc sæculo deest perfidia pravorum, quæ probat patientiam bonorum. Semper enim pars malorum infesta est parti piorum, ex quo Cain fregit sarculo guttur fraternum. Dum B. Virgo Austrudis conaretur exercere omnes dies vitæ suæ in Dei laudibus, sagittas doloris occulte fabricat ei humani generis adversarius. Erat namque ei frater charissimus, nomine Balduinus: adversus hunc, stimulante diabolo, concipiunt et meditantur dolos, qui videbantur esse amici et fideles hujus Virginis et fratris. Sed rara fides est hominum, de quibus scriptum est: Simulatores et callidi provocant iram Dei [Job XXXVI. 13.]. Tenerrime autem dilectus a sorore Balduinus in simplicitate cordis sui, dolose cum peste invidiæ vocatur ad placitum a ministris Satanæ in quadam villa Laudunensis provinciæ: qui sumens secum duos tantummodo equites, tertius confestim ivit causa placiti ad hostes crudeles, omnium hominum, quos terra sustinet, sceleratissimos. Sed falso colore pacis mox deceptus est et confossus gladiis f. Sicque apparuerunt impii in occisione justi, qui videbantur esse amici: quorum nomina et stirpem dicere, injuriam putamus g.
[6] [amare flet,] Nuntiatur occisio fratris auribus sororis: illa autem inter amaras lacrymas nomen Domini benedixit, sicut et simplex Job de filiorum amisso numero. Credulitas namque cordis justitia deputatur, et salus, oris confessio: sciensque satum humanæ conditionis esse fragilem, dixit: Quamvis sim hodie desolata et frustrata proprio fratre, reddo tamen tibi, Deus, multiplices gratias, et refero laudem et honorem majestati tuæ. Obsecro, piissime Christe, ut non sentiam iram judicii tui, neque auferas faciem misericordiæ tuæ a lacrymis oculorum meorum: sed concede mihi virtutem, ut patienter possim et ferre et flere intempestivam amaritudinem commoti cordis mei, quæ mihi subito accidit pro damno occisi fratris. Laudo et glorifico et benedico nomen gloriæ tuæ, quod est sanctum, quia fratrem, quem dedisti mihi, recepisti. Heu me (iterum dicens) frater innocens, ut quid te misi consiliis crudelissimorum hominum! Numquam fuisset causa illa, pro qua ire disposui te dure interfectum *, qui eras baculus infirmitatis meæ. Et quoniam fraternus amor nescit modum, iterum flebiliter adjecit: Nunc qui carnales fratres habent, misericordiæ memores sint compatiendo lacrymis meis dolore plenis: non contemnant lacrymantem, sed me plorante, provocentur ad pietatem, dum amarissime defleo germanum, qui solus mihi remanserat, quem hodie perdidi. Esto mihi, Deus, misericors, adsis custos et consolator meus.
[7] [cum monialibus suis.] Post lacrymabilem autem querimoniam, licet corde tenus patiendo fraternos casus amaricata fuisset, rationabiliter tamen virilis apparebat ejus vultus et mitis, quia temperabat eam a fletibus dulcedo Sancti Spiritus, qui in ipsa manebat. Congregatio denique sanctimonialium videns et audiens abbatissæ suæ triste infortunium, non sine lacrymis plangit et mœrorem sororis et martyrium occisi fratris. Nam in pavimento ecclesiæ prostratæ ostendunt se singultibus et suspiriis dolere cum spirituali matre, flere cum flente: scriptum est enim: Si patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra [Cor. XII. 26.]. Mota vero abbatissa maximis gemitibus sororum supra terram jacentium et pie pavimento se volutantium causa immoderatæ tristitiæ, accedit ad eas, sed sustentata manibus aliarum, non enim poterat libere incedere, fatigata flendo et dolendo. Stansque ante altare, elevatis manibus vix indicens silentium compescendo voces flentium ait: Audite me, dilectissimæ sorores et filiæ, pro hoc incommodo tam aspere clamando taliter vociferari nolite: sed ad memoriam reducite, quam dulciter et quam communiter vos omnes meus frater amavit, qui hodie est injuste occisus. Affectu veræ dilectionis erga vos usus est hactenus vobis bene optando et vestra utilia procurando: precor vos, licet sim turbata privatione fratris, ut animæ ejus memores sitis in orationibus vestris, ut crudeliter interempta anima possideat paradisi gaudia.
ANNOTATA.
a Ut præmonui, Mabillonius constanter Anstrudem scripsit; malui vero antiquiorem formam, Austrudem, retinere propter rationes n. 2 Commentarii prævii allatas.
b Quinam prolem enixam refert S. Salabergam ejus biographus hoc ordine: Saretrudem, Ebanam, Austrudem, Eustasium, infra pueriles annos defunctum et Balduinum, postea Martyrem [T. VI Septemb., p. 523, n. 10.] .
c Si quidem S. Austrudem monasterium Laudunense ingressam legimus anno ætatis duodecimo, eamdemque opinati sumus Commentarii prævii n. 6 et seqq. natam anno Christi 645, hæc fuga sæculi ad annum 657 aut sequentem pertinet.
d Hæc ab auctore subæquali prolata verba monstrantilla tempestate lampades accendi consuevisse ad Sanctorum sepulcra, et B. Austrudem brevi post mortem temporis intervallo cultum ecclesiasticum obtinuisse, quod cæterum etiam ostendit ejus ad Adalsindam mandatum infra n. 25 relatum circa ornamentum sepulturæ suæ.
e Jam egi in Commentario prævio n. 7 et seqq. de anno S. Salabergæ emortuali, et utcumque confirmavi dicta majorum ad diem XXII Septembris [Ibid., p. 520, n. 21.] censentium ab anno Christi 665 Sanctæ obitum removeri non posse: imo ex hac præcipue epocha desumpsi S. Austrudis annum natalem, Christi 645.
f Ex dictis n. 15 Comm. prævii corrigenda est chronotaxis Bollandi nostri ad vitam S. Balduini die VIII Januarii [T. I Januar., p. 502.] . Juverit hic adscribere notam Mabillonii, quam textui subjunxit [Act. SS. Ord. S. Bened., sæc. II, p. 978.] : Balduinum, ut Martyrem sanctum colunt Laudunenses VI Idus Januarias, quo die in Martyrologio Laudunensi ejus festum pronuntiatur hoc modo: Apud Laudunum S. Balduini Martyris et levitæ, qui pro defensione ecclesiasticæ justitiæ a nocentibus innocenter occisus est. Quamvis modo in diem XXVIII Januarii (hodie in diem XVII Octobris juxta directorium anni 1827) ob Epiphaniæ octavam concurrentem hoc festum rejiciatur. S. Balduinum, peste ingruente, interpellare solent. Reliquiæ S Balduini in ecclesia nostra S. Johannis Baptista majori altari impositæ religiose servantur. Eum ecclesiæ cathedralis canonicum fuisse opinantur.
g Ex hoc loco recte cum Mabillonio concluditur biographum proxime temporibus S. Austrudis vixisse. Cfr. n. 4 Comm. prævii.
* personalem?
* Obscurum
Cap. II. Occiso fratre suo, multas calamitates patitur Sancta ab adversariis suis, quos tamen omnes, Deo juvante, vincit.
[Occiso S. Balduino, quem] Recedens post hæc cum sororibus et impotentia virtutis ejus, nec jam fœmineo sed virili more consolabatur. Nec finem plangendi sacra Virgo fecerat, stans in excelso Lauduni montis loco, cum subito feretrum vidit, in quo claudebatur corpus fratris sui. Sed quoniam, ut scriptum est, amor numquam est otiosus, operatur magna, si est, dirigens aciem oculorum suorum in occisum, ait: Jamjam redis ad me, frater charissime, heri vivus, hodie occisus: heri dimisi te incolumen, hodie recipio te ad sepeliendum. Frater, frater animo meo amantissime, cur tibi immature et a quibus minime oportuit, vita erepta est! Quamvis mihi te tulerint occisores tui, tamen lætandum magis, quam dolendum esse puto de occisione tua: non enim perdidisti vitam meliorem cum innocentia, sed labem, fugam et exsilium et egestatem et pericula hujus sæculi, et omnes has ærumnas, quæ mortales premunt, amisisti. Invitatus ad placitum cum duobus tertius ivisti, et nunc cum pluribus amicis te flentibus reverteris; quia tu simplex et innocens fraudulentiæ et dolosæ amicitiæ tuorum inimicorum credidisti, propterea me nunc solam sororem reliquisti. Et quis præsens tam ferrei pectoris esset, qui tantæ Virgini compassus non fuisset super fraterna occisione? Sed nemo potest enarrare per singula, quantus luctus et quantus dolor fuit in Lauduni civitate per plures dies, non solum apud illos, quorum tutor et pastor fuerat hic vir, verum etiam apud cives hujus urbis. Sed Virgo beatissima omnia, quæ sunt mundi, transitoria esse intelligens, patientiæ se clypeo armabat: didicerat enim humilis esse inter prospera et inter adversa esse secura, quæ sicut myrrha electa dedit Christo suavitatem odoris.
[9] [honorifice componit,] Nec mirum est, sorores charissimæ, si occisus est tantur vir a diaboli membris, sicut audistis; cum sciatis hunc Martyrem a membrum esse illius, qui zelo Pharisæorum ad salutem mundi est crucifixus. Semper enim ab antiquo virtutes invidia persequitur: sicque fit, ut Deus, qui est fons pietatis, clementer suscipiat, quos hic mundus inclementer colaphizat; quia placent Deo semper, quæ displicent mundo. Afflictio enim, quæ est temporalis in hoc sæculo, electorum materia est cœlestis gloriæ præmiorum; quoniam hujus mundi tranquillitas animarum est tempestas. Igitur non sine causa Apostolus prohibet contristari de morientibus, relinquere tristitiam tantummodo illis, qui spem resurgendi non habent. Defectus namque corporum, non mors, sed dormitio et somnus in Scripturis sacris appellantur: quia substantia humanæ corporalitatis non tollitur, sed per gloriam resurrectionis in perpetuas æternitates reformabitur ab illo, qui mortem sua morte dissipavit. Ex hoc colligitur, quia feliciter moritur, qui pro Christo victurus occiditur. Securus cum Christo vir iste regnat, quia raptus est ne malitia mutaret mentem ejus etc.
[10] [inimici S. Austrudis accusant eam] Interea occisores tanti viri, Deo odibiles, non cessabant inferre famulæ Dei Austrudi injurias, utentes adversus eam suo malo dolo et pravo ingenio. Nam parvipendentes fusum a se sanguinem justi, repleti furore malitiæ, Ebroinum adeunt virum palatinum, qui in illis temporibus erat sub Theodorico rege potens opibus et consiliis regalibus b. Accusantes igitur Virginis innocentiam in auribus principis, convertunt ejus potentiam in iram suis falsis testimoniis, suadentes illi, ut contra eam insurgeret, quatenus sacratæ abbatissæ potestatem regendi animas auferret et eam a monasterio repelleret. Sed sicut scriptum est. Corrumpunt mores bonos colloquia mala, cor terreni principis accensum est ira adversus mansuetudinem Virginis. [I Cor. XV. 33.]
[11] [apud Ebroinum,] Accidit autem occasio et non devotio, ut rex Theodoricus hostiliter intraret Lauduni civitatem. Adfuit autem Ebroinus cum exercitu, memor ad se accusatæ Virginis, cupiens militare Theodorico et non Deo: qui veniens ad monasterium puellarum, non est usus desiderio bonæ voluntatis, sed tamquam lupus rapax Christi oves dispergere tentat, sanctimonialium matrem spiritualem exsilio deputaturus. Cum vero furibundus virgineum vultum abbatissæ inspexisset, asperrime eam objurgare cœpit. Sed præclara Dei famula, mitis et humilis corde, paucis ac lenissimis sermonibus respondebat, ostendens patienter se non timere minas et temerariam objurgationem superbi tyranni.
[12] [qui signo cœlesti a consilio deterretur;] Dum Ebroinus male loquitur et pejus se facturum promittit, quidam vir boni desiderii Acglibertus accessit ad quasdam sorores perfectæ ætatis et bonæ vitæ, dicens ad eas: Ancillæ Dei viriliter agite et in Domino confortamini: et omnes pariter et unanimiter quasi ex uno ore vociferantes Domini majestatem exorate, ut hodie nemo vos possit separare a vestra matre spirituali. Tunc cohors sanctarum sanctimonialium repetitis precibus exorabat, ut Deus omnipotens abbatissam suam eriperet de manu et potestate contrariorum. Cumque voces psallentium sanctimonialium audirent satellites et comites Ebroini qui cum illo erant, nimio terrore exterriti, adspicientes sursum, viderunt de turriculo ecclesiæ globum igneum exire usque ad cœlum. Qui pavore concussi, citissime hoc signum Ebroino nuntiaverunt. At ille hæc audiens expavit graviter, confestimque suam ferocitatem mutavit in maximam lenitatem: moxque matris spiritualis vestigiis advolutus, devoto animo veniam postulavit, pollicitus se in omne reliquum tempus vitæ congruo honore Dei famulam venerari, fidemque et amicitiam promittit se servaturum cœnobio et Dei famulabus: sicque reversus est ad palatium amicus Religionis, qui fuerat hostis Deo dilectæ Virginis.
[13] [divinitus puniuntur Charivæus] Igitur post aliquot dies vir quidam nomine Charivæus, instigante diabolo, cœpit proterve contendere contra Dei famulam Austrudem, in tantum ut evaginato gladio eam interficere niteretur, et ita plenus malæ voluntatis in ecclesiam S. Mariæ semper Virginis Virginem persecutus intravit. Virgo autem Domini intrepida stans juxta cornu altaris, expansis manibus Dominum confidenter exorabat. Quam cernens impius persecutor tam fiducialiter minas contemnentem, propius ad aram accedere non præsumebat. In se autem reversus, metuens divinum judicium, prostratus in terram veniam humiliter flagitabat. Statim ancilla Domini, ut vidit eum indulgentiam et veniam postulantem, misericordia mota super illum, dimisit ei omnem injuriam sibi illatam, memor sententiæ dominicæ dicentis: Dimittite et dimittetur vobis c. Sed post paucos dies jam dictus Charivæus vitam finiens, in ipso loco, quo contra Dei famulam rixaverat, sepultus est, ipsa tamen beatissima permittente, quæ secundum Apostolum non reddens malum pro malo, cum magna diligentia ei locum sepulturæ perparavit.
[14] Dein post biennium quidam juvenis, nomine Ebrohardus, [et Ebrohardus repentina morte;] cum satellitibus suis nocturnis horis castrum Lauduni hostiliter introiens, maximam partem urbis hujus igne succendit, fundere cupiens sanguinem proximi sui Gislehardi. Qui, ut intellexit adesse Ebrohardum et civitatis incendium, non æstimavit se vivere posse per unius horæ spatium: nam quanto citius potuit, aufugit et sic manus inimicorum evasit. Ebrohardus autem diu quærens fugientem et minime inveniens latitantem, commotus ira, perrexit cum furore mentis ad domnam Austrudem, eamque aspere increpare cœpit, quod ejus fuerit adversaria, eo quod faverit partibus eorum, qui suum despexerunt dominium. Imperans autem cum magna sævitia ait: Affer mihi cunctas monasterii hujus claves. Mox Christi Virgo ad mitigandam ejus vesaniam jussit afferri. Sed juxta nutum superni judicis, acceptis clavibus, primo diluculo alterius diei ante ostium monasterii præsumptor secundum suum meritum crudelem mortem accepit. Hæc autem cernens Dei famula claves monasterii recepit, et miserum corpusculum diligenter tradidit sepulturæ obediens et huic dominico præcepto, quo dicitur. Estote misericordes sicut et Pater vester misericors est, et iterum. Benefacite his qui oderunt vos. [Luc. VI. 36, Matth. V. 44.]
[15] [Madelgarius, episcopus, Sanctæ iniquus, reprimitur:] Temporibus Pippini principis d Madelgarius, qui tunc Laudunicæ urbis pontifex esse videbatur e, vana cupiditate deceptus, voluit cœnobium Beatæ Austrudis sibi usurpare. Quod Dei famula nullatenus adquiescens voluntati præsulis, prudenter contradicebat, ita ut fieret inter eos grandis altercatio. Virgo autem Domini frequentiam contentionis ferre non valens, per Wlfoldum consanguineum suum cupiditatem episcopi Pippino sapienter mandavit. Pippinus autem legationem sacratissimæ Virginis honorifice suscipiens, statim filium suum Grimaldum Laudunum devotissime direxit, præcipiens cum omni diligentia ut deinceps Madelgarius episcopus nihil inquietudinis inferret Deo dilectæ Virgini f. Non est itaque mirandum, si a Domino tam cito de tribulationibus suis erepta est, quæ in isto sæculo proprias voluntates et curas carnis relinquens, solo desiderio videndi Dominum repleta est.
[16] [S. Austrudis vivendi ratio.] Exceptis namque diebus solemnibus, id est Natalis Domini et die sancto Paschæ et diebus Dominicis, cæteris omnino diebus nihil cibi vel potus sumebat, nisi prius psalterium per ordinem cum hymnis et canticis spiritualibus Domino decantasset. Refectio vero illius nona aut vespertinis horis esse solebat. Nocturnis horis quantum se exercebat vigiliis et psalmodiis, longum est enarrare. Locum vero sibi ultimum post ostium elegit ecclesiæ: ibique parvula cathedra posita erat, supra quam residendo, expleto cursu horarum singularum, paululum quiescebat: reliquum stratum lectuli sui jam dudum dimiserat. Lucescente quotidie hora diei surgens, mox circuibat ecclesias, invitando auxilia sororum in adjutorium sibi. Deinde infirmantium cellulas cum tota cura pietatis visitabat: sicque omnibus dominicis præceptis se subdebat cum toto studio, ut nullis horis nullisque momentis a divinis operibus aliena appareret.
ANNOTATA.
a Martyrem dici posse qui propter actum virtutis supernaturalem vitam suam ponit, ostensum fuit in Commentario prævio S. Bercharii ad diem XVI Octobris [T. VII Octob., p. 1001, n. 67 et seqq.] . Unde S. Balduinus, qui pro tuendis juribus monasterii sororis suæ, S. Austrudis, ad placitum iverat, in defendenda justitia occubuisse innuitur.
b Hæc verba, mea sententia, monstrant necem B. Balduini, præcessisse occupationem civitatis Laudunensis, quæ demum contigit, duce Ebroino, majore-domus Theodorici III, regis Neustriæ et Burgundiæ, anno 680: atque hæc est præcipua ratio, cur passionem S. Balduini anno circiter 679 illigavi n. 16 Comm. prævii.
c Hæc verba euangelica ad litteram in Vulgata nostra non reperi: sunt autem, quoniam eumdem omnino sensum habent, desumpta ex Luca VI 37, qui dicit: Dimittite et dimittemini. Eodem tenore ac biographus noster ista verba recitat S. Augustinus, Serm. LXXXIII de Verbis Domini 84 [T. V Oper., col. 448. Edit. Benedict.] . Unde ad antiquam pertinere videntur versionem.
d Is erat Pippinus, Heristallius dictus, Pippini Landensis ex Ansegesilo et Begga nepos, Caroli Martelli pater; qui, Dagoberto Austriæ rege et Wlfoaldo majore-domus mortuis, una cum Martino duce occupavit Austriæ regnum, ad quod Lugdunum Clavatum pertinebat. Hæc ex Mabillonio.
e In Commentario prævio n. 17 dictum fuitMadelgarium sextum vel septimum ab Atelano sedisse Laudunensem episcopum; prout Omatarium, cui inscripta fuit Vita coæva S. Salabergæ, eidem ante vel post ponamus.
f Addit, ait Mabillonius, interpolator: Et nullam post potestatem in eo habuerunt Laudunenses pontifices, nisi tantummodo (dum adfuerunt inibi sanctimoniales) abbatissarum benedictionem, et abbatum, nihilominus post monialium ejectionem.
Cap. III. Miracula in vita et post mortem.
[S. Austrudis, adhuc vivens, cæcæ lumen,] Illud non est omittendum, quoniam per illam Dominus primam dignatus est operari virtutem. Quædam namque fœmina ex famulabus suis oculorum lumen amiserat: cui electissima Virgo in visu apparuit dicens: Quid agis, soror? Quæ respondit: Bene, Domina; sed deprecor, ut miserearis mei peccatricis. Dixitque illi: Prima die Dominica ego revertar huc ut benificem te. Et confestim recessit. Veniente itaque Dominica, quasi hora sexta, soror memorata Chramnegundis rogavit se per manus ad B. Austrudem adduci, obviavitque illi in limine et ait: Obsecro, Domina, ut manum tuam super oculos meos ponas. At illa fortiter denegare cœpit, seque indignam judicavit. Tunc cæca magis ac magis clamabat dicens: Vere non recedam a te, antequam me tangas, et lumen meum mihi restituas. Hæc audiens Dei Virgo cœpit lacrymari: et nihil dicens, nisi tantum oculos in cœlum levans, posuit manum dexteram super oculos ejus statimque lumen pristinum reddidit oculorum.
[18] [graviter decumbentibus valetudinem restituit:] Alio quoque tempore quædam Dei famula, Adalsinda nomine a, capitis dolore fatigata, diu omnino jam per se levari non poterat. Ad quam Virgo Austrudis visitandi gratia venit, eique manum cum signo Sanctæ Crucis in caput posuit, et statim omnis dolor evanuit ab ea. Alio quoque die Dei famulam, nomine Scholasticam, domna Austrudis per Dominum a somno mortis suscitavit. Sic tamen mortua putabatur, quod neque per os suum, neque per nares ullum reddebat flatum. Hæc omnia et alia plura Dominus per manus ancillæ suæ, dum viveret, operari dignatus est.
[19] [post mortem,] Cum autem dies exitus suæ animæ appropinquaret, vocavit ad se turbam sororum, eisque diem obitus sui celeriter indicavit, et indulgentiam cunctis dedit, et, ut sibi indulgerent similiter, petiit. Biduo namque antequam migraret ad Dominum, quem tota mente dilexit, claritas immensa circumfulsit domum illam, in qua Virgo Christi fesso corpore quiescebat, et de ipsa claritate quasi stella radians residens in pectore, intravit in os ejus: factumque est, ut hora eadem, qua sancta illa anima egrederetur a corpore, quasi columba nivei candoris egressa ex ore ejus, cunctis qui adstabant videntibus, evolaret ad superos.
[20] [mirabili visione illustratam,] Cumque corpus ejus, ex more compositum, conderetur, cunctis præ foribus amarissime flentibus, ecce duæ aves inenarrabili splendore radiantes, de supernis secretis evolantes, sederunt super domum illius tecti, donec sanctum corpus omni diligentia tractaretur. Cumque sacrum corpus feretro in basilicam S. Joannis fuisset allatum, soror quædam, vulnus sub ascella habens, accessit ad feretrum, manumque ipsius Sanctæ super ipsum vulnus posuit cum summa reverentia: et statim sana facta est, ac si vulneris livor ibidem non esset.
[21] [paralyticam sanat, vinctum liberat;] Posthæc quædam Deo sacrata paralytica jacebat: quæ sopore depressa vidit in somnis Dei famulam Austrudem, ante suum lectulum adsistentem, pelliciam b, quam Sancta Virgo solebat induere, super eam jactantem: quæ statim de somno expergefacta surrexit, omnibusque membris recuperatis, in conspectu omnium sororum incolumis ambulavit. Reus quidam ligatus ducebatur ad necem, qui dum nullam spem evadendi haberet, dixit: Væ mihi misero, væ mihi! Domina Austrudis en altera vice vivens liberasti me; nunc vado ad mortem, et modo defuncta es, mihi ultra adjuvare non vales. Ad hunc sermonem statim funis ille de manibus suis disruptus est, illeque reus, nullo persequente, portis apertis, locum reperit evadendi ac velocissimo cursu ad sepulcrum sacræ Virginis properavit. Ipso quoque tempore soror quædam, amisso lumine oculorum suorum, occubuit super Sanctæ Virginis sepulcrum, ut oraret: quæ depressa somno in ipso puncto evigilans, clare lumen amissum recepit Denique puella, nomine Helena, cæca et muta inter manus sororum ad ipsius Sanctæ sepulcrum adducta, sub una nocte lumen oculorum et eloquium linguæ, ipsa opitulante, recepit, ut ita quasi prius nullam anxietatem inde pateretur.
[22] [monialem dæmoniacam] Illud quoque ad memoriam revocemus, quod soror quædam, nomine Oda, filia Gautsuini quondam ducis, ab infantia dæmonio graviter vexabatur; et cum eadem infirmitate veste sanctimonialis accepta, monacha in ipso monasterio Laudunensi ipsam vexationem per quindecim annos passa fuit. Una autem Sabbathi, aurora diei incipiente, venit ad eam quasi vox Sanctæ Austrudis, rogans ut signo dominicæ Crucis semetipsam armaret fortiter et a lecto suo cum summa festinatione surgeret, ac pergeret ad sepulcrum Sanctæ Virginis, et de ipsa petra in Trinitate morderet. Quæ ita admonita per duas vices, surgere non audebat: timebat enim valde. Tertia autem * voce vox ipsa objurgavit eam dicens: Cur dubitas puella? Surge velociter, noli timere neque expavescere, sed vade ad sepulcrum meum, et ego ero tecum: et de petra morde per tres vices, et sana eris. Quæ cito surgens, rapidissimo cursu pervenit ad sepulcrum illius: et ecce universa ostia ecclesiæ, quæ illis horis firmissime clavibus obserata esse solebant, patefacta sunt. Quæ veniens prostravit se, et de ipsa petra momordit per tres vices, ut ei fuerat imperatum: quæ statim somno suavissimo detenta, auditaque voce Sanctæ Austrudis, quæ et prius ei loquebatur, dixit ad illam: Surge modo, filia, quia jam curata es ab infirmitate, quam ab infantia nunc usque fuisti perpessa. Quæ cum magno gaudio inter cæteras virgines sana facta cum fiducia ambulavit.
[23] [sanguinis fluxum passam, hydropem,] Quædam vero ex sororibus fluxum sanguinis patiebatur gravissimum: quæ vidit in somnis quamdam monacham præcipientem sibi, ut medecinam aliam nequaquam sumeret, nisi rasum pulverem de sepulcro Sanctæ Virginis in vino biberet calido. Quæ evigilans jussa complevit, atque in ipso momento a fluxu sanguinis sana effecta est. Denique puella, quam supra a B. Austrude resuscitatam diximus, arrepta a dæmonio torquebatur, quam apprehensam posuerunt super tumulum Sanctæ Virginis: quæ sopore depressa, purgata est a dæmone, consolidatisque membris, illa regressa est. Item alia puella hydropica, omnibus membris destitutis, venit in ipso die, quo secundum morem anniversarium diem suæ depositionis summo honore venerabantur, et in conspectu omnium super ipsum sepulcrum Sanctæ Virginis prostravit se et obdormivit. Expergefacta autem puella, quæ a duabus fœminis ibi vix fuerat adducta, recuperatis membris omnibus, per se ipsam ad domum suam incolumis ambulavit.
[24] [item paralyticam curat;] Quædam autem infirma, Sigrada nomine, per octo annos paralytica jacebat, ita ut nec manum suam ad os suum levare potuisset. Viditque in somnis S. Austrudem in veste fulgenti, ampullam in manu sua in similitudine crystalli præclarissimi olei plenam tenentem, et ex ea in modum crucis cœpit ungere brachia vel manus et totum ejus corpus. Expergefacta autem ab eadem visione, portare se fecit in basilicam S. Joannis Baptistæ et deponi juxta cathedram, ubi S. Austrudis frequenti orationi vacare solebat: statimque omni sanitate recuperata, quasi super se prius nullum sensisset dolorem * …
[25] Una autem Sabbathi sanctimonialis quædam, dum oraret, [monet, ut sibi altare erigatur;] sopore confecta, vidit S. Austrudem in Basilica B. Joannis Baptistæ contra locum cathedræ suæ. Quæ dixit ad eam: Soror, vade ad Dei famulam Adalsindam abbatissam, et dic ei, ut isto loco ubi vides me stantem, lectum c citius faciat ædificari, et ibi quæ voluerint sorores, veniant orationes lucrari. Ad hunc sermonem soror ipsa evigilans perrexit, quo jussum fuerat, et narravit prædictæ matri familias quæ audivit et vidit. Quæ cum audisset, intelligit lectum illum significare velle altare. Quæ dictis obediens, altare in eodem loco sacrari fecit: ubi quicumque fideliter in nomine Jesu petierit, quod poposcerit, impetrabit.
[26] [alia miracula,] Alia namque soror fluxum sanguinis quatuor annis patiebatur: quæ veniens in hunc sacrum locum, rogans pro infirmitate sua, repente sanata est. Denique quædam ex sororibus graviter vulnerata, ita ut etiam a medicis minime curari posset, affligebatur. Quæ cum ad illam cathedram S. Austrudis se jussit portari, ibi per virtutem ejus sanata est, ac si nullum tumoris vulnus in corpore habuisset. Igitur puella ab infantia in hoc sacro cœnobio enutrita, nomine Petronilla, vehementer ægrotans, ita attenuata erat, ut vix anhelitum flebilem daret, cæteris membris ita destituta, ut nec oculos aperire posset. Nutrix vero ejus amarissime flens pro defuncta, ad locum requietionis S. Austrudis deportavit eamque devotissime extensam imposuit. Quo facto, suffragantibus meritis B. Austrudis Virginis, prædicta puella statim oculos aperuit et cœpit loqui, restitutisque membris sanata est.
[27] [præcipue quatuor arreptitairum.] Nuper quidem contigit quamdam fœminam ex progenie nobili una cum filia sua et duabus puellis gravissime a dæmonibus fatigari: quæ, dimissis facultatibus suis plena devotione se Domino mancipaverunt et in ipso cœnobio habitum sanctarum sanctimonialium susceperunt. Sed, ut mos est, imprimis eas longe in summitate monasterii sequestraverunt, statimque crudelissime dæmones eas immaniter vexare cœperunt, ut pene nullæ sororum ad ipsas auderent accedere, in tantum, ut alimoniam deputatam a longe posuissent et fugerent. Dum autem nutu et meritis S. Austrudis post celeberrimum diem Natalis Domini circa mediam noctem prædicta matrona cum filia et puellis pavore nimio concussæ, de loco, quo erant, summo cursu pergentes, ad basilicam S. Mariæ semper Virginis, ubi Sanctæ Reliquiæ requiescere videntur d, advenerunt, et procidentes ante sepulcrum, jacuerunt ibi biduo. Nocte vero tertia ad pullorum cantum exstinctum est lumen lampadis illius, quæ pependit super sepulcrum Sanctorum et post unius horæ spatium illuminata est: et ita usque ter extinctum et iterum lumen recepit. Ut autem tertio illuminata est, tota ecclesia quasi fulgore clarissimi luminis resplenduit. Quod videns præfata mulier cum suis, nimioque timore perterritæ obdormierunt, audieruntque sonitum membrorum suorum, et inde pavore concussæ, exclamaverunt voce magna, timentes eadem hora vitam finire. At ubi claritas diei illuxit, steterunt super pedes suos. Ita namque, favente Domino, per intercessionem Sanctæ Austrudis prædicta matrona cum filia sua et duabus puellis a vexatione dæmonum liberatæ ac purificatæ apparuerunt, ut deinceps nullam a dæmonibus vexationem usque in diem sui obitus habuerint.
[28] [Epilogus.] Multa quidem et alia, quæ modo non occurrunt, miracula Dominus, qui semper est mirabilis in Sanctis suis, per Sanctam ac Beatam famulam suam Austrudem Virginem ostendit et præstantur quotidie ad sepulcrum illius beneficio orationum ejus omnibus fideliter petentibus per Dominum et Salvatorem nostrum Jesum Christum, qui cum æterno Patre * et Spiritu Sancto vivit et regnat in sæcula sæculorum, amen.
ANNOTATA.
a Adalsinda, de qua hic agitur, eadem videtur quæ infra n. 25 abbatissa vocatur et S. Austrudi successit.
b Pellicia vestimenti genus ex pellibus confectum, quo utebantur etiam monachi: uti Petrus Venerabilis in epistola ad S. Bernardum lib. I ep. 28 [Biblioth. Cluniac., col., 664 et notæ col. 115.] late monstrat pelliciarum (non sane pretiosarum) usum nuspiam a S. Benedicto monachis interdictum fuisse. Neque hujusmodi vestem prohibebat Regula S. Columbani, ad quam monasterium Laudunense a SS. Eustasio et Waldeberto ordinatum fuit.
c Lectum hic ipsa Adalsinda altare interpretata est. Significat vero quandoque sepulcrum, ut legere est in Glossario mediæ et infimæ latinitatis Caroli du Cange v. Lectus. Scimus S. Austrudem in ecclesia S. Mariæ Profundæ tumulum nactam fuisse: quare in basilica S. Joannis aliud erigi non potuit, quam altare.
d
In fine Vitæ S. Austrudis, ab auctore anonymo sæc. XII expolitæ, legitur: Monstratur autem locus in ecclesia B. Mariæ semper Virginis, in qua Sanctissimum corpus illud sepultum multis requievit annis: donec inde translatum et una cum ossibus B. Salabergæ, matris suæ, reconditum est in superiori ecclesia B. Johannis Baptistæ etc. In parte postica altaris in qua condebantur S. Reliquiæ, legebantur hi versus antiquitus exarati [Gall. Christ., t. IX, col. 591.] :
Hic veneranda gravi recubas, Salaberga, sub arce,
Eustasi, Austrudis, Baso, Goarde, Bodo.
Quos omnes inter cœlites habent et colunt oppidani Laudunenses.
* vice?
* supple incolumis recessit.
* addit et filio.
DE S. NOTHELMO, CONF. ARCH. CANTUARIENSI IN ANGLIA.
ANNO 738.
COMMENTARIUS HISTORICUS.
Fasti sacri, translatio, commercium litterarium cum Ven. Beda et S.
Bonifacio, presbyteratus Londoniæ, monachatus et episcopatus Cantuariæ,
ordinationes episcoporum, tempus mortis.
Nothelmus, Archiep. et Conf. Cantuariæ in Anglia (S.)
V. D. B.
[S. Nothelmus, in pluribus fastis sacris memoratus,] Dubios nos aliquandiu hæsisse referendusne esset S. Nothelmus inter prætermissos ad hanc diem, an vero inter Sanctos, de quorum cultu constet, non diffitebimur. Obstabat ex una parte quod scriptores plerique Angli, sive catholici, sive heterodoxi, Sancti titulo eum non honestent: quo numero veniunt (ut paucos ex multis recenseam) Richardus Challoner, episcopus et vicarius apostolicus districtus Londoniensis, eum in Britannia Sacra [Britannia Sacra. or the Lives of the most celebrated British, English, Scottish and Irish Saints. cfr. p. 206 et seq.] plane præteriens; Richardus Whitford in versione Anglica veteris Martyrologii Sarisburiensis [The Martiloge in Englyssche, after the use of the Chyrche of Salisbury, an as it is redde in Syon, with Addicyons. London, 1526; cfr ad 17 Octob.] ; Alfordus seu Griffith eum in Catalogo Sanctorum Angliæ similiter omittens et in Historia ipsa ecclesiastica Sanctum non appellans; Bulter de eo tamquam de Sancto nec in Vitis Sanctorum, nec ad calcem in Indice Chronologico mentionem faciens etc. Ex altera vero parte occurrebat jam olim ab Henschenio [Act. SS. t. I Februar., p. 318.] ad diem 3 Februarii inter Prætermissos notatum fuisse obitum S. Anthelmi Cantuariensis episcopi an. DCCXL in Anglia ex Ms. Florario. Occurrebat et ad hanc diem Auctarium Usuardinum Greveni, anno 1515 et 1521 cum Martyrologio Coloniæ excusum, ita habens [Ap. Sollerium, Martyrol. Usuardi, p. 608.] : In Cancia Nodelini episcopi et confessoris. Videbam et Castellanum, in admittendis Sanctis difficillimum et in excutiendis omnigenis Kalendariis versatissimum, ad hanc etiam diem referentem in Martyrologio suo Universali S. Nothelmum archiepiscopum Cantuariensem. Aderat et eruditum opusculum Anglicum in formam Martyrologii digestum [A Memorial of ancient British piety or a British Martyrology, Lond. 1761.] , in quo ad præsentem diem egregium S. Nothelmi encomium habes. Item Kalendarium ecclesiasticum Benedictinum, a monacho ad S. Crucis in Donauwerd anno 1786 editum [Kirchenkalender aller Heiligen, welche unter der Regel des H. Benedictus gelebet haben. p. 202 et seq.] , primo loco S. Nothelmum ad præsentem diem exhibens. Unde satis apparet jam nos morari non debere Papebrochium [Act. SS., t. VI Maji. p. 439.] , quum asserit Nothelmum a nemine inter Sanctos relatum fuisse. Verum illustriora etiam documenta habemus.
[2] [sæculo VIII invocatus fuit et habitus ut sanctus,] Henricus Wharton imprimis edidit fragmenta quædam de episcopis Cantuariensibus, quæ excerpsit ex codice Ms., continente Vitas illorum usque ad S. Bregwinum, qui anno 762 obiit [Cfr Monasticum Anglic. nov., t. I, p. 82; Mabillonius, Annal. Bened. ad an. 762, n. 66, t. II, p. 186; etc.] . Unde hæc carmina ad exiens sæculum VIII pertinentia titulum habent: Vita S. Nothelmi Cantuariensis archiepiscopi decimi, et ita sonant [Anglia sacra. part. II, p. 71.] :
Eligitur sedi mox præsul Londoniensis
Nothelmus, cui tunc vita celebris erat.
Anglorum genti pater hic præclara lucerna
Præfulsit, qua gens splendidior micuit.
Sedi metropolis hic præsul præfuit annis
Quinque; sed ad claustra jussus adire poli,
Cum patribus sanctis prædictis hic sepelitur;
Qui parat infirmis protinus antidotum.
Ut cœli lumen valeamus cernere purum,
Vivere nos faciat et sine labe mori.
Ubi animadvertenda est invocatio, duobus ultimis versibus expressus, et maxime versus ante pænultimus:
Qui parat infirmis protinus antidotum,
quo indicatur sæculo XIII et non ita pridem post S. Nothelmi mortem miracula ad ejus tumulum fieri consuevisse. Atque ibidem in Vita B. Cutberti habes et hæc [Goscelinus, Vit. S. Augustini, Act SS. t. VI Maji, pag. 395.] :
Interea Sanctus Nothelmus ad atria lucis
Vectus, et electus est vir hic eximius.
[3] Hæc autem scribebantur, dum S. Nothelmi corpus adhuc sepultum jaceret (non secus ac S. Augustini aliorumque Sanctorum [The live of S. Augustine of Canterbury. part. II, p. 245. London 1845.] ) in septentrionali porticu ecclesiæ SS. Petri et Pauli dein S. Augustini, [anno 1087 primo transfertur.] seu potius intra septa ecclesiæ, quoniam a temporibus B. Theodori locus in ipsa porticu amplius non esset [Cfr Act. SS., tom. cit., p. 443.] . Verum jacuit ibi tantum usque ad annum circiter 1087, quo die 8 Septembris ad meliorem vitam transiit B. Schotlandus. Hoc enim gubernante, ossa S. Nothelmi et aliorum quatuor præsulum, qui intra ecclesiæ septa sepulti fuerant, in novam cryptam S. Mariæ virginis translata sunt. Valde fuse hanc translationem prosequitur Gocelinus, a quo mutuabimur quæ propinguius ad S. Nothelmum pertinent. Cum igitur, inquit [Goscelinus, de Translatione S. Angustini, lib. II, n. 21, tom. cit, p. 438.] , super cryptam reædificata et parata basilica fratres in choro suo ad divinas laudes recepisset; reliquum corpus veternosæ ecclesiæ jam ruituræ supra memoratus abbas Scotlandus, ne quem obrueret, parans diruere; Sanctorum corpora, quibus tota erat plena, curat prius eruere. De plurimis electissimi primo efferuntur: quinque Cantuariæ archipræsules, velut quinque dominicæ aulæ prætores, præcluentissimus scilicet ac sanctissimus Theodorus, suique sancti successores Britwaldus, Tatwinus, Nothelmus, Jambertus. Longum est de singulis dicere, pergit Gocelinus, et propterea de SS. Theodoro et Jamberto tantum paucas laudes explicat; quas claudit narrans translationem reliquiarum B. Theodori in novam ecclesiam constructam super cryptam S. Mariæ Virginis, aitque [Ibid., n. 22.] : Reconditur itaque in dextro latere altaris, in tumba parata, in qua a duobus tantum fratribus deponitur cum plumbea theca. Reliqui quoque quatuor supra nominati sancti sui successores et coepiscopi dum transferuntur, cujus essent meriti ex odoris virtute produntur: quibus Dominum suavitatis perpetuam mansionem fecisse, suique amoris incensum cremasse, mota ipsorum sarcophagorum thymiamateria prædicavere.
[4] [et dein anno 1091 una cum S. Augustino aliisque;] Schotlandus, ad meliorem vitam translatus (habuit et initium aliquod cultus), novam ecclesiam perficere et S. Augustini reliquias transferre non potuit. Mansit hæc fortuna successorem suum Wydonem. Hic itaque anno Domini 1091, ut testis est Wilhelmus Thorn, Augustiniensis monachus et chronographus [Ap. Papebrochium, tom. cit. p. 374.] , VIII idus Septembris transtulit, corpus B. Augustini de loco ubi per quingentos annos jacuerat. Eadem occasione in nova tumba repositum est S. Nothelmi corpus die 13 Septembris anni 1091, prout ex Gocelino, singula adjuncta enarrante [De Translatione S. Augustini. lib. I, cap. 1 et II, Act. SS., t. VI Maji, p. 414 et seqq.] , colligimus. Die 6 Septembris in sabbatho effossum fuerat S. Augustini corpus, sed feria III tantum sequenti confici potuit nova ædicula et opertorium; feria IV effossi fuere SS. Laurentius, Mellitus et Deonotus, qui tamen feria V solum transferri potuerunt. Tota feria IV in excavando S. Deusdedit mausoleo posita fuit, et sabbato effossa fuere SS. Justi et Honorii corpora; horum enim omnium sepulcra sub diruta porticu adhuc erant. Translata sunt itaque, ait Gocelinus, hæc tria (prout et diebus præcedentibus aliorum exuviæ) coram summa Trinitate (i. e. altari SS. Trinitatis) radiantia candelabra in hac die Augustini octava: quod ad hoc (ut credimus) superna distulit ac retardavit benevolentia, quatenus (uti prætulimus) amplius conservetur et solemnizetur in tot hierarchis hæc eadem dies octava… Nec ab his separamus beatæ memoriæ archipræsulem et consortem suum Nothelmum intra altare S. Gregorii inter eos reconditum, et nunc secundo cum eis translatum: quem auctorem et judicem historiæ Anglorum scriptor Beda præconatur. Ducebat hos duces suos, ut priores, solemnissima processio et canora laudatio: ipsisque coram altari præsidis Augustini depositis, donec suis sedibus inthronizarentur, Missa festiva celebratur. Universæ huic solemnitati (vacabat scilicet Cantuariensis cathedra) præfuit Gandulphus Roffensis episcopus.
[5] [anno 1270 iterum mutatur ejus mausoleum et anno 1300 inscriptione nova ornatur.] In hæc tamen animadvertendum est tumbam paratam non fuisse S. Nothelmo in sacello SS. Trinitatis, ut liquet ex ipso Gocelino [Ibid., cap. III, tom. cit., p. 419] ; dein quod Gocelinus dicit S. Nothelmum aliquando cum Justo et Honorio intra altare S. Gregorii reconditum fuisse, id stare non posse. Erat enim istud altare in crypta sub porticu septentrionali [Goscelinus, Vita S. Augustini, cap. V, tom. cit., p. 395.] ; S. Nothelmi vero corpus, teste ipso Gocelino [Translatio, et., lib. II. cap. III, tom. cit., n. 438] , repertum fuit non in porticu, sed in ipsa veteri ecclesia [Cfr supra, n. 3.] . Ubi vero anno 1091 sepultum fuerit S. Nothelmi corpus, assequi certo non possum; prope altare SS. Trinitatis, æstimo tamen omnino, tum propter versus paulo post recitandos, tum quoniam in nota Ms., ex Historia Petriburgensis monasterii desumpta, scribitur ab Hugone White, chronographo et monacho S. Petri Burgensis ante annum 1177 demortuo [Act. Erudit. Lipsiens. supplem. 1. t. I, p. 290.] , seu ab ejus continuatore Roberto Swapham, anno 1271 denato [Ibid., loc. cit.] , recenseri S. Nothelmum inter episcopos sanctos qui Cantuariæ requiescunt in ecclesia S. Petri. Certe quum ab anno 1240 ad 1270 novum sacrarium paratum esset Cantuariensibus sanctis præsulibus, locum ibidem invenit S. Nothelmus; ut autem intelligatur quem nactus fuerit, oculi conjiciendi sunt in veterem mappam seu tabulam, quæ in utroque Monastico Anglicano et in opere nostro ad diem XXVI Maji [Act. SS., t. VI Maji, p. 631.] repræsentatur. Ibidem prima facie obvium est altare maximum, sub patrocinio SS. Apostolorum Petri et Pauli, S. Augustini et dein etiam S. Ethelberti dicatum. Ad utrumque latus porta est; quarum altera dicitur ostium in parte aquilonali ad corpora Sanctorum, altera in parte australi. Si per aquilonalem ingrederis, primo loco occurrit tumba, cui inscribitur: Scūs Lambertus, dein secunda cum titulo: Scūs Nothelmus; e regione seu ad austrum primo venit Scūs Tatwinus, dein Scūs Bretwinus. Continuo post incipit alia structura in formam trifolii, ex anteriori seu meridionali parte aperta et tria habens altaria; quorum orientale, SS. Trinitati sacrum, S. Augustini corpus servabat, et in utoque latere tria habebat mausolæa, capientia ossa sanctorum præsulum Cantuariensium, Roma missorum; altare vero aquilonale seu SS. Innocentium servabat corpus S. Mildredæ, et australe seu S. Stephani corpus S. Adriani abbatis. Omnes autem episcoporum tumbæ ædicularum formam habebant. Postmodum anno videlicet 1300 his omnibus inscriptiones versibus Leoninis conceptas apposuit Thomas Fyndone [Monast. Anglie. nov., t. I, p. 81.] , S. Augustini abbas; ea autem quæ S. Nothelmi monumentum ornabat hæc erat [Ibid., p. 82.] :
Hac scrobe Nothelmus jacet archiepiscopus almus,
Cujus vita bono non est indigna patrono.
Cunctis iste bonus par in bonitate patronus:
Protegit hic justos vigili munimine custos.
Nunc autem sola memoria harum rerum superest,
quum jam pridem destructa sit ecclesia S. Petri seu
S. Augustini et pauca rudera supersint [Cfr idem. Monastic., t. l, p. 119. Cfr item Papebrochius, t. VI Maji, p. 431.] .
[6] [Natione Anglus aut potius Saxo fuit; non tamen constat fuisse Londoniensem;] Quum autem his, quæ hucusque disputavimus, satis superque demonstratum arbitrer S. Nothelmi cultum ecclesiasticum, superest ut ad ejus digrediamur vitam. Natione Anglum aut potius Saxonem fuisse patefacit ejus nomen, Defensorem [Wiarda, Ueber deutsche Vornamen, etc, p 50 et 53.] significans, et hi sepulcris episcoporum post translationem inscripti versus [Goscelinus. Vit. S. Augustini, cap. V, tom., cit., p. 395.] :
Octo Patres Romæ, reliqui comitantur honore
Ex Anglis nati, meritis horum sociati.
Hinc manat divis Euangelii via rivis:
Hi sunt Brithwoaldus, Tatwinus, vosque, Nothelme
Et jam Berta, Patres primos proceres imitantes,
Tot simul ecclesiæ cingunt frontem pietate.
Sunt qui eum patria faciant Londoniensem; certe ut postea videbimus in Londoniensi S. Pauli ecclesia fuit presbyter; verum nequaquam hinc conficitur (et tamen aliud argumentum non suppetit) eum propterea Londonii ortum habuisse. Quoniam vero ex ejus commercio litterario aliis ejus gestis nonnullum lumen affunditur, de eo jam dicemus, ordinem chronologicum nologicum nonnihil prætereuntes.
[7] [operam suam præstat Ven. Bedæ in conscribenda historia;] Venerabili itaque Bedæ amicus fuit et adjutor in conquirendis documentis ad scribendam Historiam ecclesiasticam gentis Anglorum necessariis. De eo ita ipse Beda in præfatione primi libri: Ut autem, inquit [Opp. Ven. Bedæ, t. II, p. 24. Edit. Giles] , in his quæ scripsi, vel tibi, magnanime rex (Ceowulphe), vel ceteris auditoribus sive lectoribus hujus historiæ occasionem dubitandi subtraham, quibus hæc maxime auctoribus didicerim breviter intimare curabo. Auctor ante omnes atque adjutor opusculi hujus Albinus abbas reverendissimus vir per omnia doctissimus exstitit; qui in ecclesia Cantuariorum a beatæ memoriæ Theodoro archiepiscopo et Hadriano abbate, viris venerabilibus atque eruditissimis, institutus, diligenter omnia, quæ in ipsa Cantuariorum provincia, vel etiam in contiguis eidem regionibus, a discipulis beati papæ Gregorii gesta fuere, vel monimentis litterarum vel seniorum traditione cognoverat; et ea mihi de his, quæ memoriæ digna videbantur, per religiosum Londoniensis ecclesiæ presbyterum Nothelmum, sive litteris mandata, sive ipsius Nothelmi viva voce referenda transmisit.
[8] [in quem finem Romam pergit, litteras pontificum collecturus;] Qui videlicet Nothelmus postea Romam veniens, nonnullas ibi beati Gregorii papæ simul et aliorum pontificum epistolas, perscrutato ejusdem sanctæ ecclesiæ Romanæ scrinio, permissu ejus, qui nunc ipsi ecclesiæ præest, Gregorii pontificis, invenit, reversusque nobis nostræ historiæ inserendas, cum consilio præfati Albini reverendissimi patris, attulit. A principio itaque voluminis hujus usque ad tempus, quo gens Anglorum fidem Christi percepit, ex priorum maxime scriptis hinc inde collectis ea, quæ promeremus, didicimus. Exinde autem usque ad tempora præsentia, quæ in ecclesia Cantuariorum per discipulos beati papæ Gregorii, sive successores eorum, vel sub quibus regibus gesta sint, memorati abbatis Albini industria, Nothelmo (ut diximus) perferente, cognovimus. Qui etiam provinciæ Orientalium simul et Occidentalium Saxonum, necnon et Orientalium Anglorum atque Northanhumbrorum, a quibus præsulibus vel quorum tempore regum gratiam Euangelii perceperint, nonnulla mihi ex parte prodiderunt. Pergit dein Beda ad alios operis sui adjutores. Servavit Mabillonius in Analectis [Vet. Anal., p. 398. Opp. Ven. Bedæ, t. I. p. 106.] Bedæ epistolam ad Albinum, ad idem argumentum pertinentem, qua ei gratias agit de missis ad se per venerabilem fratrem nostrum (sic loquitur) Nothelmum presbyterum, et maxime de litteris, quibus se jam secunda vice in ecclesiastica gentis suæ historia, ad quam se scribendam jamdudum instigaverat, creber adjuvare atque instituere curarat. Propter quod et ipse Albino rectissime eamdem historiam, mox ut consummare potuit, ad transcribendum remisit.
[9] [scriptorum de ejus diligentia judicium;] Quum autem Ven. Beda historiam suam absolverit anno 731 [Mabillonius, Annal. Bened., lib. XXI, ad an. 731, n. 4, t. II, p. 80 et seq.] , hinc palam fit ad hoc circiter tempus hanc epistolam pertinere; quumque præterea hoc tantum anno Gregorius III S. Petri cathedram conscenderit [Novaës, Elementi della storia de'sommi pontefici, t. II. p. 65.] , necesse est ut S. Nothelmus Romanum suum instituerit iter, dum S. Gregorius II sedem Romanam occuparet, scilicet inter annum 715 et initium anni 731 [Ibid., tom. cit., p. 59 et 63] . Quum Albinus, Cantuariensis S. Petri seu S. Augustini abbas, utrumque terminum excesserit [Monastic. Anglic. nov., t. I, p. 119.] , nil est unde accuratius istud iter indicemus. Quæ documenta quasve notitias præcipue collegerit S. Nothelmus determinare conatus est Stevenson, vir eruditus, qui anno 1838 Historiam ecclesiasticam Ven. Bedæ Londonii edidit et ex eo J. A. Giles, qui decennio post versionem ejusdem operis typis subjecit [The Ven. Bedes ecclesiastical History of England, pref., p. XXIII et seqq.] . Porro, quamvis passim scriptores de re litteraria et historica magni faciant operam a S. Nothelmo in investigandis congerendisque monumentis positam, ei tamen non secus ac Albino adscribunt nævos quosdam, qui in Bedæ scriptis observantur [Ibid. loc. cit et p. 36.] . Verum incusationes istæ meris nituntur conjecturis; et ut de uno tantum eoque celeberrimo lapsu dicam, nempe de confuso Ætherio Lugdunensi cum Virgilio Arelatensi, æstimo verisimillimam esse explicationem Stiltingi nostri, qua error (venialis omnino) in ipsum Bedam refunditur [Cfr Act. SS., t. VI August., p. 92 et seqq.] . Cæterum hæc minora sunt, quam ut Nothelmi laudes hinc minuendæ forent, etiamsi rectæ essent incusationes istæ.
[10] [S. Bonifacius ad eum scribit, preces, documentum aliquod et consilia petens;] Quantum vero probata fuerit coævis suis Sancti nostri diligentia, et quam late pervagata fuerit ejus curarum fama, manifestum facit epistola, quam ad eum scripsit S. Bonifacius, Moguntinus archiepiscopus et apostolus plurium Germaniæ gentium. Quum itaque Nothelmus tunc temporis jam esset Cantuariensis archiepiscopus, hunc titulum epistola habet [S. Bonifacii opera quæ exstant omnia. t. I, epist L, p. 90, Edit. J. A Giles.] : Nobis dilectissimo summi pontificatus infula prædito Nothelmo archiepiscopo Bonifacius exiguus servus servorum Dei optabilem in Christo æternæ charitatis salutem. In ea commendat se imprimis S. Bonifacius Nothelmi precibus; dein petit celeberrimam S. Gregorii epistolam, continentem ejus ad S. Augustini interrogationes responsa et in scriniis S. R. E. non repertam; post petit Nothelmi sententiam de impedimento matrimonii ex cognatione spirituali et tandem concludit his verbis: Similiter rogo ut mihi studeatis indicare, in quoto anno ab incarnatione Christi prædicatores primi missi a sancto Gregorio ad gentem Anglorum venissent. Vale.
[11] [responsum accepit, non tamen ipsum (ut videtur) documentum;] Passim asseritur S. Nothelmi responsum non haberi; verumtamen id omnino rectum non est. Centuriatores enim Magdeburgenses [Centur VIII, cap. X, t. VIII, col. 818 et seq.] , postquam ex Baleo (ut inferius videbitur) affinxissent aliquot opera S. Nothelmo, deinde addunt capitulum de doctrina et erroribus ejus: Scriptis ejus destituti, inquiunt, de doctrina ipsius parum possumus referre. Ex epistola illius ad Bonifacium, quam manuscriptam accepimus, colligi potest eum bonis operibus adscripsisse salutem. Commendat enim Bonifacii studium, quod die ac nocte meditetur pro animæ suæ redemptione corda paganorum Saxonum convertere. In celebratione Missarum dicit se Bonifacii fore memorem: ac pro eo rogaturum ut in officio suo Domino multos lucretur. Sed nihil tamen novit de invocatione mortuorum aut de oratione pro mortuis: quasi ibi locus fuisset de hac re disserendi. Verum utrum epistolam S. Gregorii Magni seu I S. Bonifacio miserit non apparet, inquiunt Maurini S. Gregorii operum editores [Not. ad epist. LXIV, lib. XI, S. Gregorii. t. II opp. col. 1149.] ; atque ego crediderim id a S. Nothelmo factum non fuisse, quoniam secus anno 643 ita dubie de hac epistola locutus non fuisset in concilio Romano Zacharias papa [Harduinus, Concil., t. III, col. 1190; cfr Binterim, Geschcihte der deutschen Concilien, t. I, p. 154 et seqq.] : post tot enim itus et reditus, post tam frequens Romam inter et Germaniam epistolare commercium certe vel de viso exemplari nuntius vel ipsum exemplar celeberrimæ illius epistolæ ad pontifices Romanos a S. Bonifacio missum fuisset. Demum si quæratur quo anno ad S. Nothelunum S. Bonifacius litteras dederit, nil est unde certo statuatur. Anno 743 affirmabat Zacharius [Ibid., loc. cit.] papa tunc temporis in Germaniæ partibus ITA DIU vulgatum esse rumorem de S. Gregorii ad S. Augustinum epistola. Quocirca probabilis est annus 736, quem S. Bonifacii scriptioni affixit Joannes Alen Giles [S. Bonifacii opera, t. I, p. 90 et cfr t. II, p. 212.] .
[12] [jam pridem scripserat S. Nothelmus ad Ven. Bedam de ejus Comment. in lib. Regum;] Sed ad S. Nothelmum ejusque cum Ven. Beda litterarium commercium redeamus. Porro prius diligentiam et mentis acumen sancti viri expertus erat annalista ecclesiæ Anglicanæ, quam eum operis sui adjutorem et in colligendis necessariis monimentis investigatorem adhiberet. Jam pridem enim ab eo acceperat animadversiones plurimas in suum de libris Regum commentarium et indicia difficultatum quæ superessent explicandæ. Verum hæc omnia facilius intelligentur ex epistola quam libro quæstionum XXX in libros Regum præmisit. Habet titulum: Epistola ad Nothelmum presbyterum de XXX quæstionibus; et ita sonat: Dilectissimo fratri Nothelmo Beda, Salutem! Quæ de libro Regum dilucidanda, frater dilectissime, misisti, statim, prout potui, Domino juvante, explicare curavi, ea dumtaxat distinctione, ut XXX ex his propositiones, quæ graviores videbantur, brevibus distinctas capitulis, quo facilius possent inveniri, hoc volumine comprehenderem. Cætera vero quæ commixtim annotasti nomina vel verba, quæ facilius ac brevius solvi poterant, in aliis schedulis seorsum collecta, simul tuæ fraternitati transmiseram; quamvis ipse noveram plurima in eodem libro obscuriora quam ea esse, quæ a me quærenda judicasti. Sed et hoc non ignorabam sæpius fieri solere, ut is qui obscuriora forte nonnulla jam bene intellexerat, quia videlicet hæc in tractatibus magnorum auctorum sufficienter explanata reperat, ipse adhuc in quibusdam facilioribus sensu incertus perseveret ac dubius; quæ illi fortasse qui profundiora tractabant, quæsitu digna non ducebant. Fit etiam ut non omnia, quæ a Patribus scripta sunt, ab omnibus possint haberi et ignorentur quæstiones scripturarum a legentibus; non quia a doctoribus expositæ non sint; sed quia ipsæ earum quæstiones vel non habeantur, vel habitæ non intelligantur a quærentibus; sicut in plurimis eorum, quorum a me responsa et petisti et accepisti, constat esse factitatum. In quibus videlicet responsis, qui a tuis petitionibus vestigia Patrum sequens, satisfacere studui, precor ut vicem debitam nostræ devotioni reddens, pro sospitate nostri et cordis et corporis, una cum fratribus qui illis in locis vobiscum Domino deserviunt, intercedere memineris. Sed et siquid de his quæ scripsi aptius forte alicubi, quod facillime contingere poterit, expositum inveneris, nobis quoque ocius hoc destinare non graveris. Bene vale, semper dilectissime in Christo frater.
[13] [duplex responsum dedit Ven. Beda.] Duplicem itaque scriptionem ad S. Nothelmum destinavit Ven. Beda: priorem de nominibus vel verbis, quæ facilius ac brevius solvi poterant, et quæ vel perdita sit, vel per Interpretationem nominum Hebraicorum et Græcorum in sacris bibliis ad calcem tomi III editionis Basileensis excusam et nunc vulgo Remigio Autissiodorensi [Cfr. D. Ceillier, Auteurs ecclés., t. III. p. 13; Oudin, Comment. de scriptor. et scriptis eccles., t. I, col. 1693.] tributam, repræsentetur; posterior etiamnum exstat cum titulo: In libros Regum quæstionum XXX liber unus. Tempus autem hujus scriptionis et proin S. Nothelmi interrogationum accurate determinari nequit; verumtamen quum quartus Ven. Bedæ liber in Reges non diu post annum 716 absolutus fuerit [Cfr. D. Ceillier, op. et tom. cit. p. 14; et J. A. Giles, Opp. Ven Bedæ. t. I, The life of Ven. Beda. p. CXXXVI.] , ad idem fere tempus istud inter utrumque eruditum virum epistolare commercium referendum videtur.
[14] [Affinguntur S. Nothelmo aliquot opera.] Ipse Nothelmus opera aliquot scripsisse legitur. Joannes scilicet Baleus, ex carmelita Anglo episcopus protestans Ossoriensis in Hibernia, post per Germaniam profugus et demum Cantuariensis, Elisabetha regina, canonicus [Cfr Cosmas de Villiers. Biblioth, Carmelit., t. I, p. 750; Michael a S. Josepho, Bibliographica critica, t. III, p. 7.] , in Scriptorum Brytanniæ centuria secunda hæc habet [Scriptt. illust. maj. Brytanniæ Catalogus, t. I, p. 100.] : Monumentis ergo litterarum tradidit Nothelmus “Acta per Augustinum, lib. I; collectiones Londinenses, lib. I; Homelias quoque varias, lib. I; ad Alcuinum et Bedam, epist. plur.” Similiter J. A. Giles [Ven. Bedæ opp. t. III, in indice, p. 425.] , Pitsei [De illustrib. Angliæ scriptt., p. 141.] vestigia secutus, S. Nothelmo adscribit de Vita S. Augustini lib. I, de Miraculis ejusdem lib. I, de Translatione ejusdem lib. I; quem laborem ad Bedæ et Alcuini preces susceperit; similiter epistolarum ad Bedam lib. I Verum licet Baleus post suam recensionem scribat: Cætera ejus scripta non vidi, quibus verbis innuit recensita a se visa fuisse, satis tamen manifestum est rem ita non habere. Acta per Augustinum lib. I et Collectiones Londinenses lib. I nil aliud sunt quam documenta quæ pro Bedæ historia ecclesiastica collegit; Homeliæ variæ excogitatæ sunt, quia archiepiscopus Cantuariensis pro concione dixisse supponendus est. Epistolas ad Bedam dedisse dicitur, tum propter librum de XXX quæstionibus, tum propter prologum Historiæ ecclesiasticæ. Quod vero Epistolas ad Alcuinum scripsisse statuitur, debemus id eidem prologo, sed male intellectum. Credidere enim nonnulli Albinum, qui in eo prodit, esse Flaccum Albinum Eboracensem, sub Alcuini nomine celeberrimum; verum ipse Ven. Beda sole clarius indicat esse Albinum abbatem Cantuariensem, Quod autem Pitseus præter librum de Vita S. Augustini, alios duos de Miraculis et Translatione producit, mera est Balei inventionis amplificatio; eo absurdior quod S. Augustini corpus sæculo tantum XI exeunte primum honorifice translatum fuerit [Vide supra, n. 3 et seqq.] , dum S. Nothelmus sæculo floruerit VIII.
[15] [S. Nothelmus numquam fuit Londoniensis episcopus,] Ut ex inscriptione epistolæ S. Bonifacii patet, erat tunc temporis S. Nothelmus archiepiscopus, scilicet Cantuariensis; de qua re plura quærenda sunt, quorum primum est an ante promotionem suam ad Cantuariensem cathedram Londoniensis esset episcopus. Qua de re haæc apud Alfordum [Annal. eccles. Anglo-Saxon. ad an. 735, t. II, p. 540.] lego: Perperam … scribit Parkerus in Antiquitatibus Britanniæ: “Nothelmus Londini natus et ibidem episcopus, inde ad archiepiscopatum Cantuariensem translatus est, anno quinto Gregorii tertii et ab eodem Romæ consecratus: a quo etiam pallium anno sequenti accepit.” Perperam, inquam, quod Londini fuerit episcopus. Nam Ingualdus adhuc in vivis est, qui obiisse primum scribitur anno 744, ut expressit Godwinus in catalogo Londinensium episcoporum, ubi etiam de Nothelmo agens, bene dicit male a quibusdam credi Londinensem episcopum fuisse. Neque ita difficile intellectu est unde ortus sit Parkeri, Centuriatorum Magdeburgensium [Centur. VIII, cap. X, t. VIII, col. 818.] , Balei [Op. et tom. et loc. sup. citt.] , quin etiam Chronici Jorvallensis sæculi XIV [Joannes Bromton, ap. Twysden, col. 742 et 774.] aliorumque error. In carminibus enim, quæ num. 2 recitavimus, legitur:
Eligitur sedi mox præsul Londoniensis
Nothelmus, cui tunc vita celebris erat;
verum animadversum non fuit a Parkero ejusque sequacibus hunc illis subesse sensum: Mox Nothelmus Londoniensis, seu Londonii degens, eligitur præsul sedi Cantuariensi. Adde Parkerum sibimet ipsi esse contrarium quum ex una parte statuat, S. Nothelmum translatum fuisse a Londoniensi cathedra ad Cantuariensem, et simul a S. Gregorio III consecratum: numquam enim in ecclesia catholica iterata fuit episcopi consecratio.
[16] [sed presbyter Londoniensis,] Jam si quæritur quod vitæ genus S. Nothelmus ante adeptam Cantuariensem sedem sectaretur, in intricatissimum devenimus argumentum. Ven. Beda in præcitato Historiæ prologo vocat eum religiosum Londoniensis ecclesiæ presbyterum; Gervasius, Cantuariensis monachus et exeuntis sæculi XII scriptor [Seldenus, præf. ad scriptt. edit. Twysden, p. XLII.] , appellat Londoniensem presbyterum, eumque ad archiepiscopatum Cantuariensem promotum affirmat, quia monachus erat [Actus Pontific. Cantuariens. ap. Twysden, Histor. Angl. Scriptt. decem, col. 1640.] . Radulphus de Diceto, archidiaconus Londoniensis, qui ineunte sæculo XIII floruit [Seldenus, ap. Twysden, præf. p. XXVIII; et Fabricius, Biblioth. latin., t. VI, p. 32. Edit. Mansi.] , Londoniensem eum presbyterum dicit [De Archiepisc. Cantuar. ap. Wharton, t. II, p. 680.] , seu etiam ecclesiæ Londoniensis presbyterum [Abbreviat. Chronicor. ap. Twysden, col. 443.] . Similiter Londoniensis presbyter [Annal. Roffens. brev. ad an. MCLX, ap. Wharton, t. I, p. 85.] exhibetur ab Henrico de Estria priore ecclesiæ Christi Cantuariensis, qui Catalogum suum Cantuariensium præsulum finit ad Walterum Reynolds, anno 1327 denatum [Wharton, de success. arhciep. Cantuar. Angl. Sacr., t. I, p. 117; Monast. Anglic. nov., t. I, p. 85.] . Auctor anonymus Chronici, quod sub nomine Joannis Bromtoni abbatis Jorvallensis falso circumfertur [Seldenus præf. ad Twysden, p. XXXVIII et seqq.] et post annum 1328 conditum est [Ibid., p. XLI.] , ita mire loquitur ut videatur non secus ac poeta ille anonymus præluxisse Parkero, Baleo aliisque. Habet enim [Chronic. Regni Cantiæ, ap Twysden, col. 742.] : Tatwino Dorobernensi archiepiscopo successit Notelinus primo Londoniensis; et alibi [Ibid. Regn. Merciæ, col. 774.] : Cujus loco Notelinus primo Londoniensis consecratur. Demum Willielmus Thorn, monachus Cantuariensis S. Augustini, qui circa annum 1380 defunctus est [Seldenus ap. Twysden, præf., p. XLVI.] , asserit Nothelmum cathedralis ecclesiæ S. Pauli Londoniæ archipresbyterum fuisse [Chronic. ap. Twysden col. 1772.] . Demum ut ad recentissimum scriptorem, Joannem Alen Giles, deveniam, hic Anglice in hunc fere scribit modum [Opp. Ven. Bedæ, t. III. ind. p. 425.] : Nothelmus, patria Londoniensis erat, et dein hujus ecclesiæ factus est presbyter. Cum Beda communicavit epistolas Romanorum pontificum Historiæ ecclesiasticæ inserendas. Postea monasticam vitam Cantuariæ professus est, et biennium post Bedæ mortem conscendit episcopalem cathedram. Quid vero de his statuendum?
[17] [dum simul esset monachus, ut ostenditur ex usu Cantuariensis ecclesiæ,] S. Nothelmum presbyterum Londoniensem fuisse et quidem eumdem, de quo Ven. Beda loquitur, ex horum testimoniorum comparatione et ex epistola S. Bonifacii eum de rebus Anglo-Saxonicis interrogantis, satis manifestum est. Verum an item admittendum sit eum fuisse monachum, ut diserte asserit Gervasius, quæri potest. Atque ego affirmanter respondendum esse arbitror, non tantum propter Gervasii auctoritatem, verum etiam propter usum legemque Cantuariensis ecclesiæ, quæ monachos tantum in archiepiscopos admittebat: quæ lex perennisque usus ex controversiis hinc ortis præcipue illustrari potest. Scilicet jam tempore S. Laurentii, Cantuariensis episcopi, conati fuerant clerici monachos a sede Cantuariensi ejusque cathedrali S. Salvatoris ecclesia amovere; quocirca S. Mellitus, Romam profectus, in mandatis habuit controversiam hanc Bonifacio papæ IV dirimendam proponere. Vicere monachi, ut patet ex Bonifaciano decreto, cujus genuitatem alibi [Examen hist. et canon., p. 403 et seqq.] fuse vindicavimus, et ex epistola ejusdem ad Athelbertum regem et S. Laurentium archiepiscopum, partim nobis in epistola B. Alexandri II ad B. Lanfrancum [Ap. Eadmerum, Hist. Nov. lib. I, post S. Anselmi opp., p. 32.] servata, integra in Historia Petroburgensi [Cfr Cressy, the Church history of Britanny, p. 318 et seq.] . Hinc de S. Odone, archiepiscopo Cantuariensi anno circiter 942 constituto [Cfr Act. SS., t. II Julii, p. 64 et seq.] , tum in ejus Vita [Ibid., p. 69 et seq.] tum apud Chronographos [Radulphus de Diceto, Ahbreviat. Chron. ap. Twysden, col. 454.] legimus: Odo episcopus Malmesburiæ eligitur in Dorobernensem archiepiscopum. Sed, ille quia nondum amicisset monachum, constantius cœpit reniti ne majorum morem ambitione sua turbare videretur. Nullum enim viderant ad id tempus archiepiscopum nisi monachili scemate indutum fuisse. Sed cum regiæ voluntati episcoporum omnium assensus accederet, tandem propositi sui rigore edomito, transito mari Floriacum monachilia suscepit, et in Angliam rediens, in Cantuariensi archiepiscopatu magnam apud Adelstanum regem gratiam obtinuit.
[18] [quæ monachos tantum in archiepiscopos admittebat,] Sæculæ XI Guilielmus conquæstor seu Nothus, post adeptam Angliam, passim ex clericali ordine instituerat episcopos. Hi sategerunt undecumque expellere monachos; obstitit Lanfrancus. Quocirca illi eniti cœperunt quatenus saltem de primatu Cantuariensi monachos eradicarent, intendentes se hoc facto facillime alios aliunde exclusuros. Lanfrancus ergo, ne post obitum suum fieret quod se superstite sciebat per auxilium Dei nequaquam perficiendum, curavit ut per B. Alexandrum II papam vetus mos confirmaretur [Eadmerus, Hist. Nov., lib. I, p. 31 et seq.] . Eadem lis post S. Anselmi mortem renovata fuit a quibusdam episcopis: Verum, inquit Eadmerus [Ibid., lib. V, p. 86.] , ubi eis objectum est, nullum a beato Augustino nisi de monachio ordine umquam pontificatui Cantuariensi præsedisse, uno dumtaxat (Stigando ab anno 1052 ad 1070 [Wharton, t. I, p. 107 et seq.] ) excepto, qui et ob hanc præsumptionem et alia quædam perverse ab eo commissa a Romano pontifice depositus fuit, et ea re tam antiquam et autenticam consuetudinem, cum nulla ratio vel necessitas exigeret, subverti non oportere, desistere cœpto, quod plurimo conatu perficere laborabant, compulsi sunt. Similia habet eadem de re Gervasius Dorobernensis [Actus Pontific. Cantuar. ap. Twysden, col. 1662] , silens de Stigando utpote intruso. Anno 1123, post mortem Radulphi, denuo monachos inter et clericos disputatio exarsit. A tempore, inquiunt Cantuarienses [Simeonis Dunelm. Hist. de gestis reg. Anglor. ap. Twysden, col. 247 et seq.] , S. Augustini, qui utique monachus hujus ecclesiæ primus fuerat præsul, ad regimen illius usque in præsens semper monachi eligebantur pontifices. Deinceps quoque annuente Deo consuetudo servabitur antiqua. Sed rege favente episcopis ut non monachi eligerentur, coacti fuere Cantuarienses Willelmum de Curbellio canonicum regularem eligere. Quibus accedit a clericis numquam negari monachorum asserta, sed secundum veterem cantilenam responderi monachos esse viros mortuos, plura archiepiscopi munia eos non decere, inter clericos etiam esse viros probos, monachis non præsidendum esse clericis et id genus alia; nequaquam vero olim clericos ad cathedram Cantuariensem fuisse promotos. Demum consideranda etiam venit S. Thomæ Becket, Cantuariensis præsulis, sententia; de qua in ejus Vita [Vita S. Thomæ Cantuar., cap. XIII, ap. Christianum Lupum, t. XII, p. 28.] hæc legimus: Accepta itaque benedictione (nempe episcopali) B. Thomas… Pontiniacum ingressus, judicavit se non digne curam pastoralem de manu apostolica accepisse, nisi etiam et habitum religionis susciperet: nimirum qui in episcopali sede primogenitos filios suos haberet tegere, et a prima fundatione Cantuariensis ecclesiæ archiepiscopos didicerit fere omnes monachos fuisse, nec secundum veterum historias aliquam regni scissuram vel transactionem accidisse, nisi dum quis alterius professionis Cantuariensi ecclesiæ præfuerit. Missis igitur proinde nunciis, remisit ei dominus papa habitum monachalem. Quocirca annalista Alfordus [Annal. Eccles. Angl. ad an. 934, n. IX et seqq., t. III, p. 257 et seq.] recte arguit Parkerum, et Mabillonius [Annal. Bened., lib. XLIV, n. 27 et seq., t. III, p. 424 et seq.] Godwinum, quod hi recentiores nullo argumento id certius rescire potuerint quam Anglicani horum temporum homines et scriptores ad ipsas rerum origines propius accedentes. Quamobrem miramur ipsum doctissimum Lingard [Antiquités de l'Église Anglo-Saxonne, p. 77 et seq. Paris 1828.] contendere monachos Cantuariæ non prævaluisse ante iniens sæculum XI. Qui plura velit, adeat doctissimum Clementem Reinerum [Discept. Histor. ad antiquit. Benedict. in Anglia, p. 86 et seqq.] , adversariorum difficultates fuse solventem.
[19] [et ex titulis quibus Ven. Beda S. Nothelmum ornat:] Quibus accedit nonnulla de S. Nothelmo a Ven. Beda perhiberi, quibus innuitur eum reapse fuisse monachum, dum simul esset Londoniensis presbyter. Præcitatæ epistolæ, libro XXX quæstionum præmissæ, inscriptio est Dilectissimo FRATRI Nothelmo Beda; et inferius: Frater dilectissime occurrit; et post: Precor ut cum fratribus, qui illis in locis vobiscum Domino deserviunt, intercedere memineris; in epistola ad Albinum abbatem vocat eum VENERABILEM FRATREM NOSTRUM Nothelmum; et in ipso Historiæ prologo RELIGIOSUM Londoniensis ecclesiæ presbyterum. Jam vero, licet ego contendere nolim sæculo VIII presbyteris sæcularibus fratris, servi Dei, venerabilis, religiosi nomina numquam omnino data fuisse, ea tamen ita monachis erant propria ut si non ex singulis saltem ex hac congerie concludi posse videatur Nothelmum fuisse monachum. Aperi enim Cangii Glossarium, novum Tractatum de re diplomatica, Dictionarium diplomaticum cl. v. Quantin, Annales Benedictinos Mabillonii, et hæc omnia vocabula excute; monachis tributa reperies, nequaquam vero presbyteris sæcularibus. Neque obest quod S. Nothelmus aliquando nude presbyter vocetur; ferebat enim illius temporis mos ut qui monachi essent presbyteri, hoc solo nomine honestarentur: quod argumentum quum alibi [Examen histor. et canon., cap. IV, n. 7, p. 145 et seqq.] quam fusissime versaverimus, hic ab eo elucidando calamum cohibebimus.
[20] [verisimilius erat monachus Cantuariensis, Londoniæ auxilio missus.] Jam si quæratur cujus monasterii esset filius, respondet Mabillonius [Annal. Bened., lib. XXI, n. 32, t. II, p. 94.] S. Pauli Londoniensis cathedralis ecclesiæ; et quidem Alfordus [Annal. Eccles. Angl. Saxonic. ad an. 604, n. 57 et seqq., t. II, p. 171 et seq.] fusius probare nititur hanc olim ecclesiam fuisse monasticam; atque ipse Mabillonius [Annal. Bened., lib. X, n. 605, t. II, p. 260.] præcipuum hujus sententiæ refert argumentum, scilicet in charta Ethelberti regis bis monasterium appellari. Verumtamen pro suo candore contino addit eximius vir veteribus monumentis non prodi Londini ad S. Pauli monachos institutos fuisse a S. Mellito. Quocirca ob solum monasterii vocabulum, quod maxime postea pluribus ecclesiis cathedralibus etiam sæcularibus adhæsit, non ausim S. Nothelmum Londoniensem monachum dicere. Superest itaque ut eum Cantuariensem S. Augustini dicamus; quo etiam dabitur intelligi quomodo sub obedientia Albini abbatis, eum huc illuc mittentis, toties appareat. Quodsi Cantuariensis monachus, quomodo simul Londoniensis ecclesiæ presbyter esse potuit? Respondendum forte eum illuc ab abbate suo missum, quod Londoniensis ecclesia, non ita pridem quam maxime vexata, alieno adhuc indigeret auxilio. Quæ res non magis mira videri debet quam quod apud Baldericum [Chronic. Camerac. et Atrebat. p. 87.] legimus, nempe Ansbertum Atrebatensem S. Vedasti monachum Cameracensis ecclesiæ archidiaconum fuisse. Neque id pugnabat cum legibus ecclesiasticis seu monasticis Angliæ, quum in concilio Hertfordensi S. Theodori legamus [Hist. eccles., lib. IV, cap. V, t. III opp. p. 32.] : Quartum, ut ipsi monachi non migrent de loco ad locum, hoc est, de monasterio ad monasterium, NISI PER DEMISSIONEM PROPRII ABBATIS. Cæterum ex propositis sententiis eligat lector; satis quum nobis esse debeat in rebus dubiis præcipua indicasse argumenta.
[21] [Anno 735 consecratus fuit et 736 pallio donatus;] Superest et alia quæstio quæ ad promotionem S. Nothelmi ad sedem Cantuariensem pertineat, scilicet quo tempore locum habuerit. Ejus decessor S. Tatwinus, teste Ven. Beda [Ibid., lib. V, cap. XXIII, t. III opp. p. 292.] , anno 731, die X Junii, Dominica, consecratus fuit; quæ temporis indicia, quum probe inter se cohæreant omnino servanda sunt. Sedit annos III, obiitque anno 734, ex fide Chronologiæ Saxonicæ, Anonymi continuatoris epitomes Bedæ, Hovedeni et Florentii Wigorniensis circa Kal. Augusti [Cfr Wharton, Anglia Sacra, t. I, p. 94.] . Atque in hoc determinando tempore omnes scriptores conveniunt, quoniam etsi Joannes Thinmutensis [Non Osbernus, cfr Wharton, t. II, præf., p. X et XI.] S. Bretwini biographus [Ap. Wharton, t. II, p. 75.] et ex eo Lichfeldensis canonicus [Ibid. t. I, p. 94.] quatuor annos S. Tatwino tribuant, intelligunt quatuor annos inchoatos, ut liquet ex Eadmero [Vit. S. Bregwini. ap. Wharton, t. II, p. 185.] , quem Tinmuthensis descripsit et qui Tatwinum mortuum tradit, quarto videlicet anno quo archiepiscopatum totius Angliæ gubernandum susceperat. Porro S. Nothelmus consecratus est anno 735, teste continuatore Bedæ epitomes [Bedæ opp., t. III, p. 323.] , anno vero sequenti accepit pallium a Romano pontifice, ut Chronologia Anglo-Saxonica habet [J. A. Giles, the Ven. Bedes eccles. History also the Anglo-Saxon Chronicle. p. 335.] . Atque hæc eodem ordinavit modo Simeon Dunelmensis [Historia de gestis regum Anglorum, ap. Twysden, col. 99 et seq.] , medii sæculi XII doctissimus monachus [Cfr Seldenus, præf. ap. Twysden, p. I et seqq.] . Mitto reliquos chronographos, quod vel recentiores sunt, vel mire inter se non conveniunt.
[22] [Romæ consecratus non fuit,] Radulphus de Diceto, studens paucis complecti S. Nothelmi gesta [De Archiep. Cantuar. ap. Wharton, t. II, p. 680; Abbrev. Chronic. ap. Twysden, col. 443.] , hæc ei adscribit: Romæ, inquit, consecratus est a Gregorio papa secundo, ab eodemque suscepit pallium. Qui, Wilfredo cum pace domum reverso, Australibus Saxonibus, sc. Cestriæ (Cicestriæ) Edritum præfecit episcopum. Neque ego hæc confutanda assumerem, nisi historici aliquot etiam post renatas litteras hæc historiæ Cantuariensium præsulum inseruissent. Parkerus scilicet, ut num. 14 videre fuit, tradit Nothelmum Romæ consecratum fuisse a Gregorio papa. Re quidem vera Gregorium tertium dixit, non secundum, quod probe sciret hunc mense Februario anni 731 mortuum fuisse: verum quum nullus omnino alius, quod sciam Nothelmum Romæ censecratum affirmet; quum, si Romæ consecratus seu ordinatus fuisset, eodem tempore pallium accepisse consendus foret; quum præterea in Radulphi asserto palpabile cubet mendum; omnia suadere videntur ut hujus scriptoris testimonium prorsus negligatur.
[23] [nec Australibus Saxonibus episcopum dedit,] Quod vero Australibus Saxonibus præfecerit Edritum episcopum, admisit hæc Godwinus de episcopis Cicestrensibus in hæc scribens verba [De præsulib. Angl. Comment., p. 548.] : Postmodum vero a Nothelmo archiepiscopo episcopus ibi constitutus est Edbrith, nonnullis Eadbert, anno videlicet 711. Ast hæc prorsus a vero abludere manifestum est vel ex sola temporis nota, quum S. Nothelmus viginti quatuor tantum annis post archiepiscopus factus sit. Hujus erroris origo si quæratur, inveniri posse videtur in confusione quadam nominum. In charta enim Seleseyensis cœnobii, in quo Australium Saxonum episcopus sedit, priusquam ejus cathedra Cicestriam transferretur, hæc legitur inscriptio [Monast. Angl. nov., t. VI, p. 1163.] : In nomine Domini nostri Christi Salvatoris, ego Nothelmus rex Suthsax. In subscriptione primo loco venit: Ego Numa rex Sussex; pro quo legendum: Nunna, verosimillime filius fratris Inæ regis [Ibid., p. 1159. Cfr Chronolog. Anglo-Saxonica, ap. Giles, p. 333.] : adeo ut Nunna et Nothelmus idem esset rex; et re quidem vera non rari erant inter Anglo-Saxones viri binomines. Hæc quidem charta data est anno 692; sed inferius alia est ejusdem Numæ, seu potius Nunnæ ad annum 714 pertinens: ita ut Nothelmus iste usque ad hoc vixisset annum. Novi satis hæc nomina non secus ac ipsa diplomata unde hausta fuerunt suspicioni obnoxia esse [Ibid., loc. cit.] ; quoniam propter paucitatem notitiarum, quæ de prisco Sussexiæ regno supersunt, hæc ipsa quæ emergunt minus examinari et discuti queunt. Verum utut res habeat, quum diplomata ista atque alia forsan documenta tempore Radulphi de Diceto exsisterent, non est quod aliunde quam ex prænotata nominum confusione errorem istum deducamus.
[24] Meliora ex Simeone Dunelmensi atque Rogerio Hovedeno, optimo chronographo mutuari licet: Ordinavit, [sed Herefordiæ, Elmhamo et Shirburniæ.] inquit Simeon de Nothelmo loquens [Hist. de gestis reg. Anglor. ap. Twysden, col. 99 et seqq.] , Cuthbertum videlicet, Heordwaldum et Ethelfridum. Cutbertum, ab aliis Sanctum, ab aliis Venerabilem dictum consecravit S. Nothelmus pro sede Herefordiensi anno 736 secundum Godwini [De Præsulibus Angl. Comment., p. 526.] et Dugdalii [Monastic. Anglic. nov., t. VI, p. 1210.] calculum: atque hic idem Cutbertus S. Nothelmo in sede Cantuariensi successit. Ab initio enim facilius factæ fuerunt in Anglia episcoporum translationes. Ethelfridum cathedræ Elmhamensi in provincia Angliæ Orientalis adscribit Alfordus [Annal. eccl. Anglo-Saxon. ad an. 736, n. III, t. II, p. 545.] , neque repugnat Godwinus [Op. cit., p. 479.] . Heordwaldum quem Cuthwinum quoque dictum fuisse statuunt in episcopum Dunvicensem a S. Nothelmo consecratum fuisse vult Alfordus [Op. et loc. citt.] ; quod nec probare nec arguere ex Godwino possumus, utpote hic loci minus cum Ven. Beda concorde et inter alia parum verisimilia ab anno 734 ad 747 quinque præsules in Dunwicensi cathedra collocante. Verum quod magis premit Alfordum, argumento nullo conficitur Cuthwinum (quem ubi repererit non indicat) eumdem esse ac Heordwaldum, de quo Simeon Dunelmensis et post eum Rogerius Hovedenus; et proin si Cuthwino locus fuerit apud Orientales Saxones Dunwici, alius quærendus est Heordwaldo. Crediderim itaque potius Herewaldum Shirburnensem hic indicari, qui (ut indicat ad marginem ipse Godwinus [Op. cit., p. 383.] ) successerit Forthero Shirbunensi, anno 738 [Rogeri de Wendover, Flores Histor., t. I. p. 225, Londini 1841] , seu potius 737, ut habet Chronologia Anglo-Saxonica [Edit. Giles, p. 335.] , Fritogitam reginam Saxonum Occidentalium Romam comitato. Alia S. Nothelmi gesta ignoramus.
[25] [Mortuus est die XVII Octobris anni verisimilius 739.] Ultimo demum loco investigandum est quot annos sedem Cantuariensem occuparit S. Nothelmus, seu quo demum tempore mortuus sit. Hovedenus [Ap. Wharton. t. I, p. 95.] et Guilelmus Thorn [Ap. Twysden. col. 1772.] ad tres tantum annos ejus episcopatum extendunt, hic eum mortuum statuens anno 738, ille anno 739. Continuator epitomes Chronologicæ Bedæ [Opp., t. III, p. 324.] Simeon Dunelmensis [Ap. Twysden, col. 99 et seqq.] Rogerus de Wendover [Flores Historiar., t. I, p. 226 et seq.] et Matthæus Westmonasteriensis [Ap. Wharton t. I, p. 95.] referunt ejus mortem ad annum 739 et quatuor proin ejus episcopatui assignant annos. Reliqui omnes, Gervasium Dorobernensem [Ap. Twysden, col. 1640.] intelligo, Joannem Tinmuthensem [Vita S. Bretwini, ap. Wharton, t. II, p. 75.] , Eadmerum [Ap. Wharton, t.. II, p. 185.] , Anonymum sub nomine Bromtoni [Ap. Twysden. col. 742 et 774] , canonicum Lichfeldensem [Ap. Wharton, t. I, p. 89.] , Birchingtonum [Ibid., p. 3.] , Henricum de Estria [Ibid., p. 85.] , Radulphum de Diceto [Ibid., p. 87.] , et Guilielmum Malmesburiensem [Ibid., p. 95.] , hi reliqui, inquam, omnes quinque annos ejus episcopatui assignant, licet in anno emortuali indicando non conveniant omnino: sed ex præstituto anno 735 episcopatus initio, debet esse vel annus 739, si quinque annos cavos seu non integros sederit S. Nothelmus; sin autem, annus 740. Et quidem hunc non licet transgredi, quoniam S. Nothelmi successor, teste Radulpho de Diceto [Ibid., p. 87.] , pallium obtinuit a S. Gregorio papa III, et proin ante hujus diem emortualem XXVII Novembris anni 741 [Novaës, Elementi della storia de' sommi pontefici, t. II, p. 69.] : unde omnium probabilissima est assertio continuatoris epitomes Bedæ, Hovedeni et Florilegi [Ap. Wharton, t. I, p. 95.] Cuthbertum inthronizatum fuisse anno 740; et quidem Simeon Dunelmensis [De Gestis reg. Angl. ap. Twysden, col. 104.] , ipse ex antiquioribus, antiquiorem scriptionem aperte citans, pro Cuthberti inthronizatione eumdem prodit annum. Quod si Chronologia Saxonica annum 741 habet, videtur id oriri ex confusa susceptione pallii cum susceptione episcopatus Cantuariensis. Cæterum præplacet S. Nothelmi mortem ad annum 739 referre, quoniam continuatio chronologica Ven. Bedæ antiquissimum documentum est, et Simeon Dunelmensis cæteris omnibus plura et meliora de archiepiscopis Cantuariensibus hujus ævi documenta præ manibus habuisse videtur. Diem emortualem assignant Gervasius Dorobernensis [Ap. Twysden, col. 1640.] , Annales Roffenses [Ap. Wharton, t. I, p. 85.] , Florentius Wigornienses [Ibid., p. 95.] et Stephanus Birchingtonus [Ibid., p. 3.] XVI Kal. Octobris, eumdem scilicet quem in Kalendariis reperimus. Quocirca non curandus videtur elenchus dierum obitualium archiepiscoporum Cantuariensium, desumptorum ex Martyrologio et obituario ecclesiæ Christi, quum hic ad annum circiter 1530 pertingat et reliquis proin monumentis longe recentior sit.
DE S. ANDREA CRETENSI, DICTO IN CRISI, MARTYRE CONSTANTINOPOLI SUB CONSTANTINO COPRONYMO.
AN. DCCLXVII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Andreas Cretensis, Monachus et Martyr Constantinopoli (S.)
E. C.
§ I. Sancti memoria in fastis, Cultus et Acta.
[Cultus S. Andreæ ad diem XX et XIX Octobris,] Sanctus Andreas, Martyr Cpolitanus, in Oriente plurimum celebratus, in omnibus pæne græcis fastis quos vidimus, modo post ejus passionem conscripti fuerint, recolitur; nec apud eas tantum gentes, quæ græca lingua olim usæ sunt aut utuntur, sed etiam apud Moschos, Ruthenos et Melchitas Antiochenos, Kalendariis ecclesiasticis adscriptus est. In antiquissimis autem Eclogadiis seu Menologiis, quæ codicibus Novi Testamenti affiguntur et nuda nomina Sanctorum exhibent cum indicatione lectionum in eorum festo instituendarum, S. Andreas in Crisi eo ipso die annuntiatur, quo in Actis nostris obiisse fertur, XX nempe Octobris. Hujusmodi sunt Menologia Hierosolymis et Calipoli sæculo decimo conscripta, judice Aug. Scholz, qui ea in lucem edi curavit [De Menologiis duorum Codicum græc. Bonuæ 1823, p. 8.] , dein Menologium aliud sæculi XI, quod a Mingharellio vulgatum est [Codices Naniorum. p. 369.] et Sanctum nostrum iisdem omnino verbis annuntiat ac duo præcedentia: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ τοῦ ἁγίου ὁσιομάρτυρος Ἀνδρέου τῆς Κρίσεως; eadem die (XX Octobris) Sancti monachi (nam ὅσιος monachum designat) et Martyris Andreæ a Crisi. Ad eumdem diem XX eum similiter referunt Menæa vetusta, quæ Mediolani in Bibliotheca Ambrosiana, in Taurinensi etiam et Parisina asservantur, et ex quibus olim Hagiographi Antverpienses multa Synaxaria, seu Vitarum compendia excerpserunt. Attamen cum eadem die XX Octobris, memoria fieret alterius apud Græcos maxime celebrati Martyris, nempe Artemii ducis, cœpit festum S. Andreæ transferri ad XIX, quo die occurrit in omnibus antiquis exemplaribus collectionis Metaphrasticæ. Id manifestum est ex Bibliothecæ Parisinæ codicibus bene multis [Catal. Codd. Mss. Bibl. Paris., t. II, Codd. 1480, 1484. 1495, etc.] , ex codice historico 17 et 18 Bibliothecæ Vindobonensis [Lambecius, Commentar., etc., t. VIII, Cod. 556 et seqq.] et permultis aliis, ex Synaxarista denique Sirmondi nostri, quem Bollandiani socii ex Collegio Claromontano Parisiensi olim exscribendum acceperunt.
[2] [et dein ad diem XVII ejusdem mensis.] Sed hæc mutatio non perstitit et iterum S. Andreas ad XVII Octobris translatus est, quo die Oseas propheta et SS. Cosmas et Damianus quamvis memorentur, locum tamen in modo allatis codicibus apud Metaphrastem non obtinent. Qua vero ætate dies cultus ita mutatus sit non bene nobis constat; collectiones tamen Metaphrasticæ sæculi XIII et XIV diem XIX retinuere, et primum dies XVII, quantum id assequi potuimus, apparet in codice sæculi XV, qui exstat in Bibliotheca Parisina et signatur no 1558. In Menologio Sirleti, quod perperam sæculo XI aut XII conscriptum esse Basnagius conjicit [Lectiones antiq., t. III, part. 1, p. 480.] , siquidem mera compilatio est a Sirleto ex Menæis excusis aut manuscriptis desumpta, quandoque opera satis levi [T. III Maji, p. 69.] , quod Baronium latuisse videtur [Ibid. et t. II Martii, p. 609, etc.] , in hoc Menologio, inquam, dies itidem XVII S. Andreæ assignatur. In Ephemeridibus Græco-Moschis, in Tabulis Capponianis et in Menæis excusis constanter ad diem XVII Sanctus noster refertur, unde etiam ad Martyrologium Romanum eo die devenerit. In Tabulis itaque Capponianis, ubi S. Andreas loculo tertio mensis Octobris ultimus prodit [Kalendar. Eccles., t. V. p. 216 et 304.] , sub habitu monachi comparet, itemque in Papebrochianis; quamquam enim stolæ speciem habet e collo pendentem, non ideo cum Assemano ut presbyterum eum vestitum dicemus, cum omnes monachi et eremitæ ita prodeant, et quidem, ut S. Andreas, dextera benedicere videantur. Hæc distincte cerni possunt apud Papebrochium [T. I Maji, p. XLVI, LX et p. II.] , qui imagines diligenter æri incidi curavit et de eorum origine et usu nonnulla curiosa præfatus est; verum Capponianæ imagines tam negligenter cusæ sunt ut vix quidquam in iis discerni possit. Neque tamen propterea his illas a nobis in omnibus præponi quispiam existimet, cum errores bene multos in suis Tabulis deprehenderit Papebrochius, ubi Capponianæ accurate sua proferunt. Iterum prodit S. Andreas in diptycho Cpolitano quod Papebrochius Ephemeridibus suis subjecit et æri incidi item curavit; ibi autem cum Sancti tantum quadraginta Cpoli celebriores recenseantur, patet quanto honore Martyrem illum Græci prosequantur. Præterea in Synaxariis Mss. Ruthenicis et Moschis quæ P. David S. J. anno 1688 et Comes de Sparwenfeld anno 1712 ad Hagiographos transmisere, S. Andreas similiter suam annuntiationem obtinet, die itidem XVII Octobris.
[3] [Papebrochii Diptychon exscriptum et mala fide reprehensum.] Hic prætermitti non debet Papebrochii Tabulas earumque explicationes, in Supplemento Thesauri Goriani Diptychorum mutuatas esse modo, ut lenissime dicam, valde singulari. Passerius enim, qui præclaro huic operi partem quartam se adjecisse testatur, ait se Diptychi Cpolitani ectypum consecutum [Gorii Thesaurus veterum diptychorum. Florentiæ 1759, part. IV, p. 1 et seq.] , at cum ex Bollandiano opere lumen quæreret, nomina multa Sanctorum omissa se advertisse asseverat, alia perturbata, Commentarios item nullo ordine conscriptos, ita ut non in lumen, sed in caliginem irruens, ipse per se omnia extricare debuerit. Atqui ex his omnibus, ne una quidem assertio vero proxima est, nec quidquam emendavit ille scriptor aut ectypon consecutus est, sed effigies Papebrochianas conatus referre, errores non leves admisit. Testatur enim Pepebrochius, cum totum Diptychon pagina capere non posset, se artificem rogasse ut icones æri inciderentur ordine leviter immutato; sed eum, postulatione non rite intellecta, plusculum a vera Diptychi dispositione aberrasse; quam tamen Papebrochius, dum Sanctorum nomina (nitidius multo in ectypo suo quam in Goriano supplemento prolata), Commentariis illustravit, ad rigorem secutus est [Acta SS., t. I Maji, p. LX, n. 4.] . Si igitur ectypon habuisset scriptor ille, sculptoris sphalma non exacte retulisset, neque ubi Papebrochius Triptychi Moschi capsam rescidit, quia eam iterum pagina non capiebat, ille similiter rescidisset, nec denique tam accurate Bollandianam effigiem descripsisset, ut ne vel levissima diversitas deprehendi possit. Sed Papebrochius mutatum esse ordinem indicavit, ac in iconum recensione ipsius prototypi servatus est ordo; ille vero horum neutrum fecit, et quia singulis nominibus commentariolum annectere voluit, ubi Hagiographum nostrum ducem non habuit, errores gravissimos admisit. Ita S. Stephanum Juniorem [Loc. cit., p. 8.] , Martyrem notissimum, non sub Copronymo sed sub Leone Isauro passum affirmat, quod Papebrochius profecto numquam scripsisset. Eodem modo procedere videtur dum Triptycha Moscha explanat, sed non vacat rem diligentius indagare [Ibid., p. 10.] . Nec quisquam hic objiciat in editionem Venetam Bollandiani Operis prædicta gravamina prolata fuisse. Nam primo Antverpiensem citat, dein in utraque editione iidem sunt Commentarii, quos si immerito arguere et immutare ausus est, in eo dignam arrogantiæ pœnam tulit ut sibi gravissimos errores ex calamo excidere sit passus.
[4] [S. Andreas etiam colitur cum S. Stephano ad XXVIII Novembris;] Colitur S. Andreas non tantum prædictis diebus, verum etiam XXVIII Novembris cum S. Stephano Juniore. Andream enim, qui in fastis sacris una cum hoc Stephano prodit, eumdem esse ac Cretensem nostrum ostendere conabor inferius § II. Atque hic tantum notabo hæc pauca. Passus quidem est S. Stephanus XXVIII Novembris, sed cum sit præcipuus persecutionis Compronymianæ Martyr, iis diebus quibus alii ejusdem persecutionis Martyres annuntiantur, sæpe ipse simul comparet. Conjunguntur itaque frequenter S. Stephanus, S. Andreas, S. Petrus et S. Paulus sub Copronymo passi, quamquam simul ad Martyrium, ut ex singulorum Actis patet, non processerunt. In Menæis Mss. Ambrosianis seu Mediolanensibus hi quatuor SS. Martyres simul colendi assignantur XX Octobris; dein S. Andreæ in Crisi Synaxarium, id est brevis vitæ et passionis historia subjungitur. Idem in aliis Menæis Mss. ut in codice quodam Mazarinœo quo sæpe decessores nostri usi sunt, videre est. Synaxarium autem Mediolanense, quoniam nonnihil differt ab illo quod ad XVII Octobris in Menæis vulgaribus excusum est, et mirabiliter cum Actis nostris prioribus consonat, ita ut ex his desumptum illud merito conjicias, hic integrum ex codice Ms. proferimus. Datur vero sicuti est, sphalmatis et locutionibus Græcorum infimæ ætatis ubique retentis, de quibus si lubet, aliqua videri possunt apud Cl. Hase in editione Leonis Diaconi [Leonis Diaconi Historiæ e recens. C. B. Hase Bonnæ 1828, p. XXIV et passim.] .
[5] [ut patet ex Synaxario] Μηνὶ ὀκτωβρίῳ κ᾽ τῶν ἁγίων νεοφανῶν μαρτύρων Στρεφανοῦ, Παὑλου, Πέτρου καὶ Ἀνδρέου, τῶν ἐπὶ Κοπρονύμου μαρτυρησάντων. Οὗτος ἦν ἐπὶ Κωνσταντινοῦ τοῦ καβαλλίνου ἐν ἀσκήσει διάγων, ἐν τῇ νήσω Κρήτῃ. Ἀκούων δὲ τὸν τύραννον τιμωρήσαντα τοὺς ὀρθοδόξους, ἀνέπλευσε πρὸς Κωνσταντινούπολιν ἐλέγξων αὐτὸν, καὶ εὐρὼν αὐτὸν πέραν ἐν τοῦ ἁγίου Μάμαντος παλατίοις τιμωροῦντα τοὺς μὴ ἀρνουμένους τὰς θείας εἰκόνας, ἔφη· ἆρα χριστιανὸς εἶ βασιλεῦ; ὁ δὲ πρὸς αὐτὸν μετ᾽ ὀργῆς στραφεὶς ἐκέλευσε πρὸς αὐτὸν ἄγεσθαι· οἱ δὲ τῶν τριχῶν σύροντες, ἄλλοι τὸν χριτῶνα ρηγνῦντες καὶ ἐκ τῶν ὅπισθεν τύπτοντες, ἔσυρον τὸν ἅγιον, καὶ φησὶ πρὸς αὐτὸν· οὕτως ἐδιδάχθης ἀτιμάζειν βασιλέα; ὁ δὲ· οὐδεὶς ἁμαρτάνει βασιλέα ἐλέγχων παρανομοῦντα· ὁ δὲ· τοὺς παρανομοῦντας μᾶλλον ὑμεῖς κολάζομεν, τοὺς ὡς θεοὺς προσερχομένους καὶ λατρεύοντας ταῖς εἰκόσιν· ὁ δὲ· ἀγνοεῖς ὦ βασιλεῦ τί μὲν τὸ σχετικῶς προσκυνεῖν, τί δὲ τὸ λατρευτικῶς. Ὁ δὲ τείνεσθαι τοῦτον ἐν μαστίγας ἐκέλευσε, βουνεύροις κατὰ τοῦ νότου καὶ τοῦ στήθους φραγελλῶν· εἶτα λίθου τὸ στόμα προσέταξε τύπτεσθαι· τῇ δὲ ἐπαύριον ἐκβαλὼν, ὡς οὐκ ἔπεισεν ἀρνήσασθαι τὸν Χριστὸν καὶ τὰς ἁγίας εἰκόνας, τύψας πάλιν, κατὰ κεφαλῆς σύρεσθαι τοῦτον τῶν ποδῶν τοὺς σχοίνους ἐξάψαντες, ἐν τῇ Κωνσταντινουπόλει θεατρίζεσθαι προστάσσει. Οἱ δὲ τάχιστα περανιωθέντες, καὶ τὸν ἅγιον σύροντες ἔβαπτον τὴν γῆν τοῖς αἵμασιν· ὡς δὲ εἰς τὴν τοῦ Βοὸς ἄγορὰν πεφθάκασιν, εἰδὼν αὐτοὺς τις ἄρτι τούς ἰχθύας ἀποφορτισάμενος, ἠρώτα τὴν αἰτίαν τῆς βασάνου καὶ μαθὼν, ἀξίνην μακελλικὴν ὁ ἄθλιος ἁρπάσας, χαριζόμενος τοῖς τοὺ διαβόλου ὑπηρέταις, δρομαίως ἔρχεται καὶ τὸν δεξιὸν πόδα τοῦ ἁγίου ἀπέκοψε, καὶ παρ᾽ αὐτοῦ τὴν ἁγίαν αὐτοῦ καὶ μακαρίαν ψυχὴν παρέθετο τῷ Κυρίῳ. Οἱ οὖν σύροντες, νεκρὸν ἰδόντες, ὥς τι θνησιμαῖον ἐν κοπρώδει χωρίω ἀπόρριψαν, νυκτὸς δὲ καταλαβούσης, τινὲς τῶν ὀρθοδόξων ἄραντες, ἔθαψαν ἐν τόπῳ λεγομένῳ τῆς Κρίσεως. Hæc latine versa sic sonant:
[6] [Menæorum Mediolanensium.] Die XX Octobris Memoria recentium Sanctorum Martyrum Stephani, Pauli, Petri et Andreæ qui sub Copronymo passi sunt. — Is (Andreas) sub Constantino Caballino, asceticæ vitæ addictus vivebat in Insula Creta, cumque audisset tyrannum orthodoxos tormentis exagitare, illum redarguendi causa Constantinopolim navigavit. Invenit eum ultra (civitatem, i. e. ad partem occidentalem. Vide infra num. 30) in Palatio ad S. Mamantis, sævientem in eos qui sacrarum Imaginum nollent cultum abjicere, eumque compellans: Imperator, tune Christianus es, inquit? Hic vero cum ira ad eum conversus, adduci jussit. Tum alii capillis abripientes, alii tunicam lacerantes et a tergo cædentes, Sanctum raptabant. Cui tyrannus: Itane contumeliis Imperatorem afficere edoctus es? Ille vero: Nemo delinquit, Imperatorem arguens, dum leges contemnit. Tyrannus iterum: In vos potius legum corruptores animadvertimus, qui quasi diis advoluti, imagines adoratione prosequimini. Respondit ille: Nescis, Imperator, quid sit cultum relativum exhibere, quid vero latreuticum. Tum eum ad flagra extendi, tergum et pectus bovinis nervis concidi, deinde os saxis contundi præcepit; postera die foris ejectum, utpote cui Christum et sacras Imagines abnegare non persuasisset, rursus flagellatum, capite in terram demisso, alligatis pedibus raptari jussit et Constantinopoli publice deridendum exponi. Quem citissime pertrahentes, terram in raptando sanguine consperserunt. Ita forum Bovis assecutos conspiciens aliquis qui modo pisces exonerarat, de tormenti causa sciscitatur; re comperta, macelli cultro miser arrepto, servis diaboli placere appetens, cursu contendit et dextrum pedem Sancti abscidit, qui interea sanctam ac beatam animam Domino tradidit. Qui eum raptabant, ut mortuum aspexere, velut quid morticini in fœdissimum locum abjecerunt; nocte vero adventante, sublatum quidam orthodoxi tumulo condiderunt in loco qui dicitur Crisis.
[7] [S. Andreas etiam XXI et XXVIII Octobris relatus est.] In Menæis excusis sæpissime diversis diebus iidem Sancti commemorantur quia diversos Mss. codices editores adhibuere. Aliam tamen hujus rei causam assignat Papebrochius [Eph. Græco-Mosch., t. I Maji. p. VIII et passim; t. II Maji. p. 110, n. II.] , Græcos nimirum eodem aut sequenti die commemorare frequenter sanctos varios, qui Sancto præcipuo tali die celebrato affines sunt, et tamen priores etiam suum proprium diem obtinere. In Menæis itaque prædicti quatuor Sancti ad diem XXI Octobris, qui diei quo passus est S. Andreas in Crisi, XX scilicet proximus est, relati sunt et sequenti brevi encomio celebrantur: Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, μνήμη τῶν ἁγίων νεοφανῶν μαρτύρων Ἀνδρέου, Στεφάνου, Παύλου καὶ Πέτρου.
Στίχοι·
Τρεῖς
ὁ
Στέφανος
σὺ
στεφανίτας
ἔχεις
Τοὺς
σοὶ
συναθλήσαντας
ἐξ
ἑνὸς
ξίφους.
Id est: Eadem die (XXI Octob.) memoria Sanctorum recentium Martyrum Andreæ, Stephani, Pauli et Petri.
Versus: Tres concoronatos habes, o Stephane,
Tecum ense pugnantes eodem strenue.
Rursum die XXVIII Octobris in altero duorum Menologiorum quæ Scholzius edidit [De Menologiis, etc., p. 8.] , comparent SS. Martyres Stephanus, Petrus et Andreas et XXVIII Nov. iterum S. Stephanus Junior Martyr solus; in altero vero solus S. Stephanus Junior monachus et Martyr die XXVIII Oct. semel commemoratur. Item in codice Laurentiano [Bandini codd. Græci, t. I, p. 130.] sæculi X: XXVIII Octob. S. Stephani et qui cum eo passi sunt. Conjectura ducti ut exponemus n. 23 arbitramur hic illum Stephanum olim commemoratum fuisse qui sub eodem Copronymo plurima passus, dein in Sugdæam exsul, sancte vitam finivit. Ita enim ferunt tum Menæa, tum Menologia Sirleti et Basilianum ad diem XXVIII Novembris. Huic deinde ex more Græcorum additi fuerint SS. Petrus et Andreas; ex quo etiam profluxit ut die XXVIII Novembris, quo S. Stephanus Junior passus est, idem duo Sancti tum in Menæis, tum in variis Menologiis iterum recolantur (supra num. 14).
[8] [Acta Metaphrastæa, et alia ab Anonymo scripta,] De Actis quæ subjicimus hæc accipe. Duplicia exhibemus, utraque græce inedita, priora vero etiam latine; id facimus tum quod posteriora ex illis non profluxerunt, sed paucis omissis, nonnulla superaddunt; tum etiam quod horum exemplar perfectissimum nacti sumus, quinque scilicet Mss. codicum collationem in margine referens. Tribuuntur hæc Metaphrastæ, ut diserte habet Allatius, qui in diatriba de Symeonibus eorum initium affert [Allatius, de Simeonibus, p. 128.] : quare hunc locum non viderit Pagius [In Critica Baronii, ad ann. 761, n. 2.] qui negat Acta illa Symeoni Metaphrastæ adjudicata fuisse. Testimonium autem Allatii quantum in hac re valeat, nemo ignorat; attamen, si opus esset, rem argumentis pluribus, ex ipsis Actis desumptis, evincere possemus. Acta priora exscripta sunt ex vetusto codice Bibliothecæ Parisinæ, quem B. Montfaucon sæculo IX adscribit [Bib. Coislin, p. 185.] , et ut perpetua comparatione cum Metaphrastæis conferri possint, utraque iisdem numeris, ubi eadem narrabantur, signavimus. Quo autem tempore conscripta fuerint definiri nequit; nihil enim reperimus, præter minimi momenti notam chronologicam ex qua constat scriptorem satis diu post Copronymum vixisse. Locus, qui num. 3 sub finem occurrit, is est: Iste vero erat Constantinus … quem fideles ejus temporis (οἱ ἐν τοῖς τότε χρόνοις) merito sub cognomine Copronymi infamarunt. Sed ex eo Acta illa priora commendantur, quod locum Sancti natalitium, diem passionis aliaque adjuncta plurima minute proferunt, et quamquam prolixioribus verbis interdum S. Martyr loqui videtur, eadem tamen fere in aliis Actis occurrunt, sæpe vocibus iisdem aut similibus expressa. Conferri in eam rem possunt numeri potissimum 7 et 10. Ex locorum designatione, ut infra uberius disserimus, et ex iis quæ in fine Actorum scribuntur, ut itidem inferius dicetur, arbitramur ea Cpoli conscripta non fuisse. Scimus tantum maximam partem sacrorum codicum Bibliothecæ Coislinianæ, ut in Præfatione testatur laudatus Montfaucon, ex monasteriis montis Atho prodiisse et illic olim brachium S. Andreæ Cretensis, qui idem est fortasse ac Sanctus noster, asservatum fuisse. Qua de re plura vide num. 37.
[9] [ex invicem non fluxerunt.] Metaphrasten, cujus Acta secundo loco prodeunt, priora illa non vidisse satis certo nobis constat. Ipse enim nec ortus locum, nec diem obitus, quem usque diligenter inquisivisse vel ex Vita S. Theoctistes Lesbiæ constat [Surius ad X Nov., p. 238. Edit. 1618.] , in narratione sua consignavit. Nec præterea dum vitam satis accurate scriptam nactus erat, ordinem aut stylum multum immutare consueverat; cumque apud ambos scriptores plerumque similia obvia sint, existimamus utrumque ex Actis antiquioribus, sed nunc deperditis, suam narrationem excepisse, iis additis quæ aliunde colligere potuerant. Metaphrastes tamen ætate posterior videtur ex eo quod in ejus collectionibus S. Andreæ Vita diem XIX Octobris occupat, noster autem scriptor, ubi refert Sanctum die XX passum esse, nihil de immutato cultus die commemorat; sed cum levis ea ratio videri queat, id aliter adstruimus, Metaphrastæ nempe collectiones adeo post scriptionem illico pervulgatas fuisse ut priorem scriptorem illum fugere non potuerint. Quæ igitur apud eum de S. Andrea in Creta monasticam vitam amplexo narrantur, dein de miraculis quibus eum Metaphrastæ etiam temporibus, ipso teste, in urbe Cpoli Deus glorificabat, scriptor idem ille prior non omisisset. Quibus positis, quum notum sit Metaphrasten medio sæculo X floruisse, hinc deducere licet Acta quæ priori loco edimus, illa ætate antiquiora esse.
[10] [De Officio S. Andreæ in Menæis excusis.] Sicuti ex Anonymi Actis Synaxarium Mediolanense, quod num. 5 retulimus, desumptum est, ita illud quod in Menæis excusis occurrit, ex Metaphrastæ narratione evidenter profluxit. Ex quo, sicut ex Sancti Officio quod ibidem legitur, celeberrimum fuisse S. Martyrem jam sæculo IX, et miraculis multis claruisse colligitur. Josephus enim hymnographus quem ex Actis a Papebrochio in lucem datis [T. I April., p. 266.] , eo sæculo floruisse constat, decem diversis locis in suo Canone miracula celebrat, quæ sub ipsius oculis Cpoli coram Sancti tumulo patrabantur. Merito itaque et in Actorum titulo Thaumaturgus dictus est, et in Contacio, ut vocant, Græci Officii, his verbis extollitur: Ἑορτάζει σήμερον, ἡ βασιλεύουσα πόλις, ἑορτὴν ὑπέρλαμπρον, τῆς φωτοφόρου σου μνήμης, ἀπασαν προσκαλουμένη πόλιν καὶ χώραν· χαίρει γὰρ ὡς κεκτημένη θησαυρὸν μέγαν, τὸ πολύαθλόν σου σῶμα, Ἀνδρέα μάρτυς, ὀρθοδοξίας φωστήρ. Id est: Hodie celebrat regina urbium (Cpolis) illustre festum tuæ memoriæ, totam convocans civitatem et regionem; jubilat enim magnum thesaurum possidens, corpus certaminibus gloriosum, Sancte Martyr Andrea, orthodoxiæ lumen. Hic vero obiter monemus, si quis nomina ex Græcorum Liturgia desumpta non satis sibi nota hic offenderet, eum singulorum declarationem reperturum in Ryæi dissertatione de Acoluthia Græcorum, quæ in Junio nostro edita est [T. II Junii, p. I et seqq.] ; expeditius autem ea utetur, qui indicem ultimum a Ghesquiero Tomo primo Octobris ad calcem subjectum adhibere voluerit.
§ II. Septem Martyres in plerisque fastis confuse prolati ab invicem distinguuntur, et eorum Acta breviter illustrantur. Persecutionis Constantini Copronymi brevis historia et chronotaxis exhibetur.
[Martyres varii sub Copronymo passi: S. Paulus M. in Creta] Hos septem Sanctos, qui omnes sub Copronymo varia tormenta, et mortem, uno excepto, passi sunt, hic juxta seriem mensium et dierum quibus coluntur, subjicimus, ex quo simul apparebit quo loco in opere nostro de iis actum sit, aut in posterum agendum: I Die XVII Martii, S. Paulus monachus et Martyr in Creta. — XVI Maji, S. Petrus Calybita et Martyr in Blachernis, prope Cpolim. — IV Junii, S. Joannes Monagriæ Hegumenus, Martyr Cpoli. — VIII Julii, S. Paulus Novus Martyr Cpoli. — XX Octobris, S. Andreas monachus Cretensis, dictus in Crisi, Martyr Cpoli. — XXVIII Octobris (?) S. Stephanus qui in Sugdæam relegatus est. — XXVIII Novembris, S. Stephanus Junior, Martyr Cpoli. — Placet et de his omnibus nonnulla disserere, ex quibus lumen aliquod persecutioni Copronymianæ affusum iri spero. De primo ex his septem nempe de S. Paulo Martyre in Creta, egerunt decessores ad diem Martii indicatum [T. II Martii, p. 609.] , ibique ex Actis S. Stephani Junioris, a Lipomanno ex Metaphraste latine vulgatis, loco aliquo insigni de S. Paulo adducto, concludunt eum in Cypro passum esse; verum eum in ipsa Creta passum esse nobis omnino manifestum est. Sunt enim ad manum Acta ejusdem Stephani Junioris, accuratissime a quodam Stephano Diacono conscripta. Dum hunc itaque narrantem secuti sumus [Analecta græca. Paris 1688, p. 504.] , deprehendimus illico, vel Cypri nomen mendose in codicem Lipomanni irrepsisse, vel ipsum interpretem oscitantiæ arguendum esse. En quomodo ea in S. Stephani antiquiore Vita narrentur [Analecta græca, loc. cit.] : Itaque in medium prodiit Antonius ex Creta insula, qui de victima Deo immolata his verbis locutus est: Quomodo sine lacrimis egregia abbatis (quo vocabulo non solum monasterii moderatorem, sive ἡγούμενον, sed omnes monachos Græci illius temporis plerumque nuncupant) Pauli certamina in vestrum conspectum adducam, venerandi Patres? Vir ille generosus a Theophane cognomento Lardotyro, insulæ Archisatrapa, comprehensus, in prætorium Heraclii interrogandus adductus est. Etc. Antonius igitur, dum insulæ Archisatrapam commemorat, non de Cypro loquitur, cujus nulla fit mentio in his Actis S. Stephani, sed de Creta, ex qua oriundus, Cpolim advenit. Cum vero ex iisdem Actis antiquioribus S. Stephani, et Metaphrastæa, quæ Lipomannus latine versa exhibet, et reliqua omnia profluxerint, etiamsi alicubi Cypri nomen prodiret, ex Actis probatioribus respuendum esset. Verum dubio locum omnino nullum relinquit, quod libro primo de Thematibus [Edit. Bonn., p. 40.] refert Constantinus Porphyrogenneta, Cyprum scilicet, ab Heraclii tempore usque ad Basilium Macedonem, a Saracenis fuisse occupatam, in quorum potestatem, postquam, Basilio imperante, per annos septem fuissent depulsi, iterum devenit. Ex quo manifestum est Copronymum Cypro numquam imperasse, neque ab Antonio illo ex Creta, dum narrationem suam absolvit, de Cypri præfecto dici potuisse [Analecta græca, p. 505.] : Sic Sanctum virum holocaustum igne effecit nequam Imperatore (Copronymo nimirum) nequior præfectus, ille nempe Theophanes Lardotyrus, de quo supra. Sed de Creta utique poterat dici, quam idem Porphyrogenneta nonnisi sub Michaele Balbo a Saracenis captam affirmat [De admin. Imp., cap. XXII.] .
[12] [anno 767 die XVII Martii.] Tempus martyrii ex Theophane, cum Actis S. Stephani collato sic statui potest. Narrat ille ad annum mundi 6257, sub indictione quarta [Theophanis Chronographia, Bonnæ 1839, t. I, p. 675.] , Copronymum omnibus subditis juramentum præcepisse, ne imaginibus venerationem exhiberent; anno vero sequenti, indictione quinta [Ibid., p. 681.] , præfectos in provincias seu themata misisse, qui easdem ibi in monachos, quas ipse Cpoli, ederent tragædias. Porro monachi, qui anno 767 cum S. Stephano in carcere prætorii versabantur, de crudelitate præfectorum in provinciis plurima memorant [Analecta græca. p. 504.] : Cum autem quadam die una cum vinctis aliis Patribus sederet vir sanctus, sermo motus est de persecutione quæ præfecti imperatoris diversis in locis adhibuerant. Itaque in medium prodiit Antonius ex Creta insula etc. (Cfr supra num. 11). Aliunde indictio illa Cpolitana quinta, qua novi præfecti ad provincias missi sunt, currebat a Septembri anni 766, ad Septembrem anni 767, et præterea certum est S. Stephanum hoc anno 767, die XXVIII Novembris martyrio coronatum fuisse. Ergo sub ipsa indictione illa quinta, ante Septembrem anni 767, contigerit martyrium S. Pauli in Creta, de quo Antonius ille Cretensis narrat. Cum vero S. Paulus ad diem XVII Martii in Græcorum fastis memoretur [T. II Martii, p. 609.] , forte non immerito hoc die, indictione quinta, anno consequenter 767, eum passum esse pronunciabimus.
[13] [Triginta octo monachi martyrio coronati anno 767.] Cum S. Paulo ad eumdem diem colitur S. Theosterictus [Ibid.] , monachus monasterii Pelecetæ, in Asia ad Hellespontem siti [T. I April., p. 30.] , non quod eo die obierit (nam Confessorem eum dicunt Menæa [Ad diem XVII Martii, Cfr Acta SS., t. II Martii, p. 609.] et in pace mortuum), sed quod eodem loco [De qua ratione, vide supra, n. 7 Commentarii.] Actorum S. Stephani, post dictum Antonium Cretensem, Theosterictus narrationem instituat, de martyrio triginta octo monachorum monasterii sui. Hos igitur dicit a Lachanodraconte præfecto, feria quinta in Cœna Domini, in monasterio suo Pelecetæ comprehensos esse, eoque vastato, ab eodem Lachanodraconte versus Ephesum abductos, ibi martyrii palmam obtinuisse. Porro inter præfectos, quos num. præcedenti a Copronymo, indictione quinta, in provincias missos esse diximus, nominatur a Theophane ipse Lachanodracon ille, cui thema Asiæ Minoris traditum scribit, alias dictum Thracesiorum. Perperam itaque, ut id obiter notem, Goarus hic thema Thracensium interpretatus est [Theophan., l. c., p. 681.] ; nam horum thema in Europa situm erat, Thracesiorum vero complectebatur Asiam Minorem. Apprime ea distinguit, simul vocum etyma tradens, Constantinus Porphyrogenneta in laudato opere de Thematibus [Lib. I. them. III, et lib. II, them. I.] . Indictio autem quinta, jam indicata, incipiebat, ut diximus, a Septembri anni 766; sed cum Theosterictus monasterium Pelecetæ a Lachanodraconte, feria quinta in Cœna Domini, invasum narret, dicendum erit id contigisse anno 767, die XVI Aprilis, quando Pascha die XIX. Martyrium autem triginta octo sociorum Theostericti, quod in Ephesi partibus contigit, affigendum est profecto eidem anno 767, siquidem ante finem Novembris illius anni, S. Stephano in carcere narratum fuit. Diem martyrii assignare forte poterimus in hunc modum. Obtinet quidem hæc Martyrum cohors in Martyrologio Romano diem XII Januarii, ad quem decessores nostri de iis egerunt [T. I Januar., p. 747.] , sed his fatentur se in nullis fastis ad dictum diem consignatos eos reperisse. Postea vero eosdem obvios habuerunt in pretiosissimo Synaxarista Chiffletiano, ad diem II Junii; nam eosdem esse, ex narratione Theostericti cum Synaxarista illo collata [T. I Junii, p. 168. Cfr T. I Januar., l. c. et Analecta græca. p. 505.] , cuilibet manifestum fiet, quamquam Henschenium nostrum id tum fugere potuit. Porro laudatus Synaxaristes non solum ad diem II Junii eos signat, sed præterea satis aperte insinuat iis illo die palmam martyrii obtigisse. Ex quibus verisimiliter conficimus hos monachos, mense cum dimidio postquam monasterium suum Pelecetæ vastatum et combustum viderunt, prope Ephesum suffocatos fuisse, die scilicet II Junii anni 757.
[14] [Ostenditur martyrium S. Petri de Blachernis, S. Andreæ in Crisi] De S. Petro de Blachernis, quem num. 11 post S. Paulum Cretensem posuimus, plurima etiam ex Actis S. Stephani innotescunt. Papebrochius ad diem XVI Maji [T. III Maji, p. 625.] ex laudato Synaxarista Ms. a Chiffletio nostro accepto, de S. Petro sequentia depromit: Ὁ ἐν Βλαχέρναις Πέτρος, βουνεύροις τυπτόμενος τελειοῦται; id est: Petrus in Blachernis habitans, taureis cæsus, martyrium consummat. Recte Papebrochius conjicit hic agi de alterutro duorum Martyrum, quos Theophanes ad annum 21 et 27 Copronymi refert; en hujus Historici verba latine versa [Theophan., t. I, p. 667.] : Eodem etiam anno (mundi 6253, Constantini 21) Constantinus persecutor Andream venerabilem monachum, Calybitam dictum, ad Blachernas habitantem, in Sancti Mamantis circo flagellis interfecit, quod ejus impietatem, eo Valente juniore et Juliano vocitato, arguisset; ejus autem corpus in fluentum projici jusserat, sed Andreæ sorores ipsum efferentes, in Leucadii emporio sepulturæ mandarunt. Et anno mundi 6259, Constantini 27: Ceterum ab hoc tempore majori vesania in sanctas Dei ecclesias ferebatur; misit enim qui Petrum venerabilem stylitam a petra exturbaret, eumque dogmatibus suis repugantem, vivum pedibus vinctum, ac per medias urbis vias pertractum in Pelagia projici jussit, alios vero saccis inclusos, alligatis pedibus, in mare demergi.
[15] [tributum fuisse, ei vicissim.] Synaxaristæ suo Papebrochius nimium diffidit, dum arbitratur eum duo allata martyria in unum conflasse; ipse enim Theophanes hic unum Martyrem pro altero posuit, ut manifestum fit ex narratione S. Stephani Junioris, qua monachos secum in carcere Prætorii anno 767 detentos ad patientiam hortatur: Sanctos illos Patres, inquit, qui apud nos vitam martyrio absolverunt, imitemur. Sanctum illum monachum Petrum dico, in Blachernis inclusum (εγκεκλεισμένον: inclusum, gallice: reclus, quo sensu frequentissime hæc vox prodit; perperam igitur Lipomannus,: Blachernis in vinculis conjectum.) qui ante Imperatoris conspectum intolerandis boum nervis (βουνεύροις τυπτόμενος) pro Christi imagine cæsus, illlum Dacianum et prævaricatorem libere appellando, sublatisque ad Deum oculis dicendo, Gratias tibi ago, Domine, in mediis verberum cruciatibus expiravit [Anal. græca. p. 507.] . Ad hæc primum advertimus eum, qui hic Dacianus, id est persecutor sævissimus [Cfr. T. II Junii, p. 788, n. 9.] , appellatur, a Metaphraste in eadem vita apud Surium ad diem XXVIII Novemb. Julianum Apostatam dici, quod Theophani prorsus consonum est (supra num. 14). Deinde reliqua omnia quæ S. Stephanus narrat de Petro in Blachernis incluso, nihil diversum habent præter solum nomen, ab iis quæ de Andrea in Blachernis Calybita scribit Theophanes. Præterea si Theophanes, ubi de Petro stylita scribit (n. 14), vere Petrum in Blachernis inclusum designaret, quæ de isto narrantur, cum historia S. Stephani componi non possent. Sanctus Stephanus enim, ut suo loco probabimus, a mense Nov. 763 usque ad finem anni 766 in exsilio fuit, et circiter ab ineunte Januario 767 cum prædictis monachis in carcere Prætorii versabatur. Ex quibus probabile fit ante 763 S. Martyrem Petrum de quo narrat, occubuisse; nam alioquin, qui non melius monachi S. Stephano, quam hic illis, martyrium istud enarrassent? Neque S. Andreas in Blachernis prope Cpolim habitabat, ut Theophanes scribit, sed ex Creta adveniens ad Blachernas se contulit, ubi Copronymus in palatio suo Divi Mamantis in Martyres sæviebat, quibuscum illico tentus est. Testantur id Acta et Synaxarium supra relatum (num. 5). Nec etiam tyrannus jussit eum usque ad mortem flagris cædi, ut iterum Theophanes scribit, et dein in fluentum projici, sed crudeliter raptari per viam publicam; nec Cpoli sorores suas habere potuit qui in Creta monasticam vitam degens, illuc advenerat ut cultum SS. Imaginum coram tyranno defenderet; neque demum in emporio Leucadii ad littus Asiaticum Bospori, honestæ sepulturæ mandari potuit, quem in ipsa urbe, dum raptaretur, expirantem, in locum sordidissimum, in Pelagia scilicet, cum maleficis projecere, quemque dein viri orthodoxi in loco sancto Crisis, iterum in urbe ipsa, deposuerunt. Quæ singula cum ex Actis S. Andreæ luce clariora sint, manifestum est Theophanem non adjuncta Martyrii immutasse sed solo nomina Martyrum transposuisse. Atque hæc iterum, non dicam, confirmantur, sed vere demonstrantur ex iis quæ habet Menologium Basilii ad XXVIII Novembris postquam de S. Stephano Juniore egit: Similiter et S. Andreas (in Crisi) vinctus, raptatusque, e vita excessit. At Sanctus Petrus (de Blachernis) in carcerem prius conjectus, deinde eductus, tamdiu flagellis cæditur, donec spiritum Deo tradidit. Num autem S. Andreas Stylita dici possit, infra inquirimus. De Calybitæ vero cognomine cum plura congesserit Bollandus ad diem XV Januarii, ubi de Joanne Calybita, satis erit hic dixisse illud a vocula Καλύβη quæ ast tugurium significat, deductum fuisse, ita ut Calybites ille sit qui in tugurio habitat. Quam recte vero S. Petrus hoc cognomento insigniatur quem S. Stephanus appellat Τὸν ὅσιον, τὸν ἐν βλαχέρναις ἐγκεκλεισμένον, sicut ipsum S. Stephanum Theophanes dicit: τὸν ἔγκλειστον ὄντα εἰς τὸν ἅγιον Αὐξέντιον (quod nomen montis est), nemo non videt [Theoph. Chronogr. Edit. Bonn, t. I, p. 674.] .
[16] [Inquiritur in causam erroris.] Sed quomodo Theophanes in hanc confusionem devenit? Nos aliam causam non novimus nisi quod tunc adolescens fuerit valde, ut ipse prodit ad A. C. 763 (ipsi annum mundi 6255) dum in mari glacie constricto cum pueris se lusisse commemorat. In monasterio versatus [In ejus Vita, t. II Martii, p. 220, n. 14 et p. 217, not. k.] procul a Cpoli, diligenter quidem, ut in suo proæmio testatur [Loc. cit., p. 3.] volumina plurima examinavit, sed de recentibus non multa, ut arbitror, congerere potuit; sequitur in his plerumque Breviarium Nicephori, qui Photio probatus scriptor dicitur, sed is historiam, non chronographiam aut annales contexuit. Causis autem erroris illius assignandis ideo diutius inhæremus, quod in Martyrio S. Stephani lapsus iterum nonnullos admiserit, ut ad XXVIII Nov. uberius dicetur. Quid igitur mirum, dum in Menæis, in Menologiis ceterisque fastis græcis Andreæ illius Calybitæ mentionem qualemcumque diligentius exquireremus, nulla nos usquam hujus cognominis vestigia obvia habuisse? Commemoratur tamen ab omnibus S. Andreas monachus sub Copronymo passus et plerumque verba in Crisi apponuntur. Deprehenderant scilicet Græci fastorum scriptores, quæ a Theophane afferebantur cum ceteris testimoniis, si minus historicorum, at certe hagiographorum constare non posse, et ideo Theophane derelicto, Synaxaria sua potius ex Metaphraste aliisve Actorum scriptoribus, ut ceterum plerumque consuevere, depromere maluerunt. Latini e contrario Theophanem aut ejus interpretem Paulum Diaconum secuti, inde quæ a priore confusa fuerant retinuerunt.
[17] [S. Petrus de Blacheruis passus est XVI Maji anni 761,] Ut autem ad ipsum annum utriusque martyrii, Petri nempe et Andreæ, jam indagandum accedamus, sic Theophanis verba num. 14 relata consequenter ad dicta interpretamur: Anno mundi 6253, seu 21 Copronymi contigit martyrium, non ut Theophanes scribit, Andreæ Calybitæ in Blachernis, sed Petri Calybitæ in Blachernis; et anno mundi 6259, Copronymi autem 27, martyrium in quibusdam simile, sed diversam mortem et sepulturam nactus est S. Andreas, qui a sepulturæ loco dictus est in Crisi. De annis a Theophane assignatis jam dudum Henschenius adverterat ab imperio Phocæ, cui unus annus detractus est [T. III Martii, p. VIII, n. 17.] , usque ad annum ultimum Copronymi, ubi error præcedens novo errore tegitur [Ibid., p. IX, n. 18.] , vel annos mundi vel indictiones perpetuo claudicare, idemque de Theophanis emendatione specialem diatribam edidit [Ibid., p. I. ] , ex qua Theophanem suum plurimum ornare doctissimi editores Bonnenses [Theophanis Chronographia ex recensione Jo. Classeni. Bonnæ 1839.] potuissent. Verum hoc loco manet altera via accurrate annos modo indicatos ad æram vulgarem reducendi; Theophanes enim ad annum 6252, qui annum martyrii Petri de Blachernis immediate præcessit, eclipsim aliquam solis diligentissime consignat his verbis, ex versione Goari: Apparente solis defectu mensis Augusti die decimo quinto, feria sexta, hora diei decima, anno proinde 760, ut ex tabulis astronomicis constat [Art de vérif. les dates, édit. 1783, t. I, p. 66.] . Et quia annus mundi 6253 Cpoli incepit, ex more Græcorum, mense Septembri anni 760, ut usque ad Septembrem anni 761 decurreret, exinde probabile fit S. Petrum de Blachernis occisum esse die XVI Maji dicti anni 761. Diem illum enim assignat antiquissimus Synaxaristes Ms. quem Papebrochius a Chiffletio nostro in Collegio Divionensi exscribendum accepit.
[18] [S. Andreas vero] Annus martyrii S. Andreæ in Crisi dupliciter inquiri ac statui potest. Primus modus est iste: Memorant Nicephorus [S. Nicephori Patr. Cpol. Breviarium, etc. Edit. Bonn., p. 77 et seqq.] et Theophanes [Loc. cit., t. I. p. 691.] varias Copronymi expeditiones plerumque felices in Bulgaros, at quam indictione quarta mense Januario suscepit, anno nimirum 766, iisdem testibus infelicissima fuit; ex qua nempe turpiter mense Julio reversus est, ac furore quodam correptus, sævitiæ in monachos ac sanctarum Imaginum cultores tragœdias edere cœpit. Eadem indictione juramentum ab omnibus subditis exegisse dicitur, quo venerationem Imaginibus in posterum se non exhibituros esse sponderent. Porro hæc singula in Actis nostris utrisque reperimus. Ibi sub num. 8 ipse Copronymus dicit se decretum tulisse quo plectendi sunt, quicumque Imagines venerarentur. Dein num. 10 arguitur a S. Andrea quod bellum in Barbaros, ordinisque politici administrationem neglexerit, ac superbum animum in christianos demonstrare statuerit. Præterea num. 6 et 7, dum S. Andreas primum coram imperatore apparuit, permultos invenit quæstioni subjectos, nervis bubulis cæsos, oculorum effossione cruciatos, aliaque similia passos, quæ a duobus prædictis scriptoribus ante indictionem quartam nusquam recensentur, sed ea indictione iisdem pæne verbis descripta sunt, uti et deinceps pluries [Theophan., t. I. p. 677 et seqq.] . Ex his igitur recte statuimus ante indictionem illam id est ante annum 766 S. Andreæ martyrium non contigisse.
[19] [die XX Octobris anni 767.] Alter modus, quo pressius annum martyrii S. Andreæ determinamus hic est: Theophanes ad annum 6259 æræ mundanæ, ut dictum est num. 14 et 17, martyrium S. Petri stylitæ cum S. Andrea commutati, commemorat; sed ad eumdem annum etiam indictionem signavit, quod satis frequenter quidem facit, non tamen ubique. Quando autem id facit, Pagius aliique gravissimi scriptores, non dubitant indictionem præ æra Antiochena admittere, qua Theophanes utitur, licet profiteatur se æram Julii Africani adhibere [Petavius, De doctrina temporum, Ad auctarium, etc., lib. VIII. cap. I et IV., t. III, p. 153 et 15. Edit. Antwerp. (Amstelodam.).] . Mihi tamen compertum est æram aliquoties recte proferri, cum erronea indictione, exempli causa ad an. 6253, ut ex adjecta eclipsis indicatione manifestum est. Patet nihilominus recte egisse, qui indictiones universim prætulerunt. Ad hunc igitur annum 6259 Theophanes indictionem signat his verbis [Theoph., loc. cit., p. 681.] : Hoc anno, mensis Octobris die sexto, indictione sexta etc. Verum hæc indictio cum anno 6259 æræ mundanæ non concordat, cum ex regula S. Maximi [Petavius, loc. cit., cap. V. p. 161.] , æræ addenda sit unitas, dein divisione instituta per 15, quod reliquum est, indictionem efficere debeat. Porro hac methodo hic non sex, sed quinque tantum obtinemus. Nihilominus indictionem hic recte adscribi, duplici via firmatur. Primo, quia Theophanes ad annum sequentem, indictione septima, scribit diem I Aprilis fuisse diem sabbati [Theoph., loc. cit., p. 686.] ; ex quo manifestum est, indictionem illam septimam recte adscribi; ergo et ad præcedentem recte sexta adscripta est. Præterea ad hanc indictionem sextam signat Theophanes annum primum Stephani Papæ; atqui reapse Stephanus III, hac indictione, mense Augusto electus est [Baronius et Pagius, ad an. 768, num. 1.] Sic stabilita indictione qua passus est S. Andreas in Crisi, pro quo Theophanes Petrum de Blachernis dixit, facile ipse annus eruitur. Etenim in Actis nostris prioribus, martyrium contigisse dicitur die XX Octobris, ex quo palam fit illud anno 767 affigendum esse.
[20] [S. Petri corpus in fluentum projici debebat,] Annus martyrii S. Andreæ in Crisi uno tenore cum illo quo passus est S. Petrus de Blachernis, constituendus fuit, licet nonnulla de posteriore Sancto dicenda supersint. Corpus ejus, postquam in circo Divi Mamantis flagris interfectus est, projiciendum erat in fluentum (supra num. 14 seqq.) ἐν τῷ ῥεύματι, ut Theophanes loquitur, sed ejus sorores ipsum efferentes, in Leucadii emporio sepulturæ mandarunt. Quale fuerit istud fluentum, facile colligitur ex Topographia Cpolitana Petri Gyllii apud quem lib. IV cap. VI hæc leguntur [Gronovii Antiquit. græc., t. VI, col. 3323 et 3130.] : Non Historici modo sed etiam Grammaticus Suidas, tradunt ad Divum Mamantem pontem fuisse duodecim fornicibus constantem; multæ enim aquæ eo defluebant. Theophanes igitur, cum de fluento determinato loquatur, ut patet ex adjecto articulo τῷ, has aquas ad Divum Mamantem designat; nisi forte sinum Ceratinum, qui ex Bosporo versus Occidentem se porrigit, voluerit significare. Ita intellexisse Goarius videtur, qui vertit fluentum maris [Theoph., loc. cit., p. 667.] ; verum ῥεῦμα de fluviis eorumque impetu dicitur, non de sinu maris; neque etiam, si sinui Ceratino hoc nomen apud Byzantinos scriptores obtigisset, id Gyllium, Cangium [Cfr tamen Glossarium græcum Vo ῤεῦμα.] , aliosque fugisset. Porro docet Gyllius, templum et circum Divi Mamantis, uti et palatium ab eo dictum, sita fuisse in Blachernis, extra muros civitatis [L. c., col 3322 et seq.] . Blachernæ enim audivit omnis regio, quæ inter angulum Cpolis occidentalem et sinum Ceratinum jacet, quo sinu civitas a Septentrione clauditur; hic etiam decimam quartam Cpolis regionem fuisse idem Gyllius constituit. De locis illis plura videsis apud Papebrochium ad diem XVI Maji [T. III Maji, p 625.] et in præclaro opere Cangii quod Cpolis Christiana inscribitur [Lib IV. p. 83. n. 6, et p. 174, n. 3; lib. I, cap. I, n. 16] .
[21] [sed a sororibus in emporio Leucadii sepultum est.] Emporium Leucadii, in quo sorores S. Petri de Blachernis ejus corpus sepelierunt, diversum non est a loco quem Dionysius Byzantinus in Anaplo Bospori [Apud Gronov., loc. cit., col. 3201 d et 3203 d.] Lycadium promontorium dicit, eratque in littore orientali Bospori, non procul a Chrysopoli situm. Constat id iterum ex Chronicis Symeonis Magistri [Ed. Bonn. p. 721.] , Georgii monachi [Ed. Bonn, p. 877.] et continuatoris anonymi Theophanis [Ed. Bonn., p. 384.] . Emporri autem nomine, quod locis ad mare sitis potissimum tribui notum est, non improprie hic insignitur. Porro locus idem omnino, siquidem ad eumdem annum similia ubique de eo memorantur, a Symeone et Joanne Scylitza Leucatium audit [Cangius in nostis ad Zonar. Ed. Paris. t. II, p. 98.] , a ceteris vero Leucates; quamobrem manifeste de eo agi videtur, ad diem XXIII Julii, ubi de S. Anna ἐν τῷ Λευκάτῃ Pinius noster disserit [T. V. Julii, p. 486.] . Promontorium enim Leucatas vel Leucactas prope Nicomediam in Bithynia, ut cetera mittam longius a Cpoli dissitum fuit, quam ut illuc S. Anna ad imperatorem Basilium Macedonem, a quo dicitur in sponsam expostulata, se conferret. Nobis autem non inutile visum est, situm Emporii illius, cujus frequenter Byzantini scriptores meminere, hic accurate assignare. Addimus solum, in quantum ex Gyllio, Cangio et erudito geographo Hammers [Hammers, Cpolis. Pesth. 1822, p. 298.] , rem assequi potuimus, collocandum illud esse in loco qui hodie Keurfus dicitur, jacetque inter Kandlische et Anatoli, et duabus fere leucis horariis trans Bosporum a Cpoli distat.
[22] [Die IV Junii anni 761 passus est S. Joannes Monagriæ Hegumenus;] De S. Joanne præfecto monasterii Monagriæ, qui tempore persecutionis Copronymianæ in sacco inclusus, in mare demersus est, pauca habet ad diem IV Junii Henschenius noster [T. I. Junii, p. 402.] , eaque iterum ex Synaxariis a Chiffletio acceptis depromit. Joannem hunc ita celebrat S. Stephanus in carcere prætorii, postquam de S. Petro de Blachernis verba fecerat: Imitemur et qui eum (Petrum) secutus est, Joannem divinum illum amœni monasterii Monagriæ præfectum, quem tyrannus imperator (Copronymus) tyrannice comprehensum, quod Christi ejusque Matris imaginem pedibus conculcare renuerat, sacco inclusit, eumque ad ingentem lapidem alligatum in profundo maris præfocavit. Quid hujusmodi morte acerbius? Verum, eo gloriosiorem coronam præbet [Analecta græca, p. 507.] . Ex quibus, sicuti et ex chronologicis observationibus sub num. 17 allatis, recte deducere nobis videmur, S. Joannem Hegumenum monasterii Monagriæ die IV Junii, anno 761, eodem scilicet quo S. Petrus, martyrii palmam adeptum esse. Apud Henschenium quidem dicitur, non Monagriæ sed Menagriæ Præfectus; verum illud ex amanuensium lapsu factum esse conficitur, cum ex quatuor Mss. codicibus quos Jac. Loppin se contulisse testatur [Ibid. in præfat.] , tum ex ipso Metaphraste qui apud Surium ad diem XXVIII Novembr. similiter scribit: monasterium Monagriæ. Non igitur veritatem plane omnem Papebrochius assequitur, dum in hujus monasterii nuncupationem inquirit [T. I Junii, p. 402.] ; verisimile tamen est illud in ista, quam dicit, regione Sigriana situm fuisse, quia, ut alibi adstruit [T. II Martii, p. 213. n. 2.] , ibi plurima monasteria exstitere nomen non valde diversum consecuta, ut erant quæ Parvi Agri et Magni Agri dicebantur. Præterea si illud prope Cpolim fuisset, non dubitamus quin Cangius, tot scriptores editos et Mss. incredibili diligentia perscrutatus, ejus, in sua Constantinopoli Christiana notitiam tradidisset.
[23] [die VIII Julii anni 771. S. Paulus Novus.] In indiculo Martyrum de quibus hic agere nobis assumpsimus (supra num. 11), et in quo ordinem mensium sumus secuti, post Joannem Monagriæ Hegumenum, prodit S. Paulus Novus, militiæ dux, dein monachus ut ex quibusdam documentis apparet [T. II Julii, p. 636, n. 2. Cfr Menæa, et Menologium Basilii ad XXVIII Novembr.] , demum Martyr die VIII Julii, anno, ut videtur, 771. Reliqua quæ ad eum spectant, in Actis nostris ad dictum diem quærantur. Nos hic solum a Paulo ex Creta, de quo supra num. 11 et seqq., eum distinguere intendimus, dein aliquid de anno martyrii emendatius proferre. Refertur in Actis ejus, 122 annis post passionem, revelatione facta Antonio Cauleæ patriarchæ Cpolitano, ejus sacrum corpus honorificæ sepulturæ Cpoli in monasterio Cajumæ traditum fuisse, unde illud Veneti anno 1222 acceperunt et forte usque in hodiernam diem asservant. Demonstratum est autem ab Henschenio Antonium Cauleam non anno 888, ut antea credebatur, sed 893 sedere cœpisse [T. I Aug de patriarch. Cpolit., p. 113*.] ; ex quo numero, si 122 demantur residui erunt 771. Verum Pinius correctionem Henschenii quam Pagius aliique omnes amplexi sunt [Ibid., n. 663.] , non assecutus, cum Baronio annum 888 erronee retinuit [T. II Julii. p. 633, n. 10.] . Proinde annum non 771, sed 766 martyrio S. Pauli assignaverat. Nunc ex serie quam sequimur, devenimus ad S. Andream in Crisi, quem die XX Octobris anni 767 passum esse, supra num. 18 seq. adstruximus; verum reservatis, quæ de eo reliqua sunt, ad § sequentem, jam paucis diem XXVIII ejusdem mensis attingimus. Jam dictum est supra num. 7, illo die a vetustissimis Eclogadiis seu Menologiis colendos indici S. Stephanum, Petrum (de Blachernis) et Andream (in Crisi). In Typico S. Sabæ aliisque fastis, prodit hoc eodem die S. Stephanus Sabaïta Canonum scriptor, de quo agit Canon Menæorum novæ editionis, a Theodoro Grapto Nicææ metropolita [Lequien, Oriens Christ., t. III, col. 359; Cfr Chronic. Symeonis. Edit. Bonn., p. 643.] conscriptus. In Synaxario Menæorum hic Stephanus dicitur episcopus fuisse et certasse contra hæreses; in Menologio Sirleti ut Martyr annuntiatur [Cfr t. III Julii, p. 525, n. 9.] . Hæc autem nec Stephano Sabaïtæ qui a Theodoro Grapto celebratur, nec alteri homonymo itidem Sabaïtæ, cujus præclara Acta Pinius illustravit ad XII Julii, convenire Julii, convenire possunt [Ibid., n. 8 et seq.] . Quapropter conjicio hic agi de Stephano illo, qui a Copronymo in Sugdæam, Mœsiæ inferioris partem [Cellarius, t. I, edit. 1773, p. 498. Cfr Acta SS., t. V Junii, p. 247.] , ejectus est [Menæa, Venetiis 1843, ad XXVIII Novembr., p. 211. Menologium Basilii, Urbini 1727, ad eumd. diem., p. 217.] , eodem forte qui viginti fere post annis, in concilio Nicæno anni 787 subscripsit: Στέφανος ἀνάξιος ἐπίσκοπος Σουγδάων [Labb. Concil. t. VII, p. 327 c, 363 b, 42 c; Coletus, Illyricum sacrum, t. VIII, p. 126; Lequien, Oriens Christ., t. I, col. 1229.] . Sed de his iterum ad XXVIII Octobris.
[24] [XXVIII Novembris S. Stephanus Junior; ejus vitæ] Jam ad celebratissimum totius persecutionis Copronymianæ Martyrem Stephanum Juniorem, qui XXVIII Novembris colitur, devenimus. Hic autem satis erit chronotaxin posterioris partis ejus vitæ, qua sæpius in hoc Commentario nixi sumus, breviter stabilire. Natus est S. Stephanus Cpoli anno 715, post ordinationem S. Germani patriarchæ [Analecta græca, p. 403 et 404.] , quæ contigit die XI Augusti ejusdem anni [Pagius ad an. 714, n. 2 et ad an. 766, n. 2; Cfr Analecta gr., p. 405 et 406.] . Deductus est a parentibus, valde juvenis, ad Joannem anachoretam montis S. Auxentii, e regione Cpolis, ad sinum Nicomediæ siti, in quo cum diu vixisset, anno ætatis 42 [Analecta gr., p. 423 et seq.] , Christi proin 756 aut 757, ad ipsum cacumen montis in angustissimam cellulam se contulit. Interea Copronymus anno 754 [Theoph. loc. cit., p. 659. Pagius ad an. 754, n. 10.] synodum iconoclasticam coegerat, cujus decreta ipse deinceps propugnavit, quamque a Constantino pseudopatriarcha, antequam eum morti traderet, anno 768 iterum approbari voluit [Theophan., p. 683.] . Hujus conciliabuli decreta anno 763 ad S. Auxentii montem idem imperator jussit deferri, ut a S. Stephano subscriberentur [Analecta gr., p. 457 et 477.] . Is vero, cum id facere renuisset, ad S. Auxentii cœmeterium arcte custoditus, die septimo, dum Bulgaris bellum inferre imperator debuit, liberatus est [Ibid., p. 460.] . Porro in Bulgaros profectus est Copronymus die XVII Junii, et die XXX ejusdem mensis, feria V, indictione I, eos prœlio devicit [Theoph. loc. cit., p. 667 et seq.] ; ex qua indictionis et feriæ indicatione certissimum est ea contigisse anno, quem supra dicebam, 763.
[25] [chromolaxis.] Dein a reditu imperatoris Cpolim, paucis eventibus interjectis, incenso S. Auxentii monasterio [Analecta gr., p. 475.] S. Stephanus e tugurio suo usque ad mare pertractus est, ibique naviculæ impositus et Chrysopolim ad Philippici monasterium delatus [Ibid., p. 476.] , postquam dies XVII illic transegerat, ad insulam Proconnesum in exsilium missus est [Ibid., p. 483.] . Quoniam vero dicitur ibi, initio pæne exsilii sui, anno 49 ætatis domunculam in columnæ formam a se exstructam, ingressum esse [Ibid., p. 486.] , si meminerimus eum anno 715 post XI Augusti esse natum, constabit id accidisse anno 763 exeunte, aut currente 764. Ex quibus quæ num. 24 attulimus de anno 763 iterum confirmantur. Rursum traditur in ejus vita, secundo exsilii anno, id est 765 aut 766, matrem illius obiisse [Ibid., p. 493.] , denique nonnullis rebus interjectis, Cpolim eum revocatum fuisse. In qua civitate, diebus aliquot carcere Phialæ detentus [Ibid., p. 495.] , cum imperatorem publice arguisset, per undecim menses prætorio incarceratur [Ibid., p. 499 et 503.] et demum anno ætatis 53, die XXVIII Novembris [Ibid. p. 521. ] , anni proin 767, martyrii coronam accepit [Cfr Pagius ad an. 766, n. 2.] . Cum enim anno 715 sit in lucem editus, patet eum dicto anno 767, annum ætatis 53 esse ingressum. Porro, si menses undecim carcere prætorii mansit, inde conficimus eum sub finem anni 766 Cpolim revectum fuisse, et consequenter tres fere annos vixisse exsulem in Proconneso. Quocirca, ubi de Petro de Blachernis egimus (supra num. 15), qui anno 761 passus est, merito diximus ejus martyrium S. Stephano innotescere potuisse et ab eo, sex annis elapsis, in carcere prætorii narrari; at non item martyrium S. Andreæ in Crisi, quod XX Octobris anni 767 contigit; tum enim jamdudum S. Stephanus in dicto carcere detinebatur, mox ipse ad eamdem palmam arripiendam, inde exiturus. Rursum, ex iisdem quæ deduximus, conficitur S. Stephanum ter publice prodiisse, et crudeliter fuisse ligatum ac pertractum, ultimis scilicet mensibus annorum 763, 766 et 767 [Analecta gr., p. 475, 499 et 518.] . Atque exinde factum est, ut tum Nicephorus in Breviario [Edit. Bonn., p. 81.] , tum Theophanes [Loc. cit., p. 674 et 685.] anticipate et confuse omnia narraverint; nec opus est cum Pagio [Pagius ad an. 765, num. 1.] in aliam causam inquirere. Porro hæc Theophanis narratio Baronium aliosque aliquando in errorem, de anno mortis S. Stephani constituendo, induxit.
[26] [Chronotaxis præcedentium martyriorum.] Nunc autem, quoniam inquisitio ista in historiam et chronologiam persecutionis iconoclasticæ secundæ, prolixior facta est, quam id primum existimabamus, utile duximus eam, juxta seriem annorum, hic compendio exhibere, additis numeris Commentarii, ad quos de singulis actum est:
Anno 761, XVI Maji, passio S. Petri de Blachernis. Supra num. 17.
Eodem anno, IV Junii, passio S. Joannis Hegumeni monasterii Monagriæ, num. 22.
Anno 763 ad finem vergente, S. Stephanus Junior ex tuguriolo montis Auxentii abstractus et mari Chrysopolim devectus, mox in Proconnesum exsul mittitur, num. 24 seq.
Anno 766, sub finem, S. Stephanus Junior Cpolim redux, carceri traditur, primum Phialæ aliquot dies, deinde prætorii, num. 25.
Eodem anno Copronymus omnes subditos juramentum præstare jubet, se imaginibus sacris venerationem non exhibituros, num. 12.
Anno 767 Copronymus præfectos crudelissimos ad provincias mittit, num. 12.
Eodem anno, XVII Martii passio S. Pauli monachi in Creta, sub Theophane Lardotyro insulæ præfecto, num. 12.
Eodem anno XVI Aprilis, invaditur monasterium Pelecetæ in Asia ad Hellespontum, a Michaele Lachanodraconte Asiæ præfecto, num. 13.
Eodem anno, II Junii, passio 38 monachorum ejusdem monasterii, a Lachanodraconte prope Ephesum terræ mole obrutorum, num. 13.
Eodem anno, XX Octobris, passio S. Andreæ in Crisi, num. 19.
Anno 771, VIII Julii, passio S. Pauli Novi, num. 23.
§ III. Inquiritur in vitam S. Andreæ. Actorum loca nonnulla illustrantur.
[S. Andreas natus est in Creta;] S. Andreas natus est in insula Creta, ut testantur ejus Acta et synaxaria omnia, tum excusa, tum Mss. Assemanus asserit Menæa impressa, eum ex una urbium Cretæ oriundum facere [Kalendaria Ecclesiæ, t. V, p. 304.] , sed doctissimus vir accurate verba græca non expenderit: Γέννημα καὶ θρέμμα γέγονε τῆς εὐνομωτάτης τῶν πόλεων Κρήτης. Raderus noster, qui omnia Menæorum Synaxaria latine interpretatus est, et cujus opus Ms. in Bibliotheca Burgundica Bruxellensi asservatur [Sub n. 7883.] eumdem locum obscure vertere maluit: Natus et educatus est in optime morata civitate Cretæ. Sed dubium omne tollit Metaphrastes ex quo Menæorum Synaxarium, ut freguenter contingit, descriptum est: Ἤνεγκε μὲν γὰρ αὐτὸν ἡ εὐνομωτάτη ποτὲ τῶν πόλεων Κρήτη (infra num. 3). Ex quibus manifestum est, Metaphrasten de legibus, quas Minos olim Cretensibus tradidit, sermonem facere. Insolitum quidem est πόλιν apud mediæ græcitatis scriptores, non de urbe aliqua dici [Cfr Cangii Glossarium græcum.] , sed de civibus, qui legibus communibus reguntur; verum in Metaphraste, quem ex scriptis patet in antiquis litteris non mediocriter versatum esse et allusiones historicas adamasse, id mirum videri non debet. Apud Hesiodum autem, Thucydidem, Isocratem, Aristotelem aliosque, πόλιν cives quoscumque iisdem legibus rectos designasse, extra controversiam est [Cfr Stephani Thesaur. græc.] . Porro in Actis nostris prioribus, S. Andreas natus divitur in loco, qui Castrum dicebatur (infra num. 6): Ἐν τῷ ἐπιλεγομένῳ τῆς Κρήτης Κάστρῳ; et ita verba illa accipienda esse, manifestum videtur ex iis quæ in iisdem Actis (num. 16) de loco Crisis leguntur: Ἐν τόπῳ ἐπιλεγομένῳ Κρίσις; hic enim de vocum significatu nemo dubius hærebit. Quamquam autem oppidum quodcumque, præsertim si munitum sit, testibus Gretsero nostro et Goaro in Codino Curopalata illustrato [P. 212, edit. Paris. Cfr Cangium, loc. cit.] , κάστρον dicitur, id certe de tota Creta dici nequit, et quidem interpretationem hujusmodi verba græca aperte respuunt. Porro Castrum locus Cretæ non valde insignis fuerit, cum apud geographos nusquam prodeat. Recentes quidem nonnulli, ut Hoffmann, Balbi etc., vicum Castel-priotisa commemorant, non procul a Candia situm, a rudi gente habitatum, at eumdem esse cum loco qui medio ævo Castrum dicebatur, nihil est omnino quod indicet, et hac de re vel conjecturam emittere ridiculum esset. Ex eo autem quod S. Andreas Martyr in Creta natus feratur, Baronius et alii ante hunc, eum non immerito Cretensem vocarunt [Ad an. 762, n. 1.] , nec ideo certe cum Pagio [Ad an. 761, n. 2.] dici potest, Baronium Martyrem hunc ab Andrea episcopo, similiter Cretensi dicto, non distinxisse, nam in Notationibus ad Martyrogium, die XVII Octobris, aperte inter utrumque distinguit.
[28] [ubi forte stylita fuit,] De Vita S. Andreæ in Creta acta, pauca admodum innotuerunt. Petrus de Blachernis, quem Theophanes ad annum Christi 767 [Theophan., loc. cit., p. 683.] , pro Andrea nostro posuit (vide supra num. 14), ab eodem stylita nuncupatur, quam appellationem ad S. Andream transferendam esse, conjicere quis posset. De hac re adverto, stylitas etiam fors dici potuisse, qui in loco excelso cellam suam habebant, vel quorum cellula in columnæ formam exstructa fuerat; nam id aliquando factum esse patet ex Actis S. Stephani Junioris, cujus exigua cella, quam ipse sibi in insula Proconneso ædificaverat, ab ejus biographo στυλοειδὴς vocatur: Στυλοειδὲς μικρὸν ἔγκλειστρον ἐν τῷ τόπῳ ἀνοικοδομήσας [Analecta græca, p. 486.] . Dein Petrum de Blachernis, a Theophane stylitam dictum, idem S. Stephanus nuncupat: Τὸν ἐν Βλαχέρναις ἐγκεκλεισμένον, quod de veri nominis stylita dici non posset. Si igitur S. Petrus de Blachernis stylita fuit, accipiendum id est latiori sensu; sed cum Theophanes hoc loco Petrum pro Andrea posuerit, nec addat eum in Blachernis vixisse (cfr supra num. 14 seqq), ad annum vero 761 vicissim Andream pro Petro scribat. addatque eum ad Blachernas habitasse et calybitam fuisse dictum (supra ibid.), mihi pæne certum est, Petrum de Blachernis, ex appellatione qua S. Stephanus utitur, in Blachernis vere calybitam seu inclusum fuisse, non autem stylitam. Theophanes igitur, sicut calybitæ nomen a Petro ad Andream transtulit, vicissim nomen stylitæ ab Andrea ad Petrum potuit transferre. Nemo enim S. Andream calybitam dixit, præter Theophanem et qui eum expilare solent, Zonaras, Cedrenus [P. 11, edit. Bonn.] et Paulus Diaconus in Miscella. Verum hæc est sola probatio quæ adduci queat, nisi forte ad Andreæ vitam styliticam alludat Josephus Hymnographus, in antiquissimo Canone Menæorum Ode nempe tertia et septima, Tropario I. Stylitarum vivendi rationem si quis noscere cupiat, plura de iis reperiet in Actis nostris, ad V Januarii, quando S. Simeon stylitarum antesignanus colitur [T. I Januar., p. 262; cfr t. II Febr., p. 91. n. 36.] , et aliis locis plurimis. Cl. B. Hase, vir græcæ eruditionis maximæ, in notis ad Leonem Diaconum [Edit. Paris, p. 263; cfr t. II Febr., loc. cit., not. i,] , observat stylitas usque ad sæculum XII in Oriente perdurasse, Papebrochius vero deprehendit eorumdem institutum apud Ruthenos viguisse ad sua usque tempora [T. I Maji, p. XXVIII.] .
[29] [vel certe anachoreta, aut monachus;] Porro, si styliticam Vitam S. Andream amplexum esse minus evidens est, certe eum monachum vel anachoretam fuisse, nemo dubitabit. Permultis id testimoniis adstruere, facile, sed supervacaneum foret; nec aliud hic afferimus quam Canonem jam laudatum, ante medium sæculum IX a S. Josepho conscriptum [T. I April., p. 269. n. 13.] . Ibi igitur, Ode prima, Tropario tertio, Sanctum a juventute captum desiderio Christi, lætanter crucem suique abnegationem amplexum esse dicit; Ode vero nona, Tropario secundo eum monachorum, vel anachoretarum decus appellat: Μοναζόντων ἐγκαλλώπισμα. In quodam Menologio Moscho Ms., cui, uti et tabulis figuratis de quibus num. 2, fidere semper non possumus, nuncupatur S. Andreas Hieromartyr, quod de Martyribus presbyteris solum dici, in comperto est; verum in omnibus aliis ut Hosiomartyr, id est, ut monachus et Martyr, proponitur [Cfr t. I Maji, p. VII; et supra, § I, passim,] . In Sirmondi Synaxarista Ms., quem Parisiis decessores nostri olim acceperunt, dicitur in Creta τὴν μονήρη βίον μετεσχόμενος, ex quibus aliisque similibus appellationibus, S. Andreas potius anachoreta vel solitarius, quam monachus seu cœnobita fuisse videtur. Hujusmodi autem anachoretas non rudes homines fuisse, sed plerumque doctrinam sacram satis bene edoctos, ex Actis S. Stephani Junioris, aliisque monumentis facile posset evinci.
[30] [Cpolim venit,] Jam accedimus ad ea quæ S. Andreas Cpoli gessit. Acta priora, num. 6, dum ejus adventum Cpolim enarrant, eum dicunt Byzam appulisse, non Byzantium, aut Cpolim: Τὴν Βύζαν κατελάμβανε. Nomen istud nec inter urbis portus, in Cangii Cpoli Christiana reperimus, nec ab ullo scriptore de Cpoli dictum fuisse vidimus. Gyllius scribit de Barbysa fluvio prope Cpolim [De Bosporo Thracio, apud Gronovii Antiqq. græc., t. VII, col. 3128.] , Ortelius [Ortelii Thesaurus geographicus. Antverp. 1596.] de Bisa, Bizya, Bizo Thraciæ et Mæsiæ urbibus, sed de his omnibus hic agi non potest. Ex his autem jam pronum est judicare hæc Acta priora Cpoli non fuisse scripta, quod iterum ex infra dicendis pæne manifestum fiet. Porro cum S. Andreas Cpolim advenisset, illico ad palatium quod a S. Mamante nuncupatur, se contulit, quod ibi imperator degeret, et continua martyriorum spectacula in adjacente Hippodromio [Theophan. loc. cit., p. 667, 676, 677, 682 etc., et in Actis infra.] ederentur. Palatium illud extra urbem, Occidentem versus, in decima quarta regione situm fuisse, constat ex Gyllio et Cangio quos n. 20 adduximus, et cum Cpolim ex portu advenientibus ultra urbem esset, ideo in Actis prioribus in synaxario Mediolanensi, quod § I excusum est, et in Sirmondiano Ms., palatium Divi Mamantis πέραν situm dicitur, id est, ultra urbem. Idem palatium Symeoni Metaphrastæ qui Cpoli degebat, in Actis num. 6, non ultra, sed ante urbem dicitur; demum Cangius in Chronico Paschali [Edit. Bonn.. p. 598.] πέραν vertit: versus fretum, siquidem ædes S. Mamantis de quo hoc loco sermo, freto Sycæno seu Ceratino proxima erat.
[31] [ubi in carcerem] S. Andreas, cum Copronymo furorem suum in imagines sacras earumque cultores exprobrasset, varia perpessus, ut in Actis refertur, demum in arctum fœdumque carcerem conjectus est. Hunc non temere carcerem Phialæ seu Fontis fuisse dixeris, cujus frequens mentio in Actis S. Stephani, quemque ex iisdem non procul ab Hippodromio, martyriorum, in hac persecutione, ordinario theatro, situm, ac valde tetricum fuisse apparet [Anal. græc., p. 466, 467 et seqq. et 499.] . Metaphrastes hic insinuat S. Andream plures dies in carcere transegisse et socios captivos confirmasse; cui Acta priora contradicere videntur, et manifeste contradicit synaxarium ex iis contractum, et num. 5 recitatum; nam ibi postera jam die, coram Copronymo iterum apparuisse fertur, quod item synaxaristes Menæorum asserit, in ceteris omnibus ipsis fere Metaphrastæ verbis locutus. In iisdem Menæis excusis, ad XXVIII Novembris [Venetiis 1843, p. 210.] , ubi de S. Stephano dicitur eum in carcere Prætorii fuisse detentum, additur eum ibi Petrum et Andream reperisse, verum illud evidenter erroneum est, et ex male intellecto Menologio Basiliano profluxit. In hujus synaxario, ad eumdem diem, titulus habet: Certamen S. Stephani Junioris monachi et Martyris, et qui cum eo passi sunt, Petri et Andreæ. Dein S. Andreas quidem dicitur monachus fuisse: ὁ ὅσιος, sed S. Petrus vocatur simpliciter: ὁ ἅγιος; et enarratis breviter amborum martyriis, sicuti supra et in Actis describuntur, de S. Petro additur eum prius carcere detentum fuisse (cfr num. 15 circa finem).
[32] [conjicitur.] Quibus non accurate discussis aut juxta Acta authentica emendatis, synaxaristes Menæorum discernit a monachis S. Petrum et S. Andream, quamvis aperte non dicat eos monachos non fuisse; et itidem trecentos et quadraginta duos captivos, quibus S. Stephanus in Præterio adjunctus est, in monachos et alios distinguere videtur. Verum, tam distinctio ista, quam præsentia S Andreæ in carcere prætorii cum S. Stephano, ex scriptore diligentissimo et coævo Stephano Diacono, qui 342 illos captivos omnes monachos fuisse diserte asserit, nec ullum Petrum aut Andream tum carcere detentum, vel socium quemvis cum S. Stephano supplicio traditum commemorat, corrigi debent [Anal. græc., p. 500 et 517.] . Id iterum apparet ex Canone S. Stephani, in Menæis ad XXVIII Novembris, qui Canon scriptorem præfert eumdem S. Josephum, qui S. Andreæ Canonem concinnavit ac nomen in ultimæ Odæ acrostichide signare consuevit, quemque nosse poterit Lector ex Actis a Papebrochio editis ad diem tertium Aprilis [T. I April., p. 268.] . In hoc Canone, Ode 6, etiam celebrantur S. Paulus quem Cretensem diximus, SS. Martyres Ephesini 38 (cfr supra num. 13), S. Petrus de Blachernis, eodem ordine omnino, eoque illis martyrii genere tributo, quo apud Stephanum Diaconum insigniuntur. Hymnographus igitur S. Stephani Acta genuina perlustraverit, sed non item synaxaristes Menœorum; idque vel eo evincere possemus, quod ejus corpus in mare projectum fuisse referat, ἐν τῷ πελάγει, quum in Pelagia dicendum fuisset. Atque hic etiam advertimus, quod dudum jam Papebrochius monuit [T. III Mart., p. 166 et t. I Junii, p. 17. n. 6.] , Officia et Canones Menæorum plerumque synaxariis esse multo antiquiora et probatiora. Porro prodit quidem, in eodem Josephi Canone de S. Stephano, etiam Andreas martyr, sed extra seriem illam quam ex S. Stephani Actis excerptam diximus, Ode nempe octava, Tropario tertio; neque additur eum cum S. Stephano in carcere prætorii versatum esse, sed paucis verbis, unico Tropario isto, martyrium in hunc modum exponitur: Fortiter persecutori resistens, divina sapientia præditus Andreas, flagellis percutitur, et immanem mortem justus patitur, jam accinens Domino Christo in sæcula. Non potuit itaque Josephus Hymnographus, qui Cpoli degebat, patriarchæ Ignatii Sceuophylax, ubi de S. Stephano, primario totius persecutionis Copronymianæ Martyre agebat, etiam S. Andreæ in Crisi non meminisse, licet in Actis S. Stephani quæ in Canone suo secutus videtur, de eo mentio non fiat. Id iterum patebit ex laudibus quibus S. Andream cumulat in Canone quem de ipso concinnavit, et ex quo inferius plurima proferimus.
[33] [dein in foro Bovis occiditur.] Eductus est S. Andreas e carcere suo, quem Phialæ fuisse verosimilius diximus, ad imperatorem, et coram eo imaginum venerationem iterum audacter tuitus, a palatio S. Mamantis in urbem pertrahi jubetur (in Actis num. 14 et 15), cumque ad forum Bovis pervenisset, terram ubique irrigans cruore, ibi a piscatore quodam pede dextero abscisso, animam Deo tradidit. Quod cum vidissent, qui eum trahebant, in locum fœdissimum exanime corpus projecere. Hæc ex sequentibus illustrantur. Bos scilicet seu Forum Bovis, nomen mutuabatur a camino æneo in formam bovis conflato, in quo ustus fertur S. Antipas Martyr, antequam Pergamo Cpolim a Theodosio magno esset advectus, quique in hoc foro eminebat. De hoc martyrii instrumento egregie disputat Morcellus noster in doctissimis Commentariis quibus Kalendarium suum Cpolitanum exornavit [T. II. p. 85.] . Capiebat autem forum Bovis undecima Regio, non procul a freto Ceratino dissita, nec a porta Blachernarum, ubi multi habitabant piscatores [Gyllius Topogr. Cpol., lib. II, cap. II.] . De Bove plura etiam congessit olim Papebrochius [T. VII Maji, p. 68. n. 12 et t. II April., p. 4, n. 3.] . Ex eo autem quod ibi forum fuisse dicatur, facile intelligitur quod in Actis nostris scriptum est num 15, truculentum illum piscatorem hastam, ex macello quodam ibi arreptam, adhibuisse. Conferendus etiam Anonymus Combefisianus [Manipul. Cpolit., p. 20.] , qui ex Bove æneo nummos cusos ab Heraclio refert, ut ita ad Copronymi usque tempora Bos non permansisse videatur, sed solum nomen foro inditum. Locus ille fœdissimus, in quem S. Andreas projectus fuit, Pelagii sepulcretum est, quod etiam S. Stephanum Juniorem excepisse testatur Nicephorus in Breviario, et ex ejus Actis ad diem XXVIII Novemb. pluribus declarabitur. En Nicephori verba Petavio interprete: A palatio ad Bovis usque forum attractum, miserrime discerpserunt. Cujus corpus in eum locum quem Pelagii sepulcra nominant, tanquam malefici cujusdam abjiciunt; illuc enim et profanorum gentilium et eorum qui capitali supplicio damnati essent, cadavera deportabantur [P. 46 d, edit. Paris; cfr Analecta græca, p. 519 et 520.] . Metaphrastes num, 15, et synaxaristes Menæorum S. Andream in locum maleficorum projectum dicunt, et inter corporum congeriem repertum; verum Theophanes aperte Pelagia indicat (supra num. 14). Cur autem eadem sepulcra non Pelagii, sed Pelagiæ, τῆς ἁγίας Πελαγίας, ab aliquibus dicta sint, diligenter inquirit Janningus in Actis S. Pelagiæ Antiochenæ [T. III Junii, p. 159, n. 25 et seqq.] , nec explicationem Cangii, ad calcem Annalium Zonaræ traditam, admitti posse, recte ibidem evicisse videtur.
§ IV. S. Andreæ Reliquiæ, miracula, locus sepulturæ.
[Corpus S. Andreæ miraculo repertum.] Corpus S. Andreæ in Pelagiis per miraculum repertum ac a ceteris discretum, a piis viris in loco sancto Crisis depositum est; atque hoc quidem ex Actis, ut aiunt, anepigraphis num. 16, insequenti nocte factum esse videtur. Miraculum tamen præcitatum, quod Metaphrastes et Menæa excusa referunt, in iisdem Actis non comparet, sed omittunt tantum, ac nihil dissonum addunt quod cum Metaphraste componi non possit. Et hæc est altera ratio cur Acta illa Cpoli scripta non fuisse videantur, quod scilicet ex tot miraculis, quæ S. Josephus Hymnographus anno 814 jam Cpoli sacerdotio fungens [T. I April., p, 269, n. 13.] , ac sæculo sequenti Metaphrastes magnifice extollunt, nullum ea commemorent, aut de illis ne verbum quidem proferant. Si enim Cpoli scriptor Actorum degisset, non eo modo patrocinium S. Andreæ sibi apprecatus foret, tale illud rogans scilicet, quale id experiuntur qui colunt tuam sacram memoriam et loculum reliquiarum tuarum venerantur. Nunc ex Canone S. Josephi ea exhibemus quæ S. Andreæ miracula commendant; sed ultimam Odam cui Hymnographus, in perpetuam venerationis suæ memoriam, nomen per acrostichidem intexere suevit, integram vertimus, eadem acrostichide servata. Advertisse etiam juverit, uti postremæ huic Odæ, ita ceteris omnibus annexum esse Theotocium seu Versiculum in honorem Deiparæ, quod jam ante Josephum factitabat Theophanes, aliique hymnographi græci; ut ita planum fiat quanta Græci, a Romana sede necdum divulsi, quanta, inquam, in B. Virginem devotione polluerint. Ex his Canticis excerptum est opusculum Wangnereckii nostri cui titulus: Pietas Mariana Græcorum, et Maraccius suum Mariale ex unius fere S. Josephi hymnis, etsi permulti adhuc in bibliothecis manuscripti delitescunt, concinnare potuit.
[35] [Canon S. Andreæ ex Menæis.] Sanitas ex Te sive vivo adhuc, sive jam mortuo, tanquam ex fonte in ægrotos defluit, verbo divino potens, Sancte Andrea, qui spiritus impuros depellis, et Creatori tuo inclamas: Tu solus Sanctus Domine. Ode 3 tropario 2.
Suave spirans, odore virtutum, ubi nunc jaces in sepulcro, Pater sancte, vultum lætificas eorum qui confidenti corde Te adeunt. Ode 4 trop. 2.
Peccati tenebras abhorruisti, Pater, et libidinis expers ut lucerna splenduisti, qui ad sanctum tumulum tuum accedentes splendore curationum, Deo dante, illuminas. Ode 5 tr. 1.
Dei habitaculum factus es, Pater, qui sancte vixisti et pugnasti fortiter; nunc vero in monumento jaces, salvus et indissolubilis, cunctorum solvens morbos fidelium. Ode 5 tr. 2.
Ut magni pretii thesaurus absconditus, oculis fidelium, Pater, manifestus factus es, et miraculis ditas omnes qui colunt te. Ode 6 tr. 3.
Spiritus tuus divina communicatione præfulgidus, mirabilis Andrea, stellam lucidam cunctis te exhibuit, et ubique miraculis illustras fideles collaudantes te. Ode 7 tr. 3.
Contra Christum in rabiem abrepti, ut feræ bestiæ te trucidari jusserunt; quare raptantes et cædentes te in barathrum projecerunt, qui ita veritatis manifestus Martyr factus es. Ode 8 tr. 2.
Prodigiis fideles, tanquam fluento, irrigas, et fugas, Vir Beate, nequitiæ spiritus, et languores tollis, qui a Christo Deo nostro curationum gratiam cælitus accepisti. Ode 8 tr. 3.
Ode 9.
Ideo, Pater Sancte, cursu tuo consummato, et orthodoxa fide intemerate servata, quia certasti legitime, coronam duplicem desuper accepisti, ut Martyr invictus, ut asceta egregius.
Odoriferum ut lilium, ut rosa, Pater, in prato divinæ asceseos floruisti, ut cedrus suave redoles, Martyrum splendorem adeptus, Beate Andrea, monachorum decus.
Signis et portentis merito celebris, omnium sub oculis indissolubilis manes, Beate Andrea, qui mentem illuminas fide ardenti adeuntium Te et gratulantium Tibi.
Ecce diem festivum et sanctam suavissimamque memoriam tuam celebrantes hodie, tibi, Pater, cum fiducia clamamus: Sacris ad Deum precationibus tuis, ab omni vicissitudine vitæ liberare nos digneris.
Theotocium.
Phosphori veri, qui lumen tulit in mundum splendore Deitatis, et ignorantiæ tenebras fugavit in ævum, viscera tua, castissima Virgo, habitaculum facta sunt; ideo glorificamus te.
[36] [De loco Crisis,] Hic exscribenda forent Metaphrastæ verba, quibus testatur, suo etiam tempore, neminem morbo aut malo qualicumque correptum, Sancti tumulum adiisse quin remedium inde retulerit; qui Cpoli degens ita fidenter non fuisset concives allocutus, nisi frequentibus miraculis S. Andreas fidelium pietatem remunerasset. Verum, his missis, cum in Actis ejus n. 17 legi possint, de Crisis loco cui sacrum pignus creditum est, quædam proferenda sunt. In Actis utrisque, sed in Metaphrastæis disertius, locus ille sanctus dicitur. Fuit ibi scilicet Monasterium, cui anno circiter 1284, ex Possini nostri calculo [Pachymer, t. II, p. 53 d et 606.] , Raülena Protovestiarissa peramplam et exquisiti artificii Ædem adjecit. Alibi vero Pachymeres, ex ejusdem Possini interpretatione, ita fere loquitur: abdidit se Gregorius Patriarcha in monasteriolum Aristinæ dictum, contiguum monasterio S. Andreæ in Crisi, viciniam in talis delectu loci sequens Protovestiarissæ Raülænæ in eo S. Andreæ monasterio degentis a qua benigne fovebatur [Loc. cit. p. 89 e.] . Num igitur ob viciniam utriusvis istorum monasteriorum Crisis locus sanctus, jam inde octavo sæculo dicta sit, definiri non potest; nos aliam appellationis causam non deteximus. Porro ex priore Pachymeris allegato loco discimus, Raülænam, feminam multis tertii decimi sæculi scriptoribus celebratam, S. Andreæ magnificum Templum suscitasse; cui Maximus Planudes monachus, qui tum temporis vivebat [Pachym., I. c. p. 165 c.] et ex biographis innotescere facile cuipiam poterit, inscriptionem duplicem destinavit. Hanc utramque Cangius, cum comperisset Raülænam ex Francis stirpem deduxisse [In notis ad Alexiad, p. 239.] , in supplemento Cpolis Christianæ, quod Zonaræ Annalibus subjecit, edendam curavit. Nos illas hic recudendas esse non duximus, cum præsertim in extollendo Raülænæ genere Planudes pœne totus sit; de quo etiam monuisse juvat, ne disticha quædam non rite intelligantur, eum acerrimum græci schismatis propugnatorem fuisse.
[37] [et de reliquiis S. Andreæ.] Quid de venerandis S. Andreæ reliquiis post Cpolis direptionem a Turcis factum sit, ignoramus; fortasse earum aliqua pars etiamnum Cpoli asservaretur, nam secus non integra aut absque Commentario fors prodiissent quæ in Græco Officio de præsente S. Andreæ corpore toties repetuntur. Menæa enim, uti ea excusa habemus, Cpolitanæ Ecclesiæ Officia potissimum referunt, et patrocinante Patriarcha Cpolitano, sæculo XVI, primum typis mandata fuere [T. I Aug., p. 229,] . Obvius est aliquis S. Andreas Cretensis in Descriptione montis Atho, anno 1701 in Valachia edita et a Montfauconio ad calcem Palœographiæ græcæ reproducta; scimus quidem Acta et Vitam S. Andreæ Episcopi Cretensis minus nota fuisse, et Martyrem nostrum tam in fastis quam in Actis, sæpissime Cretensem dici, sed hæc dubium non solvunt. En autem locum ex dicta Descriptione: Ibidem in monasterio Batopedii erat olim Caput S. Andreæ Cretensis: sed Patres a multis jam annis ipsum quasi cimelium pretiosum obtulerunt piissimo et magno totius Russiæ Imperatori. In monasterio Iberorum ejusdem montis Atho reliquiæ cernebantur S. Stephani Junioris [Palæogr. gr., p. 464 et 474.] , quem eodem tempore passum diximus, et Menæorum synaxarium Cpoli requiescere asseverat. — Nunc Acta duplicia damus, quorum priora interpretati sumus, sed monemus ea prolixe et in formam encomii scripta esse. Quam emendate utraque proferant antiqui codices, ex quibus exscripta sunt, lectio ipsa patefaciet; vix ulli iotacismi obvii sunt, sphalmata autem amanuensium paucissima, eaque ipsa postmodum alia manu in margine correcta sunt, aut hic, pro Actis Metaphrastæis scilicet, ex quatuor codicum collatione emendantur. Videsis plura dc utrisque supra n. 8 et 9.
ΜΑΡΤΥΡΙΟΝ
ΤΟΥ
ΑΓΙΟΥ
ΚΑΙ
ΕΝΔΟΞΟΥ
ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ
ΚΑΙ
ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟΥ
ΑΝΔΡΕΟΥ,
ΤΟΥ
ΜΑΡΤΥΡΗΣΑΝΤΟΣ
ΕΠΙ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
ΤΟΥ
ΚΟΠΡΩΝΥΜΟΥ
ΒΑΣΙΛΕΩΣ.
Ex Cod. Coisl. CX, f. 87 recto. Biblioth maximæ Parisinæ.
MARTYRIUM SANCTI ET GLORIOSI CONFESSORIS ET THAUMATURGI ANDREÆ, QUI PASSUS EST SUB IMPERATORE CONSTANTINO COPRONYMO.
Andreas Cretensis, Monachus et Martyr Constantinopoli (S.)
EX MSS.
Caput unicum. S. Andreas ex Creta Constantinopolim venit ad resistendum Constantino Copronymo iconoclastæ et persecutori. Martyrium patitur die XX Octobris. In Crisi deponitur.
Μέγα μὲν ὡς ἀληθῶς, καὶ παντὸς ἄλλου τῶν τιμίων κρεῖττον καὶ λίαν ὠνησιμώτερον, τὸ ταῖς θείαις εὐπροσόχως ἐμμελετᾷν γραφαῖς, καὶ τὴν ἐξ αὐτῶν πορίζεσθαι θεοδώρητον καὶ ψυχοτρόφον ὠφέλειαν. Καὶ ὅτι μὲν πολλὴ ἐγκέκρυπται τῆς περιεκτικῆς σοφίας καὶ γνώσεως ἡ θεοδωρία, αὐτὸς ἡμῖν ὁ δοτὴρ τῶν ἀγαθῶν καὶ Θεὸς πάσης παρακλήσεως παρεγγυῶν, ἐντέλλεται λέγων· ἐρευνᾶτε τὰς γραφὰς, ἐν αὐταῖς γὰρ εὐρήσετε ζωὴν τὴν αἰώνιον. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὡς εἰκὸς ὁ εὐαγγελικὸς καὶ θεῖος ἀγρὸς, ἐν ᾧ τὸ μέγα καὶ τιμαλφέστατον τοῦ δεσποτικοῦ μαργαρίτου τεθησαύρισται κτῆμα. Καὶ ὁ κτησάμενος ἐκεῖνον τὸν περιβόητον τῆς θείας γραφῆς ἀγρόν· λέγω δὴ τοῦ γράμματος τὴν περιοχὴν, καὶ διὰ τῆς καρτερᾶς μελέτης, εὐσεβοτρόπως τῷ τοῦ νοὸς ἀρότρῳ τοῦτον γεηπονῶν, εὐρίσκει πάντως τὴν χάριν τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ τοῦ τιμίου καὶ σεπτοῦ μαργαρίτου καταπλουτεῖ τὴν ἐπίτευξιν.
[2] Εἰ δέ τις αὐθις τῶν διὰ τῆς γραφῆς τραπέζης δαιτυμόνων, καὶ εἰς ἑτέραν εὐωχίαν, καὶ πολυτελῆ πανδαισίαν τῷ θείῳ πνεύματι ἐναγόμενος, ἑαυτὸν ἀνακλίνοιεν· λέγω δὴ, τὸ βίους προφητῶν καὶ ἀποστόλων καὶ θεοφόρων πατέρων, καὶ μάλιστα τῶν θεολέκτων καὶ ὄντως στεῤῥοφρόνων μαρτύρων τοὺς εὐκλεεῖς ἀγῶνας, καὶ τὰς ἀκλινεῖς ἐνστάσεις, καὶ ὑπερφυεῖς πόνους, μελέτην ποιήσοιτο, πόσης ἂν τῆς ψυχωφελοῦς καὶ οὐρανίου ἀπολαύσεως, τὴν ἄφθονόν τε καὶ μακαρίαν δωρεὰν ὁ τοιοῦτος καρπώσηται. Καὶ γὰρ ὡς ἀληθῶς, μεγάλης τινὸς καὶ θεοπρεποῦς χάριτος ἀξιοῦται ὁ μετὰ πόθου καὶ πίστεως τοῖς τῶν ἀοιδίμων καὶ καλλινίκων μαρτύρων πάθεσιν ἐντυγχάνων. Ἐντεῦθεν γὰρ τῶν βλεπομένων τερπνῶν ἡ ἀληθὴς ἀλόγησις ἀναφαίνεται, καὶ ὁ πλοῦτος τῶν ἐλπιζομένων ἀγαθῶν παραγίνεται. Ἐντεῦθεν ἡ τῆς θείας ἀγάπης μεγίστη κορωνὶς, ταῖς τῶν φιλομαρτύρων κορυφαῖς ὑπερλάμπει· καὶ ὁ τῆς μεγίστης καὶ θεοφιλοῦς ταπεινώσεως ἀῤῥαβὼν, ταῖς χριστοτερπέσι τῶν φιλάθλων καρδίαις, ἐπιχορηγούμενος διαγράφεται· ἐντεῦθεν ὁ θεῖος ζῆλος, καὶ ἡ πρὸς τοὺς φθάσαντας, καὶ διὰ Χριστὸν μαρτυρικῶς τελειωθέντας, ἀκριβὴς μίμησις, τοῖς εὐσεβέσιν ἀνθρώποις ἐγγίνεται· καὶ ὁ τῆς ὑπομονῆς καὶ ἀκλινοῦς ὁμολογίας ἀναφύεται τρόπος. Οἱ γὰρ τὰ τῶν σεπτῶν μαρτύρων προφρόνως καὶ μετὰ πόνων διερχόμενοι ἆθλα, καὶ τῶν ἴσων αὐτοῖς εἰκὸς ἐφίενται ταυτοτρόπως βασάνων· ἵνα καὶ τῶν θείων γερῶν, καὶ ἀκηράτων ἐπάθλων ἐφάμιλλον ἔχοιεν τότε τὴν ἐπικόσμησιν. Εἰ δέ τινες ἀμφιβάλλοντες τῷ λόγῳ διαπιστοῖεν, ἐνθυμείσθωσαν πολλοὺς τῶν ἀηττήτων μαρτύρων, ταῖς τῶν φθασάντων ἐντυχόντας μαρτυρικαῖς τελειώσεσιν· ὅπως εἰς ζῆλον διάπυρον, καὶ μίμησιν ἀπαράτρεπτον διαναστάντες, τὸν τῆς ἀθλήσεως κατ᾽ ἐκεῖνο καιροῦ ἀγωνισάμενοι, στέφανον ἀπηνέγκαντο.
[3] Ὧν εἶς καὶ μάλιστα τυγχάνει ὁ μέγας ἐν μάρτυρσι φερωνυμήσας, καὶ ἀθλοπρεπῶς τὴν πίστιν τετηρηκὼς, καὶ τὸν δρόμον τετελεκὼς πανευπρόθυμα. Τίς οὗτος; εἴπω βοὑλεσθε; ἢ καὶ εἰς μέσον προτιθεμένου, τὸ ἀθεράπευτον τῆς δυσπιστίας κατέχετε; πλὴν ἀγέσθω καὶ γνωριζέσθω περιφανῶς ὑμῖν ὁ ἀνήρ. Ἀνδρέας οὗτός ἐστιν, ὦ ἀδελφοὶ, τῷ γνωρίσματι. Ὃς, τῇ μελέτῃ τῶν θεοπνεύστων λογίων, τὸν ἑαυτοῦ βίον προκαθηράμενος, καὶ ταῖς μετὰ προθυμίας εὐτυχίαις τῶν μαρτυρικῶν παλαισμάτων ἀνδρειοφρόνως ἐγγυμνασθεὶς, καὶ διὰ τούτων τὰς φρένας εἰς θεῖον ζῆλον ἐναχθεὶς, καὶ τὸ σῶμα νευρωθεὶς, εἶτα καὶ πρὸς αἰκίας ὑπὲρ τοῦ δι᾽ αὐτὸν πεπονθότος ἑαυτὸν προητοιμακὼς, ἐν οἰκείῳ καὶ προσφόρῳ καιρῷ, ἀθλητὴς δοκιμώτατος ἀναδείκνυται. Τοῦ γὰρ μισοκάλου καὶ φιλαιμάτου δαίμονος, μικρὸν ὕστερον κατὰ τῶν εὐσεβῶς καὶ ὀρθοδόξως βιούντων καιροῦ ἐνσκιρτήσαντος, ἔν τινι φονίῳ καὶ δυστρόπῳ ἀνδρὶ, τῷ τηνικαῦτα κατὰ Θεοῦ συγχώρησιν τῶν χριστιανῶν βασιλεύοντι· οὐ μόνον κατὰ τῆς πρωτοτύπου Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν βροτείας μορφῆς τοῦτον ἐξέμηνεν, ἀλλὰ καὶ κατὰ τῆς κατ᾽ ἐκείνην ἐγγραφομένης τοῖς εὐσεβέσιν εἰκόνος, καὶ σχετικῶς προσκυνουμένης, τοῦτον παρέδειξε· Κωνσταντῖνος δὲ οὗτος, ὁ μέγας και πρόθυμος τοῦ σατᾶν ὑπηρέτης. Κωνσταντῖνον δὲ φημι, ὃν καὶ κοπρώνυμον κικλήσκειν, οἱ ἐν τοῖς τότε χρόνοις εὐσεβεῖς εἰκότως ἐσκέψαντο.
[4] Τούτου κρατοῦντος, καὶ τὴν ὀρθὴν καὶ θεοπαράδοτον καθυβρίζοντος, καὶ ὡς ὤετο, ἐξαφανίζοντος πίστιν, ὁ προῤῥηθεὶς ἀνδρειώνυμος ἄνθρωπος, τὴν ἑαυτοῦ σταθερὰν καὶ ἁγιόλεκτον πίστιν τε καὶ ὁμολογίαν ἐπεδείξατο, αὐτὸν μὲν ἐκεῖνον διελέγξας καὶ καταισχύνας, μετὰ τοῦ ἀθέου καὶ βλασφήμου φρονήματος· τὴν δὲ σεπτὴν καὶ ὄντως οὐράνιον διδασκαλίαν, κατ᾽ ὀφθαλμοὺς πάντων τῶν τηνικαῦτα λαχόντων ἀνθρώπων, εὐσεβοφρόνως καὶ θαρσαλέως ἀνακηρύξας, ὡς διδάξει παρακατιὼν τὸ ψυχοτερπὲς καὶ θεῖον διήγημα. Ὁ γὰρ ἀλάστωρ καὶ θεομισὴς οὗτος τύραννος, κατὰ Θεοῦ συγχώρησιν, τοὺς τῆς ὑπερκειμένης ἀρχῆς ὡς ἐνόμιζε κατέχων οἴακας, καὶ μέγα φρονῶν, καὶ μείζω κατὰ Θεοῦ, κατὰ τὸν αὐτοῦ διδάσκαλον ἐπαιρόμενος τὸν διάβολον, ἤρξατο καθάπερ κύων μανικὸς, τῇ λύττῃ τῆς ἑαυτοῦ ἀσυγκρίτου ἐπάρσεως ἀναιδεῖν, ἀθυροστομεῖν, καὶ ἀκρατως ὑλακτεῖν, κατὰ τῆς τοῦ Θεοῦ ὀρθοτομούσης ἐκκλησίας, καὶ τῶν αὐτῆς κατηγιασμένων τροφίμων· καὶ βλάσφημα ῥήματα μανικῶς ἐκλαλεῖν, κατὰ τῆς ἁγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος κενοφωνίας τινὰς ἀντεισάγων, καὶ ἀθέους ἀντιῤῥήσεις, πρὸς ἀπάτην καὶ παντελῆ ἀπώλειαν τῶν ἁπλουστέρων. Καὶ πρῶτον μὲν ταύτην τὴν ἀκανθώδη καὶ παντοίας φλυαρίας καὶ Θεοῦ ἀλλοτριώσεως οὖσαν ἀνάμεστον διάλεξιν, ἐκ τῆς ἑαυτοῦ κοπροθέτου καὶ δαιμονιώδους καρδίας, ὠήθη προφέρειν, εἰς τὸ δι᾽ ἔργων ἀποδεῖξαι, καὶ πεῖσαι πάντας, σκιωδῶς καὶ ἐν φαντασίᾳ, καὶ οὐ δι᾽ ὅλου ἐκ τῆς παναγίας παρθένου τὸ ἡμέτερον σῶμα, τὸν λόγον φορέσαι ἐθέοπισε, μὴ ἀκούων ὁ ἐμβρόντητος τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, μεγάλῃ τῇ φωνῇ καὶ διαῤῥήδην βοῶντος, &ldquogr;ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ὴμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρὸς, πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας.&rdquogr; Καὶ τοῦ ἀποστόλου, &ldquogr;ὅτι Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς εἰς τὸν κόσμον ἦλθεν ἁμαρτωλοὺς σῶσαι, ὧν πρῶτός εἰμι ἐγώ.&rdquogr; Καὶ αὖθις ὁ αὐτὸς, &ldquogr;ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων, οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγήσατο τῷ εἶναι ἴσα Θεῷ· ἀλλ᾽ ἑαυτὸν ἐκένωσε μορφὴν δούλου λαβὼν, ἐν ὁμοιώματι ἀνθρώπων γενόμενος καὶ σχήματι εὑρεθεὶς ὡς ἄνθρωπος.&rdquogr; Αλλ᾽ ἐκ πάντων τούτων τῶν θείων καὶ σωτηρίων ὠδῶν, τὰ ἑαυτοῦ ὧτα ὡς ἀσπὶς βύουσα συγκλείσας, ἔξω που τοῦ Θεοῦ καί τῶν ἁγίων ἑαυτὸν ἠλλοτρίωσεν.
[5] Ἔπειτα δὲ ἐπὶ μείζοσι κακοῖς ἑαυτὸν συνεργίᾳ τοῦ μισοκάλου δαίμονος παροτρύνας, ἤρξατο ὡς ἀνήμερος λέων βρὑχειν κατὰ τῶν ὀρθοδόξων δούλων τοῦ Χριστοῦ, καὶ τέκνων τῆς ἐκκλησίας, ἐξαφανίζων ὁ παμμίαρος ἐκ τῶν ἐκκλησιῶν τοῦ Χριστοῦ, τὰς ἁγίας καὶ ἱερὰς καὶ σεπτὰς εἰκόνας· τήν τε σωματόμορφον τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ εἰκόνα, καὶ τῆς αὐτοῦ πανυπερενδόξου καὶ ἁγίας Παρθένου, καὶ πάντων τῶν ἁγίων. Φονοκτονῶν τε αἷμα ἀθῶον τῶν τε τοῦ Χριστοῦ ἱερῶν κληρικῶν τε καὶ μοναχῶν, καἱ τὸ κοινὸν τοῦ λαοῦ ἄθροισμα, ἀνενδότως ἐκχέων, ἐξορίαις τε καταδικάζων, φυλακαῖς τε καὶ λιμώξεσιν ἄρχων, καὶ παντοίας ἄλλας ἐπινοῶν αἰκίσεις, κατὰ τῶν δούλων τοῦ Χριστοῦ. Ὢ πῶς σου θαυμάσω, Χριστέ μου, τὸ τότε φιλάνθρωπον καὶ ἀνεξίκακον. Ὢ τῆς τότε ἀφάτου σου μακροθυμίας τὸ ἀνεξιχνίαστον πέλαγος. Ὢ πῶς ἠνέσχου φιλάνθρωπε καὶ παντοδύναμε Κύριε, τὴν σὴν ἁγίαν καὶ σωματόμορφον εἰκόνα, ὑπὸ τῶν ἀσεβῶν καἲ ἀθέων καθυβρίζεσθαι, καὶ ποσὶν αὐτῶν ἀθέοις καὶ μιαροῖς καταπατεῖσθαι. Ὄντως ἀνεξιχνίαστος ἡ μακροθυμία σου ὡς προέφην, δέσποτα, καὶ ἄμετρα τὰ πλήθη τῶν οἰκτιρμῶν σου· συνέκλεισας γὰρ, ὤ ὁ Θεός μου ἐνταῦθα ἔργα καὶ πράξεις, ἔστησας δὲ ἐκεῖ ἡμέραν ἐτάσεως, ἐν ᾗ πάντα γυμνὰ καὶ τετραχηλισμένα, σοὶ τῷ δικαίῳ καὶ ἀπροσωπολήπτῳ κριτῇ καὶ Θεῷ παραστῶσι. Τίς γὰρ θεωρῶν τότε τὰ αἵματα ἀδίκως στάζοντα τῶν ἀνθρώπων, καὶ τῶν μωλώπων τὰς πληγὰς, ἃς ὑπὲρ σοῦ καὶ τῆς σῆς εἰκόνος ὑπέμειναν, οὐκ ἐδόξαζε τὴν σὴν οἰκονομίαν καὶ φιλανθρωπίαν, πόσαι μυριάδες ἀνδρῶν ἐσφαγησαν ὑπὲρ τοῦ ὀνόματός σου, μέχρι τέλους ἀγωνισάμενοι ὑπὲρ τῆς ἀληθείας.
[6] Ὧν εἷς σήμερον πέλει καὶ ὁ ἐμὸς Ἀνδρέας, τῷ μαρτυρικῷ διαδήματι περικείμενος, καὶ τοῖς τῆς ἀθλήσεως αἵμασι λελαμπρυσμένος, φανότατος ταῖς τῆς χάριτος ἀκτῖσι, τοῖς πᾶσι πεφανέρωται. Τούτων γὰρ οὕτως ὥσπερ ἔφην παρὰ τοῦ χριστοκατηγόρου καὶ ἀσεβεστάτου βασιλέως τελουμένων Κωνσταντίνου· ἐπειδή περ ἡ φήμη τούτων παντί τε καὶ πανταχοῦ διέδραμε, καὶ ἐν ταῖς τῶν πάντων ἀκοαῖς ἐνηχήθη, γνοστὸν ἐγένετο καὶ τῷ μακαρίῳ τούτῳ Ἀνδρέᾳ περὶ τοῦ βασιλέως· ἦν δὲ οὗτος ὁ μακάριος διάγων καὶ ζῶν κατὰ Θεὸν εὐσεβῶς ἐν τῷ ἐπιλεγομένῳ τῆς Κρήτης Κάστρῳ, θελχθεὶς δὲ τῷ πόθῳ τοῦ Χριστοῦ, καὶ μὴ φέρων τὴν πήρωσιν τοῦ παναγίου Πνεύματος, μετανάστης τῶν ἐκεῖσε γίνεται, καὶ ἐν τάχει τῷ μαρτυρικῷ φίλτρῳ ἡδόμενος, τὴν Βύζαν καταλαμβανει, Θεοῦ φόβον ἐν τῇ ψυχῇ ἐνστερνισάμενος, καὶ τῇ αὐτοῦ ἐλπίδι ἐπιστηριζόμενος· μαθὼν δὲ τὸν φιλοκοπρόψυχον καὶ μισόχριστον βασιλέα, ἐν τοῖς πέραν βασιλείοις τοῦ πανευφήμου μάρτυρος Μάμαντος ἐνδιατρίβειν, δρομέως ἐκεῖσε παρεγένετο. Κατέλαβε δὲ τούτον τὸν ἀνήμερον ἄνακτα, ἐξέτασιν ποιοῦντα τῶν ὀρθοδόξων τοῦ Χριστοῦ φίλων καὶ βαρέα κατὰ τούτων καὶ φονικὰ ἀπειλοῦντα. Ὁρῶν δὲ ὁ θεσπέσιος οὗτος Ἀνδρέας τοὺς μὲν βουνεύροις τὰς σάρκας καταξεομένους, καὶ ἀφειδῶς τοῦ ζῆν στερουμένους· ἄλλους δὲ πυρὶ καταφλεγομένους· ἑτέρους δὲ τῇ ἀφαιρέσει τῶν ὀφθαλμῶν ἐγκαρτεροῦντας· ἄλλους δὲ τῆς γλώσσης καὶ τῶν χειρῶν ἐκτομῆς τοὺς πόνους γενναίως ὐπομένοντας, τὸ τῆς καρδίας ὄμμα πρὸς τὸν ἐφορῶντα τὰ πάντα Κύριον, ἀδιστάκτῳ πίστει πετάσας, τοιάσδε πρὸς αὐτὸν ἠφίει φωνάς· Ὦ Κύριε σῶσον δὴ, ὦ Κύριε εὐόδωσον δή. Σόν ἔργον τοῦτο φιλάνθρωπε, καὶ τοῦ σοῦ ἐλέους ἐφόδιον, τὸ τὴν ἐμὴν προαίρεσιν εἰς τέλος ἀγαγεῖν, καὶ ἀκαταγώνιστόν με τοῖς ἐχθροῖς ἀναδεῖξαι. Ἐνδυνάμωσόν με υἱὲ καὶ λόγε τοῦ Θεοῦ, καὶ δὸς ἰσχὺν τελείως τὸν ὑπὲρ τῆς ἀληθείας ἀγῶνα ἀνύσαι, ἵνα νικήσας τὰς ἐπινοίας τοῦ δράκοντος, δέξωμαι παρὰ σοῦ τὸν ἀμαράντινον στέφανον, ἐκ τῆς παντοκρατορικῆς δεξιᾶς σου. Μὴ οὖν ἐάσῃς με, δέσποτα, ἀρνήσασθαι τὴν θείαν καὶ ἀνθρωπόμορφον καὶ σεβασμίαν εἰκόνα τοῦ ἁγίου σου χαρακτῆρος, ἣν ἐφόρεσας δι᾽ ἐμὲ, καὶ δι᾽ ἧς τὴν σωτηρίαν μοι ἐπραγματεύσω, ὅλος γεγονὼς ὡς ἐγὼ, ἵνα γένωμαι κἀγὼ ὡς συ, πλὴν δεσποτείας. Ὅτι σέ ὑμνοῦσι πᾶσαι αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν, καὶ σοῦ ἐστιν ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας, ἀμήν.
[7] Καὶ ταῦτα εἰπὼν προσέθηκε τῷ καλῷ λόγῳ καὶ τὴν πρᾶξιν, καὶ ὠκυτάτως. Πλησιάσας τῷ ἀλάστορι καὶ χριστιανοκτόνῳ βασιλεῖ, ἔτι τούτου τῷ θυμῷ σφόδρα ζέοντος, ἦν γὰρ ἐξετάσεις ὡς προεῖπον ποιῶν ἀνηκέστους κατὰ τῶν ἁγίων, τοιαύτας πρὸς αὐτὸν ἠφίει φωνὰς, ὧ βασιλεῦ, Χριστιανὸς εἶ; στραφεὶς δὲ ὁ μακάριος καὶ πρὸς τὸν παρεστῶτα ὄχλον τὸ αὐτὸ ἐφθέγξατο. Ὤ μακαρίας ὡς ἀληθῶς καὶ γενναίας ψυχῆς· ὤ γνώμης ἀνδρείας, ὤ πόθου διακαοῦς, καὶ ψυχῆς ἀνεπιλήπτου καὶ σταθηρᾶς γνωρίσματα. Ὁ δὲ τυραννώδης βασιλεὺς, ὡς ἦν αὐτῷ ἔθος πρὸς τοὺς τὰ τοιαῦτα φθεγγομένους ποιεῖν, δρακοντῶδες καὶ φονίῳ τῷ ὄμματι πρὸς αὐτὸν ἀποβλεψάμενος, καὶ τὴν κάραν πως νευστάσας, τοῖς παρεστῶσιν ἐδήλου τὴν αὐτοῦ σύλληψιν, καὶ πρὸς αὐτὸν ἐγγύτητα. Οἱ δὲ συνεργοὶ τοῦ φόνου, καὶ τοῦ βασιλέως ὁμόγνωμοι, τὴν αἰτίαν καὶ τὸν θυμὸν τοῦ ἄνακτος, ἐκ τῆς προσόψεως τεκμηράμενοι, θᾶττον ὡς ἔκ τινος λόχμης λέοντες ἐκπηδήσαντες, τοῦτον, οἱ μὲν ἐκ τῶν τριχῶν τῆς κεφαλῆς, τοῦ τε ταίνοντος καὶ τοῦ μετώπου, ἔσυρον ἀνηλεῶς καὶ ἀπανθρώπως. Ἕτεροι δὲ ἐκ τοῦ νώτου τόν χιτῶνα διαῤῥηγνύντες, σκληρῶς καὶ ἀπεινῶς τὸν δίκαιον ὤθουν. Ἦν δὲ ἰδεῖν τότε τὸν μακάριον ὥσπερ κρίνον μέσον τῶν ἀκανθῶν συμπνιγόμενον, ἕως οὗ προσήγγισαν αὐτὸν τῷ βασιλεῖ.
[8] Εἰτα, τὸν θυμὸν ἀποσοβήσας ὁ τύραννος ἐξ ἑαυτοῦ, ὔπουλος πῶς ὢν ὁ ἀνόσιος, καὶ τῇ χειρὶ τοῦτον προσκαλούμενος, τοὺς συνέχοντας αὐτὸν πόῤῥω που ἀπέπεμπε· τοῦτον δὲ μόνον ὑποκρίσει δολερᾷ πρὸς αὐτὸν διεκελεύετο τοῦ ἐλθεῖν· ὁ δὲ ἀνδρείῳ τῷ φρονήματι καὶ σταθηρᾷ τῇ πίστει, σταυροῦ τῷ τύπῳ ἑαυτὸν σημειωσάμενος, πλησίον ἵστατο τοῦ βασιλέως· ὁ δὲ βασιλεὺς φησὶ πρὸς αὐτὸν· ὦ ἄνθρωπε, οὕτως διδάσκουσιν οἱ νόμοι τῶν αὐτοκρατόρων, τοῖς δεσπόταις τῆς οἰκουμένης ἀντιτάσσεσθαι, καὶ ἀθέους αὐτοὺς ἀποκαλεῖν, καὶ πόῤῥω χριστιανικοῦ φύλου; ὁ δὲ τῆς ἀνδρείας ἐπώνυμος ὁ κατὰ τὸ ὄνομα καὶ τὴν πρᾶξιν, κοινωνὸν ἐν Χριστῷ εὑράμενος, πάντα δέος * ἀποσεισάμενος, φησὶ πρὸς αὐτὸν· Ὤ βασιλεῦ, οὺδεὶς ἁμαρτάνει ἐλέγχων βασιλέα παρανομοῦντα. Οὐδὲν γὰρ ὁρῶ ὑμᾶς ἀληθοῦς χριστιανοῦ πράττοντας. Τὰ γὰρ ἐνθάδε τῇ γῇ προσρεύσαντα αἵματα τῶν ἀνθρώπων ἀδίκως τὴν ὑμῶν ἀσέβειαν στηλιτεύουσιν· τὰ ξίφη, κατήγορα· οἱ παρεστῶτες, δεινοὶ πάντες, φονώδεις πάντες, πρὸς τὸ κολάζειν ἐπιτήδειοι· καὶ οἱ παθόντες ἐν ὀφθαλμοῖς ὐμῶν. Καὶ πῶς κελεύεις με, βασιλεῦ, χριστιανόν σε καλεῖν; τὰ γὰρ ἐνταῦθα πραττόμενα, πόῤῥω τοῦ χριστιανικοῦ ἔθνους τυγχάνοντα, τὴν ὑμῶν ἀσέβειαν διαῤῥήδην δεικνύουσι. Ταῦτα γὰρ ὡς ἔγωγε οἶμαι, τῶν ἔκπαλαι ἀθέων ἑλλήνων, καὶ χριστιανοκατηγόρων καὶ εἰδωλολατρῶν, καὶ τῶν διωκτῶν τῶν ἁγίων, ἐφόδια πεφύκασιν. Οἶμαι δὲ ἐγὼ, καὶ καθὼς ἀκήκοα, χριστιανοὺς ἀρτίως χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ Χριστοῦ, τὰ τῆς βασιλείας σκῆπτρα διέπειν. Εἰπάτω δέ μοι καὶ ὁ βασιλεὺς τὴν αἰτίαν ταύτης τῆς δεινῆς καὶ ἀπηνοῦς πράξεως, εἴπερ γνώσομαι κἀγὼ, καὶ μὴ ἀγνώστως τὰ ἐνταῦθα λεγέτωσαν. Ὁ δὲ βασιλεύς φησιν· ἡμεῖς μὲν ὦ ἄνθρωπε, χριστιανοί ἐσμεν, πράττοντες ὅσα οἶμαι καλῶς, τὰ τῶν χριστιανῶν· ἵνα δὲ ἀληθῆ τοῖς πᾶσι ταύτης τῆς πίστεως εἶναι δείξωμεν, τὰ τῷ Θεῷ μιγητὰ, τοῖς δὲ ἁπλουστέροις ἀνθρώποις ποθητὰ, τὰ ἐπὶ τῶν ἐκκλησιῶν καὶ παντὶ τόπῳ προσεδρεύοντα ζωδιακὰ ἰνδάλματα, τὸ ἡμέτερον κράτος ἐθέσπισεν, ἐκ παντὸς τόπου ἐξαφανίζεσθαι. Τοὺς δὲ ταῦτα σέβοντας καὶ ὡς θεοὺς προσκυνοῦντας, ἔδοξε τῷ ἡμετέρῳ κράτει, ἵνα, εἰ μὲν τοῖς ἡμετέροις ὑπείκωνται δόγμασιν, εὖ ἂν ἔχοι· εἱ δὲ μὴ, ὡς εἰδωλολάτρας τούτους, τὴν προσήκουσαν ποινὴν ἀποδίδωμεν.
[9] Ὁ δὲ χριστοφιλὴς ὡς ἀληθῶς καὶ χριστεπώνυμος Ἀνδρέας, τὸ τῆς ἀνδρείας καὶ ἐν Χριστῷ πίστεως φρόνημα, ἐν τῇ ψυχῇ ὁλικῶς ἐνστερνισάμενος, καὶ πάντα φόβον ἀποσεισάμενος, φησὶ πρὸς τὸν βασιλέα· Ὡς οἶμαι, ὦ βασιλεῦ, πολλῆς ἀνοίας καὶ ἀφροσύνης τὰ παρὰ σοῦ λεγόμενα τυγχάνουσιν. Εἰ δὲ βούλει ἐξ αὐτῶν τῶν φληναφικῶν σου λόγων, ὧν ἀφρόνως ὡς κύων λυσσώδης ἐρεὐξω, ἀληθῆ τὴν ἀνατροπὴν, ἐκ τῶν θείων γραφῶν ποιήσομαι. Ὁ δὲ ἐμβρόντητος βασιλεὺς ἔφη· λέγε ὃ βούλει. Ἀπεκρίθη ὁ ἅγιος· Εἴρηκας ὦ βασιλεῦ, εἰδώλοις προσκυνεῖν ἡμᾶς. Καὶ τοῦτο ἀναποδείκτως, καὶ πόῤῥωθεν τῆς κοπροθέτου καρδίας σου εἴρηκας. Ἡμεῖς γὰρ τὰς παραδόσεις τῶν ἁγίων καὶ θεοφόρων πατέρων, καὶ τὰ ψυχωφελῆ αὐτῶν διδάγματα κατέχοντες, ταῦτα ὡς τοῦ Θεοῦ δι᾽ ἡμᾶς ἐνανθρωπήσαντος εἰκονίσματα καὶ ὁμοιώματα, σεβόμεθά τε καὶ προσκυνοῦμεν· διότι ἡ τῆς εἰκόνος τιμὴ, ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει. Ὃ γάρ ἐστιν ἐνταῦθα μιμητικῶς ἡ εἰκὼν, τοῦτο ἐκεῖ φυσικῶς ὁ υἱός. Καὶ οὐχὶ τῆς ἀκαταλήπτου αὐτοῦ καὶ ἀθεάτου θεότητος τὴν εἰκόνα τυποῦμεν· τὸ γὰρ αὐτῆς θεῖον κάλλος, οὐ σχήματί τινι καὶ μορφῆς εὐχροίᾳ διαγλαΐζεται, ἀλλ᾽ ἐν ἀφράστῳ μακαριότητι κατὰ ἀρετὴν θεωρεῖται.
[10] Ὁ δὲ βασιλεὺς, ὡς ταῦτα παρὰ τοῦ θεοφόρου Ἀνδρέου ἀκήκοε, θυμῷ ἀσχέτῳ, καὶ μανίᾳ θηριώδει ὐποβληθεὶς, συντόμως τοῦτον εἰς ἀνηκέστους μάστιγας ταθῆναι, τοῖς παρεστῶσι μιαιφόνοις διεκελεύετο. Τείνουσιν οὖν τοῦτον τὸν μακάριον οἱ τῆς ἀσεβείας ἔξαρχοι, καὶ σπαρτίοις τὰς χεῖρας συνδήσαντες ἀφειδῶς, ἔνθα καὶ ἔνθα ταύτας διέτειναν· εἶτα, τοῦ βασιλέως βοῶντος· πείσθητι τοῖς ἡμετέροις θεσπίσμασι καὶ ἀπαλλάττου τῶν μενουσῶν σε βασάνων· ἐκ βάθους μέγα ὁ γεννάδας στενάξας, καὶ τὸ τῆς καρδίας ὄμμα πρὸς τὸν ἐφορῶντα τὰ πάντα Κύριον πετάσας, πάντων ἀκουόντων εἶπε· Μή μοι γένοιτο Θεέ μου, ποιητά μου καὶ κτίστα, σοῦ τήν ἁγίαν καὶ προσκυνητὴν καὶ ἄχραντον εἰκόνα, ἀρνήσασθαι πώποτε, ἥντινα ἐκ τῆς ἁγίας καὶ παναμώμου θεοτόκου προσλαβόμενος, ὅλως γέγονας ὡς ἐγὼ, δι᾽ αὐτῆς τὴν σωτηρίαν μου πραγματευσάμενος. Εἶτα τὴν τιμίαν κάραν ὀλίγον πρὸς ἑαυτὸν ὑποκλίνας, τοὺς δὲ ὀφθαλμοὺς πρὸς τὸν δεινὸν καὶ ἀπηνέστατον ἀπαιωρήσας βασιλέα, τάδε πρὸς αὐτὸν ὁ ἅγιος· ὦ βασιλεῦ, εἴασας τὴν κατὰ τῶν βαρβάρων πάλην, καὶ τὴν τῆς πολιτικῆς εὐταξίας διοίκησιν, καὶ ὡς σὺ λέγεις χριστιανὸς ὑπάρχων τὴν πολεμικήν σου δύναμιν, καὶ σοῦ τὸν ὑπερβάλλοντα θυμὸν, εἰς χριστιανοὺς ἔκρινας ἀφρόνως φανεροποιῆσαι· Οὕτως βούλει κατὰ Χριστοῦ καὶ τῆς ἀληθείας ἀνθιστάμενος, ἐν εἰρήνῃ τὰ τῆς βασιλείας σκῆπτρα διέπειν; οὐ μένεις ἐξεταστὴν τῶν σῶν πράξεων τὸν Θεὸν γενέσθαι; ἀλλ᾽ ὅμως, ἵνα μὴ δόξω σοι ἀσέμνως καὶ παρανόμως οἰόμενος τῶν μαστίγων τὴν πείραν φεύγειν ταῦτα λαλῶ, ἰδοὺ γίνωσκε ἐκ παντὸς τρόπου καὶ πάσης ἀληθείας διαβεβαιούμενος, ὡς ὅτι πρόκειμαί σοι ἕτοιμος πρὸς τὸ ὑπὲρ Χριστοῦ ἀποθανεῖν· ποίει τοίνυν, ὃ θέλεις, ἐν τάχει εἰς ἐμὲ, σφάττε, κατάκαιε πυρὶ, τιμώρει, ἐξόριζε, κατάτηκε, φυλακῇ τε καὶ κακουχίᾳ δάμαζε, οὐκ ἂν δέ μου κάμψαι τόν ἀληθῆ λογισμὸν ἰσχύσειάς ποτε. Ταῦτα ὁ παρανομώτατος, καὶ παντὸς δόλου μεμεστωμένος ἄναξ, παρὰ τοῦ ἀηττήτου μάρτυρος Ἀνδρέου ἀκούσας, καὶ θυμῷ ἀσχέτῳ ληφθεὶς, τὰ ὄμματά τε δρακοντιαῖον καὶ βλοσυρῶδες έπιδειξάμενος κατὰ τῶν βασανιζόντων ἀπειλητικὰς καὶ χολώδεις ἠφίει φωνὰς, λέγων πρὸς αὐτοὺς· Ὢ τῆς κατ᾽ ἐμὲ περιφρονήσεως τῆς ὑπὸ τῶν ἐμῶν δούλων, ἐνθάδε πολιτευομένης· ἵνα οὕτως ἑστήκατε ὦ κάκιστοι καὶ ἀγνώμονες πρὸς τὸν ὑμέτερον δεσπότην δοῦλοι, μακροθύμως πῶς καὶ εὐσπλάγχνως οἶμαι εἰς αὐτὸν διακείμενοι, καὶ μάλιστα βλέποντες κατηγοροῦντά τε καὶ κατὰ τοῦ ὑμῶν δεσπότου σοφιζόμενον.
[11] Οἱ δὲ φονιώδεις καὶ συνεργοὶ τῶν κακῶν, τούτων ἀκούσαντες τοῦ βασιλέως τῶν ῥημᾶτων, ὥσ τινα βίαια ὕδατα, ἀπὸ ἀκρωρείας ὄρους ὁρμαδὸν κατασυρόμενα, ἀκράτητά πως καὶ δυνατὰ, τοῖς πᾶσιν ἒοικεν, οὕτως καὶ τῶν ἀνόμων τὰ πλήθη, ἄρδην ὥσπερ λέοντες ἀνήμεροι, πρὸς τὸν ἅγιον εἰσπηδήσαντες, οἱ μὲν τὰς σπάθας αὐτῶν ἐκ τῶν κολεῶν ἐξαγαγόντες, μεληδὸν τὸν ἅγιον κατατεμεῖν διἳσχυρίζοντο· ἄλλοι δὲ ταῖς ἑαυτῶν χερσὶ παμμεγέθεις λίθους ἄραντες, ταῖς νιφάσι τοῦτον κτεῖναι παρωτρύνοντο· ἕτεροι δὲ, διὰ τὸ μὴ πρόχειρον ἐν αὐτοις εἶναί τι τῶν εἰς φόνον ἐπιτηδείων, ἀνακομβοῦνται τοὺς ἑαυτῶν χιτῶνας, καὶ γυμνοῦντες τοὺς βραχίονας, τοὺς ὀδόντας τρίζοντες, τὸν ἅγιον διαχειρίσαι ἔσπευδον. Εἶτα τὸν θυμόν πως τὸν ἑαυτοῦ ὑπούλως ὁ ἄνομος ἄναξ καταπραΰνας, τοὺς λαοὺς τῆς τοῦ φόνου ὁρμῆς τῆ ἰδίᾳ χειρὶ ἀποστρέφων, διεκώλυε. Τοῦτον δὲ τὸν ἅγιον τοῖς σπαρτίοις ὡς τεινόμενον καὶ γυμνὸν ἱστάμενον ἑώρα, δύο δυνατοὺς ἄνδρας καὶ πρὸς φόνον ὄντας ἐπιτηδείους, προσέταξε βουνεύροις τὸν ἕνα κατὰ τῶν νώτων, καὶ τὸν ἒτερον ἐκ τῶν ἔμπροσθεν παραστάντας, ἀφειδῶς τοῦτον τιμωρήσασθαι· ἄρχονται τοιγαροῦν τὸ σῶμα τοῦ μάρτυρος οἱ δήμιοι αἰκίζειν, καὶ ἐπὶ τοσοῦτον οἱ ἄθεοι τὸν ἅγιον κατῄκιζον, ἕως ὅτου εἶδον τὰς σάρκας αὐτοῦ σὺν τῷ αἵματι ὡς λεπίδας πιπτούσας χαμαὶ, καὶ τὴν γῆν τῇ κογχύλῃ τοῦ αἵματος καταβαπτομένην.
[12] Ὁ δὲ πάσης ἀνομίας, ἀδικίας τε καὶ ἀσεβείας μεμεστωμένος ἄναξ, ὁρῶν τὴν ὑπερβάλλουσαν καρτερίαν τε καὶ ὑπομονὴν τοῦ πανευφήμου μάρτυρος Ἀνδρέου, καὶ τὸ τῆς γνώμης ἀνδρεῖον, καὶ τὸν ἀκλινῆ καὶ ἀμετάθετον τῆς ψυχῆς πρόβολον, τοῖς μαστίζουσι πέρας τῶν πληγῶν δοῦναι τῷ μάρτυρι ἐκελεύετο, καὶ πλησίον αὐτοῦ ἀχθῆναι προσέταττε· μόλις δὲ ὁ ἅγιος εἰς ἑαυτὸν ἐλθὼν, ᾖν γὰρ ὡσεὶ νεκρὸς καὶ ἀκίνητος ἐκ τῶν ἀνηκέστων βασάνων, κατ᾽ ὀλίγον ἰδίοις ποσὶ, πρὸς τὸν παράνομον βασιλέα ἠπείγετο. Ὦ πίστεως θερμῆς. Ὦ ποθου χριστοφιλοῦς. Ὦ γνώμης ἀνδρείας. Ὦ ὑπομονῆς ἀφάτου, τῆς ἀνθρωπίνης δυνάμεως τὰ μέτρα ὑπερβαινούσης· ὄντως οὐκ ἐνέδωκεν ὁ μέγας ἀθλητὴς, ἀπεινῶς μαστιζόμενος· οὐ προέδωκε τὸ ευγενὲς τῆς ψυχῆς· οὐκ ἔδεισε τὴν θηριότροπον τῶν ἀνόμων πρὸς αυτὸν ὁρμήν τε καὶ φονικὴν ἐπανάστασιν· ἀλλ᾽ ὡς ὑψιπέτης ἀετὸς, μετάρσιος πρὸς τὸ ὕψος τῷ νῷ γενόμενος ὅλῳ, τῷ ποθουμένῳ Χριστῷ ὡμίλει παρ᾽ αὐτοῦ τὴν ὑπομονὴν αἰτῶν καὶ τὴν νίκην· ὅθεν καὶ νηπίων βέλη τῶν ἀνόμων τὰς πληγὰς ὲλογίσατο· εἶτα σταθεὶς, πρὸς τὸν βασιλέα φησίν· ὦ βασιλεῦ, ἔλαβες πείραν τῆς ἐμῆς ἀκλινοῦς καὶ ἀνυπερθέτου πίστεως; ἔγνως, ὅτι εἰ πάντα τὰ φονικὰ ὄργανα τῆς σῆς ὠμότητος, ἐν τῷ ἐμῷ σώματι προσφέρεις καὶ δσκιμὴν ποιήσεις, τὸν ἀμετάθετόν μου λογισμὸν οὐκ ἄν κάμψαι ἰσχύσειάς ποτε; ὡς δὲ ταῦτα ὁ κοπροψυχόφιλος καὶ παντὸς δόλου καὶ πονηρίας μεμεστωμένος ἄναξ, παρὰ τοῦ μεγάλου καὶ ἀηττήτου ὁσιομάρτυρος Ἀνδρέου ἤκουσε, λίθους τοῖς παρεστῶσι παρεκελεύετο αἴρειν, καὶ τούτου τὰς σιαγόνας συνθλάττεστθαι· ὁ δὲ ἅγιος λιθολευστούμενος, καὶ κατὰ παντὸς μέρους σωματικοῦ τὰς πικρὰς καὶ ἀνηκέστους νιφάδας τῶν λίθων δεχόμενος, τὰ γόνατα αὐτοῦ τῇ γῇ προσερείσας, κατὰ τῶν λιθαζόντων προσεύχετο, τὸν πρωτομάρτυρα Στέφανον, καὶ ἐν τούτῳ μιμησάμενος, καὶ τὸν αὐτοῦ διδάσκαλον καὶ ποιητὴν τῶν ἁπάντων Κύριον.
[13] Εἶτα τὴν πικρὰν ταύτην καὶ ἀνήκεστον βάσανον παρὰ τῶν ἀνόμων ὁ ὁσιόμαρτυς Ἀνδρέας δεξάμενος, καὶ μηδόλως τὸν νοῦν κατασπάσας ἐκ τῆς ἀκραιφνοῦς καὶ ἀληθινῆς πίστεως, ἤχθη, τοῦ βασιλέως κελεύσαντος, καὶ ἐκλείσθη ἐν ἀσφαλεσάτῃ καὶ κοπροθέτω φρουρᾷ, διὰ πάσης νυκτὸς αἰνῶν τόν θεὸν καὶ λέγων· &ldquogr;Ἐν τῇ ὀδῷ τῶν μαρτυρίων σου ἐτέρφθην ὡς ἐπὶ παντὶ πλούτῳ· ἐν ταῖς ἐντολαῖς σου ἀδολεσχήσω, καὶ κατανοήσω τὰ θαυμάσιά σου ἐκ τοῦ νόμου σου· λαλῶν γὰρ ἐν τοῖς μαρτυρίοις σου ἐναντίον βασιλέων, οὐκ αἰσχύνομαι Κύριε.”
[14] Ὡς δὲ ἡ ῥοδοδάκτυλος καὶ διαυγὴς ἡμέρα τοῦ ὄρθρου ἀνέτειλε, προκαθίσας ἐπὶ τοῦ πέραν παλατίου ὁ ἄνομος βασιλεὺς καὶ παντὸς δόλου μεμεστωμένος, ὡς θὴρ ἀτιθάσσευτος, τῷ θυμῷ ἐσφάδαζε, καὶ τάχει τὸν ἅγιον τῷ τούτου βήματι παραστῆναι διεκελεύετο. οἱ δὲ συνεργοὶ τοῦ φόνου καὶ κακεντρεχεῖς ὑπουργοὶ, τάχει τὸν ἅγιον τῆς φρουρᾶς ἐκβαλόντες, τῷ τοῦ βασιλέως βήματι παρέστησαν· ὡς δέ ἑώρα αὐτὸν ὁ ἂνομος ἂναξ, μηδ᾽ ὃλως ὑποκλινόμενον ταῖς αὐτοῦ θωπείαις, μηδὲ συγκαταβαίνοντα τοῖς τούτου ψυχοβλαβέσι λόγοις ἐκέλευσε τοῖς παρεστῶστι τοὺς χιτῶνας τούτου ἐπάραντας, βουνεύροις αὐτὸν πάλιν ἀφειδῶς τύπτεσθαι. Ὡς δὲ ἑώρα τούτου ὁ παράνομος μίαν πληγὴν ὅλον τὸ σῶμα γινόμενον, καὶ μικροῦ δεῖν ἡμιθανῆ ὄντα, ἐκέλευσε χαμαὶ τοῦτον ἐπὶ κεφαλῆς σύρεσθαι λαοῦ ἀπείρου θεωροῦντος. Εἶτα καὶ ἕως τούτου τοῦ βασιλέως ἐλθόντα, τῇ Κωνσταντινουπόλει τοῦτον ἐκέλευσε παραπεμφθῆναι· κἀκεῖθεν ὡς αὔτως τῇ γῇ προσηλωμένον ἐν ταῖς πλατείαις πάσαις καὶ λεωφόροις, ἀνηλεῶς σπαρτίοις δεδεμένον σύρεσθαι. Τούτου δὲ ἐν τοῖς πετρώδεσι καὶ τραχέσι τόποις, ῥύμαις τε καὶ λεωφόροις, ἀπανθρώπως συρομένου, καὶ τὴν γῆν τοῖς αἵμασι καταρδεύοντος, εἰς τὸν τόπον τοῦ λεγομένου βοὸς ἔφθασε.
[15] Εἷς τῶν ὄντων ἐκεῖ, τῇ τέχνῃ τῆς ἁλείας ἐνδιατρίβων, τὴν τούτου ἄγραν ἦν εἰς μέσον προθείς, κἀκεῖθεν ἀναμένων τὴν ἀναγκαίαν τοῦ σώματος τροφὴν πορίσασθαι. Οὗτος οὖν ὡς τὸν ἅγιον συρόμενον ἐθεάσατο παρὰ τῶν εἰσπορευομένων * τῷ ἁγίῳ ἀνδρὶ ἀνόμων ἀνδρῶν, τὴν αἰτίαν μαθεῖν ἐπειρᾶτο. Καὶ μαθὼν ὁ ἄθλιος τὴν αἰτίαν τῆς βασάνου, μήτε τὸν τοῦ Θεοῦ φόβον κατὰ νοῦν λαβὼν, μήτε τὴν ἄδικον βάσανον τοῦ δικαίου ἐννοήσας, ἀλλ᾽ ὅλον τὸν διάβολον ἐν τῇ ἑαυτοῦ ψυχῇ ἐνστερνισάμενος, ὡς τὸν ἅγιον συρόμενον καὶ ἐγγὺς τούτου φθάσαντα ἐθεάσατο, δρομαίως τὴν ἀξίνην ἄρας τοῦ μακέλλου, ἥν περ ἐπιτηδείως οἱ ταύτῃ τῇ τέχνῃ χρώμενοι κατέχουσι, προσερείσας τῷ τοῦ ἁγίου δεξιῷ ποδὶ, τοῦτον βιαίως ἐξέκοψε, καὶ παρ᾽ αὐτὰ, τὴν μακαρίαν καὶ ἁγίαν αὐτοῦ ψυχὴν ὁ ὁσιομάρτυς Ἀνδρέας τῷ δεσπότῃ Χριστῷ παρέδωκε, μηνὶ ὀκτωβρίῳ, Κ᾽. Καὶ μετέστη πρὸς οὐρανίους σκηνὰς, ἔνθα πάντων εὐφραινομένων ἡ κατοικία.
[16] Ὤ πονηρᾶς καὶ ἀπανθρώπου γνώμης. Ὢ τόλμης ἁγιοκτόνου Θεὸν παροξυνάσης, καὶ διάβολον χαροποιησάσης. Ὢ χειρὸς ἀνόμου, καὶ ὁρμῆς δαιμονιώδους, τῆς ἀδίκως τοῦ δικαίου τὸ αἷμα τῇ γῇ ἐκχυσάσης. Ὢ δὲ καὶ τῆς ἀνεικάστου μακροθυμίας τοῦ ἐμοῦ Θεοῦ καὶ δεσπότου. Οἱ μὲν οὖν σύροντες τὸν ἅγιον ἄνομοι ἄνδρες, ὡς τοῦτον ἀπνευστὶ συρόμενον ἐθεάσαντο, καὶ τὸν ποῦν αὐτοῦ κεκομμένον, τοῦτον ὥσπέρ τι θνησιμαῖον καὶ τοῖς πᾶσιν ἀπόβλητον, ἐν ἑνὶ τὁπῳ κοπρωδεστάτῳ, οἱ κοπρώδεις τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχὴν, ἐναπέῤῥιψαν, τῷ ἁγιοκτόνῳ καὶ παρανόμῳ ἀνδρὶ, ὀφειλέτην τούτῳ, τῆς παρ᾽ αὐτῶν καὶ τοῦ βασιλέως τιμῆς, ἀποφαινόμενοι ἦσαν ἐπὶ πολὺ, ὡς πρόξενον αὐτοῖς χαρᾶς γεγενημένον. Νυκτὸς δὲ καταλαβούσης, τινὲς τῶν ὀρθοδόξων εὐλαβέστατοι ἄνδρες, Θεῷ καὶ τῷ ἁγίῳ θαῤῥήσαντες, κρυφῇ προσελθόντες, τὸ τίμιον καὶ πολυτίμητον σῶμα τοῦ ἁγίου μάρτυρος Ἀνδρέου ἀφείλαντο, καὶ τοῦτο ὁσίᾳ ταφῇ παρέδωκαν, ἐν τόπῳ ἐπιλεγομένῳ κρίσις.
[17] Ταῦτα τοῦ νεομάρτυρος καὶ ὁσίου Ἀνδρέου τὰ κατὰ τοῦ διαβόλου ἀνδραγαθήματα. Ταῦτα τοῦ ὁσίου τὰ ὑπὲρ τῆς Χριστοῦ σεπτῆς εἰκόνος ἀληθῆ θεράστια, καὶ μέχρις αἵματος νικητήρια. Τοῦτό σοι καὶ ὁ παρ᾽ ἡμῶν προσαγόμενος ἔπαινος, ὦ θεία καὶ ἱερὰ κεφαλή. Εἰ γὰρ καὶ τὸ κατ᾽ ἀξίαν ἐγκῶμιον ἀπέλιπον, ἀλλ᾽ οὖν γε ὁ πρὸς σὲ πόθος, τῆς ἀξίας τῶν καθ᾽ ὅλου ἐπαίνων οὐκ ἀπέτυχε. Σταθμίσας τοίνυν τὴν προαίρεσιν, δίδου τῶν ἐγκλημάτων τὴν λύσιν εὕρασθαι, ἐν τῇ φοβερᾷ καὶ φρικώδει τῶν ἐτασμῶν ἡμέρᾳ, καταξιῶν με τοῖς δεξιοῖς προβάτοις τοῖς τοῦ δεσπότου μου Χριστοῦ, σὺν πᾶσι τοῖς ἀπ᾽ αἰῶνος ἁγίοις, καὶ τῆς μακαρίας φωνῆς ἐνωτισθῆναι, δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρὸς, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην μου βασιλείαν ἀπο καταβολῆς κόσμου, σὺν τοῖς τιμῶσι τὴν ἱερὰν καὶ πάνσεπτον μνήμην, καὶ προσκυνοῦσι τὴν σορὸν τῶν λειψάνων σου. Ἔχεις γὰρ, ἔχεις πρὸς Κύριον τὸν ἀληθινὸν ἡμῶν Θεὸν παῤῥησίαν, ὡς ὑπὲρ αὐτοῦ τὸ αἷμα ἐκχέας. Ὧ πρέπει πᾶσα τιμὴ καὶ προσκύνησις, σὺν τῷ ἀνάρχῳ Πατρὶ, καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ζωοποιῷ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ, καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰῶνων. Ἀμήν.
[Scripturam sacram] Vere magnum et omnium bonorum optimum et longe utilissimum est attente meditari sacras scripturas atque ex iis haurire divinam et salutarem doctrinam: et quia Dei donum magnum continet universæ sapientiæ et cognitionis thesaurum, ideo ipse dator omnis boni et Deus totius consolationis eum tradens præcipit: “Scrutamini Scripturas, in ipsis enim invenietis vitam æternam.” Est scilicet merito sacra Scriptura evangelicus et divinus ager, in quo acquiritur grandis illa et pretiosissima dominicæ margaritæ possessio. Qui vero possidet celebrem istum divinæ scripturæ agrum (libri intelligentiam dico) eumdemque magna sollicitudine et reverentia, mentis suæ vomere versat, invenit certo gratiam S. Spiritus et pretiosæ margaritæ inventione ditatur.
[2] [et Vitas Sanctorum legere utilissimum est.] Si quis porro hujus mensæ conviva, ad aliam mensam et splendidas epulas divino spiritu introductus, accumbat (id est Vitas Prophetarum, Apostolorum, Sanctorum patrum et maxime electorum et vere magnanimorum Martyrum gloriosa certamina, invictam constantiam et magnos supra naturam labores considerarit) quantæ utilitatis et cælestis delectationis abundans et beatum donum talis non percipiet! Etenim magna certe gratia donatur, qui cum desiderio et fide passiones Sanctorum Martyrum percurrit: siquidem istinc revelatur visibilium gaudiorum vanitas, et futurorum bonorum divitiæ acquiruntur; istinc divinæ charitatis corona in capitibus amicorum SS. Martyrum coruscat, et arrha grandis Deoque jucundæ humilitatis superaddita signatur in eorumdum cordibus: istinc divinus zelus et accurata imitatio eorum, qui nos præcesserunt et propter Christum per martyrium consummati sunt, piis accenditur et patientiæ constantisque confessionis modus evolvitur. Nam attente et accurate legentes gloriosorum Martyrum pugnas, sibi quoque merito cupiunt similes tentationes, ut et ipsi divinæ mercedis et incorruptibilis præmii ornamentum recipiant. Si qui vero incerti de verbis nostris dubitant, recogitent multos invictos Martyres illorum, qui morte violenta eos præcesserant, gesta legisse, et sic ad zelum ardentem et constantem imitationem inflammatos, coronam hujus certaminis et ipsos percepisse.
[3] [Iisdem S. Andreas firmatus] E quibus unus est, magnus dictus inter Martyres, qui fidem victoriose servavit et cursum generose perfecit. Quis ille sit vultis dicam? et si in medium eum producam continebitis diffidentiam vestram? Prodeat igitur et probe noscatur vir ille. Is est, fratres, Andreas, qui meditatione divinorum verborum vitam sibi suam ordinavit, et ardenti studio in Martyrum felicibus fatis versatus ac certaminibus viriliter exercitatus est; unde cælesti zelo incensus et corpore roboratus, ad subeunda tormenta se ipsum præparavit, et suo opportuno tempore pugilem se æstimatissimum exhibuit. Etenim cum dæmon, boni invidus, cupidus sanguinis, paulo post insiliisset in pie et juxta rectam fidem viventes, per virum scilicet crudelem et dissolutum, qui tunc, Deo permittente, Christianis imperabat, ira incendit illum non solum adversus mortalem formam Christi Dei, sed etiam adversus factam secundum illam a piis hominibus imaginem et hujus relativam adorationem. Iste vero erat Constantinus, magnus et ardens Satanæ minister, quem fideles ejus temporis merito sub cognomine Copronymi a infamarunt.
[4] [sub Copronymo osore imaginum] Illo imperante et rectam divinamque fidem pessumdante et pro posse destruente, præfatus Andreas fidem et confessionem suam firmam et sanctam palam fecit, persecutorem vero cum impio et blasphemo consilio suo corripuit ac rubore suffudit, et illustrem vereque cælestem doctrinam omnium tunc oculis pie et confidenter exposuit, ut monstrabit sequens narratio. Tyrannus ille impius et Deo exosus cum, Deo permittente, teneret, ut credebat, supremi imperii gubernacula, superbiens et Deo infensus, docente illum diabolo quem magistrum susceperat, cœpit ut canis rabidus, ex incomparabili superbia, impudenter agere, plura garrire et sine intermissione latrare, contra Dei veracem Ecclesiam et sanctos ejus filios; deinde blasphemos sermones quasi furens eloqui, contradictiones quasdam inanes et impias objiciens contra Sanctam et consubstantialem Trinitatem, ad deceptionem et perniciem simpliciorum. Et primum quidem verba insidiosa, omnino vana et alienum a Deo animum spirantia, ex pectore vili ac maligno spiritui obnoxio, cogitavit proferre, dum voluit actibus demonstrare et persuadere omnes, umbratenus et imaginarie tantum et non vere ex sanctissima Virgine Verbum Dei corpus nostrum suscepisse; quasi hebes non audiisset Evangelistam Joannem, voce magna diserte inclamantem: “Verbum caro factum est, et habitavit in nobis: et vidimus gloriam ejus, gloriam quasi Unigeniti a Patre, plenum gratiæ et veritatis.” Neque Apostolum: “Quod Christus Jesus venit in hunc mundum peccatores salvos facere, quorum primus ego sum.” Et iterum: “Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se æqualem Deo; sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo.” Sed ab omnibus istis divinis et salutaribus effatis, surdus factus, ut aspis obturans aures suas, relicto Deo et Sanctis omnino recessit.
[5] [et persecutore] Deinde in majora mala, cooperante dæmone cui bonum exosum est, sese projiciens, ut ferus leo rugire cœpit contra orthodoxos Christi servos, et filios Ecclesiæ, abripiens, o execrandum caput! ex Christi ecclesiis, sanctas et sacras et venerandas imagines; imaginem scilicet, formam corporis Domini nostri Jesu Christi referentem, et gloriosissimæ ac sanctæ Virginis et omnium Sanctorum. Cædibus quoque se cruentabat, sanguinem innocentem Christi clericorum et monachorum, ipsiusque vulgi assidue fundens; damnabat exilio, carcere et fame premebat, et omnigenas alias injurias in Christi servos excogitabat. O quantum miror, mi Christe, tuam tunc caritatem et patientiam! O ineffabilis longanimitatis tuæ abyssum inscrutabilem! Quomodo passus es, hominum amantissime et potentissime Domine, tuam sanctam imaginem ab impiis et infidelibus affici injuriis, sacrilegisque eorum pedibus conculcari. Vere inscrutabilis est, ut modo dicebam, longanimitas tua et immensa multitudo miserationum tuarum. Obserasti enim, mi Deus, his in terris opera et actiones, et statuisti illic diem examinis, in qua cuncta nuda sint et aperta, tibi justo judici et Deo, apud quem non est personarum acceptio. Quis enim tunc videns tot hominum sanguinem injuste stillantem, et vibices plagarum, quas pro te et imagine tua sustinuerunt, non glorificasset providentiam tuam et caritatem. Quot millia virorum trucidati sunt propter nomen tuum, usque ad finem pro veritate constanter decertantes!
[6] [Cpolim venit et coramtyranno] Horum autem unus celebratur etiam hodierno die, Andreas noster, qui Martyrum diademate cinctus et certaminis cruore splendescens, radiis gratiæ præfulgidus cunctis apparet. Quum enim Constantinus, imperator impiissimus et Christo infensus, hæc ageret quæ jam dixi, eorumque fama ubique increbuisset, et omnium auribus insonuisset, cœpit etiam beatus Andreas ille de imperatore cognoscere. Degebat autem beatus ille in loco Cretæ insulæ dicto Castro b, pieque Deum colebat; cumque esset Christi amore captus et non ferret contristationem Spiritus Sancti, illinc demigrat et mox martyrii philtro delectatus, Byzantium appellit c. Postquam vero animam magis timore Dei imbuisset et spem in ipsum firmasset, Imperatorem ignobilem et Christi osorem didicit esse extra urbem in palatio quod a præclaro Martyre Mamante d nuncupatur, et illuc cursim se contulit. Reperit autem sævum illum principem, quæstioni subjicientem orthodoxos Christi amicos, et gravia contra illos ac mortifera minitantem. Videns autem admirabilis vir Andreas, hos quidem boum nervis cæsos et divulsis carnibus immaniter morti traditos; illos vero igne combustos; alios, dum oculi effodiebantur, in patientia perseverantes; alios denique dolores manuum abscissionis et linguæ, generose sufferentes, cordis oculo in omnia intuentem Deum inturbata fide sublato; tales ad ipsum voces emisit: O Domine, sustine me igitur, o Domine, dirige me. Tuum opus hoc, o hominum amantissime, et tuæ misericordiæ gratia est, propositum meum ad finem deducere et invictum me inimicis exhibere. Conforta me, Dei Fili et Verbum, et da vires ut certamen pro veritate feliciter perficiam, et devictis draconis consiliis, a Te accipiam immarcescibilem coronam de omnipotenti dextera tua. Ne igitur sinas me, Magister mi, negare divinam, humanam quidem forma, sed omni veneratione dignam imaginem sacræ figuræ tuæ, quam propter me suscepisti et per quam salutem mihi comparasti; omnino scilicet mihi similis factus ut et ego similis fiam tibi, excepto dominatu. Quoniam te laudant omnes potestates cælorum et gloria tua manet in sæcula. Amen.
[7] [apparet, a quo cædi jubetur;] Cum hæc dixisset, pulchro sermoni etiam praxim adjecit et quidem nihil moratus. Accedens enim ad Imperatorem execrandum et Christianorum interfectorem, cum esset adhuc ille animo valde commotus (erat enim, ut dicebam, Sanctos quæstioni inclementer subjiciens), tales ad ipsum voces emisit: O Imperator, tu Christianus es! et conversus ad circumstantem multitudinem idem dixit. En animæ vere beatæ et animæ inculpatæ ac firmæ manifesta signa! Tyrannicus autem imperator, ut consueverat in talia elocutos facere, mortifero oculo quasi draco eum intuetur, et annuens capite adstantibus significavit ut eum corriperent et ad se adducerent. Qui cooperabantur cædibus et Imperatori assentiebantur, rei gravitatem et iram Principis ex vultu conjicientes, statim ut boves ex aliquo dumeto exsilientes, alii quidem eum crinibus capitis, collari e et fronte prehensum, immaniter trahebant; alii vero ex dorso tunicam dilacerantes, crudeliter eum pulsabant. Videbatur tunc Beatus ille tanquam lilium medias inter spinas suffocatum, donec ad Imperatorem pervenerunt.
[8] [iterum accersitus eum confundit] Tyrannus vero ira remota, sed vulnus intus scelerate recondens, cum manu ipsum advocasset, qui eum vexabant recedere et solum ex dolosa hypocrisi appropinquare jussit. Hic autem crucis signaculo munitus, animo virili et firma fide ad Imperatorem accessit. Sed Imperator: O homo, an sic, ait, docent Imperatorum leges resistere dominis terræ et impios illos vocare, et a Christi fidelibus separatos. Qui vero a fortitudine nomen habebat, fortis nomine et re, cum Christum haberet commilitonem, omni timore remoto: Imperator, inquit, nemo delinquit Imperatorem injustitiæ arguens. Non enim video agere vos quidquam ut Christianum decet. Sanguis enim civium qui hic injuste in terram defluit, vestram impietatem arenæ inscribit; enses vos accusant; adstantes cuncti sunt inhumani, sanguinarii et ad blandimenta parati; ante oculos vides eos qui patiuntur! Quare igitur jubes me, Imperator, Christianum te vocare? Quæ enim hic fiunt, cum sint a Christi fidelibus omnino aliena, vestram impietatem aperte demonstrant. Ita agebant, ut mihi videtur, impii olim græci, et idololatræ et ii qui Christianos accusabant et sanctos persequebantur. Arbitror ego, et ita semper audivi, Christianos plane in caritate et humanitate Christi imperii sceptra gestare. Causam mihi dicat Imperator crudelium adeo facinorum, ut noscam et ego, nec ab ignaris, de his quæ hic fiunt, sermo instituatur. Dixit vero Imperator: Nos quidem, o homo, Christiani sumus, probe omnia, ut existimo, peragentes quæ Christianorum sunt. Ut autem cunctis ostendamus nos vere hujus fidei esse, corporalia simulacra Deo exosa, sed simplicioribus hominibus accepta, quæ ecclesias et locos omnes invaserunt, decrevit potestas nostra ex omni loco auferre. Qui vero ea colerent et ut deos adorarent, statuimus, si nostris decretis cederent, bene haberent; sin autem, tanquam idololatras convenienti pœna plecteremus.
[9] [cultum SS. Imaginum rite adstruit.] Andreas vero Christo dilectus et suo nomine dignus, fortitudinem et fidem in Christum penitus in corde figens, omni timore remoto ita Imperatorem alloquitur: Existimo, Imperator, quæ dixisti, insipientiæ et imprudentiæ plena esse. Si vis ipsum stultiloquium tuum, quod ut canis rabidus eructasti, ex divinis scripturis subvertam. Amens vero Imperator, loquere quæ vis, ait, et ita Sanctus prosecutus est: Dicebas, Imperator, idola adorare nos, sed hæc sine demonstratione et ex corrupto corde tuo protulisti. Nos enim Sanctorum Patrum traditiones et salutaria documenta retinentes, ea ut imagines et similitudines Dei pro nobis hominis facti veneramur et adoramus. Quamobrem veneratio ad prototypon transit. Quod enim imago hic per imitationem est, illic Filius per naturam; neque incomprehensæ et invisibilis Divinitatis ejus simulacrum cudimus, cujus superna pulchritudo non figura quadam et formæ colore splendescit, sed eam unusquisque in ineffabili beatitudine pro posse contemplatur.
[10] [Tyrannus eum corripi] Cum hæc Imperator a Beato Andrea audiisset, ferocem animum non continens, actutum jussit eum a præsentibus tortoribus ad dira flagella extendi. Beatum igitur virum impietatis ministri extendunt, et funiculis manus crudeliter colligantes, illas undequaque distrahebant. Cumque clamaret Imperator: Obsequere nostris decretis et fuge cruciatus qui te manent; imo ex pectore gemens generosus vir, et cordis oculum in intuentem cuncta Dominum dirigens, omnibus audientibus dixit: Non mihi contingat, Deus, Creator et Conditor meus, unquam negare tuam sanctam, venerandam et puram imaginem; qua suscepta ex incontaminata Dei Genitrice, mihi omnino similis factus es et per eam salutem meam operatus. Deinde inclinato nonnihil venerando capite et in trucem Imperatorem elevatis oculis: Imperator, reliquisti, inquit, luctam contra Barbaros f et politici ordinis administrationem, et licet Christianum te dicas, tuam vim bellicam et superbum animum in ipsos Christianos insipienter demonstrare decrevisti. Itane vis contra Christum et veritatem insurgens, regiminis sceptra in pace gestare? Deum non times futurum judicem actionum tuarum? Ne tamen tibi videar parum decore et illicite flagellorum experimentum fugere, scias, quod in omni veritate assevero, paratum me esse ad mortem pro Christo subeundam; quod igitur intendis facere de me, celeriter perage: interfice, igne concrema, castiga, mulcta exsilio, ærumnis confice, doma carcere et vexatione, nec unquam animum meum in veritate firmatum flectere possis! Tunc injustus ille Princeps omnique dolo plenus, hæc invicti Martyris Andreæ verba non ferens, terribiles oculos, draconis in morem, movit et tortores minaci voce compellans: Quantus ille contemptus, inquit, qui hic in me a subditis meis manifestatur, siquidem ut subditi pessimi et in Dominum ingrati, statis illic longanimes et misericordia etiam hunc virum complectentes, præsertim cum videatis illum accusantem dominum vestrum et cavillis eum petentem.
[11] [et flagellari] His auditis, viri sanguinolenti, qui ei in malis cooperabantur, ut aquæ vehementes a summo monte cum impetu delapsæ a nemine contineri posse videntur, ita amentium multitudo ut immites leones, in Sanctum irruentes, alii educto gladio membratim eum concidere conabantur, alii ingentium lapidum collecta copia eum trucidare ardebant, nonnulli denique cum nihil ad cædem ipsis præ manibus esset, colligatis vestibus et brachiis denudatis, dentibus frementes Sanctum corripere festinarunt. Tum injustus Imperator animum suum subdole demulcens, populum ab impetu in cædem manu propria avertit, et ut vidit Sanctum paratum ad flagella et denudatum, a duobus robustis viris, uno quidem a tergo, alio a fronte inhumane eum castigari jussit. Incipiunt igitur carnifices corpus Sancti Martyris indigne cædere, et in tantum impii viri eum mutilarunt, donec carnes ejus cum sanguine, ut squamæ humi decidebant et terram sanguinis purpura tingebant.
[12] [ac lapidari] Princeps vero, iniquitate, injustitia et impietate plenissimus, cum videret excellentem fortitudinem et patientiam illustris Martyris Andreæ, mentemque virilem, et propugnaculum animæ quod nec declinari nec averti posset, verberum finem facere et ad se duci Martyrem jussit. Sanctus vero ægre ad se reversus, (erat enim quasi mortuus et immobilis præ immanibus tormentis) ægre lentisque passibus ad violentum Imperatorem deductus est. O fidem ferventem, o desiderium Christo acceptum, o mentem virilem, o ineffabilem patientiam, humanarum virium mensuram supergressam! Vere victus non est magnus athleta, cum verberibus crudeliter cæderetur; non prodidit generosam animam, non timuit ferocem iniquorum in se impetum, et cruentam insurrectionem. Sed ut altivolans aquila mente totus in sublime elatus, cum dilecto Christo conversabatur, ab ipso patientiam efflagitans et victoriam. Quamobrem ut infantium jacula iniquorum hominum verbera considerabat. Deinde cum prope Imperatorem constitisset, eum ita alloquitur: Sumpsistine experimentum, Imperator, fidei meæ imperturbatæ et vividæ? Vidistine, et si cuncta mortifera tuæ crudelitatis instrumenta in meum corpus conferres et eousque me probares, te tamen invictum animum meum non flexurum? His auditis ex ore invicti Martyris Andreæ, Princeps ille vilis et dolo malitiaque plenus, adstantes jussit lapides sumere et ejus maxillas confringere. Sanctus vero lapidibus obrutus et omni ex parte corpusculi dira et intolerabili emissione lapidum accepta, genibus terræ innixus, pro lapidantibus orabat, imitatus protomatyrem Stephanum, et etiam ejus Magistrum et Creatorem omnium Dominum.
[13] [demum in carcerem abduci jubet.] Et ita Sanctus Martyr Andreas dirum illud et intolerabile tormentum ab improbis hominibus perpessus et mente ne minimum quidem a pura et vera fide dimota, Imperatoris jussu abductus est et in securo fœdoque carcere conclusus. Noctem autem totam Deum laudabat dicens: “In via testimoniorum tuorum delectatus sum, sicut in omnibus divitiis. In mandatis tuis exercebor, et considerabo mirabilia de lege tua: loquens enim in testimoniis tuis in conspectu regum non confundar, Domine.”
[14] [Iterum cæditur et per vias publicas] Quum autem roseis digitis clara lux matutina apparuisset, sedens iniquus et omni dolo plenus Imperator ante palatium, quod ultra civitatem est, ut indomita fera animo commovebatur, et statim Sanctum ante suum tribunal adesse jussit. Cædis autem cooperatores et solertes facinorum ministri, statim Sanctum e custodia ejectum ante tribunal Imperatoris sistunt. Videns vero eum improbus Imperator blandimentis suis minime subactum, nec perniciosis suis sermonibus cedentem, adstantes jussit, postquam vestes ejus abstulissent, nervis bovinis eum iterum inhumane cædere. Postquam igitur vidit injustus Princeps unam plagam totum ejus corpus factum et eum pæne semimortuum esse, spectante multitudine infinita, eum, capite impingente in terram, raptari jussit. Deinde, cum ad Imperatorem accessisset, Constantinopolim hic eum abduci jussit ac quodammodo terræ affixum in plateis omnibus ac viis publicis immaniter funibus ligatum pertrahi. Et ita per loca petrosa et aspera, per vicos et plateas crudeliter raptatus et terram sanguine irrigans ad locum, qui Bovis g dicitur, pervenit.
[15] [raptatus, exanimatus est die XX Octobris.] Unus eorum qui illic erant, artem piscandi professus, capturam venalem exposuerat sperans inde necessariam corporis alimoniam se comparaturum. Hic igitur ut vidit Sanctum ab improbis illis hominibus qui eum comitabantur pertractum, causam scire conatus est. Et quum miser ille causam tormenti didicisset, Dei timorem mente non capiens, nec recogitans justi viri injustum tormentum, sed totum diabolum anima sua complexus, ut vidit Sanctum non procul a se raptatum, cursim arrepta hasta macelli, qua communiter utuntur huic arti dediti, Sancti dextero pedi innixus, eum magna vi abscidit. Tunc vero beatam et sanctam animam Martyr Andreas Domino Christo tradidit, mensis Octobris die vicesima; et transiit ad cælestia tabernacula, ubi omnium lætantium habitatio est.
[16] [In fædum locum abjectus,] O pravum et crudelem animum! O audaciam sancticidam Deum irritantem et diabolo placentem! O manum improbam et impetum dæmoniacum, quo justi sanguis injuste in terram fusus est! Sed o incomprehensam quoque longanimitatem Dei et Domini mei? Qui igitur Sanctum raptabant improbi viri, cum eum inanimem raptari vidissent abscissumque esse pedem, ut morticinum quid et ab omnibus despectum, in loco quodam sordidissimo h, homines corpore et anima sordidi projecerunt; et sic sancticidæ et scelerato viro satis superque ostenderunt, eum a se et ab Imperatore honorem meritum esse, quippe qui rem sibi gratam perpetrasset. Nocte vero obducta, orthodoxi quidam viri piissimi, propter Deum et Sanctum facti audaces, clam venerandum corpus sancti Martyris Andreæ abstulerunt, et illud sancto sepulchro tradiderunt in loco qui dicitur Crisis i
[17] [in Crisim transfertur.] Hæc sunt Sancti Andreæ novi Martyris contra diabolum præclara gesta. Hæc sunt Sancti illius pro Christi veneranda imagine vera prodigia, et usque ad sanguinem triumphi. Et hæc est laus quam tibi tribuimus, o caput divinum et sacrum. Si enim ad dignum encomium non attigi, tamen amor meus in te harum laudum justo pretio non destituitur. Habita igitur propositi mei ratione, da culparum remissionem invenire in tremenda et horrenda examinis die, ut dignus reperiar ad dexteram esse inter oves Magistri mei Christi, cum omnibus Sanctis qui a sæculo sunt. Da et beatam illam vocem audire: Venite benedicti Patris possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi, cum iis qui colunt tuam sacram memoriam et loculum reliquiarum tuarum venerantur. Habes enim, habes apud Dominum verum Deum nostrum fandi copiam, qui pro ipso sanguinem fudisti. Quem decet omnis honor et adoratio, cum Patre qui principium non habet, Sanctoque et vivifico Spiritu, nunc et semper et in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Qui Copronymus a plerisque, is ab aliis Caballinus dicitur; utriusque cognominis origo passim a biographis traditur.
b Vide Commentarium num. 27.
c V. ibid. num. 30.
d V. ibid. num. cit.
e Vox illa in Glossariis deest, sed passim occurrit ταινία: vittæ, fascia, tænia etc.
f Vide Comment. in hunc locum num. 10.
g De foro Bovis vide Comm. num. 33.
h De hoc loco sordidissimo agitur ibid. num. cit.
i De Crisi agitur num. 35. Quæ sequuntur in græco, τῷ ἁγιοκτόνῳ κ. τ. λ. obscura sunt et forte mendosa.
* φόβον in margine.
* in margine γρ. συμπορευομένων
ΜΑΡΤΓΠΙΟΝ
ΤΟΥ
ΑΓΙΟΥ
ΟΣΙΟΜΑΡΤΥΡΟΣ
ἈΝΔΡΕΟΥ
ΤΟΥ
ΕΝ
ΤΗ
ΚΡΙΣΕΙ.
MARTYRIUM SANCTI MONACHI ET MARTYRIS ANDREÆ QUI EST IN CRISI.
AUCTORE METAPHRASTE, CUM VERSIONE QUÆ EST APUD SURIUM.
Ex Cod. Coisl. CXLV, fol. 121 verso Biblothecæ regiæ Parisinæ cum collatione aliorum quinque integrorum codicum. A=Cod. Coisl. CXL. B=Cod. Reg. 1484. C=Cod. Reg. 1495. D=Cod. Reg. 1501 A. E=Cod Reg. 1503. F=Cod. Reg. 1543.
Andreas Cretensis, Monachus et Martyr Constantinopoli (S.)
AUCTORE METAPHRASTE. EX MSS. GR.
Caput unicum. S. Andreæ pia in Creta vita; venit Constantinopolim ad impugnandum Constantinum Copronymum, et immania tormenta passus, exspirat. Sepulcrum miraculis claret. In Crisi deponitur.
Πολλὴ κατὰ τῶν τοῦ Χριστοῦ μαρτὑρων τοῦ διαβόλου ἡ κακουργία, καὶ μάλιστα ὅταν ἀπταίστως ὁρᾷ, καὶ ἀκλινῶς ὁδεύουσαν τὴν εὐσέβειαν· πολλὴ καὶ ποικίλη καὶ μεγάλης δεομένη ψυχῆς, καὶ ἀσφαλῶς τῇ πρὸς Χριστὸν * ἀγάπῃ καθωπλισμένης, ὥστε μὴ πλεονεκτηθῆναι ὑπ᾽ αὐτοῦ, μηδὲ ταῖς χερσὶν ἐκείνου ταῖς μιαραῖς ἐμπεσεῖν, πολεμίων ἁπάντων ἀναιδέστερον ἐπιπηδῶντος· καὶ τὰ μὲν, δι᾽ ἑαυτοῦ· τὰ δὲ, καὶ διὰ τῶν προσκειμένων αὐτῷ πολυτρόπως τοῖς Χριστοῦ δούλοις ἐπηρεάζοντος· τοὺς μὲν γὰρ, κατὰ κρημνῶν ὦσε· τοὺς δὲ, ὀδοῦσι θηρῶν περιέβαλε· κάμινον ἀνῆψεν ἑτέροις· ἄλλοις βάραθρον ἤνοιξε· τούτοις τροχὸν ἐτεχνάσατο· ξίφος ἐκείνοις ὑπέθηξε· καὶ ἄλλοις, ἄλλας πληγὰς ἡτοίμασε καὶ θανάτους.
[2] Ἀλλὰ διὰ πάντων κατεγελάσθη· * μικρὰ τῶν μαρτύρων πάντα ταῦτα λογισαμένων, καὶ ἄλλας καινοτέρας βασάνους ἐπιζητούντων· ὥστε τὸν πολὺν ὅν εἶχον πρὸς Χριστὸν πόθον δι᾽ αὐτῶν ἐπιδείξασθαι. Εἰ γὰρ καὶ πολλοὺς τῶν τοῦ Χριστοῦ δούλων ὁ ἐχθρὸς ἀνεῖλε, καὶ φύσεως ἐκράτησε τῆς αὐτῶν, ἀλλ᾽ οὐχὶ * προαιρέσεως καὶ γνώμης τῆς πάντα νικώσης· καὶ διὰ τοῦτο μᾶλλον ἥττηται, καὶ τὴν ὀφρὺν καταβέβληται· ὅτι καὶ σαρκὸς καὶ φύσεως τῆς ἀνθρωπίνης καμνούσης, ὁ νοῦς ἐκείνων, ἄτρεπτος ἦν καὶ ἀήττητος. Μαρτυρεῖ τοῖς λεγομένοις, καὶ τὰ τοῦ γενναίου καὶ μακαρίου μάρτυρος Ἀνδρέου παλαίσματα· οὗτος γὰρ, τοιαῦτα καὶ πολλῷ βαρύτερα τούτων καθυποστὰς, οὐ μόνον τοῦ κοινοῦ πάντων ἐχθροῦ μετὰ πολλῆς ἐκράτησε τῆς περιουσίας, ἀλλὰ καὶ μεγίστη τοῖς μετ᾽ αὐτὸν ἀθληταῖς πρὸς τὸ θαῤῥεῖν ὑπόθεσις γέγονεν· ὃν οὐ τῶν ὑπερφυῶν παλαισμάτων θαυμάζειν χρὴ μόνον ἀλλὰ καὶ τῶν κατορθωμάτων εἰς ζῆλον ἔρχεσθαι· οὐδ᾽ ἀκροατὰς τῶν περὶ αὐτοῦ λόγων, ἀλλὰ καὶ μιμητὰς τῆς ἀρετῆς γίνεσθαι.
[3] Ἤνεγκε μὲν γὰρ αὐτὸν ἡ * εὐγνωμοτάτη ποτὲ * τῶν πόλεων Κρήτη· ὁ δὲ, τὴν πατρικὴν ἐκ παίδων ζηλώσας εὐσέβειαν, ἐν αὐτῇ καὶ τοὺς μακαρίους ἐπεδείξατο πόνους· οὐ γὰρ δόξαν ἐπῄνεσεν· οὐ πλοῦτον ἐθαύμασεν· οὐ τὸν ὑγρὸν καὶ ἀνειμένον * ἐζήλωσε βίον, ἀλλὰ * τὸν σκληρόν τε καὶ εὔτονον * καὶ τραχὺν, καὶ διὰ παντὸς ἐναγώνιον. Ἀρετῆς τοίνυν οὕτω θερμότατα ἐρασθεὶς, καὶ δούλης * ἡδονῆς ἐλεύθερος μείνας, λαμπρῶν κατὰ τῶν νοουμένων ἐχθρῶν ἀπέλαυσε τῶν τροπαίων· καὶ πᾶσιν ὁδὸς ἀρίστη τῆς σωτηρίας ἐγένετο· πολλούς τε ὑπεριδεῖν ἔπεισε τῆς παρούσης ζωῆς, καὶ πρὸς οὐρανὸν τρέχειν * · ἔνθα καὶ τὸ πολίτευμα ἡμῶν παρὰ τῶν εὖ φρονούντων *, καὶ λέγεται καὶ πιστεύεται. Ὁ μὲν οὖν οὕτως εἶχε βίον * καὶ δογμάτων ἀποστολικῶν καὶ πατρικῶν ἀκριβῶς εἴχετο. Καὶ ἡ σύμπασα δὲ οἰκουμένη καθαρᾶς * καὶ αὐτὴ τῆς εὐσεβείας ἐτρύφα· καὶ οὐδὲν ὅλως τῶν τοῦ Χριστοῦ * ζηζανίων * ἐν αὐτῇ παρεφύετο. Χρόνον δὲ ἤδη συχνὸν ὁ πονηρὸς * ἀνθοῦντα ταῦτα ὁρῶν, καὶ καθαρᾶς γαλήνης τὴν ἐκκλησίαν * ἐμπιπλαμένην· ὥσπερ αὐτὸς τὰ μεγάλα ἠδικημένος, οὐδαμῶς ἤνηγκεν, ἀλλὰ πάνυ δολίως ἐπιθέσθαι τῇ εὐσεβείᾳ σπουδὴν ἔθετο. Εἰδὼς γὰρ ὅτι χαλεπὸν αὐτῷ καὶ δυσεπιχείρητον πεῖσαι χριστιανοὺς ἀρνηθῆναι * τὴν θείαν τοῦ Χριστοῦ σάρκωσιν, πολλοῖς ἤδη χρόνοις ἐμπεδοθεῖσαν * αὐτοῖς· καὶ ὅ φησιν ὁ θεῖος Δαβὶδ ἐκτείνασαν μὲν τὰ κλήματα * ἕως θαλάσσης, καὶ ἕως ποταμῶν τὰς παραφυάδας· ὄρη δὲ, τῇ σκιᾷ καλύπτουσαν, καὶ ταῖς ἀναδενδράσι τὰς τοῦ Θεοῦ κέδρους· τοῦτο ἐκεῖνος εἰδὼς, ἅτε σῦς ἐκ δρυμοῦ καὶ μονιὸς ἄγριος, λυμῄνασθαι ταύτην ἐπιχειρεῖ, τρόπον ἕτερον, μικροῦ πρὸς τὴν ὁμοίαν φέροντα ἔλάβην, καὶ διὰ τῆς ἀρνήσεως τῶν σεπτῶν εἰκόνων, ἄρνησιν μηχανᾶται καὶ τῆς οἰκονομίας· εἴγε δεῖ * τὰ τῆς εἰκόνος ἐπὶ τὸ πρωτότυπον * διαβαίνειν *.
[4] Καὶ τὸν τότε ἄρχειν λαχόντα δεινῶς ὑποδὺς, Κωνσταντῖνον φημὶ τὸν πονηρὸν καὶ δυσώνυμον, καὶ ἀπεναντίας τῷ ὁμωνύμῳ καὶ πρώτῳ φυτευτῇ τῆς εὐσεβείας περὶ ταύτην διατεθέντα, πείθει μὴ θεμιτὸν εἶναι χριστιανοὺς καὶ αὐτὸν οἴεσθαι· καὶ τοὺς * ὑπὸ χεῖρα νομοθετεῖν, τὰς ἱερὰς ὄντως εἰκόνας τιμᾶν, ἑλληνικῆς τοῦτο θρησκείας καὶ νομίζοντας εἶναι, καὶ ὀνομάζοντας, κακῶς ἐκεῖνος εἰδὼς, καὶ λίαν ἐπισφαλῶς τε καὶ ἀνοήτως. Καὶ τοῦτο ὅπερ ὑπὸ τῶν παλαιῶν λέγεται, μιγνύων τὰ ἄμικτα. Ὧν μὲν γὰρ τὸ πρωτότυπον ἀσεβὲς, τούτων καὶ ὁ τύπος τοῖς εὐσεβεῖν βουλομένοις ἐπίσης βέβηλος· ὧν δὲ ἐκεῖνο προσκυνητὸν καὶ σεβάσμιον, τούτων ἄρα καὶ ἡ εἰκὼν ἀκολούθως τιμῆς πάσης * ἠξιωμένη.
[5] Οὕτω τοίνυν αὐτὸς ὐπὸ τοῦ πονηροῦ πνεύματος διδαχθεὶς, διὰ πάσης χωρεῖν ἐκέλευε τῆς ὑπ᾽ οὐρανὸν, καὶ εἰς ἔσχατα γῆς τὸ ἔκφυλον τοῦτο νομοθέτημα διαβαίνειν, πᾶν εἶδος κολάσεως κατὰ παντὸς γένους καὶ ἡλικίας πάσης ἀποτόμως διαπειλῶν, ἐάν * τις μὴ τῷ καλῷ * δόγματι πειθόμενος * ᾖ, καὶ μάλα προθύμως * ἐκεῖνο ὑποδεχόμενος, ἀλλὰ τῶν θείων τινὰ χαρακτήρων καὶ μέχρι λόγου ψιλοῦ τιμᾷν * φαίνοιτο· βαρεῖς γὰρ καὶ ἄτοποι κολασταὶ, καὶ μηδεμίαν συγγνώμην ἔχοντες οἱ τὸ ἄρχειν λαχόντες, ὅταν τοῖς παρ᾽ αὐτῶν διατεταγμένοις ἀπειθοῦντά τινα λάβωσι, καὶ μάλιστα τοῦ κελεύσματος εἰς πολλῶν ὠφέλειαν εἶναι δοκοῦντος· ὀργίζονται οὗτοι, οὐ τοῦ κοινῇ λυσιτελοῦντος αὐτοὶ φροντίζοντες, ἀλλ᾽ ἰδὶαν ἐκδικοῦντες ἀλαζονείαν. Διὰ ταύτας γοῦν τὰς ἀποτόμους καὶ χαλεπὰς ἀπειλὰς, ἐρήμους ἦν τότε τὰς πόλεις ὁρᾶν· πόλεις δὲ, τὰς ἐρήμους, τῷ πλήθει τῶν εἰς * αὐτὰς φοιτώντων γινομένας. Ἐστενοχωροῦντο εἰρκταί· ἐπληροῦντο τὰ δεσμωτήρια, οὐ ληστῶν οὔ μοι *, οὐ λωποδυτῶν *, ἄλλως καὶ κακούργων· ἀλλὰ θεοφιλῶν ἀνδρῶν καὶ φοβουμένων τὸν Κύριον· ὧν αἱ πάννυχοι στάσεις, καὶ οἱ κατὰ Θεὸν ἱδρῶτες καὶ τὰ * νυκτερινὰ δάκρυα, καὶ οὓς Ἱερουσαλὴμ ἡ έλευθέρα πόλις ἐκάλει, φιλοτίμως παρ᾽ αὐτῇ καταλύσοντας.
[6] Μεγάλου * τοίνυν οὕτω τοῦ πολέμου καὶ δεινοῦ κινηθέντος· καὶ τῶν * πολλῶν εὐθὺς εἰς τὸν καιρὸν βλεψάντων, καὶ δουλικὸν ὅλως καὶ ἀγεννὲς * φθεγγομένων, ὁ μακάριος οὗτος Ἀνδρέας τὸν καινὸν τοῦτον τῆς αἰχμαλωσίας τρόπον οὐκ ἐνεγκὼν, οὐδὲ τῆς ἄνω πατρίδος τὰς εὐσεβεῖς * ψυχὰς ἀθλίως στερουμένας ὑπεριδὼν, ἀλλὰ καιρὸν ἐπιτήδειον εἶναι νομίσας, ὃν ὑπὲρ εὐσεβείας ἐκ πολλοῦ ὤδινε ζῆλον, ἀνδρειότατα νῦν ἐπιδείξασθαι· γῆν πατρῴαν καὶ τὸ θρεψάμενον ἔδαφος ἐκλιπὼν, εἰς τὸ Βυζάντιον εὐθὺς ἥκει, ὥσπέρ τις γενναῖος ἀγωνιστὴς ἱκανῶς ἐκπονηθεὶς τὰ γυμνάσια, καὶ ἄρτι πρὸ τὸ στάδιον καταβάς· καὶ μήτε ἀρχόντων φόβος *, μήτε ἂλλο τῶν χαλεπῶν ὑπολογισάμενος, παρελθὼν εἰς μέσους, τὴν αὐτοῦ τε πονηρὰν βασιλέως * αἵρεσιν, καὶ τῶν ὑπὸ χεῖρα διήλεγχε μετὰ παῤῥησίας, καὶ τὴν ὀφειλομένην τοῖς θείοις χαρακτῆρσι τιμὴν ἐδίδασκε καὶ ἐνομοθέτει· Οὕτω, λέγων, ὀφείλει τιμᾶσθαι θεὸς, οὕτω προσκυνεῖσθαι τὰ εἰκονίσματα· ἔνθεν τοῖ καὶ τὰ ἐνταῦθα καταλαβεῖν ἔφασκεν, ἐφ᾽ ᾧ τὴν ἐκ τοῦ διαβόλου κακουργηθεῖσαν πανουργίαν ἀνέλῃ· καὶ τοὺς μὲν τὴν οἰκείαν προδόντας σωτηρίαν, γνωσιμαχῆσαί τε παρασκευάσει καὶ παραθαῤῥύνει * ἀναμαχέσασθαι, τοὺς ἐστῶτας δὲ, * παραινέσεσι καὶ συμβουλαῖς ἀσφαλίσεται.
[7] Ταῦτα ἐπειδὴ οὗτος * ἐκήρυττε δημοσίᾳ, καὶ οὐδὲ βραχὺ τῆς παῤῥησίας ὁ γενναῖος ὑφίετο, δῆλα καὶ τῷ βασιλεῖ γίνεται. Καὶ δὴ πρὸ τῆς πόλεως ἐν ταῖς * τοῦ μάρτυρος Μάμαντος λεγομένοις βασιλείοις, μετὰ τῆς συνήθους ὀφρύος αὐτοῦ προκαθίσαντος· καὶ πολὺν μὲν, τὸν ἀπὸ τῆς σκηνῆς ὄγκον· πολλὴν δὲ, τῆς * ἀπὸ τῆς κόλακος ἐκείνης δορυφορίας περιβεβλημένου δόξαν, καὶ οὐδὲ * βλέπειν ἁπλῶς πρὸς τοὺς παρόντας ἀνεχομένου * · κατὰ μέν τοι τῶν ὀρθοδόξων καὶ λίαν ἀπηνὲς ὁρῶντος, καὶ θηρὸς ἀγρίου κατ᾽ οὐδὲν ἡμερώτερον ἐπ᾽ αὐτοὺς φερομένου· καὶ τοὺς μὲν, βουνεύροις ὠμότατα διαξέοντος *, τοὺς δὲ καὶ πυρὶ καὶ τῇ ἄλλῃ κολάσει παραδιδόντος· πολλῶν δὲ καὶ ὀφθαλμοὺς αὐτοὺς καὶ γλῶτταν ἐκκόπτοντος· ἵνα οἱ * μὲν μηδὲ τὴν τῶν ἄλλων ἀθλητῶν ἴσως * γενναιότητι * βλέπωσι· μηδὲ μεγάλην ὑπομονῆς ἐντεῦθεν παράκλησιν δέχονται * · οἱ δὲ, μὴ ἔχωσι τοὺς ἄλλως διεγείρειν πρὸς τὸν ἀγῶνα, τὴν γλῶτταν ἀφῃρημένοι· μηδὲ οἱονεὶ χεῖρα τούτοις διὰ συμβουλῆς ὀρέγειν καὶ παραινέσεως· ἑτέρους δὲ καὶ χειρῶν ὁμοῦ καὶ ποδῶν ἀποστεροῦντος, διὰ θυμοῦ περιουσίαν καὶ ἀγριότητα· ὁ μακάριος οὗτος Ἀνδρέας παθὼν τὴν ψυχὴν, καὶ γενναῖόν τι καὶ ἀνδρῶδες ὑπὲρ τοῦ δεσπότου πνεύσας, εὐχήν τε αὐτῷ ἐκ μέσης εὐξάμενος τῆς καρδίας, καὶ, ὧ Κύριε σῶσον δὴ, ὧ Κύριε εὐόδωσον δὴ, ἐπειπὼν· εἰς μέσους ἐαυτὸν ἐπιῤῥίπτει τοὺς κινδύνους, καὶ τὸ τῶν περιεστώτων πλῆθος διατεμὼν, καὶ λαθὼν τοὺς σοβοῦντας, καὶ ὑπ᾽ ὄψιν τῷ βασιλεῖ γενόμενος, ἵνα τί, φησὶν, ὦ βασιλεῦ, εἰ χριστιανὸς εἶ, τοιαῦτα κατὰ τῆς εἰκόνος Χριστοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ δούλων τεχνάζῃ κακά; Ὁ δὲ τὴν παῤῥησίαν ταύτην οὐκ ἐνεγκὼν, ἀλλ᾽ ὕβριν εἶναι σαφῆ τὸ πρᾶγμα λογισάμενος, ἐγκόπτει τε αὐτίκα λέγοντι τῷ γενναίῳ, καὶ συλλαβεῖν αὐτὸν τοῖς παρεστῶσι διακελεύεται. Οὗτοι δὲ ἄρα φονώσαις χερσὶ καὶ βαρείαις εὐθὺς ἐφορμήσαντες, καὶ ὁ μὲν * αὐτοῦ τῆς κεφαλῆς, ὁ δὲ * τῶν χειρῶν λαβόμενοι· ἄλλοι τῆς ἐπωμίδος· τοῦ χιτωνίσκου τε ἕτεροι μάλα ὑβριστικῶς. Καὶ ὅπως ἂν * μάλιστα χαρίσωνται τῷ κελεύσαντι, πρὸς γῆν τε καταβάλλουσι * τὴν διάνοιαν ὑψηλὸν καὶ οὐ πρότερον μεθίεσαν ἕλκοντες, ἕως αὐτὸς ὁ βασιλεὺς μετὰ τὸ ἀμύνασθαι ἀποχρώντως τὴν παῤῥησίαν τοῦ ἀθλητοῦ, καὶ φιλάνθρωπος δῆθεν ὀφθῆναι βουλόμενος, ἀνεθῆναι τοῦτον έκέλευσεν.
[8] Ἐγγύτατα δὲ ἀγαγὼν καὶ παραστησάμενος, ἵνα φοβήσας πρότερον ἀγριότητι, ἔπειτα τῇ πραότητι κλέψῃ· πόθεν σοι, φησὶν, ἡ τοσαύτη θρασύτης καὶ ἀμαθία ὡς καὶ βασιλικοῖς προστάγμασιν ἀντιλέγειν, καὶ ὑπ᾽ ὄψιν οὐ κατὰ καιρὸν οὕτως, οὐδὲ μετὰ λόγου παῤῥησιάζεσθαι· ἀλλ᾽ ὡς ἔοικε, τρόπον τινὰ γνώριμος ἡμῖν γενέσθαι βουλόμενος, ἐπὶ τὴν τοιαύτην ἦλθες ὁδὸν. Ἔχει οὖν σοι πέρας τὸ βούλημα, καὶ εἰς καλὸν ὁ σκοπὸς τελευτήσει. Μόνον τῇ ἡμετέρᾳ συμφρονῶν * ἔσο γνώμῃ, καὶ τὸ πάνυ * ὀρθῶς ἔχον τοῦτο σέβας ὁμολογῶν, καὶ τότε πάντα σοι τὰ κατὰ γνώμην ἕξει καλῶς. Πρὸς ταῦτα ὁ θαυμαστὸς Ἀνδρέας, οὐ θρασύτητι κινηθεὶς, οὐδὲ ἀμαθίᾳ *, βασιλεῦ, ἔφη, οὐδὲ ὅπως σοὶ καὶ τῶ σῷ κράτει γνωσθείην εἰς τοῦτο ἦλθον ἐγώ· τί γὰρ ἐμοὶ καὶ τοῖς σοῖς; ἐπίσης δὲ πάντως ἐστὶ καὶ τοῖς τοῦ κόσμου εἰπεῖν· ᾧ παλαι μὲν ὡς ὄναρ τὰ τοῦ κόσμου κατεφρονήθη, φίλον δὲ μόνον ἡσυχία, καὶ τῷ * κατ᾽ ἰδίαν τῷ ποθουμένῳ συγγίνεσθαι, ἀλλ᾽ ἐπεὶ περὶ τὴν ὀρθόδοξον * πίστιν νεώτερά σε φρονεῖν ἀνέμαθον, καὶ τῆς περὶ τὰς θείας εἰκόνας τιμῆς ἀποστεροῦντα χριστιανούς· καὶ ταύτῃ θορυβοῦντα μὲν τὸ ὑπήκοον, ἐπιταράττοντα δὲ καὶ τὴν ἐκκλησίαν, οὐχ οἷός τε ἐγενόμην τὴν ἀδικίαν ταύτην ὑπενεγκεῖν, ἀλλὰ καὶ πατρίδα καὶ οἰκείους ἀπολιπὼν, καὶ τοσαύτην θάλασσαν διαπλεύσας ἥκω πολλῷ ζήλῳ φλεγόμενος τὴν καρδίαν, ἢ τὴς ἀπάτης ταύτης ἀπαλλάξων ὑμᾶς, ἢ τὴν ἐμαυτοῦ ψυχὴν ὑπὲρ τοῦ ἐμοῦ θήσων Χριστοῦ· ὃς τὴν οἰκείαν καὶ τοι δεσπότης ὢν ὑπὲρ ἐμοῦ καὶ τῆς εἰκόνος ἔθετο τῆς ἰδίας· καὶ ὁ βασιλεύς· ἦπου μεγάλα φανταζόμενος σὺ καὶ φρονῶν ἐλήλυθας, βασιλέα τε αὐτὸν καὶ τοὺς ἐν τέλει πάντας, καὶ ὅση τῆς ἀρχιερατικῆς εὐταξίας * ἐπίσημος πολιὰ, πρὸς τὰ σὰ * δοκοῦντα μεταβαλεῖν; ἀλλ᾽ ἵνα τὰ πολλὰ χαίρειν ἀφῶμεν, ἐμοῦ τὰ δέοντα συμβουλεύοντος ἄκουσον· καὶ τῆς βαθείας ταύτης ἀνανήψας ἀχλύος, πείσθητί τε οἷς τὸ ἡμέτερον νομοθετεῖ κράτος, καὶ τῇ κοινῇ γνώμῃ καὶ αὐτὸς στέρξον ἀκολουθῆναι· εἰδ᾽ οὖν ἀλλ᾽ ἡ πεῖρα διδάξει σε πάντως, ὅσον κακὸν ἀβουλία καὶ οἴησις, καὶ τὸ τῇ ἰδίᾳ στοιχοῦντα γνώμῃ καὶ πρὸς βασιλεῖς ἀπαυθαδιάζεσθαι *.
[9] Ἤκουσεν ὁ μάρτυς, καὶ πρὸς οὐρανοὺς ἀπιδὼν, οὐκ ἀρνοῦμαι * σε σῶτερ, εἶπε *, Χριστὲ, οὐ ψεύσομαί σε τὴν μακαρίαν ὁμολογίαν· οὐ τὴν εἰκόνα τὴν σὴν ἀτιμάσω· οὐ περιΐδω τὸ γε οὖν ἐπ᾽ ἐμοὶ κακῶς πάσχουσαν· ξαινέσθω μου τὸ σῶμα βασιλεῦ· ἡ γλῶττα * τεμνέσθω· οἱ πόδες, οἷς οὐ καλῶς ἤλθομεν, ἐκκοπτέσθωσαν, ὡς πάντα γε μᾶλλον ἐγὼ παθεῖν ἕτοιμος, ἢ τὸν ἐμὸν μέχρι καὶ σκιᾶς ἀθετῆσαι Χριστὸν, ὃν ἀντὶ πάντων ἔχω· καὶ ᾧ πάλαι ἀκολουθεῖν μόνῳ προῄρημαι. Πρὸς ταῦτα τὸν τύραννον· Τὶς ἡ τοσαύτη, φάναι, ἄνοια * καὶ παχύτης, φθαρτῇ καὶ παχείᾳ ὕλῃ ἀφθάρτου Θεοῦ καὶ ἀΰλου περιάπτειν δόξαν; Οὐδὲ ὑπὸ τοῦ νομοθέτου γοῦν ἀπαγορευόμενον ἤκουσας Μωϋσέως * · οὐ ποιήσεις πᾶν ὁμοίωμα λέγοντος· πόθεν οὖν τὸ ἀλόγιστον τοῦτο πάθος τῇ διανοίᾳ ὑμῶν ἐγκατασκῆψαν, παρεσκεύασεν οὕτως οὐκ ἀμαθῶς μόνον ἀντιπίπτειν, ἀλλὰ καὶ κινδύνοις ἑαυτοὺς ἐπιδιδόναι; ἀλλὰ γὰρ σύνες ὡς οὐχ ὑπὲρ ἀληθείας οὐδ᾽ ὑπὲρ Χριστοῦ, ἀλλ᾽ ὑπὲρ αὐτῆς μόνης τῆς ἀλόγου τόλμης τὰ ἔσχατα ὑποστήσει *. Ἐνταῦθα μὴ ἀνασχόμενος ὁ γενναῖος τῆς βλασφήμου γλώττης τὸ λοίδορον, ἀλλ᾽ ὡσπερεὶ προδοσἰαν τοῦ καλοῦ νομίσας τὸ πρᾴως τὴν ὕβριν τῆς ἱερᾶς εἰκόνος ὑπενεγκεῖν * · μιαρά, φησι, κεφαλὴ, οὐχ ὑπὲρ Χριστοῦ σοι πάσχειν δοκεῖ ὁ ὑπὲρ τῆς ἐκείνου πάσχων μορφῆς· οὐδ᾽ εἰς τὸ πρωτότυπον διαβαίνειν τὴν κατὰ τῆς εἰκόνος ἀτιμίαν ὑπολαμβάνεις, καὶ πῶς ὑμεῖς τοὺς εἰς βασιλικὰς πολλάκις ὑβρίσαντας στήλας, ὡς εἰς αὐτοὺς ὑμᾶς παροινήσαντας, ἐσχάταις περιεβάλλετε * τιμωρίαις; οὓς ἐπὶ τῶν στηλῶν * οἶδα χαλκοὺς ὄντας ἣ καὶ χρυσοῦς τὰ ἔξω· πίσης * τὰ ἔνδον ἀναπεπλησμένους· καὶ στυππίων * καὶ ξύλων, καὶ ἄλλης πενιχρᾶς ὕλης καὶ ἀτίμου μεστούς· εἰ δὲ ὑμεῖς χοῦς ὄντες νῦν καὶ αὔριον οὐκ ἐσόμενοι, ἀνδριάσιν οὕτω καὶ ἀγάλμασι τιμᾶσθαι *, καὶ ὡς θεοὶ μόνον οὐ * προσκυνεῖσθαι βούλεσθε, * καὶ τοὺς εἰς βασιλικὰς ἁμαρτόντας στήλας πικρότατα τιμωρεῖσθαι· * τὸ κατὰ τὰς ἱερᾶς * εἰκόνας Χριστοῦ τολμᾷν οὐκ εἰς ὕθριν τοῦ ἀρχετύπου λογίζεσθε, οὐδὲ τοὺς ὑπὲρ τούτου * παθεῖν ἐτοίμους, αὐτῆς προκινδυνεύειν τῆς ἀληθείας νομίζετε; Εἶτα ὑπολαβόντος αὐτίκα τοῦ μάρτυρος, καὶ περὶ τοῦ Μωσέως βουλομένου διεξιέναι, τίνος τε μὴ ποιεῖν ὁμοίωμα ἐνετείλατο, καὶ ὅπως ἐκεῖνος τὰ σεραφὶμ ἐτυπώσατο· ὅπου καὶ τὸ πρωτότυπον ἀσώματον ἧν· ἐπιτεμὼν τὸν λόγον ὁ βασιλεὺς, ἄρα * δὴ πρὸς τοὺς περιεστῶτας ἔφη * σωφρονεῖν τοῦτον διδάξαι· καὶ τὴν θρασεῖαν ἀμείψασθαι γλῶτταν *. Εἰ γὰρ οἱ εἰς βασιλικοὺς ἀνδριάντας ὡς αὐτός φησιν ἐνυβρίζοντες πικρὰν καὶ ἀπαραίτητον ὑφίστανται τιμωρίαν· ὁ οὕτως ἀναιδῶς καὶ θρασέως * ἡμῖν αὐτοῖς τὴν μιαρὰν ἐπαφεὶς γλῶτταν, τίνα ἄν ὑποσχὼν δίκην, τὴν ἀξίαν δεδωκὼς εἴη· οὕτως ἔφη, καὶ ὀργίλων * εὐθὺς τῷ μάρτυρι ἐνιδὼν, τὴν χεῖρά τε ὡς ἔθος κινήσας, καὶ μέγα ἀνακραγὼν, γυμνωθῆναι κελεύει τοῦτον, εἶτα καὶ σχοινίοις διαταθέντα σφοδρῶς μαστίζεσθαι.
[10] Ὁ δὲ οὐδὲ οὕτως ἀγενές τι * μικρόψυχον ὑπέστη πρὸς τὴν ἀπόφασιν, οὐδὲ ἐπέκοψαν αὐτῷ τὴν προθυμίαν αἱ προσδόκιμοι ἤδη πληγαὶ καὶ μάστιγες, ἀλλὰ καὶ μείζων * μᾶλλον καὶ θερμοτέραν ἐποίουν, κατάπερ πνεύματι ταῖς ἀλόγοις ὁρμαῖς, καὶ τῇ ἀπειλῇ τοῦ κρατοῦντος ἀναπτομένην. Ὁ βασιλεὺς τοίνυν * οὔτως ἔχοντα τὸν γενναῖον, καὶ οὐδὲν ὅλως ὑποδειλιάσαντα θεασάμενος, ἀλλ᾽ ἑτοιμότερον αὐτὸν ὑπομείναι τὰς μάστιγας ἔχοντα, ἢ ἐκεῖνον ἀφεῖναι τὸν λόγον τῆς ἀποφάσεως, καὶ φοβηθεὶς μᾶλλον αὐτὸς, μὴ εἰς πεῖραν ἐλθὼν ὁ ἅγιος τῆς βασάνου, ἕπειτα τὴν ὁμολογίαν ἐνστατικώτερος γένηται καὶ ἀμετάθετος τὴν ὁρμὴν, καθάπερ τὰ γενναιότερα τῶν ζώων μετὰ τὴν πληγὴν, προσωπεῖον χρηστότητος ὑποδὺς, πρὸ τοῦ πείραν, φησὶ, τῶν βασάνων λαβεῖν, πρὸς τὸν μάρτυρα βλέψας, τῷ ἡμετέρῳ πεισθεὶς δόγματι, τῶν μενόντων σε κακῶν ἀπαλλάττου. Ὁ δὲ τοῦ Χριστόῦ μάρτυς, πρὸς τὸν οἰκεῖον ἀγωνοθέτην διάρας τοὺς ὀφθαλμοὺς, τοὺς σωματικοὺς ἅμα καὶ τοὺς τῆς ψυχῆς, καὶ ἄτρεπτον ἑαυτῷ καὶ ἀκλινὲς τὸ τῶν θείων εἰκόνων σέβασμα * εὐξάμενος, εἶτα καὶ κάτω νεύσας, καὶ τῷ τυράννῳ μικρὸν τὰς ὄψεις περιβαλὼν *, ὦ βασιλεῦ, ἔφη, τοὺς κατὰ βαρβάρων πολέμους ἀφεὶς, καὶ τὴν τὴν τῶν πολιτικῶν πραγμάτων οἰκονομίαν, ὅλην ὡς ὁρῶ τὴν σπουδὴν κατὰ Χριστοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ δούλων φανερῶς εἵλου, καὶ ταῦτα ποιῶν, οἷα * τὰ τῆς ῥωμαἳκῆς ἐξουσίας ἐν εἰρήνῃ σκῆπτρα διενεγκεῖν; ἢ τάχα, οὐδὲ τὴν τοῦ Κυρίου * κρίσιν φοβῇ, οὐδὲ τῶν σῶν πράξεων ἐκεῖνον ἀναμένης * ἐξεταστήν;
[11] Ἐνταῦθα καὶ ἡ ἐπίπλαστος τοῦ βασιλέως ἡμερότης ἠλέγκετο, καὶ ἡ ὑπόκρισις ἐγυμνοῦτο, καὶ τῆς συνήθους ἐκκαλυφθείσης θηριωδίας, σφοδρότατα ὀ μάρτυς τοῖς * βουνεύροις ἐξαίνετο· οἱ μέντοι περιστῶτες τὸν τοῦ βασιλέως θυμὸν θεραπεύειν ἐθέλοντες, οἱ μὲν τύπτειν ἐπιτραπέντες, ὡμῶς τὰς πληγὰς ἐπῆγον, καὶ οὕτως ὠμῶς, ὤστε καὶ ῥύακας αἵματος ἐκ τοῦ τιμίου ἐκείνου κατάγεσθαι * σώματος· καὶ τὸ ὑποκείμενον ἔδαφος φοινίσσεσθαι διὰ βάθους· οἱ δὲ, καὶ ἀναιρούμενοι τὰ ξίφη, διαχειρίζεσθαι τὸν ἀθλητὴν ὥρμων.
[12] Πολλοὶ καὶ λίθους ἐπ᾽ αὐτὸν ἔβαλλον, καὶ πάντα τρόπον ἐξύβριζον, οὐκ ἐκεῖνον, ἀλλ᾽ ἑαυτούς· σπεύδοντες μὲν οὓτως οἰκειοῦσθαι βασιλεῖ προσκαίρῳ, ἀγνοῦντες δὲ πάντως οἱ ἄθλιοι, ὅσον ἀπὸ θεοῦ ἐμακρύνοντο ταῦτα ποιοῦντες, καὶ οἵαν ἐν καιρῷ κρίσεως ἐκείνῳ μὲν εὐφροσύνην, ἑαυτοῖς δὲ δάκρυα καὶ ὀδύνας ἐλεεινῶς ἐθησαύρισαν· ἀλλ᾽ ὁ βασιλεὺς πάντα λίθον κινῶν ἦν, ὃπως ἂν αὐτῷ γένοιτο, τὸν ἅγιον εἰσποιήσασθαι· καὶ γὰρ οὐκ οἷδ᾽ ὅπως ἀσύνετος ὢν, ὅμως οὐκ ἠγνόει ἐν τούτῳ νοῦν ἔχοντος πρᾶγμα ποιῶν, εἴπερ ἐκείνου ἐγκρατὴς γένοιτο, καὶ πολλοὺς * τῶν ὀρθοδόξων εὐθέως ἐλεῖν, ὥσπερ κεφαλῇ σῶμα, καὶ μέλη συνεπομένοις *. Τοῦτο ἐκεῖνος εἰδὼς, ἐκέλευε τῶν πληγῶν αὐτὸν * αὖθις ἀνεῖναι, καὶ πειθοῖ πάλιν καὶ εὐμενείας προσχήματι τὸν ἅγιον * ὑπελθεῖν. Ἐγγὺς οὖν παραστησάμενος, καὶ τὴν ὁμιλίαν ὑπὲρ ἔλαιον ἁπαλύνας, ἡ ἀληθῶς ὀξεῖα βολἱς καὶ κατὰ τῶν εὐσεβούντων ἠκονημένη μάχαιρα, ἐπεὶ ἑώρα τὸν ἄνδρα κολακείαις οὐδὲ βραχὺ κλεπτόμενον, μετὰ πλείονος δὲ μᾶλλον τῆς παῤῥησίας τὴν ἀπόνοιαν * αὐτοῦ διελέγχοντα, τὸ κώδιον ἀποθέμενος, λύκος ἧν προφανὴς, καὶ λίθοις τὰς σιαγόνας τοῦ μάρτυρος συνθλάττειν ἐκέλευε· ταῦτα διδοὺς ἀντί τῶν λόγων, οἷς ἄρα τὴν καρδίαν ἐκεῖνος ἰσχυρῶς ἐβέβλητο. Ὁ δὲ ἄλλος αὐτόχρημα Στέφανος ἦν τοὺς ἀδικουντας εὐχαῖς ἀμειβόμενος.
[13] Εἶτα τὸν μάρτυρα μὲν ὁ βασιλεὺς οἷα κατάδικον ἐπὶ τὴν φυλακὴν αὖθις ἔπεμπεν· ἐλάνθανε δὲ μᾶλλον τοῖς ταύτην οἰκοῦσι χριστιανοῖς διδάσκαλον ἐπιπέμπων κομιδῆ πρόθυμον· ἔχαιρε γὰρ καὶ * αὐτὸς κατὰ Παῦλον τοῖς διὰ Χριστὸν παθήμασι, καὶ ταῖς θλίψεσι, καὶ χάριν ῇδει πολλὴν τῷ φιλανθρώπῳ Θεῷ, ὅτι καὶ πληγῶν διὰ τὸ ἐκείνου ὄνομα καὶ φυλακῆς ἠξιοῦτο· ὅθεν, καὶ οἷς ἔλεγε, τοὺς παρόντας ἱκανῶς ἤλειφε· * καὶ μᾶλλον, οἷς ἐκαρτέρει τὰ ἐπίπονα μετ᾽ εὐχαριστείας *. Καὶ τὸ μέν σῶμα τῇ φυλακῇ ἐπεπέδητο, ἡ ψυχὴ δὲ αὐτῷ καὶ πρὸ τῆς ἐκεῖθεν ἀναλὑσεως τὰ οὐράνια ἤδη νοερῶς ἐφαντάξετο, ὥστε καὶ ἐγκαλεῖν εἶχε μικροῦ τῷ τυράννῳ, ὅτι μὴ θᾶττον αὐτὸν τοῦ σαρκικοῦ βάρους καὶ τῶν φυσικῶν ἠφίει δεσμῶν· φυλακὴ γὰρ ἐκείνῳ τὸ σῶμα, εἷργον αὐτοῦ τὴν ψυχὴν καὶ διατειχίζον τῷ οἰκείῳ καλύμματι τῶν ἐνδεχομένων αὐτὴν σκηνῶν καὶ τῆς ἐκεῖθεν ἀδιηγήτου μακαριότητος.
[14] Ἡμέραι τὸ μεταξὺ παρῆλθον οὐχὶ συχναὶ, καὶ μεταπέμπεται πάλιν ὁ βασιλεὺς τοῦ δεσμωτήρίου τὸν ἀθλητὴν· τῷ τε φόβῳ τῶν προστδοκωμένων, καὶ τῇ ὀδύνη τῶν ἐπελθόντων κακῶν ὀκλάσθαι * τάχα * τὴν ψυχὴν αὐτῷ πρὸς τὰ μέλλοντα, καὶ ῥαθυμοτέραν παρὰ πολὺ γενέσθαι οἰόμενος. Ἐπεὶ δὲ παραστάντα τὸν ἅγιον εὐτολμότερον ἐθεᾶτο *, καὶ θερμὸν πνέοντα μᾶλλον τὸν διὰ Χριστὸν ἔρωτα, τῆς ἐσθῆτος ἀπογυμνώσας, δημίους καὶ παλιν αὐτῷ περιΐστησι, καὶ σφοδρῶς ταῖς μάστιξιν ἐκέλευε παίειν· ἔτι τῶν προτέρων πληγῶν σαφῆ κατὰ πᾶν μέλος τὰ ἴχνη φέροντα *. Οἱ δὲ κατέξαινον μὲν τὰς σάρκας καὶ διώρυττον αὐτοῦ τὰς πλευράς· καὶ τἁ πλείω τῶν σαρκῶν ὑφῃροῦντο· πλὴν οὐδὲ οὕτω κλέψαι τὸν τῆς ἐκείνου πίστεως θήσαυρὸν ἐδυνήθησαν. Ὡς οὗν οὕτω πάντα εἰκῆ καὶ μάτην ἑαυτῷ κακουργούμενα ὁ τύραννος εἶδε, καὶ τοῖς ὅλοις ἤδη διαπορῶν ἦν ἐπὶ τὴν ὁμολογουμένην ἧτταν, τὸ θάνατον αὐτοῦ κατακρίναι, λοιπὸν ἔρχεται. Καὶ κελεύει σχοίνους τῶν μακαρίων ἐκείνου ποδῶν ἐκδήσαντας *, ἐπὶ τοῦ ἐδάφους αὐτὸν * κατὰ πάσης ἕλκειν τῆς λεωφόρου· εἷτα καὶ εἰς τὸν τῶν κακούργων τόπον ἀπαγαγόντας, ῥίψαι, τὸν τῆς ἐδὲμ *, τὸν τῆς ἄνω σκηνῆς, τὸν τῶν οὐρανῶν αὐτὸν * ἄξιον.
[15] Ἐπεὶ δὲ καὶ τοῦτον ἔτρεχε τῆς ἀθλήσεως τὸν δρόμον ὁ μάρτυς, καὶ κατὰ γῆς διὰ τῆς πόλεως μέγης περὶ πλήθουσαν ἀγορὰν συρόμενος ἤγετο, ἰχθύας τις ἄρτι τῆς θαλάσσης ζωγρήσας, καὶ τοὺς μὲν ὠνίους τῇ ἀγορᾷ προσθεὶς *, αὐτὸς δὲ ἐπὶ καθέδραν λιμῶν * καθίσας, τοὺς ἀτίμους * ἰδὼν, καὶ διερωτήσας, καὶ ἥτις ἡ αἰτία μαθὼν ἐξήλατό τε εὐθὺς ὥσπερ ὑπὸ τινος κινηθεὶς δαίμονος, καὶ κοπίδα μακελλικὴν ἐγγύθεν ἁρπάσας, θατέρου ποδος τοῦ ἱεροῦ σώματος μέσου κατενεγκὼν, ἵστησί τε τὸν τῆς ἀθλήσεως τῷ μάρτυρι δρόμον, καὶ πέρας αὐτῷ τῶν μακρῶν ἐκείνων διὰ Χριστὸν ἐπιτίθησι παλαισμάτων. συγκαταλύει γὰρ εὐθὺς τῇ τοῦ ποδὸς ἐκκοπῇ καὶ τὸν βίον ὁ γενναιότατος, μᾶλλον δέ εἰς οὐρανὸν τρέχει, καὶ πρός αὐτὸν ἄνεισι τόν θέμενον ἄμωμον τὴν ὀδὸν αὐτοῦ, καταρτισάμενόν τε τοὺς πόδας ὡσεὶ ἐλάφου, καὶ ἐπὶ τὰ ὑψηλὰ στήσαντα.
[16] Οὗτος ὁ δρόμος τοῦ ἀριστέως· τοῦτο τῶν ἐπὶ γῆς ἀγώνων τὸ στάδιον· τοιαύτη τῆς ἐκείνου ψυχῆς ἡ ἀνδρεία * · τοιαῦτα τὰ σκάμματα. Τὸν μὲν τοι μὴ κενούμενον πλοῦτον, τὸ σῶμα φημὶ τοῦ μάρτυρος, οἱ διὰ μέσης αὐτὸ τῆς ἀγορᾶς ἕλκοντες, οὗτοι καὶ νεκρὸν ἤδη γεγονὸς, παρὰ τῷ τῶν * κακούργων τόπῳ * φέροντες ἐῤῥιψαν, καὶ διέμεινεν οὔτως ἐπὶ πολὺ κείμενον τὸ τίμιον ἐν ἀτίμῳ· τὸ πάσης φυλακῆς ἄξιον θηρίοις εἰς βρῶσιν καὶ πετεινοῖς ἀνειμένον, ὡς ἐπ᾽ αὐτῷ πληρωθῆναι * πάλιν τὸ τοῦ Δαβὶδ, ἔθεντο τὰ θνησιμαῖα τῶν δούλων σου βρώματα τοῖς πετεινοῖς τοῦ οὐρανοῦ, τὰς σάρκας τῶν ὁσίων σου τοῖς θηρίοις τῆς γῆς· ἐξέχεαν τὸ αἷμα αὐτῶν ὡσεὶ ὕδωρ. Καὶ τοῦτο γὰρ ἐκείνοις ἀκόλουθον· καὶ οὐκ ἦν ὁ θάπτων· ἕως ὁ δοὺς ἐκείνῳ βοήθειαν ἐπὶ τῇ τῆς σαρκὸς ἀσθενείᾳ, ὥστε καλῶς ἀθλῆσαι, καὶ τῶν στεφάνων τῆς δόξης μὴ ἐκπεσεῖν, οὗτος δὴ καὶ ταὶς φιλοθέοις παρέσχε ψυχαῖς, τὸ μὴ στερηθῆναι θησαυροῦ τοιούτου· τοῦ καλοῦ ἐκείνου φημὶ καὶ ἱεροῦ σωματος *. Οὔκουν ἀφῆκεν εἰς τέλος λαθεῖν, ἀλλ᾽ ἀσαφῶς * φανεροῖ, φανεροῖ δὲ οὕτως. Δώδεκά τινες ἄνδρες, πονηρῶν πάλαι δαιμόνων αὐτοῖς επιπηδησάντων, ἄλλος ἀλλαχόθεν ὁρμώμενοι, ὡς ἂν ἕκαστον ἡ ῥοπὴ τοῦ ἐνοικοῦντος αὐτῶν * πνεύματος ἤλαυνεν· εἰς ταυτὸ καθάπαξ ἀλλήλοις συνῆλθον, καὶ τῇ κοινωνίᾳ τῆς συμφορᾶς, κοινωνίαν καὶ τῆς διατριβῆς ἐκείνης καὶ τῆς πλάνης ἑλόμενοι, πολλὴν ἀμείβοντες γῆν, ἀθρόον ὥσπερ ἀπὸ μιᾶς ἑλκόμενοι τῆς ψυχῆς, τῷ τῶν κακοὐργων ἐφίσταντο * τόπῳ, ὅποι * ἄρα καὶ ὁ τοῦ μάρτυρος νεκρὸς ἔῤῤιπτο, καὶ τὸν ἅγιον άσήμοις ἀπεβοῶντο φωναῖς. Καὶ δὴ καὶ τοῖς χερσὶ τήν * γῆν ἀνορύττοντες, καὶ ὅλως περὶ τὴν αὐτοῦ φανέρωσιν ἐπειγόμενοι, σωμάτων ἐντυγχάνουσι σωρείᾳ, καὶ τοὺς ἄλλούς παραδραμόντες, ὢ τοῦ θαύματος, αὐτίκα τὸν καλοῦντα τούτους ἐπέγνωσαν, καὶ τὸ τοῦ μάρτυρος ἀνείλοντο σῶμα, τῇ ἐφιπταμένῃ αὐτῷ χάριτι, τάχα δὲ καὶ τῇ πολλῇ εὐωδίᾳ, πρὸς ἑαυτὸν * τοὺς ἄνδρας ἀφανῶς ἐφελκόμενον· ἀλλὰ τὸ μὲν εὐθὺς τοῦ προσήκοντος ἀπέλαυσε κόσμου, καὶ χερσὶ ποθούσαις ἐν ἱερῷ τόπῳ ἱερῶς κατετίθετο *. Κρίσις τῷ τόπῳ τὸ ὄνομα. Οἱ δαιμονῶντες δὲ τὴν ἴασιν ἀκολούθως ἐτρύγων, καὶ μετὰ πολλῆς οἴκαδε τῆς ἡδονῆς ἐπανῄεσαν, οἱονεὶ μισθὸν τῆς εὑρέσεως τὴν θεραπείαν δεξάμενοι.
[17] Καὶ νῦν ἐστιν ἡμῖν ἐξ ἐκείνου διηνεκὴς θησαυρὸς, καὶ τῶν ἀεὶ καταλαμβανόντων ἡμᾶς κακῶν ἀσφαλὲς παραμύθιον. Εἴτε γὰρ νόσῳ πιέζεταί τις, εἲτε ἐπηρείᾳ ταλαιπωρεῖται, εἴτε τινὶ ἄλλῃ ἔχεται * περιστάσει, πάντα μετὰ πίστεως ἐκεῖ παρελθὼν * ἀποθήσεται, καὶ δαψιλεστέρας τῆς χάριτος ἀπολαύσει· χάριτι καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Χυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, μεθ᾽ οὗ τῷ Πατρὶ δόξα ἅμα τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.
[Dæmonis malignitas] Est magna diaboli malitia adversus Christi martyres, et maxime quando eos videt pietatem constanter ingredi, et citra ullam offensionem: et cum sit etiam varia, magno contra illam opus est animo, et recte armato in Christum caritate, ut non ab eo opprimatur, neque in execrandas illius manus incidat, qui hostibus quibuslibet insultat impudentius; et partim quidem per se, partim autem per eos, qui ipsi adhærent, multifariam, multisque modis Christi servos afficit injuria. Nam alios quidem deturbat per præcipitia, alios autem objicit ferarum dentibus: aliis accendit fornacem, aliis aperit barathrum: his machinatur rotam, illis acuit gladium: et aliis alias plagas parat, et mortes.
[2] [a SS. Martyribus vincitur; quos inter S. Andreas,] Sed nihilominus fuit irrisus, cum martyres hæc omnia parva duxissent, et alia magis nova tormenta requirerent, ut per hæc ostenderent magnum, quod in Chistum habebant, desiderium. Nam etsi multos ex Christi servis de medio sustulit inimicus, et ipsorum superavit naturam: at non etiam institutum, ac voluntatem, et mentem, quæ vincit omnia. Et ideo magis fuit superatus, et demisit supercilium, quod et carne, et natura humana laborante, esset illorum animus invictus et immutabilis. His, quæ dicuntur, ferunt testimonium generosi et beati Martyris Andreæ certamina. Is enim cum talia, et his multo graviora sustinuisset, non solum communem omnium inimicum abunde superavit: sed iis etiam, qui ipsum consecuti sunt, maximum fuit argumentum, ut essent bono animo. Cujus non solum sunt insignia admiranda certamina, sed sunt etiam ejus recte facta imitanda: nec solum esse oportet auditores, eorum, quæ de ipso dicuntur, sed etiam ejus virtutis imitatores.
[3] [qui post piam in Creta vitam occasione hæreseos iconoclasticæ,] Ipsum quidem tulit, quæ omnium optimis regebatur legibus, Creta. Itaque autem ab ineunte ætate patriam imitatus pietatem, beatos quoque in ipsa ostendit labores. Non enim laudavit gloriam, non divitias est admiratus, non amavit delicias, non mollem et remissam vitam est consectatus, sed duram, rigidam et asperam, et quæ per omnia erat parata adire certamina. Cum ergo esset ardentissime virtutis amore captus, et mansisset liber a voluptate, præclara erexit trophæ adversus inimicos, qui mente percipiuntur, et fuit omnibus optima via salutis: et multis persuasit, ut vitam præsentem despicerent, et in cælum currerent: quo in loco ab iis, qui sapiunt, dicitur et creditur esse nostra conversatio. Atque illius quidem vita erat hujusmodi: dogmata autem apostolica et patria accurate tenebat. Quin etiam universus orbis terræ tunc pura et sincera fruebatur religione, neque quidquam inimici zizaniorum tunc in eo nascebatur. Cum autem jam longo tempore malignus hæc videret florere, et pura tranquillitate impleri ecclesiam, perinde atque magna affectus esset injuria, nequaquam sustinuit: sed ut per dolum piam invaderet religionem, magnum studium adhibuit. Nam cum videret esse longe difficilimum persuadere Christianis, ut negarent divinam Christi carnis susceptionem, quæ jam longo tempore apud eos erat firma ac stabilis, et, ut dicit divinus David, extenderat quidem suos palmites usque ad mare, et usque ad flumina propagines: umbra autem sua tegebat montes, et arbustis suis cedros Dei: tamquam ferus aper e silva, eam alio modo conatur perdere, qui propemodum ferebat ad idem damnum: et per negationem venerandarum imaginum, molitur inducere negationem carnis susceptæ œconomiæ. Siquidem quæ sunt imaginis, scimus transire ad exemplar primarium.
[4] [a Constantino Copronymo promotæ,] Itaque sensim eum subiens, cui obtigerat imperium, improbum, inquam, et infaustum Constantinum, in religionem secus affectum, quam Constantinus ille qui fuit ejusdem nominis, et primus plantator pietatis, ei persuadet, nefas esse Christianis, et iis, qui sunt sub ejus imperio, vere sacras honorare imagines. Quod quidem ille fieri prohibuit, existimando et dicendo hoc gentilis esse superstitionis, male profecto intelligens, et periculose admodum et insipienter (id, quod dicitur a veteribus) miscens ea, quæ misceri non possunt. Nam quorum primum quidem exemplar est impium, eorum quoque figura est æque profana iis, qui volunt esse pii. Quorum autem illud est adorandum et venerandum, eorum quoque imago consequenter digna est omni honore.
[5] [cujus edictum indicatur,] Sic ergo ipse doctus a maligno spiritu, jussit per omnem terram, quæ est sub cælo, procedere, et ad extremos fines transire alienum hoc edictum, omne genus supplicii omni generi et ætati aspere minitans, si quis suo decreto non pareret, promptoque et alacri animo illud non exciperet: immo si divinam aliquam figuram vel verbotenus videretur honorare. Graviter vero et immaniter puniunt, et nullam dant veniam ii, quibus obtigit imperium, quando iis, quæ ab ipsis sunt constituta, non obedientem aliquem acceperint, cum præsertim videatur jussus pertinere ad multorum utilitatem. Irascuntur autem, non id curantes quod publice conducit, sed suam explentes arrogantiam. Propter has ergo asperas et sævas minas, licebat tunc videre civitates effectas in solitudinibus: esse autem plane desertas civitates propter multitudinem eorum, qui ad eas veniebant solitudines. Nimis arctæ reddebantur custodiæ: replebantur carceres, non latronibus, proh dolor, non expilatoribus, aut aliis ejusmodi maleficis hominibus: sed viris piis ac religiosis, et Dominum timentibus, quorum erant pernoctes stationes, et qui sunt ex Deo sudores, et nocturnæ lacrymæ: et quos Hierusalem vocabat libera civitas, honorifice apud eam diversaturos.
[6] [Cpolim venit, zelo veritatis motus;] Cum ergo tam magnum et tam grave bellum esset excitatum, et multi statim tempori cessissent, serviliterque et illiberaliter omnino loquerentur, beatus hic Andreas, non ferens hunc novum modum captivitatis, neque pias animas, quæ superna civitate misere privabantur, despiciens: sed tempus aptum esse arbitratus ad zelum magno et excelso animo ostendendum, quem pro pietate jamdiu parturiebat, relicta terra patria et solo, quod eum aluerat, venit statim Byzantium, tamquam quispiam fortis et generosus athleta, qui in exercitatione satis studii posuerat, et in stadium sæpius descenderat. Itaque nec metum magistratuum, neque aliquid aliud grave reputans, in medium progressus, Imperatoris, et eorum, qui erant ab ejus parte, malam sectam libere arguebat: et honorem, qui divinis debebatur figuris, docebat et statuebat: Sic, dicens, debet coli Deus, sic venerari imagines. Porro autem dicebat se eo venisse, ut tolleret, quæ a diabolo parabantur, insidias: et eos quidem, qui suam salutem prodiderant, adduceret ad pœnitentiam, et animum eis adderet, ut rursus pugnarent: rursus vero eos, qui stabant, precibus, adhortationibus et consilio muniret, tutosque redderet.
[7] [imperterritus tyrannum adit,] Cum is hæc publice prædicaret, et ne tantillum quidem de dicendi libertate remitteret, ea significantur Imperatori. Qui cum ante civitatem in Martyris Mamantis, quæ dicitur, basilica, cum suo consueto præsedisset supercilio: et magnum quidem ex scenica illa specie fastum, magnam autem ex assentante illo satellitio gloriam sibi induisset: et nec eos quidem, qui aderant, solum intueri sustineret: orthodoxos vero torve et ferociter adspiceret, et nihilo mitius, quam fera agrestis, in eos ferretur: et alios quidem boum nervis crudelissime cæderet: alios autem igni et aliis suppliciis traderet: multorum vero etiam ipsos oculos et linguam erueret, ut illi quidem aliorum athletarum non adspicerent animi magnitudinem, nec hinc tolerantiæ magnum acciperent solatium: hac autem adempta non possent alios excitare ad certamen, neque eis veluti manum præbere per consilium et suasionem: aliis autem simul manus et pedes auferret, propter iræ vehementiam et acerbitatem: hic Beatus Andreas animo sauciatus, et pro Domino spirans virtutem et animi magnitudinem, cum e medio corde sibi esset precatus, et subinde dictitasset: Domine serva, Domine, dirige: se ipsum in media injicit pericula, et eorum, qui circumstabant, divisa multitudine, latens eos, qui abigebant, cum venisset in conspectum Imperatoris: Cur, inquit, o Imperator, si es Christianus, hæc mala machinaris adversus Christi imaginem, et ejus servorum? Ille autem non ferens hanc loquendi libertatem, sed apertam contumeliam rem esse existimans, loquentem Sanctum statim interrumpit, et jubet iis, qui adstabant, eum comprehendere. Ii autem cædem spirantibus manibus in eum irruentes, et alii quidem ejus caput, alii autem manus apprehendentes, alii vero superhumerale, et alii tunicam, per summam contumeliam, et ut ei, qui jusserat, magis gratificarentur, eum humi dejiciunt, qui erat animo excelso: neque prius cessarunt eum trahere, donec ipse Imperator, postquam satis ultus esset dicendi libertatem athletæ, volens utique videri clemens, jussit eum relaxari.
[8] [eumque arguit.] Cum autem proxime adducendum et sistendum curasset, ut, cum eum prius terruisset sævitia, deinde etiam alliceret mansuetudine: Undenam, inquit, est tanta tibi audacia et inscitia, ut jussis repugnes Imperatoris, et coram eo intempestive, et citra ullam rationem libere quævis loquaris? Sed, ut videtur, volens aliquo modo nobis notus evadere hanc viam ingressus es. Voluntas itaque tua deducta est ad effectum, et tuus tibi recte succedet scopus, dummodo sententiæ nostræ assentiaris, et quæ valde recte se habet, confitearis religionem. Tunc namque tibi omnia evenient ex sententia. Ad hæc Andreas ille admirabilis: Non inquit, audacia, nec inscitia motus, o Imperator, nec ut tibi notus et tuæ evaderem potentiæ, huc veni. Quid enim mihi rei est cum tuis? similiter autem possum omnino etiam dicere cum iis, quæ sunt hujus mundi, a quo quidem jam olim despecta sunt, tamquam somnium: sola autem grata est quies, et seorsim versari cum Deo? Sed postquam accepi te sentire aliena a fide orthodoxa, et privare Christianos honore, qui debetur divinis imaginibus: et sic quidem perturbare eos, qui tuo parent imperio, conturbare autem etiam ecclesiam: non potui hanc ferre injustitiam: sed patria relicta et meis, tantum maris spatium emensus, venio magno cordis zelo incensus, vel vos ab hoc errore liberaturus, vel pro meo Christo meam animam positurus, qui suam, etsi esset Dominus, pro me posuit et sua imagine. Imperator autem: Venisti quidem certe, inquit, magna visione apprehendens, et animo agitans, nempe ut ipsum imperatorem, et omnes magistratus, et pontificalis dignitatis venerandam, quantacumque ea sit, canitiem traducas ad id, quod tibi videtur? Sed ut prolixis uti verbis mittamus, audi me ea, quæ oportet, consulentem, et ab hac profunda emergens caligine, pare iis, quæ nostra decernit potentia, et ipse quoque sis contentus sequi communem sententiam. Sin minus, te omnino docebit experientia, quantum malum sit consilii inopia, et vana de se persuasio, et suam tantum sequendo sententiam, se arroganter gerere adversus imperatores.
[9] [S. Andreas invicto animo et multa sapientia respondet imperatori; flagellari jubetur;] Audivit Martyr, et cœlos adspiciens: Non te negabo, inquit, Christe Salvator: non te pulchra frustrabor confessione: non tuam contemptui habebo imaginem: non despiciam, quod ad me quidem attinet, male patientem. Cædatur meum corpus, o Imperator, lingua secetur, pedes exscindantur. Nam ego quidem paratus sum omnia pati potiusquam meum Christum vel umbratenus vilipendere, quem habeo pro omnibus et quem olim solum sequi constitui. Ad hæc tyrannus: Quænam est, inquit, tanta amentia, et quam est crassi et hebetis ingenii, crassæ, et in quam cadit interitus, materiæ, Dei ab interitu remoti, et materiæ expertis gloriam tribuere: et nec audire quidem, quod a Mose prohibetur legislatore, qui dicit: Non facies similitudines? Undenam ergo gravissimus hic morbus, qui menti vestræ insedit, effecit, ut non solum scienter resistatis: sed vos etiam conjiciatis in periculum? Sed enim intellige: non pro veritate, neque pro Christo, sed pro ipsa sola quæ est a ratione aliena, audacia, extrema patieris. Hoc in loco cum ferre non potuisset vir generosus blasphemælinguæ contumeliam, sed perinde atque honesti proditionem arbitratus, sacræ imaginis pati contumeliam: Execrandum, inquit, caput, non tibi videtur pati pro Christo, qui pro illius forma patitur: neque ad primum exemplar credis transire ignominiam, qua imago afficitur? Et quomodo vos eos sæpe, qui imperatorias contumelia affecerunt statuas, perinde ac eos, qui vos probris sunt insectati, ultimis affecistis suppliciis? quos quidem ego novi in statuis æneos vel etiam aureos extrinsecus, pice intus esse repletos, et stuppis, et lignis, et alia vili et abjecta materia. Quod si vos, qui nunc estis pulvis, et cras non estis futuri, sic honoramini statuis et imaginibus, et propemodum tamquam dii vultis adorari, et eos, qui in imperatorias peccaverunt statuas, acerbissime punitis: adversus Christi sacram aliquid audere imaginem, non reputatis esse archetypi ipsius exemplaris ignominiam? neque eos, qui sunt parati pro eo pati omnia, existimatis periculum adire pro veritate? Deinde cum hæc jam dixisset Martyr, et de Mose vellet explicare, cujusnam jussisset non facere similitudinem: et quomodo ille effinxisset Seraphim * cum ipsum etiam exemplar sit incorporeum: imperator abrumpens orationem: Jam tempus est, dixit circumstantibus, docere eum esse moderatum ac temperantem, et temerariæ illius linguæ referre ei gratiam. Si enim ii qui regias statuas, ut ipse dicit, injuria afficiunt, acerbum et inexorabile supplicium subeunt, qui adeo impudenter et audacter sceleratam in nos linguam immittit, quasnam luens pœnas, punietur pro meritis? Sic dixit, et irato vultu Martyrem statim intuens, et manum de more movens, et valde exclamans, eum jubet nudari, deinde etiam extensum funibus vehementer flagellari.
[10] [ejus constantia;] Ille autem ne sic quidem pusillo et abjecto animo se gessit adversus sententiam: neque ejus promptum animi studium retardarunt, quæ jam expectabantur plagæ et flagella: sed id majus reddebant et ardentius, ut quod spiritu irrationabilibus appetitionibus et Imperatoriis minis accenderetur. Cum ergo imperator vidisset sic se habentem virum fortem, et nihil omnino formidantem: sed esse omnino paratiorem sustinere flagella, quam dimittere illam rationem sententiæ: timens, ne si ipse Sanctus tormenti faceret periculum, fieret inde in confessione constantior, et minime traduci posset, quomodo fortia animalia post plagam: induens personam benignitatis: Priusquam, inquit, facias periculum tormentorum, ad Martyrem adspiciens, nostro pareto decreto, liberare ab iis, quæ te exspectant, malis. Martyr autem Christi, ad suum agonothetam sublatis oculis tam corporis, quam animæ, cum sibi esset precatus firmam et immutabilem divinarum imaginum venerationem, et deinde etiam deorsum adspexisset, et in tyrannum parum oculos conjecisset: O imperator, inquit, missis bellis, quæ gereres contra barbaros, et civilium rerum administratione, totum, ut video, aperte tuum posuisti studium contra Christum et ejus servos: et hæc agens, existimas te posse in pace tenere sceptra Romani imperii? Numquid ne Dei quidem times judicium, neque illum tuorum factorum expectas examinatorem.
[11] [flagellatur;] Hoc in loco convicta fuit ficta mansuetudo imperatoris: et aperta fuit simulatio: nam solita detecta feritate, Martyr vehementissime cædebatur boum nervis. Qui autem circumsistebant, volentes iræ regis morem gerere, partim quidem jussi verberare, plagas crudeliter intentabant, et adeo crudeliter, ut fluerent rivi sanguinis ex precioso illo corpore, et subjectum solum alte fieret purpureum: partim autem gladios accipientes, irruebant ad interficiendum athletam.
[12] [S. Andreas immania patitur;] Multi etiam lapides in ipsium jaciebant, et omnibus modis injuria afficiebant non illum, sed seipsos, sic quidem regi, qui est ad tempus, studentes conjungi, omnino autem ignorantes miseri, quantum hæc agentes se procul a Deo removerent, et qualem in tempus judicii illi quidem lætitiam, sibi autem lacrymas et dolores miserabiliter reconderent. Sed imperator movebat omnem lapidem, ut posset Sanctum in sua habere potestate. Nescio enim quomodo, etsi esset insipiens, non ignorabat tamen, hac in re quidem certe se sapienter gerens, fore ut si illo potiretur, multos alios ex orthodoxis statim caperet, eum tamquam caput corpus et membra consequentes. Hæc cum ille sciret, jubet ipsum rursus relaxari a plagis, et rursus persuasione et prætextu benevolentiæ eum aggredi tentat. Cum eum ergo curasset prope sistendum, et suum sermonem moliisset plusquam oleum, acutum tamen jaculum adversus pios, et acutum gladium, postquam vidit virum ne tantillum quidem illici blanditiis, sed cum majore dicendi libertate ejus arguere amentiam, deposita pelle, erat lupus manifestus. Jussitque lapidibus confringi maxillas Martyris, hæc reddens pro verbis, quibus cor ejus fuerat consauciatum. Ille autem erat plane alius Stephanus, iis, qui illi injuriam faciebant, preces reddens.
[13] [in carcerem mittitur;] Deinde Martyrem quidem imperator, tamquam reum condemnatum misit rursus in custodiam: sed ignorabat se iis, qui in ea habitabant, Christianis valde promptum mittere doctorem. Gaudebat ipse autem quoque, sicut Paulus, propter Christum passionibus et afflictionibus, benignoque et clementi Deo magnas agebat gratias, quod dignus esset habitus plagis et carcere propter illius nomen. Quamobrem et iis, quæ dicebat, eos, qui aderant, valde instruebat, et confirmabat, et eo, quod quæ erant molesta et aspera, ferret cum gratiarum actione. Et corpus quidem erat vinctum in custodia, anima autem, etiam antequam illinc resolveretur, jam cœlestia visione intelligenter apprehendebat, adeo ut tyrannum propemodum reprehenderet, quod non ipsum citius liberaret a pondere carnis, et a vinculis naturalibus. Corpus enim erat illi carcer, qui ejus arcebat animam, et suo tegumento eam sejungebat a tabernaculis, quam eam exceptura erant, et inenarrabili, quæ illic est, beatitudine.
[14] [iterum flagellatur;] Dies interim non multi præterierunt, et rursus accersit imperator Martyrem e carcere, metu eorum, quæ expectabantur, et dolore malorum, quæ advenerant, fractum ad futura ejus animum, et futurum multo molliorem et ignaviorem existimans. Postquam autem productum Sanctum vidit audaciorem, et magis spirantem acrem propter Christum amorem, eum veste exuit, et propter eum lictores rursus jubet assistere, et flagellis vehementer cædere, adhuc priorem plagarum aperta per universa membra ferentem vestigia. Illi autem laniabant quidem carnes, et fodiebant ejus latera, et plurimam ejus carnis partem auferebant. Sed ne sic quidem poterant suffurari thesaurum illius fidei. Postquam ergo vidit tyrannus omnia a se sic temere et frustra fieri, jamque esset plane animi dubius et perplexus, eo descendit, ut se fateretur superatum, nempe ut eum morte deinceps damnaret. Et jubet ut funibus alligatis beatis illius pedibus, in solo trahatur per totam viam publicam: deinde ut cum deductus fuisset ad locum maleficorum, ibi jaceretur, qui Eden, qui supernis tabernaculis, qui erat dignus ipsis cœlis.
[15] [in Urbem raptatus, cedit e vita.] Cum autem curreret Martyr hunc cursum decertationis, et in terra per plenum urbis forum traheretur, vir quidam, qui e mari fuerat piscatus pisciculas, et eos in foro proponebat venales, sedebat autem super cathedram pestilentiæ, cum vidisset eum tam turpiter trahi, et quænam esset causa accepisset, exsiliit statim, tamquam a malo aliquo motus dæmone, et cum ex propinquo cultrum macelli arripuisset, eo et pedem sacri corporis amputat, et sistit Martyri cursum decertationis, eique finem imponit certaminis. Nam simul cum pedis amputatione e vita quoque excedit vir generosus, vel potius ad cœlum currit, et ad eum ascendit, qui posuit ejus viam nulli reprehensioni affinem, et perfecit pedes ejus tamquam cervi, et collocavit super excelsa.
[16] [In locum maleficorum projectus et a dæmoniacis detectus, in Crisi deponitur;] Hic est cursus viri fortissimi, hoc est stadium eorum, quæ in terra fuerunt, certaminum. Talis fuit virtus illius animæ, talis decertatio. Preciosum autem thesaurum, corpus, inquam, Martyris, qui ipsum trahebant per medium forum, ii jam mortuum ferentes abjecerunt in loco maleficorum: et sic diu mansit jacens in loco vili et probroso, quod erat diligentissime custodiendum, dimissum ut comederetur a feris et volucribus: ut in eo impleretur rursus, quod dicit David: Posuerunt morticina servorum tuorum escas volatilibus cœli, carnes sanctorum tuorum bestiis terræ. Effuderunt sanguinem ipsorum tamquam aquam. Nam hoc quoque est illis consequens: Et non erat qui sepeliret: donec is, qui dedit illi auxilium in carnis imbecillitate, ut pulchre decertaret, et non excideret a coronis gloriæ, in piis quoque præbuit animis, ne tali thesauro privarentur, pulchro, inquam, illo et sacrosancto corpore. Non sivit ergo id latere perpetuo, sed id aperte effecit manifestum. Id autem facit hoc modo: duodecim viri, cum mali olim dæmones in eos insiliissent, alius aliunde venientes, ut ejus qui inhabitabat spiritus unumquemque agebat inclinatio, simul semelque inter se convenerunt: et cum propter communem calamitatem communiter quoque versari et errare statuissent, magnum terræ spatium transmittentes, repente, tamquam tracti ab una anima, veniunt in locum maleficorum, ubi projectum fuerat corpus Martyris et Sanctum confusis et non significantibus invocabant vocibus. Quin etiam terram fodientes manibus et eum in apertum proferre contendentes, in corporum congeriem incidunt: sed aliis præteritis, o miraculum! eum statim agnoverunt, qui ipsos vocabat et sustulerunt corpus, quos ad ipsum, advolante gratia, forte autem etiam mira fragrantia, obscure ad se viros attraxerat. Sed id quidem ornatum convenientem statim est assecutum: et desiderantibus manibus in sacro loco fuit sacrosancte depositum. Loco autem nomen est Crisis. Qui autem vexabantur a dæmonibus, consequentur adipiscebantur curationem, et domum redibant cum magna lætitia accipientes sanitatem tamquam mercedem inventionis.
[17] [ubi multa præstat suis clientibus.] Et nunc est nobis ex illo tempore perpetuus thesaurus. et malorum, quæ nos semper comprehendunt, certum solatium. Nam seu morbo opprimitur aliquis, seu aliqua afficitur injuria, seu aliquo alio casu vexatur, omnia deponet, si illuc cum fide accesserit, et gratiam consequetur uberiorem; ex benignitate scilicet et clementia Domini nostri Jesu Christi: quem decet omnis gloria, cum Patre et Sancto Spiritu nunc et semper et in sæcula et sæculorum. Amen.
ANNOTATUM.
Ad eosdem Commentarii locos hic remittendus esset Lector, ad quos in Annotatis ad priora Acta remissus est. Quocirca, siquidem in utrisque numerorum sibi correspondentium facilis est collatio,ibidem Annotata inspicere velit.
* πρὸς Θεὸν F.
* ταῦτα πάντα B. C. D. E. F.
* καὶ B. C. E. F.
* εὐνομωτάτη D. F.
* ποτὲ deest F.
* prius erat ἀνειμένων D.
* καὶ D.
* ἔντονον F.
* δοῦλος E.
* ἀνατρέχειν F.
* τῶν εὐφρονούντων D.
* βίου B. C. D. E.
* καθαρὰ D.
* ἐχθροῦ pro Χριστοῦ D. E. F.
* ζιζανίου B. C. D. E. F.
* ὁ πονηρὸς desunt in F.
* οἰκουμένην B.
* ἀρνήσασθαι B.
* ἐμπεδωθεῖσαν C. D. E. F.
* κλίματα B. E.
* δὴ B. C. D. E. — δεῖ om. F.
* οἲδαμεν B. C. D. E. εἴγε — πρωτότυπον οἴδαμεν hæc in margine manu recentiori F.
* διαβαίνειν eadem manu F.
* τοῖς B. C. D. E. F.
* ἁπάσης F.
* εἴ τις C.
* τῷ καινῷ δόγματι D. τῷ κακῷ ex correctione; prius erat τῷ καλῷ C.
* πειθόμενος, ἢ καὶ C.
* προθύμως ἀποδεχόμενος, omisso ἐκεῖνο C.
* τιμῶν B. C. D. φαίνοιτο θανατοῦσθαι C. E. F.
* ὡς B. C. D. E. F.
* οἴμοι B. C. D. E.
* τινῶν F.
* τὰ om. B.
* μεγάλα C.
* τῶν om. F.
* ἀγενὲς C.
* εὐσεβεῖς om. C.
* (φόβον manus prima) — φόβον B. C. D. E. F.
* βασιλέως πονηρὰν C. F.
* παρασκευάσῃ καὶ παραθαρρύνῃ B. — παραθαρρύνῃ C. D.
* πάλιν εὐχαῖς καὶ B. C. D. E. F.
* οὕτως C.
* ἐν τοῖς B. C. D. E. F.
* τὴν B. C. D. E. F.
* οὐ D.
* ἀντεχομένου C.
* διαξαίνοντος B. C. D. E. F.
* ἵν᾽ οἱ B. C. D. E. F.
* ἴσως om. F.
* γενναιότητα B. D. E. F. — γενναιότη (sic C.)
* δέχωνται B. C. D. E. F.
* οἰ μὲν B. C. D. E. F.
* οἱ δὲ D. E. F.
* ὅπως ἄν χαρίσιαντο C.
* τὸν B. C. D. E. F.
* συμφορῶν E.
* τὸ πᾶν C.
* ἀμαθεἰᾳ F.
* καὶ τὸ B. C. D. E. F.
* πίστην B.
* ἀξίας pro εὐταξίας C.
* τὰ σοὶ δοκοῦντα D. E. F.
* ἀπαυθαδίζεσθαι D.
* ἀρνήσομαι B. C. D. E. F. σε om. B. F.
* ἒφη pro εἶπε F.
* γλῶσσα C.
* ἄννοια (sic C.
* Μωυσέος E.
* ὑποστήσῃ B. D. E. F.
* ἐπενεγκεῖν F.
* περιεβάλετε C. περιβάλλετε F.
* στολῶν F.
* πίσσης B. C. D. E. F.
* στιππύων B. στυπείων C. F. στυππείων D.
* τιμᾶσθε B. C. D. E. F.
* οὐχὶ προσκυνεῖσθε C. μονονοὺ F.
* ἀλλὰ suprascripsit secunda manus D.
* τιμορεῖσθε B. C. D. E. F.
* τῆς ἱερᾶς εἰκόνος B. C. D. E. F.
* πάντα B. C. D. E.
* ὥρα B. C. D. E. F.
* εἶπε pro ἔφη D.
* γλῶσσαν F.
* ὁ οὕτω καὶ θρασέως ἡμῖν C.
* ὀργίλου B. ὀργίλον C. D. E. F.
* ἀγεννες B C. D. E. — καὶ B. C. D. F.
* μείζω B. C. D. E. F.
* ὁ βασιλεὺς τοίνυν om. in D.
* σέβας C. D. E. F.
* ἐπιβαλων B. C. D. E. F.
* οἴει τὰ C. D. E. F.
* τοῦ θεοῦ B. C. D. F.
* ἀναμένεις B. C. D. E. F.
* τοῖς om. F.
* ἐκείνου κατάγεσθαι om. D.
* ἄλλους C. D.
* συνεπομένους B. C. D. E.
* καὶ C. — αὐτῶν καὶ αὖθις D. — αὐτὸν (prius αὖτῶν καὶ αὖθις E.
* ἤθελεν F.
* παρρησίαν C.
* om. B.
* ἤλειφεν ἰκανῶς. καὶ C.
* εὐχαριστίας B. C. D. E. F.
* κλάσαι C. D. E. F.
* τάχα om. C.
* ἐθεάσατο B. C.
* φερόντων B.
* ἐκδήσαντας sic D. duabus litteris erasis Prius erat forte ἐκδημήσαντας.
* Prius αὐτῶν D.
* τὸν τῆς ἐδὲμ om in D.
* αὐτῶν B. C. D. E. F.
* προθείς C. D. F.
* λοιμῶν pro λιμῶν C. D. E. F.
* ἐλκυσμοὺς ἐκείνους B. C. D. E. F.
* ἄνδρία B. D. E.
* παρὰ τὸν τῶν F.
* τόπον F.
* καὶ F.
* καὶ ἰεροῦ φημὶ σῶματος C.
* ἀλλὰ σαφῶς B. C. D. E. F.
* αὐτῷ C. D. E. F.
* ἐφίστανται B. C. E. F.
* ὅπη F.
* τὸν χοῦν pro τὴν γῆν F
* ἐαυτὸ C. D. F.
* κατέθεντο ex correctione. D.
* συνέχεται F.
* προσελθὼν B. C. D. E. F.
* Imo Cherubim.
DE S. BERARIO, EPISCOPO ET CONFESSORE CENOMANIS IN GALLIA.
VERISIMILITER ANNO DCLXXVIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Berarius, Episc. et Conf. Cenomanis in Gallia (S.)
J. V. H.
§ I. Vitæ S. Berarii synopsis, locus natalis; tempus episcopatus et mortis.
[S. Berarii cultus et brevis Vita;] Eo favore cœlesti, ait sub hac die Breviarium Cenomanense, jussu Caroli Ludovici de Froullay anno 1748 editum, singularique Dei beneficio donata est Ecclesia Cenomanensis, ut a B. Juliano fundata tot Sanctos, si unum excipias, per quadringentos circiter annos habuerit, quot episcopos; quorum quidem tanta fuit pietatis et charitatis laus, ut nec martyrio nec præclara aliqua fidei confessione eguerit ad eorum asserendam sanctitatem. Eximiam hanc seriem cumulavit S. Berarius, qui circa medium sæculum septimum successor fuit S. Hadoindi. Piis ejus affectibus et curis debentur Reliquiæ Sanctæ Scholasticæ, quas in monialium cœnobio extra muros urbis, dicto ante S. Petri, decenter collocavit. Ad eum etiam refertur monasterii Tuffiacensis fundatio et constructio in honorem Dei Genitricis Mariæ. Obiit in Domino circa annum sexcentesimum octogesimum, successorumque habuit Aiglibertum. Quamvis itaque Martyrologia classica, atque etiam Romanum hodiernum, S. Berarii nomen omittant, non est tamen quod de ejus sanctitate et cultu ambigamus. Etenim Sancti festum, olim quidem ritu simplici, hodie vero juxta Directorium liturgicum anni 1827 ritu duplici obit Ecclesia Cenomanensis. Præter Saussayum, pro more suo sat longum Sancti texentem elogium, ejus memoriam recolit Parisiense Martyrologium his verbis: Prope Burdegalam, S. Berarii Cenomanensis episcopi: quibus concinit Claudius Le Chastelain in Auctariis sui Martyrologii universalis dicens [Martyr. Univ. Add. et Corr., p. 986.] : Banethi (Bannech), S. Berarius episcopus Cenomanensis.
[22] [Actorum edendorum, quæ ex Gestis episcoporum Cenomanensium] Acta S. Berarii alia non habemus, quam quæ in Gestis episcoporum Cenomanensium occurrunt. Istum vero librum brevi post obitum Aldrici episcopi, anno 856 defuncti, conscriptum fuisse dicit Joan. Mabillon. [Vet. Analect., p. 336. Edit. Paris 1723.] , qui elucet idem in omnibus genus ac stilus, idemque scopus, nempe imprimis, ut abbatia S. Carileffi (S. Calais), aliæque in jus Ecclesiæ Cenomanensis asserantur. Et vero tunc maxime exarsit controversia inter Cenomanenses episcopos et monachos Anisulenses, seu S. Carileffi, quæ dirempta fuit decretis variorum conciliorum et Nicolai Papæ I, quæ pro Anisulensibus pronuntiarunt, ut infra latius exponemus. Quamvis igitur suspecta merito sint Gesta Cenomanensia, quoties jus episcoporum in monasterium Anisulense attingunt, negari tamen non potest, aliqua scriptori præluxisse documenta antiqua, v. g. quando dicit [Ibid., p. 274 et 293.] se omisisse duo, quia præ vetustate legi non poterant. Quocirca in iis quæ ad Anisulensem controversiam non spectant, fidem scriptori Gestorum addere licet. Idem judicium esto de altera parte Gestorum, quam Steph. Baluzius edidit, seu de Vita prolixiore Aldrici [Baluzii Miscell., t. I, p. 79. Edit Lucens.. an. 1761.] .
[3] [excerpuntur, auctoritas:] Non est porro dissimulandum, majores nostros jam sæpius inquivisse, quantæ auctoritatis essent Gesta Cenomanensia: inter eos Joannes Stiltingus in Commentario prævio Vitæ S. Victoris, Cenomanensis episcopi, ad diem XXV Augusti [Act. SS. t. V Aug., p. 144, n. 22.] , Gesta dicit minoris esse ponderis, quam ut ex iis res omnino certa fiat. Animadvertendum tamen est a Stiltingo ejusque collega, Urbano Stickero, in Commentario prævio Actis S. Principii ad diem XVI Septembris [Ibid., t. V Septemb., p. 329, n. 5.] , minoris fieri hæc Gesta, quando agitur de definiendo tempore in pontificatu a singulis episcopis transacto: atque istiusmodi judicium valere plurimum potest, quando agitur de episcopis, quorum remotior est ætas; nam Victor initio sæculi quinti, Principius autem initio sæculi sexti florebant. Ast duobus fere sæculis recentior est S. Berarius, unde facile fuerit scriptori sæculi noni accuratius definire res gestas episcopi, quem auctor duobus tantum sæculis antecessit. Sinceritatis mihi aliud argumentum est, quod parcus sit Gestorum auctor in adornandis S. Berarii Actis; etenim vix aliud refert, quam translationem Reliquiarum S. Scholasticæ, fundationem monasteriorum S. Petri et S. Mariæ in Tuffiaco, et annos in pontificatu transactos cum numero eorum, quos sacris initiavit Ordinibus. Gesta igitur, prout apud Mabillonium in Veteribus Analectis occurrunt, edemus, variantesque lectiones alicujus momenti, quas in scedis nostris repererimus, pro more adjungemus. Habemus apographum Vitæ ex codice Anisulano, seu monasterii S. Carileffi, ast mutilum, utpote quod, omissis reliquis, in sola fere translatione SS. Benedicti et Scholasticæ consistit: quoniam tamen in hisce plerumque nitidiorem exhibet sensum, ejus lectionem Mabillonianæ prætulimus.
[4] [S. Berarius, natione Aquitanus,] Natus videtur S. Berarius in Aquitania siquidem partim Aquitanicus, referatur: eamdem opinionem sectantur scriptores recentiores [Bondonnet. Vies des Évêq. du Mans, p. 330. — Piolin. Hist. de l'Égl. du Mans., t. I, p. 348.] . Nescit autem Bondonnetus in Vitis episcoporum Cenomanensium, qua occasione S. Berarius ex Aquitania in Cenomanicum pagum devenerit: certe id hodie ne devinari quidem potest: animadvertere tamen licet, Ecclesiam Cenomanensem varia prædia in Aquitania possedisse, ut monstrat testamentum S. Bertichramni episcopi, anno 623 defuncti [Mabillon. Vet. Analect., p. 255.] ; unde aliqua datur ratio necessitudinis, quæ inter Aquitanos et Cenomanos intercedit, et ad S. Berarium derivari potuit. Quoad vero attinet tempus, quo cathedram Cenomanensem conscenderit, et numerum annorum, quo in ea sederit, quæstiones sunt intricatisssimæ hic trutinandæ. Initium ducimus ab annis, quibus Cenomanensem sedem occupavit S. Berarius, quoniam hæc quæstio ad alteram viam sternet. Super annorum numero, inquit Cointius ad an. 681 § LXXVIII [Le Cointe. Annal. Eccles. Franc., t. IV, p. 33.] quos in pontificatu transegit, triplex occurrit opinio. Apud Saussayum Ecclesiam Cenomanensem omni sollicitudine ac sanctimonia regit annis triginta septem. Apud Corvaisierum, qui manuscriptum codicem citat, annos sedet triginta quinque, menses quatuor et dies aliquot. Apud Bondonnetum, qui libro pontificali nititur, episcopatum pie gubernat annis dumtaxat sex ac viginti, mensibusque circiter duobus. Vixit igitur Berarius ad annum usque Christi sexcentesimum nonagesimum secundum ex Saussayii calculo, ad annum usque Christi sexcentesimum nonagesimum ex computo Corvaisieri: ad hunc usque annum sexcentesimum octogesimum primum ex supputatione Bondonneti: postremam sententiam lubenter amplectimur, quam prævalide confirmabunt anni subsequentium pontificatuum. Hactenus Cointius.
[5] [cathedram Cenomanensem] Hisce opinationibus et suam addunt nostri in Appendice Chronologica episcoporum Cenomanensium sub die XXI Junii [Act. SS., t. III Jun.. p. 863, n. 6.] , nempe S. Berarium sedisse annis XXVI, mensibus IV, diebus XVII atque obiisse anno Christi 677. Huic supputationi quam proxime accedit liber Gestorum, qui scribit S. Berarium sedisse annos XXVI, menses IV, dies XIV [Mabillon. Vet. Anal., p. 273.] : ita ut sola diversitas in numero dierum versetur, in quo etiam variat recentior historicus Cenomanensis Ecclesiæ, quando mensibus quatuor addit dies pariter quatuor [Piolin Hist. de l'Égl. du Mans, t. I, p. 360.] . Ex hac circa annorum et mensium numerum concordia gravissimorum auctorum, nullus equidem dubito, quin tempus episcopatus S. Berarii ad annos XXVI, menses IV extendendum sit: verum iidem minime conveniunt in diebus, qui annos et menses excedunt, aliis diem septemdecim, aliis quatuor, aliis quatuordecim tribuentibus. Quoniam tamen omnes ad Librum Pontificalem seu Gesta episcoporum Cenomanensium provocant, credo standum esse cum editione Joannis Mabillon, qui ut vidimus, annis XXVI, et IV mensibus, dies superaddit XIV. Quæ si admittimus, dies anniversaria Ordinationis S. Berarii incidit in diem III Junii. Quoniam porro habemus ex initio Gestorum S. Berarii eum sedisse ultimo tempore Clodovæi filii Dagoberti et tempore Chlotarii atque Theodorici filiorum ejus, oportet ut initia Sancti nostri inciderint in posterius tempus regni Clodovæi II, qui ab anno 638 ad annum 656 sceptrum tenuit; tali enim ratione recte dicetur Sanctus fuisse ultimo tempore Clodovæi. Oportet porro, ut dies III Junii, signata littera G, inciderit in dominicam; ab anno 644 aut 650, celebrati Cabilonensis Concilii, cui Hadoindus adfuit, non alios annos, littera dominicali G signatos, habemus quam 647 et 652, infra autem monstrabimus Sancti nostri Ordinationem ad annum 647 pertinere non posse; adeoque ad annum 652 spectare.
[6] [occupare probabiliter cœpit a. 652.] Quantum itaque veræ sunt notæ chronologicæ in Gestis indicatæ, tantum etiam certa est epocha Ordinationis S. Berarii. Est enim notorium, in Ecclesia solemne fuisse, ut episcoporum Ordinationes die dominica celebrarentur: adeoque singulares episcoporum Ordinationes, nisi quid obstet, illa die celebratas, cum summa probabilitate admittere possumus et debemus. Notandum quoque est in supputatione temporis, quo episcopi sederunt, non contineri apud antiquos diem ipsum sive Ordinationis sive obitus, ut clarum fit ineunti calculum Romanorum Pontificum in conatu chroni-historico Papebrochii nostri [Propyl. Maji, p. 24 et passim.] . Hac ratione bene conciliantur dicta tum in superscriptione Gestorum Hadoindi, episcopi Cenomanensis et Sancti nostri antecessoris, qui sedisse dicitur primo tempore Clodovæi II, tum in S. Berario, qui cathedram tenuisse perhibetur ultimo tempore ejusdem regis. Quæ voces, quoniam cum recitatis in Hadoindo non conferebantur, induxerunt forsan aliquos scriptores, num. 4 allegatos, ut Sancti nostri Ordinationem in annum Christi 655 prorogarent. Sed hujuscemodi opinationi obstabat, quod num. 1 Gestorum S. Berarii legitur, videlicet faventem sibi habuisse Clodovæum, ut ordinare posset in Cenomanica parochia monasteriola nonnulla: oportuit igitur, ut Sanctus aliquot annis sub Clodovæo episcopus vixerit, adjutoremque eumdem regem in condendis monasteriis habuerit. Unde ex hoc quoque capite recte procedit epocha, a nobis superius exposita.
[7] [quæ epocha ex Gestis] Contra hactenus elucidata opponi quædam possunt, quæ nunc discutienda sunt. Imprimis ultimum tempus Clodovæi, de quo jam sæpe sermo fuit, satis late sumi debet, ut explicuimus: quid igitur impedit quominus epocha Ordinationis S. Berarii ad annum 647, littera dominicali G pariter signatum, retrotrahatur? Sed obstat præcipue Sancti nostri chronotaxis: nam si in annum 647 Ordinationem ejus reponamus, consectarium fit, eumdem anno 673 diem supremum obiisse. Verum habemus chartam Sancti, datam II Julii anno IV regni domini nostri Theodorici [Mabill. Vet. Anal., p. 275 Cfr Brequigny. Diplom. ad res Franc. spect., t, I, p. 510.] , seu anno Christi 677. Quod si quis contendat exordium regni Theodorici III a morte Clotharii fratris sui esse supputandum, proindeque ab anno 670, ne sic quidem suum obtinebit punctum; quoniam probabilissimum est, Clotharium non ante adultum mensem Julium obiisse [Longuerue. Annal. Franc. ap. Bouquet, t. III. p. 691.] , adeoque chartam nostram ad annum 674 referendam esse.
[8] [comprobatur, et propter annum celebrati] Ast Joannes Mansi in supplemento Labbeano, occasione concilii Cabilonensis II, anticipatam vult Ordinationem S. Berarii [Suppl, Conc., t. I, col. 485.] propter testamentum Hadoindi, conditum VIII id. Februarii anno V Clodovæi III, qui cum æra vulgari 642 concurrit [Pagi. Crit. Baron. ad an. 652, § VI.] : unde suspicatur non diu post hunc annum Hadoindum vitam clausisse. Sed leve admodum est istud argumentum; nihil enim prohibet testamentum condi multis ante obitum annis; unum proferam exemplum quasi domesticum: nempe Aldricus, Cenomanensis episcopus, testamentum suum signat kal. aprilis in die sancto Paschæ, anno incarnationis dominicæ DCCCXXXVII, indictionis XV, anno quoque XXIII imperii Domini nostri Hludovici gloriosissimi imperatoris et anno ordinationis nostræ quinto [Baluz. Miscell., t. I p. 97.] . En episcopum, qui novemdecim ante obitum annis, obiit enim an. 856, quum suam rexisset Ecclesiam annis viginti quatuor [Mabillon. Vet. Anal. p. 300.] , testamentum suum nuncupat. Ex epocha igitur conditi testamenti epocham propinquæ mortis deducere tute non licet. Istiusmodi tamen ratiocinationem proponebat Mansius, ut concilium Cabilonense, cui per procuratorem suum subscripserat Hadoindus, ad annum 644, a plerisque recentioribus assignatum, referret: nam admisso, Hadoindum brevi post conditum testamentum diem suum obiisse, necessarium erat dictum Concilium Cabilonense inter annum 642 et 644 celebratum fuisse.
[9] [Cabilonensis concilii certior fit.] Quæ autem rationes moverint recentiores quosdam ut Synodum in annum 644 conjicerent, dicendo non sum; quum nuspiam istius chronotaxeos repererim fundamentum aliquod [Mabillon. Annal., lib. XIII, § XXX, t. I, p. 358. Hist. de la Fr. lit., t. III, p. 560. Piolin. Hist. de l'Égl. du Mans, t. I, p. 314.] . Licet autem Synodo interfuerint, nomenque suum subscripserint episcopi triginta octo, iidem anno 644 et 650, cui Sirmondus concilium illigat in vivis fuisse videntur: ita ut ex hoc capite controversia dirimi non postit. Unum est, quod suadet Sirmondi sententiæ esse standum, nempe synodalis epistola ad Theodosium Arelatensem episcopum scripta, in qua ipsum, ad synodum venire renuentem et pœnitentiam professum, suspendunt ab exercitio dignitatis episcopalis [Sirmond. Conc. Gall., t. I, p. 494.] . Ast Theodosius, ait Gallia Christiana [T. I, col. 542.] , anno 648 provinciam suam lustrasse jure metropolitico legitur in veteri charta Arelatensi. Quod si recte se habet, annus 650 retinendus est tamquam proprius Concilii Cabilonensis. Ast hic iterum recurrit Mansius [Suppl. Conc., t. I, col. 485.] , quia certum est, inquit, indicendis exordiendisque Conciliis diem dominicam plerumque deligi consuevisse. Unde consequitur, synodum hanc collocari oportere intra annos 640, quo S. Eligius et Audoënus episcopi renuntiati sunt, et 653, quo S. Audobertus jam decesserat. Porro intra annorum spatium illud dominica dies in VIII Kalend. Novembres nonnisi anno 649 incidit. Hæc ergo Concilii epocha statuenda, donec lux major ex anecdoto aliquo monumento ecclesiasticæ historiæ affulgeat. Et nos certe lucem majorem nobis optamus: interim conciliorum exordia, ut alibi monstravimus [Auctar. ad Act. SS., t. V Oct., p. 47, not 60.] , non in diem dominicam, sed in feriam II incidebant: atqui anno 650, quem Sirmondus assignat, littera dominicalis erat C, adeoque in diem IX Kal. Novembris (XXIV Octobris) dominica concurrebat, et juxta antiquam consuetudinem feria II, VIII Kal. Novembris Synodus Cabilonensis incipiebat. Hæc dicta sunto, ut annum emortualem S. Hadoindi, de quo egerunt nostri ad diem XX Januarii [Act. SS., t. II Januar. Append., 1140.] , propius elucidemus, et successoris ejus, S. Berarii annum ordinationis, firmius statuamus: quæ si probentur, sponte sua fluit, Sanctum vitam clausisse anno Christi 678, uti in capite hujus Commentarii notavimus.
§ II. Translatio corporis S. Scholasticæ Cenomanos; variæ fundationes S. Berarii, ejus obitus; inquisitio in alterum Berarium, Cenomanensem episcopum.
[Utrum corpus S. Scholasticæ] Episcopatum S. Berarii præcipue illustravit facta Cenomanos translatio corporis S. Scholasticæ, Cassino advecti. Omnes eruditi norunt, quanta olim contentione disceptatum fuerit Gallos inter et Cassinenses circa possessionem corporum SS. Benedicti et Scholasticæ. Utrinque proferebantur antiqua documenta, diplomata pontificia, quorum sinceritati ac authentiæ refragare non licebat. Quare non pauci in hanc descenderunt sententiam, ut opinati sint, utrinque verum dici, si utraque pars intelligatur loqui de parte corporis, non vero de integro corpore SS. Benedicti et Scholasticæ. Hanc sententiam egregie pro more suo elucidavit Stiltingus noster in Commentario prævio Vitæ S. Aigulfi ad diem III Septembris [Act. SS., t 1 Septemb., p. 733, § III. Cfr Oltrocchi. Eccles. Mediol. Hist. Ligust., t. II, p. 644.] . Neque mens nostra est, controversiam redintegrare: unam tamen bullam Zachariæ Papæ, qui sedit ab anno 741 ad 752, proferam, propterea quod apud Stiltingum non reperiatur, et tamen manifeste declaret, communem fuisse opinionem apud Cassinates utriusque Sancti corpus in monasterio tunc conservari, adeoque neutrum corpus integrum sæculo VII in Gallias fuisse translatum.
[11] [Cenomanos advectum fuerit, acriter disceptatur:] Postquam enim per annos fere centum triginta derelictus fuisset a monachis locus Cassinensis, vir nobilis et dives, Petronax Brixiensis, Gregorium II adiit ab eoque negotium recepit instaurandi monasterii. Anno igitur 718, assumptis secum monachis quibusdam Lateranensibus, Cassinum advenit, atque istic aliquot eremitas reperit. Condendo cœnobio summum favorem impendebant Romani Pontifices, præsertim Zacharias Papa, qui in bulla sua, nuper ab Aloysio Tosti edita [Tosti Storia della Badia di Monte Cassin. t. I, p. 82.] , breviter rei gestæ seriem enarrat testaturque corpus SS. Benedicti et Scholasticæ anno 742 in monasterio Cassinensi requievisse. Eamdem integram damus, omissis tantum iis, quæ ad possessiones temporales Cassinensium pertinent, quoniam putamus diploma adhuc latere multos eruditos, antiquitatis ecclesiasticæ amantes. Authenticitatem Zacharianæ Bullæ demonstrat doctissimus D. Tosti, quia eadem jam indigitatur in Præcepto Caroli Magni sub Adriano I (772 – 795), in quo dicitur [Muratori Antiquit. Ital. med. æ vi, t. V, col. 828. bis. Ed. Mediol. 1741.] : Cassinense monasterium B. Patris Benedicti, nuIlius tuitioni vel juri subditum, habet tuitionem ab Apostolica Sede, “a cujus Pontifice Zacharia” per Petronacem, virum Dei, restauratum est, eversionis suæ centesimo vigesimo anno, Dominicæ Incarnationis DCCXX, Habet privilegia suæ tuitionis a Romanis Pontificibus “et Zacharia.” Habebat igitur Cassinense monasterium bullam exemptionis, a Zacharia concessam, quam veram et sinceram paucis post annis judicat Adrianus. Eamdem de verbo ad verbum suis bullis inseruerunt Honorius III et Gregorius IX [Stor. della Bad. di M. Cassin., t. I, p. 81.] . Exhibet D. Tosti plumbum adhuc servatum, sed fatetur originalem scripturam periisse, ac superesse tantum apographum sæculi XI [Ibid., p. 82 et 87.] . Jam ipsam Bullam, omissa, ut dixi, descriptione bonorum temporalium, exhibeamus.
[12] [Zachariæ Papæ,] Zacharias Papa, Servus Servorum Dei, omnibus Ecclesiæ Catholicæ filiis salutem et apostolicam benedictionem. Omnipotenti Deo, cujus melior est misericordia super vitas, gratias agimus, qui gloriosus in Sanctis suis et mirabilis est, et virtutes suas, ubicumque vult, ineffabili bonitate ostendit. Ipse quippe dignationis suæ potentia beatissimum Benedictum patrem constituit omnium monachorum; ipse eum monasticæ legis latorem et operatorem esse disposuit: ipse illius meritis Cassinense monasterium, in quo et sanctissime vixit et gloriosissime obiit, omnibus per totum orbem monasteriis clementi benignitate præfecit. Qui pater sanctissimus, dum vitam heremiticam duceret, divina revelatione monitus ad eumdem locum pervenit, duobus se Angelis comitantibus, cum beatissimo Mauro ac Placido, Tertulli patricii filio, aliisque nonnullis. Ubi templa idolorum destruens, monasteriumque construens, apostolicis illum decoravit virtutibus. Inter quæ, dum ei revelatum fuisset quod supradictus locus esset destruendus, ob id inconsolabiliter fleret, omnipotentis Dei ad se vocem audivit dicentem: Noli, probatissime ac electissime Benedicte, pro his, quæ huic eventura didicisti loco, mœstum gerere animum, quoniam, quod semel a Deo præfixum est, immutabile atque irrevocabile est, solis tibi tuo merito concessis habitantium in loco animabus. Sed aderit omnipotentis consolatio Dei, quæ locum istum in ampliorem et multo meliorem, quam nunc est, restituet gradum: et hujus ordinis doctrina de hoc iterum irradiabit loco. Quod post ejusdem Patris obitum consummatum est.
[13] [bulla.] Nam a Longobardis pervasum et igne crematum est; fratres autem ad Apostolicam Sedem venientes ex concessione sancti nostri prædecessoris, Pelagii, juxta Lateranense palatium monasterium construxerunt, atque per prolixum tempus habitaverunt. Sed cum jam omnipotens Deus censuisset Cassinense cœnobium restaurare ac cœnobialem institutionem, quæ inde principium sumpserat, ex eodem loco propagare, a reverendissimo Gregorio Tertio, prædecessore nostro, Petronax dilectus filius noster est ad restaurandum directus. Qui dum ad eumdem locum venisset, communis pater noster Gregorius ex hoc mundo migravit. Sed post ejus excessum in Sede Apostolica cum parvitas nostra successisset, opus ab illo cœptum in restauratione ejusdem cœnobii, adjuvante Deo, ad finem usque perduximus. Hoc autem eo die, quo sanctissimi Patris ecclesiam dedicavimus, parvitas nostra obtulit. Libros scilicet Sanctæ Scripturæ et librum Regulæ, quam sanctissimus Pater manu propria scripserat, pondus etiam libræ panis et mensuram vini, necnon diversa ad ecclesiasticum ministerium ornamenta et possessiones Apostolica liberalitate concessimus. Qualiter autem ejusdem Patris pignora sororisque ejus sunt posita perspicientes, ac intemerata invenientes, pro reverentia tanti Patris minime tangere ausi sumus.
[14] [quæ refertur,] In dedicatione vero ejusdem, dum illum * una cum tredecim archiepiscopis et sexaginta octo episcopis adessem *, idem dilectissimus filius noster postulare cœpit quatinus possessiones, quæ eidem monasterio oblata * sunt a quibusque fidelibus, per nostrum privilegium roboraremus. Illorum desideriis, utpote amabilium, annuentes, hæc per præsens privilegium, quæ a nobis aliisque fidelibus concessa sunt in eodem loco in perpetuum corraboramus. Describit dein Pontifex varia loca, quæ ad Cassinense monasterium pertinebant, ac porro pergit: Præterea corroboramus ac in perpetuum confirmamus eidem dilecto filio ejusque successoribus in omni conventu episcoporum et principum superiorem universis abbatibus sedere, et in consiliis et judiciis priorem sui ordinis hominibus sententiam proferre, pro reverentia tanti loci, qui primum et summum monasticæ legis latorem vivum et mortuum retinere promeruit, quique ipsius legislationem in eodem Cassinensi cœnobio scribens, verbo et exemplo cœnobitale propositum appetentibus in toto mundo sole clarius vibravit. Pro quo Casinense cœnobium exaltantes, decernimus ac in perpetuum confirmamus, ut supradictus locus dignitate, vigore ac honorificentia præcellat omnia monasteria, quæ constructa vel construenda sunt toto orbe terrarum: abbasque ejusdem loci celsior ac celebrior existat omnibus abbatibus eamdem regulam tenentibus: illicque lex monastici ordinis caput teneat ac principatum, ubi ejusdem legis descriptor, Benedictus pater sanctissimus, eamdem describens, promulgavit Regulam, ibique abbates et monachi honorem ac reverentiam deserant, et ibi usque ad diem judicii quærant doctorem, ubi monachorum universalis magister et doctor Benedictus, pater almificus, corporaliter una cum sorore sua quiescens, gloriosæ resurrectionis diem expectat.
[15] [testatur sæc. VIII Cassini fuisse] Defuncto autem abbate, ex se ipsa congregatio secundum sanius consilium sapientum et seniorum fratrum sibi abbatem deligat, et apostolicæ sedis Pontifici firmandum et consecrandum exhibeat, nec aliter ibi abbas constituatur, aut aliunde illuc intromittatur, nisi forte ex se aliquem tanto regimini idoneum non habuerint, et ob id saniori consilio extraneum sibi elegerint. Insuper supra dictum locum, una cum omnibus ibi pertinentibus ecclesiis et possessionibus per totum orbem roboramus, atque ut nullius alterius Ecclesiæ, nisi Romani Pontificis ditionibus submittatur, auctoritate apostolica interdicimus. Ita ut nisi ab abbate vel a præposito fuerit invitatus, Missarum solemnitatem nullus episcopus celebrare præsumat in eisdem possessionibus, quod a præsenti prima indictione irrevocabiliter in perpetuum stabilimus retinendum, et cum Dei timore servandum. Statuentes insuper apostolica censura, sub divini judicii observatione, et validis atque atrocioribus anathematis interdictionibus, ut nullus unquam, qualibet dignitate aut potestate præditus, præsumat eidem monasterio vel omnibus ejus possessionibus vim inferre, vel aliquid de iis aliquomodo auferre vel alienare. Sed nec pacis, nec barbarico tempore, ibidem aliquam jacturam vel molestiam inferre, dum perenniter illud firma stabilitate decernimus, sub ditione Sanctæ Romanæ Ecclesiæ permanendum. Promulgantes quidem et hoc auctoritate B. Petri Apostolorum principis coram Deo et terribili examine per hoc nostrum apostolicum privilegium constitui sancimus atque decernimus, ut in omnibus provinciis per totum orbem commutata atque oblata, aut in posterum eidem cœnobio a qualibet persona concessa fuerint, firma stabilitate sub jure ipsius monasterii existenda atque in perpetuum permanenda. Statuimus ne licentia sit, ut dictum est, cuilibet magnæ parvæque personæ aliquid ex his auferre, sed inconcusse et irrevocabiliter in perpetuum ibidem permanere.
[16] [corpora SS. Benedicti et Scholasticæ:] Concessimus etiam hoc apostolico privilegio, ut pro obligatione vel ordinatione presbyterorum, diaconorum, subdiaconorum, et altarium consecratione chrismæque acceptione in quibuslibet ejusdem monasterii possessionibus quemcumque voluerint episcopum invitandum. Hymnum quoque Angelicum in dominicis et festivis diebus concedimus in Missarum solemniis decantandum. In horis vero diurnis et nocturnalibus signum in ecclesia pulsandum; simili modo licentiam damus et corroboramus in præfato monasterio et in omnibus ejus ecclesiis, per totum orbem terrarum constructis, fontem benedici et sacrum baptisma celebrari, et non solum ibi, sed in iis quoque, quæ amodo in possessionibus prædicti cœnobii præsentibus vel futuris temporibus ecclesiæ ædificandæ sunt, remota scilicet cujuscumque episcopi interdictione. Addimus etiam, ut nullus episcopus prohibeat Christianum populum ingredi ad easdem ecclesias, vel in eisdem de suis rebus aliquid offerre, ut solet fieri religione pia. Observari quoque hanc nostram jussionem volumus, ut nullus episcopus in jam dicto cœnobio Cassinensi et in omnibus ejus cellis, per totum orbem terrarum constructis, decimas tollat, sacerdotem excommunicet vel ad synodum provocet. Simili etiam modo licentiam damus eidem dilecto filio ejusque posteris abbatibus monachorum synodum congregandi, et quemcumque clericum voluerint cum suis substantiis suscipere ad habitandum in omnibus Cassinensis monasterii possessionibus, sive presbyter sit aut diaconus vel cujuslibet ecclesiastici ordinis; et nullius episcopi timere contradictionem. Et liceat eidem religioso Petronaci, ejusque posteris et eorum præpositis in perpetuum judicare prædictas ecclesias, curtes et possessiones per totum orbem terrarum, et omnem in iisdem possessionibus degentem clericum ad officium promovere absque personæ sæcularis potestate et cujuslibet episcopi prohibitione. Si quis autem, quod absit, ea quæ ad laudem Dei pro stabilitate ac Casinensis cœnobii conservanda dignitate, et possessionum ejus tutela a nobis statuta sunt, nefario ausu corrumpere, violare aut refragare præsumpserit, nisi resipuerit, sciat se anathematis vinculo innodatum, et a regno Dei alienatum, et cum diabolo et ejus pompis et Juda, Jesu Christi Domini nostri traditore, æterno supplicio, æternæque maledictioni deputandum. At vero qui pio intuitu hujus nostri apostolici constituti observator existit, benedictionis gratiam a misericordissimo Domino Deo nostro per intercessionem beatissimi Patris nostri Benedicti consequatur et vitæ æternæ præmia adipisci mereatur. Scriptum per manum Leonis notarii et regionarii atque scrinarii carissimæ Romanæ Ecclesiæ in mense Januario per indictionem suprascriptam primam. Datarum duodecimo Calendarum Martiarum Aquini per manum Benedicti, episcopi S. Silvæ Candidæ Ecclesiæ et bibliothecarii sanctæ Sedis Apostolicæ, anno, Deo propitio, pontificatus Domini nostri Zachariæ summi Pontificis et universalis Papæ in Sanctissima Sede Beati Petri Apostoli, primo, in mense Martio, indictione suprascripta.
[17] [videtur igitur pars solum horum corporum in Galliam advecta.] Opinionem dispertitionis Corporis S. Benedicti et S. Scholasticæ sectatur etiam recens monasterii Cassinensis Historiæ scriptor, laudatus jam Aloysius Tosti; impossibile enim esse ait [Tosti Hist. Cassin., t. III, p. 192.] , ut opinio aliqua radices agat in populo, quin aliquid veritatis subsit traditioni. Quocirca censet aliquam Reliquiarum utriusque Sancti translationem esse factam, ex quo deinde integrorum corporum opinio scaturierit. Et quidem continnati apud Cassinenses Corporis S. Benedicti fides firmatur testimoniis omni exceptione majoribus; jam vidimus documentum sæculi octavi ex recitata Bulla Zachariæ Papæ, cui adjungere licet pro eodem ac sequenti sæculo diplomata idem testantia, Desiderii Longobardorum regis [Ibid., p. 89.] et Caroli Magni [Ibid., p. 94 et 98.] ; quod quoque confirmant Joannes XV (seu melius XVI) pro sæculo X [Ibid., p. 233.] , pro sæculo XI Benedictus VIII [Ibid., p. 246.] , Alexander II [Ibid., p. 488.] et Urbanus II [Ibid., t. II, p. 83.] . Sæculo XV jam provecto, nempe die XVIII Novembris anni 1484 Cardinalis Joannes de Aragonia, abbas Cassinensis commendatarius, jussit aperiri sepulcrum, in quo Corpora SS. Benedicti et Scholasticæ condita erant. In instrumento autem, quod nobis Erasmus Gattola exhibet [Hist. Cassin., t. I, p. 595. Cfr. Tosti, t. III, p. 190.] , dicitur ex utriusque Sancti carne super tabulam porfiream mannam continue distillasse et miraculose in ipsa tabula conservatam fuisse. Similis visitatio instituta fuit anno 1545 sub regimine Hieronymi de Placentia [Gattola, l. c., p. 634 et Tosti, l. c., p. 303.] , et anno 1659, pedum pastorale gerente Angelo de Nuce [Gattola, p. 712.] . Neque ulla, quam sciam, visitatio deinceps occurrit. Similia certe nec minus sincera proferuntur instrumenta pro translatione sacrarum Reliquiarum in Galliam; quæ quoniam et ipsa fidem suam probant, ostendunt et istic aliqua pignora utriusque Sancti conservata fuisse. Unde sponte sua fluit, tam in Cassinensi monasterio quam in Gallia non ignobiles partes utriusque Corporis Sancti in veneratione habitas fuisse. Hunc conciliandi oppositas rationes modum proponit et suo calculo approbat Joannes Stiltingus noster in Commentario prævio S. Aygulfi abbatis et Martyris ad diem III Septembris num. 25 [Act. SS., t. I Sept., p. 732.] :
[18] [Fundationes S. Berarii,] De binis a S. Berario fundatis monasteriis, scilicet Tuffiaco ac S. Mariæ, non est quod hic sermonem longiorem texamus, quum in Vita infra edenda origo utriusque late explicetur. Tertium porro tribuit Sancto nostro monasterium Cointius in suis Annalibus ad an. 681 § LXXVIII, nempe Caladunum, ductus auctoritate testamenti, cujus secundum Gesta episcoporum Cenomanensium [Mabillon. Vet. Analect., p. 281.] conditor fertur S. Berarius: ast, ut infra monstrabitur, pertinet potius ad alium episcopum ejus homonymum, qui apud recentiores scriptores passim Berarius II audit. S. Berarius anno 658 subscripsit duplici privilegio, quod monasterio S. Columbæ et S. Petri dedit S. Emmo, Senonensis episcopus. Prius privilegium, S. Columbæ concessum edidit primus Joan. Mabillon in Annalibus Benedictinis lib. XIV num. 63 [Mabill. Ann., t. I, p. 412.] ; in eo autem quod datum legitur VII Kal. Septembris anno tertio Clotarii (III, filii Clodovæi II), videmus Sanctum nostrum subscripsisse his verbis: In Christi nomine, Berecharius, ac si peccator, episcopus hoc privilegium consentiens subs. Paulo post, inquit laudatus Mabillon, Emmo alterum emisit privilegium pro monasterio S. Petri Senonensis, cui S. Mummolinus, S. Eligii, in dicta charta nominati, successoris subscripsit, cui et S. Berarius pariter consensum præbuit. Non vacat nobis operosius inquirere in chronotaxin Mabillonianam, quæ hic forsan cespitat, quamque prolatis tabulis discussit collega noster in Commentario prævio S. Mummolini ad diem XVI Octobris num. 39 et seqq. [Act. SS., t. VII Octob., p. 965] : poterit enim hæc quæstio commodius in Actis S. Eligii ad diem I Decembris investigari; huc vero traducta nihil lucis vitæ S. Berarii affunderet.
[19] [lis cum monachis Sandionysianis;] Circa finem vitæ implicatus fuit S. Berarius gravi liti, quam ventilandam habuit coram rege Clotario III adversus monasterium S. Dionysii juxta Parisios. Documentum profert Michael Felibien in Historia regalis monasterii S. Dionysii, in eoque dicitur [Hist. de l'abb. de S. Denys, p. 26 et instrum., p. VII.] , Beracharius episcopus suæ Ecclesiæ vindicasse prædia quædam, olim Sandionysianis donata. Quod porro hæc charta Sanctum antistitem respiciat, tria præcipue faciunt, nempe perpetua traditio in monasterio Sandionysiano vigens, dein quod regnante Clotarii III (an. 656 – 670) nullus occurrat episcopus ejusdem aut similis nominis, et tandem quod prædia litigiosa sita essent in pago Cenomanico. Atqui varias villas sibi competere adversus Berarium episcopum contendebat abbas Wandebertus, pro quo et rex pronuntiaverat. Sed sententiæ acquiescendum non existimavit Berarius noster: nam Ingoberta, Ermeleni donatoris vidua, episcopo nostro probabiliter instigante, varia ex istis prædiis, quasi olim sibi data, repetiit; verum et altera sententia vicere Sandionysiani. R. D. Paulus Piolin, Benedictinus Solesmiensis, in recenti opere de Historia Ecclesiastica Cenomanensi [Hist. de l'Égl. de Mans, t. I, p. 359.] credit S. Berarii fidem deceptam fuisse falsis quibusdam instrumentis, quibus inductus fuerit, ut obstinatius in lite persisteret. Difficile sane foret conjecturam refellere; tamen omnia falsa fuisse in allegatis a S. Berario instrumentis, in dubium revocari posset consideranti inter bona Sandionysianis donata occurrere quædam ad jus Ecclesiæ Cenomanicæ pertinentia. Sic certe in testamento S. Bertrandi episcopi Cenomanensis, circa an. 623 defuncti mentio fit Tauriaci et Monciani [Gesta episc. canoman. apud Mabillon Vet. Analect., p. 259 et 261.] quæ nomina etiam in charta Sandionysiana reperiuntur: unde fieri potuit, ut non undecumque falsa essent documenta, quæ S. episcopus ad vindicandas res suas exponebat.
[20] [Chartæ Anisulenses] Gesta episcoporum Cenomanensium referunt imprimis chartam Ibboleni, abbatis Anisolensis (hodie St Calais, dept La Sarthe) [Ibid., p. 273.] , qua idem profitetur ibi per beneficium episcopi Cenomanensis, sub usufructuario ordine, tempore vitæ suæ, omnes res monasterii tenere permissum; census quoque annis singulis ad matrem civitatis ecclesiam persolvere, ejusque pontificibus atque rectoribus promittit: id est ad lumen ecclesiæ de cera libras quatuor, et ad opus episcopi cambuttam unam (pedum episcopale) et subtalares duos (caligas episcopales), et ad opus canonicorum inibi Deo degentium buticulas duas paratas de optimo vino, et in Cœna Domini plenum modium de ovis. Consentit etiam Ibbolenus, ut post suum obitum jam dictum monasteriolum cum omni integritate et res ad se pertinentes vel aspicientes, episcopus Cenomanensis ejusque successores in suam faciant revocare potestatem vel dominationem. Data est charta Cenomanis IV Kal. Maji anno tertio regnante Clotario, id est Christi 659. Similem chartam sub iisdem pactis iterum concessit S. Berarius, Ibboleno abbati, sed desunt notæ chronologicæ [Mabill. Vet. An., p. 273.] : imo quoniam a Dagoberto rege datur charta, ad posteriora tempora referenda videtur, nempe ad Dagobertum III, qui regnare cœpit in Neustria anno 711, adeoque diu post obitum Sancti sceptrum tenuit. Sed gravior est difficultas, idem Dagobertus dedit præceptum Anisulensibus, quo, nulla facta mentione episcopi Cenomanensis, monasterium S. Carileffi sub omni immunitate confirmat [Marteni Thes. Anec. t, t. I, col. 6.] . Hæc enim alteram chartam, in Gestis exhibitam, plane destruunt, et quoniam in hac controversia ceciderunt Cenomanenses, ut mox monstrabimus, mihi non est dubium esse falsum diploma seu præceptum in Gestis exhibitum.
[21] [faltatis damnatæ;] Nam supra num. 2 jam diximus, istiusmodi diplomata merito incurrere falsitatis suspicionem. Anisolenses enim monachi ea tamquam spuria traduxerunt, seque sub protectione seu Mundeborgio regis semper fuisse professi sunt, atque in eum sensum pronuntiarunt Patres Concilii Vermeriensis, ut patet ex Notitia Caroli Calvi quæ in Annalibus Benedictinis lib. XXXVI § VII [Mabillon. Annal., t. III, p. 97.] legitur: in ea siquidem dicuntur episcopi et abbates recognovisse utriusque partis probationes et instrumenta, atque his, ait Notitia, ita elucidatis, reverendi antistites et nobilissimi proceres, et cæteri assistentes apertissime cognoverunt, cognoscentesque affirmaverunt regiam ejusdem monasterii præponderare possessionem, quæ numquam et nusquam interrupta fuerit, sed continuatim inconvulsa remanserit: episcopale vero ideo refutandum, quia ejus non vera nec effectum habentia apparerent instrumenta; nec habuerit quisquam pontificum idem monasterium, nisi jure beneficii per munificentiam principalem. Advocatus igitur episcopi veridica professus est ratione, non habere se vera et legitima instrumenta, per quæ idem monasterium tenere posset; unde et se concredidit (victum se professus est [Cfr Du Cange. Gloss. med. ævi vo Concrederese.] ) et nulla principis aut judicum vi aut oppressione, sed propria voluntate et justo omnium assistentium judicio, easdem res cum querela (cum ipsa lite intentata [Ibid., vo Querela] ) werpivit (abdicavit [Ibid, vo Verpire.] ). Huic diplomati consonant concilia Bonoilense anni 855 [Mansi. Suppl. Conc., t. X, col. 934.] et Vermeriense anni 863 [Ibid., col. 986.] , in quibus libertas Anisulensium confirmata fuit, quam tanden S. Nicolaus Papa I, prius Anisulensibus minus favens, sua auctoritate sancivit vit [Labbe, t. VIII Conc., col. 459.] . Ex hactenus dictis liquet dubia esse, quæ S. Berarii scripta referuntur in Gestis episcoporum Cenomanensium [Cfr Piolin. Hist. de l'Égl. du Mans, t. I, p. 449.] .
[22] [ex testamento quodam] Certior est scriptura Sancti nostri in causa Hunaldi et suæ conjugis Deodatæ. Hi enim ab Ecclesia Cenomanensi obtinuerant in usumfructum villam Cabariacum, sitam in territorio Burdegalensi [Mabillon. Vet. Anal., p. III. Brequigny. Diplom. ad res Franc. Spect., t. I, p. 510.] . Hi vero conjuges epistola, data die II Julii anno IV regni Theodorici III, Christi probabiliter 673, et directa domno et patri Berario episcopo, necnon et omni congregationi Sanctæ Ecclesiæ Cenomanicæ. In isto autem instrumento conjuges vicissim donant suam portionem propriam in eodem territorio perpetuo possidendam ab Ecclesia Cenomanica, ita tamen ut, quoad vixerint, ea fruantur. Cabariacum est hodie Cameyrac villula sub ecclesia succursali S. Sulpitii (Gironde, arrondiss. Bordeaux, Canton Carbon-blanc). Præter has scripturas tribuiter etiam S. Berario testamentum, in quo fit mentio de monasterio Caladuno, tamquam per ipsum fundato, ut habet Cointius in Annalibus Eccles. Francorum ad annum 681 § LXXVIII; sed id pertinet ad alterum Berarium, episcopum quoque Cenomanis, quem ignoravit Gallia Christiana, et conjiciendo indicavit Mabillonius [Annal. Bened., t. II, p. 26.] : de quo aliqua dicenda nobis videntur. Exhibemus imprimis ipsum testamentum ex Analectis Mabillionianis [Vet. Analect., p. 281.] .
[23] [Caladunensis fundatio S. Berario tribui non potest,] In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Cum divinitate propitia, dono Dei, acsi indignus, ego Berarius [qui] vocor episcopus, deliberavi, ut quidquid mihi Deus tam de propria parentum substantia, quam et nostra utiliter conquirere vel attrahere usque nunc potuimus, aut in antea, auxiliante Deo, attrahere potuerimus, unde et testamentum de Caladunno monasterio, quod nostro opere ædificavimus, de omnibus rebus nostris, quod est in pago Cenomannico constructum, in condita Diablentica, in honore Sanctæ Mariæ et Sancti Petri constructum, ubi Cagliberta abbatissa præesse videtur, prope illas abbatias vel beneficia, quæ de ratione Sancti Gervasii in beneficio habeamus. Hæc sunt Busogilo monasterio cum appendiciis suis, Priscosiccino, monasterio Diablentis, illo monasterio Sancti Martini, et cella Sancti Victuri, quæ est infra murum Cenomanis civitate constructa: hæc loca superius nominata cum omnibus adjacentiis vel appendiciis earum, et alia loca, quæ pro beneficio Ecclesiæ tenemus, Bisigario, Patriniaco et Manto, sicut diximus, propter ista loca, quæ ad Caladunno non firmavimus, nos quoque omnibus rebus nostris, hoc plena et integra voluntate ad monasterium præfatum ad Caladunno ejusque congregationi, in Dei nomine consistenti, firmavi; et firmatum in perpetuum esse volo, undecumque nostrum testamentum loquitur, vel nostra videtur esse possessio, ad præfatum monasterium ad Caladunno volo esse firmatum atque concessum, ea ratione dum cognitum est, quod vir illuster Crodegario dux, de inferendis vel undecumque juvamen nobis præstare non cessat, vel adjutorium tam nobis, quam ipsi casæ facit, et in antea facere disponit; convenit nobis, ut filia sua Chrodildæ, in ipso monasterio, superius nominato, pro hujus merito, post discessum ipsius Calibertanæ instituere vel confirmare deberemus abbatissam.
[24] [ut liquet ex chronologia] Quod et ita fecimus, ut tempore vitæ suæ, quamdiu ei Deus spatium dederit, secundum Deum et sanctam Regulam tempore vitæ suæ in ipso monasterio abbatissa esse debeat, et sub regimine ipsius domini Berarii, quamdiu advivit: et neque nos, neque successores nostri, nec ullus quislibet, quamdiu ipsa advivit, de ipsa abbatia vel de ipso monasterio, nec dismanandum * nec distrahendum, ad hoc faciendum non habeat pontificium. Et convenit nobis, ut post nostrum discessum domnus Herlemundus, aut alius pontifex urbis Cenomannicæ ad ipsum monasterium in manu regendum vel gubernandum, aut abbatissam post discessum memoratæ Chrodeildæ intromittendo, ut in finem semper eorum Ordo custodiatur et perenniter conservetur. Quia dum cognitum est, quod domnus Herlemundus abbatias vel beneficialia ecclesiastica superius nominata, etiam ad diem præsentem nobis Canariago ad usum beneficiorum deditam tanta beneficia nobis concessit; pro hujus merito convenit nobis, sicut superius nominatas diximus, ut ipsum monasterium Caladunno post nostrum discessum ipse pontifex aut successores sui ad regendum vel gubernandum, sicut et alia monasteria, quæ dum in sua parochia habent privilegia, ita et in ipso habeat pontificium, ut dum advivimus, ipsa beneficia abbatissa de ipso monasterio in altero manus non habeamus pontificium, nec distrahendum nec commorandum, nisi (sicut diximus) semper sub regimen Sancti Gervasii ejusque pontificis post nostrum discessum esse debeat, ut illa beneficia superius nominata, quæ pro beneficio Domno Herlemundo vel Ecclesiæ suæ vel aliorum tenemus, post nostrum discessum cum omni re immeliorata, absque ullius segregatione, ipse pontifex aut successores sui a partibus ecclesiæ Sancti Gervasii in eorum faciant revocare dominationem vel potestatem.
[25] [exhibiti diplomatis.] Et convenit nobis, ut nullus ex nobis de hac convenientia, quod superius comprehensum est, nullus contra pares pro qualibet ingeniositate articulum emutare non possit. Qui hoc fecerit, aut contra parem suum calumniator exstiterit, quantum et alia, tantum quantum res ipsas eo tempore immeliorata suadere videntur, tam Crodegarius, quam et domnus Herlemundus vel domnus Berarius, qui contra hoc emutare voluerit, teneatur obnoxius, et quod repetit, nihil vindicet: sed præsentales epistolas, uno tenore conscriptas, una, quam domnus Herlemundus in arca Ecclesiæ suæ pro se retineat; alia, quam domnus Berarius in monasterio suo habeat, et tertia, quam vir illuster Crodegarius ad opus filiæ suæ Chrodehildæ habere debeat. Quam vero manus eorum inter se has epistolas tam ipsi vel concivibus suis visi fuimus confirmasse. Actum Marogilo villa in anno XVI regnante domno Childeberto rege nostro, XII Kal. Novemb. In Christi nomine Berarius episcopus hanc epistolam a me factam subscripsi. Childebertus rex, de quo hic agitur, est tertius hujus nominis, atque Neustriam, cujus pars erat pagus Cenomanensis, et Burgundiam regio titulo administrabat. Regnum autem ejus inter annos Christi 696 et 711 concluditur: adeoque annus regni XVI cum anno vulgari 710 concurrit. Fuerunt, ut adnotat Mabillonius Annal. lib. XIX, § LVII [Annal., t. II, p. 26.] , qui testamentum S. Berario nostro adscripserunt; sed perperam, quoniam anno X sæculi octavi a longo jam tempore diem suum supremum clauserat. Dein Herlemundus episcopus, de quo sermo est in testamento dicitur in gestis successor posterioris domni Berarii [Vet. Anal., p. 281.] : habemus ergo alterum Berarium, qui posterior vocatur. Tandem occurrere videtur tertius quidam Berarius, quoniam dicit Berarius testator, Caladunum debere perseverare sub regimine domni Berarii, quamdiu advivit [Vet. Anal. loc. eit.] : etenim si de se loqui voluisset testator, videtur potius primam, ut alibi facit, quam tertiam personam in sermone adhibiturus.
[26] [Quominus Berarius dicatur episcopus Cenomanensis,] Sed postremum istud nequaquam liquidum nobis est: nam et tertius iste Berarius titulo honorifico domni insignitur, qua appellatione in instrumento soli episcopi decorantur. Ut vero duos homonymos episcopos, eodem tempore Cenomanis degentes, accipiamus, nihil admodum urget: tanta enim non est styli consequentia, ut translationem a prima ad tertiam personam mirari debeamus. Imo quandoquidem testator profitetur, se Caledunum fundasse, pronum erat, ut sibi, pro more istorum temporum, regimen monasterii reservarit. Quod si e contrario diversum tertiumque Berarium admittimus, nulla datur in testamento ratio, propter quam monasterii procuratio illi adscriberetur; secus ac fit pro reliquis, v. g. Chrodilda moniali, post discessum Caglibertæ abbatissa instituenda, quia pater ejus Crodegarius dux adjutorium tam nobis, quam ipsi casæ (Caleduno) facit, et in antea facere disponit. Censemus itaque de uno eodemque Berario, a nostro tamen Sancto diverso, agi in laudato testamento.
[27] [obstat successio episcoporum] Ast hic objicitur alia quæstio intricatior, quis nempe sit ille Berarius episcopus testator? De nostro quidem Sancto, jam defuncto, sermo esse non potest: dein habemus Herlemundum dici successorum posterioris domni Berarii, quæ verba duplicem Berarium, utrumque Cenomanensem episcopum indicant. Nihilominus antiqui Catalogi episcoporum Cenomanensium præter Sanctum nostrum, alium Berarium non indicant: imo chartæ Cenomanenses, prout in Gestis leguntur, innuunt contrarium. Sic Herlemundus dicitur post Achilbertum (Aglibertum) episcopus fuisse [Ibid, p. 287.] , in aliis exhibentur episcopi hoc ordine: Hadoindus, Berarius, Aglibertus, Herlemundus [Ibid., p. 284, 286, 287.] . Et vero si succedentium episcoporum tempora supputamus, nullam inter S. Berarium et Herlemundum temporis intercapedinem sufficientem inveniemus, quo episcopus aliquis intercalari possit. Etenim S. Berarius, omnibus fatentibus, annis XXVI, mensibus IV et aliquot diebus sedit (Cfr dicta ad num. 5), monstravimus etiam Concilium Cabilonense probabilius celebratum fuisse anno Christi 650 (Cfr num. 6), adeoque anno 652 initium, anno 678 finem episcopatus illiganda esse; cui defuncto anno 678 successit Aglibertus, et ipse pontifex annis XXXIV, mensibus VI, diebus XI [Ibid., p. 226.] , quapropter obitus ejus cum anno 712 concurrit; unde liquet ejus successorem immediatum, quiscumque demum ille fuerit, Cenomanensem cathedram anno 710 occupare non potuisse, adeoque ex hac parte vacillare testamentum, maxime quum Childebertus III, Neustriæ rex, senis post mensibus, scilicet XIV Aprilis 711 obierit.
[28] [Cenomanensium,] Scio equidem hæc utcumque conciliari posse adhibita chronotaxi nuperrimi egregiique scriptoris Ecclesiæ Cenomanensis [Piolin. Hist. de l'Égl. du Mans, t. I. Introd., p. CXX.] , lubensque ad hanc accederem. Sed obstat, quod in mediis calculis, quos investigationes chronologicæ exigunt, error aliquis obrepserit. Etenim dicit S. Berarium sedisse annis XXVI, mensibus IV et diebus IV [Ibid., p. 360.] et episcopatum inchoasse anno 654, mortuo nempe S. Hadoindo decimo post Concilium Cabilonense anno [Ibid., p. 347.] : Obierit ergo S. Berarius anno 680; ast scriptor mortem Sancti ad annum 670 reponit [Ibid. Introd., p. CXXIII et 348.] . Differimus igitur toto decennio, quod si addatur ejus chronotaxi, in easdem nobiscum, quoad testamentum alterius Berarii attinet, impingit difficultates. Neque ut hisce nos tricis expediamus initium S. Berarii decennio anticipare licet; nam impedit Cabilonense Concilium, quod supra num. 9 probabilius celebratum anno 650 diximus, cuique per suum procuratorem interfuit S. Hadoindus. Ut porro ex hac difficultate emergam, non aliud mihi occurrit, quam ut negem, Berarium testatorem fuisse Cenomanensem episcopum: facile equidem concedam Berarium charactere episcopali insignitum fuisse, ast Cenomanensem cathedram occupasse nihil urget, ut admittam. Nam Berarium episcopum lego subscriptum in privilegio pro monasterio S. Mariæ, quod datum dicitur mense Junio anno XI regnante domno Theodorico gloriosissimo rege, hujus nominis III, seu anno Christi 681: Si autem idem est, qui dein anno 710 testamentum condit, non œgre, ut spero, unus quisque mecum consentiet, Berarium istum, episcopum fuisse in Cenomanensi pago degentem, siquidem sub Agliberto et Herlemundo episcopus dicatur; sed ejusdem Ecclesiæ cathedram aliquando occupantem, nequaquam admiserim. Nec mirum id cuiquam videbitur consideranti illa tempestate episcopos etiam in monasteriis fuisse, ut fatetur scriptor a quo recedo [Piolin, t. I. Introd., p. CXXVIII.] , et variis exemplis coævis monstrant Cangius in Glossario Vo Episcopus et Auctores Novi Tractatus diplomatices [Nouv. Traité de Diplom., t. V. p. 424.] .
[29] [et annus emortualis Childeberti III.] Quod si quis tamen propter verba Gestorum, quibus Herlemundus successor posterioris domni Berarii [Vet. Anal., p. 281.] dicitur, inter episcopos Cenomanenses accensendum contendat alterum Berarium, non omnino repugnabo; dummodo initia episcopatus Herlemundi ad annum Christi 715 prorogare velit: hac enim ratione inveniemus triennium, quo pontificatum Berarii II intercalare licebit. Et initia episcopatus Herlemundi in annum 715 rejicienda esse Cointio [Annal. ad 717, § XXV.] et Bondonneto [Vies des évêq. du Mans, p. 323.] nixus concedit Academicus de Foncemagne in Commentariis Academiæ Franciæ Inscriptionum [Mém. de l'Acad. des Inscript., t. XX. p. 216.] . Ast si hac ratione tollitur difficultas circa locum, a Berario inter episcopos Cenomanenses occupandum, restat altera circa tempus: nam anno 710 adhuc vivebat Aglibertus, quomodo igitur potuit loqui Berarius de Herlemundo, quasi tunc episcopo? Neque solvitur quæstio errore probabili alicujus numeri, forsan male signati: maxima enim difficultas est in nomine Childeberti III, qui, nemine, quem sciam, diffitente, anno 711 mortuus est, quando vivebat adhuc episcopus Aglibertus. Quapropter hasce tricas commodius explicamus, dum non nimium urgemus Gestorum verba de successore posterioris domni Berarii, maxime quum in ipsorum episcoporum et regum nominibus exprimendis quandoque laborarint librarii, ut patet in præcepto Childerici de Curte Arduno in pago Pictaviensi; superscriptio est: Sequitur exemplar de illo initio sub Berario vel Aigliberto factum. Sed Childericum qui Neustriæ, vivente sive S. Berario sive Agliberto, imperaret, nullum invenio: hujus enim nominis duo sunt reges, quorum prior sæculo V sceptrum Francorum tenuit, posterior vero an. 715 – 720 solam Austrasiam occupavit. Propter istiusmodi ambiguitates Berarium posteriorem e catalogo episcoporum Cenomanensium expunctum mallem, quamvis hæc quasi devinando dixerim, paratus, si quid melius monstretur, illud libenter amplecti.
[Annotata]
* illic?
* adessemus?
* oblatæ?
* turbandum
VITA SANCTI BERARII, EPISCOPI CENOMANENSIS ET CONFESSORIS,
AUCTORE ANONYMO GESTORUM EPISCOPORUM CENOMANENSIUM,
Ex Mss. Anisolano et Veteribus Analectis Mabillonii collatis a.
Gesta domni Berarii et Cenomannicæ urbis episcopi, qui fuit ultimo
tempore Clodovei, filii Dagoberti, et tempore Clotharii atque
Theoderici, filiorum ejus.
Berarius, Episc. et Conf. Cenomanis in Gallia (S.)
BHL Number: 1177
a
AUCTORE ANONYMO.
[S. Berarius, episcopus Cenomanensis,] Domnus Berarius, Cenomannicæ urbis episcopus, natione partim Francus partim Aquitanicus, ortus ex nobilissimis utriusque sexus parentibus, fecit et ordinavit in Cenomannica parochia monasteriola nonnulla, atque ipsa regulariter degere instituit. Igitur tempore quo Clodoveus, Dagoberti filius b, regni Francorum sceptra regebat, vir utique nobilissimus et in administratione publicarum rerum perspicacissimus c: nam cum egregiis polleret moribus, justis petitionibus servorum Dei nostri tam facilem quam devotum præbebat assensum d. Qua de re contigit, ut ejus tempore multa per regnum ejus constructa fierent monasteria, multa religiosorum actuum augmentarentur insignia.
[2] [mittit in Montem Cassinum,] Denique inter cætera sui temporis divinorum actuum indicia, etiam beatorum corporum Benedicti scilicet præcipui Confessoris Christi, Sanctæque Scholasticæ Virginis ac sororis ejus, quibusdam servis Dei ex Galliis in Beneventanam provinciam, divinitus revelatione facta, pro hoc ipso adventantibus ostensa sunt pignora, ac Domino præeunte ac comitante, in Galliam venerabiliter delata e. Hæc namque sacratissima corpora multis temporibus a frequentia hominum fuerant remota. Quippe cum loca Montis Cassini, quæ ea retinebant, ex tempore, quo a Gothis fuerant funditus eversa, in solitudinem persisterent redacta. Cum igitur gens Longobardorum diu infidelitatis suæ tenebris carere noluisset, et jugum Domini ferre detrectans, eos, qui fuerant, impugnare decrevisset, Italiam venit, nominis Christiani impugnandi gratia, et suo eam dominio subjugandi: cujus incolas occulto Deus judicio ejus mucroni tradidit feriendos. Quæ gens longe lateque suæ cædis extendens crudelitatem, Beneventanam agressa est expugnare provinciam; cujus urbes terræ coæquans, monasteria villasque depopulans, non minimas Christianorum strages dedit. Oves enim dominicas, ab ovilibus exclusas, diversa cæde lacerans, ovilia Domini evertebat; ita ut in heremi vastitatem loca prius desiderabilia conversa viderentur. Unde inter cætera facinora sua monasterium eximii patris Benedicti depopulans, rebus omnibus orbatum, inhabitabile reddidit f.
[3] [tunc fœde vastatum,] Quæ eversio qualiter, vivente adhuc eodem Beato Benedicto, ab ipso per Spiritum Sanctum prævisa atque prædicta fuerit, qui plenius scire voluerit, in Dialogorum libris Beati Gregorii facile reperire valebit, ad quos lectorem invitantes g ea quæ cœpimus, prosequamur. Igitur rege supradicto Francorum gubernacula feliciter regente, uno eodemque tempore non dissimilis duobus amatoribus Dei, licet altrinsecus corporaliter longe positis, domno scilicet Berario, Cenomannis civitatis episcopo, et Mummulo, Floriacensis monasterii, in pago Aurelianensi positi, venerando abbati divinitus ostensa est visio, alterutro tamen, quod alteri de eisdem Sanctis corporibus monstratum fuerit, ignorante h. Quadam itaque nocte dum prædictus venerabilis præsul Berarius, pervigil in oratione positus, more solito persisteret, divinitus (ut diximus) præceptum est ei, ut ad Beneventanam regionem, ad locum, qui Mons Cassini vocabatur, devotissimos Dei servos dirigeret, qui corpus sacratissimæ Scholasticæ, sororis scilicet sanctissimi Benedicti, quod illud jam dudum ab hominibus quidem neglectum, sed ab Angelis frequentatum erat, devotissime et cum omni veneratione ad ejusdem, id est, Cenomannis civitatem, et ad eumdem venerabilem episcopum venerabiliter de reliquo observaturum deferrent. Non dispar etiam huic revelationi in Floriacensi monasterio suprascripto beato viro, Mummulo, abbati ostensa est visio, qua ei injunctum est, ut et ipse ad eamdem provinciam, ad prædictum locum religiosos mitteret viros, qui sacratissimum Beati Benedicti corpus ad eum usque in præfato monasterio, quod nuper, Domino volente, ab infimis fundatum fuerat, simili modo collocandum deferrent i. Quod ita Domino suffragante, præscriptorum pignorum meritis, impletum est.
[4] [unum e suis una cum Floriacensi] Præfatus igitur domnus Berarius, venerabilis præsul, fide firmus, actione felici perspicuus, secundum visionem sibi divinitus ostensam studiosissime peregit, devotissimosque Dei servos, qualiter hujusmodi, Domino docente, perficere deberent, sapientissime instruxit; eosque ad id pro viribus peragendum absque dilatione direxit. Ipse autem interdum monasterium ab infimis fabricare et construere in fundo, minime dudum habitabili suæ sedis ecclesiæ studuit, omnimodis satagens, ut si cœptum opus felicem atque optatum, Domino favente, perciperet effectum, in eorum reversione præparatum et decenter * ornatum, in quo desiderabilis posset complecti atque ornatissime componi thesaurus, invenirent locum. Interea prædicti ad hujusmodi explendum opus devotissimi legati venerandi præsulis præcepta libentissime secundum voluntatem Dei perfecturi, iter capere, Domino præeunte, cœperunt: et divertentes in monasterium Floriacense hospitandi gratia, missis suprascriptis aptissime se junxerunt. Qui se ipsum iter, quod et illi pergebant, perficere fatebantur, et tamen nemo ex illis alteri retulit, cujus rei gratia hujusmodi iter facere curarent. Inde vero simul progressi, cœptum iter usque Romam venerunt, et indivisibiliter peregerunt. Quo cum pervenissent, Beati Petri basilicam orandi gratia simul adierunt: inde autem egredientes, quasi sub obtentu loca singulatim visendi Sanctorum, a se invicem discesserunt. Hoc vero, ut rei veritas demonstrat, egerunt, ut quilibet eorum alteri, quod quærebat, occultare valeret, et ne id alicui alterius partis manifestum fieret.
[5] [ad avehenda corpora SS. Benedicti et Scholasticæ:] Perfecturi itaque negotium, quod cœperant, ut diximus, se ab altero itinere diviserunt: sed ad destinatum locum castri, id est Cassinum, simul iterum, altero de alio ignorante, Domino autem volente, una die convenerunt, Cumque se iterum improvise simul advenisse perpenderent, utique hæsitantes, quid alterius partis studium vellet, æstimantes, quod Dei nutu hujusmodi utriusque eventus accideret: tandem sibimet mutuo sui itineris causam, et ob quod desiderium tam longum sumpsissent laborem, quod * diu occultaverant, manifestarunt, Cenomannici scilicet viri, quod corpus Sanctæ Scholasticæ, Floriacenses autem quod Sancti Benedicti, a prælatis suis, quibus id per revelationem divinam ostensum fuerat, directi quærerent; ac si Dominus eorum desiderium implesset, ad ferendum advenissent, ibidemque paululum ab iterando * cessantes, exspectabant eventum rei, et obnixe deprecabantur Dominum, ut visionem, quam ipse eis revelare dignatus fuerat, ostenderet: quique eos ad hoc opus destinaverat, ut non in vacuum cucurrissent, thesaurum, pro quo venerant, demonstrare non differret.
[6] [qui cælesti indicio] Cum itaque signi alicujus causa capiendi, loca ejusdem montis discursantes peragrarent, et huc illucque seduli exploratores oculos verterent; conspicientes eos quidam gregum pastores, sciscitabantur cujus rei causa illuc venissent, aut quare considerantes tam diligenter eadem loca, explorare curarent. Sed cum illi cœptum negotium eis manifestare detrectarent, quidam eorum, ætate gravior et longiturnitate dierum præstantior, nutu Dei tactus, intellexit eos occultiorem velle investigare causam, secretiusque evocans eos, ait: Cur mihi rem, pro qua venistis, tam occultam facitis? Nam si mihi eam innotescitis, si admodum secreta fuerit, ita penes me, sicut apud vos, occulta manebit. Si autem conscius ejus rei, quam quæritis, esse potero, data mihi a vobis digna recompensatione pro quantitate scientiæ, eventum rei manifestare curabo. Cum hæc prædicti Dei famuli ab ipso percepissent, reputantes intra se, ne forte pro hoc eum illuc Dominus direxerit, ut eis, quod quærebant, ipse indicaret; perpendentes etiam, quod in antiquis invenitur sapientia, et rerum præteritarum consilium; interrogati ex ordine, pro qua re venerunt, retexerunt historiam, et quæ visio propter hanc rem demonstrata fuisset, innotuerunt. Nulla erit, inquiunt, in reddenda tibi mercede dilatio, si nostro satisfacere poteris desiderio. Tunc senex ait: Cum proxima, recedente die, venerit nox, paululum quiescentes, celerius surgite, et septa domus egredientes, sub nudo aëris axe prudentes speculatores assistite: cumque aliquem locum hujus solitudinis clarissimo lumine radiare conspexeritis ad similitudinem lucidissimi montis, locum diligenter notate: veraciter enim credo, quod ibi invenietis causam, pro qua tantum laborem sumpsistis.
[7] [illuminati SS. Reliquias inveniunt.] Venerabiles igitur viri, ardentes pro hujusmodi desiderio, paululum, ut eis senex prædixerat, somni percipientes, primaque vigilia surgentes, de domo egrediuntur, prædictæque solitudinis plagam sollicite considerantes, conspiciunt quemdam locum, lumine claro, veluti diversis facibus et innumeris luminibus, illustratum, præfulgide micantem. Quibus visis, gaudio repleti, gubernatori omnium grates egerunt immensas, et in laudibus reliquum spatium noctis duxerunt insomne. Cum vero sequens dies primum illucesceret, ad locum, super quem prædictum splendorem viderant, cum litaniis et hymnis et orationibus Dominum, ut eorum votum impleret, suppliciter obsecrantes, devotissime accedunt. Post diutinam vero precem eumdem sacratissimum locum, in quo sancta corpora quiescebant, cum summa veneratione adeuntes, locum ibidem inveniunt exterius quidem vilem, interius autem magni pretii margaritis renitentem. Solerter autem superpositam ecclesiam considerantes, nomina eorum, quorum sacratissima pignora interius condita erant, perspiciunt: evacuatoque atque patefacto eodem a latere loculo, desiderabilem thesaurum intra unius sportellæ concludunt sinum: moxque cum summa festinatione iter, quo venerant, repetentes festinantes regredi curabant, portantes quas, Domino propitiante, invenerunt pretiosas margaritas k.
[8] [et in Gallium deferunt.] Interea, illis repedantibus, jamque fines illius regionis attingentibus, vox a Deo, divinitus per noctem facta, monuit eos, ut velocius inde regredi curarent, nec ullas moras in redeundo facerent, ne aliquod impedimentum a civibus aut a quolibet illarum regionum eis accideret. Nam eadem nocte Papam Romanum l quidam per visionem ita allocutus est: Cur te, inquit, tam gravis somnus opprimit, ut stratibus deditus, curam tuæ provinciæ negligas? Et quare, dimissis publicis utilitatibus, propriis implicaris? Namque, ut manifestius tibi sit quod dico, noveris te hodie magnarum virtutum patrociniis carere, Sancti Benedicti scilicet atque Beatæ Scholasticæ sororis ejus, quorum corpora quidam a Gallicis regionibus huc adventantes, illuc secum modo ferunt humanda. His auditis, Papa Romanus, sine mora a lecto exsiliens, arma comitesque requirit, et junctis sibi Longobardorum auxiliis, conabatur persequi recedentes. Sed famuli Dei, memorata visione accepta, formidantes, ne forte eis aliquid triste accideret, frequenter retrorsum respiciunt, et vident se ab hostibus velociter subsequi. Tuncque timore repleti, terræ se prostraverunt, omnipotentem Deum suppliciter implorantes, ut qui eis corpora Sanctorum suorum revelare dignatus fuerat, quique hactenus illis prosperum eventum concesserat, eos et ab insequentibus potenter liberaret, et ad propria clementer absque gravi impedimento eadem sancta pignora deferre concederet.
[9] [ubi miraculis] Quorum mox preces divina pietas exaudivit, et ita densitate tenebrarum spatia, quæ inter utrosque erant, replevit, ut præcedentibus quidem servis Dei, Sanctorum corpora deferentibus, eadem densitas tenebrarum nihil obesset, persecutoribus vero omnem facultatem videndi aut inveniendi præcedentes omnino denegaret: sicque servi Dei, omni pavore sublato, intrepidi, Domino tribuente, redirent. Tandem igitur, quamquam laboriose, salubriter tamen, tanto confecto itinere, in prædiolum quoddam reverterunt, Bonodium nomine m, situm in pago Aurelianensi: lassitudine cogente, in quo loco cum paulisper indulgerent quieti, ecce quidam sine oculis materno fusus utero advenit, magnisque vocibus oris ac fidei Sanctos interpellabat, ut quæ natura negaverat, sibi lumina præstarent. Igitur dum in his vocibus perstaret, parvo intervallo atque vix una hora effluente, discussa caligine cæcitatis, lumen sibi diu negatum cœpit aspicere, et Deum simulque S. Benedictum et ejus sanctissimam sororem Scholasticam magnis laudum vocibus cœpit extollere.
[10] [variis illustrantur;] Placuit divinitati huic miraculo aliud in eodem loco conjungere, ut quantæ sanctitatis essent, quorum cinis portabatur, ostenderet. Namque debilis quidam, qui erectus ire nequibat, per terram rependo se trahens, utpote qui omnium membrorum officio destitutus erat, advenit, implorans auxilium ab omnipotente Deo per famulos illius. Itaque miro modo cœperunt se nervi, diu contracti, extendere, et aridi diu meatus venarum sanguinis inundatione humectari; atque ita, Deo volente, accepto robore, lætus super pedes constitit et curatoribus suis magnis vocibus benedixit. Qui locus hactenus basilicam retinet, in honore eorum consecratam. Cumque de eodem loco moveri placuisset, aliud prædiolum adierunt, mille quingentis ferme passibus a monasterio, ad quod tendebant distans, Villa-Nova cognomine n. In eo etiam cum aliquantulum eis quiescere placuisset, obvius eis quidam cæcus factus est, qui, magno impetu ferociter facto, sportam, qua corpora Sanctorum portabantur, apprehendit, quem vir Dei Aygulfus o moderata studuit correctione castigare, atque ab illicita præsumptione revocare. Sed quem lumen amissum contristabat, respondit, nullo modo se posse ab eo divelli loco, nisi quam primum lumen reciperet; pronuntiavitque se tantæ fidei esse, ut quidquid Sancti peterent, quorum Reliquiæ ferebantur, Domino ipsis annuente, tribuere possent. Cujus fidem præmia digna secuta sunt: namque, paulatim recedentibus tenebris ab oculis ejus, ab eodem loco clare videndo recessit.
[11] [et Reliquiæ S. Scholasticæ,] Post hæc vero cum in eundo nulla mora fieret, agmina monachorum cum plebe territorii Aurelianensis obviam eis processerunt milliario a monasterio, in loco, qui dicitur Vetus-Floriacus p; ibique cum gaudio et lætitia atque honore magno exceperunt corpora supra dictorum Sanctorum, sub quinto iduum Juliarum, et in eodem loco die illa eorumdem solemnitatem cum ingenti lætitia in Dei laudibus peregerunt q. Cum igitur solemnitatem Sanctorum corporum, ut supra dictum est, celebrassent, plebs Cenomannicæ urbis, a domno Berario episcopo directa, obviam suis civibus pro deferendo Sanctæ Scholasticæ corpore, pro quo idem pontifex miserat, affuit, secum ipsum decenter, ut competebat, deferre gestientes: nitentibus autem ejusdem loci viris, utraque sancta corpora penes se retinere, et asseverantibus, nequaquam velle Sanctorum Germanorum corpora ab invicem separari, sed, sicut eos in priori monumento simul jacuisse placuerat, ita in secundo indivisibiliter quiescere velle. E contra Cenomannici quique nobiles ac sapientes viri taliter contradixere: Justum, inquiunt, non esse probatur, ut quos divina voluntas participes fecit in superna visione superni oraculi et revelatione atque ostensione diu occultati thesauri, quique simul Sanctorum corporum tumbam adierunt et qui in sufferendo hujusmodi labore pares fuerunt, ut etiam fructus laboris æque non partiantur. Maxime vero non esse dignum dicebant, ut duo magna luminaria unius loci coarctaret angustia, cum singulis locis sufficerent singula.
[12] [ab ossibus S. Benedicti] His ergo et hujusmodi sermonibus tandem adquiescentes, petitionibus eorum assensum libenter præbuerunt; sic deliberantes decreverunt, ut ipsi S. Benedicti tantummodo corpus retinerent, et socios suos una cum concivibus suis S. Scholasticæ corpus domno Berario, qui eos ad hoc miserat, deferendum ad Cenomannis urbem cum omni caritate dimitterent. Inter hæc vero ambiguitas discernendorum ossa corporum facta est non modica, quippe cum utraque mixtim posita in una eademque, ut diximus, sportella fuissent devecta r. Hac itaque illa discernendi facta difficultate, hoc sapiens esse consilium decreverunt, ut ossa quæ minora esse viderentur, separatim ponerentur, majora altrinsecus congregarentur: quod ita factum est. Sed cum adhuc de his ambigerent, et certius quiddam ex hoc scire vellent, divinitatem, ut id eis lucidius ostendere dignaretur, obnixe rogantes, totius noctis spatium in precibus transegerunt. Mane autem facto, contingit duorum parvulorum corpora ad loca illis contigua deferri exanima, quorum unum masculini, alterum vero sexus erat fœminini. Consilio itaque inito, utraque corpora ad se deferri fecerunt, et corpus masculini juxta sancta ossa, quæ majora videbantur, poni fecerunt, omnipotentiam divinæ majestatis invocantes, ut illorum hac causa sensum dignaretur facere certiorem. Factumque est, operante divina potentia, mox ut mortui corpus mortua ossa B. Benedicti tetigere, qui mortuus jacebat, vivus surrexit.
[13] [prodigiose distinctæ,] Simili quoque deliberatum est consilio, ut juxta minora, quæ videbantur ossa, corpus puellæ ponerent mortuæ. Superna autem Sanctæ Trinitatis omnipotentia, ut demonstraret mortalibus junctos pro condignis meritis in cœlis, qui germani fuerant in terris, quos pares fecit merito, pares etiam fecit miraculo s. Nam ubi corpus ossa S. Scholasticæ tetigere puellæ, mox surrexit viva, quæ jam pridie fuerat mortua: sicque per mortuos est mortuis vita reddita, et bajuli funeris, qui tristes ad tumulum mortuos ferebant, cum vitæ redditis alacres ad propria redierunt. Omnia circa Sanctos suos divina clementia, apud quam quantum valerent eorum merita, corpora etiam testabantur exanima, cum a faucibus mortis erepta, fierent iterum rediviva. Antiquum namque inusitatumque post Elisæi actum hic constat miraculum; quia omnipotentis Dei manus, ut demonstraret Sanctos nec novis nec antiquis caruisse miraculis; vivos novis, antiquis vero mortuos extulit operibus Prophetarum, completurque veridica vox veritatis promittentis t: Qui crediderit in me, opera, quæ ego facio, et ipse faciet, et majora horum faciet. Lætis itaque animis magnisque vocibus cuncti unanimiter benedicebant Dominum, qui ea, quæ hactenus illis fuerant dubia, tam celebri miraculo reddidit certa.
[14] [ad Cenomanos] Remota igitur omni dubitatione, quæ pro sanctis discernendis corporibus animis eorum diu inhæserant, plebs Cenomannica corpus S. Scholasticæ, venerabiliter levatum, scapulis propriis imposuit, et cum ingenti gaudio ad domnum Berarium, suæ civitatis episcopum, iter vertit, ducem hujus negotii habentes quemdam Dei famulum, qui, alio sibi adjuncto venerabili socio, Romam atque Beneventum ad hoc opus explendum a prædicto domno Berario directus fuerat. Sed altero in itinere defuncto, superstes, Domino miserante, hoc negotium perfecturus exsistens v, opus cœptum decentissime procuravit. Tandem igitur, Domini misericordia præeunte ac subsequente eos et comitante, ad Cenomannicam urbem, fama adventus eorum jam per totam eamdem provinciam divulgata, gradatim propinquavere. Quibus domnus Berarius, venerabilis pontifex, una cum revestitis sacerdotibus et omnium graduum clericis, cum crucibus et thuribulis atque candelabris, seu omnibus ecclesiasticis vexillis, necnon cum innumera utriusque sexus et ætatum multitudine obvius, personans celebrem concentum, devotissime occurrit, et sacratissimum S. Scholasticæ corpus venerabiliter suscepit.
[15] [magna pompa transferuntur.] Qui civitatem ingrediens, ad monasterium, quod ad hoc (ut diximus) opus inter murum civitatis et fluvium Sarthæ nobiliter atque decenter ab imis fundaverat, cum Letaniis, hymnis et psalmis, diversisque concentibus, cum summa veneratione devexit, ibique in ecclesia, quam in honore S. Petri jam dedicaverat x, decenter et solemniter post altare collocavit: ordinatisque quæ erant necessaria fœminis Deo sacratis, vitamque regularem ducentibus, infra breve spatium temporis plurimas nobilium, id est non minus quam quinquaginta centum fœminarum in eodem monasterio dominico famulatui et militiæ regulari aggregavit; quæ se, relicto sæculo, Domini jugo ejusque magisterio humiliter manciparunt. Sed et ipsum monasterium de rebus sui episcopatus et de suis propriis, sive de aliis, quascumque attrahere vel adquirere manus ejus potuit, nobiliter ditavit, ipsumque cum omnibus ad se pertinentibus suæ sedi et matri Ecclesiæ, cui præsidebat, subjectum in perpetuum fore censuit et suis successoribus vel ejusdem matris Ecclesiæ sacerdotibus atque reliquis canonicis perpetualiter possidendum reliquit y. Quod hactenus, meritis beatissimæ Scholasticæ promerentibus, innumeris miraculorum virtutibus declaratur, præstante Sancta et individua Trinitate, cui sit semper honor, laus et gloria nunc et semper et per infinita sæcula sæculorum. Amen z.
[16] [Fundatio Tuffiacensis] Tempore namque prædicti domni Berarii episcopi, erat in eadem parochia fœmina quædam Deo devota, nomine Lopa, relicta videlicet Eiregni, quæ amore Dei accensa, in proprio suo in villa quadam, nomine Tuffiaco aa, sita super fluvium Idoneæ bb, volens ædificare monasterium, quod se minime valens agere, cœpit frequentare Sanctum prædictum Berarium, ut per ejus consilium et auxilium mereretur jam dictum Dei opus ad effectum usque perducere. Cujus consiliis et memorata Lopa utens, suisque frequentissimis fruens colloquiis, magis magisque in præfatis desideriis anhelans, amore quoque et desiderio supra dicti domni Berarii, prædictam villam Tuffiacum cum omnibus rebus et possessionibus suis, quas dudum aliis ecclesiis et propinquis minime tradiderat, per strumenta chartarum, multis subscribentibus episcopis, abbatibus, comitibus et reliquis nobilibus viris, legibus contradidit Sanctæ Cenomannicæ matri Ecclesiæ, et jam dicto Berario nostro episcopo ante Clodoveum, regem Francorum, filium videlicet Dagoberti cc, sicut in ejus strumentis, quæ in archivo nostræ matris Ecclesiæ hactenus servantur, habetur insertum. Memorata vero solemni traditione ante jam dictum regem legibus peracta, ejusque præcepto sua propria manu corroborato legaliter confirmata, cœperunt ambo, id est domnus Berarius et Lopa, construere præfixum monasterium.
[16] [et monasterii S. Mariæ:] Sed antequam novam inibi succurrerent facere ecclesiam, tanto desiderio anhelabat præfata Deo devota Lopa, ut domum, in qua habitare solebat, ad Dei servitium faciendum nobiliter præpararet. Petiit ergo sibi a jam dicto episcopo ecclesiam in honore Sanctæ Dei Genetricis Mariæ sacrari. Cujus petitionibus prædictus Sanctus episcopus assensum præbens, quia Deo placitum esse cognovit, prædictæ matronæ casam in ecclesiam in honore Dei Genitricis Mariæ canonice consecravit. Quæ hactenus ecclesia manet, atque in ea Dei virtute meritisque Sanctæ Dei Genitricis Mariæ multæ virtutes divinitus fiunt. Hac igitur peracta, cœperunt ambo reliqua ædificia operari et claustrum ædificare, in quo agmina monacharum congregare studuerunt, et regulariter vivere docuerunt, atque juxta Regulam S. Benedicti eas degere instituerunt. De suo namque monasterio, quod est in honore S. Mariæ intra fluvium Sarthæ et murum Cenomannicæ urbis constructum atque dicatum dd, ubi tum tempore S. Berarii domna Ada, quæ et Aldrechildis, propinqua scilicet domni Berarii, abbatissa erat, et agmina monacharum sub Regula S. Benedicti Christo servire supradictus pontifex adduxit, et monachas, bene probatas, ac secundum normam S. Benedicti degentes, in prædicto Tuffiaco regulariter una cum jam dicta matrona Lopa degere constituit. Dedit insuper sæpe dictus S. Berarius ex rebus suæ sedis Ecclesiæ aliquas villulas et nonnullos vicos, necnon alias varias possessiones ad prædictum monasterium in adjutorium, quæ hactenus ibi permanent, ex quibus ipsius monasterii congregatio victum vestitumque haberent, eorumque ecclesias ornarent, et hospites ac peregrinos pleniter et regulariter reciperent, et Dei servitia pleniter et regulariter peragerent.
[18] [Sancti obitus.] Ipsum ergo monasterium sub jure suæ sedis Ecclesiæ dereliquit, atque futuris temporibus esse et regulariter sub ejus ditione cum augmentatione rerum vivere instituit: ubi et multa agmina monacharum adgregavit, et perfectum, id est centenarium numerum monacharum, una cum reliquis ad portam ejusdem monasterii sacerdotibus et cæteris Dei servis, una cum famulis eorum in perpetuum per suum testamentum esse confirmavit; quatenus ejus amminiculis Dei servi et pauperes Sanctæ Cenomannicæ matri Ecclesiæ famulantes, abundantius vitam et vestimentum percipere valerent. Cui Dominus, nobis orantibus, multipliciter retribuat mercedem suam. Prædictus ergo domnus Berarius fecit ordinationes LXI, sacerdotes CCCCV, diaconos CCXXVIII, subdiaconos et reliquos ministros sufficienter ee; et sedit in prædicta sede annos XXVI, menses IV, dies XXIV, et obiit in pace XVI Kal. Novembris in Aquitania, in pago Burdillense, in villa, quæ dicitur Banett ff. Inde ad suos decenter allatus, atque sepultus est in synodochio vel monasterio Pontileva gg, quod ipse suo opere restauraverat, a sacerdotibus et discipulis suis honorifice, cujus meritis inibi multæ virtutes declarata sunt. Qui et cum Sanctis regnum adipisci meruit sempiternum; quod et nos, ejus fulti orationibus, assequi, donante donatore omnium et principe, et possidere mereamur per immortalia sæcula sæculorum, amen.
ANNOTATA.
a Plerumque, ubi diversa erat lectio, textum Anisolanum prætulimus, quia nitidius sensum scribentis exprimit: in margine tamen lectiones Mabillonii annotamus.
b Clodovæus, hujus nominis secundus, Neustriæ et Burgundiæ regnum occupavit a morte patris Dagoberti I, XIX Januarii 638, ad obitum suum V Septembris 656.
c Variant multum antiqui scriptores in designanda hujus Clodovæi indole: alii enim, ut noster, summis eum laudibus extollunt, alii a contrario eum tamquam vecordem et omni libidini deditum traducunt [Daniel. Hist. de Fr., t. II, p. 43. Edit. Amstelod., 1742.] .
d Gesta Cenomanensia nulla proferunt Clodovæi II diplomata, ex quibus assertio biographi confirmari possit, sed neque multa recensent rerum Gallicarum scriptores: nempe unum Blidegisilo diacono, quo Castrum Bagaudarum donat ad constructionem monasterii et quatuor pro monasterio S. Dionysii, prope Parisios [D. Bouquet, t. IV, p. 633 et 636 et seq.] .
e Hæc narratio de translatione SS. Benedicti et Scholasticæ in Galliam, non multis, ast iis quidem sat magni momenti, immutatis, reperitur scripta ab Adalberto, Floriacensi monacho, in Appendice ad vitam S. Benedicti sub die XXI Martii [Act. SS.. t. III Mart., p. 302.] .
f Historici Cassinenses vix attingunt eversionem Gothicam [Gattola. Hist Cass. Tosti. Storia di M. Cassino.] , sive quia nulla fuit, sive quia destructione Longobardica ejus fuit oblitterata memoria. De hac vero habet Paulus diaconus de Gestis Longobardorum lib. VI, cap. XVIII [Murat. Scriptt. rer. Ital,, t. I, part. I, p. 158.] : Cœnobium B. Benedicti patris, quod in Castro Cassino situm est, a Langobardis noctu invaditur. Qui universa diripientes, ne unum quidem de monachis tenere potuerunt, ut prophetia venerabilis Benedicti patris, quam longe ante præviderat, compleretur, qua dixit: Vix apud Deum obtinere potui, ut ex hoc loco mihi animæ concederentur. Refert istam prophetiam viri Dei S. Gregorius Papa lib. II, Dialog. cap. XVII [S. Greg. Magni Oper., t. II, p. 244. Edit. Paris 1705.] eamdemque similiter de Longobardis interpretatur. Quod si Gothica præcessisset vastatio, quæ funditus evertisset Cassinense monasterium, non apparet, quomodo brevi intervallo adeo instaurari potuisset, ut lamentaretur S. Benedictus a se constructum omnique cura præparatum cœnobium a Longobardis destructum iri.
g Indicavimus in præcedenti nota locum S. Gregorii, cujus liber II Dialogorum totus agit de rebus gestis S. Benedicti abbatis.
h S. Mummolus, primus aut secundus abbas Floriacensis ad Ligerim, colitur die VIII Augusti: de eo scribunt Mabillon in Sanctis Ordinis S. Benedicti [Act. SS. Ord. S. Bened. sæc. II, p. 674.] et nostri sub dicta die [Act. SS., t. II Aug., p. 351.] .
i Videntur tum Cenomanis tum Floriaco bini directi fuisse ad asportanda Sanctorum corpora; id monstrat num. 14 hujus Vitæ, quo dicitur alter socius Cenomanensis in ipso itinere obiisse. Quamvis autem multiplicatio personarum servando secretominime faveret, gravius adhuc erat periculum singulares mittere, quibus in via casu quocumque deficientibus, missio universa pessum ibat.
k Tota hæc narratio valde inconcinne meo judidio procedit. Etenim, remanente ecclesia sepulcris Sanctorum superposita, aliquatenus noscebatur locus, ubi corpora Sanctorum recondebantur, nempe pone vel subter altare majus. Dein ut indicaretur quæsitus locus, quomodo utile esse poterat sub nudo aëris axe aspicere lumen coruscans, quod quidem ecclesiam indicaret, nullatenus vero determinatum locum. Prudenter itaque Adalbertus Floriacensis omisit [Ibid, t. III Mart., p. 303, n. 6.] mentionem facere ecclesiæ sacris Reliquiis superpositæ: idem etiam l. c. missos Cenomanenses et Floriacenses tunc solum sua vicissim secreta communicasse, post inventionem Reliquiarum, quum biographus noster num. 5 id ante eamdem contigisse referat. Et vero si Floriacensis solus utraque corpora invenisset, nulla fuisset ratio, ob quam Cenomanenses potuissent sibi vindicare Reliquias S. Scholasticæ, prout in utraque narrationerefertur, hic num. 11 et apud Adalbertum [Ibid., p. 304, n. 10.] . Cæterum simpliciorem brevioremque hujus translationis historiam exhibet nobis Anonymus Germanus apud Mabillonium [Vet. Analect., p. 211.] .
l Et id quidem de Papa, Italicarum rerum incurioso, fabulam sapit, si translatio hæc ad annum 653 pertineat, ut vult Mabillonius [Annal. Ord. S. Ben., t. I, p. 394.] : nam illo tempore S. Martinus I, quia nolebat consentire ecthesi Constantis imperatoris, multiplici persecutioni obnoxius, tandem e sua sede ejectus, in Chersonesum relegatus fuit. Quoniam tamen translationis Floriacensis propitiorem epocham non habemus, quam tempus regni Clodovæi II, quod ad annum Christi 656 extenditur, fieri potest, quod hæc translatio etiam ad annum hunc proroganda videatur [Act. SS., t. I Sept., p. 735, n. 32.] , quando Sedem Apostolicam tenebat S. Eugenius: sed non video, quo jure exprobrari possit pontifici, longe posito, ablatio rei ignotæ.
m Bonodium idem videtur ac Bonny-sur-Loire, dépt Loiret, arrondiss. Gien.
n Hujus nominis villam non aliam invenio quam Neuvy-en-Sullias, dept Loiret, arrond. Orleans: locus tamen iste tribus fere passuum millibus, secundum mappam Cassinianam, Floriaco distat.Habent tamen Acta translationis apud Adalbertum Novacula pro Novavilla.
o S. Aigulphus abbas ejusque socii Martyres coluntur die III septembris, quo eorum Acta a nostris edita sunt. S. Aigulpho tribuitur a plerisque translatio S. Benedicti in Floriacense monasterium: ast id in dubium revocat Joannes Stiltingus in Commentario prævio ad laudata Acta [L. c.] .
p Vetus Floriacus numquid idem locus qui dicitur hodie Fleury-sur-Loire, mille fere passibus a monasterio S. Benedicti Floriacensis distans?
q Ad hunc diem, nempe XI Julii, memoriam hujus translationis recolit Usuardus, aliique plures Martyrologi [Mabill. Vet. Anal., p. 212.] .
r Anonymus Germanus, supra nota k laudatus, dicit [Ibid., p. 211.] : Congregatis vero ossibus et lavatis, posuerunt super sindonem mundissimam, seorsum tamen utriusque, ut secum portarent ad regionem, Romanis ignorantibus. Ruit ergo ex hac narratione confusio ossium, secutumque eam ob rem miraculum.
s Prætulimus lectionem Ms. Anisolani, utpote clariorem: nam Mabillonius habet: qui germani fuerant in terris, quos pares fecit etiam esse miraculo, sensus mihi hiulcus videtur.
t Textus citatus Joan. XIV. 12 habet: Qui credit (non vero crediderit) in me etc.
v Jam supra adnotavimus, non singulos, sed saltem binos, tum Cenomanis tum Floriaco, missos fuisse ad translationem complendam.
x Ecclesia S. Petri, recipiendo corpori B. Scholasticæ præparata, non diu perstitit, imo locum, quem olim occupavit, conjicitur solum esse illum, ubi est hodie quadrivium Calcaris, Place de l'Eperon: tempore vero Normannicarum vastationum avecta fuere Reliquiæ S. Scholasticæ ad ecclesiam majorem S. Petri, quæ etiam de Curte appellatur, Grand-Saint-Pierre, Saint-Pierre de la Cour [Pesche. Biogr. de la Sarthe, t. I, p 15.] , ædificatam ab Hugone I, Cenomanensi comite, anno 969, sub pontificatu Sigefridi: hodie exstat adhuc ædes, maxima ex parte conservata, et Scholis urbanis inservit [Pesche. Dictionn. topogr. de la Sarthe, t. III, p. 350.] . Occasionem nactus non importunum judico complere, quæ nostri majores ad diem X februarii num. 52 [Act. SS., t. II Februar., p. 401.] dixerunt de corpore S. Scholasticæ Virginis, Cenomanis quiescentis. Circa annum 874, ut habet antiquum Breviarium Juviniacense [Gall. Christ., t. XIII Instrum., col. 311.] , instante Richilde, Caroli Calvi uxore, majorem ossium S. Scholasticæ partem reginæ contulit Robertus, Cenomanensis episcopus, eaque in basilicam sub titulo S. Scholasticæ illata fuere. Reliqua, quæ remanserunt iterum clausit Robertus, ne id plebs Cenomanica sentiret et in murmur et in seditionem verteretur. Ex quibus verbis liquet, qua ratione apud Cenomanenses opinio perseverare potuerit, se corpus aut saltem maximam ejus partem perpetuo possedisse. Quæ vero Cenomanis conservata fuere Sanctæ lipsana, maxima semper in veneratione habita fuerunt. Postquam autem anno 1562 vastata a Calvinistis Sanctorum imagines et reliquiæ fuissent, capsam tamen argenteam S. Scholasticæ sceleratorum rapacitati subtractam dicunt nostri l. c. secuti Breviarium Cenomanense ad diem XI Julii; ast in hoc illos fefellisse crediderim, et conservationem Reliquiarum ad capsam traductam fuisse. Etenim coram habemus apographum, ex archivo Collegiatæ ecclesia S. Petri Cenomanensis extractum, in quo legitur, die X Junii 1576 ReliquiasS. Scholasticæ positas fuisse in capsa argentea nova, veteri destructa ab Hugonottis anno 1562, (laquelle avait ete defaite et demolie en l'annee 1562 que les Hugenots tenaient la ville du Mans): quam instaurationem suis sumptibus fieri curavit capitulum laudatæ ecclesiæ. Patronæ suæ sacra pignora deinceps summa religione coluerunt Cenomanenses, dieque XI Julii et infra ejus octavam ingens quotannis erat populi concursus, qui etiam hodie perseverat, fideli populo conveniente ad ecclesiam parochialem S. Benedicti, ubi hodie, quod Reliquiarum præcipue superest, asservatur. Quum porro, furente Gallica persecutione, anno 1792 in ecclesia S. Petri altaria et sacristia destruerentur, canonicus Savarre unam partem Reliquiarum surripuit, intactamque anno 1801 redux ab exsilio invenit, quam postmodum dedit parochiali ecclesiæ S. Mariæ de Cultura, in cujus thesauro hodie digno honore reconditur. Altera pars subducta fuit, quando lipsanotheca argentea jamjam frangenda et igne subigenda esset: hæ Reliquiæ, apud judicem Maulny depositæ, in capsa cypressina cum instrumentis authenticis adhuc latent: similiter ac earumdem pars tertia, a latomo in destructione inventa,et olim canonico Rottier de Madrelle concredita, ac ab eo in castrum suum S. Gervasii (Saint-Gervais-en-Belin, arrond. du Mans, canton d'Ecommoy) translata. Sed quæ hodie maxima apud Cenomanos veneratione coluntur Reliquiæ S. Scholasticæ, olim asservabantur in monasterio sanctimonialium Benedictinarum S. Juliani de Prato, atque opera Mariæ de Brossard-du-Fresne, dicti monasterii ædituæ, profanationi impiorum erepta fuerant. Quoniam vero dicta monialis sacra hæc pignora publico cultui restituta optabat, Michael Josephus de Pidoll, episcopus Cenomanensis, anno 1803 commisit rem examinandam Josepho Juliano Cailleteau, parocho succursalis ecclesiæ S. Benedicti intra urbem Cenomanensem. Qua propter die XXVII Julii ejusdem anni hic interrogavit dictam Mariam de Brossard, ejusque sociam Renatam Lebreton, olim sororem conversam, quæ, interposito juramento, declararunt Reliquias, quas exhibebant, nempe ex ossibus S. Scholasticæ, S. Benedicti abbatis, S. Victoris, S. Hyacinthi Martyris et ex sanguine S. Francisci Salesii, intactas servatas fuisse,inclusas nempe in theca argentea pentagona, cum fastigio concamerato et parva cruce superposita: declarabant insuper eamdem thecam, hactenus quinque crystallis clausam, omni tempore in dicto monasterio S. Juliani venerationi fidelium expositam fuisse, eamdemque ut donum sese consignare ecclesiæ S. Benedicti, ut ibidem publico cultu fruatur. Eadem die Michael episcopus hanc declarationem et donationem rata habuit, atque sacra lipsana publicæ venerationi exponi permisit, iterumque recognita ab hodierno episcopo, illustrissimo D. Joanne Baptista Bouvier, similem cultum eisdem exhiberi permissum fuit die XIII Novembris anni 1834. Ad augendam porro Sanctæ patronæ tutelaris devotionem populi instituta olim fuerat pia sodalitas in S. Petri ecclesia; qua destructa, apud Cardinalem Caprara, S. Sedis legatum, institerat laudatus parochus S. Benedicti, ut confraternitatem S. Scholasticæ ad suam ecclesiam parochialem una cum omnibus indulgentiis et gratiis spiritualibus transferre dignaretur. Annuit petitis Cardinalis legatus et litteris, die II Augusti 1806 datis, episcopo Cenomanensi facultatem concessit, ut petitam translationem faceret. Atque hæc sunt, quæ ad præsentem statumReliquiarum S. Scholasticæ addenda esse censuimus, quæque nobiscum communicavit R. D. Guiller, Seminarii episcopalis æconomus, pro quo obsequio ei gratias maximas habemus.
y Erat tunc usu receptum, ut e fundatorum voluntate penderet, cui monasterium, a se conditum, subjicerent, ut adnotat Mabillonius Annal. Bened. lib. II num. 19 [Annal. Bened., t. I, p. 40.] . Sanctus autem Berarius, quod sæpius in Gestis episcoporum Cenomanensium redit, monasterium sanctimonialium suæ sedi subjecit.
z Ex hac clausula concludere licet totam narrationem translationis excerptam esse ex alio documento, et quidem, uti jam monuimus, ex Floriacensi relatione ejusdem translationis.
aa Tuffiacum, Tuffé, dépt Sarthe, arrondiss. Mamers.
bb Idonea, Mabillonio l'Huine [Annal., t. I. p. 414.] , sed si mappas Cassinianas consulimus, Tuffiacum alii fluviolo impositum est, nempe la Caronne, qui meridiem versus in Idoneam influit.
cc Agitur hic de Clodovæo II, Dagoberti I filio: quod autem dicatur traditio facta S. Berario ante tempora Clodovæi, id ita interpretamur, ut Sanctusnoster id acceperit antequam episcopalem sedem Cenomanensem conscenderet, quum habeamus illum episcopum fuisse, ut fert inscriptio ejus Vitæ, tempore ultimo Clodovæi. Possumus tamen hæc verba ita interpretari, ut coram Clodovæo traditio facta fuerit, maxime, quia paulo infra legimus ante dictum regem et sua propria manu eamdem corroboratam fuisse.
dd De fundatione hujus monasterii agit Breviarium Cenomanense, Comm. præv. num. 1 citatum, quatenus dicatur ad S. Berarium referri constructio in honorem Dei Genitricis Mariæ. De hoc monasterio nullum reperio exstans vestigium, nisi forsan sit idem ac S. Julianus a Prato, St Julien du Pre, quod aliquando etiam S. Maria a Prato appellatur [Pesche. Dictionn. topogr. de la Sarthe, t. III, p. 348.] . Convenit certe locus, ad Sartham fluvium situs; sed si verum est quod habet laudatum lexicum topographicum l. c., nempe sæculo primum undecimo, moniales, expulsis viris monachis, illuc introductas fuisse, jam de monasterio, a S. Berario fundato, non ageretur: mihi non satis notæ sunt antiquitates Cenomanenses, ut nodum hunc solvere valeam. Quamvis et id accidere potuerit, ut primum ibidem fuerint moniales, quibus successere monachi, et hi tandem tertio a monialibus excepti.
ee Non solum in hac Vita S. Berarii, sed in reliquis episcopis Cenomanensibus frequenter referunt Gesta numerum ordinationum et ordinatorum: recensent etiam Vitæ Romanorum Pontificum antiquiorum numerum eumdem, ut satis noverunt ii, qui utuntur Breviario Romano. Si vero uterque numerus, scilicet ordinatorum a Romanis Pontificibus et ab episcopis Cenomanensibus, conferatur, maximam inveniet inter utrosque differentiam, quod alia ratione explicari, non potest, quam si dicamus recensionem Romanam, omissis aliis, solum numerare illos, qui præcelsioris erant gradus et presbyterium Ecclesiæ Romanæ constituebant, quales erant Cardinales [Nardi. Dei parrochi, t. II, p. 95.] .
ff Qua de causa S. Berarius in Aquitaniam abierit, ignoratur; forsan ad vitandam persecutionem Ebroini, majoris domus Theodorici III, occisorisS. Leodegarii [Pesche. Biogr. de la Sarthe, t. I, p. XVI.] . Locum obitus Sancti nostri reperire non valeo, nisi sit Bannes, dépt de la Dordogne, arrond. de Bergerac, in diœcesi Petragoricensi: ista villa aliquatenus in pago Burdegalensi sita dici potest.
gg Pontileva seu Ponsleugua Pontlieue dépt Sarthe, arrond. du Mans. In testamento suo Bertichramnus seu Bertrandus, cui tertius successit S. Berarius noster, jubet [Mabillon. Vet. Anal., p. 259.] ut in xenodoctico S. Martini ad Pontem leugua sedecim animolas Deo devotas, hoc est viros pauperes, cæcos aut debiles collocentur et diebus singulis eis victus facta ratione sufficienter ministretur. Posterioribus temporibus erat prioratus Ordinis S. Benedicti sub abbatia S. Petri de Cultura Cenomanis [Mabill. Annal., t. I, p. 173.] . Hodie Reliquiarum S. Berarii nullum superest vestigium, neque locus cognoscitur, ubi sepulturam nactus aliquando fuerit.
* Mabill. decentem
* Mabill. qui
* itinerando?
DE S. REGULO, CONF. ET ABBATE AUT EPISCOPO, S. DAMIANO PRESBYTERO, S. ANEGLAS DIACONO ET MUREN VIRGINE
SÆC. PROBABILITER IX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Regulus, Abbas aut Episc. Andreopoli in Scotia (S.)
Damianus, Presb. Andreopoli in Scotia (S.)
Aneglas, Diaconus. Andreopoli in Scotia (S.)
Muren, V. Andreopoli in Scotia (S.)
J. V. H.
§ I. Sancti memoria in fastis ecclesiasticis; topographia Adreopolitana antiqua et hodierna.
[S. Reguli, variis diebus] De S. Regulo jam pluries mentio occurrit in Opere nostro; nempe inter prætermissos ad XXX Martii [Act. SS., t. III Mart., p. 796.] quando occasione homonymi Sylvanectensis episcopi, in veteri Breviario Aberdonensi colendus indicitur, dein ad XXVIII Augusti [Ibid., t. VI Aug., p. 240.] , qui dies ei sacer in Martyrologio Anglicano Joannis Wilson; demum ad XV Octobris, iterum ex Breviario Aberdonensi, ubi tamen additur: Quando in Quadragesima de eo non fuerit servitium, et mox, quod mireris: sed differtur in crastinum. Est mihi suspicio aliqua ad XVI Octobris repositum fuisse, quia in Calendariis quibusdam Hibernicis ad diem illum Regulus aliquis occurrit, qui S. Farannum, circa an. 580 clarum, adiisse legitur: Regulus de Muc-inis in regione de Dalgeis, nempe in comitatu Duaceno seu Gallivensi (Galway) in Hibernia Occidentali [Cfr Baudrand. Lexic. Geogr. part., t. II, p. 404 Vo Galloway.] : et ad hunc locum Colganus [Act. SS. Hiberniæ, p. 337 et 339.] : Ejus natalis celebratur XVI Octobris, in insula lacus Deirg-dhearc, quæ Muc-inis [Cfr Cambden's Britannia, ed. Gough., t. III, p. 584.] appellatur, ut docent Martyrologium Tamhlachtense et Aengussius auctus ad eumdem diem. Martyrologia ista nondum edita sunt, uti nec alia duo, quæ mihi præ manibus sunt, Dungallense videlicet et Mariani Gormanni, in quibus similiter Regulus ille (Hibernice Riaghail) ad XVI Octobris annuntiatur. Verum nihil est quod indicet hunc, qui in Occidentali Hibernia pene ignotus vixit, a nostro hodierno in Scotia Albanensi olim celeberrimo non fuisse diversum: quin et nominum similitudo in causa non raro fuit, ut quod et Reguli Sylvanectensis, supra allati, exemplum ostendit, ut Sanctorum homonymorum cultus in unum eumdemque diem constitueretur.
[2] [in pluribus Martyrologiis annotati,] Hagiographi Scotici Adamus King, David Camerarius et Dempsterus, uti disco ex notationibus decessorum nostrorum, diem XVII Octobris S. Regulo sacrum faciunt, quos secutus est Philippus Ferrarius in Catalogo generali SS. qui in Martyrologio Rom. non sunt. Kileuri S. Reguli archiepiscopi Patrensis; et in notulis addit: Is Reliquias S. Andreæ Apostoli in Scotiam Kileurum, hoc est Andreopolim detulit, circa an. 369; quæ quidem infra ad crisim revocanda erunt. Ecclesia Aberdonensis in Scotia Breviarium suum anno 1509 Edemburgi prælo subjecit, ex quo, quum jam rarissimum sit, Officium S. Reguli, quod inibi occurrit ad XXX Martii, depromam. Moneo solum de plurimis quæ in Lectionibus proferuntur, inferius disputandum fore. En laudati Breviarii Oratio et Lectiones, cujus cæterum Officium est unius Confessoris et abbatis.
[3] [Vitæ compendium] Oratio: Omnipotens sempiterne Deus, qui per B. Reguli, Confessoris tui atque abbatis, merita gloriosa, mitissimi Apostoli tui Reliquias nobis transferre voluisti; tribue, quæsumus ipsius gloriosis intercedentibus meritis, ut de terrenis ad cœlestia digni transferri valeamus. Per Christum. Lectio prima. Constantio, Romanorum imperatore, feliciter regnante, nostri virginei partus salutiferi anno trecentesimo sexagesimo, in Achaja regione inclyta, ejusdem regionis civitate, nomine Patras, vir sane magnæ devotionis, nomine Regulus, feliciter claruit miraculis. Hic B. Andreæ, Apostoli et Scotorum inclytæ regionis patroni sanctissimi ossium et Reliquiarium, eadem in dicta civitate, in qua ipse S. Andreas passus est martyrium, custos fidelissimus fuit. Lectio secunda: Interea dum idem Constantius mortem ipsius Andreæ in dictos crucifigentes vindicare proposuerat, et dictam civitatem invaderet *, ut ipsius Apostoli Reliquias inde secum asportaret, ea nocte Angelus Domini B. Regulo apparuit dicens: Regule serve Dei, applica tibi fratres idoneos, viros sanctos et timentes Deum, et de theca ossium et Reliquiarium B. Andreæ, quæ tibi custodienda committitur, inde auferas ipsius dexteræ manus digitos tres, os brachii, ab humero dependens, dentem unum, et genu patellam, ac ibi tibi in loco, quem monstravero caute custodias, donec redeam. Lectio tertia. Imperatore vero prædicto reliquas ipsius ossium partes Constantinopolim confestim transferente, Angelus eidem B. Regulo denuo reversus est, mandatum satis salubre eidem imponens: B. Apostoli Reliquias tibi committendas tu tibi accipies, et electorum virorum tecum assumes coronam, et usque ad ipsius mundi partes occiduas transferre non postponas, atque usque ibi veniens, in dicti Apostoli sanctissimi honorem, laudem et gloriam perpetuam, ecclesiæ fundamina jacias. Erit enim ille locus ædificandi a Deo electus, firmaque et sempiterna et illius regionis sedes, caput et fundamentum.
[4] [ex Breviario Aberdoniensi;] Lectio quarta. Gloriosus itaque Confessor Regulus de tam ingenti legatione, eidem cœlitus commissa, Dominum nostrum Jesum Christum et B. Andream devotissimis collaudavit canticis, et suam legationem in ipsorum nomine complere exorsus est. Quumque duorum annorum spatio, marinis agitatus procellis, navigaret, dubius admodum, quo vela verteret, a Domino tandem confortatus, ipse cum sociis incolumes quarto Calendas Octobris, terram Scotorum applicuerunt, crucisque eosdem præcedente signaculo, de nave descenderunt, in porcorum nemoribus primitus rem aggrediuntur. Lectio quinta. B. igitur Regulus et ipsius summi Dei providentiæ et supernæ suæ cogitationis non immemor, ostenso divinitus loco per Angelum, B. Andreæ Apostolo basilicam construere properabat, ac quos secum adduxerat viros, ubique per regnum Scotiæ, Pictorum et Britonum ad verbum Dei prædicandum misit. Ex quo facto innumerabilis fere populi multitudines ad fidem Christi perfectam conversi, ac in ejus nomine per eosdem baptizati, variisque interim miraculis, ipsius B. Reguli intervenientibus meritis, suffulti et æterna præmia eorumdem prædicatione consecuti sunt. Lectio sexta. Sed quum B. Regulus antedictam basilicam suis sumptibus minime construere valeret, visa est tunc temporis per regem Hungus, qui Pictis imperabat, Angelorum super dicti Apostoli Reliquiis maxima coruscatio. Et dicto S. Regulo et sociis Rex ibidem suo cum exercitu se contulit, et ab eodem cunctis cum ministris baptizatus est; terramque cultam quam copiose in honore B. Andreæ et B. Reguli instantia hac die in perpetuum concessit, hujusmodi loco talem imponens titulum: Hæc est civitas civitatum et mater Ecclesiarum, et Sedes Apostolica in omnium Scotorum provincia. Post hæc B. Regulus in continuis laboribus, vigiliis et lucubrationibus quam strenue die nocteque cum omni sanctitate, oratione et jejunio usque ad suæ vitæ sanctissimæ exitum se exercitatus est, sed annorum multitudine usque ad decrepitum perveniens, in Dei nomine super æthera cœlos conscendit et requiescit.
[5] [Andreopolitana topographia] Locus ad quem S. Regulus appulit primum dicebatur Muc-Ross, id est Promontorium porcorum, sed a rege Hurgust, filio Fergusi, qui eum excepisse et ibi templum exstruxisse fertur, vocatus est Regmund * seu mons regis vel etiam Kilremunt * quod sonat Cella, templum regis in monte. De hac æde scribens Boëthius in Historia Scotorum [Paris 1526, fol. CVIII.] , (ut nihil dicam de Reguli nostri navigatione, variis adjunctis exornata), struxit, inquit, rex Heirgustus haud procul a palatio (quod divo Andreæ, Regulo ac sacerdotibus ibidem deinceps Deo Optimo Maximo famulaturis libere erogaverat) sacram ædem divo Apostolo dicatam. Ferunt eam esse, quam hodie omnibus venerabilem cernimus in medio agro canonicorum sepulturæ sacro, monumentis prisco more celebribus (ut est videre) sine tamen nominibus, refertam. Hanc prior ætas Kikeuil (lege Kilruil * uti corrigendum esse docet in Erratis) hoc est templum Reguli aut, Regulo potius suadente, structum, recentior vero vetus Andreæ templum appellitat. Ornavit, ait porro Boëthius, et id templum donariis amplissimis, pateris, scyphis, calicibus, pelvibus, lavacris ex argento auroque, ac alia pretiosa suppellectili in sacrorum usum quæsita: sacerdotibus ad divina perpetuo exequenda ibidem constitutis. Heirgusti exemplum longa regum series primo Pictorum, deinde Scotorum, qui deletis Pictis ea loca tenuerunt, religiose est insecuta, divum Andream pro numine habentes tutelari.
[6] [antiquia] Visitur hodieque pars præcipua sacelli S. Reguli, de quo ob antiquitatem et singularem structuram integra opuscula edita fuere [Biblioth. Topogr. Britannica. Lond. 1787, n. 47.: G. Martin: History and antiquities of St. Rule's Chapel in the monastery of S. Andrews in Scotland.] . Sacellum ipsum (nam alæ duæ dejectæ fuere) in extrema orientali parte cœmeterii exsurgit, longum pedibus XXIV, latum vero XVIII; quædam ex fenestris et portis non rotundæ sed potius delumbatæ, ut architectæ loquuntur, antiquissimam structuram esse demonstrant. Turris quadrata in latere pedes habet XX, in altitudine ad CVI pertingit. Non solum sacellum istud, sed tota olim civitas ob populi concursum Kill-Rule id est Cella Reguli audivit et etiamnum audit a Scotis montanis [Carlisle, a topogr. dict. of Scotland. Lond. 1813. Vo S. Andrews.] . Porro ibi vixisse feruntur S. Regulus, ejusque socii ac discipuli, ac nonnulli, nescio quo tempore, vitam solitariam sectantes ibidem in speluncis habitarunt; quales adhuc Andreopoli exstare testatur Georgius Chalmers [Caledonia, t. I, p. 317.] . Ex iis una, Castellum inter et portum sita, arte humana excavata est, rotunda, et in diametro pedes ultra decem numerans, totidemque in altitudine. Ad orientalem partem speluncæ cavata est rupes interior in formam mensæ sive altaris, et occidentem versus porta aliqua ad cellulam ducit, in qua eremitam olim vixisse traditio refert [Ibid., p. 202.] .
[7] [et hodierna.] Exinde videntur ibi semper monachi aut presbyteri fuisse, dictique sunt Culdei cujus generis homines olim Scotici Historici Boëthius, Leslæus, Buchananus tertio aut quarto jam sæculo regioni suæ tribuebant [Boeth. l. c., fol. XCV; Dempster, Histor. eccles. Scotor., lib. I, n. 45 et in Apparatu ad hist. Scotic. passim; Leslæns, de reb. gest. Scutor., lib. III, cap. XXXIV; Buchanan. Rer. Scotic. Edimb. 1715, p. 68.] . Multi ex Brittonibus Christiani, inquit Buchananus, sævitiam Diocletiani timentes, ad eos confugerant: e quibus complures, doctrina ac vitæ integritate clari, in Scotia substiterunt, vitamque solitariam tanta sanctitatis opinione apud omnes vixerunt, ut vita functorum cellæ in templa commutarentur: ex eoque consuetudo mansit apud posteros, ut prisci Scoti templa cellas vocent (uti Kill-Rule alii cellam, alli templum Reguli interpretantur [Cfr Act. SS. ad Vitam S. Junian., t. VII Octob., p. 817 et seq.] ). Hoc genus monachorum Culdeos appellabant: mansitque nomen et institutum, donec monachorum genus recentius, in plures divisum sectas, eos expulit. Audis hæreticam acrimoniam, ast veriora de his jam proferenda sunt.
[Annotata]
* invaserat?
* al. Reymouth, Remunt, Rithmunt,
* al. Killrymont.
* Kill-Rule.
§ II. Disquisitio in Culdeos, eorumque institutum et fata.
[Culdeorum, institutum] Quoniam vero de Culdeis seu Colideis (anglice Culdees) mentio incidit, operæ pretium ducimus, vexatissimam quæstionem hoc loco attingere. Non pauci scriptores, a fide catholica alieni, controversiam agitarunt de Culdeorum origine, indole et fatis, quatenus faverent, sive episcopalismo, si ita loqui fas est, Anglicano, quum monstrant Ecclesiam quamdam extra jurisdictionem Pontificiam constitutam, sive presbyterianismo Scotico, quum ostendunt Ecclesiam ex solis presbyteris, episcopatu abolito, coalescentem. Erant porro Culdei frequentissimi olim in Scotia et Hibernia, eorumque nomini varia etymologia tribuitur: Hiberni enim a Ceile vel Kele-De, id est, Servus Dei, Deicola deducunt appellationem, alii vero a Ceile, simul, et Dea, homo, ita ut vox composita homines in communi viventes significet: omitto etymologias minus receptas [Buchanan l. c. 97. Nicholson. Irish. hist. p. XXIX Dublin. 1724. Cfr Jamieson. Account of the ancient Culdees, p 3 seqq. Goodall, Scotichron. præf. 68. Lanigan. Eccles. Histor. of Ireland, t. IV. p. 31.] . Quo vero tempore id nomen apparuerit non facile est definire, sed non videtur (quoad Hiberniam attinet) ante initium sæculi decimi repertum iri. Guilielmus Lloyd circa an. 900 id primum apud historicos obvium esse censet [Cfr Lanigan, t. IV, p. 300.] , ast Doctor Lanigan anno solum 921 in Hibernica historia deprehendit [L. c. 303 et t. III, p. 367.] quando Godfridus dux Normannorum pepercisse dicitur Ecclesiis, Colideis et infirmis [Ex 4 Magistris ap. Colgan. Trias Thaum., p. 296.] . In Scotia vero paulo altius fortasse Culdeorum origo repetenda erit, et vix dubium videtur quin Andreopoli sive in Fano Reguli, ut ea urbs a scriptore quodam Andreopolitano appellatur [Cambden Brit, t. III, p. 370.] , eorum institutum primum viguerit. Quamobrem quæ circa eos disputata fuere breviter exponere visum est. Non fuit diu retenta assertio Boëthii, Buchanani aliorumque recentiorum, Culdeos nempe a tempore Diocletianeæ persecutionis jam in Scotia versatos esse. Arridebat quidem plurimum tum iis quibus antiquitatem regni Scotici exaggerare, et introductæ non solum sed firmiter constitutæ religionis Christianæ tempus usque et usque removere placebat, tum præsertim iis, qui presbyterianismi, ut ajunt, ardentes fautores assertum componebant cum loco quodam Johannis Fordun [Gale Scriptt., t. III, p. 625.] sæculi XIV scriptore, ubi hæc habet: Ante cujus (S. Palladii circa an. 431) adventum habebant Scoti fidei doctores, ac sacramentorum ministratores, presbyteros solummodo vel monachos, ritum sequentes ecclesiæ primitivæ.
[9] [nullatenus favet systemati presbyteriano,] Hæc igitur plurimum doctrinis suis favere autumantes, hos doctores, presbyteros vel monachos Culdeos fuisse affirmabant, et consequenter hujus nominis homines sine hierarchia episcopali, nec ulla ratione Sedi Romanæ obnoxios vixisse [Selden, Præf. ad Twysdeni X Scriptores, p. VI – XIX.] . At ex quo ostensum est ab Asaphensi episcopo Anglicano G. Lloyd in Opere citato et Edw. Stillingfleet in Præfatione Originum Britannicarum, tum etiam a recentioribus Jo. Pinkerton [An inquiry into the history of Scotland preceding the reign of Malcolm III. Lond. 1789, t. II, part. V et VI. Et in Præf. ad Vita SS. qui habitaverunt in Scotia. Lond. 1789.] et Georg. Chalmers vanissimum esse in his fidem adhibere Johanni Forduno, iisque, qui aut Forduno unice nituntur, aut ipsi fabulas fabulis cumulant, videlicet, Boëthio, Dempstero, Buchanano, Leslæo et Joanni Majori, cœptum est ad S. Columbæ Pictorum septemtrionalium apostoli tempora, Culdeorum originem retrahi. Summopere enim placebant quæ de hoc Sancto et insula Hy sive Jona in qua vixit, Beda in sua Historia seripsit [Hist. Eccles., lib. III, cap. IV.] : Habere autem solet ipsa insula rectorem semper abbatem presbyterum, cujus juri et omnis provincia, et ipsi etiam episcopi, ordine inusitato, debeant esse subjecti, juxta exemplum doctoris illius (Columbæ), qui non episcopus, sed presbyter exstitit et monachus.
[10] [quoniam alia est juridictionis, alia Ordinis potestas,] Ex quibus verbis presbyteriani deducebant episcopos presbyteris inter Culdeos nullatenus prævaluisse: qua in opinatione, non facile videtur, cur essent episcopi, quos tamen, licet abbati subjectos, inter Scotos fuisse, Ven. Beda commemorat. Scilicet presbyteriani obliti distinctionis inter potestatem Ordinis et Jurisdictionis, dum abbatem presbyterum vident primatem totius provinciæ cui et ipsi episcopi subduntur, continuo eliminatam potestatem Ordinis episcopalis effinxere. Quasi vero, ut ratiocinationem exemplo illustremus, Fuldenses monachi ad medium usque sæculum prœterlapsum, presbyterianismum sectati fuissent, habentes abbatem presbyterum, jurisdictionem quasi episcopalem in vastum territorium exercentem, qui unum ex subditis monachis habebat, episcopali charactere insignitum, ad ea, quæ sunt pontificalis Ordinis peragenda: qui rerum status continuavit usque ad annum 1752, quo Benedictus XIV Fuldense territorium in episcopatum erexit bulla sua, data III nonas Octobris 1752 [Bullar., t. X, p. 62. Edit. Mechlin. 1827.] . Erat igitur et Fuldæ Ordo, ut Bedæ verbis utamur, inusitatus; de quo tamen dicere licet, exceptionem firmare regulam, nec quidquam decreseere dignitati et necessitati Ordinis episcopalis, si, propter speciales rerum et temporum circumstantias, extraordinaria via, alicui presbytero amplior quædam jurisdictionis potestas obtingat. Eamdem quæstionem adversus Blondellum retractat Natalis Alexander, Dissert. XLIV § XXIX [Hist. Eccles., t. IV, p. 648. Edit. Venet. 1778.] , et in specie monstrat Hierarchiam Britannicam, Beda teste, in episcopis fontem et propagationem habuisse.
[11] [et omni tempore a sede Romana et episcopis] Et reipsa paucis ostendi potest Ecclesias Britannicas ab episcopis originem ducere: ipsa enim ejus initia sub Lucio rege ab Eleutherio, Romano Pontifice, manarunt: ac deinceps S. Ninianus ad Pictos Australes per Siricium Papam [Act. SS., t. V Septemb., p. 318. Beda. Hist., lib. III, cap. IV.] , SS. Palladius ac Patricius a Cœlestino Papa I [Act. SS., t. II Jul., p. 288, n. 12 et t. II Mart., p. 528, n. 61.] , SS. Augustinus et socii a Gregorio Magno [Ibid., t. VI Maji, p. 379, n. 5.] , missi sunt. Indubie itaque S. Columba, qui scientiam et disciplinam ecclesiasticam in Hibernia hauserat, venerationem summam erga episcopos, tamquam Ecclesiæ patres, in Scoticam gentem transtulit: cujus quidem rei luculentum nobis argumentum præbet Adamnanus, biographus, Bedæ coævus, qui refert [Act. SS., t. II Jun., p. 210, n. 35.] , episcopum quemdam ad Sancti Columbæ monasterium adventasse, qui se, in quantum potuit, occultabat humiliter, ut nullus sciret quod esset episcopus, sed tamen Sanctum hoc non poterat latere. Sed Sanctus intuitus faciem ejus sic eum compellat: Nunc scimus, quod sis episcopus: quare hucusque te occultare conatus es, ut tibi a nobis debita non redderetur veneratio? Præterea nemo ignorat graves diuturnasque controversias inter Anglos et Scotos exarsisse, et utrinque acriter decertatum fuisse, quamvis ageretur solum, de re disciplinari, nempe de computu paschali et clericali tonsura; quod si dissensissent circa quæstionem longe magis momentosam, qualis certe erat eminentia episcoporum supra presbyteros, absque dubio Ven. Beda, orthodoxæ fidei et Romanæ disciplinæ retinentissimus, aliquo saltem verbo difficultatem indigitasset: jam vero si scriptores coævos consulimus, dissensionis causam, nisi duas opiniones supra allatas nullam reperimus. Unde recte concludimus, Scotos in reliquis omnibus cum Anglis, adeoque cum Ecclesia Romana consensisse, neque proinde S. Columbam ejusque discipulos quasi patronos episcopalismi anglicani aut presbyterianismi Scotici invocari posse.
[12] [per totam Britanniam manasse regimen Ecclesiæ.] Hactenus dicta sufficerent ad monstrandam indolem fidei et disciplinæ Culdeorum, si vere constaret illos sub Columbiano instituto vixisse: sed hic occurrit nova difficultas. Etenim acatholici scriptores toti in eo sunt, ut monachatum a Culdeis abjudicent [Jamieson. Account., p. 33.] : neque id immerito, quoniam si monachi fuissent Culdei, non leve adversus Protestantes Anglos et Scotos ferrent testimonium. Verum si Culdei non fuerunt monachi, qua, quæso, ratione ad successionem Columbianam pertinent? Quod si pertinent, quomodo monachi non fuerunt? Si quidem Ven. Beda Hist. lib. III, cap. IV aperte dicit Columbam habitu et vita monachi insignem fuisse. Alia igitur Culdeis origo inquirenda esset, ut ineluctabilem alterutrius opinionis conditionem effugerent Protestantes. Quocirca statuunt quidam Culdeos esse successores Druidarum, atque ex his propagatos fuisse [Ibid., p. 25.] . Non vacat inquirere, utrum Druidæ eorumque cultus umquam inter Pictos exstiterint [Cfr Pinkerton. Inquiry into the Hist. of Scotland, t. I, p. 404.] ; nam, etiam ista opinione admissa, remaneret quoque ostendenda inter Culdeos et Druidas cognatio, cujus vinculum nullo argumento constringunt: imo ut aliquid roboris sententiæ suæ addant, adiguntur, Druidismum usque ad Columbæ adventum prorogare [Jamieson. p. 26.] . Quo in casu pronum est opinari Culdeos magis Columbæ ejusque sociis, quam Druidarum asseclis adhæsisse, quia tota illorum doctrina, quo demum cumque modo interpretemur, ad normam Euangelii instituta est. Ast Protestantibus maximi intererat, Culdeos a ritibus catholicis quam alienissimos habere, quapropter opportunior erat cum impuris idolorum cultoribus societas, quam cum Petri Cathedra necessitudo. Tanta nempe est sectariorum cæcitas!
[13] [Culdei non monachi,] Cæterum et nos quoque ejus sumus opinionis, ut nullam inter Columbianos monachos et Culdeos cognationem intercessisse credamus. Nam imprimis S. Columba institutum suum maxime inter Pictos Septemtrionales propagavit; ad Scotiam autem Septemtrionalem nullatenus pertinent præcipuæ Culdeorum sedes, quæ, quantum ex editis instrumentis judicare licet [Ibid. Appendix. — Monast. Angl., t. VI, p. 607.] circa Andreopolim et in Anglia Septemtrionali constitutæ erant; unde conjicio istic incunabula esse inquirenda. Ast Andreopolis ejusque fines ad Scotos australes, adeoque a S. Niniano circa initium sæculi V conversos, pertinebant, et toto continenti Scotico ab Hyensi insula distabant. Hactenus dicta ostendunt satis, quid non sint Culdei; quoniam tamen ex multiplici argumento constat illos ad hierarchiam ecclesiasticum pertinuisse, ut instrumenta infra citanda abunde manifestabunt, operæ pretium est et nostram proserre sententiam. Joannes Lanigan, eamdem quæstionem pertractans [Eccles. Hist., t. IV, p. 295 et seqq. Cfr Pinkerton. Inquiry, t. II, p. 272.] , non dubitat Culdeos clero sæculari adscribere, et si præter studium partium, controversia examinata fuisset, omnes in hanc sententiam, quatenus longe probabilissimam, consensissent. Et quidem omnem monasticæ vitæ suspicionem amoliri conatur a Culdeis sæpius laudatus Joan. Jamieson [Jamieson. Account., p. 30.] , et ex textu Registri S. Andreæ, quem citat, satis apparet, illos aut numquam monachos fuisse, aut saltem in hoc vitæ genere non perseverasse: Sublatis, inquit anonymus Registri compilator [Ibid., p. 31, not. 2.] , e præsenti vita Sanctis, quorum supra mentionem fecimus, qui cum Reliquiis Beati Apostoli advenerant, et eorum discipulis atque imitatoribus, cultus ibi religiosus deperierat, sicut et gens barbara et inculta fuerat. Habebantur tamen in ecclesia S. Andreæ, quota et quanta tunc erat, tredecim per successionem carnalem, quos Keledeos appellant, qui secundum suam æstimationem et hominum traditionem, magis quam secundum statuta Patrum vivebant. Sed adhuc similiter vivunt, et quædam habent communia, pauciora scilicet et deteriora; quædam vero propria, plura scilicet et potiora, prout quisque ab amicis suis, aliqua necessitudine ad se pertinentibus, videlicet consanguineis et affinibus, vel ab iis quorum animæ charæ sunt quod est amiciarum amici sive aliis quibuslibet modis, poterit quis adipisci. Quid vero per successionem carnalem intelligendum sit, non facile est definitu; Joan. Jamieson [Ibid., p. 34.] rejicit eorum interpretationem, qui censent tredecim fuisse generationes sibi succedentes usque ad tempus, quo hæc scriberentur, et magis opinatur tredecim fuisse viros, qui hereditario jure, post mortem patris, ejus locum occupabant.
[14] [sed ad clerum sæcularem magis,] Sed et ista interpretatio arbitraria mihi videtur, quum in textu non agatur de carnali generatione, sed de carnali successione, quæ exsistit etiam, si quibusdam familiis propria fuerunt ista Culdeorum officia et præbendæ. Cui sententiæ favet, quod idem Registrum Santandreanum habet de cœlibatu, Culdeis imposito, hisce verbis [Ibid., p. 32.] : Postquam Keledei effecti sunt, non licet eis habere uxores suas in domibus suis, sed nec alias, de quibus mala oriatur suspicio, mulieres. Joan. Jamieson hunc quidem locum explicat, quasi id solum prohiberetur, habere in domibus suis uxores, licet easdem extra proprium domicilium frequentare liceret: nisi forte inquit ordinatio ista ad illud tempus jam pertineat, quo prohibitum fuerit nubere: unde juxta eumdem ista disciplina anno 1148 posterior esset, quod monachis olim matrimonium licitum fuisset. Non est operæ pretium hominem protestantem hic loci refutare; quanti porro momenti sit cœlibatus pro iis, qui divino cultui devoti sunt, clerici sive monachi exsistant, satis monstrarunt Theologi Catholici [Perrone. Tract. de Ordine, cap. V, t. VII, p. 163. Edit. Rom. 1838.] . Quod vero dicat legem cœlibatus sæculo duodecimo primum incepisse, provenire hunc errorem credo ex eo, quod aliqui Catholici censuerint, tunc primum introductum fuisse cœlibatum, tamquam impedimentum, ut theologi loquuntur, dirimens; falsam autem esse istiusmodi opinationem monstratum fuit in Commentario prævio Passionis SS. Martiniani et Sociorum sub die XVI Octobris [Act. SS., t. VII Octob., p. 827, n. 9 et seqq.] : ast nemo, quod sciam, inter catholicos umquam dixit monachis aut monialibus, religionis sacramento Deo devotis, liberum fuisse nuptias contrahere, esto contractæ non dirimerentur. Neque tandem ad legem cœlibatus abrogandam quidquam juvat textus, ex S. Bernardo a Jamieson allegatus [Oper., t. I, p. 673. Edit. Paris. 1719. Cfr Account. p. 32, not. 1. ] ; scimus enim isto maxime sæculo acerrime impugnatam fuisse hanc legem.
[15] [tamquam Canonici etiam Ecclesiarum Cathedralium] Ex utraque igitur nota, nempe juris habendi res proprias et legis cœlibatus, recte possumus concludere, Culdeos clero sæculari accensendos esse. Tannerus quidem, rei monasticæ in Anglia diligentissimus investigator [Monast. Anglic., t. VI, p. 607.] , nihil hæsitans, Culdeos Eboracenses canonicos sæculares appellat, et certe in Historia fundationis Hospitalis S. Leonardi, legimus Colideos seu Culdeos simpliciter ministros ecclesiæ S. Petri seu Cathedralis fuisse vocatos [Ibid., p. 608.] : Supplicans (Ethelstanus rex) ministris dictæ ecclesiæ, ad tunc dicti Colidei, quatinus pro eo et expeditione sua devote precarentur. Quæ verba monstrant Culdeos constituisse Eboracense capitulum. Sed adversus istam sententiam recalcitrat Joan. Jamieson, negans collegium Culdeorum ad normam et typum capituli constitutum fuisse [Account. p. 154.] ; et id quidem e re sua erat. Coalescentibus enim Culdeis in cathedrale capitulum, peribat systema presbyterianum, apparebat episcopus, tamquam caput, pater et rector suorum canonicorum. Sed quo tandem argumento hanc, si ita loqui fas est, capitularitatem Culdeis abjudicat auctor? Quia nempe in chartis Brechinensibus est distinctio inter decanum Brechinensem et priorem Culdeorum ejusdem loci. Ast ista ratio nullius est ponderis, quum sub priore, tamquam Collegii præposito, potuit esse decanus, quasi altera capituli dignitas. Imo si accuratius citatas chartas inspicimus, contraria opinio clarius elucet. Sic enim orditur confirmatio de Procurationibus [Ibid. Append., n. IX.] : Universis Sanctæ Matris Ecclesiæ filiis, Malebryde prior et Keledei, cæterique de capitulo Brechinensis Ecclesiæ; desinit vero his verbis: in hujus rei testimonium præsenti scripto Ecclesiæ nostræ sigillum dignum duximus apponendum. Teste capituli nostri universitate. Partem igitur aliquam capituli cathedralis Brechinensis, ne nimii simus, constituisse satis elucet: nec officeret quidem, si alii quidem concanonici admittendi essent; istius modi enim consociationes in antiquis cathedralibus occurrebant; sic canonici Ultrajectini, nempe S. Martini et S. Salvatoris, habentes ex gremio suo præpositos, concurrebant in electionem episcopi [Hoynck V. Papendrecht Hist. Eccl. Ultraj., p. 5.] : esto igitur, Culdei in capitulo segregatum fuerint corpus, non sequitur canonicos non fuisse.
[16] [ut varia monumenta ostendunt, pertinuerunt:] Culdeos itaque canonicos fuisse patet ex hactenus dictis: quam opinionem etiam confirmant antiqua documenta ab ipso Jamieson prolata [Account. Append., n. XI – XVII. XIX. Cfr Lanigan. Eccles. Hist., t. IV, p. 310 et seq.] , ubi res ob oculos ponitur: Canonici, qui Keledei dicuntur… Keledei, qui se canonicos gerunt… Keledeis sive canonicis ibidem (in Monimusc) Deo servientibus… Canonicis de Monimusc. Atque hæc omnia conficiunt Culdeos nihil aliud quam canonicos fuisse; quocirca notatu dignissima est conventio, sæculo XIII inita inter Wilhelmum, Santandreanum episcopum, et Culdeos Monimuscenses, in qua sancitur [Account, p, 398.] , ut Culdei habeant commune refectorium, dormitorium et oratorium sine cœmeterio, ita quod corpora Kolideorum et clericorum sive laicorum, cum eis commorantium, in cœmeterio parochialis ecclesiæ de Monimush ecclesiasticam recipiant sepulturam. Et quoniam in eodem instrumento habentur litteræ apostolicæ Innocentii Papæ III, ex quibus liquet Kildeos, qui se canonicos gerunt quamdam canoniam regularem, episcopo renitente contra justitiam construere non formidasse in Ecclesiæ suæ præjudicium et gravamen; ideo prohibetur eisdem Kildeis vitam seu ordinem monachorum vel canonicorum regularium, sine consensu ipsius episcopi vel successorum suorum, ibidem profiteri in perpetuum. Quæ postrema verba abunde ostendunt Culdeos clero regulari nequaquam adscribi posse, quamvis vitam canonicam in communitate colerent [Usser. Antiq., p. 333. Edit. Lond. 1787.] , uti passim fiebat in antiquis cathedralibus ecclesiis, quæ claustrum habebant, adhuc pluribus in locis exstans, domicilium canonicorum sæcularium.
[17] [hinc Culdeorum nomen recentius quam res;] Quo vero tempore in Scotia primum comparuerint isti Culdei, non ita promptum est assequi, nisi ipsam institutionem a nomine distinguamus. Ex hactenus dictis habemus Culdeos a canonicis non magnopere differre; ipsique canonici constituebant antiquum Ecclesiæ cathedralis presbyterium, quod ipsis initiis nascentis Ecclesiæ coævum erat, cæteroque clero dignitate præeminebat [Nardi. Dei parrochi cap. XXV.] . Unum exemplum afferre liceat ex canone XIII Concilii Neocæsariensis anni 314, ubi dicitur [Labbe, t. I Conc., col. 1483.] ; Vicani (Rurales) presbyteri ἐπιχώριοι πρεσβύτεροι non possunt in dominico civitatis (ecclesia) ἐν τῷ κυριακῷ τῆς πόλεως offerre, præsente episcopo vel urbis presbyteris. Et quoad Scotiam attinet, in Actis S. Kentigerni, Glasguensis episcopi sæc. VI, sub die XIII Januarii [Act. SS., t. I Januar., p. 817.] legitur: Cathedralem ecclesiam in urbe Glasguensi constituit, et magnam congregationem, secundum formam primitivæ Ecclesiæ viventem, ibidem ordinavit. Canonicus regularis Le Large dicit [De Canonic. Ord. disquisit., p. 300 et seqq.] , hujusmodi congregationem, quæ sub initium (melius, medium) sexti sæculi floruit, facile crediderim coactam esse ac coagmentatam ex Kuldeis, quibus regulares canonicos in Scotia successisse, nemo doctus ignorat. Cui opinioni non equidem repugnabo, si institutionem ipsam inspiciamus. Ast Culdeorum nomen nulla monumenta, anno 800 antiquiora, exhibent [Lanigan. Hist., t. IV, p. 307.] . Quod vero Mabillonio vix sæculo septimo capitula cathedralia innotescant [Act. SS. Ord. S. Bened., sæc. III, part. I. Præf., n. 106.] , id referendum ad ritum psallendi judico, tum quia expresse de cantu agit, tum quia num. præcedenti de Organis musicis egerat: nam virum doctissimum minime fugere poterat, presbyterium antiquum, episcopo collaterale, ab initio Ecclesiæ fuisse [Cfr Le large de Canonic. Ord., p. 300. Edit. Paris. 1697. Du Cange Glossar. Vo Canonicus.] .
[18] [quum illud ante sæculum nonum appareat:] Convenit inter scriptores plurimos ab Ungust II filio Vergust rege Pictorum qui ab anno 821 ad an. 833 regnum tenuit in Mucros fundatam esse ecclesiam, et locum inde audiisse Kilremund, Kilrule ac post modum Andreopolim, uti dictum est supra num. 5. Id vero conficiunt tum ex Legendis, de quibus mox, tum ex testimonio Scoticorum Chronistarum Forduni et Wyntowni, qui forte et ipsi sua ex Legendis partim infra dandis desumpserint. Anno 843 Kenethus II, Scotorum Dalriedanorum rex, Pictis devictis (non vero exterminatis ut aliquando creditum est [Ex Giraldo Cambrensi ap. Ranulph. Cestr. in Polychr. Edit. Gale, scriptt., p. 210.] ) utrique populo imperavit, assumpto tamen regis Pictorum nomine. De eodem vero Hector Boëthius [Hist. Scot., fol. 208] : Pontificiam sedem dudum Pictorum, ab Abbernethi oppido, eo ferro et igni deleto, ad Templum Reguli transtulit. Et exinde huic oppido Sancti-Andreæ Ædes nomen est factum, eosque qui illuc per pluscula inde tempora sacrum gessere magistratum, maximos Scotorum episcopos appellarunt. Ecclesiam Abernethy fundatam arbitratur Jo. Pinkerton circa 715, a Nethan III rege Pictorum [Cfr Chalmers, l. c., p. 327.] , sed translationem episcopatus ad Templum-Reguli suspicatur Georg. Chalmers solum factam esse regnante Grig, quem anno 893 mortem obiisse ferunt [Ibid. p. 429.] . Porro, ut ad Culdeos redeamus, censet doctor Lanigan eos ad Templum-Reguli non accessisse, antequam in sedem episcopalem excrevisset, atque adeo eorum originem in Scotia ad præceps sæculum nonum referendam esse. Attamen etiam ante illud tempus abbatias clericorum regularium sive canonicorum aliquando extra urbes episcopales fuisse ædificatas, ex hujus Ordinis Historicis vix ambigi potest [Le Large, p. 304 et passim.] . Quocirca tutius erit de tempore nihil absolute pronuntiare.
[19] [initio sæc. XII declinavit culdeorum institutum,] In Chronico quodam Dunelmensi Ms. hæc pauca in rem nostram leguntur [Ex bib. Cotton. ap. Usser, l. c., p. 346; Selden præf. ad Twysden, p. VI.] : anno ab Incarnatione Domini 1108 tempore regis Malcolmi et sanctæ Margaretæ, electus fuit Turgotus Prior Dunelmensis in Episcopum Sancti Andreæ; consecratusque est Eboraci III Kalend. Augusti et stetit * per annos septem. In diebus illis totum jus Keledeorum per totum regnum Scotiæ transivit in Episcopatum Sancti Andreæ. Turgotus, Alexandro, non autem Malcolmo, regnante, Sanctandreanus episcopus factus est [Twysden l. c., col. 230; cfr præf., p. VI, col. 53, cap. VII et Buchanan in rege 90 et 91.] , cumque idem Alexander plurima bona huic sedi contulisse feratur [Boëthius l. c., fol. 272; Buchanan l. c.] , forsitan juris illius Keledeorum translationem in dictam sedem, nihil aliud est, quam ampliata ejus potestas in sedes ceteras Scotiæ et in Keledeos, per Scotiam constitutos. Etenim licet anno solum 1472 a Sixto IV Andreopolis ad archiepiscopatus dignitatem evecta sit [Spondan. ad an. 1472. n. XVI – XVIII; Raynald. ad eumd. an. § XVII.] , jamdudum per totam Scotiam metropolis vices agebat, et Scotici scriptores anno 1472 non institutum sed restitutum archiepiscopatum contendunt. Ex hac itaque civitate archiepiscopatus esse debet totius Scotiæ, ubi apostolica sedes est: nec absque consilio seniorum istius loci ullus Episcopus in Scotia debet ordinari, uti loquitur Anonymus quinto decimo sæculo multo antiquior in quadam Legenda de qua infra dicetur. Similiter Clemens III in constitutione anni 1188 ad Willelmum regem Scotiæ, Sanct-Andreanam sedem ante ceteras omnes ejusdem regni exhibet: Scoticana Ecclesia … in qua hæ sedes episcopales esse noscuntur: Ecclesiæ videlicet Sancti Andreæ, Glascuensis, Dunkeldensis, Dublinensis, Brehinensis, Aberdonensis, Moraviensis, Resensensis, Katinensis; quæ sedes eodem ordine anno 1192 a Cœlestino III, ad eumdem Willelmum scribente, enumeratæ sunt [Bullar. Rom. Luxemburgi 1730, t. IX, p. 33, 34 et Baronii Annal. ad an. 1192. §. II.] .
[20] [quod ad canonicos regulares transiit.] Non diu post Turgoti episcopatum Culdeis in Sanctandreana ecclesia canonici regulares paulatim suffecti sunt; quam in rem nonnulla ex codice suo Ms. deprompsit Antonius Le Large [L. c., p, 378.] eaque, cum alibi ut arbitror vix reperiantur, hic visum est recitare: “Anno 1122 electus est Robertus prior de Scona in episcopum (S. Andreæ) ad instantiam regis Alexandri Primi, qui terram, quæ Cursus apri dicitur, quæ ab Ecclesia S. Andreæ ablata fuerat, ex integro restituit ea conditione, ut inibi constitueretur Religio. Robertus porro canonicam religionem ac nostram ipsa in sede post aliquanto constituit, sic ut Keldeos, sive Colideos, aut Kuldeos, qui in veteri S. Andreæ abbatia regularem vitam quandam multis sæculis vixerant, non excluserit ab ecclesiæ primariæ officiis et episcopi electione. Narrat de istorum Colideorum gente Codex noster Scoticus hunc ad modum: Eodem anno (Christo 1271) Wilelmus Wischard cancellarius Regis et archidiaconus S. Andreæ, et electus Glascuensis, vir magnæ nobilitatis et famæ, IV Nonas Julii postulatus est (a Canonicis S. Andreæ) exclusis tunc penitus Culdeis ab electione. Anno 1279 pridie Nonas Augusti, electus est Wilelmus FFraser, cancellarius regni, exclusis etiam Culdeis tunc, sicut in electione præcedenti. Successit Wilelmo FFraser Wilelmus de LLamerton, cancellarius Glascuensis, qui IX Novembris anno 1297 electus est, exclusis penitus Culdeis tunc, sicut in duabus electionibus præcedentibus. Propter hoc Wilelmus Cwmin *, tunc Culdeorum præpositus, huic electioni se opponens, Romam adiit, et in præsentia Domini Papæ, Bonifacii VIII, omnibus modis, quibus potuit, electionem prædictam et ipsum electum impugnavit, sed nihil profecit. Ex hactenus dictis manifestum fit Culdeos, licet universum capitulum non constituerint, suas tamen in electionibus episcoporum habuisse partes, quod supra num. 15 jam insinuavimus.
[21] [Brevis descriptio urbis Andreopolitanæ] Quoniam in præcedentibus sæpe de Andreopoli sermo fuit, pauca quædam ex Lexico Geographico hic delibanda censeo [Usser. Antiq. Eccl. Britann., p. 346.] . Fundata est ecclesia cathedralis anno 1161 ab episcopo Arnoldo, sed anno primum 1318 ad summum pertigit splendorem. Vix quidpiam ex magnificentissimo ædificio integrum reliquit, mense Junio anni 1559 Joannes Knox, a fide et ordine suo apostata et sectariorum antesignanus. Ad partem ejus Orientalem exstat adhucdum, uti dictum est supra num. 6 singulare sacellum S. Reguli. Prioratum Canonicorum regularium fundavit anno 1122 rex Alexander I, ut modo videbamus, sed Robertus, episcopus Santandreanus, nonnisi anno 1144 canonicos ex prioratu de Scona accersivit [N. Carlisle. Topograp. Dictionnary of Scotland. Edit. Lond. 1813. Vo S. Andrews.] . Sæculo decimo quinto, regnante in Scotia Jacobo I, decrevit Scoticus senatus priorem Santandreanum omnes abbates et priores regni dignitate antecedere [Jamieson, Account, p. 400.] ; ex exinde licitum ei fuit, mitram et reliqua pontificalia ornamenta induere. Ex nobili abbatia nihil hodie superest præter muros, qui eam cingebant [Usser. Antiq., p. 346.] . Ordines Dominicanus, Franciscanus, et, ut ferunt quidam, Carmelitanus singulos ibidem conventus habuere. Ultra portum exsurgebat olim ecclesia collegiata, dicta Kirk-heugh, quam pro canonicis decem primitus exstruxerat rex Constantinus III, qui mundo valedicens hic factus est Culdeus [Cfr Boëth. Hist. Scotland, fol. CIX.] . Academia olim celeberrima et totius Scotiæ antiquissima fundata est anno 1411 ab episcopo Wardlaw. Hodie tota civitas cum suburbanis quibusdam non ultra quatuor aut quinque millia incolarum complectitur.
[Annotata]
* sedit
* Auminus
§ III. De cultu S. Andreæ in Scotia, ejusque Reliquiarum illuc translatione ope S. Reguli, de tempore, quo hæc probabilius accidit.
[Origo cultus S. Andreæ in Scotia:] Ut ad S. Regulum, a quo digressi sumus, regrediamur, proferenda suscipimus varia monumenta, in quibus translatio Reliquiarum S. Andreæ, a S. Regulo facta, describitur et quatenus fidem mereantur, examinandum occurret. Ante tamen quam ultro procedamus, paucis indicandum est, qua ratione S. Andreæ cultus inter Pictos Scotosque propagatus fuerit. Quadruplex universim origo cultui S. Apostoli in Scotia assignatur. Sunt qui Pictos a Scythis propagant, adeoque cultum avita traditione ad illos devenisse autumant; habemus enim ex Eusebii Historia Ecclesiastica lib. III, cap. I quod Andreas Scythiam sortitus sit. Quocirca allatæ Apostoli Reliquiæ confirmassent magis, quam instituissent erga Sanctum populi venerationem. Ast Legendæ alteram cultus causam indicant: aliæ quidem statuunt, S. Regulum Apostoli Reliquias quarto sæculo Patris, Achajæ civitate, Andreopolim, sive, ut tunc dicebatur, ad locum Mucros advexisse; aliæ vero Regulum Constantinopolitanum dicunt, atque ex hac urbe principe eumdem, Theodosio juniore regnante ab 408 ad 450, sacras Reliquias in Scotiam detulisse ferunt. Tandem recentiores quidam usque ad tempora Hungi regis, proindeque usque ad sæculum nonum Reliquiarum translationem, adeoque apud Scotos S. Apostoli patrocinium proroganda esse opinantur. Quoad primam sententiam attinet, quatenus e Scythis Picti prodierint, nihil certi statui potest; adeo obscura sunt omnium fere populorum, sed præsertim Pictorum Scotorumque, initia, ut in istiusmodi disquisitione nonnisi incerta incertis cumulare possemus. Dein hæc ipsa investigatio nihil ad nostrum scopum conferret, quoniam a S. Regulo aliena est.
[23] [Legenda eumdem refert ad sæculum IV] Igitur quoad præsentem quæstionem attinet, hæc intra auctoritatem Legendarum circumscribenda videtur. Habemus imprimis Historiam S. Reguli ex Registro S. Andreæ, quam infra dabimus, quatenus est amplissimum et antiquissimum documentum, circa annum 1140 [Jamieson. Account, p. 378.] exaratum. Sed jam tunc fontes historici inquinatissimi erant, quum monumentum totum cum fide historica innumeris locis pugnet. Constantinus enim Constantini Magni filius et imperator anno 340 prope Aquilejam occisus est et exinde simul imperium tenuerunt Constantius et Constans, quorum posterior a Magnentio in Galliis interfectus est sub initio anni 350, prior vero ad annum usque 361 imperavit. Asserti erronei origo ex codicibus quibusdam Hieronymi, contra Vigilantium scribentis, repetenda est, ubi perperam Constantinus pro Constantio legebatur, sed in accuratioribus editionibus locus emendatus est [Ed. Benedictin, t. IV, part. II, col. 282 et 3.] . S. Paulinum tamen Nolanum episcopum in Carmine XXVI unum pro altero accepisse quin id librariorum oscitantiæ possit tribui, ex ipsius carminis metro manifestum est. En vero ut idem Hieronymus scribit in Chronico [Maji Veter. Script., t. VIII Romæ 1833, p. 402.] ad annum Constantii XX (Christi 256 – 57). Reliquiæ apostoli Timothei Constantinopolim invectæ. Et ad ejusdem Constantii annum 2 [Ibid., p. 403.] . Constantio Romam ingresso, ossa Andreæ Apostoli et Lucæ Euangelistæ a Constantinopolitanis miro favore suscepta. Sed ut totus ille Legendæ locus melius declaretur et quæ universim de S. Regulo narrantur, cum historica veritate conferri queant, lector adire velit Acta S. Lucæ ad diem sequentem, ubi simul de translatione S. Andreæ agitur. Prodit ibi quidem episcopus aliquis, sed quem nemo Regulum fuisse conjectabit, præsertim cum scriptores plerique hunc non episcopum, sed abbatem et Reliquiarum S. Andreæ custodem dicant; de quo custode in Actis S. Lucæ et Artemii ducis, cujus Acta die XX Octobris examinabimus, prorsus nihil legitur [Surius ad 20 Octobr. – Maii. Spicilegium Romanum, t. IV, p. 352. Romæ 1840.] . Ex quibus locis uti et ex Historicis omnibus facile conficietur, Achajæ et Romæ deprædationem, quæ in Legenda Constantio affingitur, plane ineptam esse fabulam.
[24] [alia ex Forduno idem circiter tempus indicat,] Maxime vero imperitiam suam ostendit Legendæ scriptor, ubi quarto jam sæculo Saxones in Anglia, qui anno solum 449 aut 450, Hengist et Horsa ducibus [Beda lib. I, cap. XIV – XV et in Epitome ad an. 449.] , illuc devenerunt, versatos esse sibi fingit. Aptius totam Reguli historiam narrat Joannes Fordun in Scotichronico, in plurimis Legendam modo relatam secutus; sed rejecta Hungi victoria de Athelstano ad sæculum nonum. Pictorum regem S. Reguli tempore statuit quemdam Hurgust, filium Forgii vel Fergusi, uti etiam Hector Boëthius, qui eumdem Heirgustum appellat [Scotor. Hist., fol. CIX Vo.] . Constantino etiam Constantium recte substituit et hujus anno vigesimo translationem contigisse scribit, codices quosdam, ut arbitror, Chronici Hieronymiani secutus. Forduni verba hic visum est recitare tum quia licet pluries editus, extra Britanniam non ubique obvius est, tum etiam quia recentiores sua de Regulo ex eodem plerumque hauserunt [Gale Script. XV, p. 614 et seq.] . Constantius imperator, filius magni Constantini, anno regni sui XX, zelo Christianæ religionis ductus et speciali devotione, quam erga B. Andream Apostolum antea diu in corde conceperat, stimulatus, facto complere desiderans, regionis Achajæ civitatem Patras, qua passus est Apostolus et sepultus, adiit et suas inde Reliquias manu valida surripiens, in maxima lætitia cum hymnis et canticis VII Idus Maji Constantinopolim transtulit, ac thecis ibidem aureis et argenteis summo locavit cum honore… Accidit autem, ut divino nutu, tertia nocte priusquam imperator civitatem est ingressus, Angelus Domini cuidam Sancto viro, timenti Deum abbati, nomine Regulo, Reliquiarum appareret custodi, dicens: “Applica tibi fratres idoneos et pergens ad sarcophagum, quo B. Andreæ Apostoli recondita sunt ossa, tolles inde dextræ manus tres digitos et os brachii dependens ab humero, dentem unum et genu patellam, ac ubi monstravero tibi, caute custodias, donec redeam”. Qui mox electis fratribus accersitis, omnia, velut sibi præceptum est, ossa secum deferens, in secretiori loco per Angelum condidit assignato. Veniens igitur expeditis legionibus imperator, post biduum civitatem opibus evacuando captivat; et acceptum, in quo condebantur Reliquiæ, scrinium, decenti veneratione Constantinopolim afferri jussit, seipso pariter cum exercitu comitante.
[25] [nempe, aliquot annis] Transcursis demum annis aliquot, Angelus iterato cœlestis ad abbatem reversus Regulum, hoc illi mandatum vultu terribili, quod sequitur, in omnipotentis nomine tradidit, et his verbis: “Resumptis, inquit, B. Andreæ Deo dilecti, quas, me nuper docente, reservasti, Reliquiis, Scotorum, totum laudabilem assumens comitivam, occiduas partes sub leonis circio, mundi finem, adire non differas; et quocumque locorum, qua transveheris carina, Deo volente, naufragio periclitet, te tamen et sociis in incolumitate persistentibus, ibidem tui laboris extensum, aut longioris saltem itineris scias cursum feliciter consummatum. Caveas insuper, nec hujusmodi sis mandati negligens aut immemor, quia et eodem loco, divini nominis ad honorem et Apostoli sui sancti perpetuæ venerationis laudem, firmiter ecclesiæ fundamina jacias; quia futurum est, ut sicut ejusdem vivæ prædicationis sonitu, (quod non ignoscis, *) Oriens, ita Reliquiarum ejus scias veraciter signis fiendis et totum Occidens perpetuo decorari. Erit enim locus ille electus a Deo sempiterna sedes apostolica, firma siquidem fidei petra, nec immerito, quia B. Petri fratris, cui dixit Dominus: Tu es Petrus etc.; itaque regni, quo situm habeat, immobilis erit et tenax anchora, cunctisque fidelibus, præcipue regibus et cæteris terræ potentibus, ob devotionem Apostoli percelebris, quorum prædiis abunde ditabitur et muneribus.”
[26] [post translationem Patrensem,] “Venientium igitur ibidem peregre diversis ex mundi finibus, ut corporis salutem et animæ recipiant, catervæ crebro fidelium, adeptis mirifice petitis, ad propria gaudentes redibunt, et Deum in Apostolo, qui semper in suis gloriosus est Sanctis, voce magnifica collaudantes”. Et his dictis, Angelus ab eo disparuit, et ejus ad exsequenda mandata B. Regulus se convertit. Igitur divinis volens obtemperare præceptis, prudentibus viris ac religiosis ad se vocatis, scientia, moribus præclaris, quos et pridem angelica sigillatim exhortatio præmonuit suæ peregrinationis fieri participes, secum ad navem sacras deferens Reliquias, mare petit, partes adire paratus circiales. Hæc autem hujus comitivæ Sanctorum sunt nomina, quæ sequuntur: primus vero S. abbas Regulus et S. Damianus presbyter: Gelasius et Thubaculus diaconi; Merinacus, frater S. Damiani; Nerius et Eleusenius de Creta, Mirenus, Machabenus et Silvius frater ejus: heremitæ quidem octo, videlicet Felix, Sajanus, Mathæus, Mauricius, Madianus, Philippus, Lucius et Eugenius: ac Virgines Sanctæ tres de Colossia, videlicet Triduana, Potentia et Emeria.
[27] [S. Regulus in Scotiam venit,] Hi quoque viri sanctissimi cum Virginibus refertam quibusque necessariis ingressi naviculam, æquoreo tramite mediterraneo, fines Europæ circuiverunt, quousque sitas Oceano multis fatigati laboribus venirent ad insulas sub Occasu. Cumque spatio duorum pene fuissent annorum, ut aura duce contigerat, freto non cognito vagantes, ignari quid agerent, ab Oriente subito ventus vehemens et solito validior in velum irruit, cujus impetu regno Pictorum, inter scopulos Albionis insulæ, velut ab Angelo prædictum fuerat, ratis impulsa conquassatur. Confortatus tamen a Deo B. Regulus, incolumis ad terram cum sociis IV Kal. Octobris, dominicæ crucis prælato signaculo, gaudens aggreditur, et ibidem in Nemore Porcorum, quod patria lingua Mucrossis dicitur, ad honorem Apostoli basilicam postea dedicavit. In quo loco Reliquiarum attactu multa fiebant, etiam hactenus stupenda fiunt, miracula, qualia post fidei susceptionem in insula visa nequaquam eatenus vel audita sunt, utpote cæcis ab utero daretur visus, mutis sermo, gressus claudis, et omnibus, pie suffragium Apostoli petentibus, a quacumque tenebantur infirmitate, medela protinus, Deo miserante, largiretur. Crebrescentibus hujusmodi quotidie miraculis, occurrunt undique nationum populi cum muneribus, immensas Deo laudes, complosis manibus, de tanto patrono suppliciter extollentes.
[28] [templumque olim dedicatum, ab Hungo multis ditatur,] Illius autem eo tempore regionis rex Hurgust, filius Forgii, loci delectatus sanctitudine, suum inibi palatium juxta basilicam ædificans, B. Regulo ejusque fratribus terras quasdam pro seminandis frugibus, in eleëmosynam perpetuam excolendas, concessit. Cujus exemplo posteri reges, ut suæ devotionis dictabat affectus, quamvis in modico, possessio tum augebatur, usque quo rex Hungus, qui post annum octingentesimum Incarnationis dominicæ Pictos rexit, decimam regni partem B. Andreæ tradidit, ob opem mirabilem, in expeditione sibi collatam contra Saxones, ut libri IV decimo tertio capitulo patet et decimo quarto. In forma quoque monasteriali fundata cellula, deputatisque Reliquiarum custodibus, beati viri prædicando per patrias exiere, non equites, sed ut dudum Apostoli, per binos et binos verbum Dei gentibus ubique seminandum innumera signa miraculose facientes. Cum igitur has in fide gentes doctrinis cœlestibus imbuissent, et signis confirmassent variis, beatissimus abbas Regulus post annos triginta duos, postquam naufragus in Albionis advenerat insula, quibus euangelicum opus exercens mirifice Deo complacuit, apud Kilremont, a Mucrosis per regem mutato nomine, plenus dierum obiit et grandævus,
[29] [ob victoriam de Saxonibus relatam:] Refert deinde Fordunus lib. IV, cap. XIII et XIV [Gale, p. 665.] victoriam illam quam Hungus rex Pictorum de Athelstano Saxonum duce reportavit et hunc Æthelvulfi regis Anglorum filium facit, eumdem scilicet de quo Malmesburiensis [De Gest. reg. Angl., lib. II, cap. II. Ap. Savil., fol. 20.] incertum esse scribit, quando vel quo fine defecerit. Fordunum sequitur Boëthius [L. c., fol. 196.] ; sed utrumque facile Usserius confutat [Antiq., p. 373.] ex eo, quod idem Athelstanus anno 851 Danos Sandwici in Cantio devicerit, regnum vero Pictorum ad Kennethi regis Dalriadorum anno 843 dominationem transierit [Cfr Pinkerton. Enquiry, part. V.] , nec ullus Hungus exinde in Pictos regnaverit [Ex Chronico Pictorum ap. Pinkerton. t. I, in Append. p. 494.] . Imo sæpe laudatus Pinkerton fictitium habet Hungum Pictorum regem, quatenus sæc. IV aut V regnaverit, quamvis non neget Hungum aliquem fundasse Ecclesiam S. Andreæ circa annum 825 [Enquiry, t. I. p. 293.] . Alias opiniones itidem aperte erroneas proponunt Johannes Major [Fol. 39 a.] et Buchananus [In rege LXV.] , sed præplacet cum Camdeno [Ed. Gough., t. III, p. 305.] Athelstanum Anglorum aliquem ducem dicere, quam regem aut regis filium. Locus ubi ab Hungo opitulante S. Andrea cæsus est in Laudonia situs duobus milliaribus ab Hadingtona distat, et inde nomen retinuit Athelstanford [Usserius, p. 373; Camden et Johannes Major l. c.] . Secundum hæc victores depositis armis, divi Reguli in Otholinia templum (nunc divi Andreæ ædem vocant) nudatis pedibus ut Christi Apostolo accepto pro beneficio gratias haberent, Hungum regem secuti magno itinere petierunt. Illuc ubi deventum, sacris celebri pompa peractis, Pictorum Scotorumque nobiles secundum regem, inde cætera multitudo Apostoli Andreæ reverenter osculati Reliquias, immensas gratias Christo atque ejus Apostolo reddiderunt: polliciti Hungo authore, se suamque posteritatem signo crucis divi Andreæ, quoties ad prælium fuerit proficiscendum, ut tam insignis victoria parta divinitus grata recordatione semper haberetur, pro insigni deinceps usuros. Mansit Pictis et post eos deletos, Scotis exinde hoc institutum perpetuum. Ubi Boëthius [Fol. 197.] , ex quo hunc locum recitamus non recte deletos Pictos commemorat, cum id nunquam fuerint, ipsumque Pictorum nomen ad sæculum usque undecimum in hodierna Scotia perstiterit. Translationem porro Reliquiarum S. Andreæ quomodo hic jam exposita est, præter Fordunum similiter quarto sæculo affigunt Boëthius, Johannes Major et Leslæus Rossensis episcopus [De Origine, etc, Scotorum, in rege XXXVIII.] .
[30] [alia legenda translationem in sæc. V,] Ast sunt aliæ Legendæ, quæ dictam translationem solido sæculo procrastinant, aliaque adjuncta habent, quibus diversam omnino faciem historia induit. Talem Legendam primum publica luce donavit Usserius [De Primord. sive Britannic. Eccles. Antiq., p. 341.] eamdemque cum Prologo, seu titulo bene longo secundis curis ex codice Parisiensis bibliothecæ [Catal. Cod. Bib. Reg. pars. 3, t. III, p. 549.] edidit Joan. Pinkerton [An enquiry, etc., t. I. p. 496 et seq.] : sufficiat nobis ipsum titulum, ac deinde libero stylo narrationem exhibere. Titulus sic sonat: Narratio qualiter acciderit, quod memoria S. Andreæ Apostoli amplius in regione Pictorum, quæ nunc Scotia dicitur, quam in cæteris nationibus sit, et quo modo contigerit quod tantæ abbatiæ ibi factæ antiquitus fuerint, quas multi adhuc sæculares viri jure hereditario possident. Refertur dein S. Andreæ partes Aquilonares, id est Scythas et Pictones in prædicatione euangelica obtigisse, donec in Achajam deveniens, Patris crucifixus est pridie Kalendas Decembris, ibique ejus corpus, quasi spatio ducentorum septuaginta trium annorum, custoditum fuit; postmodum vero sacræ Reliquiæ Constantinopoli recondita mansere usque ad tempus Theodosii (Pinkerton Theodotionis) Christiani imperatoris, spatio scilicet centum et decem annorum. Hæc ut cumque bene fluunt, si verum dixit antiquus consularium Fastorum auctor, a Cuspiniano in suo ad Cassidori Consules Commentario citatus: Nepotiano et Facundo Consulib. introierunt in urbem Constantinopolim Lucas et Andreas [Ap. Usser. Antiq., p. 343.] : tunc enim translatio anno Christi 336 illigaretur, cui si annos 110 addamus, devenimus ad annum Christi 446, quo reipsa regnabat Theodosius Junior. Ast nunc quidem constat, integro decennio procrastinandam esse dictam translationem, seu in annum vulgarem 356 aut 357, ex quo consequitur transvectionem Scoticam non in regnum alicujus Theodosii, sed Marciani aut Leonis Thracici incidere.
[31] [retento tamen Hungo, rege IX sæculi, reponens,] Ast pergamus porro in narratione. Eo tempore Hungus, rex Pictorum, australem partem Britannicæ insulæ crudelissima vastatione occupavit: qua propter omnes pene insulæ gentes unanimi impetu circumdederunt eum, volentes eum cum omni exercitu suo penitus delere. In hisce angustiis Hungus audit vocem cœlestem, apparetque Signum Crucis Christi, stat in aëre, promittiturque de hostibus victoria, attamen decimam hereditatis suæ partem in eleemosynam Deo omnipotenti et in honorem S. Andreæ Apostoli ejus, offerre debet. Parta igitur victoria (qua in narratione nihil de Athelstano habetur), incertum erat regi ejusque comitibus, in quo loco specialiter vectigalem Deo principalemque civitatem S. Andreæ Apostolo ordinarent. Dumque principes Pictorum deliberant, ecce unus custodientium corpus S. Andreæ Apostoli Constantinopoli; cœlitus admonetur, ut relinquat terram nativitatis suæ: et Angelo comitante atque viam illius custodiente, prospere pervenit ad verticem montis regis, id est, Rithmunt seu Regmund. Eadem autem hora, qua illic lassus sedet cum suis septem comitibus, facta sunt varia in exercitu Pictorum, unusque cæcus, subito illuminatus, monstravit locum plenum visitatione Angelorum, quo quum se contulisset rex, Regulus, monachus a Constantinopolitana urbe, regi obviavit cum Reliquiis S. Andreæ, et salutantes invicem cives et hospites, tentoria ibi fixerunt, ubi nunc est aula regis. Hungus autem locum hunc et hanc civitatem omnipotenti Deo Sanctoque Andreæ Apostolo ea semper libertate dedit, ut sit caput et mater omnium Ecclesiarum, quæ sunt in regno Scotorum. Ad istam enim civitatem conveniunt peregrini, Palmarii de Jerusalem (qui Jerosolymam adierunt: cfr. Du Cange Ve Palmarius) Romani, Græci, Armeni, Theutonici, Alamani, Saxones, Dani, Galli, Britones, Angli, viri et fœminæ, divites et pauperes, sani corpore et ægri. Ex hac itaque civitate archiepiscopatus esse debet totius Scotiæ, ubi apostolica sedes est, nec absque consilio seniorum istius loci ullus episcopus in Scotia debet ordinari. Hæc est Roma secunda a prima, hæc est civitas refugii præcipua; hæc civitas civitatum Scotiæ.
[32] [et dignitatem Andreopolitanæ Ecclesiæ exaggerans,] Tota hæc narratio eo tendit, ut Ecclesiæ Santandreanæ primatus dignitas sarta tecta maneat. Verum relata non satis cum historica fide conveniunt: etenim ut nihil dicamus de affectatis locutionibus, quod Andreopolis sit Roma secunda, sedes apostolica etc.; satis constat inter scriptores patrios Abernethum fuisse primam sedem episcopalem in Scotis [Enquiry, t. I. p. 500.] : quod quidem monstrat Andreopolim non posse dici absolute caput et mater ecclesiarum, quæ sunt in regno Scotorum, utpote quæ ex Abernethensi Ecclesia prognata videatur: nisi forsan dicatur ideo Andreopolim esse matrem Ecclesiarum Scoticarum, quia, translata cathedra, omne jus primatus in ipsam transiit. Et quidem antiquitatis privilegium Andreopolitanæ Ecclesiæ nequaquam competere ex tota Historia S. Reguli omnino elucet. Etenim omnes Legendæ in duobus conveniunt, nempe quod locus, ubi Sanctus noster appulit, desertus tunc erat, et quod Pictorum gens cum rege suo sacra christiana jam profitebatur: ex quibus legitime conficimus Pictos jam tum habuisse ecclesiasticam qualemcumque hierarchiam; cui tandem per primatum Santandreanum culmen impositum est. Quocirca satis perspicitur, quo sensu supracitata verba accipienda sunt, videlicet de dignitatis quidem, neutiquam vero de antiquitatis prærogativa. Cæterum codex Parisinus apud Pinkerton [Ibid., p. 350. Carlisle. Topograp. Dict. of Scotland Vo Abernethy. Life o the English Saints, n. XII, S. Ninian, p. 128.] in laudes urbis non tam effusus est; nam solummodo dicit istam urbem esse caput et matrem omnium Ecclesiarum, quæ sunt in regno Pictorum. Inter Parisiensem codicem et Usserium est et alia varia lectio, nempe hunc de Scotorum, illum vero de Pictorum Ecclesiis agere; quasi Legenda ista conscripta fuisset, antequam Scoti Pictos subjugassent circa medium sæculum nonum, quia, ut habet Joan. Fordunus [Gale. Scriptt., t. III, p. 665.] , in rege Drusken Pictorum regnandi defecit potestas, et ab eis penitus translatum est regnum ad regem Scotorum Kenethum, suisque successoribus, et unum deinceps Scotorum regnum est effectum. Hæc sæculo XIV scribebat Fordunus [Fabric. Biblioth. Lat. Vo Fordun.] ; vigebat itaque distinctio inter Pictos et Scotos; unde mirum videri non debet varias fuisse lectiones, prout scriptores, licet recentiores, censebant id ante aut post deletum Picticum nomen accidisse.
[33] [nequaquam Ven. Bedæ adscribenda est:] Neque illud omittendum censemus, hanc, de qua hactenus egimus, Legendam a quibusdam tribui Ven. Bedæ: certe Bostonus Buriensis in suo Catalogo Scriptorum Ecclesiæ inter alia opera quæ Bedæ adscribit, habetur etiam istud: Qualiter contigit, quod memoria Andreæ sit in Scotia [Tanner. Biblioth. Britan. Præf., p. XXX.] , quod quidem satis accurate consonat cum titulo prolixiori, supra num. 30 allato. Nemo autem, si unum idemque est opusculum, Bostono facile consentiet: etenim, si quis librum inspexerit, persuadebit sibi ejus sententias nequaquam convenire cum iis, quæ Beda habet in sua Ecclesiastica Historia tum circa Britanniam Septemtrionalem, tum circa Pictos; quin et argumentum qualecumque præbet, quod Beda tam in Hymno in honorem S. Apostoli composito, quam in Homilia, in ejusdem festo dicta, nullo verbo Scoticam traditionem attingat. Nihilominus Bostoni opinionem secuti sunt Baleus in Centuriis scriptorum [Scriptt. Brit., t. I, p. 97.] , Pitseus de Rebus Anglicis ætate octava [P. 136.] , Wion in Ligno Vitæ [T. II, p. 827.] et Molanus in editione Martyrologii Usuardini auctioris [Ad XXX Novemb. Lovan. 1573.] . Suspicari licet opinionem hanc manasse ex eo, quod Legenda ad calcem operum Bedæ adjecta fuerit in uno alterove codice, ac tali ratione inter genuinas lucubrationes Bedæ accensita fuerit.
[34] [ad S. Andreæ Reliquias magnus tamen concursus.] Quoniam vero in citata Legenda scriptor magnifice loquitur de populorum multitudine, qui ad S. Andreæ Reliquias honorandas concurrebant, ne id intemperantius dictum videatur, subnectam versus, quos poeta in votiva tabula illic olim exaravit, præsertim quum gentes suo charactere, quo communiter insigniebantur, hic notentur [Usser. Antiq., p. 345.] :
Hic sinus iste maris, male fertile littus, opima
Transcendit patriæ fertilitate loca.
Hic regio, prius orba, viret; paupercula pridem,
Nunc dives; dudum fœda, decora modo.
Huc etenim veniunt orare, remota tenentes
Castra viri, patrio turba profecta solo:
Francus magniloquus, belli Normannus amator,
Textor Flandrensis, Theutonicusque rudis,
Anglicus, Almannus, Hollandus, Pictavus expers
Velleris, et cædis Andegavensis amans;
Qui Rhenum, Rhodanumque bibunt, Tiberimque potentem,
Andreæ veniunt huc adhibere preces.
Nos quoque, si tantos inter modo nomen habemus,
Venimus huc vecti prosperiore rota.
[35] [Triplex sententia circa tempus translationis exponitur:] Justo diutius translationi S. Andreæ in Scotiam immoratos nos fuisse, quispiam forsitan existimabit, quum hæc magis ad Acta S. Andreæ, adeoque ad diem XXX Novembris, spectare videatur. Verum quandoquidem hæc translatio sit unica notitia, quam de S. Regulo habemus, eamdem paulo prolixius exponendam duximus, maxime quum in Actis S. Andreæ alia plurima occurrent examinanda, et quæ hodie edimus retractari poterunt. Nunc reliquum est, ut videamus, quo circiter tempore Reliquiæ S. Andreæ in Scotiam transvectæ fuerint, qua ratione et ætatem S. Reguli aliquatenus repererimus. Tres sunt præcipuæ epochæ, quibus translatio S. Andreæ illigari potest. Nempe quidam, inter quos est Alfordus noster [Annal. Eccl. Brit. an. 395. n. 2.] et Serenus Cressy Benedictinus [Church History of Britan., lib. VIII, cap. XXII.] , translationem anno Christi 395 innectunt: alii vero, qui fundationem Ecclesiæ Santandreanæ ad annum 518, reponunt, in hoc circiter tempus adventum S. Reguli transferant necesse est. Tandem quum Hungus, Pictorum rex, ope S. Andreæ insignem victoriam retulerit, variaque documenta doceant illam concurrisse cum advectione sacrarum Reliquiarum in Scotiam, ad sæculum nonum procrastinandam existimant dictam translationem. Variarum rationum momenta nunc ad trutinam sunt revocanda, ut aliquid lucis quæstioni obscuræ affundatur.
[36] [prima quæ illam sæculo III illigat improbatur;] Ante tamen quam singulas sententias examinemus, lectorem præmonere oportet, adventum Reliquiarum S. Andreæ in omnibus, quas adhuc vidimus et exhibuimus, Legendis conjungi cum fundatione Ecclesiæ cognominis, seu urbis Andreapolitanæ: proindeque S. Regulum non prius in Scotiam adventasse, quam opportunum tempus nacti ficerimus, quo episcopatus Andreopolitanus secundum historiam exoriri potuerit. Ex hac itaque ratione nobis probari non potest prima sententia, statuens translationem Reliquiarum circa finem sæculi IV seu annum 395. Tunc quidem Picti ait Beda lib. III Hist. cap. IV, relicto errore idololatriæ, fidem veritatis acceperunt, prædicante eis Verbum Ninia episcopo reverendissimo et sanctissimo viro, de natione Britonum, qui erat Romæ regulariter fidem et mysteria veritatis edoctus. Ast tum Andreopolitanam fundatam fuisse Ecclesiam, nihil est quod nobis suadeat: ex Beda loc. cit. habemus S. Niniam seu Ninianum in provincia Berniciorum sedem suam constituisse ad Casam Candidam, ecclesiamque ibidem de lapide, insolito Britonibus more, fecisse. Quamvis autem idem scriptor de alia fundatione mentionem non faciat, ejus silentium nolim quis interpretetur, quasi aliud nihil constituisset S. Ninianus: etenim scopus Bedæ non erat enucleatius res Picticas prosequi, utpote qui librum suum Historiam ecclesiasticam gentis Anglorum inscripserat, adeoque res alienarum regionum eatenus attingebat, quatenus Anglicanas aut illustrabant aut explicabant. Admissa autem alius Ecclesiæ intra Scotiam hodiernam fundatione, ea alia esse non potest, quam Abernethensis, Usserio [Antiq., p. 301.] regia et primatis episcopi sedes. Utrum porro tunc fundata fuerit, paulo infra videbimus. Quod vero bini meritissimi de Historia Ecclesiæ Britanniæ scriptores, Alfordus et Cressyus hoc tempus adventui S. Reguli assignaverint, non aliam rationem, deficientibus monumentis antiquis, invenire possumus, quam quod censuerint sibi quam proxime accedendum esse ad translationem Constantinopolitanam, nempe ad Consulatum Constantii IX et Juliani II, seu annum vulgarem 357, ut liquet ex Fastis Idatii [De Agnirre. Conc. Hispan., t. III, p. 70. Edit. Rom. 1753.] . Verum auctores illi aut Legendam admittunt, et tunc Santandreana translatio in Scotiam anno 357 illiganda est, quo adhuc maxima ex parte idolatræ erant Picti, ut liquet ex Beda mox allegato: si rejiciunt Legendam, nulla superest idonea ratio, ut translationem in serius tempus non prorogent. Quapropter nihil, mea sententia, suadet hanc primam epocham esse admittendam.
[37] [sicut et secunda, quæ favet sæc. VI] Neque mihi arridet secunda opinio, qua translata sedes episcopalis Abernetho Andreopolim statuitur anno vulgari 518 [Carlisle. Dict. of Scotl. Vo Abernethy.] . Imprimis quos inspicere mihi licuit, rerum Scoticarum scriptores, antiqui seu recentiores, nihil afferunt argumenti, quo opinio ista fulciri possit. Dein incerta est epocha fundatæ Abernethensis Ecclesiæ: sunt non pauci, qui eam S. Niniano tribuunt, adeoque ejus exordium cum initio fere sæculi quinti conjungunt. Sed hoc admisso, nihil occurrit, quo translatio sedis ad initium sæculi sexti seu annum 518 illigetur. Imo plures fundationem Abernethensem S. Niniano abjudicant et serius existimant constitutam: quam opinionem non sine gravibus rationibus adoptasse illos censeo. Videtur enim prima Abernethensis ecclesia in honorem S. Brigidæ dedicata fuisse [Jamieson. Account, p. 106.] : proindeque ejus fundatio incidit post annum Christi 523, quo S. Brigida probabilius obiit, ut monstrant nostri majores in ejus Actis ad diem I Februarii [Act. SS., t. I Febr., p. 109.] . Hæc quidem satis sunt, ut secundam opinionem rejiciamus. Sed et alia argumenta nostram sententiam confirmant: etenim Fordunus in Chronico lib. IV cap. XII [Gale. Scriptt., t. III, p. 665.] diserte affirmat Abernethum fundatum fuisse a Garnardo rege, qui Pictis imperavit vicennio, nempe ab anno circiter 575 ad 595. Quam sententiam amplectitur sæpe laudatus Joannes Jamieson, quum dicit, nihil rationabiliter objici posse fundationi alicujus monasterii Abernethi circa annum 600 [Jamieson. Account, p. 106.] .
[38] [quæ non salis convenit] Scoti-chronicon apud Usserium rem ita narrat [Usser. Antiq., p. 372.] : Brudeo successit Garnard, filius Dompnach, qui fundavit ecclesiam collegiatam de Abernethy, postquam illuc introduxit B. Patricius S. Brigidam cum suis novem Virginibus, quæ Virgines infra quinque annos decesserunt, et ex parte boreali dictæ ecclesiæ sunt sepultæ. Post quem Garnardum fuit Constantinus, filius Ferguso, rex vicesimus septimus et post monarcham sexagesimus. Iste fundavit Ecclesiam Dunkeldensem post Abirnethin 226 annis, novem mensibus et sex diebus. Alia Chronica habet 244 annis. Constantino præmisso successit Hungus, filius Fergusii. Cujus in tempore regnavit in Westsax rex Ethelwulfus, cujus filii majoris Athelstani caput, infixum sudi, rex, obtenta victoria, secum in regno detulit. Ab isto Hungo Drusken, filius Feredeth, septimus fuit, in quo Pictorum regnandi defecit potestas, et ab eis penitus translatum est regnum ad regem et monarcham Scotorum, Kenedum suosque successores, et unum deinceps Scotorum regnum est effectum. Repugnat quidem huic narrationi Usserius, variasque difficultates objicit, quibus removendis pares non sumus, quæque ab ea quam tractamus, quæstione alienæ sunt. Etenim dubitat Usserius tantum intervallum esse inter utriusque Ecclesiæ fundationem et regem utrumque. Verum si regum Picticorum seriem apud Fordunum consulimus [Gale. Scriptt., t. III, p. 665.] , reperimus reipsa Constantinum viginti sex gradibus a Brudeo, adeoque viginti quinque a Garnardo, immediato Brudei successore, distare; ac proinde facile spatium circiter 240 annorum reperiri inter fundationem Abernethensis et Dunkeldensis Ecclesiæ.
[39] [cum tempore fundatæ Ecclesiæ Abernethensis;] Sed esto, viginti sex tantum anni inter utramque fundationem intercesserint, quem numerum in quibusdam codicibus Joannes Major legisse se testatur [De Gestis Scot., lib. II, cap. XIV.] ; id quidem majorem minoremve antiquitatem Ecclesiæ Dunkeldensi assignat; sed immotus perstat Abernethi fundati terminus circa annum Christi 600. Cæterum utrum unica an duplex fuerit Brigida, quarum altera Duni in Hibernia sepulta fuerit, altera, ex Hibernia quoque oriunda, cum S. Cuthberto puero circa annum 640 a S. Columba, Dunkeldensi episcopo educata, et Abernethi tumulata [Usser. Antiq., p. 368. Cfr Jamieson. Account, p. 107 et seqq.] , non est quod operosius inquiram, quum id nullatenus ad præsentem quæstionem pertineat. Neque morari nos debet, quod in Chronico, num. præc. citato, Abernethensis Ecclesia collegiata vocetur: qualitas enim ista monstrat magis, quid esset Ecclesia, quum scriberetur Chronicum, quam quid olim fuerit, nempe ecclesia cathedralis. Ex hactenus dictis patet, secundam opinionem, qua statuitur, fundatio Andreopolitanæ Ecclesiæ in annum Christi 518, nullam habere pro se auctoritatem alicujus momenti, imo, quandoquidem toto fere sæculo recentior esse videatur Abernethensis Ecclesia, vix cum aliqua probabilitate sustineri posse.
[40] [præplacet tertia opinio, in sæc. IX consistens,] Restat igitur tertia opinio, quam examinandam suscipimus, nempe nono sæculo, sub Hungo, rege Pictorum, et translatas fuisse S. Andreæ Reliquias et Andreopolim in episcopalem civitatem fuisse erectam; unde et id habemus consequentiæ, quod S. Regulus, eodem tempore floruerit. Mihi quidem hæc opinio trium probabilissima videtur propter triplicem rationem. Imprimis quotquot coram habeo Legendas, in hoc conveniunt, ut Regulum nostrum et per eum factam translationem, si unum Joannem Fordunum excipias, cum regno Hungi conjungunt, adeoque nonum sæculum indigitant. Lectiones Breviarii Aberdonensis, num. 3 et 4 citatæ, dicunt Hungum, a S. Regulo baptizatum fuisse, terramque cultam quam copiose in honore B. Andreæ et B. Reguli instantia in perpetuum concessise: historia S. Reguli, variis quidem ut monstravimus, fabulis infecta, tamen iterum nos ad Hungum, proindeque ad nonum sæculum reducit. Imo quæ in laudata Historia offendunt fabulæ, sanantur, si Regulum nostrum a quarto ad nonum sæculum transferamus. Tunc enim jam Christianismo imbuta erat Scotia, quod sæculo quarto necdum effectum erat, ut constat ex Actis S. Niniani: tunc aderant in Britannia Saxones, quibuscum Picti certaminum aleam experiri poterant: remota infausta Chronotaxi, limpide decurrit historiæ series. Similiter quam supra num. 30 attulimus, Legenda exhibet Hungum, tunc regnantem, quando in Scotiam advenerunt S. Andreæ Reliquiæ. Et hic quidem cespitat chronologia, quoniam ad quintum sæculum regnum Hungi reponitur; ast cætera cum aliis recte concordant; nisi quod hic Constantinopoli, non vero Patris Achajæ, egressus Regulus tradatur, et merito, quoniam 110 annis post Achaicam translationem, advectio Sacrarum Reliquiarum notatur.
[41] [quatenus convenit cum tempore Hungi regis] Quoad porro Fordunum attinet, ejus textum supra num. 24 et seqq. allegavimus. Hic rei gestæ historiam dispertit. Et primo quidem S. Reguli in Scotiam adventum statuit transcursis aliquot annis post Patrensem translationem; numerus autem istorum annorum non valde magnus reputandus est; nam apparens Angelus dicit, nuper istas Reliquias reservatas fuisse: ponamus itaque mandatum angelicum circa annum 365, seu transcursis octo annis, intimatum fuisse, ad S. Ninianum, Pictorum Apostolum, non attingimus, proindeque Chronotaxis, a Forduno indicata, fabulam sapit. Quæ deinde lib. IV cap. XIV [Gale. Scriptt,, t. III, p. 666.] . Fordunus tradit omnia, si notas chronologicas tollis, Regulique congressum supprimis, cum reliquis Legendis conveniunt. Hungo, hostibus undecumque circumvallato, apparuit S. Andreas, promittitque victoriam, dummodo sui voti memor, decimam regni partem in suum cultum tradat. Equidem existimo, Fordunum, quum duo, sæculis ferme quinque distincta, nempe Achaicam translationem et Hungi regnum, confusa videret in idem tempus, voluisse opportune separare; verum id absque idoneo antiquitatis testimonio tentasse, idcirco censeo, quia Scoticam transvectionem in ea tempora transtulit, quibus necdum inter Pictos is esset christianitatis sensus, qualem ipse in loco a nobis num. 30 allato exhibet.
[42] Altera ratio, ob quam initia Ecclesiæ Andreopolitanæ, proindeque Reliquiarum transvectionem, ad nonum usque sæculum removenda nobis suademus est ipsa controversia, [fundationis Ecclesiæ Abernethensis] quam supra num. 37 attigimus, circa antiquitatem Ecclesiæ Abernethensis. Satis enim probabiles sunt rationes, ut exordium hujus Ecclesiæ ad initium sæculi septimi prorogetur: quo casu ruunt omnia quæ habent Legendæ variæ circa translationem remotioris ævi. Dein ab initio sæculi septimi usque ad nonum nihil in historiis occurrit, quo verisimiliorem statuamus epocham, quam quæ nobis in regno Hungi ejusque victoria exhibentur. Atque hæc, quoad chronologiam spectant, confirmantur ex Catalogis episcoporum Scotiæ, quos varios exhibet Robertus Keith [Catalogue of the Bish. of Scotl. Introd. to the see of S. Andrews.] ; nihil enim, si seriem antistitum Andreopolitanorum inspicimus, est quod cogat ultra sæculum nonum retrocedere. Tandem præterire nos non debet, quæ supra num. 38 et 39 retulimus de Ecclesia Dunkeldensi, ut antiquissime, sæculo septimo fundata [Cfr tamen Act. SS., t. III Mart., p. 95. n. 10.] . Etenim si illo jam tempore exstitisset Andreopolitana Ecclesia, pronum fuisset de eadem mentionem facere, aut saltem translatæ Abernetho cathedræ meminisse, quoniam hoc magis dignum erat notatu, quam intervallum annorum, quod inter fundationem Abernethensem et Dunkeldensem distabat.
[43] [et moribus istius sæculi.] Tertio tandem in sæculum nonum incidit frequentissimum commercium Orientem inter et Occidentem, cujus luculenti testes sunt ultro citroque, præsertim sub Carolo Magno ejusque filio Ludovico Pio, missi sæpissime legati [Cfr D. Bouquet, t. V et VI. Scriptt. Index Chronol. passim.] , qui donaria ferebant, ingenio temporum maxime accommodata. Scimus porro, avidissime tunc conquisitas fuisse Sanctorum Reliquias, quæ in Europam septemtrionalem transferebantur. Fraudes hinc inde machinatos fuisse Græcos, non est quod inquiram; quandoquidem ipsa fraus cupiditatem talium pignorum indicat. Quod dein aliæ gentes Europææ, Caroli celeberrimum nomen venerantes, eadem pietate incensæ fuerint, non est quod demonstrem, quum constet institutiones Carolinas per omnem Europam, præcipue Galliis adjacentem, manasse. Sic anno Christi 799 monachus, a patriarcha Jerosolymitano missus, ad Carolum regem, ut habent Annales Francorum Tilliani [Bouquet, t. V, p. 23.] , benedictionem et Reliquias de Sepulchro Domini defert. Anno 807, ait Ado in suo Chronico [Ibid., p. 322.] , delata sunt ossa B. Cypriani a Carthagine cum Reliquiis aliorum Martyrum, quemadmodum anno 825 corpus S. Matthæi ex Æthiopia in Britanniam minorem, anno 826 et 827 S. Sebastiani et SS. Marcellini ac Petri Suessiones translata sunt [Ibid.. t. VI, p. 240.] , sicuti et Reliquiarum instar a legatis Michaelis imperatoris recepit Ludovicus Pius libros Dionysii Areopagitœ, qui, ait Chronicum Saxonicum [Ibid., p. 220 et 233.] , Parisius in ipso Martyris festo missi, cum gaudio suscepti sunt; quod gaudium virtus S. Martyris auxit, XIX ægrotis in ipsa nocte ibi sanatis. Hæc multis aliis exemplis corroborari possent, sed sufficiunt allata ad monstrandum nono maxime sæculo frequentiores fuisse sanctorum corporum translationes: quocirca et ex hoc probabile censeo, S. Andreæ Reliquias in Scotiam illo circiter tempore advectas, et S. Regulum, qui præcipue, imo vix non unice, ex hac translatione posteritati innotuit, tunc vixisse. Atque hæc sunt, quæ de S. Regulo reperire potuimus; sæpius conjecturis indulsimus, quia Pictorum Scotorumque historia inextricabilibus obsita est difficultatibus.
[44] [S. Damianus presbyter, socius S. Reguli, ecclesiam habuit Andreopoli,] Appendiculæ loco adjicienda hic quædam videntur de SS. Damiano presbytero, Anegla diacono et Muren virgine, quæ in Historia B. Reguli, quam continuo hic subjiciemus, cum certis cultus ecclesiastici signis apparent. S. Damianum fuisse presbyterum unumque e sociis S. Reguli in convehendis S. Andreæ Reliquiis in hac aliisque scriptionibus planis traditur verbis: quin immo ipse solus cum S. Regulo Sancti titulo honestatur in Catalogo eorum qui S. Andreæ Reliquias in Scotiam attulerunt. Quum vero in recensione ecclesiarum Chilrymontensium seu Andreopolitanarum, quæ proxime ante hunc Catalogum venit, quinto loco designetur ecclesia in honorem S. Damiani constructa, suadent omnes critices leges, ut hæc sub ejusdem Sancti Damiani, non vero sub alius patrocinio Deo dedicata habeatur. In præsentiarum ecclesia hæc ejusve ruinæ non amplius videntur exsistere, quantum colligere possum ex Carlisle [Cfr Topographical Dictionary of Scotland and the British isles, Vo Andrew (S.).] . Festum S. Damiani, presbyteri Commerwaldiæ, qui S. Andreæ Reliquias a S. Regulo allatas recepit, annuntiat Dempsterus ad I Junii, Camerarius seu Dempsterus aliud assumens nomen [Cfr Pinkerton, Enquiry iu the Hist. of Scotland, t. I, introd., p. LVI.] , ad diem sequentem [Cfr Acta SS., t. I Junii. p. 7.] . Boni consuluere decessores ut ad diem XVII Octobris ab oblivione vindicaretur S. Damiani memoria, quum de S. Regulo ageretur; quod in præsentia præstare conati sumus; gesta autem oblitterata sunt.
[45] [et alius est ac S. Damianus seu Dyfnanus in insula Mona cultus.] Cæterum hic S. Damianus probe distinguendus est ab homonymo, socio S. Fugatii seu Phanoni, quocum ab Eleutherio papa ad S. Lucium regem missus traditur; utriusque festum illigat Wilsonus diei XXVI Maji in priori editione Martyrologii Anglicani, in posteriori ad XXIII ejusdem mensis [Ibid., t. VI Maji, p. 353.] . Vocatur autem hic Sanctus etiam Dervianus [Ibid., t. I Januar., p. 10.] . Ejusdem natalem statuit auctor recentioris Martyrologii Anglicani [Memorial of antient British piety, suppl., p. 15.] ad diem XIV Maji his verbis: In Wallia, festivitas S. Damiani seu Dwywan, culti in ecclesia Llanendwyn in diœcesi Benchorensi; quæ ex Willis a se accepta testatur. Verumtamen confusio quædam in his notanda est. In Insula enim Angliæ (Anglesea), olim Mona dicta, duæ ad littus orientale sunt vicinæ parœciæ, quarum altera, arena marina fere operta et templi ruinas solum nunc habens, dicitur Llan Ddwyn seu Llan Ddwynwen, i. e. ecclesia S. Ddwynwen [Carlisle, Topograph. of Wales, Vo Llan Ddwynwen.] ; altera vero instructa etiamnum templo, quod circa annum 590 primum conditum volunt, nomen habet Llan Ddyfnan, seu ecclesia S. Ddyfnam [Ibid., Vo Llan Ddyfnan.] . Porro in hoc cubat mendum quod priori parœciæ tribuatur patronus posterioris, scilicet S. Dyfnanus seu Damianus; quem tradit Carlisle [Ibid. Glossary, p. XXXIII.] anno 180 Roma in Britanniam venisse, qua operam suam convertendis Britonibus conferret; dum S. Dwynwen fœmina esset, quæ medio sæculo V floruerit [Ibid., loc. cit.] .
[46] [SS. Aneglas et Muren habuerunt item ecclesiam Andreopoli.] De S. Aneglas diacono, in cujus honore secunda Andreopolitana ecclesia constructa fuit, reperio omnino nihil. Id unum observabo eum non confundendum videri cum Gelasio diacono et S. Reguli comite; nam Gelasius absque Sancti titulo prodit. De S. Muren Virgine, quæ septimæ ecclesiæ patrona data est, sæculo XII tam pauca jam innotescebant ut auctor Historiæ S. Reguli scribat: septimam in honorem Muren CUJUSDAM Virginis. Arbitratur Jamieson hanc S. Muren eamdem esse ac Mouren, de qua paulo ante idem Historiæ auctor dixerat: Moneclatu qui nunc dicitur Monichi… regina Finchem regi Hungo filiam enixa est quæ Mouren vocata est. Corpus illius Virginis Mouren apud Kylrimont sepulta est; nullo ante hoc ibidem sepulto. Finchem vero regina domum, in qua filiam Mouren pepererat, dedit Deo et Sancto Andreæ et totum atrium regale perpetuo. Et quidem recta videtur hæc sententia, quoniam hinc facile intelligitur quam ob causam monasterium, ecclesiæ S. Muren additum, solis pateret puellis e sanguine regio, ut habet idem scriptor: Et in illa ecclesia, inquiens, fuerunt 50 Virgines, de semine regio procreatæ, omnes Deo dicatæ et velatæ undecim annis; et sepultæ sunt omnes in orientali parte ipsius ecclesiæ. Quoniam de Hungo rege multæ fabulæ divenditæ fuerunt [Enquiry in the Hist. of Scotland, t. I, p. 293 et seq.] , dubium hinc fit, utrum S. Muren ejus fuerit filia: admitti tamen potest, eam pertinuisse ad regium genus, quod per feminas inter Pictos deductum, valde numerosum erat [Ibid. loc. cit., p. 260 et seqq.] . Superest ut ipsam Historiam S. Reguli, quam modo memorabamus, typis subjiciamus.
[Annotata]
* ignoras
HISTORIA B. REGULI,
Et fundationis ecclesiæ S. Andreæ
Ex Joan. Jamieson, historical Account of the ancient Culdees, p. 378.
Regulus, Abbas aut Episc. Andreopoli in Scotia (S.)
Damianus, Presb. Andreopoli in Scotia (S.)
Aneglas, Diaconus. Andreopoli in Scotia (S.)
Muren, V. Andreopoli in Scotia (S.)
AUCTORE ANONYMO.
[Reliquiis S. Andreæ clam surreptis,] Anno ab incarnatione Domini nostri Jesu Christi 345, Constantinus, nepos Constantini filii Helenæ c, congregavit exercitum magnum ad depopulandum Patras civitatem, in vindictam suspensionis B. Andreæ, Apostoli Christi d, et ut inde auferat Reliquias ipsius. Tertia autem nocte, antequam imperator cum exercitu intraret civitatem, Angelus Dei, descendens de cœlo, apparuit Sanctis viris, qui custodiebant Reliquias S. Andreæ Apostoli, et præcepit Sancto episcopo e Regulo, ut ipse cum clericis suis iret ad sarcophagum, in quo erant recondita ossa B. Andreæ, et inde tolleret tres digitos manus dextræ, et brachium inter cubitum et humerum, et patellam genu illius, et unum ex dentibus suis. Ipsi vero has partes de Reliquiis tollentes, sicut Angelus illos jusserat, in loco secretissimo reposuerunt *. Die vero sequenti post harum Reliquiarum repositionem, sub ortu solis, venit imperator Constantius (sic) cum exercitu suo, et urbem depopulavit et provinciam, et secum Romæ f asportavit scrinium, in quo cætera ossamenta S. Apostoli invenit reposita. Quo adveniens depredavit insulam Tyberis et Colossium, et inde tulit secum ossa S. Lucæ Euangelistæ, et Timothei, discipuli B. Pauli Apostoli, usque ad Constantinopolim cum Reliquiis B. Andreæ.
[2] [Hungus, rex Pictorum,] Tunc temporis Hungus, filius Ferlon g, magnus rex Pictorum, congregavit exercitum suum contra Adhelstanum, regem Saxonum et castrametatus est ad ostium Tyne h. Nocte vero ipsa ante congressionem duorum exercituum, B. Andreas apparuit regi Pictorum, Hungo, in somniis dicens ei, quod ipse Apostolus, in die sequenti, inimicum exercitum ita expugnaret, ut ipse Hungus plene de inimicis triumpharet. Cui rex ait: “Quis es tu et unde venis?” B. Andreas respondens ait: “Ego sum Andreas, Apostolus Christi, et nunc de cœlo veni, a Deo missus, revelare tibi, quod in die crastino expugnabo inimicos tuos et tibi subjugabo; et læta victoria potitus, ipse cum exercitu tuo incolumis reparabis. Et in regnum tuum Reliquiæ meæ afferentur; et locus, ad quem deferentur, cum omni honore et veneratione celebris erit usque in ultimum diem sæculi”. Rex vero, e somno evigilans, enarravit omnibus suis ea, quæ dormienti revelaverat B. Andreas. Quibus auditis, Pictorum populus exhilaratus, jurejurando affirmavit, perpetuo cum omni diligentia se B. Andreæ venerationem exhibiturum, si ea, quæ regi suo monstraverat, ad effectum ducerentur. Die autem postero, Picti, ex sponsione Apostoli lætificati, prælium pararunt, et, diviso exercitu, circa regem suum septem agmina statuerunt. Saxones vero, suum devidentes exercitum, regem suum Adhelstanum bis septem constipati sunt agminibus. Facto autem congressu, Saxones, omni virtute illico destituti, Deo volente et S. Apostolo Andrea pro Pictis interveniente, in fugam detorsi sunt. Regi autem Saxonum, Adhelstano, capite amputato, innumera Saxonum facta est cædes. Rex vero Hungus, victoria potitus, cum exercitu non modico in terram suam rediens, caput Adhelstani secum præcepit adferri, et in loco, qui dicitur Ardchinnechum *, infra portum, qui nunc dicitur, Portus reginæ, in ligno fecit affigi. Post istam ope cœlesti adeptam victoriam, in Pictos postmodum non ausi sunt insurgere Saxones.
[3] [Saxonumque victor,] Post hujus belli felicem victoriam, non multis evolutis diebus, Angelus Dei iterum de cœlo venit ad B. episcopum Regulum, quem ita alloquitur: “Ex Dei summi præcepto partes aquilonares adire non differas, adversus solem orientem, cum Reliquiis discipuli Christi Andreæ, quos ex monitu nostro jam dudum reservasti. Et quocumque loco navis illa, quæ te et tuum vehet per mare conventum, conquassata fuerit, te cum sociis salvo et incolumi, ibi in nomine Domini et Apostoli sui Andreæ, jace fundamentum ecclesiæ. Locus enim ille vobis erit per sæculum requies et ibidem erit resurrectio in die extremi examinis”. Regulus vero episcopus erga aquilonem tendit navigio: et per unius anni spatium et dimidii, multis tempestatum jactus procellis, per insulas Græci maris, quocumque appulsus fuit, Oratorium in honorem S. Andreæ constituit. Innumeros itaque Sancti viri labores perpessi, per marina littora, Deo ducente, in aquilonem vela direxerunt et in terra Pictorum ad locum, qui Muckros fuerat nuncupatus, nunc autem Kylrimont dictus, nocte S. Michaelis applicuerunt: Muckros vero Nemus Porcorum dicitur. Navi vero, qua vehebantur, ad scopulos conquassata, crucem quamdam, quam secum de Patris portaverant, ibidem sibi erectis papilionibus, in terram fixerunt, in signum quod portaverant sacrorum et contra dæmonum insidias curamentum. Et ibidem per dies septem et totidem noctes manserunt.
[4] [S. Regulo occurrit,] Ibidem dimissis senioribus, S. Damiano et fratre suo Merinach, in ipsius loci custodiam, Regulus et cæteri viri cum Sanctis Reliquiis sanctissimi Apostoli Andreæ ad Forteviet perrexerunt i: et illic tres filios regis Hungi repererunt, scilicet Howonam et Nechtan et Phinguineghert. Et quia pater illorum in expeditione in partibus Argathelicæ tunc temporis exstitit, de cujus vita filii multum soliciti erant, Deo et S. Andreæ dederunt decimam parte de urbe Forteviet. Ibidem vero cruce quadam erecta, loco et loci habitatoribus, regis filiis, benedixerunt. Inde perrexerunt Moneclatu, qui nunc dicitur Monichi, et ibi regina Finchem, regi Hungo filiam enixa est, quæ Mouren vocata est. Corpus illius Virginis Mouren apud Kylrimont sepulta est, nullo ante hoc ibidem sepulto. Finchem vero regina domum, in qua filiam Mouren pepererat, dedit Deo et S. Andreæ et totum atrium regale perpetuo. Inde transierunt Montana, seu Moneth, et venerunt ad locum, qui vocabatur Doldencha, nunc autem Chondrochedalvan. Ibi Hungus rex sublimis de expeditione rediens, viris sanctis obvenit, et coram Reliquiis S. Andreæ Apostoli, sibi ostensis, cum omni humilitate et reverentia se prostravit, Pictis omnibus, qui cum illo erant, similiter cum rege humili prostratis coram Reliquiis. Rex vero locum illum seu Doldancha dedit Deo et S. Andreæ Apostolo, et ecclesiam ibi ædificavit, ubi Reliquiæ sibi nudæ ostensæ erant. Inde rex cum sanctis viris Montana seu Moneth transiens, venit usque ad Monichi: ibidem et in honorem Dei et B. Apostoli ecclesiam ædificavit. Et ita venit rex cum sanctis viris ad Fortevieth, et ibi Deo et Apostolo basilicam ædificavit.
[5] [in Kilrimont,] Postea vero rex Hungus cum sanctis viris venit Chylrimont (Kylrimont) k, et magnam partem loci illius circumiens, obtulit illam Deo et S. Andreæ Apostolo ad ædificandum illic basilicas et Oratoria. Locum vero ipsum, nota evidente designatum, ex magna devotione septies circumierunt. Rex Hungus et ipse episcopus Regulus et viri cæteri, circuitione et perambulatione ita disposita septena, præcessit episcopus Regulus super caput suum cum omni veneratione Reliquias S. Apostoli deferens, suo sacro conventu episcopum cum comitibus hymnidicis sequente. Illos vero devotus secutus rex Hungus est pedentim, Deo intimas preces et gratias fundens devotus: regem vero secuti sunt viri optimates, totius regni nobiliores. Ita locum ipsum Deo commendarunt et pace regia munierunt l. In signum vero regiæ commendationis per loci circuitum divisim duodecim cruces lapideas viri sancti erexerunt m, et Deo cœli humiliter supplicabant, ut omnes in illo loco mente devota et intentione pura orationis suæ petitionis efficaciam obtinerent n. Postea rex Hungus basilicæ S. Apostoli in parochiam dedit quidquid terræ est inter mare, quod Ishundenema dicebatur usque ad mare quud Sletheuma vocabatur; et in adjacenti provincia per circuitum de Largaw usque ad Siren canum; et de Siren usque ad Hyhatnoughten Mochehirb, quæ tellus nunc dicitur Hadnachten o. Rex vero dedit hunc locum, scilicet Chilrymonth, Deo ct S. Andreæ ejus Apostolo cum aquis, pratis, cum agris, cum pascuis, cum moris, cum nemoribus, in eleemosynam perpetuam et tanta libertate locum illum donavit, ut illius inhabitatores liberi et quieti semper exsisterent de exercitu et de operibus castellorum et pontium, et de inquietatione omnium secularium exactionum.
[6] [quem locum S. Andreæ donat.] Regulus vero episcopus Deo cantavit orationem Alleluia p, ut Deus locum istum, in eleemosynam datum, in sempiternum protegeret et custodiret in honorem Apostoli. In memoriale datæ libertatis rex Hungus cespitem arreptum coram nobilibus Pictis, hominibus suis usque ad altare S. Andreæ detulit; et super illud cespitem eumdem obtulit q. In præsentia testium horum hoc factum est: Thalarg, filii Ythernbuthib, Nactan filii Chelturan, Garnach, filii Dosnach, Drusti, filii Urthrost, Nachtalich, filii Gighergh, Shinah, filii Lutheren, Anegus, filii Forchate, Sheradah, filii Finleich, Phiachan, sui filii, Bolge, Glunmerach, filii Taran, Demene, filii Aunganena, Duptalaich, filii Bergib. Isti testes, ex regali prosapia geniti sunt. Postea in Chilrymont Sancti viri septem construxerunt ecclesias: unam in honorem S. Reguli; secundam in honorem S. Aneglas diaconi r; tertiam in honorem S. Michaelis, Archangeli; quartam in honorem S. Mariæ Virginis; quintam in honorem S. Damiani s; sextam in honorem S. Brigidæ Virginis t; septimam in honorem Muren, cujusdam Virgines v: et in illa ecclesia fuerunt quinquaginta Virgines, de semine regio procreatæ, omnes Deo dicatæ et velatæ undecim annis, et sepultæ sunt omnes in orientali parte ipsius ecclesiæ. Hæc sunt nomina illorum sanctorum virorum, qui sacras Reliquias S. Andreæ Apostoli attulerunt in Scotiam: S. Regulus ipse, Gelasius diaconus, Matthæus Heremita, S. Damianus presbyter et Merinachus frater ejus, Nervius et Crisennus de Nola insula, Mirenus et Thuluculus diaconus, Nathabeus et Silvius frater ejus; septem Eremitæ de insula Tyberis, Felix, Juranus, Mauritius, Madianus, Philippus, Eugenius, Lunus: et tres Virgines de Colossia, Scilicet, Kiduana, Potentia, Cineria; hæc Virgines sepultæ sunt ad ecclesiam S. Aneglas. Thana, filius Dudabrach, hoc monumentum scripsit regi Pherath, filio Bergeth in villa Migdele w.
[7] [Hujus ecclesiæ varia] Hæc, ut prafati sumus, sicut in veteribus Pictorum libris scripta reperimus, transcripsimus. Affirmant plerique Scotorum B. Apostolum Andream, viventem in corpore, ibidem fuisse, hoc argumentum assertionis suæ assumentes, quod terram Pictorum, scilicet Scythicam in sortem prædicationis accepit, et ideo locum istum præ cunctis locis charum habebat, et quod non explevit vivus, expleat carne solutus. Quod quia scriptum non reperimus, in neutram partem negando vel affirmando nimium inclinamus. Sed quoniam de virtutibus et miraculis, quæ per Sanctum Apostolum suum Deus et fecit et facit, facta est mentio, unde et quædam illorum scribendi obtulit se occasio, quæ vel scripta reperimus, vel a veridicis audivimus relatoribus, vel etiam ipsi perspeximus, scribere, Deo donante disposuimus; et hoc nos fratres postulaverunt. Interim autem distulimus, donec incœptum compleamus.
[8] [fuit fortuna sub Culdeis,] Deleto igitur funditus Pictorum regno, et a Scotis occupato x, vicissim res et possessiones Ecclesiæ crescebant aut decrescebant, prout reges et principes devotionem ad S. Apostolum habebant. De quibus non est dicendum modo per singula, sed quæ ad nos spectant, compendiose tractanda. Erat autem regia urbs, Rymont, Regius Mons dicta, quam præfatus rex Hungus Deo et S. Apostolo dedit. Sublatis vero a præsenti vita Sanctis, quorum supra mentionem fecimus, qui cum Reliquiis B. Apostoli advenerant, et eorum discipulis atque imitatoribus, cultus ibi religiosus deperierat, sicut et gens barbara et inculta fuerat. Habebantur tamen in ecclesia S. Andreæ, quota et quanta tunc erat, tredecim per successionem carnalem y, quos Keledeos appellant z, qui secundum suam æstimationem et hominum traditionem, magis quam secundum Sanctorum statuta Patrum, vivebant. Sed adhuc similiter vivunt: et quædam habent communia, pauciora scilicet et deteriora; quædam vero propria, plura scilicet et potiora, prout quisque ab amicis suis, aliqua necessitudine ad se pertinentibus, videlicet consanguineis et affinibus, vel ab iis, quorum animæ charæ sunt, quod est amiciarum * amici, sive aliis quibuslibet modis, poterit quis adipisci.
[9] [a primævo instituto degeneratis,] Postquam Keledei effecti sunt, non licet eis habere uxores suas in domibus suis; sed nec alias, de quibus mala oriatur suspicio mulieres *. Personæ nihilominus septem fuerunt, oblationes altaris inter se dividentes, quarum septem portionum unam tantum habebat episcopus et hospitale unam: quinque vero reliquæ in quinque cæteros dividebantur, qui nullum omnino altari vel ecclesiæ impendebant servitium, præterquam peregrinos et hospites, quum plures quam sex adventarunt, more suo hospitio suscipiebant, sortem mittentes, quis quos vel quot reciperet: hospitali sane semper sex et infra suscipiebat. Sed quod nunc, donante Deo, postquam in manum canonicorum devenit aa, omnes suscepit eo advenientes. Statuerunt etiam canonici, ut si quis eo æger deveniat, vel infirmatus ibi fuerit, cura ipsius agatur in omnibus necessariis juxta domus facultatem, usque dum convalescat vel moriatur. Si quid autem habuerit, faciat inde quod voluerit et disponit ad libitum suum, quoniam in domo illa nihil exigetur ab illo. Constitutus est etiam a canonicis capellanus, qui et infirmatorum et morientium curam agat. Et duo patres, qui custodiunt domum, et hospites suscipiunt, atque infirmis ministrarent, qui tamen ibi neque comedunt, neque bibunt, neque induuntur. Ad hoc quoque concesserunt canonici decimas propriorum suorum laborum et reliquias ciborum suorum. Si quid vero necessarium sive sanis sive infirmis in cellario eorum fuerit, quod de hospitali haberi non poterit, sine contradictione donetur.
[10] [donec Alexander I, rex Scotiæ,] Personæ autem supra memoratæ redditus et possessiones proprias habebant; quas, quum e vita decederent, uxores eorum, quas publice tenebant, filii vel filiæ, propinqui vel generi, inter se dividebant. Nihilominus altaris oblationes, cui non deserviebant, quod puduisset dicere, si non eis libuisset facere. Nec potuit tantum auferri malum usque ad tempus felicis memoriæ regis Alexandri bb, Sanctæ Dei Ecclesiæ specialis amatoris, qui et ecclesiam B. Andreæ Apostoli possessionibus et redditibus ampliavit, multisque et magnis muneribus cumulavit, libertatibus et consuetudinibus, quæ sui regii muneris erant, cum regali possessione donavit. Terram etiam, quæ Cursus Apri dicitur, quam quum allatæ fuissent Reliquiæ B. Andreæ Apostoli, rex Hungus, cujus supra mentionem fecimus, Deo et S. Apostolo Andreæ dederat, et postea oblata * fuerat, ex integro instituit; eo nimirum obtentu et conditione, ut in ipsa ecclesia constitueretur religio ad Deo deserviendum. Non enim erat, qui B. Apostoli altari deserviret; nec ibi Missa celebrabatur, nisi quum rex vel episcopus illo advenerat, quod raro contingebat. Keledei namque in angulo quodam ecclesiæ, quæ modica nimis erat, suum officium more suo celebrabant. Cujus donationis regiæ testes multi sunt superstites. Quam donationem et comes David, frater ejus, concessit, quem rex heredem destinaverat et in regno successorem, sicut est hodie cc.
[11] [redditis Ecclesiæ possessionibus,] Ob cujus etiam donationis monumentum, regium equum Arabicum dd cum proprio freno et sella et scuto et lancea argentea, opertum pallio grandi et pretioso, præcepit rex usque de altare adduci: et de prædictis donis, libertatibus et consuetudinibus omnibus regalibus ecclesiam investiri: arma quoque Turchensia diversi generis dedit, quæ cum ipsius scuto et sella in memoriam regiæ munificentiæ usque hodie in ecclesia S. Andreæ conservantur: quæ undecumque advenientibus populis ostenduntur, ne oblivione ullatenus deleatur, quod tam crebro ad memoriam revocatur. Hujus nempe regis Alexandri diebus, prope vitæ temporalis finem, dominus Robertus, primus Sconensis ecclesiæ prior ee, (quam et idem rex canonicis dederat, et multis donis atque possessionibus ditaverat) in episcopum Scotorum electus fuit: sic quippe ab antiquo episcopi S. Andreæ dicti sunt: et in scriptis tam antiquis quam modernis inveniuntur dicti summi archiepiscopi sive summi episcopi Scotorum. Unde et conscribi fecit in theca Euangelii Fothet episcopus, maximæ vir auctoritatis, versus istos:
Hanc Euangelii thecam construxit aviti
Fothet, qui Scotis summus episcopus est.
Sic et nunc quoque in vulgari et communi locutione Escop Alban i. e. episcopi Albaniæ ff, appellantur. Sic et dicti sunt et dicuntur per excellentiam ab universis Scotorum episcopis, qui a locis, quibus præsunt, appellantur.
[12] [ad meliorem formam redegit] Sed ante ipsius electi consecrationem memoratus rex Alexander, ad extrema deductus, fratrem suum regem David, qui solus ex fratribus supererat et superest, non tam regni, quam devotionis erga Dei Ecclesiam et pauperum tutelam, reliquit heredem. Satagit enim et sataget, ut quod frater ejus, rex sæpedictus, inceperat, ipse ad finem, Deo juvante, perduceret. Plures et ecclesias et plura monasteria, tam monachorum quam canonicorum, necnon et sanctimonialium constituit, quibus et multa beneficia contulit. Præterea in servos et ancillas Christi multa operatus est opera misericordiæ, quæ non est nostræ facultatis evolvere. Impetravit autem consecrari antistitem Ecclesiæ S. Andreæ jam dictum D. Robertum, a piæ memoriæ Thurstino, Eboracensi archiepiscopo gg, sine professione vel qualibet exactione, salva dumtaxat utriusque Ecclesiæ dignitate et Sanctæ atque apostolicæ Sedis auctoritate. Ordinatus igitur episcopus, atque ad sedem propriam reversus, quod anhelabat in pectore, exercere studebat in opere, ut Ecclesia videlicet ampliaretur et cultui divino dedicaretur. In multis tamen et ante ordinationem et post adversatus est ei Satanas. Multas sustinuit injurias et contumelias, juxta quod ait Apostolus, omnes qui volunt pie vivere in Christo persecutionem patientur.
[13] [sub Roberti episcopo,] Portiunculam autem septimam altaris, quæ in eum contingebat, et quam de propriis usibus suis subtrahebat, in ecclesiæ opus expendebat. Sed quoniam impensa erant modica, modice erigebatur et fabrica, donec, Domino cooperante, et proxime rege David annuente, oblationes in manibus laicorum, tam virorum quam mulierum, exceptæ, in usus ecclesiæ sunt receptæ. Dein ubi magis, quod daret, ad manum haberet, magis ac magis opus accelerabat. Basilica igitur, in fundamentis inchoata et ex majori jam parte consummata, domibus quibusdam ita exactis cum claustro, ut jam possint * habitatores introduci, qui non nimia quærerent et interim per patientiam exspectarent. D. Adeboldum, episcopum Carleolensem expetiit hh, tam per litteras, quam per missalios ii, per vivam quoque vocem, regi David sibi concedere ecclesiam S. Oswaldi kk, cui ipse episcopus jure prioris prærat, personam, quam in partem sui laboris assumeret, et canonicis, quos in ecclesia S. Andreæ statuere disponebat, priorem constitueret. Familiarius siquidem sibi videbatur et dulcius de ipsa ecclesia, ubi se Deo devoverat et habitum religionis susceperat, unde et Sconensi Ecclesiæ primus prior destinatus fuerat; de qua, ut præfati sumus, in episcopum electus et assumptus erat, quam aliunde personam accipere. Nec tamen quamlibet postulavit personam, sed fratrem Robertum, non quidem fama notum vel conversatione, sed tantum nomine, quem juxta quod ab amicis et familiaribus suis, qui eum noverant, ad hoc idoneum æstimabant. Petiit ergo eum et accepit, nec enim ei de ipsa Ecclesia negare poterat vel debebat, quia quid rationabiliter postularet.
[14] [qui canonicos regulares] Memoratus autem frater Robertus ex præcepto D. episcopi aliquamdiu apud S. Andream conversatus est, et sine canonicis, non tamen sine clericis, præbente D. episcopo necessaria sibi et suis. In ecclesiam vero nullam habebat nec habere volebat potestatem, donec ei Dominus procuraret, quam optabat ad Dei servitium, societatem. Nihil tamen de se præsumerit *, sed totum se Deo deferens et se ordinationi submittens, Deum sedulo deprecabatur, ut eum visitare et consolari dignaretur, aut tale donaret se religionis fundamentum ponere, supra quod constructum ædificium firmum esset et stabile. Sicut enim in corde statuerat, nequaquam in alienos labores intrare volebat, quod fortasse sibi facile foret de aliis et diversis Ecclesiis sibi fratres sociare, ne forte diversi diversa sentientes, dum qui essent, videri appeterent, in unitatem non convenirent, et sic antequam jaceretur fundamentum, pateretur fabrica detrimentum. Si quos tamen, modo quo ipse disponebat vivere paratos, ei Deus adduceret, eos benigne susciperet.
[15] [in eam introduxit.] Interea fratri Roberto, ex præcepto episcopi, ut dictum est, ibidem commorante, D. episcopo autem circa inceptum segnius agente, venit rex, una cum filio suo, Henrico comite et rege designato ll, ad S. Andream orationis gratia, multique cum iis comitum et potentium terræ. In crastino autem, audita Missa et horis ex more et oblatione factis, veniens rex in claustrum, quale illud tunc erat, simul cum iis, qui secum venerant; et residentibus cunctis, primum multa, quæ nihil attinet, tandem causam, pro qua præcipue venerat, aperuit rex. Convenit igitur episcopum, cum * sicut disposuisse dixerat et rex Alexander constituerat opus, et servitium Dei non acceleraret, ut in ecclesia B. Andreæ religionem constitueret. Quumque post multas controversias causaretur D. episcopus possessionem episcopii non licere sibi minuere vel dispergere, ne forte a successore suo a servis Dei auferret *, id quod ipsis ab eis conferretur. Respondet rex et dixit, ut de terra illa, quæ Cursus Apri dicitur mm, quæ de episcopatu non erat, quam rex Alexander, frater ejus, propter hoc Deo et S. Andreæ devoverat, ut in ecclesia ejus Religio constitueretur, sufficienter eis tribueret, et tam ipse quam filius ejus concederent, et ad instaurandam terram auxilium ferrent: quod et fecerunt et alios quosdam cum jurando juvare compulerunt. Tunc D. episcopus, quasi sponte, coactus, de terris personarum, quæ abeuntibus eis, in manum ejus obvenerant, quam libuit portionem, consilio et assensu regis et filii ejus et cæterorum baronum, qui aderant, fratri Roberto in manum tradidit, unde fratres ut * Dei servitium illo venientes, sustentari debuissent. Nec tamen circa opus ecclesiæ segnius egit, sed quo citius comsummaret, omnibus modis sategit. Ipsa die piæ memoriæ Robertus presbyter, Domini episcopi frater uterinus, corde, voce et opere sæculum abrenuntians, ad Deo deserviendum in ecclesia S. Andreæ, sub canonica regula S. Patris nostri Augustini, in manum fratris Roberti prioris se reddidit, cum ecclesia sua de Tinningham, annuente D. episcopo, ita sane ut vel ecclesiam illam haberent canonici, vel L solidos per annum.
ANNOTATA.
a Hanc historiam scriptam dicit Jamieson circa annum Christi 1140 [Account, p. 378.] ; et vere quum in decursu habeamus num. 12 tunc, quando hæc scribebantur, David, successorem fratris sui Alexandri I, regnasse, lucubratio inter annum 1124 et 1153 reponenda est.
b Correximus hinc inde textum, a Jamiesonio exhibitum; quando nempe vitia grammaticalia et apertissima erant et sensum omnino perturbabant:cæterum ut et sua esset textui qualiscumque integritas, verba minus juxta nos correcta, aut in margine aut in Annotatis adjecimus: non enim habemus plura textus exemplaria, secundum quæ accuratiorem editionem dare possimus.
c In Commentario prævio jam monstravimus, Constantinum, non quidem nepotem sed filium Constantini Magni, anno 340 obiisse; adeoque fabulosum esse, quod de expeditione Patrensi in annum 345 conjicitur.
d Et id quoque aperte fabulam sapit, si talem vindictam imperatores Christiani sumere voluissent, nulla mansisset in universo Romano imperio integra civitas.
e Unicum est documentum, quo S. Regulus episcopus nominetur: reliqua eum abbatem aut monachum dicunt.
f Patris Romam, hinc Constantinopolim translatum corpus S. Andreæ nullum nos monumentum docet: imo contrarium monstrant historiæ de translationibus SS. Andreæ, Lucæ et Timothei; quoniam, nulla Romanæ stationis facta mentione, recta via, Patris Constantinopolim, corpora transvectainsinuant. Ex hoc scriptoris nostri errore manasse putem, quæ narrat paulo infra de deprædatione insulæ Tyberis et Colosii: insulam enim Tyberinam aliam non invenio, quam quæ est in ipso meditullio Romanæ urbis; Colossium vero pro Colysæo hic positum suspicor. Quamvis Patris Constantinopolim Colossensem civitatem Phrygiæ attingere potuerint curatores translationis.
g Hungum, regem Pictorum, sæculo nono imperium tenuisse, jam sæpius diximus, simulque indicavimus num. 29, quis probabiliter esset Athelstanus, de quo insignem victoriam retulit Hungus
h Duplex est Tyne fluvius, alter in Anglia cujus ostium comitatum Northumbrensem a Dunelmensi dividit: in Scotia alter, de quo scriptor noster agit, Hadingtonam oppidum allambit: vidimus autem in Commentario prævio num. 29 Athelstanford duo bus milliaribus anglicis Hadingtona distare [Camden. Britan., t. III. p. 303.] .
i In toto hoc numero varia occurrunt nomina locorum, nobis ignotorum, et, deficientibus libris, de antiqua Scotia tractantibus, illa plane explicare nobis non licet. Attamen Jamieson dicit, hodiedum esse parochiam ruralem Fortevioth: Monichi essevillam Moonzie aut Monikie, Chondrochedalvan tandem Nachton [Account, p. 145.] .
k Commentario prævio num. 5 actum fuit de Kilremunt.
l Pax regia est regis protectio. Cfr Du Cange Glossar. VoPax.
m Cruces non raro tamquam termini alicujus jurisdictionis aut dominii statuebantur. Cfr Du Cange Vo Crux: hic lapideæ sunt, ut nec facile moveantur, nec attritu temporis pereant.
n Ad hunc numerum adnotat Jamieson [Ibid., p. 391.] : Kylrimont vere fundata est ecclesia ab Ungusto II, rege Pictorum, circa annum 825, ut ex Wintono et aliis patet. Forsan Regulus eidem contemporaneus fuit. Hæc plane conveniunt cum sententia, quam circa tempus, quo S. Regulus in Scotiam advenit, in Commentario prævio num. 40 exposuimus. Est autem Wintonus, hic citatus, Andreas Wynton, scriptor Chronici Scotici, versibus exarati, quod magnum lumen affundere dicitur historiæ Scoticæ [Watt. Biblioth. Brit. Vo Wynton.] . Cæterum in Anglia Septemtrionali jam celebrabatur nomen S. Andreæ, quum videmus sæculo septimo erigi templum in S. Apostoli honorem, ut latius monstrabitur in Actis S. Accæ episcopi addiem XX Octobris [Ricard. Hagustald. de Statu. Eccles. Hagustald. ap. Twysden scriptt. Aug. t. I, p. 290.] .
o Mihi ignota sunt nomina.
p Ista oratio Alleluia hic indicare videtur acceptationem et gratiarum actionem a S. Regulo factam, quo sensu non occurrit in Glossario Cangii, quamvis Vo Alleluia, dicatur esse quandoque clamor bellicus.
q Cespitem offerre hic idem est ac tradere actualem possessionem et dominium alicujus terræ, de qua cespes sumptus est. Cespes etiam quandoque in infima latinitate prædium rusticum significat Cfr. Du Cange Glossar. Vo Cespes.
r Hunc S. Aneglas in nullo, quod nancisci potuimus, Martyrologio reperimus; sed nec majores nostri quidpiam de Sancto hujus nominis reliquerunt.
s Damianum suspicor eumdem, qui paulo infra inter S. Reguli socios numeratur, quique hodie inter prætermittendos a nobis repositus est, quia præter hic dicta, nihil de eo innotuit.
t S. Brigida, siquidem Hiberna sit, Commentario illustratur ad diem cultus, 1 Februarii, ac Duni sepulta traditur. Verum, quoniam et S. Brigida Abernethi tumulum nacta est, videtur altera esse, quæ puella adhuc cum puero Cuthberto a S. Columba,episcopo Dunkeldensi educata fuit, adeoque vix ante annum Christi 640 nasci potuit. Cfr. Jamieson [Account, p. 110.] et Usserium [Antiq., p. 372.] .
v Breviter egimus de S. Muren, regis Hungi filia, num. 4 et 46 Commentarii prævii.
w Migdele hodie Meigle.
x Regni Pictici exstinctio per victoriam Kenethi II, Scotorum regis, in annum fere 850 reponenda est [Ibid., p. 374.] .
y Quidam, ait Jamieson [Account, p. 34.] , interpretantur hunc locum, quasi tunc, quum viveret scriptor, tredecim generationes hereditariæ præcessissent: ast ipse censet aliam interpretationem esse assumendam, nempe tredecem fuisse in ecclesia S. Andreæ viros, qui patribus per successionem carnalem succederent, quoniam singula Culdeorum Collegia duodecim viris sub præposito constabant. Manet interea immota exprobratio scriptoris nostri, dum deplorat Culdeorum sui temporis corruptelam et a primævo spiritu degenerationem. Similem statum Hiberniæ luget S. Bernardus in Vita S. Malachiæ cap. X [Bern Opp., t. II. p. 673. Edit. Paris. 1719.] : Mos, ait, pessimus inoleverat quorumdam diabolica ambitione potentum, sedem sanctam (Armachanam) obtentum iri hereditaria successione. Nec enim patiebantur episcopari, nisi qui essent de tribu et familia sua. Nec parum processerat exsecranda successio, decursis jam in hac malitia generationibus quindecim. Et eo usque firmaverat sibi jus pravum, imo omni morte puniendam injuriam, generatio mala et adultera, ut etsi interdum defecissent clerici de sanguine illo, sed episcopi numquam. Denique jam octo exstiterant ante Celsum viri uxorati et absque Ordinibus, litterati tamen. Inde tota illa per universam Hiberniam, de qua superius diximus, dissolutio ecclesiasticæ disciplinæ, censuræ enervatio, religionis evacuatio: inde illa ubique, pro mansuetudine Christiana sæva subintroducta barbaries, imo paganismus quidam inductus sub nomine Christiano. In hæc eadem tempora incidunt severæ prohibitiones Pontificum et Conciliorum circa Ordines et promotiones filiorum presbyterorum. Cfr. hunc titulum 1. 17 in Decretalibus: quam merito!
z Toto § II Commentarii prævii egimus de Culdeis.
aa Sub Davide I, rege Scotiæ, canonici regulares, loco Culdeorum, in ecclesiam S. Andreæ introducti fuerunt. Cujus rei exstat charta Roberti, episcopi Andreopolitani, qui se simpliciter Scotorum episcopum vocat [Jamieson. Account, .400.] , in qua dicit non sufficere ampliare ecclesiam per congeriem lapidum, nisi procuret vivos in dicto ædificio lapides canonicos adunare; quapropter canonicos ibidem ad Deo deserviendum, sub regula canonicali B. Patris Augustini. constituit, quibus Robertum in partem sui laboris assumens priorem præficit. Varia dein assignat prædia et possessiones, consilio simul et concessione piissimi regis David; nec non et filii ejus Henrici, comitis et regis designati; et episcoporum, abbatum, comitum atque optimatum et fidelium consilio… Hanc Robertus episcopus donationis paginam episcopali auctoritate confirmat, et ob memoriam et reverentiam dominicæ crucis impressione consignat et sigilli sui testimonio confirmatione consignat anno dominicæ incarnationis 1144. Circa idem tempus David rex per chartam quamdam concedit priori et canonicis S. Andreæ Apostoli, ut recipiant Keledeos de Kilrimunt in canonicos secum, cum omnibus possessionibus et redditibus suis, si voluerint canonici fieri; et si noluerint canonicare, ii, qui nunc vivunt, habeant et teneant possessiones suas in vita sua, et post obitum illorum instituantur loco eorum tot canonici ecclesiæ S. Andreæ, quot sunt Keledei et omnes terræ et eleemosynæ eorum. quas habent, convertantur in usum canonicorum prædictæ ecclesiæ in perpetuam, liberam et quietam eleemosynam. Verum hæ litteræ et institutiones non videntur Santandreanum Culdeorum collegium abrogasse; etenim erant adhuc Culdei Andreopoli anno 1240, 1250 et 1309 [Ibid., p. 282, 290.] .
bb Alexander I Scoticum solium occupavit ab anno 1107 ad 1124, Davidis I prædecessor.
cc Hæc postrema verba monstrant Historiam nostram, vivente Davide I, qui ab anno 1124 ad 1153, regnavit, scriptam fuisse. Cfr. Adnotat. a.
dd Animadversione dignum videtur, quod tradit scriptor de donario regio: erat videlicet equus arabicus et arma Turchensia. Quoniam vero Alexander I solum ad annum usque 1124 in Scotia regnarit, patet hanc donationem solum vicennio ab occupatione Jerosolymitana distare, adeoque brevissimo tempore usum rerum, ex Oriente allatarum, propagatum fuisse.
ee Sconensis ecclesia, in comitatu Perthensi, fundata dicitur ab Alexandro I, anno 1114; domus et ecclesia solotenus destructa fuere 1559, Joanne Knox apostata instigante, a plebe Calviniana, quamvis nobiles adniterentur templum sartum tectum servare [Gough. Britann., t. III, p. 397.] . Erat istic lapis, a Kenetho rego illuc translatus, in quo inthronizabantur reges Scotiæ, et qui dein in Westmonasterio prope Londinum repositus fuit [Ibid., p. 394. Cfr Carlisle. Top. Dict. Vo Scone.] . Circa hunc lapidem, ligneæ cathedræ inclusum, habentur hi versus, indicantes nexum inter hunc lapidem et regum coronationem:
Ni fallat fatum, Scoti, quocumque locatum
Invenient lapidem, regnare tenentur ibidem.
ff Antiquissimum Scoticæ regionis nomen, inter Deam et Humbrum fluvios [Ibid., p. 282.] .
gg Turstinus, Thomæ Junioris successor in sede archiepiscopali Eboracensi, magnam controversiam habuit cum Radulpho, Cantuariensi archiepiscopo, quia professionem Cantuariensi, tamquam primati facere recusabat, a qua per Calixtum Papam IIliberatus fuit. Ejus præcipua gesta refert Thomas Stubbs in Actibus Pontificum Eboracensium [Twysden. Scriptt., t. II, col. 1713 et segg.] . Id tamen animadvertendum, Robertum, Santandreanum episcopum, non numerari inter antistites, a Turstino consecratos, qui terni sunt, nempe Gaufridus Lindisfarnensis, Adelwoldus Carleolensis et GilaldanusCandidæ Casæ; ideo probabiliter omissus fuit Robertus, quia, quemadmodum reliqui, professionem suam scriptam non dedit [Ibid., col. 1720.] . Etenim præter auctoritatem historici nostri synchroni, id affirmantis, exstat charta Turstini [Anglia Sacr., t. II, p. 237.] , dicentis se consecrasse sine professione et obedientia pro Dei amore et regis Scotiæ, venerabilis David, Robertum S. Andreæ episcopum, salva querela Eboracensis Ecclesiæ et justitia Ecclesiæ S. Andreæ. Quæ formulæ ad amussim conveniunt cum verbis historici nostri. Hæc Roberti consecratio contigit, teste continuatore Chronici Wigorniensis, an. 1128.
hh Vidimus in adnotatione præcedenti hunc Adelwoldum Carleolensem consecratum fuisse a Turstino, Eboracensi archiepiscopo.
ii Missalii idem ac internuntii, qui viva voce negotia pertractant, quoniam hic opponitur hæc vox litteris scriptis. Deest in Cangio.
kk Duplex hujus nominis Sanctus in Actis nostris occurrit, nempe sub die V Augusti S. Oswaldus, rex et Martyr in Anglia, VII sæculo [Act. SS., t. II August., p. 94.] et sub die XXIX Februarii S. Oswaldus, ex episcopo Wigorniensi Eboracensis archiepiscopus anno 992 [Ibid., t. III Febr., p. 752.] . De utro Sancto hic agitur mihi incompertum est.
ll Henricus iste, quamvis rex designatus, patri non successit, utpote anno 1152 præmortuus: reliquit filium, Malcolmum IV, qui anno 1153, mortuo Davide, avo suo, hereditatem adiit.
mm Confer narrata num. 10.
* l. deposuerunt
* l. Ardchinechum
* amicitiarom
* mulieris
* ablata?
* possent?
* præsumens?
* cur?
* auferretur?
* in?
DE S. GRATO, QUEM DICUNT MARTYREM, ET DE S. ANSUTO, EREMITA, UTROQUE CULTO APUD RUTHENOS IN GALLIA.
ANTE SÆC. XII.
SYLLOGE HISTORICA.
Gratus, cultus Ruthenis in Gallia (S.)
Ansutus, cultus Ruthenis in Gallia (S.)
V. D. B.
[SS. Grati et Ansuti memoria pridie celebratur;] Antiquissima SS. Grati et Ansuti memoria servata nobis fuit vetustissimo monasterii patrum Benedictinorum S. Sabini seu Savini de Levitania, in montibus Pyrenæis in agro Tarbiensi olim conditi, Martyrologio, abhinc circiter, ut anno 1637 loquebatur Saussayus [Martyrol. Gallic., t. II, p. 1247.] , quingentis annis exarato in pergameno. Faustissime servavit nobis Saussayus copiosissima Sanctorum, plerumque ad Gallias spectantium, nomina, quæ in hoc libro ad festos suos signantur dies; quoniam codicem ipsum periisse intelligimus ex eo quod cl. v. Gustavus Bascle de Lacreze, Aquis Bigerronum (Baguere de Bigorre) reipublicæ procurator, in erudita sua de S. Savini Levitanensi cœnobio Monographia [Monographie de Saint-Savin de Lavedan, 1850, p. 95.] , coactus fuit ad Saussayum recurrere. Porro in hoc libro ad diem XVI Octobris hæc legebantur [Martyrol. Gallic., t. II, p. 1250.] : In Capdinaco castro natale Sanctorum Grati et Ansuti; adeoque ad iniens saltem sæculum XII referendus est horum Sanctorum cultus. Ad eamdem diem et iisdem fere verbis eorumdem meminerunt Martyrologium Parisiense cardinalis de Noaliis, Universale Castellani aliudque Universale cl. v. de Saint-Allais; et præterea de iisdem fit festum apud Ruthenos ad eamdem diem.
[2] [quare de eis dicamus hodie cum Ferrarie;] Dicendum itaque fuisset de SS. Grato et Ansuto in præcedente tomo hujus operis. Et quidem id præstitum fuisset, nisi spes nobis affulsisset adipiscendæ Vitæ alicujus aut Passionis horum Sanctorum. Ex codice enim Ms. Bibliothecæ regiæ seu nationalis Parisiensis noveramus horum Sanctorum fortia gesta conscripta fuisse a Bernardo Guidonis in tertia parte Speculi sui Sanctoralis. Dedimus itaque literas Avenionem, quoniam apud Gustavum Haenel [Catalogi libr. Mss. qui in biblioth. Gall., Helvet.. Belg. Britann., Hispan. Lusitan. asservantur, col. 60, Lipsiæ 1830.] legeramus istud speculum, olim Joanni XXII papæ nuncupatum, in bibliotheca civitatis reperiri. Continuo multam operam posuit eruditissimus vir, huic bibliothecæ præfectus, in conquirendo hoc unico forte superstite exemplare operis; quod quanti ad rem hagiologicam intersit vel ex eo palam fit, quod id scripserit Bernardus, quoniam superioribus sacri Ordinis Prædicatorum minus placeret Jacobi de Voragine, ad fabulas propensioris viri, tentamen [Labbe, Biblioth. Mss. nov., t. II, p. 512.] . Verum cassus fuit diligentissimi viri labor; unde suspicandi locus est et hunc quoque librum adhæsisse manibus latronum, qui bibliothecas Galliæ nuperis temporibus spoliarunt. Interea tamen despondendus non videbatur animus, et aliunde forte emersurum opus sperabamus; quocirca distulimus in hunc diem de his Sanctis dicere, quia Ferrarius in Catalogo Generali Sanctorum eos ad hunc diem celebrat. Verumtamen id fatendum nobis est, intra id temporis spatium nil, quod prius incompertum esset, de his Sanctis nobis innotuisse.
[3] [synopsis vitæ;] Possumus itaque lectori ea tantum exhibere quæ in Proprio Sanctorum ecclesiæ cathedralis et diœcesis Ruthenensis, annis 1706 et 1824 impresso, ex Historia SS. ecclesiæ Ruthenensis [Ita in Proprio.] inserta sunt et ita sonant: Lectio IV. Gratus, patria Romanus, illustri prosapia natus, relictis parentibus et his omnibus quæ mundus amat et amplectitur, in Galliam profectus apud Ruthenos moratus est; cumque Spiritu Sancto plenus, ibi omnes quibus poterat modis ad pietatem accenderet, locum solitarium non longe ab urbe remotum nactus, cum socio Ansuto, die ac nocte Domino inserviebat, catena ferrea maximi ponderis lascivientem carnem edomando. Lectio V. Tantum autem sanctitatis et gratiæ miraculorum a Deo consecutus est, ut ad se confluentes vario morborum genere divexatos, Jesu Christi invocato nomine, salvos et incolumes ad sua remitteret. Cui invidens, dæmon suos satellites contra Christi militem armavit; a quibus comprehensus ac vinculis irretitus, deinde securi percussus, cum Ansuto ejus socio martyrii palmam consecutus est. Has lectiones ab aliquo e Societate Jesu viro conscriptas fuisse, verisimile est ex his verbis: Omnibus quæ mundus amat et amplectitur, desumptis ex regula XI Summarii constitutionum. Aliud encomium texuit Saussayus [Martyrol. Gallic. Supplem., p. 1180.] , quod tamen in idem recidit. In fine addit: Colitur (S. Gratus) in vico sui nominis, ubi pugnans extremo conflictu pro Christo triumphavit. Eadem habet P. Giry [Les vies des Saints, 16 Octobr., t. II, col. 1444.] , verisimillime Saussayum describens. Notam temporis his apponit Martyrologium Parisiense, nempe sæculum IV.
[4] [plura incerta; S. Gratus, idem forte ac primus Oleronensis episcopus,] Atque hæc omnia nec negare nec admittere velim. Quum enim narratio hæc rhetorice explanata sit, et verba sint addita ubi res deessent, dubium mihi est utrum Gratus patria Romanus esset, an vero Romanus Gallus, id est ex gente, a Germanicis seu Francicis populis in Gallia devicta. Ansuti nomen speciem habet Germanicam, videturque constare ex vocabulo Ans, Hans, aut Gens, quod apud priscos Germaniæ populos sodalem, socium significabat [Wiarda, Ueber deutsche Vornamen und Geslechtsnamen, p. 53.] et ex Wit (sapiens, prudens [lb., p. 52.] ); ita ut Ansutus seu Answit sodalem sapientem indicaret. Ast si ita sit, sæculo IV in Gallia rariores erant Germanici nominis viri. Præterea nonne forte Ansuti et Grati societas cultui eorum simultaneo debetur [Cfr Ghesquière, Act. SS., t. III, p. 264 c.] ? Martyrium mihi apprime dubia parit, quoniam in Martyrologio S. Savini, ubi Martyrum festum passim nomine passionis annuntiatur, SS. Grati et Ansuti natale dicitur, ne verbo quidem addito unde colligeres eos martyrio coronatos fuisse. Verumtamen, si quis hos Sanctos Martyres esse velit, adeat Papebrochium in Commentario de S. Hilariano, presbytero Ruthenensi [Act. SS., t. II Junii, p. 1068 et seq.] , ubi omnigenæ proponuntur conjecturæ de tempore quo apud Ruthenos Christiani aliquot martyrium passi sint. Sin autem æstimetur utrumque fuisse eremitam sciendum est sæculis XII et XIII vitam eremiticam maxime in his plagis floruisse, ita ut in pluribus hujus ævi diplomatibus et chartis de septem eremitis (erant enim sparsim per diœcesim totidem eremitoria cum adjuncto sacello) fiat sermo [Bosc, Mémoires pour servir à l'hist. du Rouërgue, t. I, p. 189 et seq.] . Quid vetat quin solitariis his sæculo XI exemplo præiverint SS. Gratus et Ansutus? Quid, si Gratus vere martyr, Ansutus eremita fuerit, atque hinc nata sit confusio in eorum historia? Verum subit et alia conjectura, ad S. Gratum pertinens; Ansutum enim facile eremitam dabo. Quotannis Olerone, olim civitate episcopali in Pyrenæis montibus, nunc diœcesi Bajonensi inclusa, celebratur festum S. Grati die XIX mensis Octobris. Hic Novempopulaniæ Apostolus appellatur, venitque primus in Oleronensium episcoporum catalogo. Quum itaque S. Gratus Ruthenensis et Oleronensis eodem fere colantur die, argumentum alicujus sane ponderis est ad unum eumdemque habendum Sanctum. Accidit quod S. Savini monasterium, cujus Martyrologium S. Grati Capdinacensis memoriam celebrat, nequaquam vero Oleronensis, Oleroni ferme adjacet: quæ oblivio unius et insertio alterius valde mira foret, nisi unus esset Sanctus. Atque hæc lectori expendenda relinquo. Interim tamen de S. Grato, Olerone culto, dicemus ad diem XIX hujus mensis.
[5] [nomen suum vico apud Ruthenos dedit jam a sæc. XII] Inter medias autem has tenebras istud firmiter tenendum S. Gratum sæculo XII jam cultum fuisse, adeoque suum dedisse nomen vico seu castro, quod etiamnum dicitur St-Grat. Etenim Locus-Dei, Ruthenensis diœcesis et Cisterciensis ordinis abbatia, vico S. Grati proxima, anno 1162 donationem accepit a Raimundo de S. Grato [Gallia Christ. nova, t. I, col. 263.] . Locus autem ille mihi alibi in antiquioribus documentis non apparet. Ante superioris sæculi mutationem rerum pertinebat ad jurisdictionem ballivii Villæ Novæ [Bosc, Mémoires pour servir à l'hist. du Rouërgue, t. III, p. 259.] , nunc vero ad districtum Villæ Francæ (cant. et arrond. de Ville-Franche) distatque duabus ab hoc oppido leucis, duodecim a Ruthenis [Dictionn. univ. de la France, t. IV. p. 536.] . Licet trecentos tantum habeat incolas [Ibid. loc. cit.] , in parochiæ tamen seu deservituræ formam redactus est, templumque ei est proprium [Almanach du clergé de France, 1851, p. 529.] , quod in Mappis typographis Cassini etiam apparet [Mappa, t. II, H 17.] . Vixeritne autem ibi aliquando S. Gratus, an vero ejus nomen huic loco adjectum sit propter ædificatam sub ejus patrocinio ecclesiam, nil est unde id demonstrare queam.
[6] [colitur Capdenaci cum Ansuto,] Capdenacum autem, cui non S. Grati tantum verum etiam S. Ansuti memoria annectitur, ex altera parte Villæ Francæ, et quidem ultra Oltum fluvium (le Lot) infra Figiacum, veterem abbatiam, jacet. Pertinebat olim ad diœcesim Cadurcensem et ad provinciam civilem Ruthenensem [Bosc, op. cit., t. II, p. 203 et seq.] , nunc vero ad diœcesim Cadurcensem et ad præfecturam, quæ ab Olto nomen habet. Disputatum olim multum fuit utrum vetus esset Uxellodunum necne, et varii prout solet in varias abivere sententias [Ibid., t. I, p. 96. Cfr de Cathala-Coture, Hist. polit., eccles. et litt. du Quercy, t. I, p. 17 et seq.] . Utut est, jam a multis sæculis in historia apparet ille locus, qui nunc oppidi utitur juribus. Unde vero factum sit, ut ibidem SS. Gratus et Ansutus venerationem ecclesiasticam sint nacti, videtur ab omnibus penitus ignorari.
[7] [et in universa diœcesi Ruthenensi.] In tota diæcesi Ruthenensi agitur nunc SS. Grati et Ansuti festum sub ritu duplici. Secundi Nocturni lectiones, nempe IV et V superius recitavimus. Sexta desumpta est ex sermone S. Maximi Taurinensis in Natali SS. Martyrum Tauricorum: Cum omnium Sanctorum etc. Cæterum officium de communi plurimorum Martyrum, cum Missa Salus, et Evangelio Væ vobis qui ædificatis; atque hinc lectiones tertii Nocturni ex Beda lib. IV in Luc. II, cap. 51. Non monumenta prophetarum. Oratio propria hæc est: Deus fidei et caritatis largitor, qui in sanctorum Martyrum tuorum Grati et Ansuti cordibus flammam tuæ dilectionis accendisti, da mentibus nostris eamdem fidei caritatisque virtutem, ut quorum gaudemus triumphis, proficiamus auxiliis. Per.
DE B. RODULPHO, EREMITA AVELLANENSI ET DEIN EPISCOPO EUGUBINO IN ITALIA, DEQUE EJUS FRATRE B. PETRO SIMILITER EREMITA AVELLANENSI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Rodulphus, Erem. Avellanensis et Episc. Eugubinus in Italia (B.)
Petrus, Erem. Avellanensis in Italia (B.)
V. D. B.
§ I. Cultus B. Rodulphi antiquitas et minor celebritas.
[B. Rodulphus, de cujus sanctitate varia fuit Henschenii sententia,] Inter prætermissos sæpius jam sermo factus est de B. Rodulpho, et varie omnino dictum. Ad diem I Junii [Act. SS., t. I Junii, p. 6.] , quo apud Menardum in Martyrologio Benedictino ejus nomen cum adjecto Sancti titulo prodit, notat Henschenius eum etiam a Wione lib. II in Eugubinis episcopis Sanctum appellari, ast Ughellum videri id non probare, quum ab omni titulo Sancti aut Beati abstineat; verumtamen de eo in Actis Sanctorum dictum iri ad diem, ut putabatur, emortualem 26 Junii. Ad hanc porro diem [Ibid., t. V Junii, p. 155.] idem Henschenius referens Rodulphum ut Sanctum laudari a Ferrario et Bucelino, eum denuo prætermittit, quoniam autumabat id ab eis propterea tantum fieri quod editor operum S. Damiani vocasset epistolam hujus ad Alexandrum II Vitam SS. Rudolfi et Dominici; quam auctoritatem nullam esse; Eugubinosque, nedum colant ut Sanctum, nequidem hac eum appellatione honorare. Verum idem Hagiographus ad diem XXIII Februarii [Ibid., t. III Februarii, p. 407.] discipulos B. Petri Damiani Sanctis adscriptos recensens, primo loco ponit S. Rodulphum episcopum Eugubinum, die XXVI Junii cultum. A qua sententia eum non ob aliam rationem recessisse patet, quam quod putarit eum Eugubinis Sanctum non haberi, siquidem Ughellus eum hac appellatione non honestarit.
[2] [et quem Ughellus cum Theudaldo confudit,] Verum enimvero Ughelli auctoritas hic nulla est, adeoque erroneum est Rodulphum ab Eugubinis inter Sanctos non numerari; ita ut nullum fuerit rationis momentum propter quod Henschenius a prima sua sententia discederet. Quod enim ad Ughellum attinet, quis miretur (ut loquitur Eugubinorum episcoporum historicus, Maurus Sartius [Mauri Sartii monachi et cancellarii Camaldulensis de episcopis Eugubinis, Pisauri, 1755, p. 48.] ) quis miretur Ughellum ab omni honoris titulo abstinere, cum ea ad Theudaldum Rodulphi prædecessorem referat [Cfr Papebrochius, Comment. de S. Ubaldo, n. 9, t. IV Maji, p. 630.] , quæ de Rodulpho ipso a S. Petro Damiani ad Alexandrum II scripta sunt? Excusandus hic Ughellii lapsus, non præjudicium ex ejus auctoritate S. Rodulpho creandum. Idem Sartius, testis sane aptissimus, repellit et alterum telum his verbis [Ibid., p. 49.] : Certe quod ajunt (Henschenius scilicet) Rodulphum ab Eugubinis Sanctum non vocari; id vero perfalsum est, non solum enim ab Eugubinis, sed a ceteris fere scriptoribus Sancti ac Beati appellatione decoratur.
[3] [jam sæc. XIV et XV sanctus dicebatur;] Et certe pluribus quam centum annis ante Urbani VIII celeberrimis decretis id factitatum fuisse indubium est. Etenim Guernerius Bernius Eugubinus, qui floruit sub Frederico III Montis-Feretri comite ac postea primo duce Urbini, et qui cohorti militum præfectus inter bellorum discrimina fidem suam ac fortitudinem diu probavit [Muratori in Chronic. Eugubin. præfat., scriptt. rer. Italic., t. XXI. p. 919.] , Rodulphum nostrum in Chronico suo Eugubino San Ridolfo bis appellat, non secus ac San Giovanni da Lodi et Santo Ubaldo exhibeat [Chron. Eug., t. cit., 921.] . Postquam scilicet meminit Eugubinæ vastationis et inceptæ restaurationis, italice hæc scribit [Ibid. l. c.] : Post Sanctus Rudolfus, qui ædificavit eremum sanctæ Crucis Avellanæ, vir sanctus et vitæ asperæ, creatus fuit a Papa episcopus Eugubinus; qui quum esset ætatis XXX annorum, migravit in Christo. Mortuo Sancto Rudolfo etc. Quod Chronicum quum anno 1472 Frederico III dicarit, cousequens est Rudolphum jam tunc temporis vulgo San Ridolfo dictum fuisse. Quin etiam integro sæculo altius ascendere licet, quum Griffolinus Valerianus, sæculi XIV scriptor [Sartius, de Episc. Eugubin. præf., p. CXXXVI.] , citatus a Camaldulensibus Annalistis Mittarelli et Costadoni [Ann. Camal., lib. V. n. IX, t. I, p. 186.] , de discipulis B. Ludolphi eremi S. Crucis Fontis Avellanæ conditoris agens, in hunc modum de B. Rodulpho aliisque loquatur: Fugerunt, inquit [De Gestis Eugubi. historia Ms., p. LXX.] , ad Beatum (Ludolphum) Barioncius, Divitius, Quintianus et alii nobiles de Eugubio, qui in illa heremo sanctissime vixerunt, et aliqui fuerunt episcopi et Sanctitate laudati, scilicet Julianus, Theobaldus, Rodulphus, Petrus Damiani, Mainardus, alter Julianus, Teubaldus etc. Quod vero nulla sint antiquiora monumenta, quæ itidem in testimonium vocari possint, non est quod miremur, quoniam de episcopis Eugubinis nil fere scriptum supersit [Sartius, de Episc. Eugub. præf., p. CXXXVI.] , ne catalogi quidem paulo vetustiores.
[4] [qua appellatione passim a recentioribus ornatur.] Nemini itaque stupori sit quod Wion, Menardus, Ferrarius, Bucelinus, aliique Rodulphum fastis suis sacris adscripserint. Quod vero majus est, Surius ad diem 26 Junii [De vitis probatis sanctorum, t. 6, p. 344.] , Mabillonius ad annum 1063 [Act. SS. Ord. S. Benedicti. sæc. 6, part. II. p. 152 et seqq.] ediderunt, ille sub titulo Vitæ Sancti Rodulphi, hic sub titulo Vitæ B. Rodulphi episcopi Eugubini et V. Petri ejus fratris monachorum Fontis Avellanæ, epistolam S. Petri Damiani ad Alexandrum II papam. Jacobillus [Sancti Umbriæ ad 26 Junii.] similiter, Herrera [Vidas de Santos, etc. de la sagrada religion de N. P. S. Benito. ad diem 1 et 26 Junii.] , Basilius Duvergius seu Duverchius [Diarium, oder Camaldulensisches Tag-Buch, ad diem 26 Junii.] debito eum encomio celebrant et cum Sancti appellatione proferunt. Sartius [De Episc. Eugubin., p. 47 et seq.] demum, supralaudatus Eugubinorum Episcoporum historicus, et post eum Mittarelli et Costadoni [Annal. Camald., lib. 17. n. 12, t. II, p. 211 et seq.] , præcellentes Annalium Camaldulensium scriptores, data opera pugnant pro Sancti titulo, passim Rodulpho dato.
[5] [Ad Fontem Avellanæ tamen et Eugubii in ecclesiis non colitur;] Fatendum tamen est argumentum præcipuum, quo nituntur Camaldulenses Annalistæ [Ibid. loc. cit.] , caducum esse omnino. Redarguentes enim Henschenium quod dixerat Rodulphum nullum apud Eugubinos obtinere cultum, opponunt ei Jacobillum [Sancti Umbriæ, t. I, p. 660.] affirmantem corpus ipsius repositum fuisse super aram in ejus honorem erectam, ubi etiam hodie colitur, et claruisse signis multis et prodigiis; et in catalogo, quem subjunxit de insignioribus reliquiis Sanctorum quæ asservantur in Umbria, hæc recensentem [Ibid., t. III ad calcem., p. 4.] : In ecclesia cathedrali urbis Eugubinæ quiescunt sacra corpora Mariani lectoris et Jacobi diaconi martyrum, quibus dicta ecclesia est dicata, item Sanctorum Fructuosi et Rodulphi et Beatorum Theobaldi et Villani episcoporum ejusdem sedis. Qui locus laudatus fuerat ab ipso Henschenio in sylloge de B. Forti ad diem 9 Maji [T. III Maji, p. 464.] . Verum Sartius, testis omni exceptione major, pro suo animi candore fatetur hæc totidem esse commenta. Sed nullum, inquit [De Episc. Eugub., p. 45.] , in ecclesia Eugubina altare est, nulla ejus corporis memoria, nihil umquam auditum de miraculis, ob ejus merita divinitus patratis; ut mirum sit bonum hunc scriptorem non pravitate animi, ut opinor, sed inconsulto quodam pietatis studio hæc atque alia his similia passim in suis libris propinantem, subveritum non esse non dicam eruditorum censuram, sed omnium hominum subsannationem, qui tam splendida mendacia nullo negotio detegere, atque exsibilare potuissent. Et continuo post de eremo Fontis Avellanæ sermonem [Ibid. loc. cit.] instituens: Neque apud eum locum, ait, ullum est Sancti viri monumentum, quemadmodum ne ullum quidem est tot Sanctissimorum hominum, qui primis illis temporibus eo loci diem extremum clauserunt, si unum excipias S. Albertinum, cujus corpus in templo Avellanensi religiosissime asservatur. Quod testimonium similiter indubium est, quum Sartius opus suum in Avellanensi eremo maximam partem absolverit [Ibid. Præfat. LXXXV.] . Paucis, concedit vix probari posse semper eum in ecclesia Eugubina cultum beatis cœlitibus debitum obtinuisse, quum ne suis quidem temporibus publicus ei cultus ullus in ea ecclesia tribueretur, licet vulgo ab Eugubinis aliarumque gentium scriptoribus Sanctus appellaretur [Ibid., p. 45.] .
[6] [Hinc tamen non vetamur eum Beatum appellare,] Verum enimvero, licet hæc ita habeant, quum nunc tamen vero cultu ecclesiastico fruatur in ipsa urbe Roma, quum duo saltem sæcula ante Urbaniana decreta passim Sanctus diceretur, quum ipse Benedictus XIV eum hoc titulo designet [De Canonizat. SS., lib. IV, part. I, cap. V, n. I, t. IV. p. 22, Venetiis. 1788. Item de Synodo diœcesana, lib. III, cap. VI, n. 4. t. XI, p. 81.] , non video quomodo in opere nostro ei negari possit locus, maxime postquam Surius et Mabillonius (quibus multo pauciora aderant ad id faciendum argumenta) ejus Vitam inter Acta Sanctorum ediderint.
[7] [maxime quum ipse et frater B. Petrus Romæ altare habeant,] Quod autem ei cultus ecclesiasticus Romæ tributus fuerit, perenne testimonium est altare quod familia Gabriellia Rodulpho aliisque, quos e gente sua prognatos autumabat, anno 1740 in templo Camaldulensium S. Gregorii de Urbe excitavit, atque hanc ei inscriptionem curavit apponendam [Sartius de Episc Eugub., p. 51 et Mittarelli, Annal. Camald. ad annum 1740. lib. LXXX, n. 22, t. VIII. p. 661.] :
D. O. M.
BEATIS * RUDOLPHO EPISC. EUGUB. PETRO GERMANO FRATRI,
FORTI EREMITÆ,
MONACHIS COENOBII SANCTÆ CRUCIS FONTIS AVELLANÆ
ET CASTORÆ VIDUÆ TERTII ORDINIS S. FRANCISCI,
VIRTUTIBUS CLARIS,
FORTES VALLETTA, OLIM GABRIELLIUS, PATRIC. EUGUB.
COMES BACCHARESCHÆ ET CORRADUTII
AC ISABELLA VALLETTA NOBILIS ROMAN. ET SETIN. CONJUGES *
GENTILIBUS SUIS
ANNO BEATI FORTIS SÆCULARI MDCCXL
PIETATIS ET VENERATIONIS
MONUM. POSUERE.
Neque putandum est hæc clanculum fuisse procurata; acta quippe sunt paucos ante annos quam ille idem Gabriellius totus in eo esset ut B. Fortis cultus auctoritate apostolica confirmaretur [De Episc. Eugub. Præf., p. XCV.] ; quos tandem conatus anno 1756 fausto coronatos fine gavisus est [Annal. Camald. ad ann. 1756, lib. LXX X, n. 62, t. VIII, p. 698.] . Quum itaque Sancta Sedes aut saltem S. R. C. hæc ferat, quid hinc sequatur intelligere est ex his quæ habet Benedictus XIV, ubi de gloria circumdante caput Alexandri II, Gregorii VII aliorumque pontificum et de Sancti titulo eis in sacello S. Nicolaï adscripto agit. Ait enim hæc sufficere ut illi quibus talis honor conceditur haberi queant inter eos, quibus cultus aliquis in determinato loco permittitur; qui tamen cultus, nisi subinde augeatur, nec canonizationem formalem, nec æquipollentem constituere potest; adeoque inde ipsemet deducit antiquitatem cultus S. Gregorii VII [De serv. Dei beatific. et canoniz., lib. I, cap. XLI, n. 19 et seq.] . Quocirca quum hæc determinati cultus permissio beatificationis rationem habeat, nil video quo impediamur quin Rodulpho ejusque fratri Petro Beatorum titulum adscribamus. Unde et Alexandrum II papam, qui sæpius occurret, Beatum appellabimus.
[8] [et quum serie actum fuerit de concedendo in ejus honorem Officio.] Insuper consideranda venit historia eorum quæ acta sunt ab anno 1656 ut officium ecclesiasticum de B. Rodulpho auctoritate apostolica concederetur. Die scilicet XVIII Februarii S. R. C. oblatus fuit ab Odoardo Baranardo procuratore generali ordinis Camaldulensis supplex libellus, quo petebatur facultas recitandi officium S. Romualdi singulis feriis tertiis non impeditis, et lectiones insuper proprias SS. Camaldulensium Alberti Senensis, Petri Damiani, Parisii, Theobaldi, Dominici Loricati, Martyrum Polonorum Joannis, Benedicti, Matthæi, Isaac et Christini, necnon Bonifacii archiepiscopi Martyris et Apostoli Ruthenorum. Ineunte mense Martio insequente prodiit decretum, quo postulatio de S. Romualdo rejiceretur, et ad alteram de lectionibus propriis responderetur, prius exhibendas esse et examini subjiciendas ipsas lectiones. Contagium quod supervenit Urbi, rem ad multos menses protraxit tum sub Baranardo, tum sub Tiburtio Buffa, qui vices procuratoris generalis absentis egit. Inde factum est ut Tiburtius interea addiderit lectiones Sancti Rodulphi episcopi Engubini, nonnullaque alia proposuerit immutanda in officiorum celebratione vel adjungenda, consentiente et approbante secretario Phebeo et præsertim hymnos et antiphonas proprias in festo S. Bonifacii, in officio S. Rodulphi atque in alio SS. Martyrum Polonorum. Cessante flagello pestis, anno sequenti mense Aprili iterum admota est manus huic negotio, præsertim quia plures difficultates in medium objecerat Waddingus a cardinali ponente Hieronymo Columna examinator constitutus; puta quod Sancti, de quibus in officio petebantur lectiones propriæ, non certo pertinerent ad ordinem Camaldulensem; nec omnes in Martyrologio Romano descripti essent; neque lectiones redolerent styli ecclesiastici gravitatem, et demum quod difficilius concedendi essent hymni proprii; neque defuerunt oppositiones promotoris fidei; unde quum moræ ex moris necterentur, die XVII Novembris restrinxerunt Camaldulenses postulationes suas ad Sanctos, ut loquitur Mittarelli, notiores et omni exceptione majores, et mense Martio anni 1658 exhibuerunt S. R. C. correctiora officia de Sanctis, Martyrologio Romano insertis [Annal. Camald., lib. LXXVII, n. 12, t. VIII, p. 361 et seq.] .
[9] [Parce culti fuere Sancti ex ordinibus eremitarum.] Verumtamen tunc peractum est nihil; sed postea variis temporibus confirmationem cultus et lectiones proprias de SS. Alberto Senensi, Petro Damiani, Parisio, Theobaldo, Dominico Loricato, Martyribus Polonis et Bonifacio obtinuerunt Camaldulenses; quæ quum sigillatim petita atque concessa fuerint, nil vero amplius quod sciam pro S. Rodulpho tentatum fuerit, hinc fit ut integra remaneat sententia secretarii S. R. C., æstimantis honorem quo huc usque Rodulphum prosecuti fuerant satis esse ut et officio ecclesiastico proprio honoraretur. Et re quidem vera non rigide agendum est erga Sanctos ex ordine Camaldulensi, Avellanensi et similibus, qui eremiticam maxime profitebantur vitam; nam sive vitare vellent populi concursum, Sanctorum cultu facile excitatum, sive alias ob causas, ratum statutumque eis fuisse videtur minori studio Sanctorum contubernalium honorem promovere; adeo ut Sancti, quorum cultus nunc latissime obtinet, duobus adhinc sæculis nec altaria suo patrocinio munita, nec nomina in Martyrologiis descripta, nec reliquias suas venerationi expositas haberent; sed omnis eorum cultus eo redigeretur ut Sanctorum titulo appellarentur et tabula aliqua picta vel statua honestiori loco eis erigeretur: quæ tamen res impedivit nequaquam Henschenium et Papebrochium quin plures Actis Sanctorum inseruerint, quorum memoriæ non tantus quantus S. Rudolpho honor exhiberetur. Quocirca, priorem Henschenii sententiam amplexi, de eo ad hanc jam dicemus diem, qua ejus memoria recolitur in Hagiologio Italico, et quæ non multum abesse potest a die ejus emortuali, ut ex his quæ § 3 disputabimus facile colliget lector ipsemet.
[Annotata]
* Sartius omittit Beatis.
* Mittarelli conjux.
§ II. Scripta præcipua de BB. Rodulpho et Petro; eorum genus; castrum in monasterium mutatum; conversio.
[S. Petrus Damiani scripsit BB. Rodulphi et Petri encomium, nequaquam in ordine ad canonizationem;] Et primo quidem verba habenda videntur de fontibus unde omnia fere, quæ de B. Rodulpho ejusque fratre Petro innotescunt, hauriantur. Venit autem primo loco epistola S. Petri Damiani ad B. Alexandrum papam II, qua summatim præcipua B. Rodulphi ejusque fratris Petri capita perstringit, encomiastæ potius quam historici sequens morem. Omni autem exceptione major est hæc scriptio quoniam utriusque magister fuerat sanctissimus vir, et proin testis egregius. Post Vitam B. Rodulphi adjunxit S. Petrus Damiani Vitam B. Dominici Loricati, qui anno ante obierat. Eam jam ediderunt decessores nostri ad diem XIV Octobris, qua hujus Beati [Act. SS., t. VI Octobris, p. 626, n. 14. S. Petri Damiani Opp., t. II, p. 214. Edit. 1664. Mabillonius, Act. SS. Ord. S. Benedicti, sæc. VI, part. II, p. 148.] memoria colitur; atque in hac parte, non vero in illa quæ de B. Rodulpho est, occurrit phrasis quædam, quam maximo suo operi intulit Benedictus XIV, ita scribens [De Canonizatione SS., lib. IV, part. II, cap. V, n. 2, t. IV Opp., p. 22. Venetils 1788.] : B. Petrus Damiani epist. 19 ad Alexandrum papam II miracula quærentem ad S. Rodulphi Eugubini episcopi sanctitatem statuendam, hoc dedit responsum: “Qui miraculum quæris, nonne tibi videtur esse mirabile, hominem fragili adhuc carne circumdatum (ut ita loquar) angelitus vivere, adeo ut inter quam plurima hominum millia vix unum ejus similem valeas reperire.” Verum triplex hic admittitur error, nam primo hæc non ad B. Rodulphum, sed ad B. Dominicum pertinent; deinde nedum Alexander petierit miracula ad statuendam sanctitatem utriusvis, ignorabat et eorum sanctam vitam et mortem, adeoque beatum eorum transitum tamquam rem novam narrat sanctissimus scriptor; tertio demum hæc verba non diriguntur ad B. Alexandrum, sed ad lectorem quemlibet; quin etiam prima hujus loci verba ita sonant [Locis supra citt.] : Sed hic me quispiam fortasse redarguat, qui videlicet non tam quem vivendi ordinem vir sanctus habuerit, sed quibus miraculis in hac vita claruerit, audire festinat etc. Cæterum ex ipso præambulo satis superque innotescet lectori aliam omnino fuisse hujus scriptionis occasionem, quam instructionem processus canonizationis, ut nunc loquimur.
[11] [erudite item eorum gesta explicuere Sartius, Mittarelli et Costadoni.] Secundo loco veniunt Maurus Sartius Camaldulensis, qui, plurium laudatissimorum operum auctor, typis Gavelliis anno 1755 Pisauri edidit jam sæpius citatum commentarium de Episcopis Eugubinis, cui præmittitur dissertatio de civitate et ecclesia Eugubina. Porro non est quod hujus viri laudes celebrem, quas nullus facile non reperiet apud Mittarelli [Annal. Camald., lib. LXXX, n. 61, t. VIII, p. 696 et seq.] , Ziegelbaur [Centifolium Camaldulense, p. 39.] et secundum Tiraboschi, Fantuzzi aliosque Italos apud de Angelis [Biographie Universelle, t. XL, p. 439 et seq.] atque etiam Feller [Dictionnaire Historiq. Vo Sarti.] . Porro in hoc de Eugubinis episcopis opere, in quo se passim virum sagacem, antiquarum rerum peritum et multi candoris prodit, obscuriora quæque B. Rodulphi vitæ rerumque ab eo gestarum loca ad trutinam revocat, minime contentus rerum contingere faciem. Tertio autem loco veniunt ambo Camaldulensium Annalium scriptores Mittarelli et Costadoni, qui inter eruditissimos superioris sæculi scriptores Italos referuntur. De his iterum latius disputare non libet, quum eorum laudes reperire sit apud præcitatos Ziegelbaur [Centifolium. p. 33.] Feller [Diction. Histor. vis Costadoni et Mittarelli.] , necnon in Biographia Universali [T. X. p. 51 et t. XXIX, p. 181 et seq.] . Quum autem hi post Sartium venerint atque omnia iterum revocarint ad examen; sat subsidiorum adesse ut firmo incedatur pede nemo non videbit.
[12] [Nondum probatum est eos ad familiam Gabrielliam pertinere;] Ex inscriptione, quam superius num. 7 edidimus, liquet familiam Gabrielliam Eugubio oriundam inter suos computare B. Rodulphum ejusque fratrem B. Petrum, B. Fortem, cujus vitam Henschenius ad diem 9 Maji edidit [T. III Maji, p. 464.] , atque etiam B. Castoram, cujus gesta similiter illustravit Henschenius ad diem 14 Junii [T. III Junii, p. 1006.] , anonymus vero Romæ anno 1732 [Cfr Sartius, de Episc. Eugub. præf., p. XCII.] . Porro Sartius concedit B. Castoram e gente Gabriellia fuisse [Ibid., loc. cit] ; de B. Forti videtur dubitare [Ibid., p. XCV.] ; de B. Rodulpho vero ejusque fratre manifestis negat verbis. Ecce enim quomodo disserit de patria, de gente et juventute: Ac de patria quidem, inquit [Ibid., p. 33 et seq.] , Rodulphi incerta omnia. Non desunt qui Eugubinum esse velint et familiam etiam assignent Gabrielliam [Jacobillus, de SS. Umbriæ, t. I, ad 26 Junii. Vincent. Armannus, Epist., t. I, p. 700.] , quæ jam inde a pluribus sæculis clarissima est in ea civitate. Sed hæc nullo suffragio antiquitatis suffulto rejiciuntur. Silet enim his de rebus Petrus Damiani, quem unum habemus qui de eximio hoc episcopo aliquid scriptis tradiderit. Picottus, historiarum Eugubinarum [Exstabant Mss. in archivo Armanni.] scriptor, quum, auctore Damiano, comperisset castrum munitissimum Avellanitis a Rodulpho donatum, quum ad eremum venit, de Campetri castro interpretatur, quod erat olim in extremis agri Eugubini finibus ad quinque passuum millia ab eremo Avellanensi ab euroboream, ubi et aliqua ejus exstant vestigia, et vetus nomen perseverat, et antiquam Avellanitæ ecclesiam habent Divo Petro sacram, unde fortassis Campetri nomen manavit, quasi castrum Petri diceretur.
[13] [rejicitur historiuncula de B. Rodulphi conversione;] Hanc porro historiolam, vel ab se confictam vel acceptam ab aliis, narrat Picottus. Quum enim avitum ejus castri dominatum obtineret Rodulphus et sæpe numero graves cum vicinis inimicitias pro more temporum gereret, aliquando factum est, ut armis victus, et agro ejus hostili populatione vastato, pecoribus abductis, et frugibus vel asportatis, vel incensis et corruptis, ad summam commeatus inopiam redactus sit. Ex calamitate fractus non est ejus animus, sed consilium tamen cepit haud se dignum. Circumjecta itinera obsidere instituit, ut siquis per ea loca, Campetri castro vicina, annonæ quidpiam imprudens transvexisset, in eum faceret impetum et quidquid illud esset interciperet. Contigit autem, ut monachorum Avellanensium agasones, qui farinæ ingentem vim ad Avellanam convehebant, in ejus insidias inciderint. Quod quum Avellanensibus esset nuntiatum, adeo de vindicanda injuria non cogitarunt mansuetissimi homines, ut quoniam non erat obscurum quæ Rodulphi inopia esset, saccos farinæ multo etiam plures quam qui ablati fuerunt ad eum miserint, rogantes ut quod ipse ante cepisset et quod ad eum mitterent commeatus subsidium munusculi loco haberet. Movisse dicitur tantæ caritatis atque humanitatis exemplum efferatum Rodulphi animum, qui quum ex eo tempore saniora consilia agitare cœpisset, pace cum vicinis æquissimis conditionibus facta ac duobus fratribus cum matre in eamdem sententiam adductis, nuntium terrenis rebus remittere decrevit. Itaque quum servos omnes libertate donasset et Campetri castrum cum suis prædiis omnibus Avellanensibus obtulisset, austerum illud vitæ institutum cum fratribus sub Damiani disciplina arripuit. Hæc fere Picottus, veris falsa multa admiscens.
[14] [non dedit Avel lanitis castrum Campetri,] Si enim demas, pergit Sartius, quæ de Rodulphi conversione et castri sui munitissimi oblatione ex Damiano accipimus, cetera unde expiscatus sit ignoro. Opinor ex vano vulgi rumore et anili traditiuncula, quæ mihi quoque quum in iis locis essem non semel incurrit; quam Picottus libenter exceptam et verbis ornatam ad Rodulphum traduxerit. Ego merum commentum judico, nam et legitimo antiqui auctoris testimonio caret et Campetri castrum in antiquioribus Avellanensium tabulis non occurrit. Tantum initio sæculi XIII tres ex decem ejus castri partibus Avellanitas obtinuisse constat, reliquæ partes septem Eugubinorum erant, qua de re in antiquitatibus Avellanensibus dicendum erit. Sed quid quod Petrus Damiani in laudata epistola monachorum coloniam ab se inductam narrat in castrum illud quod a Rodulpho et fratribus acceperat? At monasterii ullius apud Campetri locum non modo certum aliquod monumentum, sed ne levissimum quidem indicium nancisci licuit, quamquam celeberrima sit ejus loci memoria in tabulis Avellanensibus ab initio sæculi XIII ad nostram usque ætatem. Explodenda igitur Picotti fabella. Hactenus Sartius.
[15] [sed verisimiliter Campum regium;] Probant hæc omnino Mittarelli et Costadoni, adduntque sequentia [Annal. Camald., lib. XIV, n. 23, t. II, p. 147.] : Majorem veri speciem præ se fert, licet id liquido nobis non constet monasterium constructum in possessione Rodulphi fuisse illud S. Bartholomæi in Camporegio seu Camporegiano diœcesis Eugubinæ, quod ædificatum fuisse anno 1053 a Petro Damiani asseruit Jacobillus. Non una vice Damianus monasterii Camporegiani mentionem ingerit, hocque suum monasterium appellat. In epistola ad Johannem [Lib. VI, epist. XXV, t. I Opp. p. 99] monachum sub annum 1061 Richardum nominat rectorem monasterii, cui Camporizani vocabulum est, et in epistola ad Moricum legum doctorem [Lib. VIII. epist. X, t. I Opp. p. 131.] eumdem Richardum appellat priorem nostri monasterii; religiosæ vero vitæ et honestæ gravitatis fratrem nostrum et commonachum Richardum vocat in epistola ad Rainerium [Lib. VII, epist. XVII, t. I Opp., p. 118 et 119.] marchionem. Hæc demonstrant Jacobillii imo etiam Lancellotti assertionem veram esse, scilicet monasterium Camporegianum primordia sua debere Damiano. An vero jaceret in possessione Rodulphi non omnino exploratum; illud scimus cœnobium S. Bartholomæi conditum fuisse apud castrum sive arcem Campiregii in territorio Eugubino et Rodulphum Damiano tradidisse locum constitutum in possessione sua, sive castrum inexpugnabili munitione vallatum, ut inibi monasterium construeretur. Domini castri Camporegiani totum ipsum castrum anno 1350 monasterio Avellanensi subjectum voluere. Adde Lancelottum testem esse egregium, quum Camporegianum monasterium congregationis Olivetanæ postea factum sit [Sartius, de Episc. Eugub. præf., p. LXXXV, et in op., p. 131 et seq.] , ipse vero hujus conscripserit historiam. Ex eo [Hist. Olivetanæ lib. II, n. 50, p. 308.] insuper notamus hoc monasterium non tantum dictum fuisse de Camporegio aut de Camporegiano, verum etiam in tabulis reperiri de Camporiano, atque etiam innotescere nomen abbatis seu prioris qui illi anno 1053 præfuerit, nempe Joannem. Præterea annus ille 1053, quo secundum Ludovicum Jacobillum etiam fundatum fuerit istud monasterium, convenit satis cum tempore, quo BB. Rodulphus et Petrus sæcularem vitam posuere, ut mox videbimus.
§ III. Tempus mortis BB. Rodulphi et Dominici Loricati, connexum cum anno emortuali Hugonis I archiepiscopi Vesontionensis.
[Præcipua documenta, quibus variæ de anno emortuali B. Rodulphi nituntur sententiæ.] Teste S. Petro Daminani [Vide infra, n. 7.] , B. Rodulphus, quum vix triginta plus minus videretur annorum ad veræ lucis auctorem ex hac infelici luce migravit. Deinde recens erat hæc mors quum epistolam suam conscripsit S. Petrus; habet enim [Vide n. 2.] : A vobis itaque nuper egressus, cum Florentinæ urbis mœnia subii, nuntius mihi mox repentinus occurrit … episcopum scilicet Eugubinum esse defunctum. Tertio, obiit B. Rodulphus anno circiter post B. Dominicum Loricatum, ut initio vitœ B. Dominici testatur idem S. Petrus, inquiens [Act. SS., t. VI Octobris, p. 621.] : Vir itaque Dei Dominicus, pater et dominus meus ante annum defunctus est, die scilicet sabbato [Ibid., p. 627, n. 19.] , pridie Idus octobris, ut habet impressa vita seu sæpius dicta Epistola S. Petri Damiani [Ibid., n. 20.] , quarto vero Idus septembris secundum Necrologium Avellanense, habens ad hanc diem [Annal. Camald., t. VII, app., col. 367.] : Obiit dn. Dominicus Loricatus, inclusus, venerabilis eremita. Novimus præterea hanc mortem, accidisse, dum S. Petrus Romæ versaretur; ait enim [Act. SS., t. VI Octobris, p. 627, n. 19.] : Tertio die, postquam Romanis mœnibus sum egressus, ecce mihi occurrit relatio… Dominicum ex hoc sæculo nuper egressum; et demum dictam S. Petri epistolam scriptam fuisse paucis diebus post XXVIII Octobris, quum in ea legamus [Ibid., p. 626, n. 16.] : In festivitate Beatorum Apostolorum Simonis et Judæ, quam nuperrime celebravimus. Cæterum extremi limites temporis, quo hæc scriptio confici potuit, desumuntur ex pontificatu B. Alexandri II, qui autumno anni 1061 fuit inthronizatus, de qua re plura disputabuntur.
[17] [B. Rodulphus non obiit anno 1067, ut voluit Grandius;] Ex tot notis chronicis inter se collatis conflarunt præstantissimi scriptores systemata varia. Scilicet Grandius [Dissertat. Camaldul. num. IV, p. 129.] , præclarus inter Camaldulenses de re historica et mathematica scriptor [Ziegelbaur, Centifol. Camald., p. 23 et seqq.] , quoniam dies emortualis B. Dominici seu sabbatum cum die XIV Octobris anno tantum 1060 vel 1066 convenire poterat, statuit B. Rodulphum (defunctum uno anno post) hanc sortem nactum esse anno 1067, non vero anno 1061; quem annum excludit, quoniam B. Rodulphum supponit die XXVI Junii mortuum; unde dicendus foret diem obiisse suum aliquandiu ante B. Alexandri II pontificatum, dum tamen aliam omnino mentem ingerit B. Petri Damiani scriptio. Verum dies illa emortualis solo Wionis asserto et nullo vetustiori monumento nititur [Act. SS., t. VI Octobris, p. 618] , et æque pugnat (si tota scriptio attente legatur) contra annum 1067 et quemcumque alium, quam contra annum 1061, quod B. Rodulphi mortem quatuor tantum mensibus post rescivisset ejus magister S. Petrus. Quæ difficultas, quamdiu admittetur B. Rodulphum exeunte mense Junio defunctum esse, in omni supposito remanebit eadem.
[18] [sed anno 1061, ut tenetur communius,] Secunda sententia, quam propugnant Octavius Turcius, canonicus Apiranus [Vit. S. Dominici Loricati, diss. præv., § II, p. 47 et seqq. Cfr Sartius, p. 36 et 54.] , Mittarelli et Costadoni [Annal. Camald., lib. XVI, n. 29, t. II, p. 225 et alibi.] et imprimis Siardus Dyckius [Act. SS., t. VI Octob., p. 617 et seqq.] referunt Rodulphi mortem ad mensem Octobris anni 1061, et in rem suam convertunt, primo simplicitatem et naturam magis redolere ut prima vice S. Petrus commemoret commendationem sibi a B. Alexandro II factam de scribendis rebus seriis et perenni memoria dignis, quam ut id faceret postquam alias multas ad eumdem dedisset litteras; secundo constare ex S. Petro Damiani Rudolphi episcopatum brevissimum fuisse, quum monachatus ejus simul cum episcopatu septem tantum durarit annos; jam vero eum interfuisse concilio Romano anni 1059 qua episcopum Eugubinum; tertio de B. Dominico sermonem fieri tamquam de viro mortuo in Opusculo XXXIX S. Petri Damiani [Opp. t. III, p. 292.] ; porro istud opusculum scriptum fuisse ad Ugonem, archiepiscopum Bisuntinum, anno uno post legationem gallicanam, seu 1064.
[19] [licet primum argumentum quod profertur vacillet,] Licet hanc ego amplectar sententiam, candide tamen dicam quid de singulis argumentis sentiam. Primum mihi in hac peccare videtur parte quod supponat commendationem hanc factam a B. Alexandro II statim post suam electionem quasi occasio ejus non potuisset esse valde multiplex; deinde hæc commendatio videtur pertinere ad rumores et res novas; unde quum primum ad Alexandrum litteras daret S. Petrus nude res novas continentes, nil vero de ecclesia administranda, poterat etiam pluribus post factam commendationem annis eamdem in memoriam revocare, quin in simplicitatis et naturæ leges offenderet.
[20] [sed secundum, quod scilicet B. Rodulphus anno 1059 concilio Romano interfuit, frustra impetitur a Sartio.] Secundum argumentum vexavit maxime Grandium [Cfr Act. SS., t. VI Octob., p. 619.] impulitque ad duos sibi invicem succedentes Rodulphos sedi Eugubinæ assignandos: nec minus Sartium, qui statuit in Concilii Romani subscriptionibus Rodulphum Gabinum pro Eugubino [De episc. Eugub., p. 39.] ; tunc nempe temporis etiamnum Gabinos seu Gabinenses fuisse episcopos, teste diplomate Gabinensi [Ibid., p. 40 et seqq.] cui subscripsit Petrus Gabinensis episcopus; non mirandum fore quod Rodulphus Gabinus cum Eugubino confusus fuerit, quum ille idem Petrus dicatur jam Agubinus [Mabillonius, Annal. Bened., lib. LXI, n. 81, t. IV, p. 559; cfr. Ind. gener. vis Petrus Agabinus et Petrus Gabinus.] , jam Eugubinus [Consecratio Allat. Farfens., ap. Muratori, Antiquit. med. ævi, diss., t. V, coll. 1042.] ; illam porro confusionem reapse admissam fuisse eo credibilius esse, quo minus constet de Concilii Romani subscriptionibus; adeoque in Chronico Farsensi [Muratori. Scriptt. rer. Ital., t. II, part. 70, col. 647.] legi Rofredum Eugubinum et Rodulphum Gubinum; unde anno 1059 sederit Eugubii Rofredus aliquis, Gubini vero seu potius Gabini Rodulphus.
[21] [Ostenditur ibidem adfuisse B. Rodulphum Eugubinum,] Hæc acute excogitata fuisse a Sartio negabit nemo; verumtamen omnino stare non possunt. Re quidem vera discrepantia sat magna est inter catalogos subscriptionum, Vaticanum editum a Labbeo [Collect. Concil., t. IX, col. 1259 et seqq.] , Floreffiensem receptum a Martene [Monum. Vet., t. VII, col. 60.] et Farfensem excudi jussum a Muratorio [Chron. Farfense, Scriptt. rer. Italic., t. II, part. II, col. 646 et seqq.] . Nihilominus non ea est hæc diversitas ut ope legum critices vera apprehendi nequeat lectio. In quam rem magnum adjumentum contulit Mansius [Ad concil. Veneto-Labbeana supplem., t. I, col. 1331 et seqq.] . Satis fuerit nobis de nominibus, quæ loco 44 et 54 veniunt, dixisse. Numero itaque seu loco 44 in codice Vaticano venit: Nofredus episcopus Senensis; in Floreffiensi: Rofredus episcopus Atestensis; in Chronico Farfensi: Rofredus Eugubinus. Numero vero 54 in codice Vaticano: Rodulfus episcopus Eugubinus; in Floreffiensi: Rodulfus episcopus Egubinus; in Chronico Farfensi: Rodulphus Gubinus. Quum itaque ad num. 54 tres codices omnino inter se consentiant, suadent tritissimæ critices regulæ ut Rodulphi Eugubini nomen omnino retineatur: ex qua parte ruit profecto propositum Sartii systema, Rodulphi Gabini nomen obtrudentis.
[22] [non vero Rofredum Eugubinum, cum Guidone Mediolanensi,] Neque minus causa cadit ad num. 44, ubi Rofredum Eugubinum substituere tentat. Nam secundum lectionem Floreffiensem episcopus Atestensis certo retinendus est. In isto scilicet concilio, celebrato in nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Jesu Christi anno ab incarnatione ejusdem MLIX mense Aprili indictione XII, propositis sacrosanctis Evangeliis, præsidente quoque reverendissimo ac beatissimo Nicolao apostolico viro in basilica Lateranensi patriarchali, quæ cognominatur Constantiana [Cfr Collect. Concil. citt.] , in isto, inquam, concilio latum non tantum est celebre Nicolai II de electione Romani pontificis decretum et Berengarii hæresiarchæ falsum dogma damnatum est, verum etiam Guidonis archiepiscopi Mediolanensis causa dijudicata fuit. De qua re Arnulphus, qui res Mediolanensis hujus ætatis parum a se remotæ scribebat, pro argumento nostro refert [Mediolan. Histor., lib. III, cap. XIII, ap. Muratori Scriptt. rer. Italic., t. IV, p. 29.] Widonem seu Guidonem adversus S. Arialdi accusationes defensum fuisse ab Astensi, Novariensi, Taurinensi ac reliquis suffraganeis præsulibus et dextro Nicolaï II in præsenti synodo latere fuisse positum [De controversia inter Mediolanenses et Ravennates præsules propter jus sedendi a dextris pontificis, cfr Saxius, Archiep. Mediolan. series, t. II, p. 423 et seq.] . Hoc testimonium in dubium vocare tentavit Muratorius [In notis ad hunc loc.] , obtendens inter concilii patres nec Guidonem, nec Astensem, nec Taurinensem præsulem in Vaticano catalogo apparere. Verum, si res accuratius inspiciatur, et huic testimonio sua stabit fides, et ejus ope licebit emendare Vaticanum codicem. Imprimis non solus Arnulfus horum præsulum commemorat præsentiam; verum etiam Bonizo Sutriensis episcopus [Liber ad Amicum, lib. VI, ap. Oeffelium, Monum. Boica, t. II, p. 807.] , testis coævus, et ex eo cardinalis de Aragonia [Vitæ Romanor. Pontific. ap. Muratori, Scriptt. rer. Italic., t. III, p 301.] . Nominat Bonizo Guidonem Mediolanensem, Cunibertum Taurinensem, Giselinum Astensem, Belzonem Albensem, Gregorium Vercellensem, Ottonem Novariensem, Opizonem Laudensem et Aldemannum Brixinensem. Cardinalis de Aragonia Mediolanensem solum totis litteris scribit; alios initiali indicat, consonans tamen in omnibus Bonizoni. Deinde ut veniamus ad subscriptiones, ad num. 15 et 16 legitur in codice Floreffiensi: Guido archiepiscopus; — Dominicus Gradensis patriarcha. In Farfensi: Wibertus archiepiscopus; — Dominicus, Gradensis patriarcha. In Vaticano: V. archiepiscopus Bomegradensis patriarcha. Vult hic agi Muratorius [In notis ad Chron. Farf. Scriptt. t. II, part. II, col. 647.] de Wiberto, archiepiscopo Ravennate; verum tunc temporis Ravennæ sedebat Henricus [Cfr Monumenti Ravennati de' secoli di Mezzo, t. I, n. 109 et 110.] , et anno tantum 1070 hanc sedem occupavit Wibertus [Ughelli Italia Sacr., t. II, col. 363 et seq. Edit. Coleti.] . Confusionem codicis Vaticani nemo non advertet. Restat itaque ut cum Mansio [Supplem., t. I, col. 1331, præf. ad conc. Rom.] , Arnulfi testimonio nixi, intelligamus Guidonem seu Widonem, primo loco post cardinales subscribentem, esse Mediolanensem archiepiscopum, licet sedis locus non exprimatur.
[23] [Cuniberto Taurinensi et G. Astensi episcopis.] Taurinensem item præsulem affuisse constat ex num. 66; ad quem in Farfensi Chronico occurrit: Gumbertus Taurinensis; in Vaticano: Cumbertus Maurinensis; in Floreffiensi: Cunibertus episcopus Paulinonensis. T mutatum in M, dein idem T in P et t in l sacile deprehendere est, non secus ac conversionem ni in m. Latet itaque sub hac larva Cunibertus Taurinensis, de quo Ughelli et Coleti in Italia sacra [T. IV, col. 1037 et seqq.] . Unde denuo de Arnulfi fide constat. Strata itaque jam est via ad ea admittenda quæ de Astensi episcopo tradit, adeoque secundum Floreffiensem codicem accipiendum esse Atestensem, seponendum omnino Rofredum Eugubinum, necnon Nofredum Senensem, qui ortus tantum est ex eo quod ex codice Vaticano interciderint quinque nomina et præterea ex Rofredo episcopo Atestensi et Joanne episcopo Senensi conflatus sit ille unus Nofredus episcopus Senensis. Sed quid quod Bonizo appellat Atestensem episcopum Giselinum, Aragonius eum littera G indicat, codex Floreffiensis nominat Rofredum, Vaticanus Nofredum? Imprimis seponendum est Nofredi nomen, quod forte numquam humanum fuisse videtur. Rarius item Roffredi. Utut id est, primitus scripta fuisse videtur sola littera initialis G, prout moris erat: hinc natus Giselinus apud alios, apud alios Goffredus et inde Roffredus. Ughelli [Italia sacra, episc. Astens. t. IV, col. 357.] barbara appellatione vocat eum Girlemum, Coletti [Ibid. ad marginem.] commendat Wibertinum: quod ex his seligendum sit, penes lectorem esto. Sat sit nobis hinc concludere corrigendos esse Sartium, illum inferentem catalogo Eugubino, et Antonium Peccium diptychis Senensibus [Storia del Vescovado della citta di Siena, p. 124.] . Felicior vero est Sartius, quum a se aliud repellit telum, ex diplomate Forosemproniensi depromptum, et secundum quod anno 1062 Hugo post B. Rodulphum sedisset. Ostendit enim chartam illam ab Ughellio [Ital. sacr., t. II, Episc. Forosemp., col. 829.] mendose editam fuisse et notas temporis has esse [De Episc. Eugub., p. 45.] : Actum mense Majo die vero XV, indictione VIII, quæ cum anno 1070 congruit.
[24] [Opusculum XXXIX S. Petri Damiani, in quo de B. Dominico Loricato jam defuncto loquitur,] Tota vis tertii argumenti petitur ex tempore quo opusculum XXXIX S. Petri Damiani conscriptum fuerit. Ejus autem notas chronicas deduxerunt Mittarelli et Costadoni ex ipsis in eo contentis rebus. Quum legationem suam in Gallia obiret S. Petrus, Bisuntinam seu Vesontionensem visitarat ecclesiam, deprehenderatque in ea laudabilia multa. Notarat tamen Vesontione clericos atque etiam alibi in Gallia monachos tempore divinorum officiorum sedere; quod secundum disciplinam hujus ævi extra tempus quo lectiones Nocturnorum recitarentur omnino non licebat [S. Petri Damiani opusc. XXXIX, cap. IV, opp. t. III, p. 292.] . Contra hunc itaque abusum in prædicto opusculo calamum strinxit sanctus vir, et inter alia demortui Dominici Loricati, inter psallendum etiam in corpus suum sævientis, exemplum allegat. Unde Mittarelli et Costadoni, credentes hanc legationem anno 1062 obitam fuisse, ita argumentantur: Ex qua attestatione Damiani, inquiunt [Annales. Camald., lib. XVII, n. 26, t. II, p. 258.] , colligitur eos falli, qui Loricati obitum ad annum 1066 retrahunt, quum verisimile non sit sanctum doctorem zelo plenum quadriennio cohibuisse calamum suum ad carpendum hoc sedendi vitium tempore officiorum.
[25] [misso infirmiori argumento,] Ast primo morale omnino est hoc argumentum, et eo minus stringens quo graviores aliæ incumberent sancto viro occupationes; secundo, initio opusculi ut ostendat scriptor quantum sibi nonnulla Vesontione placuerint, scribit se ea etiamnum memoria tenere: qui dicendi modus jam spatium aliquod temporis elapsum esse innuit; tertio annus integer detrahendus est, nam obivit hanc legationem S. Petrus æstate anni 1063 ita ut redux tantum fuerit ad Fontem Avellanæ V Kal. Novembris ejusdem anni, ut adversus Baronium manifestum fecit Pagius [Critice ad annum 1062, n. 3. Annal. Baronii, t. XVII, p. 223. Edit. Mansi.] .
[26] [scriptum fuisse ante exeuntem annum 1066 demonstratur] Videtur tamen id argumentum constringi posse ex tempore mortis Hugonis I, Vesontionensis archiepiscopi, cui opusculum illud S. Petri inscribitur. Disceptatio quidem maxima exsistit de illius mortis anno; dum alii contendunt eum mortuum esse anno 1066 [Dunod, Hist. de l'Église de Besançon, t. I. p. 104 et seq.] , alii anno 1066 vel 1067 [Jo. Ja. Chiffletius, Vesontio, part. II, p. 221; J. B. Guillaume, Hist. Geneal. des Sires de Salins, t. I, p. 21.] , alii anno 1070 [Sammarthani, Gallia Christ. Archiep. Bisunt., t. I, p. 124 et seq.] , alii demum anno 1072 [Pet. Fr. Chiffletii Illustrationes Claudianæ. Act. SS., t. I Junii, p. 694 et seqq.] . Universa autem lis orta est ex diplomate Henrici IV, dato anno Dominicæ incarnationis MLXVII, indict. IV, ordinationis suæ XIV, regni XX, et quo adstruit rex Hugonem (II) sanctæ Bisonticensis ecclesiæ venerabilem electum apud Spiram jussu et rogatu sanctissimæ matris suæ imperatricis Agnetis Augustæ suum adiisse conspectum, ut confirmaret, quæ antecessor ejus beatæ memoriæ Hugo archiepiscopus tradiderat ecclesiæ S. Mariæ misericordiæ matris et S. Pauli etc. Porro has notas secum invicem omnino pugnare deprehendet unusquisque facile qui obvios chronologos adire velit [Art de vérifier les dates, t. II, p. 19; Helwig, Zeitrechnung, p. 146. De indictione, cfr Du Cange, Vo Indictio et maxime Helwig, op. cit., p. 124.] ; unde scriptores singuli pro sua sententia medicas his notis intulere manus. Petrus Franciscus Chiffletius ursit insuper Agnetem tunc Fructuariæ in Italia versatam, nec rebus germanicis immixtam, nisi quum pacis procurandæ causa anno 1072 æstivo tempore Wormatiam venit [Cfr Voigt. Hildebrand, als Pabst Gregorius der Siebente, I theil, p. 165, Wien 1819.] , ut auctor est Lambertus [Pertz, Monum. Germ. Scriptt., t. V, p. 190 et seq.] Aschaffenburgensis, seu potius Hersfeldensis [Cfr Lud. Frid. Hesse, præf. ad Annales Lamberti, ap. Pertz., t. cit., p. 134 et seqq.] .
[27] [ex tempore mortis Hugonis I Vesontionensis archiepiscopi,] Verum, utut hæc sunt, legimus in Libro Pontificali Eichstetensi, a Gundecharo episcopo conscripto, nomina plurimorum episcoporum qui post auctoris ordinationem, seu ab anno 1057 ad 1075, defuncti sunt. Porro in hac recensione, in qua temporis ratio haberi videtur, veniunt inter alios continua serie hi quinque [Pertz, Monum. Scriptt., t. VII, p. 249.] : Eberhart Treverensis. Reginherus Misenensis. Huc Vesuntinus episcopus. Oudalricus Papiensis. Einhart Spirensis: quorum primus, teste Lamberto [Ibid., t. V, p. 172; cfr Browerus, Antiquit et Annal. Trevir., lib. XI, n. 145, t. I, p. 539.] , obiit in Sabbatho Sancto, seu 15 Aprilis anni 1066; secundus item anno 1066 [Lambertus, Annales, ad an. 1066, ap. Pertz. t V, p. 173; Annalista Saxo ad an. 1066, ap, Pertz, t. VI. p. 694.] , eadem (ut videtur [Cfr Lambertus et Annalista Saxo, lcc. citt. et Sigismundus Calles, series Misnens. Episc., p. 71 et seqq.] ), die 15 Aprilis; quartus, seu Udalricus Papiensis, olim Gundechari scriptoris hujus libri consecrationi præsens [Pertz, tom. VII, p. 246.] , Romualdo a S. Maria [Cfr ejus Flavia Papia sacra, p. 53.] ignotus, sed ab Ughellio [Ital. sacra, Papiens. Episc., t. I, col. 1089.] propter testimonium Arnulphi monachi in suo Chronico rerum Germanicarum, et propter diploma Lucense anni 1062 sub nomine Aldarici seu Uldarici inter Henricum Astarium et Guilielmum Canusinum catalogo Papiensi inscriptus atque etiam ab Richard [Bibliothèque ecclés. Vo Pavie, évêque.] receptus, parum innotescit; cujus rei causam aperire videtur Arnulfus Mediolanensis, hæc inter annum 1056 et 1059 inserens [Pertz, Monum., t. VIII, p. 18. Muratori, Scriptt. rer. Italic., t. IV, p. 22.] : Hujus (Henrici IV) regnante infantia, Papienses ab eo ut moris datum aspernantur audacter episcopum; nec regiæ institutioni nec apostolicæ deferentes factæ consecrationi usque ad obitum spreti perseverando pontificis. Huic igitur opposuere Papienses alium episcopum nomine Henricum [Robolini, Storia di Pavia, t. II, p. 54.] ; quos paulo post imitati sunt Estenses [Muratori, Scriptt. rer. Ital., t. IV, p. 23.] . Hinc nulla de Udalrico inter Papienses memoria, nec modus ullus statuendi mortis ejus tempus, nisi ex Benzone, qui ad ejus successorem Willelmum, recenter a rege electum, scripsit post medium annum 1066 [Panegyricus Henrici III, lib. IV, cap. XXXVIII, ap. Menckenium, t. I, col. 1030.] . Demum quintus Einhart Spirensis obiit die XXIII Februarii anni 1067 [Philippus Simonis, Hist. Beschreibung aller Bischoffen zu Speyr, p. 47. Edit. 1773. Cfr Lambertus, Pertz, t. V, p. 173.] . Atque hinc intelligitur Hugonem Vesontionensem, qui medius venit inter hos quatuor, mortuum esse post diem 15 Aprilis [Cfr diploma de juribus abbatiæ S. Benigni, confectum, præsente Hugone archiepiscopo Vesontino, feria VI hebdomadæ II quadragesimæ seu 17 Martii, anni 1066, in App., t. I. Historiæ Burgundiæ, p. XXIX et seq.] , sed ante finem anni 1066.
[28] [qui die XXVII Julii anni 1066 defunctus est:] Atque hæc omnino certa fiunt testimonio Bertholdi seu Bernoldi Constantiensis. Habet enim ad annum 1066 [Chronicum, seu Hermanni Contracti Continuatio altera. ad an. 1066 ap. Ussermann, German. sacr. collect. monum. t. II, p. 9, et ap. Pertz. t. V, p. 429.] : Hugo Bisantiensis archiepiscopus obiit, cui ejusdem ecclesiæ canonicus a fratribus electus a rege substituitur. De die vero mortis nulla est difficultas; in Necrologio enim S. Pauli et in codice S. Joannis signatur ad VI Kal. Augusti [Jo. Ja. Chiffletii Vesontio. part. II. p. 220.] , seu XXVII Julii. Difficultas autem, quæ ex rogatu et jussu Agnetis imperatricis petitur, exaggerata nonnihil videtur; potuit enim facile literas dare ad filium, ut et reapse fecit pro donatione Misnensi anno 1063 facta, et VII id. Januarii anni 1064 a filio suo Triburiæ confirmata [Cfr Sigism. Calles, Series Misnensium Episcop., p. 70 et seq.] . Ruit præterea Petri Francisci Chiffletii argumentatio, quod et alterum exstat diploma, anni nempe 1068, quo Hugo I dicitur bonæ memoriæ [Dunod, Hist. de l'Église de Besançon, t. I, p. 105.] ; plerumque mortuis tantum apposita dictione.
[29] [unde intelligitur fieri non posse ut B. Rodulphus anno 1067 obierit.] Quum itaque Hugo I Bisuntinus archiepiscopus, olim summorum pontificum legatus, et S. Petro Damiani amicissimus, obierit exeunte Julio anni 1066, et quum ex triplice illo titulo quam citissime ejus mors illi innotuerit oporteat, fieri nequit ut opusculum ad eumdem Hugonem missum, scriptum fuerit post diem XIV Octobris anni 1066, neu proin hac die mortuus sit B. Dominicus Loricatus. Unde pronum est concludere eum ergo anno 1060 et B. Rodulphum anno 1061 obivisse.
[30] [Frustra contendit Sartius eum anno 1066 esse mortuum] Sed intercedit Sartius, negans fundamentum præcipuum primæ et secundæ sententiæ, scilicet clausulam epistolæ S. Petri Damiani de BB. Rodulpho et Dominico optimis codicibus adesse: Obiit autem B. Dominicus pridie idus Octobris regnante Domino nostro Jesu Christo etc. Video enim, inquit [De episc. Eugub., p. 38.] , ibi Loricatum Beati appellatione insignitum. Hæc autem dicendi ratio a summa Petri Damiani sobrietate et prudentia aliena esse videtur. Quibus illustratis, pergit his verbis: Quam non inanes sint hæ conjecturæ demonstrant nonnulli codices Vaticani manu exarati et longe antiquissimi, in quibus ad calcem epistolæ Petri Damiani ad Alexandrum II desunt ea verba: Obiit Beatus Dominicus Loricatus etc. Quemadmodum accepi a viro amicissimo Octavio Turcio, canonico Pirano, qui postulante me codices illos consulendos curavit per amicos Romæ agentes. Et continuo postulat Turcium quod hæc in Vita B. Dominici ab eo edita tacuerit. Quocirca inhærens Necrologio Avellanensi, reponit B. Dominici mortem ad diem X Septembris anni 1065, quæ cum sabbatho conveniebat, et mortem B. Rodulphi mense Octobri anni 1066.
[31] [ob Necrologium Avellanense.] Verum vana est Sartii exceptio adversus Beati titulum, a S. Petro Damiani Dominico additum, quum et S. Odilonem eadem appellatione, et S. Laurentium Amalphitanum sanctæ ac venerandæ memoriæ vocabulo ante concessos ecclesiasticos honores ornarit, ut scite annotarunt Mittarelli ejusque collega [Annal. Camald., lib. XVI, n. 30, t. II, p. 230.] . Non æque placet eorum responsio, quum de alio Dominico Loricato intelligunt Necrologii Avellanensis descriptam memoriam, obtendentes [Ibid., loc. cit.] inclusi nomen B. Dominico parum quadrare, non diu satis id vitæ genus secuto. Validius telum est ipsius Necrologii recentior ætas, utpote initio sæculi XVI seu quatuor et dimidio sæculis post B. Dominici mortem conscripti. Eam confessus est ipse Sartius [Ibid., loc. cit.] , licet postmodum [De Episc. Eugub., p. 57.] antiquioris ævi hunc codicem esse voluerit. Verum adversantem sibi habet codicem ipsum, in quo multa annotata sunt prima manu nomina virorum qui exeunte sæculo XV obierunt [Cfr Necrologium, ap. Mittarelli, etc., t. VII app. col. 356 et seqq.] . Unde quam infirma sit hæc auctoritas incurrit in omnium oculos. Sane nequaquam comparanda est cum auctoritate clausulæ epistolæ S. Petri Damiani, quam in multis codicibus exstitisse fatetur Sartius; quod vero affirmat eam in optimis Vaticanis non fuisse repertam, id per se non compererat, neque per Turcium virum doctum, sed per anonymos Turcii amicos Romæ agentes. Ast quam exiguæ hi essent auctoritatis, patet vel ex hoc solo quod Turcius tam parvi fecerit eorum diligentiam, ut ne voluerit quidem hujus rei meminisse in sua S. Dominici Vita [Cfr Sartius, p. 38.] . Adde his ipsis verbis: Regnante Domino nostro Jesu Christo inesse authentiæ signum novumque argumentum quod B. Dominicus anno 1060 obierit. Etenim, licet hæc formula aliquando adhibita fuerit dum rex terrenus esset in vivis, vulgo tamen tunc solum in usu fuit posita, quum regnum vacaret [Cfr Nouv. Traité de diplomatique, t. 1 V. p. 591 et seqq.] . Henricum autem anno 1060 regium nondum induisse diadema, et contra anno 1065 et 1066 ab omnibus pro rege fuisse agnitum, adeoque a die V Octobris anni 1065 regni sui annos computasse res certa est [Cfr Art de vérifier les dates. t. II, p. 19.] . Quæ quum ita sint et quum secundæ sententiæ argumenta reliquarum opinionum fundaminibus prævaleant, suadent prudentiæ leges ut huic omnino inhæreatur. Superest tamen aliqua difficultas, qua non soluta, omnia labare necesse est. De ea in sequenti paragrapho.
§ IV. Tollitur difficultas, oriens ex tempore electionis et inthronizationis B. Alexandri II. Hujus inthronizationis historia.
[Difficultas oriens ex tempore electionis et inthronizationis B. Alexandri II.] Difficultas illa, quam modo memorabam, petitur ex inscriptione opusculi XX libri III S. Petri Damiani comparata cum inscriptione epistolæ de B. Rodulphi et Dominici morte. Illa scilicet hujusmodi est [T. III Opp., p. 193.] : Dilectissimis apostolicæ sedis ELECTO, et Virgæ Assur Hildeprando Petrus monachus servitutem; unde colligitur priorem scriptam esse ante B. Alexandri inthronizationem [Cfr Henschenins, t. III Februar., p. 413; item Pagius, ad an. 1061, etc.] , (non vero consecrationem, erat enim antea jam episcopus Lucensis); hanc vero post inthronizationem. Jam plerique omnes statuunt electionem celebratam fuisse die I Octobris; inthronizationem vero sat diu dilatam fuisse vult Faustus Antonius Maronus [Comment. de eccles. et episc. Ostiens. et Velitern., p. 36.] : adeoque nonnulli scriptores referunt XX opusculum ad sequentem saltem mensem Novembrem, dum Cadalous jam Romæ insidias per pecuniam procuraret [Voigt, Hildebrand als Pabst, etc., part. I, p. 67. Wien 1819; Baronius. Annal. ad an. 1061, n. 27.] . Unde quum opusculum istud certo scriptum sit ante epistolam de BB. Rodulphi et Dominici morte, consequens foret hanc non potuisse exarari paulo post festum SS. Apostolorum Simonis et Judæ anni 1061, sed in alium annum, i. e. 1066 aut 1067 esse referendam; unde omnia corruerent. Probandum itaque est hanc inthronizationem Kalendis Octobris anni 1061 fuisse factam et proin ante illud tempus scriptum fuisse opusculum XX; quæ disquisitio locum dabit eruderandis nonnullis maximi momenti gestis.
[33] [Quocirca ostenditur hunc pontificem inthronizatum fuisse] S. Petrus Damiani in disceptatione synodali inter defensorem Romanæ ecclesiæ et regium advocatum, hunc ita loquentem inducit [Opusc. IV, t. III, opp., p. 26.] : Dicitis quia necessitate constricti et velut angusti temporis brevi spatio coarctati, nequaquam potuistis in electione Romani pontificis exspectare consensum regiæ majestatis: quod profecto frivolum esse constat. Constat enim tres plus minus menses interim decurrisse, ex quo sanctæ memoriæ papa Nicolaus occubuit, usque ad Kalendas Octobris cum iste successit. Jam vero per hæc verba cum iste successit intelligendam esse inthronizationem, non vero electionem, manifestum facit ipsa disceptationis materia. Ex decreto enim Nicolai II de eligendo pontifice, cui continuo innititur advocatus regius, non requirebatur consensus Henrici electioni prævius, ut scilicet electio fieret, sed ut electioni factæ accederet assensus regius, priusquam ordinatio seu inthronizatio celebraretur; quod non tantum liquet ex decreto, prout nunc circumfertur, quodque in medium afferre nolo, quoniam Baronius, testimonio cardinalis Deusdedit usus, id corruptum fuisse contendit [Annal. eccles. ad an. 1059. n. 31] ; sed maxime ex S. Petro Damiani. Scribit enim ad Cadaloum, antipapam B. Alexandro II objectum [Epist. XXII, lib. I, t. I, opp., p. 19.] : Nimirum cum electio illa per episcoporum cardinalium fieri debeat principale judicium, secundo loco jure præbeat clerus assensum, tertio popularis attollat applausum; SICQUE SUSPENDENDA EST CAUSA, USQUE DUM REGIÆ CELSITUDINIS CONSULATUR AUCTORITAS. Unde et advocatus regius in disceptatione synodali ab initio statum quæstionis his definit verbis [Opusc. IV, t. III, p. 22.] : Sufficiat nobis dicere quoniam inthronizastis papam sine consensu domini nostri regis. Et dein tota controversia de inthronizatione est, nequaquam vero de electione, nisi quatenus advocatus regius objiciat fieri debuisse ut assensus regis accederet; quem exspectari non potuisse ob seditionis periculum contendit desensor ecclesiæ Romanæ. Adeoque trimestre spatium, de quo loquitur advocatus regius, definitur morte Nicolai II et mox secuta electione B. Alexandri II ex una parte, et ex altera parte inthronizatione, seu Kalendis Octobris cum iste successit.
[34] Habemus et aliud testimonium scriptoris synchroni Bernoldi nempe Constantiensis, [die I Octobris anni 1061;] qui ad annum 1061 hæc habet [Pertz, Monum. Germ., t. V, p. 427 et seq.] : Romæ Nicolao papa defuncto VI Kal. Augusti, Romani Heinrico regi, ejusdem nominis quarto, coronam et alia munera mittentes, de summi pontificis electione regem interpellaverunt. Qui generali consilio Basileæ habito, imposita corona a Romanis transmissa, patricius Romanorum est appellatus. Deinde communi omnium consilio, Romanorumque legatis eligentibus, Chadelo Parmensis episcopus VII Kal. Novembris papa eligitur et Honorius appellatur, papatum numquam possessurus. Set vicesima septima die ante ejus promotionem, Lucensis episcopus, nomine Anshelmus a Nordmannis et quibusdam Romanis papa CLVIII ORDINATUS, Alexander vocatus, sedit annos 12. Similiter anonymus Zwetlensis, exeuntis sæculi XII scriptor: Dum hæc aguntur, inquit [Hist. Roman. Pontif ap. Pez, Thesaur. Anecd., t. III, col. 384 et seq.] , scilicet dum antipapæ pararetur electio, Nordmanni aliquibus Romanis sibi adscitis Luccæ urbis episcopum Anshelmum, dato sibi Alexandri nomine, in Kal. Octobris, XXVI (imo XXVII) diebus ante Parmensis episcopi ad papatum promotionem, SEDI IMPOSUERUNT APOSTOLICÆ. Porro propter testimoniorum abundantiam extra controversiam est Cadaloum promotum fuisse die XXVIII Octobris, quæ anno 1061 et festum erat SS. Simonis et Judæ et simul dies Dominica. Unde iterum liquet B. Alexandrum ordinatum seu sedi apostolicæ impositum fuisse Kal. Octobribus.
[35] [dissolvuntur difficultates petitæ ex Leone Ostiensi,] Et quidem si probe intellectus fuisset Leo Ostiensis, nedum locum dedisset interturbandæ chronotaxi, contra facem prætulisset. Re quidem vera ait [Chron. Cass., lib. III, cap. XXI, ap. Muratori, Scriptt., t. IV, p. 431.] B. Alexandrum electum fuisse post tres circiter menses a morte Nicolaï II; verum per eligendi vocabulum intelligit institutionem canonicam seu inthronizationem; primo enim synonymas facit electionem et ordinationem, quum continuo ante scripserit: Cum maxima seditio inter Romanos cœpisset de ORDINANDO pontifice exoriri; secundo ait imperatricem et Henricum maxime indignatos. Quod hæc sine illorum consensu et auctoritate gesta fuisset, jam vero, ut ex oratione advocati regii apud S. Damianum patet, non de electione, sed de inthronizatione absque suo consensu facta conquerebantur Agnes ejusque filius; tertio affirmat B. Desiderium Casinensem abbatem cum principe Capuano propter eam, quam vocat, electionem Romam profectum: porro Capuanum principem Romam ivisse causa inthronizationis, non vero electionis, manifestum inferius fiet ex Benzonis testimonio. Quod autem ipse pro institutione seu inthronizatione etiam ordinationem dicat, idem fecit Bernoldus [Loc. sup. cit.] , idem ipse S. Petrus Damiani, qui post depositam Ostiensis diæcesis administrationem reservarat sibi, ut inferius videbitur, jus ordinandi B. Alexandri II, licet hic jam esset episcopus. Cæterum monachi in cœnobio instituti dicebantur etiam tunc temporis ibidem ordinati [Cfr Chronic. Farfense, t. II, part. II, col. 665.] . Adeoque satis patet Leonem de inthronizatione loqui et proin quartum esse testem. Adde catalogos seu series Romanorum pontificum in hoc fere consentire ut B. Alexandri pontificatum ad annos undecim, menses sex et dies plus minus viginti extendant [Cfr Catalogus Colbert. ap. Guéranger, Orig. de l'Égl. Rom.. p. LXXXII; alter Colbert., ibid., p. XCIII; Mallianus, ibid., p. XCIX; tertius Colber., ibid., p. CIV; Continuator Mariani Scoti, ap. Perz, t. V, p. 487.] ; deinde B. Alexandrum mortuum esse die XXI Aprilis anni 1073, ut manifestum fecit Pagius [Critice ad hunc annum.] ; et demum principii loco assumi posse tempus, quo tunc sederint pontifices, supputandum esse a die inthronizationis [Papebrochius, Propylæum Maji, p. 4*.] : quæ tria si inter se conferantur, necessario circa initium mensis Octobris anni 1061 collocanda veniet B. Alexandri II inthronizatio.
[36] [ex initio anni pontificis in bullis,] Verum adversus hæc opponi potest ex ipsis B. Alexandri II bullis deduci posse eum post diem XII Octobris fuisse inthronizatum; aut saltem non die I Octobris: quod iterum vel ex bullis constet vel quod dies Dominica non esset; atque hæc jam ordine examinabimus, dein rerum gestarum ordinem ob oculos posituri. Imprimis itaque obvium habemus Mansium qui ex bullis ipsius Alexandri deduxerit eum die XII Octobris anni 1061 nondum fuisse inthronizatum. Quum enim dubitasset Pagius [Critice ad an. 1061, n. 1.] utrum annos suos a die electionis, an vero a die inthronizationis computasset B. Alexander, quæstionem ita solvit Mansius ut et simul dicta nostra subvertat. Ex bulla scilicet, data Capuæ IV id. Octobris per manus Speri S. R. E. subdiaconi et bibliothecarii anno VII pontificatus Dom. Alexandri papæ II, indict. VII, deduxit die XII Octobris anni 1068 septimum Alexandri anni nondum cucurrisse et proin eum non fuisse inthronizatum Kal. Octobribus. Verum animadvertere debuisset oscitanter hæc descripta fuisse ab Ughellio [Italia sacra, episc. Salernit., t. VII, col. 383.] ; Speri enim venit ibidem loco Petri [Cfr Nouveau Traité de diplom., t. V, p. 233.] ; adde, quod præcipuum est, ex indictione VII nequaquam concludi posse hanc bullam ad annum 1068 pertinere, quoniam falso circumfertur [Cfr Natalis de Wailly, Élém. de paléographie, t. I, p. 260.] B. Alexandrum indictionem Constantinopolitanam seu a die I Septembris usurpasse; adeo ut indictio VII ad annum 1067 in Alexandri bullis omnino pertinere possit. Quod autem assumptum istud falsum sit, habes ex plurimis Alexandri II litteris, quarum unas hic indicabo, quoniam inferius venient binæ aliæ. Bulla videlicet qua confirmat bona monasterii S. Severi in Classe ita desinit [Annal. Camald., t. II, app., col. 184.] : Datum Anagnie per manum Alberti sancte Romane ecclesiæ presbyteri cardinalis et cancellarii VI Kal. Januarii, indictione XV, incarnationis dominice anno MLXII, pontificatus vero domini Alexandri pape II anno secundo. Præterea aliunde retundi potest Mansii assertio, nempe ex charta Joannis prioris S. Reparatæ de Salto, qua constat die XIV Octobris anni 1063 tertium Alexandri annum cucurrisse; quod tamen ex Mansii dictis fieri non posset, quum feria II (ut inferius videbitur) S. Petri cathedram occuparit et prima feria II post diem XII Octobris inciderit anno 1061 in diem XV hujus mensis. En hujus chartæ notæ chronicæ [Ibid., tom. cit., col. 191.] : Anni ab incarnationis ejusdem (J. C. D. N.) sexaginta et duo post mille (annus cavus seu incompletus omissus est [Nouv. Traité de diplomat., t. III, p. 195 et 524; t. IV, p. 709 et seq.] ,) sitque domnus Alexander papa in sede beati Petri Apostoli anno tertio, die quarto decimo mensis Octobris, indictione secunda, nempe Constantinopolitana seu a die I Septembris.
[37] [ex consecratione ecclesiæ Casinensis,] Secundo opponi queunt duæ aliæ, quarum hæc est conclusio: Datum in Castro Casino die Kalendarum Octobrium per manus Petri Sanctæ Romanæ ecclesiæ subdiaconi, atque vice domni Annonis Coloniensis archiepiscopi bibliothecarii. Anno decimo pontificatus Alexandri papæ secundi. Ab incarnatione vero Domini millesimo septuagesimo primo, indictione nona. Harum altera edita est in Bullario Casinensi num. CVIII [Cfr Pagius in Critice ad an. 1071, n. 2.] ; alteram, qua SS. Benedicti et Scholasticæ apud Casinum inventio narratur, nuper edidit Ludovicus Tosti, doctus illius abbatiæ monachus [Storia della Badia di Monte-Cassino, t. I, p. 408 et seqq.] . Utraque data est, quum B. Alexander II consecravit ecclesiam, nuperius ab abbate Desiderio dein B. Victore papa III excitatam, scilicet prima die Kalend. Octobrium, die sabbathi, anno divinæ incarnationis 1071, ind. IX, ut habet synchronus hujus solemnitatis historicus [Ap. Muratori, Scriptt. rer. Ital., t. V, p. 77.] : quem notet lector adhibere etiam indictionem IX, non vero X pro more Constantinopolitano; ita ut per hanc trium documentorum consonantiam vetamur primum diploma cum Pagio [Critice, loc. cit.] sollicitare, indictionem Constantinopolitanam obtrudente. Verum quum Kal. Oct. anni 1071 decimus tantum Alexandri pontificatus annus curreret, nonne hic consequens fit ut decennio ante iisdem Kalendis inthronizatus non fuerit? Huic difficultati responderi imprimis potest non raros esse in diplomatibus hujusmodi errores; dein eo facilius huc mendum irrepsisse, quod diplomata aliquot diebus ante parata essent, quum decimus annus adhuc ageretur.
[38] [et ex eo quod die Dominica non fuisset inthronizatus;] Verum ex ipsis, quæ de die dominica, ordinationi atque etiam inthronizationi pontificum assignata diximus, opponetur nobis Kalendas Octobres in feriam II cecidisse et deserendum propterea S. Petrum Damianum aliosque qui Kalendas istas indicant. Sensit jam pridem istud argumentum Papebrochius et propterea Alexandri inthronizationem in diem XXX Septembris retraxit [Propylæum Maji. p. 196*.] ; qua in re aliquot sequaces habuit, multos vero adversarios, quum scilicet nunc plerique omnes B. Alexandrum Kal. Oct. solummodo electum arbitrentur; electio vero omni celebraretur feria. Verum ex historia hujus inthronizationis solvitur facile Papebrochii difficultas; scilicet pridie Kal. Octobris seu die Dominica tentata fuit inthronizatio, sed incassum; unde noctu, perficienda fuit, quum jam feria II curreret: vesperis enim finiebatur tunc fors adhuc Romæ Dominica dies, prout olim usus ferebat [Cfr Sermo 280 in app. ad t. V, opp. S. Augustini, col. 467.] .
[39] [post diuturnam exspectationem præter regis consensum] Sed ordine jam dicamus de hac inthronizatione, quæ inter audacissima et prudentissima Hildebrandi gesta referenda videtur, et quam a nemine hactenus expositam reperio. Atque in hac quidem adornanda sparta, non vereor uti narratione Benzonis, Albensis episcopi, iniquissimi optimorum pontificum suggillatoris et Henrici IV assentatoris fœdissimi. Ut enim mittam id jam factum fuisse a Mansio [Supplem. ad Concil. Veneto-Labb., t. I, col. 1355, et in Animadv. ad Baronium passim ad posteriorem partem sæc. XI.] (qui tamen B. Alexandri inthronizationem confudit cum ejus electione), manifestum est multum luminis ex ejus scriptis affundi narratui S. Petri Damiani, Leonis Ostiensis, aliorumque. Mortuo itaque Nicolao II tribus circiter mensibus ante Kal. Oct. [S. Petrus Damiani et Leo Ostiensis ap. Baronium. ad an. 1061, n. 1 et ad an. 1062, n. 49.] , die XXIV Junii, ut habet anonymus Florentinus [Ap. Papebrochium, Propyl. Maji. p. 196.] , die XIX Julii secundum Necrologium Casinense [Ap. Muratori, Scriptt. rer. Italic., t. VII, p. 944.] , VIII, VII, aut VI Kal. Aug. secundum anonymum Zwetlensem, [Ap. Pez, Thesaurus, t. III, col. 384.] , Bernoldum et Auctarium Bertholdi [Ap. Pertz, Monum., t. V, p. 271.] , necnon cardinalem de Aragonia [Ap. Muratori, Scriptt. rer. Italic., t. III, p. 301.] , electus fuit quam primum juxta decretum concilii Romani anni 1059 Anselmus, Lucensis episcopus et nomine Alexandri II seu Junioris ornatus. Speraverant cardinales hanc electionem gratam fore regi, quod non esset de propriis, sed domesticus et familiaris regi [S. Petrus Dam. Opusc. cit., p. 29.] . Quum autem assumptio novi pontificis deberet fieri ex decreto Nicolai II salvo debito honore et reverentia Henrici [Labbe, Collect. Concil., t. IX, col. 1104.] , id est quod ordinatio seu inthronisatio fieri non posset sine consensu regis [S. Petrus Dam. Opusc. cit., p. 22.] , instructa est legatio magnifica satis ex episcopis, senatoribus et Romanis præcipuis civibus [Benzo, Comment. de rebus Henrici III (aliis IV), seu Panegyricus in Henricum IV, lib. VII, cap. II, ap. Ludewig, Reliquiar., t. IX, p. 398, et ap. Menckenium, Scriptt. rer. German., t. I, col. 1064.] : quibus princeps præibat venerandus cardinalis Stephanus [S. Petrus Dam. Opusc. cit., p. 27.] , in mandatis habens litteras apostolicas regi tradere [Ibid., loc. cit.] et patriciatus Romani insignia, chlamydem, mitram, annulum et patricialem circulum [Benzo, loc. cit. Cfr S. Petrus Dam. loc. cit. Verumtamen Romana ecclesia, etc.] . Verum curialibus non placebat electio, quoniam Anselmus comes fuerat S. Petri Damiani in legatione Mediolanensi, qua acriter adversus simoniacos et clericos concubinarios secundum Hildebrandi mentem functi fuerant [Cfr Baronius, ad ann. 1059, n. 44 et seqq.] . Et quidem quum Hildebrandus hujus electionis præcipuus auctor haberetur, nec bello adversus scandala et abusus finem fore intelligeretur, quamdiu rerum gerendarum potiretur præclarus hic administer pontificius, studium posuere curiales ut hic penes se fieret. Quod miro candore Benzo his patefacit verbis [Benzo, loc. cit.] : Statim autem ut curiæ præsentantur (Stephanus et comites), de tota Italia cæterisque regnis proceres convocantur. Visum est enim dominæ imperatrici suisque silentiariis (i. e. secretariis seu administris) non esse recipienda capitolii dona nisi cum regnorum primariis. Interea dum exspectatur Prandellus (jocularium Hildebrandi nomen), non immemor suæ artis, annoxiatur, tergiversatur. Unde factum est ut Stephanus per quinque fere dies ad B. Petri et apostolicæ sedis injuriam præ foribus manserit occlusus, nec permissus regis se præsentare conspectibus [S. Petrus Dam. loc. cit.] .
[40] [tentata fuit hæc inthronizatio die Dominica, sed feria II noctu potuit tantum perfici.] Verum et Romæ adversarios nanciscebatur Alexander, videlicet nobiles aliquot corruptissimos, maxime Gerardum comitem Galeriæ, a Nicolao II ob deprædationes excommunicatum [Ibid., p. 28. Cfr Baronius ad annum 1061, n. 2.] . Adornarunt hi etiam ex clero, et senatu ac populo, ut habet Benzo [Lib. II, cap. IV, Ludewig, t. IX, p. 257; Menckenius, t. I, col. 984.] , legationem, quam ille idem Galeriæ comes et abbas Clivi Scauri comitati sunt [Ibid., loc. cit.] , coronam et patriciatus insignia secum serentes [Bertholdi annal. ad an. 1061, ap. Pertz, Monum. German., t. V, p. 271.] . Institere maxime apud Agnetem ejusque consiliarios, ut alius pontificis electio fieret [S. Petrus Dam. Opusc. cit., p. 28.] , seu ut rex cum legatis eligeret quem vellet papam secundum Deum [Benzo, lib. II, loc. cit.] . Quo audito [Ibid.] , et quum ingens inter Romanos seditio de ordinando pontifice cœpisset oriri, Hildebrandus archidiaconus habuit consilium cum cardinalibus nobilibusque Romanis [Leo Ostiensis, seu ejus continuator Petrus diaconus, lib. III, cap. XX, ap. Muratori, Scriptt. rer. Ital., t. IV, col. 431.] scilicet cum Leone originaliter procedente de judaïca congregatione (et avo, ut videtur [L. A. Anastasio, Istoria degli antipapi, t. II, p. 32.] , Petri de Leone, postea antipapæ), simulque cum Cencio Frajapane [Ita scribebatur nomen, cfr. Const. Gaetani Vita del pontefice Gelasio II, p. 115; item L. A. Anastasio, op. cit., p. 36.] atque cum Brachiato [Appellatio probrosa, pro habente longiora brachia.] Joanne. Cetera turba erat ex mendicis, solita victitare de reliquiarum cibis; ita hostili calamo Benzo, pergitque [Lib. II, cap. IV, et lib. VII, cap. II, ap. Ludewig et Menckenium, locc. citt.] : Cum his tribus prædictus Sarabaïta (Hildebrandus) Richardum principem [Cfr Leo Ostiensis, loc. cit.] de Capua petit, ducit ad urbem sub mille librarum conditione, quo sibi præbeat aminiculum in novi antichristi constitutione. Quid plura? Accepta pecunia et (Desiderio, abbate Casinensi et Cardinali de titulo S. Cæciliæ Romam cum principe proficiscente [Cfr Leo Ostiensis, loc. cit.] , conatus est Richardus Lucensem hæreticum deducere ad Vincula S. Petri [Cfr Bonizo, Liber ad amicum, lib. VI, ap. Oefelium, Monum. Boica, t. II, p. 811; et Anonym. Roman. ap. Pertz, t. V, p. 472. Hinc corrige Pagium, Critica, ad an. 1049, n. 6, et ad an. 1073. n. 5.] ; sed Romani bellicis armis restiterunt ei; facta est autem ab utraque parte magna strages et sic clauditur dies. Richardus vero adjutus noctis caligine, adgreditur alia via, et manibus sanguineis (sua ipsius manu tres ex nobilibus Romanis inter dimicandum morti destinarat [Benzo, lib. II, cap. II, ap. Scriptt. citt. loc. cit.] ,) nocturnum papam inthronizavit et ad Laterani palatium asportavit [Ibid., lib. VII, cap, II, Cfr lib. II, cap. II et IV.] .
[41] [Secutum schisma Cadaloi.] Quod cum imperatrix audisset, una cum filio tulere graviter, hæc sine sua auctoritate gesta fuisse; Cadalumque Parmensem episcopum a Placentino dumtaxat et Vercellensi episcopis ipsa die festivitatis Apostolorum Simonis et Judæ (XXVII Octobris) Papam eligi faciunt [Leo Ostiensis. loc. cit.] . Quæ luculentissime exponuntur a Bonizone, Sutriensi episcopo et scriptore coævo [Liber ad amicum, sive de persecutione ecclesiæ libri novem; lib. VI. ap. Oeffelium, Rer. Boicar. Scriptt., t. II. p. 807.] , et ab altero scriptore Romano aliquantum Henrici partibus faventi et non ita pridem a Pertzio [Monument. German, t. V, p. 472.] (cui tot egregia monumenta debemus) edito. Verum hæc et quæ secuta sunt, minus ad nos pertinent. Ex hoc itaque narratu satis intelligitur quare feria II inthronizatus fuerit B. Alexander.
[42] [Indicatur reliqua chronotaxis vitæ B. Rodulphi.] Ex hoc itaque divertulo regredientes ad propositam quæstionem, nihil obesse novimus quin B. Rodulphus anno 1061 obierit. Cognito autem ejus mortis tempore, facile ejus vitæ stabilitur chronotaxis. Quum enim, teste S. Petro Damiani annos plus minus XXX vixerit, hinc fit ut circumcirca anno 1031 natus sit. Eodem auctore, decessit ex hac vita septennio postquam eremum petiisset; unde conversio ejus ad annum circiter 1054 referenda sit, seu etiam 1053 propter conjecturam de monasterio Campiregiani, num. 15 hujus Commentarii propositam. De ejus episcopatu dicendum superest sequenti paragragho.
§ V. B. Rodulphus fueritne vere Eugubinus episcopus, an solum vicarias S. Petri Damiani partes expleverit, inquiritur. Mutua horum amicitia. Pauca de B. Petro nota.
[B. Rodulphus post annum 1057 Eugubinus episcopus factus est,] Valde breve fuisse tempus, quo B. Rodulphus Eugubinam cathedram occupavit, non apparet tantum ex septennio aut octennio quo perfectiorem duxit vitam, sed maxime ex eo quod ejus decessor Guido seu Wido subscripserit concilio Romano anni 1057 his verbis [Mansi, Supplem. ad Collect. Conciliorum Labbe, t. I, col. 1314.] : Guido Egobinensis episcopus. Æstimat Sartius Guidonem sedisse usque ad annum 1059. Ad quemdam scilicet episcopum, cujus nomen incipit littera U, scribit S. Petrus Damiani [Epist. XII, lib. IV. t. I opp., p. 56.] : Nunquid oblitus es, quod ante fere quinquennium Victor apostolicæ sedis episcopus, in plenario concilio Florentiæ celebrato, cui simul et imperator Henricus interfuit, hoc sub excommunicationis censura prohibuit, nempe ecclesiæ prædia alienare? Unde Sartio hæc duo affirmari posse videntur: nempe hunc episcopum ipsum esse Guidonem, seu Widonem, Uvidonem Eugubinensem, tum propter initialem litteram, tum quod ex ipsa epistola intelligitur S. Petro in hunc episcopum auctoritatem fuisse, quali eum in Eugubinos præsules diu usum fuisse continuo videbimus; deinde hanc epistolam fuisse scriptam anno 1059, quoniam hæc tria inter se, quantum fieri potest, ordinanda sunt: primum, concilium Florentinum, de quo mentio est, habitum fuisse in pentecoste anni 1055 [Muratori. Annali d'Italia ad an. 1055, t. VI, p. 171.] ; secundum, anno 1059 mense Aprili Rodulphum subscripsisse concilio Romano [Cfr supra, n. 20 et seqq.] ; tertium hanc S. Petri epistolam scriptam esse quinquennio fere a pentecoste seu ineunte Junio anni 1055: quocirca per dictionem ante fere quinquennium intelligendum esse de quinquennio, constante ex medio anno 1055, ex tribus annis sequentibus integris et ex uno alterove mense anni 1059. Verum, quum hæc ad summum annos dent tres et octo menses, arbitrarer epistolam S. Petri ad alium quemdam datam fuisse episcopum, cujus nomen etiam littera U inciperet, et in quem auctoritatem aliquam sibi tribueret sanctus Ostiensis præsul, quod studio suo eum ad episcopatus apicem promovisset [S. Petri Damiani epist. XII, lib. IV, t. I opp., p. 56 et seq.] . Quocirca planior est Mittarelli [Annal. Camald., lib. XVI, n. 26, t. II, p. 223.] conjectura arbitrantis hic potius agi de Ugone Calliensi, Camerinensi vel Humanatensi, subscriptis concilio Romano anni 1059. Satis itaque fuerit affirmasse Guidonem Eugubii sedisse ineunte Junio anni 1057 et B. Rodulphum mense Aprili anni 1059; quo tempore eum concilio Romano celeberrimo interfuisse satis superque ostendimus.
[44] [nequaquam vero vicarias tantum S. Petri Damiani partes habuit.] Eugubinam vero regebat ecclesiam B. Rodulphus, inspectore et duce S. Petro Damiani. Verum et hæc res difficultatibus plena est, ut ex prolatis tabulis continuo intelliget lector. In epistola, qua B. Alexander II papa ecclesiam quamdam Eugubinam sub tutela sanctæ sedis suscipit, et quæ inscribitur omnibus Eugubinis, clero et populo, fidelibus videlicet S. Petri, dicitur hæc ecclesia carissimi fratris et coepiscopi nostri Petri Damiani [Labbe, Collect. Concil., t. IX, col. 1446.] . Tempore Mainardi, B. Rodulphi successoris, sub beneficii (prout moris erat) nomine alienata fuerant ecclesiæ Eugubinæ prædia aliquot; adeoque in alia etiam probrosiora lapsus fuisse videtur ille præsul; quocirca, tamquam auctoritatem habens, correptionis adhibuit virgam S. Petrus [Lib. IV, epist. VIII, t. I opp., p. 50.] . Videntur hæc ad aures B. Alexandri II venisse; qui et expostulavit hac de re cum S. Petro. Exprobatio hæc elicuit ex hujus stylo epistolam, cujus id est initium [Lib. I, epist. XIV, t. I opp., p. 10.] : Quod Eugubina ecclesia, QUÆ MIHI DUDUM A VESTRIS DECESSORIBUS EST COMMISSA, nunc, proh dolor! est omnino confusa, et velut area quæ pedibus conculcatur, abjecta, peccatis meis id exigentibus deputo, non vitio, quod absit, vestræ pravitatis adscribo. Quæ epistola ad annum 1069 differenda est, propter ea quæ de suis pro Alexandro adjicit legationibus. Sed diu ante, scilicet mense Octobri anni 1061, in opusculo XX satis superque a nobis illustrato, scripserat ad eumdem pontificem: Benedicta omnipotentis dispensatio conditoris, quia ad vos nuper ascendens duorum episcopatuum unius regendi, alterius visitandi mole depressus, prærupta alpium juga transivi, moxque sarcina tribulationis abjecta, exoneratus, et liber ad dilectam solitudinem, tamquam fugitivus, postliminio repedavi. Demum in diœcesi quadam alia quam Eugubina coepiscopum habebat Albertum, cui paterni vigoris auctoritate præcipiebat, cui animas commendarat sicuti Deus eas sibi commiserat et qui minimum auctoritate episcopi suffraganei seu coadjutoris potiebatur [Cfr epist. I, l. IV, t. I opp., p. 44 et seq.] ; quin etiam Albertus ille et S. Petrus solitos in illa diœcesi percipiebant census. Quæ omnia de diœcesi Ostiensi intelligi volunt (et quidem, ut videtur, recte) Sartius [De Episc. Eugub., p. 49.] et post eum Maronus [De eccles. et episc. Ostiens. et Velitern., p. 40 et seq.] . Quidni similiter Eugubinus episcopus fuerit S. Petrus et B. Rodulpho vicarias crediderit officii episcopalis partes?
[45] [ut quidam roluere,] Ex singulis vel ex collatis his inter se locis prodierunt variæ sententiæ. Baronius [Annal. eccles. ad annum 1061, n. 36.] et Henschenius [Act. SS., t. III Februarii, p. 413.] dixerunt regendam traditam fuisse S. Petro diœcesim Ostiensem, visitandam Eugubinam; Alexander Borgia [Hist. Velitern., lib. III, sæc. IX, n. 33, p. 224 et seqq.] et post eum Mittarelli [Annal. Camald., lib. XVI, n. I, t. II, p. 195; et lib. XVIII, n. 23, t. II, p. 301.] et Sartius [De Episc. Eugubin., p. 30.] senserunt ei regendas commissas Ostiensem et Veliternensem; contra Faustus Maronus [De eccles. et episc. Ostiens. et Velitern., p. 62 et seqq.] contendit eum rexisse Ostiensem et visitasse Veliternensem et præterea Eugubinam; et demum, quod ad hæc speciatim attinet, scribunt Mittarelli et Costadoni hæc totidem verba [Annal. Camald., lib. XIX, n. 9, t. II. p. 333.] : Cum Eugubinam ecclesiam sibi traditam ab Alexandri prædecessoribus, non ab ejus prædecessore, scribat Damianus, deducitur sanctum cardinalem inibi ab anno 1058 præsedisse, sub duobus nimirum pontificibus Stephano IX et Nicolao II, vicesque suas commisisse primum Rodulpho, deinde Hugoni et forte etiam Mainardo, qui potius appellandi erunt episcopatus Eugubini coadjutores et administratores sub Damiano.
[46] [explevit,] Verum ut et brevibus meam de his sententiam proponam, facile inducor ad credendum S. Petrum Damiani nude fuisse episcopum Ostiensem, adjutum ab Alberto episcopo suffraganeo; deinde ei visitandi munus seu auctoritatem concreditam in ecclesiam Veliternensem, postquam Joannes Mincius ejus pastor abs conscensa seu usurpata S. Petri cathedra in concilio Sutriano dejectus fuisset; adeo ut administratio, non vero ipsa Veliternensis sedes, penes S. Petrum foret. Tertio S. Petrum numquam posuisse episcopatum Ostiensem (retinebat nempe jus ordinandi pontifices) sed nuntium misisse administrationi Ostiensis et Veliternensis diœceseon; quam tamen renuntiationem, initio Alexandro probatam, paulo post rejectam fuisse ab eodem pontifice ejusque cancellario Hildebrando. Quarto ei concreditum fuisse in diœcesim Eugubinam et nonnullas forte alias diœceses vicinas jus quoddam, quale fere est legatorum pontificiorumque nuntiorum; ita ut designare posset eos qui episcopi creandi viderentur, in eorum invigilare gesta, eos monere, verbo ut præfecturam quamdam haberet censoriam.
[47] [ut Maronus fusius] Ast quum Vitam B. Rodulphi, non vero B. Petri Damiani, illustrandam præ manibus habeamus, non est quod omnes hujus sententiæ partes suis testimoniis fusius comprobemus. Satis fuerit ea solum stabilivisse quæ proxime pertinent ad B. Rodulphum, videlicet eum vere, non secus ac Hugonem et Mainardum Eugubinum fuisse episcopum, nequaquam vero S. Petrum Damiani. Hujus rei argumenta feliciter collegit Maronus; quem itaque audiamus: Quum enim, inquit [De eccles. et episc. Ostiens. et Velitern., p. 64 et seq., not. 2] , in ipsis etiam conciliis legam eos, quos nominavimus supra, semper dictos episcopos Eugubinos; quum hoc se nomine semper distinxerint; quum Petrus ipse Damianus Eugubinos eos episcopos denominaverit; quum idem Petrus numquam se dixerit episcopum Eugubinum; quum nullus eum episcopum Eugubinum denominaverit; quum numquam se ut Eugubinum episcopum gesserit; quum in serie episcoporum eum nullus collocaverit; quum numquam precibus impetrandum curaverit, homo oneris episcopalis impatiens, ut ab eo liberaretur, quemadmodum frequenter factum legimus de Ostiensi; quum ecclesiam Eugubinam asserat sibi fuisse commissam a decessoribus Alexandri II, non decessore, inferre non possum ex Eugubinæ ecclesiæ cura S. Petro demandata episcopali eidem auctoritate præfuisse.
[48] [ostendit,] Argumentatur dein Maronus ex epistola ad episcopum V., supponens agi de episcopo Eugubino; quod suppositum quam difficiliter admitti possit demonstravimus ad num. 43. Verumtamen juverit audire Maronum de hac re disputantem, quoniam et hinc licebit B. Rodulphi intelligere conditionem. Pergit itaque Maronus: Adde, quod, quum corripiendus esset a sancto viro episcopus V., quem doctissimus Sartius fuisse probat Guidonem, sive, ut tunc dici solebat, Vidonem episcopum Eugubinum ob ecclesiam non bene administratam, aliqualem quidem auctoritatem supra eum ostendit, numquam tamen episcopalem; sed eam solum, quam sibi inesse merito arbitrabatur, quod se auctore atque patrono selectus fuisset episcopus: “Obsecro, inquit, Frater, ne gravis videatur ista correptio. Nam qui nostro studio te provectum ad episcopatus apicem non ignoras, dignum est ut sic provehentem ita nihilominus et redarguentem aliquando æquanimiter feras.” Non eum dicit administrum, non denominat coadjutorem; non producit auctoritatem suam episcopalem; non profitetur se teneri errantem corripere ex munere suo; non denunciat eam ecclesiam sibi [a Deo et] a se illi commissam, sicuti denunciavit Alberto vices suas in Ostiensi pontificatu gerenti… Non ideo tamen eum procuratorem aut administratorem dicam ejus ecclesiæ eadem auctoritate qua præerat Veliternensi. Qui enim fieri potuit, ut ejus ecclesiæ administrator esset et procurator, quæ suis numquam caruit episcopis qui eam administrarent et procurarent? Quo igitur sensu commissam sibi a summis pontificibus Eugubinam ecclesiam S. Petrus dicere potuit? Opinor titulo peculiaris patrocinii, clientelæ et vigilantiæ. Quandoquidem S. Petrus etsi cardinalis et Ostiensis episcopus solitudine Avellanensi in Eugubina diœcesi plurimum delectabatur, eam ecclesiam summi pontifices illi commendatam peculiariter voluerunt, ut ex eo loco auctoritate, consiliis, monitis, omni qua posset ope ejusdem bono consuleret; episcopos præcipue, quos idoneos nosceret, nominaret præficeretque.
[49] [licet S. Petrus in Eugubina diœcesi ecclesiam habuerit.] Neque his aliquid opponi posse videtur, nisi forte ea quæ de ecclesia S. Lucæ num. 44 proposita fuere. Verum et hæc non ita difficilia explicatu sunt; quum olim disciplina ferret ut quum episcopus ecclesiam consecrasset etiam extra suam diœcesim, ea diceretur ipsius consecratoris ecclesia et ab ejus jurisdictione penderet, quemadmodum et presbyteri ad arbitrium starent illius, qui eis imposuisset manus. Quam rem jam alibi tetigimus [Examen historicum et canonicum de regularium et clericorum juribus et officiis, cap. VII, n. 12 et seqq., p. 170 et seqq.] .
[50] [Instituit eum S. Petrus librorum suorum correctorem;] Cæterum quanti faceret S. Petrus Damiani discipulum suum Rodulphum; intelligitur maxime ex epistola quam sanctus Ostiensis præsul ad Theodosium Senogalliensem et Rodulphum Eugubinum episcopos dedit. Iis enim mandavit vir Sanctus, de se admodum demisse sentiens, ut opuscula et scripta sua, se vivo, vel saltem post suam mortem, quotquot in eorum manus pervenire poterint, diligentissime ad trutinam revocent, et si quid minus recte dictum repererint, vel omnino expungant et deleant, vel ipsi corrigant atque emendent. Atque id se propterea facere vir sanctus confirmat, quod neminem iis habeat sibi cariorem et in Sanctarum Scripturarum meditatione versatum: Porro autem, inquit, quoniam ex his, qui exercitati sunt in meditationibus Scripturarum, puriores circa me fidei et abundantioris caritatis aliquem esse non arbitror, idcirco vobis potissimum hujus fascem laboris injungo [S. Petri Dam. epist. IX, lib. IV, t. I opp., p. 55. Cfr Sartius, p. 31 et seq.] .
[51] [alia dat ei æstimationis signa.] Inter S. Petri opera exstat et alia epistola [Ibid., lib. VI, epist. XIX, t. I, p. 92.] , charissimis fratribus Rodulpho et Ariprando circa annum 1057 [Annal. Camald., lib. XV, n. 1, t. II, p. 168.] scripta. Arbitratur Sartius hanc epistolam amoris plenam ad Rodulphum nostrum datam fuisse. Et sane, si conferantur inter se epistola de vita B. Rodulphi, prælibata XI libri IV et hæc XIX ex libro VI, plura continuo occurrent quæ huic sententiæ faveant. In hac enim commonitos vult de recuperata a se divinitus valetudine complices et amicos suos et præ singulari amore uterinos fratres; et in fine addit: Hunc filium nostrum (scilicet tabellarium), dilectissimi, in vestra post Deum fiducia dirigo. Nam quidquid profecerit de causa, pro qua mittitur, vobis dumtaxat specialiter adscribetur. Præterea, ut ostendere Mittarelli et Costadoni [Ibid., loc. cit.] verisimillime Acerata vel Gamugno missa est hæc epistola Avellanam, ubi tum versabatur B. Rodulphus. Cajetanus, S. Petri Damiani operum editor, æstimavit epistolam X libri IV [Opp. t. I. p. 54.] ad R. episcopum datam, etiam pertinere ad B. Rodulphum; verum quum Massa Sorbituli, in qua episcopalia egerat Forosemproniensis præsul, tunc temporis esset de jure episcopatus Senogalliensis, oportet ut episcopus ille R., qui de usurpatis suis juribus apud S. Petrus conquestus fuerat, sit Senogalliensis episcopus, non vero Eugubinus. De qua re fusius agens videndus est Sartius [De Episc. Eugub., p. 32] .
[52] [De ejus fratre B. Petro pauca nota.] B. Petrum, fratrem B. Rodulphi, omnino omisissem nisi et ejus nomen altari, de quo num. 7 dictum fuit, inscriptum esset. Cæterum præter ea, quæ gestis B. Rodulphi immiscuit de eo S. Petrus Damiani, nil certo innotescit. Quod et ex sequentibus Mittarelli et Costadoni annotatis manifestum est: Petri, inquiunt annalistæ illi [Annal. Camald., lib. XIV, n. 22. t. II, p. 146.] , memoriam omisere in Actis Sanctorum socii Bollandiani, nil insuper habet Jacobillius præter ea quæ refert ex Damiano. Hugo Menardus in Martyrologio ordinis S. Benedicti his verbis ipsius meminit ad diem XXVI Julii: In eremo Fontis Avellanæ venerabilis Petri eremitæ. Et in annotationibus: Hic beatus Petrus fuit frater dicti Rodulphi, monachus et eremitæ Fontis Avellani et discipulus B. Petri Damiani. Ceteri silent. (Ejus tamen cum Beati titulo meminit Duverchius [Diarium, t. II, p. 205 et seqq.] ad diem I Junii). Distinguendus est Petrus Rodulphi frater ab alio Petro, qui de mundi rhetore factus fuerat philosophus et teres cœnobitarum forma, ad quem et ad Albizonem Damianus anno 1065 Apologeticum de contemptu sæculi scripsit [Opusc. 12.] ; ille enim eremiticam, hic cœnobialem vitam professus est. Distinguendus quoque a Petro Nonantulano, qui post septuaginta monasticæ vitæ annos eremita factus fuit Avellanensis [Opusc. 33.] . Forte idem est cum Petro, de quo hæc scribit in epistola ad Theuzonem idem Damianus [Opusc. 51.] : Transeo Petrum, qui nullum cubilis in cella sua patitur superesse vestigium, sed nudum jugiter terit sive hiberno, sive æstivo tempore pavimentum. Pauca quidem de Petro Rodulphi fratre scribit Damianus, præter factum … moderationis, pœnitentiæ et abstinentiæ, quum esset novitius, et præter quod addit eumdem Petrum, ut major erat ætate, nihilominus etiam in ardui propositi et districtæ vitæ semper præcessisse itinere Rodulphum. Verum magni elogii vicem tenent verba illa: Sane si de Petro vellem cuncta referre, quæ suppetunt, prius schedula fortassis ista deficeret, quum adhuc dicendi materia superesset. Tempus ejus mortis incompertum. Facile est ipsum jam ad superos abiisse ante Rodulphum fratrem suum, et ante annum scriptionis epistolæ Damiani ad Alexandrum papam. Sequitur jam utriusque fratris Vita, quam partem priorem esse epistolæ XIX libri I S. Petri Damiani, seu opusculi antepenultimi tomi II ejus operum alibi dictum fuit.
VITA BB. RODULFI ET PETRI,
Auctore S. Petro Damiani.
Rodulphus, Erem. Avellanensis et Episc. Eugubinus in Italia (B.)
Petrus, Erem. Avellanensis in Italia (B.)
BHL Number: 7282
CAPUT UNICUM.
BB. Petri et Rodulphi vita pœnitens.
[BB. Rodulphi et Petri] Domno Alexandro beatissimo papæ Petrus peccator monachus servitutem a. Præcepit b mihi beatitudo tua, ut numquam tibi litteras mitterem, quæ leve quid et oblivione dignum ac frivolum continerent; quas scilicet, mox ut lector transsiliendo percurrerit, edax oamma c consumit: sed tale tibi semper aliquid scriberem, quod et ad ædificationem legentium suscipi et inter scripturas mereretur authenticas reservari. Unde patri luminum agendæ sunt gratiæ, qui sacrarium tui pectoris hoc igne sui amoris accendit, ut et in antiquorum Patrum studiis jugiter requiescas; et insuper, si qui tibi videntur idonei, ad scribendum eos provocare non negligas.
[2] [ortus et conversio;] A vobis itaque nuper egressus d, cum Florentinæ urbis e mœnia subii, nuntius mihi mox repentinus occurrit, qui mihi diem medium in tenebras vertit, omniumque meorum viscerum venas amarissimæ legationis felle complevit, episcopum scilicet Eugubinum esse defunctum f: cujus utique conversatio si recolitur, non mediocriter ædificare poterit audientes. Valet enim et ad exprimendam recte vivendi formam, et ad adhibendam corrigendis moribus disciplinam. Nam ante fere septennium g ille cum matre et duobus fratribus, se paulisper ætate præcedentibus, servis dumtaxat libertate donatis, castrum h suum mihi inexpugnabili munitione vallatum, cum omnibus, quæ sui juris erant, prædiis contulit, atque ad eremum i veniens habitum monasticæ professionis accepit. Monasterium plane in eorum possessione construximus, de cujus nunc sancto conventu regulariter victitante satis in Domino gratulamur k; ubi matre l et fratre, qui infirmior est, constitutis, iste Rodulfus, qui postmodum ad episcopatum evectus est, et Petrus primogenitus frater eremiticam vitam tam continenter, tam districte duxerunt, ut et audientibus prædicaret eos fama mirabiles et conviventibus vita monstraret insignes.
[3] [B. Petri insignis obedientia et pœnitentia;] Sane si de Petro vellem cuncta referre quæ suppetunt, prius schedula fortassis ista deficeret, cum adhuc dicendi materia superesset. Nam ut e multis unum saltem breviter referam, dum in capitulo consideremus aliquando de disciplinis regularibus disputantes, ille, ut erat novitius, unum ex sæculari consuetudine inordinatum protulit verbum. Tunc ego velut ira permotus, dura satis illum invectione corripui, postque redargutionum atque correptionum longiora flagella, tamquam quæstione pulsato sententiam inferens m, per quadraginta dies illum vino abstinere præcepi; ea tamen intentione, ut tantum ad præsens illum cum ceteris ab incautis sermonibus deterrerem, postmodum vero sententiam discretæ remissionis moderamine temperarem n. Sed cum me contigisset diversis intentum esse negotiis, neque hoc mihi quilibet in memoriam revocasset, elapso jam præscripto dierum circulo, tandem recordatus expavi, et quid ex injuncta sibi pœnitentia Petrus egisset, attonitus exquisivi. Fratrum itaque relationibus didici pœnitentiam esse peractam. Pœnituit, fateor, prolatæ sententiæ, sed gaudens admiratus sum tantam pœnitentiam fratris, ut pro uno solo verbo inconsulte prolato, tam longam pœnitentiam pertulisset; et neque per se neque per alios indulgentiam postulasset o.
[4] [B. Rodulphi in episcopatu Vita severa;] Nunc igitur ad episcopum, a quo cœperat, sermo recurrat. Quamvis enim Petrus idem, ut major erat ætate, nihilomiuns etiam in ardui propositi et districtæ vitæ semper præcederet itinere; hic tamen ad sacerdotalis officii p jura promotus, quod id eremo didicit, in ecclesia non omisit. Eisdem quippe terebat semper membra ciliciis, eisdem contentus erat perexiguis admodum ac despicabilibus indumentis. Plane dum juvenilis ætatis ingruente natura, gravissimam sæpe pateretur accediam, laquearibus cellulæ funiculos innectebat, sicque ulnis insertis psalmodiæ studio pendulus insistebat. Numquam adipe, numquam ovis vel caseo q vescebatur. In eisdem vero quæ apponebantur eduliis, continens eum frugalitas cruciabat, ut discumbens non tam se reficeret, quam certaret; et intestinum potius esset gulæ bellum, quod extrinsecus videbatur esse convivium. Sæpe pugnavi ut saltem in hyemalis inclementiæ frigoris aut papyrinæ sibi storeæ r stramenta supponeret, aut vestitus saltem nocte dormiret. At ille in nuda ligni tabula nudus, sola contentus interula s, cubitabat.
[5] [labores et abstinentia;] Ecclesiam porro deputabat hospitium, solitudinis autem cellulam habitaculum decernebat t. Inconditi siquidem mores populi, et indisciplinatæ cervices leve jugum Domini nequaquam sibi patiebantur imponi: sed muneribus terrenis intenti, non ex ore pontificis Dei verbo, sed tamquam de manibus præsidis commodis inhiabant. Hæc enim regio quo magis invenitur aliena divitiis, eo copiosius exuberat vitiis. Ab egeno siquidem denominari videtur Eugubium, vel egens bono u. Ideoque me vim ingerente coactus, ecclesiam, quam dimiserat voto, retinebat officio; in eremo tamen perseverantius habitabat. Quandocumque impetrare poterat, ut hujusmodi panis in eremo fieret, edebat panem non fratrum, non denique puerorum x; sed eum, qui vel ex puro fieret ordeo, vel ex cantabro y potius, quod projiciendum canibus de puerorum panibus remansisset: et licet præter celebriores dies hoc esset quotidie pane contentus, mensuram tamen attentius æquitatis lancibus appendebat z. Unde mihi quandoque conquestus est, quia si sibi mensura aa concederetur, hunc eumdem panem prurienti gulæ largius indulgeret. Tanta quippe juvenculum hominem castigabat inedia, ut undecumque solatium alimenti perciperet, vacuo ventre stomachus non curaret. Aliquando vero etiam diebus dominicis pulmentum nesciens, panis tantum et pane cum aqua vivebat. Ferreo circa pectus circulo jugiter cingebatur; quem tamen circulum sub ilia dimersum, dum coram fratribus nudaretur, diligentius occultabat Numquam scilicet capitulo confessor intererat, in quo non acciperet disciplinam; et tunc festivus exultabat, si non ab uno tantum, sed a duobus flagellari fratribus juberetur bb. Sæpe pœnitentiam centum suscipiebat annorum, quam scilicet per viginti dies allisione scoparum, cæterisque pœnitentiæ remediis persolvebat cc. Psalterium quotidie, quum duo non posset, unum saltem non negligebat implere dd. Quod nimirum, quum esset in cellula constitutus, armata scopis utraque manu, totum cum disciplina continuare consueverat ee.
[6] [frigoris tolerentia et simomoniæ fuga;] Porro autem, quum in expeditione aliqua esset constitutus, quatalibet intempestæ noctis profunditate consurgeret, nudis semper cruribus et pedibus ff usque dum dilucesceret, psallere non cessabat. Quam videlicet consuetudinem, dum in cella consisteret, diebus ac noctibus sine cessatione servabat. Quamlibet gravis bruma rigesceret, simplicibus soccis muniebat pedes, quum tamen frater ejus solis calceis gg contentus esset. Sæpe me per clementiam Christi terribiliter adjurabat, ut si quando fortassis excederet, nequaquam me ab ejus correptione subducerem; sed omnem in eo disciplinæ modum, qui monachis hh debebatur, implerem. Ita plane et regulam monachi et anctoritatem episcopi sub alterna vicissitudine laudabiliter observabat. Opportune siquidem et inopportune verbo prædicationis instabat, et quidquid domesticis surripere valebat expensis et bene prodigus in pauperes dispergebat. Congregans annualiter ii synodum, nullum assuetæ oblationis vel xeniorum canonem kk a clericis exigi permittebat; sed ne a lapsis quidem commodum aliquod præter solam pœnitentiam requirebat: Absit, inquiens, ut synodum vendam, lapsos etiam potius erigam, quam ex eorum cadaveribus corvino more pinguescam. Tædet ulterius scribendo procedere et velut paternas a pictura manus dolor videtur Icareus cohibere ll.
[7] [beata sed præmatura mors.] His igitur et hujusmodi virtutum floribus adornatum, quasi candens lilium, immatura mortis pruina decoxit, ita ut, quum vix triginta plus minus videretur annorum, ad veræ lucis auctorem ex hac infelici luce migrarit mm. Consummatus enim in brevi, sicut Scriptura loquitur, explevit tempora multa; placita enim erat Deo anima illius; et jure consummatus in brevi multa tempora dicitur explevisse; quia dum in eo parvo, quod vixit, justitiæ tramitem tenuit, quantum ad se omnia tempora in obsequium conditoris expendit. Plane quidquid illic de sancto viro Sapientia loquitur, ita huic per omnia congruit, ac si de illo specialiter diceretur. Senectus, inquit, venerabilis est non diuturna nec numero annorum computata. Cani sunt autem sensus hominis et ætas senectutis vita immaculata, placens Deo. Unde et sequitur: Factus dilectus et vivens inter peccatores translatus est. Raptus est, ne malitia mutaret intellectum ejus; aut fictio deciperet animam illius; propter hoc properavit educere illum e medio iniquitatis nn.
ANNOTATA.
a Ex his quæ § 3 et 4 Commentarii prævii disputata sunt colligere est hanc epistolam ad B. Alexandrum II papam conscriptam fuisse initio mensis Novembris anno 1061.
b Post electionem B. Alexandri II scripsit ad eum S. Petrus Damiani de dimissa administratione episcopali, quam iterum ab eo suscipi jusserat pontifex consilio Hildebrandi, dein S. Gregorii VII. In fine hujus opusculi, scilicet XX, reservat sibi tamen S. Petrus officium ordinandi seu inthronizandi (confundit interdum hæc vocabula S. Petrus) summi pontificis. Unde S. Petrus videtur Romæ versatusfuisse, quum hæc inthronizatio pridie Kal. Octobris anni 1061 tentata et ipsis Kalendis peracta est. Verisimile itaque est tunc temporis id jussum ei datum fuisse ab Alexandro.
c Oamma: multum hæc vox vexavit Benedictinos, qui alteram Cangiani Glossarii editionem pararunt. Dixere prius significare auditionem a græco ὠάζειν; dein in Supplemento statuere potius legendum Oiancia, quod censum seu canonem consuetudinarium significat; sed nemo non videt neutram explicationem ferri posse, quum dictio: Edax Oamma consumit opponatur illi: Inter scripturas authenticas mereretur servari. Quid tam longe explicatio quæritur? Lege flamma, et omnia fluunt.
d Brevi post Kal. Octobris anni 1061, seu inthronizationem B. Alexandri II.
e Noscuntur aliquot S. Petri Damiani Florentiam itinera; illud vero, quod anno 1061 instituit, aliunde non innotescit.
f Nil mirum quod adeo hoc nuntio turbatus fuit S. Petrus, quum tenerrime B. Rodulphum diligeret. Cfr. numm. 50 et 51 Commentarii prævii.
g Anno 1053 aut 1054. Cfr. num. 42.
h Non castrum Campetri, sed verisimiliter Campumregianum. Cfr. numm. 13 et seqq.
i Intelligitur eremus Fontis-Avellanæ, cujus origines obscuræ valde referuntur ad B. Lodulphum, exeunte sæculo X florentem [Annal. Camald., lib. III, n. 39. t. I, p. 124 et seq.] , et quæ in diœcesi Eugubina sita est [Sartius, de Episc. Eugub. præf., p. LXXXV.] . Multum versata fuit quæstio essentne Avellanenses et Camaldulenses ejusdem ordinis eremitæ. Grandius [Dissertat. Camald. IV.] et Mittarelli cum socio Costadoni [Annal. Camald., lib. V, n. 10, t. I, p. 186; et passim tum in præfationibus, tum in opere.] propugnant sententiam unum esse eumdemque ordinem, quoniam S. Romualdus Avellanensibus leges dederit: hinc utriusque cœtus leges et consuetudines identicas fere fuisse: hinc S. Romualdum a S. Petro Damiani Avellanensibus in exemplum fuisse propositum. Verum Helyot [Dictionnaire des Ordres relig. d'apres Helyot, t. II, col. 292 et seqq.] scite animadvertit ex his rationibus æque sequi congregationem Vallis Umbrosæ esse Camaldulensem, quum S. Joannes Gualbertus partim instituta sua apud Camaldulenses et fors apud ipsum S. Romualdum hauserit: quod tamen, si pictorem quemdam excipias [Soldani da Poppi, Questioni Vallombrosane, quæst. VIII, § I, p. 104.] , sustinuerit nemo. Verum si ponatur omnes, qui regulam S. Benedicti umquam professi fuerint,ejusdem esse ordinis, sane erunt omnes Benedictini; sin autem inter Benedictinos discrimen aliquod instituendum sit, atque ii, qui aliquam aliam præter regulæ communitatem inter se habeant cognationem spiritualem et majorem similitudinem, in unum ordinem compingantur, Avellanenses, Camaldulenses et Vallumbrosani ejusdem dicendi erunt ordinis; sin autem, ut ex pluribus monasteriis unus confletur ordo, requiratur insuper ut ab uno capite aut capitulo omnia asceteria pendeant seu ut regimen aliquod commune sit, frustra tentabis unum ex his tribus eremitarum generibus constituere ordinem [Helyot, loc. cit.] . Avellanensis itaque fuit B. Rodulphus; verumtamen, quum ab anno 1596 Camaldulenses et Avellanenses in unum corpus coiverint et secum invicem thesauros suos spirituales communicarint, præsentes Camaldulenses recte B. Rodulphum inter suos numerant.
k Cfr. num. 13 et seqq.
l Nomen matris et alterius fratris B. Rodulphi ignoratur. Mittarelli et Costadoni [Annal. Camald. Addenda et Emendanda, t. IX. p. II.] post relatum diploma Avellanense ad annum 1062 hæc subdunt: Ermegardam donatricem confundunt aliqui cum matre Rodulphi monachi Avellanensis, inde episcopi Eugubini, sed tempora non patiuntur, et donatio matris Rodulphi præcessit aliquot annis donationem Ermegardæ, quum Rodulphus hoc anno jam obiisset episcopus Eugubinus, ut alibi probavimus.
m Quæstione pulsari, inferre sententiam videntur verba ex foro criminali desumpta.
n Hanc gubernandi rationem vide fuse vindicatam a D. de Rance [Devoirs monastiques, t. I, cap. XII, p. 239 et seqq.] .
o Mirum non nihil est quod S. Petrus intercessiones aliorum in sua eremo ferret. Triennium saltem vixit S. Petrus Damiani cum BB. Rodulpho et Petro, donec scilicet anno 1057 exeunte Ostiensis episcopus et cardinalis a Stephano papa IX creatus fuerit [Annal. Camald., lib. XV, n. 21. t. II, p. 181.] .
p Ut ex contextu constat, loquitur S. Petrus de charactere episcopali; unde hinc elicere non licet B. Rodulphum per presbyteratum transiisse. Neque olim solemne erat, prout nunc est, monachos sufficienter literis instructos ad presbyteratum promoveri. Statuunt scriptores nonnulli B. Rodulphum episcopum Eugubinum designatum fuisse a S. Petro Damiani; quæ res probabillima est, ut ex numm. 44 et seqq. Commentarii prævii facile colligitur. AddeMainardum, Hugonem et Dominicum B. Rodulphi in cathedra Eugubina successores item ex Avellanensi S. Petri Damiani schola assumptos fuisse [Sartius, de Episc. Eugub., p. 58 et seqq.] .
q Hæc tamen non pertinebant ad instituta Avellanensia [Cfr. Opusc. XV, S. Petri Damiani, cap. XIV, t. III, p. 148.] . Item Camalduli non is erat ex lege rigor. Cfr. Constitutiones B. Rodulphi prioris, a Mittarelli et Costadoni [Annal. Camald., t. III, opp., col. 524.] editæ.
r Storeæ papyrinæ ab eremitis usurpatæ meminit et alibi S. Petrus Damiani [Opusc. XV. cap. XIV, loc. cit.] . Storea de papyro confecta occurrit in Vita S. Romualdi, stratum quod molle juncus est vel papyrus in epistola 30 libri VI [Cfr Glossarium Cangii Vo Papyrus.] . Jam ab antiquissimis temporibus similes storeas seu mattas monachis loco lecti fuisse, ex priscis regulis solitariorum satis innotescit. Papyrus autem ista non est Ægyptiaca; teste enim Strabone, extra Ægyptum et Indiam non crescebat; sed Sicula, quæ in Calabriæ et Apuliæ locis palustribus etiamnum venit et genere diversa est ab Ægyptiaca, habetque stipites nudos, quatuor interdum cubitis longos [Encyclopédie méthod. Arts et Métiers, Vo Papier, t. V, part. II, p. 469, Paris 1788.] : unde facile est hanc plantam in storeas texere.
s Interula est vestis interior seu intima; de qua plura apud Cangium [Glossar. Vo Interula.] . Ex hoc loco patet legem seu consilium de dormiendo cum veste religiosa [Cfr Ferraris, Biblioth. Canon. Vo Habitus, n. 20 et seqq.] apud Avellanenses non obtinuisse.
t Significare intendit auctor raro Eugubii, frequenter Avellanæ versatum esse B. Rodulphum.
u Amabat ludere S. Petrus Damiani in etymologicis, ut ex variis ejus operum locis apparet; sed pro tempore parum feliciter. Eugubium, antiquissima civitas, olim dicebatur Inguvium seu potius Iguvium, nunc Gubbio. Sæculo præterlapso multum disputatum fuit de ejus initiis et nominis origine [Cfr Sartius, de Episc, Eugub. præf., p. L et seqq.] , sed non felicius forsan quam id a S. Petro Damiani factum est. Antiquariis maxime nota est ob duas æneas tabulas, inscriptionibus vetustissimis insignes, et vulgo tabulas Eugubinas nuncupatas. Situm hujus civitatis indicavit Henschenius [Act. SS., t. III Februarii, p. 406.] initio Commentarii de S. Petro Damiani.
x Per pueros intelligit S. Petrus famulos, ministros, servos; inferius in eadem epistola, ubi de S. Dominico Loricato, eodem sensu eamdem adhibet vocem [Cfr Act. SS., t. VI Octobris, p. 626 et 628.] . Videntur hi tamen species conversorum fuisse. Etenim S. Petrus in opusculo de suæ congregationis institutis caput habet de servorum disciplina; in quo et formula est oblationis, qua obedientiam et perseverantiam, non tamen conversionem morum, promittebant et potestatem dabant monachis se coacte et violenter, si fugerent, in servitium suum revocandi. Proprio insuper non secus ac monachi spoliati vivebant. Vocabantur autem non monachi, sed laici. Videntur ab initio exstitisse in Valle Umbrosa, Camalduli et ad Fontem Avellanæ [Cfr Mittarelli et Costadoni, dissertat. de Conversis, in app. ad t. I. Annal. Camaldul., col. 353 et seqq.] .
y Ipse S. Petrus Damiani quotidie præter dies festos jejunando cantabro pane cum hesterna aqua vescebatur [Vita S. Petri Damiani, n. 40, Act. SS., t. III Februarii, p. 424. Cfr p. 425.] . Sæpius meminit S. Petrus (prout apud Cangium videre est) panis illius ex cantabro seu ex furfure canibus parato.
z Peculiaris hæc laus est; nam ex institutis Avellanensibus panis pendendus non erat quotidie, sed diebus tantum jejunii; unde singuli eremitæ lances habebant. Pondus autem tribus ovis anserinis par erat [Cfr Opusc. S Petri Damiani XV, cap. VIII, t. III, opp., p. 147] .
aa Dabatur semper eremitis eadem mensura ac monachis, quam diebus refectionis licebat integram manducare [Ibid. loc. cit.] , diebus vero jejunii partem tantum,scilicet pondus trium ovorum. Maluisset itaque B. Rodulphus hanc tantum quotidie accipere partem, quam ordinariam mensuram.
bb B. Rodulphus, prior Camaldulensis, in Constitutionibus [Cap. XIX. in Annal. Camald., t. III, opp., col. 521.] ita de hoc usu loquitur: Cæteris vero temporibus (scilicet extra utramque quadragesimam) omni dominico die in capitulo convenientes, præmissa exhortatione fraterna, se invicem debent accusare caritative. Postremo, communi confessione præmissa, verberum ictus super nuda membra suscipiunt, non tamen causa cruciandi corpora, cum sibi graviora in cellulis supplicia infligant, quam studio divinæ passionis et humilitatis exempla sectandi, ad confusionem illius, qui est rex superbiæ.
cc De hac re, toties ab eruditis versata, satis dictum fuit ex Mittarelli in Commentario prævio de B. Dominico Loricato [Act. SS., t. VI Octobris, p. 615.] , hujus instituti inventore. Videat ibidem lector quomodo pœnitentia centum annorum intra viginti dies fieret.
dd Ex institutis Avellanensibus [Cfr Opusc. XV, cap. IX et XVIII S. Petri Dam., t. III, opp., p. 147 et 150. Cfr opusc. XIV, p. 141.] quotidie unum psalterium pro vivis recitandum erat, unumque medium aut totum pro mortuis, prout per tempus liceret.
ee Non minus celebris est controversia de ea flagellandi ratione, qua quis propria manu in corpus sæviat, eaque eatenus ad B. Rodulphum pertinet, quod ipsi non secus ac S. Petro Damiani, B. Dominico Loricato aliisque Avellanensibus ejus inventio adscribatur; verum Guido Pomposejanus abbas et S. Poppo pariter abbas jam ante eos eam adhibuerant aut certe ab iis didicerant [Mabillonius, Præf. 1 in sæc. VI Bened., n. 39.] . Maxime tamen per S. Petri scripta propagata fuit. Paucis multa complectitur Benedictis XIV [De Serv. Dei Beatific., etc., lib. III, cap. XXXIX, n. 7 et seqq.] in laudem hujus instituti.
ff Præscriptum id tantum erat, etiam post, pro tempore, quo quis in cellula sua esset [Cfr Opusc. XIV S. Petri, p. 142.] .
gg Oportet ut postea eremi suæ leges severiores fecerit S. Petrus; nam in opusculo XIV hæc pro omnibus habet [Ibid., loc. cit.] : Illud etiam non minima pars pœnitentiæ est, quod omni tempore, sive æstate, sive hieme, non calceis, non ocreis utuntur in cellulis; sed nudis semper cruribus et pedibus consuetudo est permanere, exceptis his, qui gravi molestia infirmitatis urgentur.
hh Hinc liquet B. Rodulphum monachicam professionem et statum cum episcopatu conjunxisse.
ii Quum tres aut quatuor ad summum annos episcopatum gesserit, potuit sollummodo synodum instituere annis 1058, 1059, 1060 et 1061. Quod nil de his synodis superest, profecto nemo mirabitur, quum celebrarentur ad inquirenda in clericorum vitia et ad salutaria eis danda monita.
kk Oblatio hæc aut xeniorum canon, vulgo cathedraticum, synodaticum, synodus etc. appellata, e duobus solidis secundum ecclesiæ leges constabat. S. Petro Damiani, qui totam fere Vitam simoniæ bellum indixit, parum placuit innoxius legitimusque ille usus, propter abusuum [Opusc. XXXI, cap. V, t. III, p. 239.] forte facilitatem, utex hoc loco patet. Verum hunc ipsum locum illustratum aliaque multa ad synodaticum pertinentia videre est apud Benedictum XIV [De Synodo, lib. V. cap. VI et VII, t. XI, p. 80.] .
ll
Alluditur ad tritissimam Dædali et Icari fabulam, adeoque ad hæc Ovidii Nasonis verba [Metamorphoseon, lib. VIII.] :
Et patriæ tremuere manus
mm In Commentario § 3 et 4 ostensum est B. Rodulphum obiisse anno 1061 et quidem non diu ante festum SS. Apostolorum Simonis et Judæ, seu XXVIII Octobris.
nn Hæc omnia desumpta sunt ex Sap. cap. IV.
DE S. HEDWIGE, VIDUA, DUCISSA SILESIÆ,
ANNO MCCXLIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Hedwigis, Vidua et ducissa Trebnicii in Silesia (S.)
BHL Number: 3767
J. V. H.
§ I. Sanctæ cultus; ejus Acta, et Legenda Minor.
In hunc diem distulimus agere de S. Hedwige, Vidua, [Cultus S. Hedwigis] ducissa Silesiæ, quia plerumque auctoritatem Martyrologii Romani sequimur, quod, impedita per solemnitatem S. Teresiæ die decima quinta, in septimam decimam Octobris transcripsit Sanctæ Viduæ festivitatem. Nam idibus (XV) Octobris vita functam esse S. Hedwigem, extra controversiam est, id testantibus cunctis, qui de ejus gestis scripserunt, Romanisque fastis concinentibus: etenim hi sub hodierna die hæc habent: Sanctæ Hedwigis Viduæ, Poloniæ ducissæ, quæ idibus Octobris obdormivit in Domino. Et re quidem vera, sub idibus hujus mensis sequens legimus, elogium quod tamen in eo cespitare videtur, quod pro Wratislavia, cui adjacet Trebnicium, Cracoviam, ubi nulla specialis Sanctæ nostræ memoria exstat, posuerit: Cracoviæ Sanctæ Hedwigis, ducissæ Poloniæ, quæ pauperum obsequiis dedita etiam miraculis claruit, quam Clemens Papa quartus numero Sanctorum adscripsit et Innocentius undecimus ejus festum sexto decimo kalendas Novembris celebrari indulsit. Ex hisce verbis habemus Ven. Servum Dei Innocentium XI auctorem esse cultus, quem per universum orbem obtinet S. Hedwigis.
[2] [ad universam Ecclesiam] Indulserat scilicet laudatus Pontifex die XVII Septembris 1680 ad preces Joannis III Sobieskii, Poloniæ regis, facultatem recitandi in Ecclesia universali Officium S. Hedwigis sub ritu semiduplici ad libitum. Quare regina Maria Casimira, prædicti Joannis vidua, institit apud Clementem XI, ut concederet dictum Officium imposterum sub ritu duplici de præcepto, cum Oratione propria celebrandum. Annuit ex parte Clemens petitioni reginæ, nam decreto SS. Rituum Congregationis, Pontifice probante die XXVII Martii 1706, sancitum fuit, ut deinceps S. Hedwigis coleretur ritu quidem semiduplici, sed de præcepto [Guéranger. Instit. litturg. t. II, p. 524.] , habereturque oratio propria, jam approbata pro Ordine Cisterciensi. Nescio porro cur Orationem, Ordini præscriptam, immutarit Breviarium, jussu Francisci Trouve, Cistercii abbatis generalis, anno 1752 editum, assumendamque censuerit Orationem propriam S. Elisabethæ Viduæ ad diem XIX Novembris, Tuorum corda fidelium etc. mutato solum nomine proprio Hedwige pro Elisabeth: nihil enim in oratione Romana, Deus qui B. Hedwigem a sæculi pompa ad humilem tuæ Crucis sequelam etc., occurrit, quod non undecumque rebus gestis coaptetur.
[3] [pro die XVII Octobris extenditur:] Restat, ut paucis exponamus, cur, omissa die quinta decima die Octobris, festivitas Sanctæ nostræ decimæ septimæ illigata fuerit. Præoccupaverat nempe, ut diximus, sedem diei quintæ decimæ S. Teresia: cujus memoriam sub ritu duplici jam ante indixerat Clemens IX omnibus Ecclesiis recolendam his ipsis idibus Octobris, ut late monstratum est in Commentario prævio Vitæ S. Teresiæ ad istum diem [T. VII Octobris, p. 762, n. 52.] . Oportebat igitur S. Hedwigis festivitatem differri in aliam diem: vacabat quidem in Breviario Romano dies decima sexta, sed obstabat in Germania solemnitas S. Galli, quæ per universam fere regionem istam celebrabatur: atque hanc puto fuisse causam, cur diem decimam septimam Octobris assignaverit Innocentius XI celebrandæ S. Hedwigi. Nihilominus Sanctæ festum, tamquam patronæ primariæ, sub ritu duplicis primæ classis die XV Octobris recolunt Silesii atque Poloni ex ordinatione Clementis IV, qui litteris apostolicis, datis VII kalendas Aprilis anni 1267 archiepiscopo Gnesnensi ejusque suffraganeis mandaverat quatenus festum ipsius Sanctæ idibus Octobris, die videlicet, quo de via migravit ad patriam et de mundanis transcendit finibus ad coronam, attenta devotione celebrare curent et faciant per suas civitates et diœceses a Christi fidelibus solemniter celebrari [Stenzel Scriptt. rer. Silesiac, t. II, p. 125.] . Favebat igitur Sanctæ nostræ viduæ possessio hujus sedis, quando ad orbem Christianum extensus fuit cultus S. Teresiæ, quæ Wratislaviæ die XVI colitur. Hæc quidem præmisimus, ut constet lectori ratio translatæ festivitatis S. Hedwigis ad diem XVII Octobris.
[4] [biographi varii, notissimus Surius;] Non est, quod operose inquiramus in Martyrologia, quæ Sanctæ nostræ mentionem fecerint; quoniam hisce subsidiis adminiculanda non sunt sanctitas et cultus B. Hedwigis, quam Sanctam esse promulgavit Clemens IV bulla data Viterbii VII Kalendas Aprilis anno tertio pontificatus sui, Christi 1267. Gressum igitur facimus ad Sanctæ nostræ biographos præpuos, qui ejus res gestas narrarunt. Inter hos porro primus, tamquam notissimus, occurrit Laurentius Surius, qui pro more suo non solum stylum mutat, sed Vitam antiquam, cui suam narrationem superstruxit, multum contrahit et pleraque miracula omittit [Ibid. Præf., p. IV.] . Ipse tamen fatetur Vitam primævam esse opus incerti quidem Authoris, sed gravis et fide digni; additque: stylum Fr. Laur. Surius, ubi visum fuit, nonnihil elimavit [Surius ad XV Octobris.] . Nobis igitur, quibus propositum est antiquiores Vitas, servato etiam primogenio stylo, præferre recentioribus, inquirendum fuit, omissa Suriana lucubratione, in Acta antiqua, quæ Surio præluxerant, ut ipse superioribus verbis luculenter indicat.
[5] [ex antiquioribus superest duplex Legenda,] Porro ex Prologo Legendæ Majoris, de qua mox agemus, constat exstitisse aliquando in monasterio Trebnicensi, ubi Sancta sepulta jacet, Acta examinatorum, a Sede apostolica deputatorum, qui opera ejus meritoria et exercitia virtuosa atque miracula diligentissime conscripserunt et conscripta fideliter Summo repræsentaverunt Pontifici. Sed hujus scriptionis, nullum, quod sciam, superest vestigium, nec quempiam novi, qui ejus, tamquam hodie exsistentis, mentionem faciat. Similem sortem subiit lucubratio Engelberti, Cisterciensis monachi, de quo plura infra dicemus. Antiquissima igitur Acta S. Hedwigis, quæ reperire potuimus, sunt binæ Vitæ ejusdem Sanctæ, quæ certissime sæculo XIII finiente conscriptæ jam erant. Easdem cum variis manuscriptis collatas, edidit Cl. V. Gust. Adolphus Stenzel, professor historiæ in Academia Wratislaviensi, in Tomo secundo Scriptorum rerum Silesiacarum. Post Acta ad Romanam Curiam transmissa ad promovendam causam Canonizationis S. Hedwigis, uti narratur in ejus Vitæ infra edendæ Prologo, nullum antiquius monumentum exstare putem de rebus gestis Sanctæ nostræ, quam binæ Vitæ istæ. Certum est enim saltem sæculo XIII finiente illas conscriptas fuisse, quoniam in fine utriusque Vitæ hæc leguntur [Stenzel, t. II, p. 105.] : Explicit Legenda Major et Minor de Sancta Hedwigi, anno Domini millesimo CCC consummata. Liquet igitur annis post obitum Sanctæ omnino quinquaginta septem, ut tardissime, conscriptas fuisse has Legendas: et quidem duplici libello, quorum alter Legenda Major, alter Legenda Minor, pro majori minorive prolixitate dicebatur. Unum vero eumdemque esse utriusque lucubrationis auctorem manifeste demonstrat ipse auctor, qui in Legenda Minori agens de miraculis S. Hedwigis dicit [Ibid., p. 104.] : Sicut alias, UBI ABUNDANTIUS DE VITA ET MIRACULIS IPSIUS POSUI, satis patet. Atque hoc de Legenda Majori intelligendum esse clarum fit ex oblatione seu Oratione, quæ utramque Legendam concludit, quæque in variis codicibus, iisque optimæ notæ, reperitur post superius relatam indicationem anni MCCC: istic enim auctor duplicem scriptionem S. Hedwigi offert seu, ut ipse loquitur [Ibid., p. 105.] , cum paupercula vidua, offerente in templo, in gloriæ Dei Sanctæque laudis gazophylacium mittit hæc duo minuta MAJOREM VIDELICET ET MINOREM vitæ atque miraculorum Sanctæ TRACTATUM. Ex hactenus dictis constat igitur utramque legendam ab auctore coævo aut suppare exaratam fuisse, illumque merito virum gravem et fide dignum a Surio vocari.
[6] [sed incerti] Sed quam laudabilis auctor, tam incertus videtur Surio, quippe qui nihil edat, quo nomen scriptoris ejusve conditionem aliquatenus dilucidet. Ejus tamen ætatem utcumque tenemus, quum saltem sæculo XIII jam adulto floruerit: ejus dein conditionem nobis deducere, utcumque posse videmur ex jam citata oblatione seu oratione finali, qua se Sanctæ, cujus gesta descripsit, profitetur servum, simulque collegio pauperum aggregatum se gloriatur. E quibus verbis satis manifestum existimo illum aut professione monachum, sed Ordinis hactenus incerti fuisse, aut aliquo ministerio sacro monasterium Trebnicense contigisse. Sed non est quod præterea divinem. Est quidem aliqua traditio, quæ hujus utriusque Legendæ auctorem facit monachum Leubensem, et quidem Engelbertum quemdam seu Engebertum. Hæc enim in Schedis antiquorum hagiographorum, quæ in scriniis nostris superstites manserunt, reperio. Scripserat Praga Joanni Bollando P. Carolus de Grobendoncq, die XVII Martii 1635, P. Andream Stredonium, Nyssæ in Silesia Rhetorices professorem, virum, ut ajebat, sat curiosum, habere varia, quæ illustrare possent Acta Sanctæ. Fidem etiam, a Carolo datam, liberavit Andreas: nam litteris 1 Septembris ejusdem anni varia submittit hagiographiæ utilia. Inter hæc autem et illud habet: Quod ad auctorem attinet, memini me audivisse ab abbate Casparo Henrichoviensi, Cisterciensis Ordinis, nuper mortuo, auctorem fuisse omnino abbatem Lubensem Engelbertum hujus Vitæ, quæ secundum virtutes distributa fuit. Inquisivissem etiam hoc ipsum, nisi mihi constaret monasterii illius bibliothecam nuper direptam, in qua codex ex membranis auctoris manu conscriptus habebatur.
[7] [auctoris,] Hæc quidem utcumque procederent, si inter abbates Leubenses, qui sæculo XIII floruerunt, unus occurreret, qui Engelberti aut Engeberti nomen gessisset: verum in Catalogo abbatum Leubensium nullus invenitur tali aut etiam simili nomine insignitus. En seriem abbatum ab origine monasterii usque ad annum Christi 1304 [Henel. Silesiograp., t. I, cap. VII, p. 654.] : Florentius obiit circa an. 1177: Guntherus I obiit circa an. 1190: Conradus obiit circa an. 1203: Guntherus II, confessarius S. Hedwigis, obiit circa an. 1230: Joannes I obiit circa an. 1239: Henricus obiit circa an. 1253: Nicolaus I obiit circa an. 1270: Hermannus I obiit circa an. 1279: Hartlibus obiit circa an. 1296: Theodoricus obiit circa an 1304. Expungendus est igitur, siquidem Engelbertum auctorem utriusque Legendæ S. Hedwigis retinere quis velit, abbatis Leubensis titulus, dicendumque Engelbertum esse ejusdem monasterii professum monachum. Atque ita reapse legitur in paralipomenis et mendis circa Hedwigem olim a Silesia ad P. Joannem Bollandum submissis: indigitat nempe emendator ubi Surius habet verba incerti auctoris legendum esse: Ex Engelberto, Cisterciensis Ordinis Lubensi professo. Verum hæ investigationes omnes evanescunt, si attenderimus Prologum vitæ, infra edendæ: etenim scriptor alium se omnino ab Engelberto, Ordinis Cisterciensis monacho, pronuntiat, quum dicit se hujus compilatione usum fuisse Quare neque Lubensem, neque Cisterciensem fuisse biographum nostrum existimo, qui in eo casu signo aliquo fraternitatem indicasset. Neque ex recentioribus Ordinibus, Fratrum Prædicatorum aut Minorum, arbitror, quoniam nulla in hac Vita mentio fit horum Ordinum, certe non omittendorum, quoniam, ut videbimus, aliqua cœnobia, S. Hedwige cooperante, fundata fuere. Unde biographus noster anonymus habendus est, qui tamen aliquo nexu cum S. Hedwige conjunctus erat, quum, nisi scriberet, haberet se servitutis suæ debitum exsolvere negligentem et sic pro culpa omissionis redarguendum, ut ingratum [Oratio in fin. utr. Legend. Stenz. Scriptt., t. II, p. 105.] .
[8] [quam edimus: hic quidem] Dolendum certe est periisse codicem, qui perferebatur ipsius auctoris manu descriptum: in quo forsan scriptoris nomen conservatum erat. Casparus vero, de quo in epistola Andreæ Stredonii, supra n. 6 agitur, Henrichoviensem abbatiam tenuit ab anno 1627 ad 1633, quando peste sublatus fuit [Ibid., p. 667 et Zimmermann Beyträge zur Beschreib. von Schlesien, t. IV, p. 104.] . In bello Sueco-Germanico, anno 1634 ita direptum fuit monasterium, ut, dispersis monachis, ablataque omni supellectile, unus equus relictus fuerit [Ibid.] . Periisse tunc autographum Engelberti, satis crediderim. Nam quod laudat Stenzelius manuscriptum Henrichoviense, nunc in bibliotheca Universitatis Wratislaviensis [Scriptt. præf., p. IV.] , quoniam dicit sæculo XV exaratum fuisse, cum codice ab abbate Gaspare et Andrea Stredonio laudato nihil commune habere potest. Atque hæc de antiquis Actis S. Hedwigis dicta sunto: unum adjungam exstare etiam Vitam, germanico manico idiomate scriptam, et anno 1504 Wratislaviæ excusam, quæ ex laudatis Legendis desumpta est.
[9] [Legendam Minorem, infra autem majorem.] Legendam Majorem, prout eam publici juris fecit laudatus Gust. Stenzel [Scriptt. rer. Silet., t. II, p. 1 et seqq.] , infra dabimus, appositis notis opportunis: ne vero lectorem fraudemus documento pariter coævo, Legendam Minorem hic subjicimus; id eo lubentius, quo res gestas et virtutum dotes S. Hedwigis compendiosius exhibeat. Unum monendum ducimus, scilicet mutasse nos orthographiam, quæ pro more medii ævi abnormis est, et consuetam scribendi rationem restituisse, sic patientiæ scribimus, non vero paciencie, scientium non sciencium, quod in recudendis tum Legenda Majori, tum Tractatu seu Speculo genealogiæ Sanctæ Hedwigis, porro servabimus, rati per istiusmodi alterationes nihil auctoritatis perire monumentis antiquis, et id accedere emolumenti, ut lectores commodius universam scriptionem pervolvant.
[10] [S. Hedwigis natales] Lux lucis et fons luminis, Pater de cœlis Deus obtenebratum vitiis mundum illustravit novo quodam splendore gloriæ suæ, dum diebus istis novissimis beatam Hedwigim virtutibus et miraculorum prodigiis radiantem fecit quasi stellam matutinam in medio nebulæ apparere. Quæ ducis Meraniæ filia, matrem habens de marchionum orientalium prosapia generosam, nobilitate virtutum magnificentiam natalium transcendebat. Gratia namque sibi opitulante divina, semper a sua juventute vixit honestissime, dans operam diligentem ad confovendam cordis et corporis puritatem. Ætatis enim suæ anno duodecimo per conjugale vinculum nobili viro Henrico, cognomento Cum Barba, duci Poloniæ et Silesiæ alligata, leges atque jura sollicite custodiebat matrimonii, nec tamen studium et amorem deseruit continendi, ita quod statim cum se sensit concepisse, mariti devitabat consortium usque post puerperium et tempus purificationis completum.
[11] [et nuptiæ:] Aliis quoque temporibus, sex aut octo quandoque hebdomadibus abstinebat a carnis illecebris, quamvis marito quoad thalamum jungeretur. Quadragesimæ et Adventus Domini, quatuor temporum et dominicos dies, vigilias ac festa Sanctorum atque ferias sextas venerabatur et honorabat specialiter pudicitiæ cultu, sic, ut carnis tunc petulantiam et voluptatem penitus devitaret. Tandem maritum suum, auxiliante Deo, salutari induxit consilio, ut una secum in manu episcopi perpetuam voveret continentiam, et hanc annis fere triginta postmodum viventes pariter servaverunt. Ne vero alicujus sinistræ opinionis caligine obscuraretur ipsius continentiæ pulchritudo, illis omnibus annis, quibus quoad thorum separata permansit, ipsi non loquebatur marito nisi pro utili et necessaria causa et hoc in ecclesia vel in alio publico loco, honestis pluribus personis præsentibus, nec eum decumbentem visitare volebat, nec etiam ad grabatum decumbentis accedere absque comitiva decenti. Ad amorem quoque castitatis, cujus ipsa fuit amatrix, quoscumque poterat verbo et exemplo atque beneficiis invitabat. Unicam enim quam habebat superstitem filiam cum multis virginibus et fœminis in monastico clausit reclusorio ad carnis et spiritus munditiam propter Christum perenniter conservandam.
[12] [ejus profunda] Et quia, teste Scriptura, quanto castior fuerit homo tanto humilior esse debet, cum virtutum et præcipue castitatis decor et custos sit vera humilitas, hæc Dei famula humiliabat se in omnibus. Vestes quoque scarleticas et sericos pannos aliaque ornamenta superflua, quibus supervacue decorari solent fœminæ mundo et hominibus placere volentes, non deferebat etiam tempore juventutis, licet alias tunc satis honesto sibique pro illo statu competenti uteretur amictu. Prolixiorem vero perveniens ad ætatem, griseum portavit simpliciter indumentum, parvipendens omnem ornatum sæculi et exterioris hominis cultum, ut in interiori homine soli Deo placere humilisque Christi et Matris ipsius humillimæ posset per humilitatem aliqualiter vestigia imitari. Pedes quapropter sæpius abluit egenorum, tergens et deosculans eos. Et non solum pedibus ac manibus pauperum, sed etiam locis, in quibus sive ipsi sive alii religiosi steterant aut sederant, oscula ingerebat. Et ut liberius in humilitate posset Domino famulari, derelicta multitudine sibi ministrantium, se apud Trebnicense monasterium cum pauca familia recollegit, ibique faciens mansionem humilitatis admirandum exercuit studium.
[13] [humilitas:] In quo etiam studio profecit in tantum, ut illa, quæ quodammodo videbantur abominabilia et ideo difficilia ad agendum, ipsa in fervido et humili spiritu faciliter actitaret. Frequentius enim accedebat ad aquam, in qua sorores pedes mundificaverant et lavabat oculos suos, quandoque etiam totum caput et collum similiter abluebat. Sororibus congregatis ad mensam vel alio tempore congruo, circuibat in choro stallos et sedes omnes singulosque passus in gradu, vergente ad dormitorium, et scabellos coram lectis depositos manutergia et virgas disciplinæ et res alias, quibus in locis publicis utebantur sorores, deosculabatur flexis genibus reverenter. Et ubi majores videbat sordes congregatas in pannis, quibus exterserant dominæ in monasterio manus, fortiora oscula imprimebat ex humilitate magna, in earum comparatione indignam se reputans peccatricem. Dum quadam vice per chorum transiens in circuitu deosculata fuisset sedilia et reversa ad altare se in oratione stravisset, vox de cruce intonuit, dicens: “Tua jam est oratio exaudita.” Cibum nolebat accipere, antequam flexis genibus cibos pauperibus ministrasset. Præterea nec potum sumebat priusquam de ipsius poculo ille bibissset, qui inter pauperes, coram ea discumbentes, magis erat deformis. Sæpe ab illis, quibus lautam ministrabat alimoniam per internuncios pro amore Dei fragmentorum clam accipiebat eleemosynam. De minutiis, a mensa sororum vel monachorum pro pauperibus congregatis, dum aliquid latenter accipere potuit, pro deliciosis hoc sibi ferculis reservavit, id escam esse reputans Angelorum, de quo manducaverant Domino servientes.
[14] [patientia.] Patientiæ disciplinam veræ humilitatis consortem tam perfecte didicerat, quod in turbativis eventibus, cordis tranquillitatem non deseruit, nec ab ore ipsius responsio mollis aut verbum dulce recessit, ut probari sufficit ex duobus, quæ homines, non munitos patientia, maxime consueverunt turbare, mors videlicet amicorum et perditio rerum. Mariti namque sui obitum et mortem filii sui, a Tartaris occisi, dum multi quasi inconsolabiliter deplorarent, inter lugentes virili animo et siccis manens oculis consolabatur illos, a quibus ipsa potius debuisset accepisse consolatoria verba in tam vehementi tristitia pro amissione carorum. Hæc autem agebat spiritu Domini confortata ad relinquendum exemplum fortitudinis tunc presentibus et futuris. Unus quoque de servitialibus suis plures scyphos argenteos, quibus ipsa propinari faciebat hospitibus, perdidit. Cui tantummodo dixit in spiritus lenitate: “Vade, quære si forte invenire valeas vasa, per negligentiam perdita.” Quando sibi occurrebant aut recitabantur ei aliqua tristia, non murmurans resonabat nec promebat querimoniam, sed dicebat: “Voluntas Domini compleatur in nobis.” Danti etiam offensionem molesta non fuit nec invectivis illum verbis gravabat, sed dixit pacifice: “Quare hoc fecisti? Deus tibi indulgeat.” Sic mens ejus bene conscia, corde tacite conabatur continue patientiam conservare.
[15] [vitæ summa] Sciens quoque famula Dei, quod illi lapides vivi, in ædificio cœlestis Ierusalem collocandi, expoliri deberent in hoc mundo tunsionibus et pressuris, per multasque tribulationes oporteret transire ad illam supernam gloriam et patriam gloriosam, totam se aquis passionum exposuit, corpusque suum absque compassione multis jugiter castigationum flagellis attrivit. Maceravit enim se jejuniis et abstinentiis quotidie adeo magnis, quod multi mirabantur, quomodo fœmina tam debilis et delicata poterat hujusmodi cruciamina sustinere. Abstinuit namque pluribus annis a cibis carnalibus, nec piscibus aut lacticiniis utebatur, nisi diebus dominicis aut in festivitatibus magnis. Panem et aquam comedebat sæpissime, præcipue feria VI et in Sanctorum vigiliis. Aliis quoque temporibus pane grosso et arido contenta fuit pulmento. De vino quid dicatur non invenio, cum aqua decocta frequenter utens, cervisiam biberet vix in festis. Subtus ad carnem durum ferebat cilicium, et lumbos zona, de pilis equorum contorta, stringebat in tantum ut ex tali tortura exulceraretur caro ipsius.
[16] [austeritas,] Una tantummodo tunica et pallio simplici tecta, sine pellibus et pellicio, nudis semper pedibus incedebat, hyeme et æstate. Et quia sibi nullatenus condescendit, quin in frigore et in algoribus nivis taliter seminuda procederet ad ecclesiam, sæpe tota gelida videbatur et scissuris pedum ac manuum ejus cruoris stillicidia proruperunt. Sed quia cœlestem flammam interius per desiderium attigit, frigus illud exterius tolerare satis facile sibi fuit, ut patet ex eo, quod quadam vice hyemali tempore dum in nuda humo, nudatis more solito plantis stans, diutius divinis intenderet laudibus, famula ipsam expectans multum infrigidata, sibi de necessitate cogebatur edicere, quod frigus non posset amplius sustinere. Cedens ergo ad partem, pedissequam ad locum in quo steterat ipsa stare præcepit, quod dum fecisset, mirabilem cito sensit calorem, ut servor æstuans in spiritu dominæ, virtute mirifica efficaciam haberet in carne ancillæ. Non in mollioribus culcitris aut pulvinaribus, sed in sacco de paleis, aut super ligneas tabulas post longas orationum vigilias quiescebat ad modicum, nisi forte filitro super stramina posito aliquando corpusculum debile quietis gratia relevaret. Atrocibus disciplinis carnes corporis sui laceravit noctibus singulis, nec contenta plagis, quibus se affligebat manibus propriis, quin etiam sæpe usque ad effusionem sanguinis a quibusdam sibi familiaribus dominabus se faceret verberari. Tot et tantis genuflexionibus sua contuderat genua, ut quidam globi, pugnis æquales, de eorumdem genuum carnibus exurgentes, ipsis genibus adhærerent.
[17] [devotionis fervor] Afflictione assidua mortificationi carnis, discretione tamen prævia, quanto invigilabat attentius, tanto magis in vigore spiritus et profectu gratiæ succurrebat, devotionis quoque ac divini amoris incendium in ea sumebat abundantius incrementum. Ferebatur namque sæpius tam ardenti desiderio sursum et agebatur in Deum, ut effecta insensibilis, quæ circa ipsam erant non adverteret, donec superna dulcedine in quantum Deus tribuit degustata, tandem ad exteriorum sensuum usum rediret. Et quia suavitatem illam dulcem super mel et favum cordis pallato degustare consueverat, non diebus neque noctibus a colloquiis divinis et oratione cessabat, ut vel jam oblato sibi a Deo valeret devotionis dulcore diutius perfrui vel novi saporis dulcedine mereretur in benedictionibus Domini præveniri. Ne autem familiaritatis suæ arcanum illi cum Deo commune et devotionis ipsius exercitium posset ab assistentibus aut percipi aut aliqualiter impediri, ad orandum loca quærebat solitaria vel orans in ecclesia sub pannorum se obumbraculis ab intuentium oculis quantum potuit occultavit, quamvis per gemitus et suspiria, vi divini amoris extorta, secretum ejus sæpius proderetur.
[18] [et assiduitas:] Lacrimarum namque profluviis ipsius perfundebantur maxillæ, et facies ejus ex castigationibus multis attenuata, macie et obducta pallore quasi in vultum quandoque mutabatur angelicum, dum ei dilectus internæ consolationis gratia dulciter arridebat. Quantumcumque mane venisset ad ecclesiam, abinde tamen, aliis recedentibus, non recessit, nisi post meridiem, dum circa horam vesperarum sumere volebat corporis alimentum. Nam, ut quidam delectantur in epulis et quærunt sapores in variis corporalibus cibis et poculis, sic ipsa et multo amplius delectabatur in hymnis et psalmis atque spiritualibus canticis, in genuflexionibus et prostratione totius corporis, dum supplex Dominum exorabat. Et hoc præcipue sibi magnas reputavit delicias, quando habere et audire poterat plures missas, pro eo quod tunc in altari oculis fidei cerneret et delectabiliter perciperet faucibus mentis illud magnificum et delicatissimum ferculum inmaculatum, videlicet agnum in cruce pro omnibus immolatum. Pro cujus amore venerabatur et remunerabat presbyteros honorabatque plurimum omnem clerum. Cultum quoque divinum decorabat promovitque multis et nobilibus ornamentis.
[19] [opera misericordiæ] Quemadmodum mentis devotione semper tendebat in deum,ita benefica pietate inclinabat se ad proximum, liberaliter indigentibus eleëmosynas tribuendo, quia et collegiis et religiosis personis, intra vel extra monasteria commorantibus, viduis et pupillis, infirmis et debilibus, leprosis et reclusis in vinculis aut in carceribus, peregrinantibus quoque et nutrientibus parvulos fœminis indigentibus, subventionis beneficia impendebat, et universaliter neminem ad se pro auxilio venientem inconsolatum abire permisit, unde quocumque præibat, ipsam veluti matrem suam pauperes sequebantur. Infirmos et vinculatos, aut personaliter, aut per suos nuntios eis mittendo necessaria visitavit. Eos quoque, qui ducebantur ad mortem sæpius eruit. Captivos quoque et detentos pro quibuscumque causis, aut ære alieno oppressos et vexatos a judicibus tam prece quam pretio liberavit. In tantum intuitu pietatis dispensavit de bonis suis, non solum tribuendo pauperibus, sed etiam sibi censum debentibus relaxando, ut de magnis redditibus, quos habebat, vix ei pro suis et familiæ suæ necessitatibus pars modica remaneret. Et dum sibi sua deficerent, ita quod non posset opus misericordiæ adimplere, maritum suum, ut pro ea satisfaceret et relevaret indigentias pauperum, inducebat. Coram ea semper XIII ad minus discumbebant mendici, quibus sibi præposita fercula meliora cum meliori poculo transmittebat. Ipsa namque abstinens ab epulis, in charitate lautis reficiebat alimentis viscera egenorum. Sed quia ipsorum multitudinem ante mensam suam locare non erat expediens, specialem habebat coquinam, de qua ministrabantur cibaria illis pauperibus, qui ejus curiam sequebantur et quibus ipsa solebat in locis diversis habitantibus de alimonia providere.
[20] [et miracula:] Et quia hæc Dei famula quæcumque poterat exercere bonorum operum non neglexit, hanc etiam ei Deus gratiam contulit, ut ubi humana sibi defuit in operatione facultas et deficiebat in agendis propriis viribus, divina passionisque Christi virtute posset perficere, quod proximorum ab ea in necessitatibus desideria flagitabant. Ad se ergo recurrentibus, tam pro corporis quam spiritus removendo incommodo, potens fuit auxiliari secundum divinæ beneplacitum voluntatis. Nam curabat languidos, illuminabat cæcos, liberabat periculis et morti expositos; et multa hujusmodi, quæ naturalem excedebant virtutem, deitatis sibi assistente potentia, mirifice faciebat. Multa quoque prædicebat futura et quorumdam malitias, molestias ac pericula declarabat. Ad emendationem quoque animarum quibusdam conscientiarum secreta delictaque abscondita detegebat prophetico spiritu. Et ut constaret plenius eam perfectionis culmini appropinquasse per opera meritoria et præcipue fervida Dei dilectione et gratia, multorum et etiam suam mortem prædixit. Sic supernaturali actione existens adhuc in corruptibili corpore quædam signa gloriosæ vitæ mortalibus exhibebat.
[21] [Sanctæ obitus] Appropinquante autem vitæ ipsius termino, Deus, qui cor ejus accenderat per amoris flammam interius, mirabiles ei delectationes, quæ sunt in dextera ejus, usque in finem ostendebat exterius, per nuntios scilicet suos apparentes visibiliter, ipsam alliciendo et invitando ad convivium, quod se diligentibus præparavit. Dum enim jam decumberet, Beata Maria Magdalena, Sancta Catharina, Sancta Thecla, plures quoque alii Sancti advenientes loquebantur cum ea. Cui dubium, quin de transitu ejus conferrent, et de cœlesti gaudio, cui jam appropinquabat, cum ea collationem haberent? Transiit autem felici exitu de hoc mundo anno domini MCCXLIII, idibus Octobris. Quis umquam potuit dubitare, quin de exilio ad patriam, de labore ad requiem, de mœrore ad indeficientem consolationem decedens mox transierit, cum futuræ gloriæ quædam indicia statim post exitum animæ in ipsius corpore luculenter omnibus apparerent? Nam color, qui prius in ea ex afflictionibus et ægritudine fuerat pallidus sive cæruleus, in candorem niveum est mutatus. Genæ vero ejus et labia veluti flos rubeus rutilabant, exhalabat quoque contra morticinii et carnis jam corruptæ naturam odor suaveolens de illo venerabili corpore, quod potius margaritæ quam funeri debuit atque decuit comparari. Illius mirandi jucunditas spectaculi dolorem mœrentium mortem ejus bene poterat mitigare, dum ex evidentibus signis ejus se jam intelligerent patrocinium habituros in cœlis, cujus consortium eos in terris relinquere oportebat.
[22] [et crebra miracula.] Cum enim corpus ipsius nondum terræ commendatum fuisset, Deus dignatus est per eam multa facere mirabilia et postmodum pluribus annis successive fidelibus suis, ejus intervenientibus meritis, consolationem impendit multiplicem et gratiam sanitatis. Nam infirmis et debilibus, cæcis et cæcutientibus ac capita dolentibus, surdis et mutis, mancis et claudis atque contractis, gibbosis et strumosis, paralyticis et quartanariis, epilepticis et dæmoniacis, dissentericis et squinanticis atque infistulatis, in periculo mortis et mortuis, in variisque dolorum miseriis constitutis, Deo favente, manum auxilii porrigebat, sicut alias, ubi abundantius de vita et miraculis ipsius posui, satis patet. De quibus omnibus et singulis, dum per fidelia testimonia fuisset diligentius informata et ex consequenti certior effecta de sanctitate ipsius Sedes apostolica eam Catalogo Sanctorum adscripsit. Quam et nos, quia sanctam esse credimus, te jam nunc paterna claritas affatim postulamus, ut, ejus pro nobis interpellantibus meritis et precibus, gratiæ tuæ, cordibus nostris lumen infundas et post præsentes miserias nos participes esse facias gaudiorum, quibus hæc Sancta nunc in cœlestibus fruitur per Christum Dominum nostrum, qui tecum et cum Spiritu Sancto vivit et regnat per cuncta sæcula sæculorum. Amen.
§ II. Sanctæ Hedwigis genus illustre et pia in puerili ætate institutio: nonnulla de educatione fœminea medio ævo.
[Sancti varii] S. Hedwigis, Bertholdi, hujus, nominis, juxta Butlerum [Vies des SS. XVII Octobr. Edit. Lovan.] , tertii, juxta Andechsense Chronicum [Chronick des Klost. Andechs, p. 6.] , quarti, juxta Æmilian. Ussermann [Episcopat. Bamberg., p. 123.] , quinti, imo juxta Lud. Gabrielem Du Buat [Orig. Boic. Domus, t. II, p. 250.] , undecimi, comitis Andechsensis et Agnetis Rochlizensis filia fuit. Hæc vero numerorum varietas provenit ex varietate originum, a quibus ordiuntur; quum alii ab adeptione comitatus Andechsensis, alii a satore gentis, Arnulpho, duce Bojariæ, anno Christi 937 [Meibom. Rer. Germ., t, I, p. 687.] defuncto, familiæ principium deducunt. Ex quo jam claret S. Hedwigem e nobilissima stirpe prodiisse. Verum quam illustres, tam sanctos nacta est prosapiæ suæ contribules. Etenim ex Andechsiorum gente fertur imprimis B. Rathardus, presbyter, fundator ædis S. Georgii in Diessen (antiqua probabiliter Strabonis Damasia), qui obiit sæculo nono. Sollerius noster, qui ejus cultui nullum specialem diem assignat, de eo agit sub die VIII Augusti [T. II. Aug., p. 354.] , atque in Commentario prævio, quo brevem Vitam B. Rathardi illustravit, dubitat utrum iste Beatus Andechsensibus sit annumerandus, utpote qui principium sumpsisse dicuntur in Ratholdo, qui B. Rathardo junior aut coævus exstitit [Rader. Bavar. Sancta, t. I, p. 154.] .
[24] [ex Andechsiana gente,] Certior proinde esset B. Rassonis seu Rathonis genus, quum hic dicti Ratholdi filius existat, si constaret caput stirpis Ratholdum fuisse. Sed Gabr. Du Buat, qui accuratissime origines Boicas scrutatus est, nullum quidem hujus nominis principem in Andechsiana genealogia invenit [Orig. Boic., t. II, p. 250.] ; quin imo Rathonis genus et annum funebrem ignorare se fatetur laudatus scriptor [Ibid., p. 53.] . Nihilominus ut Andechsianis accenseamus B. Virum, facit aliquid, quod B. Ratho dicatur anno 959 tenuisse Sundergoviæ comitatum [Orig. Boic., loc. cit.] , quem possessum scimus anno 980 ab Arnulpho III, avo Bertholdi, qui primus Andechsensem occupavit [Ibid., p. 127 et 250.] . Ferebatur porro Ratho bellica laude adversus barbaros Germaniæ infestos et fundatione Werthensis cœnobii illustris: obiit XIX Junii, qui eidem festus est, anno, ut supra vidimus, incerto [Rader, t. I, p. 163 et t. III Jan., p. 892. Cfr tamen Du Buat. Orig. Boic., t. I. p. 265.] . Ex hactenus dictis sequitur eodem censu habendum S. Conradum, Constantiensem in Germania episcopum, cujus Acta dabimus, die, quo colitur, XXVI Novembris; hic enim ex Hassa seu Beata, Rathonis sorore, nupta Henrico, Altorfiensi comiti, prodiit: obiit anno 976 [Rader, t. III, p. 91. Cfr Neugard Episc. Constant., p. 281.] . Andechsianis adscribitur quoque S. Otto I episcopus Bambergensis et Pomeranorum Apostolus, qui anno 1139 obiit [Butler XVII Octob. Vie de Ste Hedwige, not. a.] . Ast Sollerius in Commentario prævio ejus Vitæ ad diem II Julii hanc cum Andechsiana gente necessitudinem rejecit [T. I Jul., p. 357 et seq.] , quam adstruere nititur P. Fripeis, Andechsensis cœnobii supprior [Butler, t. II Julii.] ; utrum feliciter, dijudicare nobis, quibus lucubratio deest, non licet. Certe Æmilian. Ussermann, agens de S. Ottone amplectitur sententiam Sollerii [Episcopat. Bamberg., p. 54.] , opinaturque errorem inde manasse, quod Otto II, Bambergensis eodem sæculo episcopus, ex Andechsensi familia cum S. Ottone I confusus fuerit [Ibid. Cfr Act. SS., t. VII Maji, p. 442, n. 1.] .
[25] [inter quos SS. Mathildis et Elisabetha] Sed enim si viros quosdam sanctitate insignes e censu Andechsianæ gentis expungere suadet sanior crisis, certiora affirmare licet de fœminis, quæ summarum virtutum laude principalem familiam illustrarunt. Clara, imprimis est memoria S. Mechtildis seu Mathildis, Virginis et abbatissæ, filiæ Berctholdis fundatoris Diessensis, Andechsensis comitis [Ussernum. p. 121.] , quæ colitur in fundato a patre monasterio feria II post dominicam Trinitatis: obiit circa annum 1160. De Sancta hac Virgine agunt nostri sub die XXXI Maji [T. VII Maji, p. 442.] . Ejusdem Sanctæ soror fuit B. Euphemia, abbatissa monasterii S. Altonis; quæ obiit anno 1180: Syllogen historicam habent nostri sub die XVII Junii [T. III Junii, p. 470.] . Sed fama sanctitatis et cultus celebritate omnes superat S. Elisabeth Hungarica, Thuringiæ ducissa, quæ ex Gertrude, B. Hedwigis sorore nata, materteram habuit Sanctam nostram. Ejus res gestas egregie illustravit nobilissimus vir Carolus de Montalembert, qui hodie inter præcipuos rei Catholicæ pugiles eminet. Recurrit ejus festivitas die XIX Novembris, quo obiit anno 1231. Possemus et alios adjungere cum S. Hedwige consanguinitate conjunctos, v. g. S. Ludovicum, ex Ordine FF. Minorum, Tolosanum episcopum, atnepotem prædictæ Gertrudis, ejusdemque neptem, B. Cunegundem, Boleslai Pudici, Cracoviensis ducis, conjugem; sed prolixior curreret sermo noster, et, quæ retulimus, sufficiunt ad monstrandum S. Hedwigi non defuisse exempla domestica, quæ imitaretur, quæque ipsa ad seros nepotes fideli traditione demandaret.
[26] [ejusdem gentis.] Sanctitatis gloriam cumulavit etiam sanguinis nobilitas, cujus explicatio plerumque cum ipsis Legendis conjungitur, sub titulo Tractatus seu Speculi genealogiæ S. Hedwigis. Hujus opusculi non eumdem auctorem arbitror, qui et utriusque Legendæ, quamvis id primo aspectu suadere aliquatenus posset ejus in variis manuscriptis insertio ante oblationem, de qua num. 5 et seq., egimus; unde pronum fit concludere Legendarum et Speculi unum eumdemque esse auctorem. Verum id omnino vetat diversitas inter biographum et genealogistam: hic enim Bertholdum ejusque filium Ottonem marchionem de Hysterich seu Istriæ et Andechsensem recte nuncupat num. 7; dum biographus num. 1 omisso Andechsensi genere, Badensem marchionem et comitem Tyrolensem nominat omnino false. Cæterum facile mihi persuaserim etiam genealogistam ante annum 1300 scripsisse, quum in Tractatu suo nullum e posteris S. Hedwigis nominet, qui ante finem sæculi XIII non exstiterit. Hanc genealogiam ad calcem Legendæ majoris, secundum editionem Cl. Gustavi Stenzel, dabimus, subjiciemusque annotationes, tum ex ipso doctissimo editore, tum ex aliis depromptas. Sed quamvis amplissimus videatur iste Tractatus genealogicus, auctor tamen solam stirpem maternam recenset, quia, ait, de progenitoribus patris ejusdem Sanctæ multa non didici, pro eo quod scripta aut doctores de ipsis habere non potui, quamvis et ipse procul dubio prodierit de valde prosapia nobili. Hunc scriptoris nostri hiatum compendiose implebimus per ea quæ de originibus Andechsianæ gentis tradit supra laudatus comes Du Buat.
[27] [Paternum genus enucleatur:] Hic scriptor, refutatis iis, qui ad Ratoldum quemdam, Arnulphi Cæsaris nothum, originem Andechsiadum referebant [Orig Bois., t. II, p. 192.] , monstrat ex variis diplomatibus documentisque coævis, illos ex dynastis Schirensibus ortum trahere [Ibid., p. 196.] . Ita enim genealogiam ordinat: Adalbertus, comes in Trungau, circa annum 860 defunctus, genuit Luitpaldum marchionem [Ibid., t. I, p. 83 et 226.] , qui uxorem habuit filiam Ludovici III regis Bojariæ [Ibid., p. 322.] ; hac ratione contingebant Luitpaldus ejusque posteri gentem Carolingicam. Ex Luitpaldo porro prodiit Arnulphus, dux Bojariæ, qui obiit anno 937 [Meibom. Rer. Germ., t. I, p. 687.] . Reliqua facilius e sequenti tabella patescent.
[28] [ex Bertholdo, non Moraviæ,] Bertholdum, S. Hedwigis patrem, non pauci dixere ducem Moraviæ, quem titulum eidem adscripsit quoque Breviarium Romanum in Lectionibus Sanctæ nostræ ad diem XVII Octobris. Atque id quidem errore manifesto, quum Moravia sæculo XII aliis dominis pareret, ac documenta Hedwigiana patrem Sanctæ sine ambagibus ducem Meraniæ vocarent. Causam erroris facile crediderim, utriusque appellationis qualemcumque consonantiam, propagatior Moraviæ quam Meraniæ notitia, tandem ipse illius provinciæ situs, qui est Silesiæ ad meridiem conterminus. Ast aliis dominis paruisse Moraviam, quando Bertholdus, S. Hedwigis pater, Andechsensem tenebat comitatum, monstrat Codex diplomaticus Moraviæ a Cl. Antonio Boczek anno 1836 editus; in quo anno 1151 occurrit nobis Otto, dux Olomucensis [Cod. diplom. Morav., t. I, p. 263.] , qui in alio diplomate anni 1160 vocatur dux Moraviensium [Ibid., p. 270.] . Quum Fridericus I imperator anno 1158 concessisset Wladislao, Bohemiæ duci, usum regalis circuli ferendi, cavit ne hoc supremæ dignitatis insigne ab aliis episcopis, quam a Pragensi vel Olomucensi imponi posset, quo certe significabatur Moraviam tum ad reges Bohemiæ pertinuisse [Ibid., p. 267.] . Anno dein 1174 Udalricus, Moravorum dux, in expeditionem Italicam profecturus, confert Ecclesiæ Olomucensi villam [Ibid., p. 286.] . Eamdem appellationem assumunt quoque Fridericus dux Bohemiæ anno 1180 [Ibid., p. 303.] , Wladimirus anno 1191 [Ibid., p. 332.] et Wladislaus anno 1199 [Ibid., p. 354.] . Quæ omnia abunde ostendunt Moraviam ad Andechsenses numquam spectasse.
[29] [sed Meraniæ duce] Bertholdus, Sanctæ nostræ parens, in Speculo genealogico infra dando, vocatur dux Meraniæ et marchio de Hysterreich, sive Istriæ, quæ hodiernæ Dalmatiæ Austriacæ pars est. Plerique autumant Meraniæ appellationem esse derivandam a castro Meran, quod vix milliari germanico a Tyroli castro distat, unde hodiernus comitatus Tyrolensis nomen suum mutuatus est [Butler XVII Octobris.] . Licet inficias non eant, castrum Meran ad Andechsensem familiam pertinuisse, sunt tamen nonnulli eruditi, qui autumant Meraniam, de qua agit Vita, esse potius oram maritimam Istriæ [Stenz, t. II, p. 2, not. 1.] , orientem versus: atque id quidem, quantum de veritate nominis constat, satis probabile est, quoniam mappæ geographicæ, ab Abrahamo Ortelio exhibitæ in Theatro Orbis terrarum Tab. LXV, exhibent adhuc locum, ad orientalem Istriæ oram situm, qui Mernfels, aliis Mahrenfels dictus [Zylii Topog. Prov. Austriac., p. 67.] , rupem Maranicam commode significare potest. Quis porro dicet hujus maritimæ oræ nomen, ob memoriam primævæ sedis gentis, ad Meranum, Tyrolense castrum, traductum non fuisse? Quo casu Meraniæ titulus ab plaga Dalmatica potius, quam a Tyrolensi castro deducendus esset.
[30] [et Istriæ marchione,] Porro Istriæ marchia atque adeo Meraniæ ducatus ad Andechsensem familiam devoluta videntur circa annum Christi 1173, quo primum occurrit Bertholdus, hoc titulo decoratus. Rem explicat Erasm. Frolich, societatis nostræ presbyter in suo Specimine Archontologiæ Carinthiæ cap. IV [Fröhlich Specim. Archont. Carinth., p. 64.] : Qua porro, inquit, occasione causaque marchia Istriæ, quæ eatenus ad stirpem ducum Carinthiæ in tribus deinceps Engelbertis perduraverat, ad Andechsios transierit, puto me deprehendisse in tabulis Codicis Diplomatici Admontensis [Pez Thes. Anecdot., t. III, part. III, col. 714.] , ubi legitur circa annum MCLX “Bertholdus comes de Andechsen, cognatus Henrici ducis” ac præterea “Henricus, dux Karinthiæ et Hermannus frater ducis”. Cognationis ratio nos quidem fugit, attamen ipse cognationis titulus satis esse videbatur, ut circa annum MCLXXIII Hermannus, dux Carinthiæ (cujus fratres decesserant improles, quique ipse aut nondum aut admodum infantes eo anno haberet) marchiam Istriæ daret, aut ab imperatore dandam curaret cognato suo Bertholdo II, comiti de Andechs, quem titulo marchionis Istriæ deinceps usum fuisse docet citatus Erasm. Frolich e variis monumentis coævis.
[31] [nascitur S. Hedwigis circa an. 1174] Annus S. Hedwigis natalis incertus est. Unum scimus duodennem nupsisse duci Silesiæ, Henrico, quippe quod constet ex ejus Vita num. 3: Ipsa autem famula Domini, Hedwigis, habens ætatis annos duodecim, magnifico principi Henrico, duci Slesiæ et Poloniæ matrimonialiter jungebatur. Sommersbergius porro in Tabula genealogica I [Scriptt. Rer. Silesiac., t. I, p. 298.] nuptias istas anno 1186 illigat; unde pronum est judicare Sanctam nostram anno 1174 lucem primum aspexisse. Neque controversiæ locus esse posset, si suam de anno nuptiarum opinionem fulciisset Sommersbergius certo documento: verum isto deficiente, conjecturis usus est, iisque probabilibus, quibus et nobis inhærendum esse arbitramur, donec certiora edoceri possimus. Videtur scilicet Henricus, S. Hedwigis filius natu maximus, jam anno 1210 aut 1211 annos viriles, id est XXV vitæ attigisse: etenim anno 1213, partito inter ipsum et fratrem suum, Conradum Crispum, qui et ipse jam togam virilem induerat, imperio, contentio exorta est inter fratres, commissoque prælio, sugatus est Conradus et paulo post vita functus. Jam vero si anno 1210 Henricus vigesimum quintum numerabat annum, ejus nativitas in annum 1186 aut 1187 incidit: unde probabiliter statuitur alteruter annus, cui nuptiæ Sanctæ nostræ sint connectendæ: qua propter annus Sanctæ natalis in annum Christi 1174 aut sequentem stabilitur.
[32] [nubitque Henrico Silesiæ, duci,] Neque hæc temere statuimus; Dlugossus enim in sua Historia Polonica narrat sequentia sub anno 1213 [Dlugoss. Hist. Polon.. t. I, col. 615.] : Tam virili ætate quam viridi Henricus Wratislaviensis et Slesiæ dux, cum felici et beata Hedwige, fœmina consorte sua, in prospera et æquabili fortuna traducta, magna uterque conjugum tempestate sub media pace, dum jam in occiduam vergerent ætatem, obrutus est. Duorum siquidem filiorum, videlicet Henrici et Conradi, qui Crispus vocatus est, qui usque in virile robur evaserat, dum jam tertius Boleslaus fato subtractus esset, livoroso inter illos serpente, collidebantur odio; alterum Esau, alterum Jacob ex eventu, et conditione crederes, cum pro uno pater Henricus, pro altero genitrix staret Hedwigis. Henricus siquidem dux pater minorem natu Conradum singulari affectione complectens, ducis Saxoniæ illi filiam desponsat et Lubucensem terram, Lusatiæque regionem perpetua illi consignat portione. Henricum autem, natu majorem, B. Hedwigi persuadente, Slesitis et Wratislaviensibus destinat. Id cum molesto et irato animo Conradus ferret, et ex naturali instinctu Polonis amicus facilis et blandus, Teutonicis vero hostis infestissimus foret, parentum ordinationem armis rescindere, dum preces invalidæ essent, constituit, exercituque notabili ex Polonorum et Lubucensium militibus et agminibus comparato, fratrem invasit etc. Ex quibus videmus utrumque fratrem jam anno 1213 virilem ætatem attigisse, cui tuto committi posset provinciarum administratio, quæque apta foret ad bella gerenda.
[33] [circa an. 1186;] Atque hæc quidem faciunt, ut nuptias S. Hedwigis vix tardius quam anno 1186 nobis ponere liceat: ast neque multo citius easdem statuere possumus, ut nempe Sancta nostra aliquam ætatis proportionem habere dicatur cum sororibus suis, Gertrude, quæ S. Elisabetham Thuringiæ enixa anno 1207, vix ante initium sæculi XIII Andreæ II, Hungariæ regi, nupsit et Agnete (quam alii Mariam aut Ediltrudem nominant), quæ anno 1196 Philippo Augusto, Francorum regi, illegitime conjuncta, anno 1201 e vita decessit. Nisi itaque nimiam inter tres sorores ætatis disparitatem statuere velimus, satis manifestum est retinendam esse epocham a Sommersbergio assignatam. Ex hactenus dictis liquet non undecumque probandam esse breviorem Legendam, quam appensam dicit Sommersbergius [Scriptt., t. I, p. 313.] tumulo S. Hedwigis, in qua legitur (nisi forte typothetæ vitium sit): collocavit Bertholdus nuptum filiam suam, B. Hedwigen, Henrico, duci Wratislaviensi, anno 1178. Hactenus de anno Sanctæ natali et nuptiali.
[34] [pie a parentibus educata:] A sua ait biographus num. 2, pueritia cor gerens senile, satagebat levitates vitando, bonos assuescere mores et insolentias fugere juveniles. Fovendo quoque innocentis vita munditiam honestati semper et disciplinæ dabat operam diligentem. In omnibus iis et aliis operibus suis, præter homines, quos sibi deputatos a progenitoribus suis ad bonorum informationem morum rectores habebat, eruditorem habuit Spiritum Sanctum, qui ab infantia ipsam timere Deum docuit et abstinere ab omni peccato, ita ut mundam servaret animam suam ab omni concupiscentia. Unde numquam cum ludentibus reprehensibiliter se miscuit neque cum iis, qui in levitatibus ambulabant, participem se præbebat. Nam in ætate puerili in claustro Kicingo sacras litteras didicit, quarum studio et tempus in juventute expendit utiliter, ac in earum intellectu postmodum consolationis internæ et devotionis hausit gratiam affluenter. Ex hisce verbis liquet nulli curæ et industriæ pepercisse parentes, ut filiam suam Hedwigem ad omnem virtutem informarent, simulque erudirent iis artibus, quæ fœminam nobilem decent. Porro jam actum fuit de Kitzingensi ad Mœnum monasterio in Vita S. Theclæ, abbatissæ ad diem XV Octobris [T. VII Octob., p. 64, n. 21.] : unum addendum hic videtur, ut, quoniam S. Hedwigis infans, id est ante an. 1186, quo nupsisse videtur, monasterium istud incoluerit, dicamus eamdem non habuisse aliam magistram, quam Bertham III, quæ monasterium rexit ab anno 1175 ad 1195, de qua plura monumenta refert Æmilian. Ussermann [Episc. Wirceburg, p. 447.] .
[35] [qua occasione aliqua] In eodem Kitzingensi asceterio perfugium et solatium sibi liberisque suis aliquot post annis invenit S. Hedwigis neptis, S. Elisabeth Hungarica, quando, mortuo conjuge Ludovico, expulsa fuit e Thuringia [Montalembert. Vie de Sainte Elisabeth, cap. XX.] . Præerat tunc quidem Kitzingensibus Sanctæ nostræ soror, Mathildis abbatissa [Usserm. Episc. Wirceb., p. 449.] , cujus tamen mentionem non facit Speculum genealogicum supra n. 27. Et quum postea Bambergensis episcopus, Ecbertus, nepotem suam Elisabeth in castrum Botenstein, transtulisset, remansit tamen Sophia, Sanctæ filia, in monasterio, cujus dein summam præfecturam adepta est. Atque hoc quidem consonat cum iis, quæ Carolus Magnus præscripserat circa monasteria puellaria § VI [Labbe, t. VII Conc., col. 1182.] ; nolebat siquidem, ut educationis gratia a monialibus aliæ admitterentur puellæ, quam quæ oblatæ a parentibus in monasterio sperarentur perpetuo remansuræ: Sin autem, ait, domi infantes suas nutriat, et non aliam infra monasteria mittere nutriendi causa præsumat, nisi quæ in ipso loco firmiter in Dei servitio perseverare voluerit, vel secundum instituta Sanctorum Patrum seu canonicam auctoritatem.
[36] [circa educationem fœminarum] Hæc quidem recte procedunt cum Sophia Thuringica, S. Elisabethæ filia, quæ reapse Regulam Benedictinam apud Kitzingenses professa, abbatialem dignitatem post annos consecuta est. Verum, ut habemus ex biographo nostro, S. Hedwigis institutionis causa apud easdem moniales per tempus aliquod morata legitur, quamvis certe oblata non fuerit, ut istic in Dei servitio perseveraret. Unde datur intelligere legem Carolinam sæc. XII aut non viguisse amplius, aut saltem exceptiones non infrequentes passam fuisse. Quamvis Joanni Harenbergio minime assentiri possim, qui in Historia Ecclesiæ Gandersheimensi ostendere contendit [P. 605.] cœnobia omnino circa initia sua fuisse sedes optimarum litterarum, et, quasi id negasset, in jus vocat Nicolaum Schatenum nostrum, qui tamen, postquam deprædicasset salutare scholarum institutum non solum apud clericos probatæ vitæ, sed etiam in monasteriis [Hist. Wesph., lib. VIII, p. 346.] , id unum subjungens, qua tamen, inquit, in re (scholastica) multum falluntur hæretici nostrorum temporum scriptores, dum illico cœnobia omnia nil nisi scholas ludosve puerorum comminiscuntur, quo sanctissimum illud religiosæ vitæ institutum proscribant: tamquam non multo sublimior finis instituti monachorum ex cultu religionis et divino servitio præscriptus sit, cui scholæ, adscititium munus, ultroque susceptum in subsidium laborantis Ecclesiæ. Distinguit dein Schatenus duplices scholas, interiores pro ipsis monachis, et exteriores, in quibus nobilium et honestorum liberi ad omnem pietatem et disciplinas liberalium artium excolebantur. Tandem id affirmat auctor, monialium cœnobiis nullas umquam scholas, nec docendi munus adjuncta fuisse.
[37] [evolvuntur] Et re quidem vera mihi adhuc non occurrit in antiquis monumentis schola puellaris apud monialium cœnobium constituta, nisi forsan interior pro ipsis virginibus, Deo sacratis aut sacrandis; simile enim quid in Gandersheimensi fuisse cœnobio non omnino repugnabo. Quamvis et id post medium sæculum nonum commune non fuisse, testatur biographus SS. Herlindis et Renildis ad diem XXII Martii, qui circa istud tempus scripsisse videtur: En ejus verba [T. III, p. 387, n. 5.] : In prædicto monasterio (Valencina), quo creditæ erant beatissimæ virgines erudiendæ, largiente desuper spirituali misericordia, omni divino dogmate pleniter erant eruditæ diversis usibus divini Officii et ecclesiastici ordinis, id est in legendo, modulatione cantus, psallendo, necnon, quod nostris temporibus valde mirum est, etiam scribendo atque pingendo, quod hujus ævi robustissimis viris oppidum onerosum videtur. Simili etiam modo in universi operis arte, quod manibus fœminarum diversis modis ac varia compositione fieri solet, honestissime fuerant instructæ, videlicet nendo et texendo, creando ac suendo, in auro quoque ac margaritis in serico componendis, miris in modis exstiterant opifices. Quæ hactenus descripsimus satis adæquatam exhibent imaginem institutionis fœmineæ, qualis erat sæculo VIII, quo vivebant SS Herlendis et Renildis in Belgio, sed simul monstrant eamdem institutionem posterioribus sæculis multum degenerasse: dicit enim id suis temporibus valde mirum esse. Unde non videmus quo modo Harenbergius exprobrare potuerit Schateno opinionem, quam pro viris non profitebatur: pro fœminis vero externis scholam exstitisse apud sanctimoniales uno probat argumento Harenbergius, erat nempe apud Gandersheimenses canonica, ut ipse dicit, scholastica, sed ex isto officio nemo facile scholam exteriorem deducet. Unum de hac re, idemque incertum exemplum, afferri posset, scilicet monasterium Trebnicense, a Sancta nostra Hedwige fundatum, in quo, ait Biograpus noster num. 8, plures puellas nobiles genere et quasdam de genealogia simplici prodeuntes, orbatas parentibus ac opibus destitutas, assumpsit in curam. Ex quibus alias inclusit in monasterio ad virginalem, alias vero junxit matrimonio ad conservandam pudicitiam conjugalem. Profecto si omnino certum esset S. Hedwigem in monasterio Trebnicensi dictas puellas, postea nupturientes, collocasse, indubitatum haberi deberet, istic educationis beneficium sæcularibus virginibus impensum fuisse: verum, quamvis in isto sensu hunc locum interpretetur Cl. Stenzel, ipse contextus id clare non enuntiat. Hæc dicta sunto, circa argumentum, quod nemo adhuc, quantum scio, tractavit et ideo quæstionem indigitandam duxi. Nunc ad Sanctam nostram Hedwigem, a qua paululum digressi sumus, revertimur.
§ III. Fundatio cœnobii Trebnicensis sanctimonialium Ordinis Cisterciensis.
[Henricus, Silesiæ dux,] Duodennem S. Hedwigen in matrimonio collocatam fuisse, jam supra n. 31 ex nostro biographo narravimus: simul, donec meliora edocti, ratam habuimus Sommersbergii conjecturam, has nuptias circa annum Christi 1186 celebratas fuisse. Maritus Sanctæ fuit Henricus I, qui avis Wladislao, duce Silesia et Adelheide, Henrici IV Imperatoris filia [Sommersb. Scriptt. Rer. Silesiac., t. I, p 304.] , patre Boleslao Alto et matre Adelheide, Berengarii, comitis Sulzbacensis, filia [Ibid., p. 306.] , ex Piastarum gente, jam a nono sæculo Polonis dominante [Ibid., p. 300.] , descendit: dictus etiam fuit Henricus Barbatus seu Cum Barba, quia, ut narrant Chronica Polonorum [Ibid., p. 42.] , pius princeps cum beatissima conjuge sua Hedwige fere triginta annis amore castitatis simul continenter viventes, abstinuerunt utrobique a thoro conjugii et ob gratæ religionis insigne, tonsuram clericalem et barbam ipse dux Henricus ad instar gessit barbati conversi, unde Dux Barbatus communiter est nuncupatus. Defuncto die VI Decembris 1201 patri, Boleslao Alto, successit Henricus, cujus regni initia tranquilla fuere usque ad annum 1212 quando, facta divisione regni sui inter filios, fraternum bellum exarsit, de quo quidem infra agemus.
[39] [ut prosperitati publicæ consuleret,] Regni tranquillitatem et prosperitatem adhibuit Henricus ad promovendum inter populares suos religionis spiritum: ad quod maxime utile erat ædificare cœnobia et alia religiosa instituta, e quibus tum maxime manabant quidquid ad religionem, ad bonos mores et artes omnes informare populum poterat. Obversabatur nempe Henrici animo florens status Franconiæ et Sueviæ, quas provincias ducens ex Kitzingensi asceterio sponsam suam, Hedwigem, perlustraverat. Nihilominus fuere non pauci scriptores rerum Silesiacarum, qui ducis Barbati liberalitatem in Ecclesiam minus æque æstimaverunt. Iidem certe laudarunt consilia eorum, qui pedetentim fortunam ecclesiarum et monasteriorum arroserunt, et tandem maxima ex parte sustulerunt. Nempe istiusmodi opinatores non animadverterunt, convulso semel, quo clerus res suas tuebatur, repagulo, nihil deinceps sacrum sanctum fore turbæ, ut hodie dicitur, proletariorum; iisdemque ratiociniis expugnari posse fortunas domesticas singularum familiarum, quibus omni tempore impetita et direpta fuere bona ecclesiastica. Portentosa ista allucinatio peperit nostra ætate horrendum monstrum, Socialismum seu Communismum, quod bellum intenecinum indicit universæ hominum societati, ingentesque populis calamitates præsagit. Res sibi suas Ecclesia vindicabat eodem dominii jure, iisdem possessionis, per sæcula continuatæ, titulis et scopo longe præcellentiori, quibus hodie fortunas suas adversus Socialistas defendunt privati: et quæ olim adversus cleri divitias prævaluerunt argumenta, quæque passim, quamdiu agitur de Ecclesia, approbantur, incluctabiliter adversus civem quemlibet ejusque opulentiam retorqueri possunt: nec clare video, qua ratione possint arceri. Quando sua se majestate, sanctitate et possessione religio defendere non valet; quid mirum, si perditis hominibus nihil sacrum, nihil inviolabile in, jure dominii, in vinculo conjugii, in familiæ necessitudine agnoscatur? Ad fundationes Henrici ducis explicandas progredimur.
[40] [fundat monasterium] Celeberrima Henrici ejusque Sanctæ conjugis Hedwigis fundatio est Trebnicensis. Est Trebnicium oppidum 2256 incolarum, duobus milliaribus Germanicis Wratislavia distans, cujus ecclesia S. Bartholomæo sacra et sepulchro S. Hedwigis insignis, hodie, sublato conventu sanctimonialium Ordinis Cisterciensis, est parochialis cum tribus presbyteris [Ibid. Præf. p. VI et seqq.] . Trebnicium nomen suum sortiri suum dicitur a phrasi Polonica nullius indigens, quia aliquando interrogatæ moniales, num qua re indigerent, nullius se indigere (Trebnitz) respondisse. Id tamen fabulam sapit, quoniam, ut ex litteris fundationis liquet, locus, monasterio destinatus, jam ante nomen suum, Trebnicium, sortitus fuerat [Ibid., p. 25. et Chron. Princ. Polon. Ibid., p. 100.] . Sunt qui narrant cœnobium fundatum fuisse vi voti, emissi ab Henrico, qui quadam die venationi operam dans in ipso loco, in quo nunc est ecclesia, in foveam palustrem una cum equo suo incidit, quumque nulla salutis spes affulgere videretur, votum concepit, si periculum evaderet, ædificandæ istic ecclesiæ [Ritter. Ges. der diöc. Bresl, p. 125.] . Verumtamen hæc cum litteris fundationis non undequaque conveniunt. Siquidem dux Henricus istiusmodi periculi aut voti nullam mentionem faciat: Sed solum profiteatur [Sommerzb., t. I. p. 827.] se id fundare in remissionem peccatorum suorum et pro salutaribus incrementis animarum patris et matris et omnium progenitorum suorum, omniumque Christi fidelium, ad honorem Dei Sanctæque Mariæ Virginis et Beati Bartholomæi Apostoli. Nihilominus exstat hodiedum in ecclesia subterranea, ad dexteram altaris fons, vulgo a S. Hedwige nuncupatus, cuique mirabiles effectus adscribuntur; dicitur porro hanc aquam esse vestigium paludis in quo olim Henricus dux periclitatus est [Fragmente der Klöster Schles, p. 62 et seq. Ritter. Gesch. der dioc. Bresl., p. 125.] . Traditur et aliud, quod suavem Sanctæ nostræ indolem accuratissime exprimit; nempe toto ædificandi Trebnicii tempore, nullum reum morte fuisse mulctatum, sed quotquot erant capitali pœna plectendi, deprecante apud maritum Hedwige, ad opera in ædificio fuisse damnatos. Tertiam tandem causam fundati Trebnicii assignant Chronica Polonorum, edita a Sommersbergio [Rer. Silesiac. Scriptt., t. I, p. 1 et seqq.] et ab Adolfo Stenzel [Ibid. I. c.] , qui existimat Chronographum circa finem sæculi XIII aut initium sequentis vixisse [Ibid. Præf. p. VI et seqq.] , quocirca non minima illi fides habenda est in iis, quæ ejus tempora propius attingunt. Causam itaque constructi monasterii ita exponunt laudata Chronica [Ibid., p. 25. et Chron. Princ. Polon. Ibid., p. 100.] : Quæ (Gertrudis, filia Henrici et S. Hedwigis) cum desponsata fuisset palatino Rheni (Ottoni de Wittelsbach) qui occidit Philippum, regem Almaniæ (anno 1208), propter quod et ipse postmodum peremptus est (anno 1209 [Cfr Oefel. Rer. Boic. Scriptt., t. I, p. 666.] ), et ideo alteri nubere nollet, instinctu B. Hedwigis, pater nobile cœnobium Trebnicense construxit filiæ, in quo ipse et beata conjux illius feliciter migrantes, reconditi sunt. Atque hanc causam subindicare videtur Henricus in litteris, datis anno 1208, dicens [Sommersb., t. I. p. 822.] : Et sciendum quod imo hunc Sanctimonialium Ordinem (Cisterciensem) prælegi (præelegi?), quia cum triplicis Ordinis in terra mea sint claustra, ad quæ virilis sexus confugere poterat et potest pro salute animarum, claustralis quietis refrigerium solummodo sexui deerat muliebri. Sed modo in sæpe memorato claustro per Dei misericordiam fragilitas muliebris habere potest confugium pro suorum expiatione peccatorum. In transcribendo Sommersbergio correxi locutiones quasdam, quæ sensum verborum turbabant, idque tanto liberius, quod Adolph. Stenzel dicat [Scriptt., t. I, p. 25, not, 2] vitiose editas esse litteras fundationis.
[41] [Trebnicense. accitis e Germania] Totius rei seriem hisce verbis complectitur Dlugossus [Hist. Polon., lib. VI sub an. 1203.] : Henricus, dux Wratislaviensis et Silesiæ, frequentibus suæ consortis, ducissæ Hedwigis, fœminæ devotissimæ et religiosæ, precibus, consiliis et persuasionibus permotus, in ducatu suo et loco, qui nunc (imo et tunc vide num. præc.) appellatur Trzebnica, tribus milliaribus a Wratislaviensi civitate distante, fundat monasterium sanctimonialium Ordinis Cisterciensis, sub honore et titulo S. Bartholomæi Apostoli. Pro dote autem monasterii oppidum Trzebnicense, item villas, Lipnicam, Comescham, Breinow, Cotlowice, Tuczmandorff, Hartlipdorff, Sudlino, Lawor, Srankowa, Rotzonice, et plures alias villas, census et introitus, qui pro mille personis sufficerent, donatione perpetua contulit et donavit, ducissa B. Hedwige abdicanti se jure dotalitii, quod in bonis monasterio largitis habebat inscriptum. A fundamentis autem tam ecclesiam B. Bartholomæi, quam monasterium et ejus officinas initians, muro pulcherrimo et sumptuoso infra annos quindecim consummavit et anno 1219 ecclesiæ ipsius perfecit dedicationem. Compertum autem est, facto calculo, sumptus ecclesiæ et monasterii ad triginta millia marcarum Polonicarum ascendisse. Sub omnibus autem quindecim annis, quibus opus prædictum perficiebatur, B. Hedwigis nullum maleficum, quantocumque scelere inquinatum, sive per Henricum ducem sive ejus officiales et judices, capitis damnanti sententia permisit notari, sed quemlibet monasterii Trzebnicensis applicabat laboribus, ut secundum culpæ demeritum duriori vel faciliori labore, diuturno vel breviori tempore, patratum facinus expiaret. Ex monasterio autem Bambergensi moniales, ad suscipiendum illum locum novum accitæ primum, præfatum monasterium incolere cœperunt, primaque loco illius abbatissa fuit virgo Petrusza Almana, secunda, Gertrudis Henrici ducis et B. Hedwigis filia, et tam in primitiis quam post, centum moniales in monasterio ipso uno tempore, dote monasterii abundante, immorari et degere consueverant. Idcirco autem locus præfatus pro fundando monasterio prædicto acceptus est, licet se alii majori commoditate offerrent, quod Henricus dux venationibus operam dans, in eum ipsum locum, tunc quidem paludinosum, cum equo incidens, non se aliter periculum imminens evitaturum existimaret, limosa congerie involutus, ut amplius, nisi invocasset auxilium ex alto, familiaribus comitibusque per alia loca saltusque discurrentibus, ferret opem nemo, nisi se voto obstrinxisset, monasterium sanctimonialium illic quamprimum fundaturum. Verum, ut est conditio hominum periculorum articulo multa arduaque polliceri et promissionum vota facile consecuto, oblivisci, Henricus dux ab imminenti voraginis exitio, cum qua diutius luctatus fuerat, sola ope divina liberatus, quod solemniter voverat, cœpit negligere; voti sui cunctatorem se magis aliquanto tempore exhibens, quam impletorem. Fœmina autem, B. Hedwigis consors sua, et votum hujuscemodi virum suum, ducem Henricum, sub præfata necessitate emisisse et in eam diem neglexisse per Spiritum intelligens, non prius illum salubribus tum precibus tum monitis, ad reddendum votum, quod emiserat, ut cujus emissionem, quod absque arbitris facta esset, tam ducissam suam, Hedwigim, quam quoslibet alios celatum iri crediderat, adducere destiterat, donec sponsionem suam pleno operi mandavit; cujus quidem monasterii tam ædificatione quam dotatione perfecta, cum dux illustris a Petrusa, abbatissa, et sanctimonialibus quæreret, si qua re ipsa vel monasterium ipsarum indigeret, offerens se cuilibet indigentiæ ducali munificentia provisurum; et responso accepto, dotalia sibi et monasterio ab eo præstita munera plena ac sufficientia fore, neque monasterium ampliori provisione indigere, ex responsionis eventu loco nomen indidit, et ipsum “Trzebanic, quod in vulgari Polonico sonat, nullius egens” appellavit. Hactenus Dlugossus.
[42] [monialibus Ordinis S. Benedicti,] Jam supra vidimus monasterio novo ab istiusmodi responso nomen derivandum non esse, utpote quod etiam ante fundationem exsisteret: sed e nomine loci talem responsionem manasse, facile crediderim. Primam Trzebnicensem abbatissam Petrusam, e Germania advenam, fuisse omnes constanter affirmant; eamque Petrusam fuisse S. Hedwigis magistram in Kitzingensi asceterio, habemus ex biographo nostro num. 54: oportuit igitur ut Petrusa, deposito Virginum Benedictinarum habitu nigro, album Cisterciensium induerit [Ritter. Gesch., p. 126.] ; et nihil est in hoc facto, quod undequaque moribus sæculi XIII repugnat; sed quoniam agebatur de deducenda nova colonia virginum in terram longinquam et incognitam, maximum indicium est fiduciæ quam prælati regulares in Petrusa repositam habuere, quum credere voluerint selectam monialium manum alicui virgini, quæ usu diuturno ad mores Cistercienses informata non fuisset. Dein Bamberga accitæ Cistercienses referuntur [Cfr Diplom. Gesch. der Abt. Banz, p. 219.] : Manriquez quidem, Ordinis annalista, dicit [Annal. Cisterc. an. 1203, cap. VII, n. 10, t. III. p. 411.] : De monasterio Bambergensi, unde adductæ moniales, vix alia major nobis notitia subest.
[43] [Regulam Cisterciensem professis:] Citatur quidem diploma anni 1179, a Petro, Tusculano episcopo, datum, quo Apostolicæ Sedis auctoritate confirmat [Usserman. Episcopat. Bamberg, p. 401.] ecclesiam Sanctimonialium ad B. Virginem et S. Theodorum, statuens imprimis, ut Ordo monasticus secundum B. Benedicti regulam, et institutionem fratrum Cisterciensium ibidem institutus perpetuis temporibus inviolabiliter observetur. Sed Æmilianus Ussermann, qui anno 1802 totam Bambergensem diœcesim quam accuratissime investigavit et descripsit, post citatum diploma hæc addit [L. c.] : Numquam Cisterciensi, sed Benedictino Ordini adscriptum fuit hoc monasterium, unde hic errore calami Cistercienses positos fuisse existimo loco Cluniacensium, quo nomine monachi nigri denotantur. Et vero nullam Cisterciensis monasterii Trebnicensi antiquioris mentionem apud eos qui de episcopatu Bambergensi scripsere reperire licet. Laudatus Æmilianus tria enumerat Cisterciensium virginum asceteria, in episcopatu Bambergensi sita, videlicet Sclüsselau [Episcopat. Bamb., p. 406.] , Himmelscron [Ibid., p. 408.] et Grundlach, sive Himmelsthron [Ibid., p. 412.] , ast nullum eorum Trebnicensi antiquius est; unde perperam, mea sententia, moniales Trebnicenses Bamberga accitæ dicuntur. Errori etiam locum dedisse censeo, quod Egbertus, frater S. Hedwigis, qui hoc eodem anno 1203 [Ibid., p. 137.] episcopus Bambergensis creatus fuit, operam suam contulerit ad accersendam monialium coloniam e quodam parthenone Cisterciensi: unde quoque, quoniam Bambergensis episcopi ope collectæ fuerant, sic etiam quasi Bambergæ olim consedissent, opinio invaluit. Portensi in Saxoni aabbati primum subjectus Parthenon Trebnicensis, in curam postea abbatis Lubensis, utpote vicinioris, transiit.
[44] [cœnobium inter quasdam] Turbavit principis munificentiam et monasterii pacem, paucis post annis, Thomas I, episcopus Wratislaviensis. Etenim hic, ut habet ejus Vita, ex variis testimoniis congesta [Sommersb., t. II, p. 155. Cfr Stenz. Chron. princ. Pol. Scriptt., t. I, p. 161.] , videns mensam episcopalem Wratislaviensem per donationes parum providas dominorum suorum prædecessorum Cypriani et Laurentii immediatorum, monasteriis Lubensi et Trebnicensi factas, graviter castratam et læsam fore, quorum notabiles uterque decimas manipulares præfatis monasteriis donatione perpetua contulerant, ipsas rescidit et irritavit ac mensæ suæ reunivit, non sine maximo indignationis nubilo Henrici Cum Barba et filiorum ejus Henrici et Boleslai, ad quorum intercessiones donationes illæ fiebant, ut qui monasteria ipsa, a se fundata et dotata, spoliari tam crassa dote, quasi a se largita, iniquo animo ferebant: nec taciti quidem querebantur, coacervabanturque assidue odia contra illum tam principum quam baronum, multisque persecutionibus et adversitatibus, quas forti tolerabat animo, conquassabatur. Neque hic stetisse vexationem refert idem scriptor: nam fortis deinde et valida sibi manus injecta est a Boleslao Legnicensi duce, filii Henrici Cum Barba de annuentia aliorum principum, cum Bogufalo præposito et Heicardo canonico Wratislaviensi apud Gorkam, villagium abbatis S. Mariæ in Arena, cujus ecclesiam dedicaturus advenerat, sexta Octobris captus est et carceratus, compede vinculatus. Et quamvis archiepiscopus Gnesnensis tulisset ob ejus captivitatem et in captivatorem ejus, ducem Legnicensem, Boleslaum, sententias exsecrabiles interdicti; quamvis insuper Innocentius papa quartus, sollicitante illum Fulcone, archiepiscopo Gnesnense et universis Polonicæ Ecclesiæ episcopis, per litteras et nuntios Crucem et generale passagium contra Boleslaum ducem per bullam, quam ego originaliter vidi, promulgaverit, tot tamen et tantis flagellis ferreum Boleslai ducis emolliri non potuit pectus, donec Thomas ipse. capitulo reclamante Wratislaviensi, decimas manipulares universi grani, quas pia veterum regum et principum Poloniæ religio et devotio instituerat, ducibus et baronibus exigentibus, nec aliter in suam solutionem assentiri volentibus, sed suos census augere, Ecclesiam diminuere nitentibus, in maldratas et fertones decimales verti pro se et universo clero Wratislaviensi, impie et miserabiliter, cum satius sibi omnem mortem appetere debuerat pro Ecclesiæ libertate, consensit, et tam beneficia diœcesis Wratislaviensis in majori dimidietate suorum introitorum illo consensu exsecrabili mutilavit. Fuitque illud primarium schisma, quo se duces et barones Silesiæ a corpore regni Poloniæ non sine Dei et Ecclesiæ gravi et enormi offensa scindere, decretisque veteribus abrogatis, scita sua instituere cœperunt.
[45] [adversitates] Hæc quidem Thomæ I biographus, sed minus accurate: nam captivitas episcopi anno Christi 1256 illiganda est, ut nos docet Bogufalus II, episcopus Posnaniensis 1255 – 1265 [Sommersb., t. II, p. 69.] , scilicet Henrico Barbato, octodecim jam annis defuncto; unde liquet biographum annorum seriem ad amussim non observasse. Dein laudatus Bogufalus aliam omnino causam captivitati Thomæ episcopi assignat, nempe Boleslaum inductum vesania diabolica et suasu Teutonicorum, quorum regebatur consilio, episcopum … rebus omnibus spoliasse, ob causas frivolas, quarum tamen hæc major fuerat, ut ab ipso pecunias extorqueret, Theutonicis erogandas [Cfr Sommersb., t. II, p. 71 et t. XI Conc. Labbe. t. II, col. 773.] . Atqui hæc nullatenus conveniunt controversiæ de decimis, cum Monasteriis Lubensi et Trebnicensi agitatæ, quæ cæterum jam anno 1235 a Gulielmo, Mutinensi episcopo et Legato sedis Apostolicæ composita videtur [Stenzel. Urkund. der diöc. Bresl. Einl., p. XXVIII.] . Quæ vero in utroque textu a nobis allegato, de scissione a regno Poloniæ et de favore, Teutonicis impenso, leguntur, opportunius alio loco examinabimus. Cæterum Chronica principum Polonorum dicunt [Sommersb., t. I. p. 62.] Thomam, de nobili progenie Polonorum natum, sic litterarum sapientia et virtutibus morum claruisse, ut ejus fama celebris esset in Romana curia et apud nobiles et magnates. Ædificavit etiam chorum ecclesiæ Wratislaviensis, adjuvantibus Henrico II [Stenzel. Scriptt., t. II, p. 135.] et Boleslao II ducibus [Stenzel. Urk. der diöc. Bresl. Eind., p. XXXI.] , e quo iterum liquet decimarum quæstionem jam diu ante tempora captivitatis Thomæ compositam fuisse, quod etiam indicant diplomata filiorum Henrici II Micislai, ducis Oppoliensis, anni 1241 [Ibid., p. 5.] et Boleslai II ducis annorum 1244 [Ibid., p. 6 et seqq.] , 1249 [Ibid., p. 16 et seq.] , et 1250 [Ibid., p. 18.] , quæ omnia captivitatem præcesserunt. Sunt alia diplomata, quæ, ad annos 1258 [Ibid., p. 20.] 1260 [Ibid., p. 21 et seq.] pertinentia, hanc captivitatem omnino supponunt.
[46] [usque ad suppressionem an. 1803 prosperavit.] Sed si quandoque Trebnicenses moniales minus sibi propitios experiebantur Wratislavienses episcopos, non tamen semper faventes sibi habebant Silesiæ principes: nam anno 1284, dissidio orto inter ducem Henricum IV et Wratislaviensem episcopum Thomam II, dictus dux, ait diploma Silesiacum [Ibid, p. 142.] , forte credens se posse invenire pecunias aliquas, evertit quædam altaria et cavavit parietes in ecclesia monasterii sanctimonialium Trebnicensis. Supposuerat nempe episcopus omnes ecclesias, tam sæculares quam regulares, interdicto, quocirca dux vicissim sub gravibus pœnis prohibuerat ne ullus civis alibi audire præsumeret divina officio, nisi in ecclesia Fratrum Minorum, qui scilicet interdicto non obedierant. Instituti nostri non est curiosius inquirere causam, tunc vertentem satisque ambiguam, quoniam generalioribus verbis utuntur scriptores coævi [Ibid., p. 120.] . Id unum nobis sufficiet allegasse, ut monstremus constantem non fuisse principum favorem Trebnicensibus impensum. Inter hæc prospera et adversa crevit Trebnicium, et ad tantam opulentiam pervenit, ut inter Silesiaca cœnobia locupletissimum haberetur: possidebat enim unum oppidum et pagos rurales septuginta quinque [Herber Statistik des Bisth. Breslau 1826. p. 117 et seq Fragment aus der Gesch. der Klöst. Schles., p. 70 et seq.] . Anno 1803 sextum sæculare jubilæum celebravit, cuso in hanc celebritatem nummo [Fragment, p. 69.] , cujus antica pars imaginem S. Hedwigis exhibet cum inscriptione: St Hedwiga Ux(or) Heinr(ici) d(ucis) S(ilesiæ) Aut(rix) Trebn(icii) 1203: postica vero monasterii ichnographiam, et verba: Sæculum VI a cond(ito) monast(erio) celebratum MDCCCIII. Verum septennio post monasterium Trebnicense suppressum fuit, eodem anno 1810 jam præmortua postrema ejus abbatissa, Dominica de Gillern [Ibid., l. c.] . Ædes monasterii, excepto templo catholicæ religioni adhuc sacro, sunt hodie officina, in qua telæ conficiuntur. Sic periit post cursum prosperum sexcentorum annorum monasterium insigne: utrum porro feliciores sint Silesii, ex quo monialium bona sunt inter sæculares dispertita, et ipsum cœnobium pro virginibus sacris, turbam operarum incolas habeat, merito controverti potest.
§ IV. Aliæ fundationes, cooperante S. Hedwige, ab Henrico Barbato factæ.
[Præter Trebnicense varia fundata cœnobia:] Neque in amplissima Trebnicensis cœnobii fundatione stetit pia Henrici ducis ejusque Sanctæ conjugis, Hedwigis, liberalitas. Nam consequentibus annis plurima reperimus monasteria eorum opera aut a solo ædificata et dotata, aut multum adaucta. Piam principum munificentiam mirari quis posset, imo etiam vitio vertere, quoniam videntur prædia principalia in monasteria conferri, ac proinde ærarium publicum depauperari. Verum non ita se res sæculo XII et XIII in Silesia habebant; quæ enim monachis donabantur bona, plerumque neglecta et inculta jacebant: proficiebat itaque universæ patriæ, quando immensi agrorum tractus, quales plurimi in Silesia erant [Ritter. Gesch. der diöc. Breslau, t. I, p. 96.] , ut testatur Josephus Ritter, culturæ subigebantur. Hac etiam ratione transferebantur in Silesiam, tunc quidem fere totam Polonicam, Germanicæ artes et industriæ; quæ tam potenter sub imperatoribus Hohenstaufficis effloruerant. Huc etiam accedit, quod istis quidem sæculis, quæ barbara vocamus, vix aliud subsidium ad cicuranda ingenia moresque informandos occurrebat, quam ut cœnobia fierent magisteria optimæ disciplinæ. Tandem advertendum est principes istorum temporum ærarium suum non debuisse impendere, ut nunc fit, in exercitus semper armatos, in aulæ suæ splendorem et luxum, in theatris instituendis, quæ omnia limpidissimos fontes pecuniæ publicæ exhauriunt. Cæterum approbant isti Sanctorum critici plurimorum regum et populorum consilia, quando Ecclesiam bonis omnibus, aut saltem præcipuis, exuunt: quia nempe Ecclesiæ opulentia nostris cum moribus non quadrat: ut quid igitur tam severe habent antiquos principes, qui et ipsi rem utilem regnis suis præstare volebant? Certe quando rex Fridericus Gulielmus III uno decreto XXX Octobris 1810 omnia instituta ecclesiastica et cœnobia in Silesia sustulit, ingenium, indolem et necessitates ævi sui, tamquam momenta spoliationis, adduxit. En ejus verba e Germanico idiomate latine reddita [Sauer. Die Elisabetherinnen in Breslau, p. 66.] : attento quod a) scopus, ob quem adhuc instituta ecclesiastica et cœnobia fundata sunt, partim cum opinionibus et necessitatibus nostri sæculi insociabilis sit, partim alio modo obtineri possit: b) quod regiones finitimæ eadem remedia adhibuerint: c) quod hac sola via solvendo Gallis debito pares esse possimus: d) quod hac ratione tributa, subditis nostris, jam gravatis, minuimus, decernimus etc. Non est nostri operis hæc omnia latius evolvere; per transennam dicta sunto, ut sæculi XIII gesta et consilia ad normam et indolem sæculi XIX non adigamus. Nunc progrediamur ad fundationes Henrici et S. Hedwigis, quas ordine chronologico exponemus.
[48] [1o Camenzense] Prima, quæ post ædificatum Trebnicium occurrit fundatio est monasterii Camenzensis, quod cœpit tempore Innocentii Papæ III, qui anno 1216 obiit, et Laurentii, Wratislaviensis episcopi, anno 1207 electi: unde inter annos 1207 et 1216 fundatum fuit cœnobium [Sommersb. t, I, p. 143.] . Originem ejus Chronica principum Poloniæ referunt sequenti modo [Stenzel. Scriptt., t. I. p. 161.] : Ejusdem (Laurentii) temporibus fundatum est monasterium in Camencz, ubi fuerat prius castrum, et dicebatur Camencz propter scopulos, qui fuerant ibi, nomen trahens a lapide seu scopulis lapideis. Castrum hoc fundaverat quidam Wratislaus, dux Bohemiæ, construens ibi capellam in honore Sancti Procopii. Postea fuerunt ibi positi regulares Canonici de monasterio S. Mariæ Wratislaviensi; sed successivis temporibus monachi Cisterciensis Ordinis sunt introducti, tempore domini primi Thomæ, episcopi Wratislaviensis, anno Domini 1246, VII idus Januarii, temporibus Innocentii Papæ Quarti. Contulit Henricus Camencio desertum magnum nuncupatum pro sustentatione fratrum, in quo postmodum Meifridi, Volmari, Henrici et Heimerici villæ (hodie Maifritzdorf, Follmersdorf, Heinrichswalde et Hemmersdorf [Sommersb., t. I, p. 143.] ) Donavit quoque Henricus anno 1230 eidem, cœnobio jus patronatus in Frankenstein et Bardo (Wartha) cum supremo et inferiori judiciis. Transiit dein Camensium anno 1222 a Canonicis regularibus ad Cistercienses [Henel Silesiograph., t. I, p. 670.] , qui illud occuparunt usque ad generalem suppressionem anni 1810.
[49] [2o Goldbergense FF. Minorum,] Ad annum 1212 refert Henelius in suis Annalibus Silesiæ [Sommersb., t. II. p. 242] alteram fundationem Henrici, nempe Goldbergensem seu Aurei Montis: nihilominus censet Vigilius Greiderer, qui Germaniam Franciscanam anno 1777 conscripsit, monasterii constructionem ac proinde Fratrum Minorum introductionem in Silesiam in annum 1219 aut etiam paulo post 1220. Chronicon Goldbergense, ait [Germ. Francisc., lib. V, n. 60, t. I, p. 840.] , uti attestatur P. Severinus Wrbczansky, Nuclei Minoritici auctor de cœnobio Minoritico Goldbergensi sub titulo “Monasterium” sic discurrit: “Diva Hedwigis dedicavit hunc locum, nimirum monasterium Goldbergense, studiis, doctrinæ et religioni ante annos trecentos, quod et exstruxit. Nam anno 1208 accersivit magnis impensis monachos Franciscanos Assisio, quæ est urbs Etruriæ [Imo Umbriæ.] in Italia, ubi Franciscus homo religiosus collegerat quoddam collegium pauperum et eos primum in oppidum Aurimontanum collocavit et monasterium hoc, quod primum dicitur in Silesia hujus Ordinis, exstruxit, per hoc scholam aperuit et propagavit Euangelium in sua ditione, durantibus adhuc illis tenebris.” Relatio hæc, pergit Vig. Greiderer, certo certius deficit circa annum, quod S. Hedwigis Minoritas accivit. Sane anno 1208 S. Franciscus vel nullum adhuc conduxit discipulum aut ad summum tres (Waddingus [Annal. Minorum ad an. 1208 et 1209, § XIII, t. I, p. 50. Ed. Rom. 1731.] et alii scriptores) de quibus anno dicto nullum extra Italiam amandavit. Alii labile fundamentum hujus asserti advertentes, acta hæc ad an. 1212 revocant, et relatio, archivo civitatis Goldbergensis innixa, mihi insinuat, quod S. Hedwigis Minoritis Goldbergæ cœnobium et ecclesiam ad SS. Petrum et Paulum anno 1212 excitarit. Neque istis assensum dare volo; etenim ex una parte nullum positivum fulcrum pro anno 1212 apponunt, et ex altera nullum ullibi deprehendo vestigium, quod S. P. Franciscus ante annum 1213 aliquem fratrem in Germaniam aut Poloniam, cui Silesia in sæculo XIII inserta erat, amandarit. Sane prima missio in Germaniam, uti lib. I numm. 18 et seqq., dixi, primum juxta me anno 1219, juxta Waddingum 1216 [Ibid., ad an. 1216, § II, t. I, p. 247.] , et quidem absque optato effectu, decreta fuit. Mea proinde opinio est, quod fata Diva Minoritas intra annos 1219 et 1220, vel, quod verosimilius videtur, paulo post 1220 vocarit, ac pro eis Goldbergæ cœnobium excitarit. Hæc quidem Vig. Greiderer; neque est quod calculo nostro ejus opinationem improbemus: id unum e variorum sententiis liquido constat, Henricum Barbatum ejusque conjugem S. Hedwigem tamquam fundatores cœnobii Goldbergensis et initiatores Ordinis FF. Minorum in Silesia habendos esse. Perseveravit conventus usque ad bellum Hussiticum, quando anno 1427 aut sequenti, Goldberga occupata, Hussitæ eum diripuerunt et igne vastarunt. Cessit dein anno 1540 scholæ Lutheranæ, donec anno 1704 a Leopoldo I imperatore FF. Minoribus restitutum et sequentibus annis novo templo S. Hedwigis auctum [Greid. Germ. Franc., lib. V, n. 59, t. I, p. 840 et seqq. Cfr Zimmermann. Beyträge zur beschreib. von Schlesien, t. VIII, p. 344] , anno fatali 1810, sublatis monachis, sæculari clero ecclesia parochialis adscripta fuit [Schematism., des bisthums Breslau, p. 82.] .
[50] [3o Nosocomium Wratislaviense.] Tertia fundatio, cujus pars tantum Henrico debetur, est nosocomium et xenodochium Wratislaviense ad S. Spiritum. Fundationem istam refert Chronicon abbatum B. M. V. in Arena sequentibus verbis [Stenzel. Scriptt., t. II. p. 168.] : Item anno 1214 idem dominus Witoslaus (abbas dicti monasterii canonicorum regularium S. Augustini) impetravit a præfato duce Henrico et a S. Hedwige ejus conthorali fundum pro hospitali et præpositura S. Spiritus prope Wratislaviam. Cujus quidem ecclesiæ et hospitalis in structura ipse pro fundamento primum lapidem posuit et pro parte dotavit, sed pro magna parte ex bonis monasterii beatæ Virginis constructum est. Quod hospitale filius ipsius, Henricus Secundus, etiam nonnullis bonis dotavit, ut patet ex privilegiis præposituræ Sancti Spiritus desuper datis [Cfr Ritter Gesch. der diöc. Breslau, t. I. p. 127.] . Video nosocomium istud acatholicis cessisse, et pereunte templo, in locum alium migrasse juxta sacellum S. Sebastiano sacrum, ubi novum fuit ædificium erectum, sexaginta infirmorum capax [Zimmerm. Beytr., t. XI, p. 280.] .
[51] [4o Saganense] Præcisum, ait Catalogus abbatum Saganensium [Stenz. Scriptt., t. I, p. 176.] , et adæquatum tempus fundationis (abbatiæ Saganensis) invenire non valeo, æstimo tamen, quod circa annum Domini millesimum ducentesimum septimum, nec enim de antiquiori data aliquod privilegium domus Saganensis me memini perlegisse. Concordat hoc etiam tempori vitæ ipsius fundatoris vel fundatorum ipsorum, de quibus sequitur. Ab illustri et magnifico principe, domino Henrico, duce Sleziæ, dicto Cum Barba, cujus uxor fuit Beata Hedwigis, quin immo juxta relationem veridicam et communem, ab ipsa sanctissima Hedwige, ad cujus preces et instantiam vir ejus fundavit et erexit, ut recte ipsa fundasse et erexisse dicatur; sic et matre filiorum Zebedæi petente, ipsi petisse censentur, quorum intuitu et rogatu mater ipsa Domino supplicavit. Istud collegium primo deductum fuit ex abbatia S. Mariæ in Arena: sed non ita diu post hi canonici, omisso superiore suo immediato, nempe abbate S. Mariæ, in congregationis Arrovasienses, in Artesia, jurisdictionem concesserunt. Rei seriem sequentibus verbis narrat chronograpus Arenensis [Stenz. Script., t. II, p. 179.] : Temporibus ipsius (Nicolai Quoss, abbatis Arenensis) abbates Novi Castri super Bobr et Saganenses se ab obedientia monasterii subtrahere inceperunt: pro quo est sciendum, quod ecclesia Novi Castri, super fluvium Bobr sita, ad monasterium B. M. V. Wratislaviæ pertinuit ab antiquo cum decimis, redditibus et omnibus pertinentiis suis, ut patet ex confirmatione domini Innocentii Papæ Quarti, et monasterio huic ita incorporata, quod nulli fratres in eamdem poni et institui deberent, nisi de monasterio B. V. Wratislaviæ, ut patet in quadam littera hujusmodi incorporationis, quæ inter privilegia monasterii et in archivis ipsius esse debet, et est domini Laurentii, episcopi Wratislaviensis de anno MCCXXVII. Et primum quidem præpositura fuit, deinde in abbatiam erecta, salva tamen subjectione et obedientia ad monasterium et abbatem monasterii B. V. Wratislaviæ, unde monasterium Novi Castri originem duxit. Tempore autem domini Nicolai, abbatis præfati, quidam Borghardus in abbatem Novi Castri fuit electus sine requisitione et consensu abbatis ipsius monasterii B. V. et fratrum ejus, ideo etiam ad instantiam abbatis monasterii B. V. ab abbate monasterii Arrovasensis [Gosse. Hist. de l'Abb. d'Arrouaise, p. 377.] ad generale capitulum fuit citatus, in quo ambo comparuerunt, et Nicolaus, abbas monasterii B. V., fuit unus ex definitoribus capituli generalis, ubi post tractatus habitos super defectibus in hujusmodi electione commissis, præfatus Borghardus, abbas Novi Castri, ad pedes abbatis Arrovasiæ, tamquam capitis Ordinis, ac Nicolai, abbatis Wratislaviæ, tamquam patris sui abbatis, humiliter provolutus supplicavit, auctoritate apostolica et generalis capituli suppleri defectum supratactum, offerens se præstiturum et exhibiturum dicto N., abbati Arrovasiensi, tamquam capiti Ordinis, et dicto N., abbati Beatæ Mariæ, tamquam patri abbati, dicto etiam capitulo, prout decet, reverentiam debitam et subjectionem, quod et factum est. In eodem etiam capitulo translatum est monasterium Novi Castri sub nomine abbatis et conventus in Saganum, causa ibi perpetuo manendi, ita quod in antea abbas et conventus non Novi Castri, sed Sagan nuncupetur, dicto loco Novi Castri sub eo et monasterio de Sagan remanente, ut patet in quadam littera capituli Arrovasiensis desuper data de anno Domini MCCLXXXIV, quæ est adhuc inter privilegia monasterii nostri. Et cum in dicto capitulo Arrovasiensi et littera ipsius non fuit provisum nec specialiter expressum de obedientia et subjectione abbatis Saganensis ad monasterium nostrum, patet satis, quomodo Ecclesia Novi Castri et deinde monasterium Saganense ab ipsius obedientia se subduxit. Habetur aliqua discrepantia inter præsentem narrationem et ea, quæ in Catalogo abbatum referuntur, quoniam hic omnia tribuuntur Borgardo, abbati Novocastrensi, istic vero ejus successori, Tylemanno I [Ibid., t. I, p. 180, ubi diploma translationis.] . Præpositura Novi Castri (Naumbourg) ad Boberam in Ecclesiam abbatialem erecta fuit anno 1256 [Ibid., p. 179.] et postquam Saganum translata fuit communitas, tributum eidem fuit ecclesiæ Saganensis jus parochiale [Ibid., p. 180.] . Plura hujus asceterii fata vide in citato Catalogo abbatum Saganensium, qui ejus historiam usque ad annum Christi 1616 particulatim deducit. Periit et id institutum anno 1810.
[52] Proxime Saganense canonicorum institutum excipit Henrichoviensis fundatio, [5o Henricoviense,] anno 1222 cœpta et 1227 completa per introductionem monachorum Ordinis Cisterciensis. Hæc ex Augustino Sartorio, Cistercii Bis Tertii scriptore, ab Henelio citato [Silesiograph, t. I, p. 661.] , delibo: Henrichovium, celebris Cistercii domus in ducatu Monsterbergensi apud Silesios surrexit anno Domini 1222, fundatione munifice auspicante illustri domino Nicolao, nobili Cracoviensi, Wratislaviensi canonico, atque Henrici Barbati, Poloniæ ac Silesiæ ducis, notario ac secretario, aut etiam cancellario, prout asserit Jongelinus in Notitia abbatiarum lib. V, p. 53. Primæ coloniæ desumptæ fuere ex Luba, inductæque in Henrichovium 1227 V Kalend. Junii. Loci etymon juxta Jongelinum citatum acceptum est a duce Henrico: et id quidem voluntate Nicolai, fundatoris originarii, datum fuisse lego reverentiæ principis, ex eo, quod hic facultatem indulserit de bonis, quæ titulo fidi obsequii ad dies vitæ ille ipse Nicolao donaverat, exstruendi nostris cœnobium. Qua etiam de causa prælaudatus Henricus dux in primis concessionis litteris, sibi suisque successoribus fundationis prærogativam deferri voluit, quod scilicet ad Nicolaum notarium minus pertinuerit absoluta de prædiis suis, Cistercio ab obitu suo incorporandis, disponendi potestas; quandoquidem dominium directum staret penes ducem, solum utili dato in promeritum stipendium Nicolao. Itaque beneficium, quod Nicolaus Cistercio dederat, temporaneum fuit, exstinguendum haud dubie cum Macænate: quod vero concessit Henricus dux perpetuum ac stabile. Eapropter etiam fundatio, qua perennis et numquam cessatura, quæ ratio in fundandis cœnobiis est potissima, omnino adscribenda venit duci, nuncupandumque ex eo titulo Henrichovium. cœnobium ducale. Quamquam præterea illustri Nicolao, qui primos stimulos, prima fundationis semina jecerit, sua etiam rependi debeat gloria et gratitudo, sine quo forte hodie Ordo Cistercius Henrichovium minus haberet. [Cfr Manriq. ad an. 1222, cap. XIII, n. 7, t. IV, p. 209. Zimmerm. Beyträg. zur beschreib. Siles., t. IV, p. 90 et seqq.] . Cæterum S. Hedwigem in sacrum locum munificam exstitisse habemus ex ejus Vita n. 55. Istud quoque monasterium anno 1810 fisco regio adscriptum fuit.
[53] [6o Wratislaviense FF. Prædicatorum] Ad annum 1226 pertinet fundatio conventus FF. Prædicatorum Wratislaviæ; nam ipso anno emortuali S. Dominici, 1221, Frankensteinii consedisse dictos Fratres quidam referunt [Sommersb., t. 142.] . Rem gestam ita narrat chronographus abbatum S. Mariæ in Arena [Stenzel. Scriptt., t. II, p. 171.] : Item anno Domini MCCXXVI idem Witoslaus abbas cum domino Laurentio, episcopo Wratislaviensi præfato quamdam commutationem, habuit et, ut ex sequentibus apparet, multum inæqualem. Nam ecclesiam S. Adalberti Wratislaviæ, habentem jura parochialis ecclesiæ et villam Oltaschino, ad monasterium pertinentes, ad manus ejusdem domini Laurentii episcopi resignavit, cum omni jure curæ spiritualis sive parochialis, exceptis tamen decimis, quas dicta ecclesia habuit ab antiquo, et excepta libera sepultura et visitatione infirmorum. In cujus recompensam idem dominus Laurentius episcopus assignavit monasterio decem marcas argenti in moneta Wratislaviensi, et octo modios episcopalis annonæ triplicis frumenti in Olawa et decimam in Tarnawa, ut patet ex privilegiis desuper datis. Et ad prædictam ecclesiam S. Adalberti idem episcopus Fratres Prædicatores, noviter per Beatum Dominicum fundatos et per dominum Honorium Papam tertium anno Domini MCCXVI, ut patet ex Chronica Romana sive Martiniana (Martini Poloni) confirmatos, instituit; populum parochialem ejusdem ad ecclesiam S. Mariæ Magdalenæ Wratislaviæ transferendo et limitando. Primos Prædicatores Wratislaviam inductos fuisse a B. Ceslao Odrovantia, qui et ibidem sepulcrum nactus est, referunt nostri in Commentario prævio ejus Vitæ, ad diem XVI Julii [T. IV Julii, p. 188. n. 26.] .
[54] [7o Eorumdem Prædicatorum Boleslaviense;] Alterum Prædicatorum conventum ab Henrico nostro fundatum reperio Boleslaviæ (Bunzlau, in districtu Silesio-Lignicensi). Initia ad annum 1234 referuntur; perstititque conventus usque ad bellum Hussiticum, quando ejus œdes omnino vastatæ et monachi interfecti fuere anno 1427. Mansit cœnobium desertum usque ad annum 1668, quo Hyachintus Tuschke, prior ad S. Adalbertum, solum et relicta in eo rudera jure postliminii Ordini suo vindicavit. Repugnasse non paucos restitutioni, tot annis procrastinatæ aut neglectæ, nemo mirabitur: nihilominus transactione res composita fuit die VI Julii 1677, ac deinceps instauratum conventum incoluere Dominicani usque ad annum fatalem 1810 [Henel. Silesiogr., cap. VI, p. 47. Zimmerm. Beytr., t. VI, p. 171.] . Ad idem circiter tempus referenda est ædificatio et dotatio ecclesiæ parochialis B. M. V. Assumptæ et S. Joannis Baptistæ, Leobergæ (Lowenberg seu Lemberg, in districtu Lignicensi). Auctorem et fundatorem habet dicta ecclesia Henricum nostrum; pertinebat initio ad Ordinem S. Joannis Hierosolymitani [Nicht auf gehobene Klöster in Schles., p. 616.] : unde quando milites Ordinis pro presbyteris occupare commendas cœperunt, jus patronatus in dictam ecclesiam remansit penes Ordinem [Zimmerm. Beytr., t. VI, p. 862.] . Nunc hæc parochia fiscum regium patronum habet [Schematism. des Bisth. Breslau, p. 72.] .
[55] [Henricus Conrado Mazoviensi] Neque tam multiplicibus in favorem Silesiæe suæ fundationibus contentus dux Henricus, alios etiam, quando sese offerebat opportunitas, ad similem munificentiam adhortabatur. Sic ejus potissimum consilio factum fuisse legimus, ut milites Teutonici terram Culmensem obtinuerint. Rem narrat Boguphalus, sæculi XIII scriptor hisce verbis [Sommersb., t. II, p. 59.] : Conradus, Mazoviæ dux, qui multas infestationes a Pruthenis et a Pollexianis in terra Culmensi sustinebat, ad concilium Guntheri episcopi, barbatis nigra cruce signatis hospitalariis S. Mariæ Jerosolymitanæ de demo Theutonica, concessit terram Culmensem viginti annis, ut resisterent Pruthenis et Pollexianis cum ipsis præliando, ejus juvamine mediante. Infra quos annos cum Prutheni et aliæ gentes paganicæ terris Mazoviæ ducis Conradi prædicti nimium fuissent infesti, prædictus Conradus Henricum Cum Barba, nepotem suum, ducem Sleziæ in sui adjutorium evocavit, cujus fretus auxilio et cruce signatorum prædictorum in Pruthenis et in aliis gentibus paganicis magnam stragem commisit, ipsos fortiter debellando. Post cujus victoriæ famosum triumphum, Henricus dux sæpe dictus Conradum, patruum suum, petiit, ut cruce signatis terram prædictam Culmensem perpetuo adscribere dignaretur. Ad cujus preces idem Conradus terram prædictam infra Ossam, Wislam et Drwanczam fluvios hospitalariis prædictis gratiose donando perpetue adscripsit.
[56] [auctor est fundandi Culmæ milites Teutonicos.] Manriquez, Cisterciensis annalista eadem fere habet [Annal. Cist. ad an. 1227, cap. VIII, n. 7 et seq., t. IV, p. 342.] , nisi quod præcipuas partes transactionis tribuat Christiano, Ordinis Cisterciensis, episcopo Culmensi. Ast omnia bene componit Dlugossus, Historiæ Polonicæ scriptor. Hic enim narrat [Dlugoss. Hist. Polon., lib. VI. col. 644.] Conradum ducem, de consilio Christiani, quem ipse Christinum appellat, septem fratres, equites Teutonicos, in sui auxilium e Germania accersiisse: processu temporis iisdem castrum et oppidum Nieszow cum villis Murzinow et Orlow largitum fuisse. Cum autem, pergit citatus auctor, aliquot secundis præliis usus, adjuvantibus illum Fratribus Cruciferis, stragem ingentem in Pruthenos edidisset, precibus assiduis Henrici Cum Barba, Wratislaviensis et Slesiæ ducis, persuasus, de consilio consortis suæ, Agasiæ, et filiorum suorum Boleslai, Casimiri et Semoviti, necnon prælatorum et baronum terrarum suarum, videlicet Guntheri, episcopi Plocensis, Michaelis, episcopi Cujaviensis, Christini, episcopi Culmensis, Pacoslai, comitis Dersoviensis, terras Chelmenses et Lubaviæ, infra fluvios Ossam, Drwancam et Wrolam sitas, in quibus barbari Rogow castrum et oppidum et alias munitiones occupaverant, eis inscribit et donat, licet de facto non de jure; cum in præjudicium regni Poloniæ donationem ipsam Conradus dux non poterat aliquatenus fecisse. Quæ quidem donatio, etsi pro ea tempestate videbatur salutaris, ex post tamen Cruciferis ad occupandum terras residuas regni Poloniæ semper anhelantibus, maxima Christiani sanguinis, Polonis sedes suas naturales defendentibus, secuta sunt profluvia et cædes etiam, relatu horrendæ commissæ… In ea autem terrarum Culmensis et Lubaviæ per Conradum Masoviæ et Cujaviæ ducem donatione Fratribus Cruciferis facta, id primum et præcipue fuit cautum et ad id se tam magister Hermannus, quam Fratres Cruciferi patentibus litteris adstrinxerant, quod Pruthenicæ terræ et cujuslibet alterius, sub barbaris conquirendæ, possessio debeat inter Conradum, Masoviæ et Cujaviæ ducem, suosque filios et successores, Poloniæ principes, et magistrum atque Ordinem Cruciferorum ex æquo partiri et terrarum Culmensis et Lubaviæ donatio, terra Pruthenica conquisita, irritari et ad Conradum ducem suosque successores pleno jure devolvi. Quantum ad donationis modum et durationem pertinet, videmus non convenire Boguphalum et Dlugosum: uter vero pactum recte exponat, deficientibus instrumentis, definire nobis non licet. Sommersbergius ad citatum textum Boguphali addit cumulatius hoc negotium ex diplomatum quidem fide exposuisse auctorem Bibliothecæ Polonicæ. Hactenus de fundationibus Henrici Barbati, S. Hedwigis mariti, dicta sunto.
§ V. De Dissidio orto inter filios Henrici ducis et S. Hedwigis.
[Filii S. Hedwigis post mortem fratris Boleslai,] Ex suo cum S. Hedwige matrimonio Henricus, dux Silesiæ, ternos filios, totidemque filias Agnetem, Sophiam et Gertrudem genuit. In Speculo genealogico posteritatis Henrici nomina filiorum hoc ordine recitantur [Stenzel. Scriptt., t. II, p. 115.] : Henricus, Conradus, Boleslaus; quæ nomina inverso ordine reperiuntur in Genealogia [Ibid., p. 110.] , nempe, Boleslaus primo, Henricus autem tertio loco: quocirca inter Henrici filios certum ordinem definire ipsa varietas vetat. Satis tamen crederem quod Conradum Henricus ætate præcesserit, quia in Chronicis Principum Poloniæ [Ibid., t. I. p. 104.] sine ambagibus Conradus junior, Henricus senior Henrici filii appellantur: ast eadem Chronica [Stenz. Scriptt., t. II, p. 106.] aperte dicunt Boleslaum fuisse Henrici primogenitum; unde secundum hæc primogenituræ series ordinanda esset, ut natu maximus diceretur Boleslaus, secundo genitus Henricus, quos tertius sequitur Conradus. Dux porro Henricus curarum humanarum pertæsus, in continentia, utroque conjuge assentiente, triginta postremos vitæ suæ annos transegit [Vita S. Hedwigis, n. 6.] , quod circa annum 1208, episcopali benedictione solemni interveniente, accidisse arbitror, quoniam anno 1238 vita functus est. Utque magis etiam se negotiis sæculi expediret, hereditatem suam inter filios dispertitus est: num vero inter tres, ut habet Cl. Josephus Ritter [Gesch. der diöc. Breslau, t. I, p. 97. Cfr Henel. Annal. Siles, apud Sommersb., t. II, p. 243.] , an solum inter duos, Henricum et Conradum, superstites, nam Boleslaus juvenis obiit, non ausim definire. Nullus mihi quidem occurrit antiquus scriptor, qui in ternos principatum divisum referat; dein Boleslaus, cum sororibus suis Agnete et Sophia in Lebusensi cœnobio sepultus fuit [Chron. Polon. Stenzel. Scriptt., t. I. p. 24.] , quum Conradus circa annum 1213 defunctus Trebnicii fuerit compositus. Unde, mea sententia, datur intelligere, Boleslaum non diu post fundatum Trebnicium, id est annum 1203, proindeque satis juvenem, exstinctum fuisse.
[58] [divisa a patre hereditate,] Quidquid sit, certum est post mortem Boleslai aut ejus occasione paterni principatus divisionem factam sive retractatam fuisse, et Conrado obtigisse terram Lubucensem et Lusatiæ, Henrico fratri reservata reliqua hereditate. Rem dilucide exponit Dlugossus hisce verbis [Hist. Polon., lib. VI, col. 615 et seq.] : Tam virili ætate quam viridi Henricus Wratislaviensis et Slesiæ dux cum felici et beata Hedwige fœmina, consorte sua, in prospera et æquabili fortuna traducta, magna uterque conjugum tempestate sub media pace, dum jam in occiduam vergerent ætatem, obrutus est. Duorum siquidem filiorum, videlicet Henrici et Conradi, qui Crispus vocatus est, qui usque in virile robur evaserat, dum jam tertius Boleslaus fato subtractus esset, livoroso inter illos serpente, collidebantur odio, alterum Esaü, alterum Jacob ex eventu et conditione crederes, cum pro uno pater Henricus, pro altero genitrix staret Hedwigis. Henricus siquidem dux pater minorem natu, Conradum, singulari affectione complectens, ducis Saxoniæ illi filiam desponsat et Lubucensem terram Lusatiæque regionem perpetua illi consignat portione. Henricum autem natu majorem, B. Hedwigi persuadente, Slesitis et Wratislaviensibus ducem destinat. Id cum molesto et irato animo Conradus ferret, et ex naturali instinctu Polonis amicus facilis et blandus, Theutonicis vero hostis infestissimus foret, parentum ordinationem armis rescindere, dum preces invalidæ essent, constituit; exercituque notabili ex Polonorum et Lubucensium militibus et agminibus comparato, fratrem invasit. Et licet uterque parens tollere dissidium fratrum et quietare maximis conatibus laborassent, videntes tamen suum laborem incassum recidere, utrumque filium propositum suum (dux Henricus Glogoviam, et ducissa Hedwigis in Neptz secedens) exsequi passi sunt. Non tulit et Henricus, natu major, fratris Conradi invasionem, sed exercitum ex Polonis et Theutonicis colligens, Conrado inter Legnicam et Aureum Montem, in loco, qui dicitur Studnica seu Ruffa Ecclesia, occurrit; ubi dum, congressu facto, fortiter ab utraque parte pugnatum foret, plurimis in ore gladii cadentibus, Henrico cessit victoria. Conradus Crispus cum, multis suorum amissis, ex prælio diffugisset, ad patrem Henricum in Glogoviam divertit, ratus, prout evenit, et se illic tutum fore. Verum cum dierum processu in sylvas Tarnovienses venandi gratia processisset, feram agitans, ex equo corruit, fractisque cruribus exspiravit; in monasterium Trebnicense delatus, operante sorore Agneta (Gertrude), abbatissa Trebnicensi, quæ eum tenerrime viventem dilexerat, in capituli loco sepelitur.
[59] [armis invicem aggrediuntur,] Quo sic absumpto, fraternum et domesticum bellum, quod quandoque resumi et reintegrari nemo dubitabat, conquievit. Ne autem matri religiosissimæ, Hedwigi ducissæ, mors filii Conradi Crispi præcordia dolore ingenti, repente denuntiata, sauciaret, non ad funereas filii, sed ad visitationem ægroti venire rogata est. Illa autem et cladem primum et mortem filii dudum in spiritu præcognoscens, et illum jam exstinctum esse sciens, nuntiis respondit: “Quare, inquit, languidum Conradum, filium meum, simulantes, vivere illum confingitis? Cujus occasus dudum ante mihi fuit cognitus, quoniam sua temeritate sanguis funderetur plurimorum.” Ivit dein ad exsequias filii, et justa illi pro ducalis dignitatis excellentia et pro maternæ charitatis affectu impendit. In hoc quasi duello, quo duo fratres germani de principatu Silesiæ contendebant, operæ pretium est animadvertere conflictum duorum populorum, qui in ista regione incipiebant ex æquo terram partiri, nempe Slavorum seu Polonorum et Germanorum. Jam pluribus principalibus connubiis intermixta erat gens utraque; sic Wladislaus II, Henrici Barbati avus, uxorem duxit Adelheidem, Henrici IV imperatoris filiam, aut, ut alii volunt, Christianam, Henrici V aut Leopoldi, marchionis Austriæ filiam [Sommersb., t. I, p. 303. Cfr Stenzel. Scriptt., t. I, p. 16, not. 3.] ; quidquid sit, certe avia Henrici e stirpe Germanica oriunda erat. Similiter et ejus mater, Adelheidis, Sulzbachensis comitis filia, soror imperatricis, conjugis Conradi II [Ibid., p. 306.] . Uxor vero Henrici fuit Sancta nostra Hedwigis. Pronum est porro judicare ex istiusmodi conciliatis nuptiis, ut etiam paulatim mores, consuetudines et leges gentis Germanicæ, utpote limatioris et politioris ingenii, in regionem conterminam, qualis erat Occidentem versus Silesia, paulatim transplantarentur et altiores in dies radices agerent. Est enim indoles gentis cultioris, ut etiamsi esset armis subacta, tamen victori artes suas, litteras, scientias et instituta paulatim inserat: ita olim Græcia victa Romam intulit suas artes, mores suos, et victores Tartari a Sinis subactis leges et industriam acceperunt. Atque id tanto etiam facilius fit, quanto major est in cæteris, v. g. bellica virtute, soli natura et climatis indole affinitas. Tali nempe ratione, fiduciam conciliantibus connubiis, pedetentim usus et consuetudines amicæ nationis insinuantur.
[60] [Polonis pro Conrado] Istiusmodi tamen mutationes, quæ intimam regionis cujusdam indolem afficiunt, leges moresque, longo sæculorum usu stabilita, subvertunt, gentem peregrina facie investiunt, tales, inquam, mutationes neque brevi tempore, neque sine lucta et collisione inducuntur. Est enim natio omnis quam maxime suorum institutorum tenax. Atque hæc quidem ad oculum apparent in germanisatione, si ita loqui fas est, Silesiæ. Repugnabant profecto Poloni moribus Teutonicis, et nonnisi ægre ad mores Germanicos inclinabant. Fraternum istud inter Henricum et Conradum Silesios bellum, licet ex privata principum ambitione ortum, vires tamen a mutua gentis utriusque invidentia sumebat. Id aperte dicunt Chronica tum Polonorum tum principum Poloniæ [Stenzel Scriptt., t. I, p. 25 et 104.] , quorum posterius ita loquitur: Conradus, qui plurimum exsecrabatur Theotonicos, ex diversis Poloniæ partibus exercitu congregato, fratrem, qui cum paucis Theotonicis fuit in Slezia, de terra propellere nitebatur. Istiusmodi dissidia etiam in Ecclesia manifestabantur, cum Poloni, renitentibus Theutonicis, Silesiaca suis popularibus beneficia et prælaturas commissas contenderent. Sic in Vitis episcoporum Wratislaviensium legimus [Sommersb., t. II, p. 289.] , anno 1319 capitulum cathedrale, in duas partes scissum fuisse, aliis Teutonem, Vitum, aliis Polonum, Lutholdum, episcopum eligentibus: permansitque toto fere septennio ingrata controversia, donec Joanne Papa XXII pronuntiante, Vito Teutonico cesserit victoria; ast illa quidem brevis, episcopo octo post diebus exstincto. In consequentibus electionibus, idem istud malum, ut l. c. videre est, grassabatur, donec Conradus episcopus, ut Polonis aditum ad Ecclesiam Wratislaviensem præcluderet, statuto suo cavit [Ibid., p. 193.] , ne cuipiam liceret præbendam aut dignitatem in Ecclesia Wratislaviensi, nisi diœcesano aut doctori juris, theologiæ aut medecinæ obtinere. Hac quidam ratione videtur dignitas pontificalis deinceps apud solos Teutonicos perseverasse.
[61] [Teutonicis pro Henrico stantibus;] Neque inter sæculares solum serpebat istiusmodi dissidium: sed idem malum Ordines etiam sanctissimos inficiebat. Hæc enim reperimus in epistola ab archiepiscopo Gnesnensi, Jacobo, directa die XVI Februarii 1285 ad legatos pontificios [Stenzel. Urkund. der diöc. Breslan, p. 152 et seqq.] : post deprædicatam gentis Poloniæ erga Sedem Apostolicam fidelitatem, pergit: Nunc vero, subintrante gente Theutonica et jam per multa loca Poloniam occupante, non tantum vestræ sanctitati, verum etiam et nobis grave dispendium in nostris juribus provenit atque damnum. Romanæ quidem Ecclesiæ damnum provenit, quia dum fines Poloniæ per principes Theutoniæ occupantur, qui principes subsunt imperio et sic fines occupati devolvuntur ad imperium, et ob hoc Ecclesia Romana proprio dominio frustratur, subintrantibus tam militibus quam colonis Theutonicis in Poloniam, et occupantibus villas et alia loca, quæ Poloni possederant, et exinde de singulis capitibus solvebant censum Romanæ Ecclesiæ, videlicet denarium Sancti Petri, quem ipsi Theutonici, tam milites quam coloni, penitus solvere contradicunt, et sic Ecclesia Romana privatur similiter jure suo et tandem omnino privabitur, nisi his per vestram solertiam efficaciter occurratur. Nobis vero per ejusdem gentis Theutonicæ ingressum ecclesiastica libertas et jura nostra nunc adimuntur, devote primitus observata, imo quædam penitus denegantur, sicut in solutione decimarum patet liquido, quas quidam eorum omnino non solvunt, quidam vero non jure terræ consueto, sed juxta primam consuetudinem gentis suæ. Sed et alia mala per ejusdem gentis ingressum multiplicata sunt in terra, dum gens Polonica despicitur, guerris concutitur, juribus et consuetudinibus patriæ laudabilibus privatur, noctis intempestæ silentio in propriis commodis capitur, et quod his est deterius, Ecclesiarum emunitas violatur et ecclesiastica censura per eosdem contemnitur et parvipenditur omnino. Et ut de aliis taceamus, hoc solum non sine dolore cordis referimus, quod et religiosi quidam gentis prædictæ, perniciosis exemplis alios seducentes, primi sunt ad irrumpendum et enervandum omnino prælatorum sententias et rigorem ecclesiasticæ disciplinæ. Fratres siquidem Ordinis Minorum Theutonici, ejectis terræ Poloniæ filiis, non sine gravi totius populi atque nostro scandalo provinciam scindentes Poloniæ, quæ per filios terræ, fratres sui Ordinis, laudabiliter et honorifice recta fuit, nunc fecerunt et ordinaverunt Saxoniam nominari. Sed nec his contenti domos novas in medio Polonorum, nobis contradicentibus, recipiunt; in conventibus ipsorum singulis, quos retinent, vix unum aut nullum omnino fratrem Polonum in sui medio sustinentes, cum per fratres indigenas et prælatis Ecclesiarum debita reverentia sit exhibita et consolationi utriusque populi commodius et efficacius sit provisum. Nos igitur, ne de tantorum excessuum negligentia argui possimus et merito reprehendi, vestræ paternitati querelando duximus deferendum, quod sæpe dicti fratres Theutonici de provincia Saxoniæ in medio Poloniæ positi se censentes, nos et sententias nostras latas legitime vilipendunt pariter et contemnunt, et faciunt apud alios vilescere suis persuasionibus et perniciosis exemplis etc.
[62] [quæ nationis dissensio utramque gentem diu tenuit.] Quæ hactenus allegavimus, satis superque monstrant, quam insociabiliter ad invicem utraque gens se haberet, pacemque non nisi diuturno tempore componi potuisse. Populo magis favebat Teutonismus; atque hinc fiebat, ut et civitates et privati uti mallent jure Teutonico, quam Polonico. Etenim jure Polonico tum homines tum res multo magis obnoxii erant domino territorii, graviora erant onera realia et personalia [Ibid. Einleitung, p. XIX et seq.] . Curabant igitur cives jus Teutonicum introduci: sic circa annum jam 1241 Wratislaviensis civitas istiusmodi jure gaudebat, nam defuncto hoc anno Henrico II, S. Hedwigis filio, quum, ajunt Chronica principum Poloniæ [Stenzel. Scrippt., t. I. p. 107.] , debuisset terra Silesiæ respirasse, contrarium accidit. Nam Boleslaus, Henrici filius, Wratislaviam tribus expeditionibus obsedit, quæ quum adhuc novella, Theutonicis jure Theutonico illic se locantibus, foret viribus quasi nulla, se tamen in angustia sua se contrahens, viriliter defensavit [Cfr Stenzel. Urkunde der diöc. Bresl., p. 6, not. 3.] . Ex hujusmodi documentis, quæ plurima afferre possemus, videre licet Teutonismum paulatim sese moribus legibusque Silesiorum insinuasse: cui rei, ut præfati sumus, multum contulisse nuptias principum cum fœminis, Teutonico cretis sanguine: id certe constat Sanctam nostram Hedwigem vires suas intendisse ut Teutonicum per Silesiam elementum magis semper magisque explicaretur: quod quidem meritis beatissimæ fœminæ adnumerandum videtur, quoniam tali ratione Silesiam intimius cum reliqua Europa Christiana conjungebat, religionemque catholicam potentius confirmabat. Simili modo, et eo sane, qui sanctitatis normæ undecumque consentanea est, explicatur præcipuus amor, quæ Sancta nostra in Henricum filium, utpote in Teutonicos inclinatiorem, ferebatur: dum Henricus Barbatus, qua Polonus, Conradum, filium Polonis faventem, anteferret.
§ VI. Varia bella ab Henrico Barbato gesta; ejus obitus; bellum Tartaricum seu Mongolicum, in quo periit Henricus II, filius S. Hedwigis.
[Henricus I e manibus Swentopolki eripitur;] Circa annum 1227 alia series calamitatum in mulierem vere fortem S. Hedwigem devoluta est. Wladislaus scilicet, Ottonis filius (Odonicz), dux majoris Poloniæ, quem Henricus Silesius anno 1216 hereditati paternæ restituerat [Ritter. Gesch. der diöc. Bresl., t. I, p. 98.] , nunc fœdere inito cum Swentopolko, Pomeraniæ præfecto, patruum suum, Wladislaum Laskonogium, aggreditur. Verum hic in sui auxilium advocat Henricum Silesium, cum quo jam pridem intimam amicitiam contraxerat. Communi consilio indicunt conventum principum, habendum die S. Martini, XI mensis Novembris. Moras nectit Swentopolkus, et, Wladislao Odoniczio conscio, conventum per exploratores observat. Dum autem Ganzavæ (hodie Gonzawæ, in districtu Brombergensi, circulo Scubinensi) principes securi consultant, et plurimis rebus perfectis, balnea ad curandum abluendumque corpus intrant, Swentopolkus Pomeranus, collecta Pomeranorum et Polonorum manu valida, supervenit et hostiliter tam in hospitia quam in tabernacula ducalia et militaria irrumpens, omnes sibi resistentes obtruncat. Wladislaus quidem Laskonogius fuga primum se periculo subducit, sed brevi a Swentopolko interimendus; ast Henricus Barbatus a carnificibus in ipso balneo comprehensus, aliquot sauciatur vulneribus, occubiturus sine dubio, nisi miles Peregrinus de Weszemberg, mira fide miraque devotione in principem suum, objecto proprio corpore, ducem ab exitio liberasset. Sic Wratislaviam in lectica transvectus, brevi curatus est.
[64] [a Conrado Mazoviensi captus a S. Hedwige liberatur;] Crudeli nece Wladislai Laskonogii, res Polonicæ plurimum turbatæ fuerunt. Vacabat nempe Poloniæ monarchia et tutelæ liberorum Wladislai providendum erat: utramque dignitatem ambiebant Conradus, Mazoviæ et Cujaviæ dux, defuncti Laskonogii frater, et Henricus, dux Silesiæ: atque hunc quidem annositas, et ducissæ viduæ amicitia, illum vero sanguinis propinquitas commendabant. Intricata controversia armis dirimenda commissa est: duobus porro præliis victus Conradus, omnem apparatum bellicum ad dolos et artes convertit. Jam siquidem Henricus debellatum adversarium ratus, filium suum Henricum cum copiis in Silesiam remiserat, colonis ab utroque exercitu vexatis compassus, et securus in Cracoviensi ducatu versabatur. Conradus per exploratores suos de hoc statu rerum certior factus, faventibus etiam nonnullis Cracoviensibus, Henricum ducem, in Spytkowice consistentem et Missæ auditione occupatum, in ipsa ecclesia captivum fecit, atque in Masoviam deportavit. Verum Henricus, filius captivi ducis, paternam liberationem effecturus, ingentem exercitum conscripsit et hostili incursione Masoviam divexare intendit. Sed Beata Hedwigis plurima mala, clades, neces, Christiani sanguinis effusionem, incendia, vastationes terrarum, agrestium pauperumque oppressiones prævidens, ipsa se, frustra contra nitentibus suis, in Masoviam contulit, hostemque, nullis, ut dicebatur, precibus flectendum, adiit. Ad cujus conspectum Conradus, omnem, qua æstuabat, ferociam deposuit, et quasi victus, quodamque terrore correptus, omnibus Hedwigis votis ac precibus morem se gesturum promisit. Illa vero, Deo fisa, non solum virum a captivitate liberavit, dissidentesque principes pro ea, qua pollebat prudentia, reconciliavit, sed etiam affinitatis jura, quo deinceps quietiores essent, inter ipsos connexuit; desponsando nempe binas ex filio suo neptes, Constantiam et Gertrudem Casimiro et Boleslao, Conradi filiis.
[65] [composito bello.] Insuper Henricus reliquit Conrado et tutelam filiorum fratris ejus et monarchiam Poloniæ. Quibus quidem omnibus jurejurando firmatis, pax inter principes opera S. Hedwigis firmata fuit. Nihilominus Gregorius Papa IX Henricum ab eo juramento, utpote vi et metu extorto, absolvit, quo spondebat se renuntiare tutelæ filiorum Laskonogii et monarchiæ Poloniæ. Neque id quispiam Henrico vitio vertere potest, quum inter juris peritos certum sit, jusjurandum vi et dolo extortum, si ab initio invalidum non fuerit, saltem esse, ut dicitur, rescindibile. Hæc quidem præcipue extraximus ex Historia Poloniæ Dlugossi [Hist. Polon., lib. VI col. 637 et seq. Cfr Stenzel. Scriptt., t, I, p. 19 et seqq. et 103.] , qui hæc gesta refert ad annum 1228. Absolutionem pontificiam serius collatam arbitror, quoniam usque ad annum 1230 Henricus solummodo se ducem Silesiæ in diplomate XIV septembris 1230 profitetur, quamvis aliis diplomatis ejusdem anni præter Silesiam etiam sibi ducatum Poloniæ et Cracoviæ adscribat. Quœ omnia tandem confirmata fuere bulla Gregorii IX data 1235 [Stenz. Scriptt., t. 1, p. 20, not. 3.] . Atque sic quievit perniciosum dissidium.
[66] [Videtur tamen iniquior fuisse in res ecclesiasticas,] Unum tamen non est dissimulandum, scilicet Henricum ducem, occasione istarum controversiarum, apud Gregorium Papam IX accusatum fuisse violatœ ecclesiasticæ immunitatis. Pontifex enim commisit Gulielmo, olim Mutinensi, post Sabinensi episcopo et S. R. E. cardinali, tunc suo pœnitentiario et Sedis apostolicæ ad Septemtrionales gentes legato [Ughelli Ital., sac., t. II, col. 123.] , ut contra Poloniæ principes, qui Ecclesias nequiter opprimebant, inquireret, et compelleret ducem Henricum Barbatum illatas episcopo Gnesnensi et aliis ecclesiasticis viris injurias et damna sarcire [Raynald. Contin. Annal. Baron. an. 1236, § LXV.] . Ast monitionibus ac mandatis Gulielmi morem non gessit Henricus, imo coram legato citatus princeps, ne per suos quidem procuratores comparere voluit, quocirca excommunicationis vinculo innodatus fuit, quod effugere, interposita ad sedem apostolicam appellatione, quam frivolam appellat Gregorius, tentavit [Ibid., an. 1238, § LVI.] . Admissa nihilominus videtur appellatio; siquidem, ut habemus ex epistola Gregorii ad Henricum, Barbati filium, data VIII Kalendas Junii 1238, e qua præcedentia hausimus [Ibid., § LVII.] , archiepiscopo Gnesnensi et procuratoribus Henrici apud Sedem apostolicam constitutis, Diaconus Cardinalis SS. Cosmæ et Damiani concessus fuerit auditor; Coram quo, inquit Gregorius, aliquamdiu litigato, nos volentes eidem patri tuo sine juris læsione deferre, ipsum per abbatem de Stragon et collegas suas ad cautelam absolvi mandavimus, et citari coram nobis per se vel per procuratorem idoneum certo termino compareret, super principali facturus et recepturus, quod justitia suaderet. Sed ipsi formam mandati apostolici non servantes, licet ipsum juxta formam eis traditam citavissent, certo ei termino assignato; per alium tamen ipsum de facto, cum de jure non possent, absolvi fecerunt perperam ad cautelam.
[67] Cum autem in præfixo termino nullus pro eo, etiam post terminum expectato, [quamvis utcumque excusori possit:] nisi dumtaxat ad impetrandum et contradicendum, comparuerit procurator, dilectus filius noster S. tituli S. Mariæ trans Tyberim presbyter Cardinalis, super hoc a nobis deputatus auditor, ipsum merito reputans contumacem, eumdem in expensis legitimis, quas dictus archiepiscopus a tempore emissæ citationis fecerat, condemnavit. Tandem vero quidam, qui pro procuratoribus se gerebant, mandatum sufficiens exhibentes, recepto ab archiepiscopo supradicto libello, tam super exactionibus et gravaminibus antedictis, quam damnis in villis, possessionibus, hominibus ac rebus aliis sibi et Gnesnensi Ecclesiæ irrogatis; nec non et expensis factis a tempore motæ litis super ipso coram eodem Cardinali aliquamdiu ad invicem litigarunt: sed antequam rumor de dicti patris tui obitu ad nostram notitiam pervenisset, ad litis contestationem non potuit perveniri. Hortatur dein Pontifex Henricum filium, ut de illatis Ecclesiæ injuriis et damnis satisfactionem præstet. Quæ certe indicant Henricum seniorem seu Barbatum satis dure prælatos Poloniæ habuisse. Cæterum, ait Raynaldus laudatus, si aspersa aliqua ipsius nomini labes ob Ecclesiam Gnesnensem afflictam videtur, hac excusatione detergi potest, in ea opinione versatum, ut jus suum juste persequi arbitraretur; vel ministros illius nomine (quod sæpius colligendæ principum gratiæ ac derivandi ad se alicujus quæstus causa facere solent) Ecclesiam illam oppressisse. Equidem non mirarer id etiam in cogitatis Henrici intercurrisse, ut rem ecclesiasticam, quoad res temporales spectat, in Polonia ad normam quamdam Germanicam adigere voluerit, quæ populo passim minus onerosa erat [Stenzel. Urk. der diöc. Bresl. Præf., p. XIX.] .
[68] [Henrici ducis obitus,] Hisce controversiis necdum compositis immortuus est Henricus, S. Hedwigis conjux; eumque unanimi ore laudant rerum Silesiacarum et Polonicarum scriptores. Obiit autem Crosnæ, die XIV Kalendas Aprilis 1238; Vita quidem S. Hedwigis n. 21 dicit circa annum 1237 ducem extremam diem clausisse; quod, licet non omnino affirmet, errori tamen videtur simillimum: nisi tamen biographus initium anni 1238 a paschate illo anno in II nonas aprilis incidente [Stenz. Scriptt., t. II, p. 13. n. 2.] duxerit. Quocirca Chronica principum Poloniæ scribunt [Ibid.] : Tandem pius princeps cum beatissima conjuge sua Hedwige fere XXX annis amore castitatis simul continenter viventes, abstinuerunt utrobique a thoro conjugii, et ob gratæ religionis insigne tonsuram clericalem et barbam ipse dux Henricus ad instar gessit conversi, unde dux Barbatus est communiter nuncupatus. Qui ultimo ad inferiores sui principatus partes descendens, in Crosna videlicet, XIV Kalendas Aprilis feliciter diem suum clausit extremum, et inde deductus ad monasterium Trebnicense, quod ipse pro conventu sanctimonialium, in castimonia Deo servientium, magno studio pietatis pridem fundaverat et large dotaverat, ibidem anno Domini 1238 solemniter, sicut talem decuit principem, est sepultus. Tumulus ejus Trebnicensis sequenti inscriptione ornatur [Sommersb., t. I, p. 312.] , quæ compendiose præcipuas defuncti virtutes et dotes edicit: Dux Henricus, honor Zlesie, quem plangere conor, Hic jacet, hunc fundans fundum, virtutis abundans, Tutor egenorum, schola morum, virga reorum, Cui sit ut absque mora locus in requie bonus, ora.
[69] [quem fortiter fert S. Hedwigis] Porro mortem conjugis longe sibi charissimi non æquo solum, verum etiam forti animo tulit S. Hedwigis, imo, ut narrat ejus biograpus n. 21, dum omnes sorores in Trebnicz pro amissione tanti ac talis patroni et fundatoris monasterii flerent inconsolabiliter, ipsa siccis apparens oculis inter eas, fœminei cordis earum redarguebat molitiem… Præterea consolabatur illas in causa tristitiæ propriæ, non quod ipsa mariti mortem diligeret, quem in Domino diligebat, utpote virum religiosum et utilem populo, sed quia divinæ voluntati ipsa se nitebatur per omnia subdere et volebat constantiæ atque patientiæ exempla in tempore suæ tribulationis sororibus demonstrare. Similiter dum audivit filium suum, ducem Henricum, occisum in prælio Tartarorum, nullis erumpentibus lacrymis aut signis ostensis dolores, filiam suam, abbatissam in Trebnicz, et nurum suam, ejusdem occisi filii conjugem, flentes et quasi morientes præ tristitia consolabatur et dixit: Dei voluntas est et nobis placere debet quod vult Deus et quod placet Domino Deo nostro. In ipsa quoque hora exultavit in Domino spiritus ejus, levatisque in cœlum oculis et manibus, ajebat: Gratias tibi ago, Domine, quod talem mihi dederas filium, qui me, dum viveret, semper dilexit et in magna reverentia habuit, nec umquam in aliquo molestavit. Quem licet libenter mecum haberem in terris, ei tamen quam plurimum faveo, quod per sui sanguinis effusionem tibi Creatori suo est jam conjunctus in cœlis. Cujus animam tibi, Domino Deo diligentius recommendo. Cæterum filii sui mortem, triennio antequam accideret, prædixisse testatur ejus biograpus num. 76; quin et ipsum temporis momentum, quo occubuit Henricus dux, secretariæ suæ, Demundi, manifestavit, ut ibidem narratur.
[70] [Mongoles Europæ inhiant,] Occubuit autem Henricus II, dictus Pius, S. Hedwigis filius, die VIII Aprilis anni 1241, a Tartaris occisus. Erant porro hi Tartari, gens Mongolica, quæ duce Gengiskano, Sinense imperium universum suo jugo subegerat et late per Asiam dominata fuerat [Deguignes, Hist. des Huns, t. III, p. 53 et seqq.] , quando circa annum 1224 hostes persequens ad fines hodiernæ Rossiæ pervenerunt [Ibid., p. 61.] . Erat porro gens effera et crudelis; quæ magnam misericordiam urbi captæ impendisse sibi videbatur, quando, quinquaginta millibus vita donatis, reliquam multitudinem, id est triginta millia incolarum morti, et alia totidem millia captivitati addixerat; quod quidem de Samarcanda, præcipua Indiarum urbe, referunt historici [Ibid., p. 50 et seq.] : imo serio apud Gengiskanum deliberatum fuit, utrum opportunum non esset omnem terram Sinensem septemtrionalem ad vastam, occisis omnibus accolis, solitudinem redigere, quæ lata præberet pascua armentis; sed vicit tandem benignior opinio, quæ tuebatur longe majus emolumentum fisco regio afferre agros cultos, ferrum, sericum atque his similia [Ibid. 62.] . Talis erat gens, quæ imperante Oktajo, ab anno 1227 patris sui Gengiskani successore, duce Batuone irruptionem in Occidentem moliebatur.
[71] [Poloniamque, frustra contranitentibus] Anno quidem Christi 1236 quingenta millia equitum Mongolum sub Batuone seu Bato Rossiam orientalem invaserunt: ac primum accolas Ponti Euxini subjugarunt, dein postquam Bulgariam in suam redegissent potestatem, Moscuam, imperii Rossiaci caput, acceperunt, qua in urbe, pacta licet deditione occupata, ingentem populi multitudinem gladio occiderunt, universamque regionem sibi tributariam et obnoxiam effecerunt. Neque hisce victoriis contenti, anno 1240, denuo Rossiam invadunt, et Kioviam occupant. Atque istinc copias sub Bela duce, (quem Petam dicit Jos. Ritter [Gesch. der diöc. Bresl., t. I, p. 136.] ) misit, qui Poloniam, Silesiam et Moraviam vastarent. Usque ad Vistulam progressi, occupataque arce, flumini imposita, iterum in Moscoviam sese recipiunt; ex qua hyemali tempore anni 1240 tertio erumpentes Vistulam, glacie solidatam, trajiciunt et Sendomiriam civitatem capiunt omnesque incolas ad internecionem cædunt: jamque Cracoviæ imminebant, quando in Moscoviam regrediuntur, quin princeps Cracoviensis, Boleslaus, auderet repagulum regredientibus objicere. Sed audacior Wladimirus, Cracoviensis Palatinus, communem hostem apud villam Tursko, ad fluvium Zarna, aggreditur multosque occidit. Qua clade territi Mongoles, in Moscoviam abierunt, ut, redintegratis viribus sociisque conscriptis, fortiores in Poloniam irruere possent [Ibid., p. 95 et seqq.] .
[72] [Polonis, inradunt;] Interea Poloni, victoria sua animati, novas quoque vires sibi etiam conquirunt: palatini Vladimirus et Pacoslaus ac Clemens, Cracoviæ castellanus, ad Sidloviam conveniunt et aciem cum Mongolibus committunt: initio quidem levem de hoste victoriam capiunt, sed barbari, unitis viribus, in Polonos irruunt, eosque infringunt. Consternati christiani terga hosti vertunt, terroremque Mongolici nominis late propagant. Boleslaus quidem, Pudicus cognomine, una cum matre et uxore sua in Hungariam aufugit: Cracovia, a suis civibus deserta fit hostium præda, qui igne omnia vastant, ita ut ne una quidem ecclesia illæsa manserit, excepta S. Andreæ æde, extra urbem posita, in qua Poloni aliqui refugi vim Mongolicam repellunt: verum barbari, quibus non vacat hacce obsidione detineri, omissa ista qualicumque arce, porro pergunt usque Wratislaviam, quam incolæ ipsi ante irruptionem hostilem incendio destruxerant.
[73] [tunc Henricus II arma assumit,] Talis erat rerum facies, quando Henricus dux, S. Hedwigis filius, bellorum aleam subire statuit. Ineunte jam Januario anni 1241 Bela seu Peta dux cum suis Mongolibus tam inopinato Ratiboriæ, quæ Wratislavia circiter viginti quinque milliaribus Germanicis distat, imminuit, ut vix civibus tempus reliquum fuerit ad portas claudendas: urgebant foris hostes urbem, fame atrocissima intus enecatam. Verumtamen qua demum cumque ex causa, adhuc ignota, barbari die XVI Januarii civitatem obsidione liberant; unde in hunc usque diem Ratiboriæ festum in gratiarum actionem agitur. Sed mense Martio iterum hostes se urbi applicant, quam Mieslaus II, dux Opoliensis conscripto exercitu, defendere satagebat: neque id quidem infeliciter, quoniam Mieslaus barbaros, occisis quingentis circiter viris fugavit, et Cracoviam usque persecutus est, ubi vis et robur Polonorum pro acie stabat. Ast hic quoque fortuna barbaris favit: nam die XVIII Martii in Chimielnik, prope Cracoviam cæsi fuere, Mieslausque per devia Ratiboriam regressus est; ubi opportuna sumpsit consilia ad urbis tuitionem [Ritter. Gesch. der diöc. Bresl., t. I, p. 137.] .
[74] [præliumque] Hisce ex tempore constitutis, perrexit Mieslaus cum militibus suis Henricum, Silesiæ ducem, qui exercitum triginta millium virorum conscripserat, conventurus. Nec multo post Mongolum ingens multitudo tertio in conspectum venit Ratiboriæ, qua tamen omissa, per utramque Oderæ ripam copias suas Wratislaviam versus dirigunt, omnia ferro et igne vastantes; erat autem ipsa Wratislavia a civibus suis aut a militibus jam flammis destructa. Atque ita demum Lignitium, ubi stabat Henricus cum exercitu suo, accedunt barbari [Ibid., l. c.] . Milites porro suos Henricus dux in quatuor turmas distribuerat: primæ, militibus voluntariis et fossoribus Goldbergensibus constanti præfectus erat Boleslaus Syepiolka, marchionis Moraviæ filius; secundam, quam copiæ Cracovienses et Poloniæ superioris formabant, ducebat Sulislaus, Wladimiri, Cracoviensis palatini, frater; in tertia, ex Oppoliensibus et militibus Ordinis Teutonici coacta, dux erat præfatus Mieslaus: quartæ tandem, e selectis bellatoribus Poloniæ et Silesiæ conscriptæ, præpositus erat ipse dux Henricus. Mongoles quadrifariam etiam diviserunt exercitum suum, singulæque ejus partes numerosiores erant universo agmine christiano.
[75] [infaustum committit,] In campo itaque, ait Dlugossus, quem contrahendo exscribimus [Hist. Polon., lib. VII, col. 678 et seqq.] , qui Bonus Campus, sive a soli ubertate sive quod in omnes partes porrectus et latus est, uterque exercitus V Idus Aprilis convenit. Prima turma, quam ex voluntariis et auri fossoribus conflatam diximus, initium, magno sibi studio efflagitatum, pugnæ fecit: acri primum impetu ab utraque parte concursum est, atque voluntarii et Goldbergenses primos Mongolium ordines lanceis confecerant; sed quum gladiis cominus res agi cœpisset, turma christiana, a barbarorum sagittariis undequaque circumacta, sagittarum multitudine obruta est: Boleslao Moravo cæterisque primorum militum cadentibus, residui ad Polonorum agmina refugerunt. Duæ deinde catervæ, sub Sulislai et Mieslai ducatu consistentes, in pugnam succedunt, quam quum feliciter constanterque gessissent, ac stragem ingentem barbarorum fecissent, barbari primum pedem referre et, Polonis acrius instantibus, in fugam verti coacti sunt. Quidam interea de Mongolum agminibus, an autem Ruthenicæ aut Mongolicæ nationis essent, incertum habetur, inter utramque aciem celerrimo passu discurrentes, terribiles edebant clamores, Polonos quidem Polonice inclamantes, ut fugerent, Mongoles vero sua lingua, ut in pugna perseverarent. Ad hanc vocem Mieslaus, non hostem, sed amicum ex compassione quadam esse vociferatum credens, deserto prælio fugit magnamque militum, eorum præsertim, qui sibi in tertio agmine parebant, catervam in similem fugam traxit [De Guignes. Hist. des Huns, t. III, p. 98.] .
[76] [in quo ipse Henricus] Henricus autem dux, nihil Mieslai eorumque qui sub ejus erant agmine fuga deterritus, quartam suam aciem, ex melioribus et fortissimis pugnatoribus compositam, in prælium producit et barbarorum exercitum fugam capessere impellit. Sed Bathus pugnam redintegrat, labantibus ac disjectis Mongolibus opem fert, terribilique impetu in Polonos invehitur. Verum hi obnitentibus hostibus non cesserunt; imo inclinante jam in Christianos victoria, barbari spectare cœperant fugam, quando specialis cujusdam vexilli signifer, vexillum suum agitare cœpit, probabilius, ut quasi signum ad incendendum stuparum manipulos, quibus fumum et fœtorem in hostes incuterent [Ibid., l. c.] . Poloni, nebula offusi et odore stupefacti, vacillant; Mongolesque, horrido clamore sublato, in hostem irruunt, ac diruptis, quæ in id tempus integra perstiterant, agminibus, stragem ingentem edunt, in qua Boleslaus Moravus, et Pompo, Teutonicorum equitum magister ceciderunt. Henricum tamen ducem, fortissime pugnantem suus nondum exercitus deseruerat: sed, quandoquidem cæteri omnes aut occisi aut fuga dilapsi erant, densa barbarorum corona cingebatur; ita ut a tergo et a fronte cingeretur: ob id tamen pugnam non omisit, sed obvios quosque interimendo Mongoles, per eorum multitudinem perrumpere nitebatur: facile tamen pauci a multis absorpti et obtriti sunt. Jam circa ducem Henricum nonnisi quatuor milites versabantur, Sulislaus, Vladimiri Cracoviensis frater, Clemens, palatinus Glogoviensis, Conradus Conradowicz et Joannes Iwanowicz: atque hi quatuor ducem Henricum, ne in discrimen necis incideret, quanta poterant vi, ex acie et prælio educere conabantur, rati, principe servato, cladem minus acerbam, minusque fœdam fore.
[77] [misere occiditur:] Et respondisset forsitan eorum consilio effectus, nisi equus, cui dux insidebat, jam plurimis vulneribus confectus, cursum retardasset. Henricus itaque, ex insignibus ducalibus agnitus, barbarorum oculos in se unum traxit, stipatusque tribus commilitonibus (quarto, Joanne Iwanowicz, ab aliis segregato) undique hostilibus turmis vallatus fuit: neque propterea cum ternis sociis fortiter decertare cessavit. Interea Iwanowiczius equum recentem et integrum, a Rocislao cubiculario ducali repertum, Henrico, discussis hostium cuneis, exhibuit; qui Iwanowiczium, per medios barbaros viam præsternentem, secutus, jamjam secure evasurus erat summum periculum, quando, socio et stratore suo vulnerato, et intercipitur fuga ac tertio a Mongolibus circumcingitur. Omni igitur salutis spe destitutus dux contra barbaros, undique prementes, audacissime dimicat. Dum autem manu dextera elevata, Mongolem ferire vellet, et altero barbaro lancea sub ascella transfixus, ex equo moribundus defluxit, quem Mongoles, clamore ingenti et vocum inconditarum strepitu sublato, capiunt, et extra certaminis locum pertractum framea capite minuunt, corpusque, suis insigniis spoliatum, nudum relinquunt [De Guignes. Hist. des Huns, t. II, p. 99. Ritter. Gesch. der diöc. Breslau, t. I, p. 137.] . Hic fuit exitus prælii atrocissimi, quo ferociores effecti Mongoles universæ Christianitati jam imminebant, nisi Deus hanc calamitatem ab Europa avertisset. Cæterum corpus ducis Henrici post dies plures, Mongolibus Ratiboriam abeuntibus, ad sepulturam quæsitum, dum inter cadavera, eo quod capite truncatum dignosci non posset, Anna ejus conjuge signum dante, pedem lævum sexdigitalem, tandem repertum, Wratislaviamque deductum, in ecclesia S. Jacobi, post S. Vincentii, FF. Minorum terræ mandatum fuit [Sommersb., t, I, p. 316.] .
[78] [Mongoles tamen, licet victores,] Et vero barbaros Ratiboriam post tam insignem victoriam retrogressos fuisse, dum interior Germania aliæque regiones occidentales patere eorum armis viderentur, mirari merito quis posset. Nihilominus res probabiliter explicatur, quia nempe Mongoles, licet victores, multum viribus et ipsi attriti erant, similisque iterum victoria, tot suorum necibus parta, longe magis triumphatoribus quam triumphatis fatalis tandem fuisset. Ex epistola quidem Wenceslai III, regis Bohemiæ, habemus, ipsum cum potentissimo exercitu versatum fuisse juxta campum eo ipso, quo pugnabatur tempore, dieque pugnam subsequente in armis stetisse paratum ad hostes viriliter excipiendos. Quod quidem inaudientes barbari, veriti ne hostem validissimum a tergo relinquerent, pedem retulerunt: hac scilicet ratione explicatur, quomodo tam subito tamque præcipiti cursu, omissis Germaniæ provinciis, Moraviam invaserint.
[79] [veriti aliorum principum arma;] En verba Wenceslai [Stenzel. Scriptt., t. II, p. 462.] : Tartari provinciam (ni fallor, Hungariam) occupaverunt potenter; pars autem exercitus, quæ venit in Poloniam, duce et nobilibus terræ plurimis interfectis, ad partes Moraviæ terræ nostræ iter convertit, et adeo bestialiter et horribiliter eam devastat, ut etiam gladius eorum nullius parcat vitæ, sine differentia sexus, ætatis et conditionis: siquidem tempore, quo fuerunt in Polonia nos cum exercitu nostro vicini fuimus duci adeo, quod eum die sequenti postquam occubuit, cum omni virtute nostra contingere poteramus; ipse autem proh dolor! nobis inconsultis et irrequisitis cum ipsis congressus, ex qua re miserabiliter est occisus; quo experto, ad metas Poloniæ cum exercitu processimus, volentes die crastina de ipsis, divino mediante auxilio, condignam sumpsisse vindictam; sed iidem proposito et intentione cognitis, fugam dederunt, et fluviis magnis et rapidissimis, quos transierunt, non obstantibus, naturali die solo in progressu XL milliarium expleverunt, et sic, ut prædictum est, in terram nostram Moraviam diverterunt, ubi moram trahentes, maxima et intolerabilia nobis damna inferunt incessanter, a maximo usque minimum cum mulieribus et parvulis jugulantes: claustra nobilium destruxerunt et monachos plurimos occiderunt: quocirca vestram dilectionem, de qua specialem gerimus fiduciam, rogandam duximus attentissime, quod amore Jesu Christi et pro fidei Catholicæ defensione, qualiter eorum sit obviandum in tempore malitiæ, vestrum nobis consilium pariter et auxilium dignemini exhibere.
[80] [quos ad bellum sacrum Papa convocarat,] Incertum est, quoniam non indicatur, tempus scriptæ hujus epistolæ. Attamen quum Wenceslaus dicit, Tartaros seu Mongoles tunc, quando scribebat, in Moravia versatos fuisse, ad mensem Aprilem aut Majum anni 1241 omnino pertinere videtur epistola, si verum est barbaros uno tantum mense istic fuisse moratos [De Guignes. Hist. des Huns, t. III, p. 99.] ; quod quidem insinuat etiam Joannes Dubravius, dicens hostes delusos ab Olomucensibus, quos ignavos timidosque arbitrabantur, consuetas vigilias relaxasse: de qua re certior factus bellidux Christianus ex improviso hostes opprimit, occisoque eorum duce Peta, ad fugam coegit, qui, relinquentes Moraviam, septem dierum itinere in Hungariam ad Bathum, supremum belli Europæi imperatorem, pervenerunt. Interea Gregorius IX, qui jam IV Kalendas Martii 1241 Belam, regem Hungariæ, hortatus fuerat, ne Ecclesiam Dei in tanta necessitate destitueret suo auxilio [Bocbzek Cod. diplom. Morav., t. III. p. 4.] , per alias litteras apostolicas, datas XIII Kalend. Julii ejusdem anni, abbatem S. Crucis Cisterciensem et Fratres Prædicatores ac Minores jubet prædicare cruciatam adversus barbaram irruptionem [Ibid., p. 5 et seqq.] .
[81] [in Rossiam regrediuntur.] Neque hisce invitamentis surdas præbuerunt aures principes Christiani; plerique enim se ad bellum sacrum suscipiendum paratos expeditosque professi sunt. Conradus, Romanorum rex, Germanos provocat ad expeditionem Crucis [Ibid., p. 10.] , S. Ludovicus, Galliæ rex, audita calamitate, exclamat: “Aut Tartaros repellamus, aut, si contingat nos vinci, Christi Confessores vel Martyres ad Deum migrabimus [Raynald. Cont. Baron. an. 1241, § XIII,] ”. Quin et ipse Fridericus II, imperator, tunc infensissimus Ecclesiæ Romanæ hostis, simulare saltem eumdem fidei defendendæ ardorem visus est, quum in hanc rem auxilium regis Angliæ expeteret: sed, ut ait Parisius, communis fama increbuerat, Tartaros a Friderico in perniciem Christianorum efferatos, sive ut eorum ope Ecclesiam everteret, sive ut, immisso crudelissimo hoste, Pontifex deturbandi ipsius ex imperio consilia abjiceret [Ibid., § XXIX.] . Tandem Mongoles ex regno Hungariæ in Austriam processerant; quum vero istic oppositum sibi exercitum Christianorum validissimum sub vexillis Wenceslai Bohemi, ducum Austriæ aliorumque principum viderent, pedem retulerunt; quin et ipsam Hungariam deserentes in Rossiam confugerunt, cui per ducentos annos occupatæ elementum Asiaticum Ruthenorum indoli inseruerunt [Ritter. Gesch. der diöc. Bresl., p. 139.] .
§ VII. Ad beatam mortem per Sacramentorum receptionem præparat se S. Hedwigis: ejus obitus, canonizatio et cultus.
[Licet videretur sana, extremum inungitur;] Defuncto filio suo, Henrico II, non diu superstes mansit S. Hedwigis, Quod vero imprimis notabile in narratione ejus obitus occurrit, illud est, quod voluerit Sancta ante ægritudinem suam extremo infirmorum oleo inungi. Cujus quidem rei exempla aliquot referunt ii qui sive de Sacramentorum ritibus sive de re theologica scripserunt. Sic Edmundus Martene, in suo de antiquis Ecclesiæ ritibus Tractatu [Lib. I, cap. VIII, art. 1, t. I, p. 296. Edit. Venet., 1783.] , varios monstrat, qui sani hoc extremum Sacramentum recepere: Odiliam, filiam Herimanni comitis, monachum Majoris Monasterii, divinitus de proxima sua e sæculo migratione admonitum, et Gingurianum, fratrem laicum Rugensis monasterii. Sed animadvertamus primo Sacramentum istud impensum fuisse iis, qui naturali morte e vita discessuri erant, et quidem quam proxime: unde mea sententia firmatur principium semper et ubique, saltem in Ecclesia Latina, receptum, ut solis infirmis conferatur extrema unctio; nam quæ afferuntur exempla id habent commune, quod agatur de morti proximis, proindeque hujusmodi hominibus, qui habebant jam intra se, quamvis occulte, causam proximam mortis, atque adeo morbum gravem, qui sufficeret ad conferendum extremum morientium Sacramentum. Unica adest differentia inter casus hos speciales et ordinarios; quod nempe in illis prophetæ, in his vero medico fides adhibeatur, quæ quidem differentia essentialis non est. Sic quoque Sancta nostra Hedwigis, quamvis sana et incolumis videretus, revelatione tamen cœlesti sciebat habere in se morbum occultum, in morte resolvendum; erat ergo causa sufficiens, siquidem crederetur mulier sanctissima, supernis luminibus illustrata, ut petenti Sacramentum administraretur, quod ejus confessarius denegare noluit, nec forsitan etiam potuit.
[83] [et idib. Octobris 1243 sancte obit;] Cæterum id etiam certum habemus S. Hedwigem sat diuturno morbo laborasse antequam moreretur; quoniam ut habet biographus noster num. 86 ægrotasse jam referatur, sororibus post insultum Tartarorum, id est anno 1241, revertentibus: nulla enim adest ratio, ut conjiciamus moniales per solidum biennium extra claustra absque necessitate vagatas fuisse. Sanctam porro obiisse die XV seu idibus Octobris omnes consentiunt gravioris notæ scriptores, et si qui secus loquuntur, id ignorantiæ aut librariorum vitio adscribendum est. Hæc habet biographus noster n. 91: Transiit autem Beata Hedwigis ex hoc mundo anno Domini millesimo CCXLIII idibus mensis Octobris circa horam vesperarum, ut illa utique hora, qua solita fuit in quotidiano jejunio corporaliter cibo arido refici, transferretur ad delicias cœli et ad interminabilis requiei sabbathum, cum Sanctis omnibus celebrandum. Quod itaque Sommersbergius refert [Silesiac. rer. Scriptt., t. I, p. 313.] S. Hedwigem VII idus seu die IX Octobris discessisse ex hoc sæculo et idibus ejusdem mensis sepultam fuisse, non magni ponderis habendum est, quando scriptor ejus Vitæ subæqualis constanter absque ulla varietate lectionis asseverat diem sanctæ emortualem esse XV Octobris. Et quoniam quidem statuimus supra num. 31 natam S. Hedwigem circa annum 1174, manifestum est illam fere septuagenariam obiisse.
[84] [miraculis clara, de ejus canonizatione] Postquam ex hoc mundo discessisset S. Hedwigis, quam Deus pluribus et illustribus miraculis, tam in morte quam post mortem, glorificaverat, continuo, uti videtur, agi cœptum est de ejus canonizatione. Statim enim ac spiritum exhalavit, sorores Trebnicenses, ut habet biographus noster num. 93, cum magno accurrentes desiderio et animi aviditate, quævis, quod poterat, de Reliquiis capere corporis rapiebat. Aliæ namque digitorum, aliæ pedicarum ejus ungues, quædam vero capillos sancti capitis præcidebant. Et re quidem vera, vix viginti annis ab obitu S. Hedwigis elapsis dum, ut loquitur bulla canonizationis, tot panduntur miracula … non potuit non fervere populi fidelis devotio, non clamor arceri, quin in mundi notitiam expeditis adduceret labiis supradicta. Sicque vos (archiepiscopus Gnesnensis ejusque suffraganei) et nobiles viri, duces ejusdem provinciæ, ipsius populi clamoribus vehementius excitati, ne Dei magnalia supprimendo videremini digne de ingratitudine posse notari, una cum dilectis in Christo filiabus … abbatissa et conventu ejusdem monasterii, in quo cum illa, quæ decuit, honorificentia est reconditum corpus ejus, felicis recordationis Urbano Papæ (IV) prædecessori nostro rem. in præmissis gestam, prout veritas postmodum est comperta, curavistis exponere seriatim, devotione supplici et instantia non remissa petentes, ut Sanctam ipsam, quam vita et miracula Beatorum collegio prænunciaverant aggregatam, inter Sanctos cæteros celebritate faceret congrua venerari.
[85] [agere jubet Pontifex Romanus.] Igitur, ut habet biographus noster num. 165, dominus Volimirus, Wladislaviensis episcopus et frater Simon, prior provincialis Poloniæ Fratrum Prædicatorum, examinatores a Sede Apostolica deputati sunt, qui vitam et miracula B. Hedwigis investigare et examinare cœperunt anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo secundo, septimo Kalendarum Novembris, depositiones et nomina testium totumque processum suum circa hoc sibi commissum negotium inscribentes et sigillis appositis transmittentes Summo Pontifici, significaverunt eidem, quod etiam alia multa signorum genera et curationes ægritudinum, quas a fide dignis meritis B. Hedwigis factas audierant examinare nequiverunt propter difficultatem testium advocandorum partibus de remotis. Unde a Summo Pontifice secunda eis facta fuit commissio super eodem negotio inquirendi et tunc denuo ad examinationem procedentes invenerunt plura prioribus, quæ conscribentes, iterato ad Sedem Apostolicam transmiserunt. Prima ergo supradicta examinatio facta est in loco capituli sororum Trebnicensium, anno Domini memorato; secunda anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo tertio, V Kalendarum martii, in domo earumdem Sororum; tertia anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo quarto, sextodecimo kal. apr., ibidem in ecclesia S. Bartholomæi; quarta eodem anno Wratislaviæ in domo Fratrum Prædicatorum septimo kalendas aprilis. In aliis etiam locis examinationes fecerunt de istius Sanctæ vita et miraculis prælati et inquisitores prædicti. Ad canonizationem S. Hedwigis urgendam missos Romam legimus Nicolaum Scholasticum et Salomonem archidiaconum, Cracovienses, Herebertum, decanum Wissegradensem et multas alias personas honorabiles, ut habet biographus numm. 166 et 167 [Cfr Prosp. Lambertini (Bened. XIV). De Canoniz. SS., lib. I. cap. XX, n. 12.] .
[86] [quæ tandem a Clemente IV perficitur;] Sed causam retardante obitu Urbani IV, qui ei successit Clemens IV, quamvis, ait biographus num. 167, idoneo multorum testimonio esset sufficienter instructus de prærogativa meritorum dictæ B. Hedwigis, desiderabat tamen signum a Deo per ejus merita fieri, quod dum corporeis conspiceret oculis, ipsius etiam ipse testis existeret sanctitatis. Narratur dein sanatio filiæ ipsius Papæ Clementis, quam olim militiæ sæculari deditus de legitima sua uxore habuerat: ac tandem dicitur S. Hedwigis canonizata idibus (XV) Octobris 1267. Si quidem veram habeamus istam canonizationis epocham, dicendum meo judicio erit, biographum agere de solemnitate per Silesiam celebranda; etenim quum ipsa bulla, qua S. Hedwigis Albo Sanctorum adscribitur, data sit VII Kal. Aprilis (XXVI Martii) quæ anno 1267, signato littera dominicali, b, incidebat in sabbathum ante dominicam IV Quadragesimæ, quæ Lætare vocatur, recte aptantur dicta biographi num. 168, referentis miraculum multiplicatorum piscium, dies enim illa, in qua prædicta peragebantur solemnia, erat abstinentiæ nec carnibus in ea uti licebat, nec pisces pro tali festivitate competentes haberi poterant. Unde quoque non censeo admittendam eam variantem lectionem codicum Trebnicensis et Lubensis, quæ diem canonizationis assignat anni 1266 XVIII Kal. Decembris (XIV Novembris), quæ illo anno incidebat in diem dominicam, quo proinde carnibus vesci licebat. Hac ratione et suus constat dies bullæ datæ, nec omnino aberrasse dicendus est biographus, qui non tam actum pontificalem, quam celebritatem Silesiacam indicare visus est. Bullam canonizationis subnectimus.
[87] [cujus bulla exhibitur:] Clemens episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, archiepiscopo Gneznensi et ejus suffraganeis salutem et apostolicam benedictionem. Exultat cunctorum fidelium pia mater Ecclesia, novæ laudis prodeuntem ex intimis jubilum productura ex eo, quod declinante mundo ad vesperam, tanquam inæstimabilem margaritam invenisse fortem dignoscitur mulierem, cujus constantis animi munimenta nec aries, ex adversis impulsus eventibus, quatere potuit, nec ab illo ipsam avertere, quod in mentis utero digne conceperat proposito sanctitatis. Sed cum inventionem difficilem sapiens asserat hujusmodi mulieris, quænam sit illa, deducatur in lucem et habeatur ejus notitia, ne ab hominum, ignorantiæ nebulis notione subducta, laudum defraudetur præconiis, quibus per mundi climata est suis ubilibet meritis attollenda. Non enim quam tantæ virtutis titulus illustravit, decet amplius occultari sub modio, quodque teneatur in abditis, quam divina meritorum cumulo benignitas sic provexit. Nec enim fortium mulierum voluit antiquitas oblivisci, sed supra candelabrum virtutis et gratiæ sic posuit et erexit easdem, quod ipsarum memoriam edax non potest abolere vetustas, et quæ aliorum bona graviter inficit fascinatio, denigrare. Hinc Judith et Jahel, quæ Holofernem et Sysaram virili dextera peremerunt, suorum claritate gestorum ipsa deputavit perpetuis antiquitas monimentis, ut, quæ antiquis utilitati fuerunt, esset deinceps ipsarum prorogata memoria posteris in exemplum. Propter quod, ne ipsi antiquitati, quæ sollicitudinis manum, ut posteris ipsis proficeret, a laboribus non subduxit, quæ, ut nobis disciplinæ ac morum relinqueret instituta, noctis observavit excubias, dissimiles judicemur, dignum duximus, quæ sit mulier ipsa et quid egerit expressius aperire, ut id eos minime lateat, quos in sinceritatis proposito pia reddit devotio studiosos.
[86] [S. Hedwigis virtutes deprædicantur;] Et quidem ipsa est piæ memoriæ sancta Advigis, cujus per sanguinis derivationem natalium claritas sic refulsit, quod ab his, qui sceptra gestarunt regnorum, quosque insignes efficit imperii celsitudo, tamquam propago generosa processit, radiis nobilitatis plus splendoris adjiciens ex se ipsa, quam sibi, unde originem traxerat, provenerit ex radice, pro quo, si secundum carnem et mundum gloriandum fuerat, merito potuit, nullo blandiente mendacio, gloriari. Sed cum hujuscemodi gloria plerumque virtutis prospectum evacuans in elationis præcipitet vitium, quos exaltat, ut in ejus pectore virtus Christi per gratiam redundaret uberius, non in ea, quæ est carnis nobilitas, sed in suis dumtaxat infirmitatibus gloriam assumebat, advertens, fructibus divinæ dilectionis nequaquam destitui nec munere supernæ benedictionis illos fraudari, quos salutiferæ infirmitatis acredine a Patre contingit benevolo visitari. Porro, dum puerula fuit, vix quidquam puerile gessit in opere, et productioris ætatis tempore succedente, ne adversario ulla occasio maledicti suppeteret, cum claræ memoriæ Henrico, duce Poloniæ matrimonium duxit legitime contrahendum, in quo, impartitum bonum conjugii salubriter conservando, sic prudenter se gessit, quod thori fidem inviolatam custodiens, prolem in Dei timore susceptam erudiens, ab ipso duce, cui non præcipiti voluptatis affectu, sed discreto semper inhæsisse judicio creditur rationis, quousque sorte fatali est assumptus de medio, per separationis injuriam non divertit, licet, ut orationi et contemplation vacarent devotius, thorum ex pari voto et consensu unanimi per multa annorum curricula habuerint sequestratum, cum Creatori suo minus obsequi valeat ad plura distractus animus et viro placere cupiens mulier in his, quæ Dei sunt, interdum segnior habeatur.
[89] [præcipue in statu viduitatis] Ipso denique duce, christianissime, prout asseritur, spiritum exhalante, protinus ad illius, cujus pulchritudinem sol et luna mirantur, tanquam libera et a lege viri terrestris soluta, familiare consortium amplius aspiravit, sed cum non inveniatur in terra suaviter viventium, cœtumque malignantium detestetur, ubi potuit, cum totus mundus in maligno sit positus, reperire, ubi eum quæsivit, ubi illum invenit, cujus desiderio languit, et quidem dum difficultatem inveniendi attenderet et non posset non quærere quem amabat, fluctuabat nimirum ipsius animus et inter perplexitatis scopulos vehementius jactabatur; urgebat namque amor quærere, sed difficultas inveniendi quærendum interjectis obicibus sui finem propositi retardabat, sicque dum in ancipiti teneretur, Sacræ demum Scripturæ relatibus est ejus auribus cœlitus instillatum, quod invenitur in campis silvæ et est cum simplicibus sermo ejus. Tunc sollicita discurrere cœpit indagine et perquirere tota mente, ubi sunt isti campi, quos sua Deus præsentia sic illustrat et in quibus illa viget simplicitas, quæ digna divinis affatibus perhibetur. Sed qui dat intelligentiam spiritus, ei nutanti confestim occurrit et nodum cujuslibet dubietatis dissolvens campos silvæ, loca religionis explicuit, in quibus, tamquam in mundo non sint, quæ mundi sunt non aguntur, sed tanto quod optabat in eis reperitur facilius, quanto a tumultibus sæculi amplius secernuntur. Hinc Sancti Spiritus unctione, cujus est docere de omnibus, taliter erudita, casti amoris suffragante vehiculo, ad monasterium de Trebnicz Cisterciensis Ordinis eo celerius trahitur, qui minus terrenis affectibus aggravatur, in cujus quidem monialibus intentionis simplicitas et mentis puritas sic placebant, quod cum eis esse * divina clementia poterat suas delicias deputasse. Et licet quæ regularis disciplinæ fuerunt, quantum suo licebat statui, præ cunctis monialibus observaret, votum tamen professionis emittere et renuntiare proprio renuit, non ob aliud, prout fertur, nisi ut haberet unde palmam porrigeret inopi et aperiret munificentiæ dexteram indigenti.
[90] [per orationis assiduitatem,] Invento itaque ibi, quem quæsierat anima sua, floridum in conscientia sibi protinus lectum parat et ex suavi contemplatione tamquam ad ejus amplexus admissa, haustu novæ capta dulcedinis ex tunc amarum censuit quidquid calix propinat aureus Babylonis. Dedignabatur enim tamquam ejus inebriata amore loqui seu audire de alio quam de ipso, munera venerabatur ipsius et deligens ejus amicos et ad ipsius se nutum componens non creditur, quam adimplere prorsus studuerat, ejus scienter transgressa postmodum voluntatem. Sed qui Evam omnium matrem seduxerat, similem matri filiam æstimans invenire, postquam mundum ab ea contemni et conculcari præsensit, fraudis ordiebatur commenta, virus iniquitatis fundebat et acuens vitiorum sagittas, ipsam conabatur pervertere, cui cœlestibus inhærenti, unde ipse corruerat, invidebat. Quia tamen frustra rete ante oculos jacitur pennatorum, cum ipsa ejus novisset astutias, parum ipsius insidias procul dubio formidabat. In sublimiori enim, quam vallo virtutum munierat, arce feliciter se tenebat, ubi velut divino fulta præsidio ipsum inimicum prostravit, castra subvertens ipsius et ejus machinamenta despiciens, telum minime timuit, quod inimicus ipse ad perdendum hominem de pharetra sæpius impietatis educit. In hoc apparens prædictis mulieribus eo fortior atque præstantior, quo magnificentius est spiritualem quam temporalem hostem prosternere et triumphi gloriam de ipso finaliter reportasse; cum plures, velut per eum seductos legamus, pectora deputasse delictis, qui terga visibilibus hostibus non dederunt. Sed ubi peccati fomes, ubi carnis fragilitas et domesticus inimicus? Numquid cessit certamini, pugnare renuit et cum ipsius Sanctæ mulieris congredi spiritu dubitavit? Non enim in hoc mortali corpore prorsus potest extingui, sed latens in medullis serpit in carne, furit in venis et in vitiorum insaniam nisi cohibeatur, erumpit.
[91] [pœnitentiæ austeritatem,] Quod utique ipsa prudenter attendens, vigiliis et jejuniis quasi assiduis et vestium asperitate stupenda, velut temperantiæ vomere sic corporis terram excoluit, quod vitiorum spinas et tribulos tamquam ipsi subacta spiritui non produxit. Cumque corporis sui ager, tanta sollicitudine cultus et fructuum honestatis fuisset ubertate refertus, ipsum Deo hostiam obtulit in suavitatis odorem, concupiscentias ejus mortificans et non carnem; quia profecto non esset cum ratione obsequium, si quis ad interemptionem corporis niteretur et de ipso fieret hostia, quæ non viveret per naturam. Postremo in omnibus his ei non defuit quæ est lima et auriga virtutum, prudentia, sed cuncta per eam sic promovit et direxit gerenda, quod nec excessus in modo nec in ordine fuit error. Quid enim fuit prudentius, quam gratis obsequiis cœlestis regis thalamum promereri, quid seriosius, quam momentaneis æterna et temporalibus sibi mercari divina? Si enim Abigail prudentissimam scriptura commemorat, quia David, quem sermone disserto prius placaverat irritatum, est per interventum connubii conjux effecta, quanto ista ea debet censeri solertior, quæ et sponsa Christi meruit fieri et orationum fragrantia, quibus se dederat incessanter, ipsum pronum fecit ad gratiam, provocatum interdum delinquentium excessibus ad vindictam? O virtutum forma, pudicitiæ titulus, naufragis portus et in via morum errantibus semita veritatis! O vas amirabile, opus quidem excelsi, quod in terris Deus constituit, ut his, qui recto sunt corde, foret sinceritatis speculum vita ejus.
[92] [humilitatis sinceritatem] Nam illius fuit humilitatis dum viveret, quod per illum modum pauperum se deputavit obsequiis, quod eis flexis interdum genibus vitæ necessaria ministravit et manum leprosis ex voto compassionis exhibens liberalem, erumpentia saniem ipsorum ulcera nequaquam abhorruit, non morbi contagiosi formidavit periculum, sed quo sedulitatis studio, quo ad Deum et proximum ipsam amplius vis urgebat amoris, eo dictorum leprosorum subsidiis accuratius se inflexit, ita quod ubi producebantur hujusmodi ulcera, continuo viscera pietatis, tanquam ipsorum insirmitatem indueret, solvebantur in ea. Illius quoque in omni sinceritate devotionis permansit, quod ex aqua, cum qua ejusdem monasterii moniales laverant pedes suos, tamquam per ipsarum contactum aliquid ei sanctitatis inesset, faciem sibi et oculos sæpissime aspergebat. Divinis officiis et Missarum præsertim sic attente vacans solemniis, quod a solis ortu usque ad meridiem ab ecclesia, dum hujusmodi dicerentur officia, non discessit, non torpore languida, nec acediæ quantum perpendi poterat malo interim fatigata, nec tamen sessionis, cum hujusmodi solemnia cantarentur quis eam æstimet se dedisse quieti, cum tunc vel staret erecta vel curvato poplite oraret reflexa.
[93] [et omnimodam patientiam;] Cujus vero in obitu quondam Henrici ducis Silesiæ, unici nati sui, patientiæ fuerit, non est prætereundum silentio, cum id Deum timentibus delectabile sit audire. Ingressus enim est ad ipsam doloris bajulus, veste lacera vultuque demisso, et ejus singultu sæpius interrumpente sermonem vix, quomodo idem dux, vir utique gloriosus, tartaricæ gladiis feritatis occubuit exprimere potuit, hujusmodi singultibus impeditus. Quo tandem audito ipsa non contraxisse faciem, non emisisse suspiria dicitur, sed exultante spiritu protinus respondisse: “Gratias tibi ago, Domine Deus. quod talem mihi dare dignatus es filium, qui nullas umquam mihi molestias ingerens, me semper honore coluit et filiali affectione dilexit, et licet ipsum, dum vivo, lætarer habere præsentem, ei tamen in hoc congaudeo, quod per viam martyrii suo meruit Redemptori conjungi, ipsius itaque animam tibi suppliciter recommendo.” O verbum acceptione dignissimum et monimentis perpetuis solemniter annectendum! Sed pro Deo quid fuit, in casu tam flebili ubi tota patria suam orbitatem deflebat, non eam mœrore affici et fletibus non perfundi, nisi quod ipsum præmissum noverat, non amissum, et ut matribus in morte filiorum immoderate mœrentibus esset efficax medicina doloris et consolationis exemplum.
[94] Denique cum in spirituali certamine vincenti in præmium debeatur corona, volens ipsam eidem reddere justus judex, [quibus virtutibus immortua est:] quam, mundum, carnem et diabolum superans, sibi debitam fecerat tot triumphis, ipsam suis stigmatibus insignitam, corporis mole deposita, vocavit ad patriam, illa sibi regni corona concessa, quæ non marcescit, non tollitur nec arescit, sed felicem perenniter efficit, quem fulgoribus gloriosis insignit. Non enim tempori, quod corruptionis est causa, subjacet hæc corona, cui semel conceditur, postmodum non aufertur, cum ea concessa non possit ingratitudo committi, quæ est causa sufficiens muneris revocandi, cumque semper inhæreat fonti vitæ, numquam deponit virorem nec dispendiis ariditatis afficitur, cum sine intermissione irriguum percipiat talis fontis. Quis non ad hanc venire festinabit coronam? Quis labor, quod onus, quæ tanti non leviget præmii magnitudo? aut quæ ad præsens amaritudo tam vehemens, tam molesta, quæ tantæ remunerationis non dulcescat stipendio? O felicem fœminam, quæ hanc coronam obtinuit, quam bonorum omnium exhibet retributor! Regali itaque diademate sic insignis cœlesti regnat in patria, non immemor exulum suspirantium ad ipsam cum lacrimis, quod suis adeo beneficiis consolatur, quod suorum interdum reatuum veniam et languorum percipiunt ejus patrocinio medicinam legitime in hoc mundo certantes: quod quidem subjecta declarant evidenter miracula, pauca ex multis ad præsens electa tanquam validissimis et indubitatis testimoniis procul dubio comprobata.
[95] [varia Sanctæ intercessione] Nam puer quidam fuerat casu fortuito delapsus in amnem, quo per alveum ligneum sub rota molendini dum volveretur deducto, stetit ipsa rota, revolutionis officio propter hoc impedito, et dum ab his, qui ipsius custodiæ præerant molendini, cur istud accideret exquiritur diligenter, ipsorum de puero offertur aspectibus, quæ super aquæ verticem pedum extremitas ferebatur. Et licet compassionis spiritu suggerente, ipsum de aqua ubi per horam et amplius sic stetit immersus deducere moliuntur, eis tamen, rotæ magnitudine obsistente, perficere nequeunt, quod ex officio pietatis intentant. Sed ut ars virium suppleat ingeniosa defectum, rotam ipsam quibusdam artificiose instrumentis adhibitis cum puero sursum trahunt, cujus corpus sic erat ob ipsius magnitudinem rote compressum, quod in ea parte, qua venter dorso dignoscitur adhærere, redactum id judicent ad spissitudinem palmæ manus. Cumque attritum, gelidum et nimio esset rigore protensum, ita quod ipsum exanimem testes assererent procul dubio extitisse, ipsius Sanctæ nomine suppliciter invocato, vita sic redditur puero, quod suis mane diei sequentis, nullo in eo perdurante læsionis vestigio, pedibus ambulavit.
[96] [enarrantur] Fuit etiam quædam nobilis mulier quæ propter vehementem et diutinam cephalicam passionem illam caliginem incurrerat oculorum, quod eorum intuitu defectivo manus ejus non poterat comprehendi et cum ope medicorum sibi succurri non posset, ad ipsius Sanctæ sepulcrum adducitur, ubi munere protinus sanitatis adepto, recidivæ passionis molestiam postmodum non incurrit. Alia quoque mulier fuit, que nervis contractis, pedes per annum habuerat inhabiles ad progressum, cujus ita utrumque femur computruit, quod vermibus inde nascentibus erat expositum corrodendum. Cumque ad ipsum tumulum suffragio fuisset amicorum portata, inde sana, sustentationis alicujus subsidio in domum revertitur non adjuta.
[97] [obtenta miracula:] Insuper quidam fuit, qui tantam a puero gracilitatem habuerat tibiarum, quod vix cannæ grossitiem excedebant et idcirco nec ire poterat nec standi etiam super eas habebat aliquam facultatem, et tamen se ad ejus sepulcrum appodians, ejusdem implorato subsidio reverenter, prius quidem non absque timore, sed procedente tempore tibiis solidatis et ad debitam quantitatem perductis, omni trepidatione semota, libere atque secure perrexit. Alia quoque mulier fuit, que manuum, pedum et linguæ erat prorsus, imminente paralysi, officio destituta, sed quam cito ad locum, in quo ipsa Sancta fuerat tumulata defertur, in integrum suscepit sanitatem et ad illa restituitur evidenti miraculo, quibus eam prædicta privaverat ægritudo. Fuit etiam quidam nobilis, qui biennio et amplius a lecto ægritudinis non surrexit ex eo, quod paralysi in dextera corporis erat parte percussus, quæ, tegmine pellis amoto, plena remanserat foraminibus cancerosis. Et cum effectum cujuslibet medicinæ morbi excederet magnitudo, ad tumulum ipsum manibus amicorum portatur, ubi in lacrymas resolutus sanitatem ad plenum fletibus impetrat, quam ei medicina conferre carnalis etiam periti medici studio non valebat.
[98] [hisce omnibus motus Pontifex,] Tam variis itaque morbis non dissimile sed unum paratur antidotum et remedium singulare, quod ex devotionis et fidei puritate conficitur ad salutem, quod euangelica mulier et rex ille, cujus orationem audivit et lacrymam vidit Dominus, in suis infirmitatibus sunt experti, cum fides illam salvaverit et ad augmentum dierum sibi, sanitate indulta, cum lacrymis oratio alterius si tadmissa. Hinc regnat virtus, vitium exulat et accrescente merito eliminatur impietas. Sed ubi provincia Poloniæ tantis decoratur muneribus, ejus pretiosi corporis ditata thesauro, quid apud Deum favoris et gratiæ sibi poscenti poterit denegari, ex quo apud ipsum talis advocatæ meruit præsidio confoveri? Quod enim Polonos ipsos suo susceperit patrocinio promovendos, hoc sit eis in signum, quod ipsis relinquit in pignus corpus ipsum, sui videlicet spiritus indumentum, nec tamen per hoc credatur sic eam Polonorum esse patronam, quod aliorum vota fidelium non promoveat coram Deo, cum in patria nunc perfectius habeat, quam habuisset dum viveret, et tunc tamen diffusam ad omnes obtinuit caritatem. Sed dum tot panduntur miracula, crebrescunt signa et beneficia conferuntur, non potuit non fervere populi fidelis devotio, non clamor arceri, quin in mundi notitiam expeditis adduceret labiis supradicta. Sicque vos et nobiles viri, duces ejusdem provincæ, ipsius populi clamoribus vehementius excitati, ne Dei magnalia supprimendo videremini digne de ingratitudine posse notari una cum dilectis in Christo filiabus * … abbatissa et conventu ejusdem monasterii, in quo cum illa, quæ decuit, honorificentia est reconditum corpus ejus, felicis recordationis Urbano Papæ prædecessori nostro rem, in præmissis gestam, prout veritas postmodum est comperta curavistis exponere seriatim, devotione supplici et instantia non remissa petentes, ut Sanctam ipsam, quam vita et miracula Beatorum collegio prænunciaverant aggregatam, inter Sanctos cæteros celebritate faceret congrua venerari.
[99] [post diligentem inquisitionane, B. Hedwigem Sanctorum] Et quidem, licet vestræ devotionis sinceritas in porrectione petitionis hujusmodi, in eo quod sic porrigebatur, commendabilem se præberet, quia tamen circa præsentis vitæ judicium, quæ Sanctum efficit, si eam finalis justitia comitatur, Ecclesiam ipsam decipi plerumque contingit, ne quicquam fraudis incideret seu erroris in præmissis surreperet, oportuit super hoc non præcipiti festinatione sed decenti adhibita procedere gravitate, quod idem prædecessor diligenter advertens per venerabilem fratrem nostrum… Wladislaviensem episcopum et dilectum filium fratrem Simonem, priorem provincialem Fratrum Prædicatorum Poloniæ et Bohemiæ, primo, et hujusmodi ad eos negotio remisso, secundo de præmissis inquiri mandavit diligentius veritatem. Cum itaque per inquisitionem taliter factam et ad Apostolicam per ipsos episcopum et priorem postmodum Sedem remissam et ex fideli relatione venerabilis fratris nostri… Tusculanensis episcopi, cui per ipsum prædecessorem fuerat examinatio inquisitionis ejusdem commissa, de ipsius sanctæ vitæ sinceritate et veritate signorum constiterit evidenter, nos post multam deliberationem cum fratribus nostris præhabitam, prout tanti negotii exegerat magnitudo ipsam, quæ contempto obsequii sui fastu, despecta magnificæ domus reverentia et calcato fastigio potestatis ad inopis claustri pro Christo se inclinavit angustias, ut cunctis esset humilitatis exemplum, tam de ipsorum fratrum quam prælatorum, qui tunc apud Sedem morabantur eamdem consilio, Sanctorum catalogo decrevimus adscribendam, imo verius denunciavimus jam adscriptam.
[100] [Catalogo adscribit jubetque, ut B. Hedwigis tamquam Sancta honoretur.] Cæterum etsi ad omnia sufficiat Dei Filius Jesus Christus, tamen voluit in opere pietatis plures homines habere consortes, quia, licet solus obtineat quod alii non merentur, non tamen apud Patrem pro nobis solus est advocatus, imo cum ipso et per ipsum justorum omnium, qui nos in regno præcessere cohortes, juxta quod legitur multa ei data incensa quæ sunt orationes Sanctorum, ut super altare aureum ea in conspectu Altissimi adoleret, sed cum ex assiduo lapsu mortalis infirmitas hujusmodi orationum suffragiis jugiter indigeat adjuvari, ut subsidium ei magis acceleret, debet per imitationis exemplum et obsequii servitutem ipsos Sanctos devotius revereri, unde ne agat istud quod ejus saluti expedit negligenter, fraternitati vestræ per apostolica scripta mandamus, quatenus festum ipsius Sanctæ Idibus Octobris, die videlicet, quo de via migravit ad patriam et de mundanis transcendit finibus ad coronam, attenta devotione celebrare curetis ac faciatis per vestras civitates et diœceses a Christi fidelibus solemniter celebrari. Cupientes itaque sepulturam ipsius, quæ tam evidentibus signis rutilare dignoscitur, congruis honoribus frequentari et ad id fideles ipsos muneribus illectivis induci, omnibus vere pœnitentibus et confessis, qui cum reverentia illuc in eodem festo annuatim accesserint ipsius suffragia petituri, de Omnipotentis Dei misericordia et Beatorum Petri et Pauli Apostolorum ejus auctoritate confisi unum annum et quadraginta dies, accedentibus vero ad prædictam sepulturam infra ejusdem festi octavas, centum dies de injuncta sibi pœnitentia misericorditer relaxamus. Datum Viterbii VII Kalend. Aprilis, pontificatus nostri anno tertio.
[101] [Cultus Sanctæ in Silesia,] Quoad cultum S. Hedwigis attinet, ex ipsa Vita, infra exhibenda, abunde monstratur late progagatus fuisse per universam Silesiam; nam pleraque miracula perhibentur patrata ad ejus sepulcrum et legimus num. 124 Catharinam, uxorem Cunonis Gallici vovisse annuum jejunium in pervigilio festivitatis S. Hedwigis, si hujus intercessione filia ejus Margareta sanaretur, quod alios quoque imitatos fuisse pronum est judicare. Confirmatur etiam extensio cultus Sanctæ nostræ ex concursu facto ad ejus corporis translationem, ut narrat biographus num. 171; nam ad prædictam festivitatem, ait, de diversis mundi regionibus confluxit populi multitudo quasi innumerabilis: principes quoque et domini terrarum, prælati et rectores plurimi ecclesiarum cum religiosarum multitudine personarum Ordinum diversorum sua solemnizaverunt præsentia festum illud, in quo fuit hæc translatio celebrata, die scilicet XVI kal. septembris (XVII augusti), quædam tamen Mss. diem XV kal. septembris indicant. Memoria porro hujus translationis quotannis in diœcesi Wratislaviensi, uti habemus ex ejus Proprio, XXV Augusti recolitur, illa scilicet die, qua, secundum fragmentum Vetustissimi Chronici Silesiæ [Sommersb., t. II, p. 17.] , exaltatum fuit corpus S. Hedwigis.
[102] [ejus cyathus Laureti asservatus:] Non mihi constat multum dispersas fuisse S. Hedwigis Reliquias: leviores probabiliter particulæ distributæ fuerint, sed præcipua ossa adhuc hodie in ecclesia Trebnicensi (nunc parochiali [Schematism. des Bisth. Breslau, p. 179.] ) asservantur. Ex epistola, a P. Christophoro Gurio olim ad Papebrochium die XXII Maji 1674 data, cyathus chrystallinus in sacra æde Lauretana exhibetur, ex quo Sancta solebat sumere purificationem post sacram synaxim. In aurea lamina, quo operculum poculi illigatur, hæc verba sunt insculpta: Poculum sanctæ Hedwigis. Verum Papebrochio hæc minime sufficiebant, volebat nempe ut authentico aliquo instrumento monstraretur origo et veritas istius cyathi: et quum ultro citroque aliquot missæ fuissent epistolæ, prodiit tandem desideratum instrumentum, firmatum sigillo et subscriptione donatoris, quod est sequentis tenoris: Præsens poculum S. Hedwigis, ducissæ Poloniæ, multis præcibus Sermi et Revmi Caroli, archiducis Austriæ, magni magri Ordis Teutonici equitum, Episcopi Brixinensis et Wratislaviensis etc. obtentum a ducibus Ligni etc. et Brig, ex sanguine S. Hedwigis recta linea descendentibus, postmodum a me ex thesauro ejusdem Sermi archiducis Caroli acquisitum, quo idem Sermus tantum ad ablutionem post sumptam sacram synaxim piissime utebatur, in tesseram debitissimi obsequii Magnæ Matri Virgini Lauretanæ offero anno millesimo sexcentesimo quinquagesimo nono, humillimus clientulus Antonius Crosinius Eps Brixinensis etc. Hæc autem omnia e scriniis nostris domesticis eruimus.
[103] [ecclesiæ in ejus honorem erectæ] Cultum et venerationem erga S. Hedwigem testantur templa sub ejus invocatione et patrocinio erecta, ut sunt Berolini ecclesia primaria catholica sæculo proxime elapso ædificata, Sagani ecclesia abbatialis, anno 1479 die XXV Aprilis, a Rudolpho, episcopo Wratislaviensi consecrata in honorem Sanctæ Trinitatis, B. Mariæ Virginis, SS. Joannis Baptistæ, Hedwigis et Augustini episcopi. Addit vero chronographus abbatum Sanganensium, ex quo superiora extraximus [Stenzel. Scriptt., t. I, p. 385.] : Hedwigim et Augustinum in antiqua consecratione non habuit, quia consecrationem priorem æstimo ante tempora Beatæ Hedwigis, aut, ea adhuc vivente, actam fuisse ante adventum nostrum in Saganum. Quæ olim Parisiis dicebatur ecclesia de S. Avoie, an. 1288 erecta, nomen Sanctæ nostræ præ se fert, quo indicatur late intra breve spatium propagatus ejus cultus [S. Victor. Tabl. de Paris, t. III, p. 318. Edit. Lævan. 1830.] . In prædicto Saganensi cœnobio Simon qui ab anno 1451 ad 1468 sedem abbatialem occupavit, instituit ut singulis feriis quintis pro officio feriali fieret de S. Hedwige [Stenzel. Scriptt., t. I, p. 361.] . Neque intra episcopatum Wratislaviensem continuit sese specialis ille cultus Sanctæ nostræ: etenim olim in diœcesi Misnensi festum S. Hedwigis celebrabatur cum Octava [Daniel Thesaur. hymnolog., t. I, p. 99.] , quemadmodum et hodie adhuc servatur non solum in diœcesi Wratislaviensi, sed per universam Poloniam Catholicam.
[104] [aliaque monumenta:] In schedis Andreæ Stredonii, num. 6 supra laudati, duo referuntur, quæ apud alios non reperi, quæque famam S. Hedwigis popularem monstrant. Hæc scribit præfatus Stredonius: Ex eodem monasterio Henrichoviensi scribit mihi Fr. Edmundus Fontanus, meus olim discipulus, sequentia: in pago Dobrzan fons est S. Hedwigis in hodiernam diem dictus, qui oratione S. Hedwigis miraculose productus, miram habet limpiditatem, salubritatem et saporem. Traditio est apud cives Glivicenses (Gleiwitz, in districtu Oppolensi, circulo Tostensi?) in superiori Silesia, precibus S. Hedwigis, a fundis omnibus illius civitatis fugatos serpentes; nec hodie conspiciuntur ibidem, in vicinia tamen alterius juris magna frequentia eorumdem visitur. Hujus postremi ipse oculatus testis sum, qui in quodam alneto vidi serpentes medium pontis occupasse, quod extra terminos Glivicensium erat, medium omnino vacuum peste illa fuisse quod Glivicensis juris fuit. Cæterum perseverat post tot rerum et temporum vicissitudines etiam hodiedum devotio populi Silesiaci erga Sanctam patronam suam: nam anno 1839 in pervigilio festi S. Hedwigis, die XIV Octobris, inceperunt Trebnicium accurrere peregrinantium agmina, quæ ad quindecim millia hominum ascenderunt, inter quos multi ex Polonia, tum Borussica tum Rossiaca convenere. Licet autem presbyteri viginti quatuor pro tribunali pœnitentiæ sederent, omnibus fieri satis non potuit; imo non pauci Sacramentorum perceptionem usque ad reditum suum procrastinare fuerunt coacti, ideo maxime, quia Polonorum sacerdotum numerus messi impar erat [Sion. XX Novemb. 1836, n. 139, col. 1347.] .
[105] [hymnus S. Hedwigis.] Pro coronide apponimus hymnum, quem ex Breviario Misnensis Ecclesiæ, anno 1510 edito, extraxit Hermann. Daniel [Thesaur. Hymnol., t. I, p. 296.] . Lubentes binos alios hymnos, ab eodem allegatos [Ibid., p. 271 et t. II, p. 189.] , sed non exscriptos, attulissemus; sed desunt nobis ex quibus extracta sunt Breviaria.
Gemma fulget Ecclesiæ
Hedwigis ductrix Slesiæ,
In lucem data gratiæ
Gaudiumque Poloniæ.
Fulget vita miraculis,
Plena bonis operibus,
Multiformis in populis
Meritorum virtutibus.
Sub annis pueritiæ
Dei timori subdita,
Cor gerit innocentiæ
Devotioni dedita.
Sacris imbuta litteris,
Ætate licet tenera,
Thesauro sui pectoris
Nova condit et vetera.
Instat orationibus,
Psalmos non cessat promere,
Pro malis imminentibus
Die noctuque gemere.
Hujus præclara merita
Nobis implorent veniam,
Ut dimittantur debita
Per Jesu Christi gratiam,
Deo Patri sit gloria etc.
[Annotata]
* esse videtur super fluum.
* Gertrude. Sanctæ filia
VITA
Auctore anonymo subæquali.
Ex editione scriptorum rerum Silesiacarum tom. I, Gustavi Adolphi Stenzel, collata cum ms. musæi nostri.
Hedwigis, Vidua et ducissa Trebnicii in Silesia (S.)
BHL Number: 3766
AUCTORE ANONYMO SUBÆQUALI.
PROLOGUS.
[Auctoris in scribendo consilium.] Splendoris æterni genitor lumenque indeficiens, Dominus Deus Omnipotens, qui novissime diebus istis in eodem Filio suo illuxit mundo, vitiorum tenebris obnubilatum jam sæculum novo quodam lucis suæ radio clarius illustravit, dum beatam Hedwigim veluti ardentem faculam illi exhibuit, et ut præclaram lucernam super candelabrum posuit ad lucendum pulcherrimis virtutum meritis et sanctæ conversationis exemplis, omnibus in Sanctæ Matris Ecclesiæ domo existentibus. Ipse enim Pater misericordiarum, sicut eam in vita mirabiliter sanctitatis privilegio extulit, sic ipsam quoque in morte inæstimabili decore et miraculorum prodigiis exaltavit, prout infra plenius innotescet. Nam ad Dei gloriam et ad ædificationem audientium devotionemque fidelium excitandam, ad laudem quoque ipsius Sanctæ in subsequentibus exprimuntur seriosius opera ejus meritoria et exercitia virtuosa atque miracula, quæ propter ejus merita operari dignatus est altissimus, secundum quod ea diligenter examinantes diligentissime conscripserunt et conscripta fideliter summo repræsentaverunt Pontifici, hi, qui fuerunt examinatores prædictorum a Sede Apostolica deputati. Quæ scripta in Trebnicensi cœnobio reservata a, dum studiosius relegissem, cum illis sæpius contuli, qui dicta factaque noverant istius negotii et sic, certa materia habita probatæ veritatis, seriem stilo simplici prosequens, quanta potui diligentia simul jungere studui ea, quæ de eodem genere virtutis sive miraculi erant ibidem diffusius consignata. Præterea frater Engelbertus, ordinis Cistersiensis b, in sua compilatione de hac Sancta posuit quædam notabilia, quæ addidi supradictis, et rubricis appositis, per certos titulos et capitula distinxi singula, de quibus post tractabitur, ut quod quis de qualibet hic posita materia videre voluerit, facilius valeat invenire. Agitur ergo primo de conversatione ejus in ætate puerili et tempore matrimonii et amore continentiæ; secundo, de humilitate ipsius; tertio, de ejus patientia; quarto, de austeritate vitæ ejus; quinto, de oratione ejus et devotione ad Deum; sexto, de operibus misericordiæ et pietate ejus ad proximum; septimo, de miraculis, quæ perpetravit in vita sua; octavo, de spiritu, quem habuit prophetiæ; nono, de transitu ejus et miraculis factis tempore mortis ipsius; decimo, de miraculis quæ contigerunt post mortem ejus; undecimo, de ejus canonizatione et miraculis tunc factis; duodecimo, de translatione ipsius et de iis, quæ facta sunt tempore translationis, miraculis et solemniis aliis c.
ANNOTATA.
a Ex hoc testimonio liquet exstitisse olim apud sanctimoniales Trebnicenses Acta Canonizationis S. Hedwigis, de quibus hodie, quantum novi, nullum superest vestigium.
b De isto primario Vitæ S. Hedwigis scriptore egimus in Commentario prævio num. 6.
c Pro more nostro hanc capitum divisionem non undecumque servamus, ut scilicet sua stet inter varia capita proportio.
Caput I. De conversatione S. Hedwigis in ætate puerili et tempore matrimonii, de amore castitatis et continentiæ.
[S. Hedwigis,] Hedwigis, jam in cœlis beata, in terris de stirpe generosa progrediens a, nobilis quidem erat secundum corporeæ propagationis originem, morum autem elegantia fulgens et pollens honestatis decore, longe fuit nobilior animo ac in anima multo laudabiliori erat generositate præclara. Nimirum pulchritudo gratiarum et donorum sibi superinfusa divinitus magnificabant in ipsa altitudinem generis, et natalium ipsius magnificentia gratiosiorem reddebat in ea sublimatam virtutibus nobilitatem atque pulchritudinem mentis.
[2] [patre Bertholdo Meraniæ duce orta,] Hæc utique magnifici principis Bertoldi, marchionis Badensis, comitis Tyrolensis atque ducis Meraniæ b filia, matrem habebat nomine Agnetem, non minus secundum dignitatem sæculi nobilem, utpote de marchionum orientalium prosapia prodeuntem, filiam scilicet Orientalis marchionis et comitis de Rochlethz Dedonis, filii Conradi Mysnensis et de Landesberch ac Lusatiæ marchionis. Unde ipsa filia, tamquam nobilissimæ arboris fructus egregius et electus, bonitatis suæ vigorem vigorosumque dulcedinis suæ saporem temporis diuturnitate non perdidit, immo divinis adauctum benedictionibus, posteris in Christo degustandum per consolationis gratiam conservavit. A sua namque pueritia cor gerens senile satagebat, levitates vitando, bonos assuescere mores et insolentias fugere juveniles. Fovendo quoque innocentis vitæ munditiam honestati semper et disciplinæ dabat operam diligentem. In omnibus his et aliis operibus suis præter homines, quos sibi deputatos a progenitoribus suis ad bonorum informationem morum rectores habebat, eruditorem habuit Spiritum Sanctum, qui ab infantia ipsam timere Deum docuit et abstinere ab omni peccato, ita ut mundam servaret animam suam ab omni concupiscentia. Unde numquam cum ludentibus reprehensibiliter se miscuit neque cum iis, qui in levitatibus ambulabant, participem se præbebat. Nam in ætate puerili in claustro Kicingo c sacras litteras didicit, quarum studio et tempus in juventute expendit utiliter ac in earum intellectu postmodum consolationis internæ et devotionis hausit gratiam affluenter.
[3] [plures fratres et sorores habuit,] Quatuor germanos, tres vero sorores germanas habebat, quarum una Philippo regi Franciæ nupsit d, altera Andreæ regi Ungariæ in conjugio exstitit copulata e, de qua nata est illa laudabilis et nunc gloriosa in cœlis, beata Elyzabeth, lantgravia Thuringiæ cujus in Marcburch corpus sanctissimum requiescit. Tertia vero fuit abbatissa sanctimonialium Ordinis Sancti Benedicti in Kicingo, Franconiæ monasterio supradicto f. Unus fratrum ejus, Bertoldus nomine, Aquilegiensis patriarcha exstitit, alter vero, Ekebertus scilicet, Babenbergensis episcopus fuit, reliqui duo, Otto videlicet et Henricus sæculari militiæ dediti, patri successerunt in dominio. Ipsa autem famula domini, Hedwigis, habens ætatis annos duodecim, magnifico principi Henrico, duci Slesiæ et Poloniæ matrimonialiter jungebatur g. Hunc utique nobilem virum, ut altera Sara in timore Domini, non cum libidine consensit suscipere.
[4] [in matrimonio collocatæ,] Nam in contrahendo matrimonium illud suorum potius progenitorum quam voluntatem propriam creditur implevisse, ut ex post facto constare sufficientissime potuit, dum tam notabili se continentiæ loro strinxit. Conjugali enim vinculo alligata studebat secundum doctrinam Apostoli honorabile connubium et thorum immaculatum in omnibus custodire, leges ac jura matrimonii peroptime conservare. Per filiorum quippe generationem æternam salutem consequi sperans, Deo nihilominus castitatis amore placere desiderans, quantum pro tempore licuit, de mariti consensu se lege continentium vinciebat. Mox enim ut se concepisse sensisset, reverenter a viri thoro deinceps abstinuit et ab ejus copula usque post completionem puerperii separata permansit. Istius sanctæ legis et honestæ consuetudinis observantiam inchoavit a primæ prolis suæ conceptu, qua gravida fuit, cum esset annorum tredecim et tredecim hebdomadarum nec eam destitit observare usque ad tempus illud quo desiit parere. Trium namque filiorum, Bolezlai scilicet, Conradi et Henrici ac trium filiarum, Agnetis, Sophiæ et Gertrudis mater effecta h, ad plenariæ statim se castitatis contulit cœlibatum. Hunc quoque modum in matrimonio continendi, sancitum a sancta Matre Ecclesia, quoscumque poterat instruebat. Præcipue dominam Annam, nurum suam i, hanc legem docuit observare ex speciali affectu et se ipsam dum de hoc eam instrueret, ei posuit in exemplum. O quam felices sunt matronæ matrimonialibus adhuc vinculis subjugatæ, si hujus beatæ fœminæ imitari conantur exemplum, quæ non solum, ut prædicitur, concepta sobole continenter de cetero vivere studuit, verum etiam salutaribus consiliis et exhortationibus suum ad hoc generosum maritum inflexit, ut una secum voluntarie continentiam observaret singulis annis per totum Adventum et per Quadragesimam, omnibus diebus Quatuor Temporum et sextis feriis, in Sanctorum vigiliis ac solemnitatibus eorumdem et in diebus dominicis. Non enim reputabat gratam esse venerationem Sanctis exhibitam nec Deo acceptum fore jejunium, quod cum oblectamentis carnalibus celebratur. Propterea ipsa cum consorte suo sæpe per mensem et quandoque per sex, aliquando vero per octo hebdomadas, quamvis tempore suo uno simul jungerentur in lecto, a carnali copula penitus abstinebat.
[5] [liberos sancte instituit,] De tam sancta ergo radice et sancti sunt rami progressi, de bona quoque arbore bonus factus est fructus. Soboles quippe, quam isti beati genuere parentes, Deum colere studuit et cultum divinum pro viribus ampliavit. Nam filius eorum, dux Henricus, patri succedens in dominio, vir utique Deo devotus et bonorum patrator operum extitit. Qui, ut fidelis ac strenuus miles Christi, Tartaris pro populo Dei constanter se opposuit fusoque sanguine suo mortem suscepit anno domini millesimo ducentesimo quadragesimo primo, quinto idus Aprilis k. Filia vero, domina Gerdrudis, piorum parentum imitata vestigia, non quidem in conjugali sed potius in virginali puritate intra Ordinem Cisterciensium Domino serviebat.
[6] [et tandem, consentiente marito, continentiam rovit,] Et quia felices hi conjuges devota mente taliter virtuoso castimoniæ exercitio Deo docente instabant continue et sanctificabant per vitæ munditiam corpora sua, ad majora tandem pervenire meruerunt divinæ gratiæ incrementa, ita ut uno animo parique consensu cum episcopali benedictione solemni ad continentiam se perpetuam obligarent l. Spiritu namque Domini confortati circiter triginta annos a thoro tantum divisi duxerunt cœlibem vitam et castitatis pulchritudine mirabiliter exornatam. In omni autem illo tempore ipsa Christi ancilla summo præcavebat conamine, ne ipsius, qui tunc jam pluribus innotuerat et frequentius declarabatur multis per satis evidentia signa, decorem pudicitiæ aliqualiter obfuscari contingeret opinione sinistra in cordibus infirmorum, qui de facili quandoque sibi assumunt materiam scandali et veluti spinarum aculei lingua detractionis lacerant boni operis rosas sibi vicinius pullulantes. Mariti quapropter sic ipsa devitabat consortia atque colloquia, ut eum non adiret nec ei ullatenus loqueretur, nisi dum vellet promovere, apud ipsum opera pietatis aut negotia religiosorum sive personarum miserabilium expedire. Nec tamen hoc faciebat alibi, quam in publico loco vel in ecclesia pluribusque, vel ad minus duabus honestis personis præsentibus et sæpe audientibus verba sua. Insuper ipsum in ægritudine positum non visitabat nisi cum domina Anna, nuru sua, et cum aliis dominabus. Ipsa quoque dum esset in Trebnicz frequenter in dormitorio cum sororibus quietis suæ commodum habuit, tum propter devotionis sedulum studium tum propter honestatis exemplar mundius confovendum, et quam in se diligenter excoluit, in aliis quoque bonam famam studiosius conservavit. Nam religiosis ad se venientibus frequenter de quieto et honesto providebat hospitio, ubi extra tumultum sæcularium commorantes, ora loquentium iniqua poterant facilius declinare.
[7] [familia sua bene disposita,] Studebat amica Christi semper in vita sua, sicut coram Deo sanctissime, sic etiam coram hominibus honestissime conversari. Honestam enim semper nitebatur habere familiam in tota curia sua et præcipue suo speciali mancipatos obsequio fœminas, camerarios aliosque officiales habuit disciplina et bonis moribus decoratos. Detractores Deo odibiles, familiares habere nolebat, sermones quoque ipsorum derogatorios, duas pariter interficientes animas, loquentis videlicet et audientis, veluti venenum ac morsum serpentinum et ut instrumentum diabolicum abhorrebat.
[8] [et monasterio Trebnicii fundato] In carne præter carnem vivere, quia magni credebat esse meriti et vitam angelicam ideo adamandam conservandamque castitatem, quam ipsa semper dilexerat a sua juventute et diligebat tenerrime, quotquot et quos poterat invitabat. Constructo denique Trebnicensi monasterio procuravit in eo multas locari fœminas et virgines sacras ad serviendum Domino pro corona ineffabilis gloriæ in cordis et corporis castitate. Inter quas suam quoque obtulit Deo filiam, Gerdrudim prædictam, ibidem postmodum abbatissam. Plures quoque puellas nobiles genere et quasdam de genealogia simplici prodeuntes k, orbatas parentibus, ac opibus destitutas, assumpsit in curam. Ex quibus alias inclusit in monasterio ad virginalem, alias vero junxit matrimonio ad conservandam pudicitium conjugalem, ut sic Christo fideliter servientes, illæ centesimum, istæ vero tricesimum fructum a Domino expectarent. Aliquas insuper secum habebat viduas, jejuniis et orationibus die noctuque vacantes pro fructu sexagesimo congregando.
[9] [omnium saluti consulit.] Sic ergo hæc Christi vernula, non solum semetipsam, verum etiam consortem suum divino mancipavit obsequio, sic pia mater prolem quam genuit, ad laudem Domini dulciter educavit, sic benigna domina familiæ suæ ministerium Deo devotum cupiebat esse et gratum, sic famula Dei morum pulchritudine et honestæ conversationis exemplis omnes homines, quantum per eam effici potuit ad melioris vitæ studium provocavit. Christi namque caritate repleta, ipsius ad amorem famulatumque cunctos pertingere affectabat. Et quoniam intus puritate conscientiæ floruit, et exterius exemplaritatis splendore clarius radiavit, fama nominis ejus crescebat quotidie et, odore bono de sanctitatis ipsius opinione procedente, omnes viciniæ replebantur. Unde non solum pro dignitate sæculi, qua pollebat, sed amplius pro virtutis merito, quo fulgebat, habebatur venerabilis, et apud religiosos et apud homines sæculares, qui ejus, aut videntes aut intelligentes opera bona, glorificabant omnium creatorem, qui talem et tam præclaram sanctitate famulam sibi elegit mundoque in solatium et juvamen ipsam exhibuit.
ANNOTATA.
a S. Hedwigis stirpem maternam explicat Speculum genealogicum, ad calcem hujus Vitæ publicandum, paternam vero supra § II Commentarii prævii.
b Badensem marchiam obtinuisse aliquando Andechsenses, nuspiam reperitur apud scriptores, qui accuratius de hac gente tractarunt: errorem ortum autumat Cl. Stenzel ex eo, quod, quum biographus Istriam ignoraret, marchionatum Badensem, sibi bene cognitum, posuerit; maxime quum inter principes Badenses varii recenseantur Bertholdi, inclinatius in hanc foveam incidit. Idem judicium estode comitatu Tyrolensi, quem numquam gessit S. Hedwigis pater; quamvis enim in ambitu hodierni comitatus Tyrolensis multa præsidia atque etiam castrum Meran contineantur, nihil est tamen quod suadeat, ut Bertholdo nostro titulus comitis Tyrolis tribuatur. Ex hoc sphalmate monstravimus num. 26 Commentarii prævii Vitam et Speculum genealogicum non unum eumdemque auctorem habere.
c Hodie Ketzingen ad Mænum; erat olim celebre cœnobium sanctimonialium Ordinis S. Benedicti, postea asceterium VV. Ursulinarum, de quo actum fuit in Commentario prævio Vitæ S. Theclæ, abbatissæ, ad diem XV Octobris [T. VII Octobr., p. 63 et seq.] .
d De fratribus et sororibus S. Hedwigis vide Speculum genealogicum ejusque Annotata infra danda.
e Duodennum fuisse S. Hedwigem, quando nupturiebat, habemus ex hoc textu, quod vero addit Sommersbergius nuptias anno 1186 illigandas esse, quamvis, ut supra num. 31 diximus, certo testimonio non nitatur, tamen ut probabile admisimus.
f Boleslaum, Agnetem et Sophiam, S. Hedwigis liberos, obiisse in juventute probabilibus argumentis ostendimus Commentarii num. 55. Gertrudim vero ab anno 1232 ad 1268 parthenonis Trebnicensis præfecturam gessisse, ex diplomatum fide probari dicit Cl. Stenzel [Stenzel. Scriptt.] , atque adeo, instante filia, ut habet bulla canonizationis num. 96, matrem catalogo Sanctorum inscriptam fuisse: igitur lapsus est Sommersbergius, qui Gertrudis mortem in annum 1262 reponit [Rer. Silesiac, t. II, p. 317] .
g Vitam Annæ, Henrici II conjugis, fœminæ innocentissimæ, edidit Cl. Stenzel [Scriptt., t. II, p. 127 et seqq.] .
h De morte Henrici II, S. Hedwigis filii, late agimus Commentarii nostri num. 73 et seqq.
i Hæc verba innuunt votum continentiæ utriusque conjugis, circa an. 1208 emissum, fuisse solemne: et tunc quidem temporis hujusmodi conjuges non adigebantur monasterium intrare, nisi ageretur de marito promovendo ad episcopatum, quo in casu, uxor præter professionem continentiæ, debebat sacrum velamen sibi imponere et religiosam vestem assumere c. 6 de convers. conjug. (III. 32).
k Trebnicense cœnobium fundatum fuit, ut in eo alerentur mille personæ, supra Commentarii nostri num. 41, quæ certe non omnes vitæ claustrali erant addicendæ, ut cæterum liquet ex hoc biographi loco. Clarissime hic ostenditur juxta mentem fundatorumTrebnicium erectum fuisse non solum ut moniales aliquæ in sancta solitudine viverent, sed ut christianæ institutionis ope totus fœmineus sexus ad bonos mores informaretur.
l Alludunt hæc verba ad Matthæi XIII, 8 et 24, quem textum Sancti Patres de triplici statu virginali, conjugali, et viduali interpretati sunt. Cfr Cornelium a Lapide ad hunc locum.
Cap. II. De humilitate et patientia S. Hedwigis.
[Humilis in vestibus,] Sciens igitur Christi famula Hedwigis, Dei filium dominum Jesum ad hoc venisse in mundum, ut homines in terris non solum verbaliter, sed etiam exemplariter humilitatem doceret, se quantumcumque poterat humiliabat in omnibus, illarumque se conformabat moribus fœminarum, quæ secundum Apostolum considerant in timore sanctam conversationem suam, quarum est extrinsecus non capillatura, aut circumdatio auri, aut indumenti vestimentorum cultus, sed qui est absconditus homo cordis in incorruptibilitate quieti et modesti spiritus a. Et ideo a sua juventute vestimenta de scarleto b et pannos superflue sumptuosos, aut valde splendidos non ferebat, licet alias, cum esset juvencula, satis bonis usa fuerit indumentis. In quibus tamen nec pompam exquirebat mundanam nec corporis cultum neque mollitiem aliquam, sed status sui solummodo decentiam attendebat. Sub cultiori quoque amictu aut in exteriori modesto sibique competenti ornatu, in quo tunc pro tempore ipsam apparere inter homines contigit, cor devotum et humile nullatenus dereliquit. In ejus ergo capite non crocea pepla, non crispata videbantur velamina, pectusque illius non monilia aurea circumposita gemmis nec digitos ejus pretiosi annuli decorabant. Omne enim signum superbiæ aut vanæ gloriæ abominabatur cum Esther, nec ferebat illud etiam tempore juventutis.
[11] [ad eamdem virtutem conjugem suum inclinabat,] Postquam vero aliquantulum in diebus suis processerat et continentiæ proposito jam effectui mancipato, omnem sæculi ornatum contemnens vestes sæculares et coloratas omnino deposuit et de panno griseo se vestivit, in solemnitatibus tamen induebatur de simplici camelino c. Desiderans autem in devotionis et humilitatis proficere studio post Christum, in spiritus fervore exiit extra castra et in Trebnicz cum pauca se familia transferens, ibidem juxta claustrum dominarum Cisterciensis Ordinis serviebat Domino, marito adhuc vivente sibique in hoc, sicut et in aliis bonis actibus annuente et præbente consensum. Qui eo felicius tunc principatum Poloniæ gubernabat, quo tam sanctæ fœminæ conjugis suæ, non solum sanctitatis amator sed etiam virtutum imitator effectus, per castitatis et humilitatis ipsius semitas, quas a Christo ipsa didicerat, quantum sibi fuit possibile incedebat. Nam domino inspirante et per ipsius Sanctæ continuas exhortationes jam quasi monachus factus erat, non quidem professione vel habitu, sed religiosa devotione cordis et humili spiritu, qui in ipsius operibus relucebat. Tonsuram enim rotundam et barbam ferebat non quidem longam, sed moderata pilorum precisione decenter aptatam. Propter quod etiam usque in hodiernum diem, dum ejus in aliqua narratione fit memoria, appellatur dux Henricus Cum Barba d. Hic, quamvis esset princeps magnificus, adeo tamen ex humilitate condescendebat pauperibus et personis simplicibus, ut eorum, si qua sibi aliquando deferebant munera etiam parvi valoris, et gratanter susciperet et ipsis humiliter inclinaret, plus sibi gratum fore indicans, dum pauper aut homo rusticus ei scutellam cum ovis exhibuit. quam si dives majora xenia obtulisset, cogitans intra se, ut vir pius et dicens: Quia hic pauper victum, quem sibi subtraxit nobis utique intuitu gratiæ obtulit, solatii saltem ei dona rependimus, si gratanter ipsius munera acceptamus. Ecce non dubium, quin hujus bonæ mulieris sit vir iste beatus, cui, licet ipsa esset legitime subdita, facta est in virtutibus et religiositate magistra.
[12] [habitat Trebnicii, quamvis non monialis,] Dum autem Beata Hedwigis moraretur in claustro Trebnicensi, sororum quidem illarum induit habitum, sed Ordini se non obligavit per votum, ne ligata per professionis obedientiam, a pietatis operibus et a consolandis pauperibus ipsam existere oporteret de cetero elongatam. Filia vero ipsius, in eodem monasterio Trebnicensi existens et Ordine, ista quidem dissimulabat interim quod pater vivebat; eo autem defuncto, instabat ei seriosius, ut in ipsa religione per votum obedientiæ stringeretur. Cui illa respondit: Num ignoras filia, quanti sit meriti eleemosynas elargiri? Et sic quodammodo filiæ declinavit instantiam, non quod parvum reputaret esse obedientiæ meritum, sed quia monasterii, cujus ipsa fundatrix erat, adhuc promotrix et gubernatrix esse diutius cupiebat pro Christoque pauperes consolari volebat in visceribus charitatis. In monasterio tamen faciens mansionem, in servando silentium in aliisque observantiis regiditatis vitam ducebat cunctis sororibus arctiorem.
[13] [admonentibus tamen docilis,] Præter ea vero, quæ jam de vestium ipsius Beatæ Hedwigis dicta sunt vilitate ac simplicitate hoc prætermittendum esse non puto, quod ipsa vestem novam nullatenus induere voluit, nisi prius ab aliqua secum commorante fœmina fuisset portata et pro parte attrita. Portabat etiam quandoque causa humilitatis tam diu aliquod indumentum, quod in eo, præ vetustate consumpto, fila evidentius prominebant. Unde quodam tempore soror quædam sibi familiaris, dum sic attrito eam videret pallio incedentem, dixit ad eam: Domina! quamdiu pallium hoc vos portare delectat? Subtraham illud vobis et dabo pauperi indigenti e. Cui illa, ut erat semper mitis et humilis in dulcedine cordis, respondit: Si de hoc scandalizaris, quod ipsum diutius defero, citius emendabo. Et statim alio sibi pallio procurato, vetus a se removit, in hoc uno facto geminum adimplens humilitatis officium, dum pro Christo vilibus indumentis contegi nequaquam erubuit et ad commonitionem sororis simplicis illud, quod tunc ferebat contemptibile indumentum deponere festinavit. Hoc quoque faciendo docuit suo exemplo, debere hominem esse suadibilem et non in sensu proprio pertinacem.
[14] [omnes imprimis moniales,] De se hæc Christi famula semper humilia, de aliis vero sublimia sentiebat. In propria enim reputatione non erat aliud quam peccatrix, licet revera sinceritate conscientiæ coram Deo et Angelis ejus esset vasculum omni sanctitudine plenum et coram hominibus exemplaritate vitæ appareret veluti speculum luminosum. Sanctitatem ergo, quam sibi putabat deesse, in aliis, quos bonos credebat, mira quadam affectione amplexari non destitit, devotioneque ferventissima insequi non cessavit. In spiritu enim humilitatis et in animo contrito loca, in quibus viderat stetisse aut orasse religiosas personas aut homines bonos suo judicio, nacta opportunitate humiliter super genua sua procumbens deosculando labiis contingebat. Sororibus quoque, hora comedendi congregatis, ad mensam accedens, in choro ad stallos singulis sororum sedibus oscula imprimebat. Similiter ascendens ad dormitorium omnes gradus et passus, per quos transibant sorores, insuper et scabellos positos ante lectos, virgas quoque, quibus accipiebantur disciplinæ, deosculabatur humillime et devote. Sanctum namque credebat omne illud, quod tangebant sanctimoniales prædictæ et homines Domino servientes, et ideo, quod illi tractabant ad usum, hoc ipsa tangebat osculis reverenter, ut bonorum hominum et justorum meritis, quos venerabatur in rebus inanimatis, ipsa et suorum peccaminum veniam et majorem gratiam mereretur. Nec poterat ista humilitatis quotidiana exercitatio peragi absque interna dulcedine admiranda. Qualiter autem ipsam in benedictionibus dulcedinis prævenerit Deus, qui in orationem humilium respicit, perpendi poterit ex sequenti exemplo.
[15] [quarum vestigia pedum,] Quadam die, una de sanctimonialibus in monasterio Trebnicensi scire desiderans, quali modo famula Christi solitaria post alios remanens in ecclesia se in divino exerceret obsequio, cæteris sororibus in conventu discumbentibus, clam intravit chorum et latuit, ibique vidit ipsam post singulorum deosculationem sedilium et locorum, in quibus steterant pedes sororum, procedentem seque prosternentem et referentem more solito gratias omnium Creatori ante altare, ibidem in honore Virginis gloriosæ constructum, cui videlicet superemineret crux non parvæ magnitudinis, expressam continens venerandam imaginem Crucifixi. Ubi dum in oratione prostrata moram faceret, ut solebat, imago jam dicta manum et brachium dextrum de ligno crucis absolvens extendensque, ipsam benedixit, dicens voce sonora: Exaudita est oratio tua et quæ postulas, impetrabis. Satis credibile est, eam tunc a Domino postulasse, ut et sorores, ad quarum se frequentius humiliabat vestigia, in bonis perseverare operibus faceret et participationem meritorum ipsarum sibi Salvatoris clementia non negaret.
[16] [imo et sordes osculabatur.] Ad illa humilitatis exercitia, in quibus ipsa se delectari sciebat, quoscumque poterat exhortationibus et exemplis sedule invitabat. Unde sæpe veniens ad pannos, quibus sorores, postquam se laverant, manus tergebant, ubi in ipsis pannis vidit majores sordes congregatas ab extersione jam dicta, ibi præ amoris dulcedine et ex humilitatis virtute oscula fortius intulit, cum eisdem pannis, hujusmodi sordibus delibutis, crucis signum faciens oculos et pectus suum veluti cum pretiosis reliquiis consignavit. Insuper de aqua, in qua ipsæ sorores mundificaverant pedes, crebro tangebat oculos suos et sæpius faciem totam, imo, quod amplius est mirandum, totum caput et collum suum ac nepotulorum suorum adhuc parvulorum, quos de filio habuit, facies et capita multoties abluit, spem firmam habens et credens, quod sororum sanctitas, quas aqua ipsa contigerat, tam sibi, quam dictis pueris, proficeret ad salutem. Nurum quoque suam, dominam Annam, informatione diligenti et sedula alliciebat ad similia facienda.
[17] [dein alios pauperes,] Exemplo humilitatis Salvatoris nostri, qui pedes pauperum lavit discipulorum, prout ex Euangelio didicerat, quamplurimum excitata, flexis genibus sæpissime abluebat pauperum pedes de calida aqua, quam acceptam a ministris sibi pedissequæ præsentabant. Lotis autem pedibus et extersis linteo, deosculabatur humiliter non solum pedes sed et manus eorum ipsosque pauperes, data eleemosina, studebat semper dimittere consolatos. In Cœna Domini specialiter illius amore, qui pro nobis ut leprosus voluit æstimari, pedes abluit leprosorum et novis eosdem leprosos, quos laverat, vestibus induebat. Paupertatem quoque Domini nostri Jesu Christi, qui propter nos egenus factus est, tanto amplexabatur affectu et venerabatur obsequio, quod coram se semper habere pauperes, præcipue dum discumberet, voluit et illis humili corde, antequam sederet ad mensam, manu propria et flexis genibus cibaria ministravit. Deinde ad refectionem se ponens, potum non sumpsit, nisi prius de suo bibisset cyato pauper ille, qui inter alios pauperes deformior videbatur. Loca etiam in quibus sederant egeni, dum secretius id fieri poterat, deosculando labiis tetigit, Christumque sic in pauperibus, tamquam in suis amicis, specialibus honoravit. Petebat quandoque, sibi per sororem aliquam de relevamine pauperum a mensa sororum apportari panis fragmenta, pro quibus minutiis reddebat panes similagines f integros, sorori quæ hæc ei portabat.
[18] [ac religiosos omnes profundissime honorabat.] Conventus religiosorum, possessiones habentium, sæpe benefica pietate visitare curavit et extra septa monastica faciens stationem ab omni eorum cavebat gravamine nec quemquam suorum sinebat de ipsorum contingere substantia violenter. Et quia cibos religiosarum personarum reputabat ut Angelorum escam sanctorum, fragmina panum recollecta de monachorum et monialium mensa a mendicis, quibus tribuebantur in eleemosina, pretio comparabat et antequam in cibo acciperet ea venerabatur multiplicibus osculis. Nolens quoque diu carere illis, quæ sibi dulces erant pauperum epulis, duas appretiaverat pauperes fœminas, quæ portam Lubensem g adibant alternatis hebdomadibus et quidquid ibidem eis panis et casei conventualis dabatur, ei pro refectione delectabili apportabant. Similiter post refectionem religiosorum, quos coram se quandoque faciebat discumbere panis peripsima h collectum velut Sanctorum Reliquias sibi pro cibo cum summa reverentia conservabat. Cupiebat enim exemplo pauperis Lazari buccellis mendicorum tenuiter refici potius, quam deliciosis panibus aut delicatis cibariis saturari, attendens illius magnæ fidei mulieris Cananeæ verbum, dicentis, quod et catelli de micis de mensa dominorum suorum cadentibus edunt i. Pauperes omnes et præcipue religiosos, quia reputabat dominos suos, non quidem divitiis sed sanctitate sibi prælatos, ideo de ipsorum delectabatur ciborum reliquiis manducare. Christi quoque catulis, id est vere humilibus et pauperculis et a mundo despectis, quia se conformare quantum valuit, studuit, idcirco et ab iis, quos accuratius aluit, sæpius taliter, ut prædicitur, mendicavit. Humilitatem, quam hæc Dei famula in vita sua studiose didicerat, usque in finem in ea perseverans, in morte quoque nullatenus deserebat. Nam circa finem vitæ suæ, dum tractaretur de sepultura ipsius, petebat humiliter sepeliri in communi sororum cœmeterio aut in loco, quem reputabat magis humilem in ecclesia, ut infra, in tractatu de spiritu prophetiæ, ultimo capitulo plenius ostendetur k. Unde et vivens et moriens post Christum, dicentem: Discite a me quia mitis sum et humilis corde l, nitebatur incedere.
[19] [Patienter quoque molestias aliorum,] Patientiam quoque, humilitatis comitem et amicam, summe necessariam omnibus, ut in ea suam possideant animan secundum verbum Domini studuit diligentissime conservare, nulli umquam irascens aut dure respondens, sed omnes benigne alloquens verbis consolatoriis, se cunctis exhibebat affabilem, semper ut bene decebat, religiosa maturitate adjuncta. Quicumque enim turbativum aliquod aut motivum molestiæ sibi quocumque casu non cavisset inferre, aliud non audivit ab ea, nisi hoc aut simile verbum, cum mansuetudine tamen prolatum: quare hoc fecisti? Deus tibi indulgeat! Talia fuerunt ad molestatores suos convicia, talia improperia, taliter ipsa de suis se molestatoribus vindicabat. Contigit quadam vice ut unus de camerariis m ejus, nomine Chualizlaus, postmodum conversus in Ordine Prædicatorum, ipsius perdidisset tres pulchros scyphos argenteos, cui ipsa numquam improperavit nec indignationis signa ostendit neque dixit ei aliud quam: “Vade et quære diligentius, si forte invenire valeas vasa, quæ incurate custodiens perdidisti.” Et hoc ipsum cum tanta modestia protulit, quod molestari non poterat homo, qui negligentiam jam dictam commiserat, ut ipsemet postmodum fatebatur.
[20] [et calamitates] In causis magnæ turbationis, secundum hominem, virilem semper animum et constantem ac vultum hilarem exhibebat, ostendens, per patientiam omnem molestiam esse vincendam. Audito namque nuntio de captivitate et vulneribus, quibus graviter exstitit sauciatus vir ejus dux Henricus, dum caperetur a Conrado duce Cujaviensi n cum omni mansuetudine tranquilloque animo respondebat: “Spero quod eum cito Dominus liberabit suorumque vulnerum plenariam recipiet sanitatem,” quod et factum est. Nam dum detentorem prædictum, multis tractatibus habitis congruisque exhibitionibus intercedentibus, nullus inducere posset, ut ducem captivum dimitteret, inventum est consilium, quod suorum manus valida populorum armis eum bellicis liberare deberet. Exhorrescens autem ancilla Christi Christianorum inter se pugnare volentium stragem et sanguinem effundendum, pro omnibus se exposuit adiitque personaliter præfati detentoris viri sui præsentiam. Qui videns Dei famulam, veluti ad conspectum vultus angelici subito pavefactus pavoreque correptus, mentis ferocitatem prius inflexibilem omnino deposuit, concordiam iniit, ac ducem dimisit o. Sic amica omnipotentis, quia in se conatu virtuoso plenissime motus impatientiæ et rancoris superaverat, ipsos quoque in aliis virtute mirifica refrenabat. Occurrunt alia adhuc patientiæ ipsius exempla, ædificationis nostræ ejusque laudis gratia non tacenda.
[21] [mortemque suorum ferebat.] Mortuo namque jam dicto duce Henrico, ejus marito, qui defunctus est circa annum domini millesimum ducentesimum XXXVII p, dum omnes sorores in Trebnicz pro amissione tanti ac talis patroni et fundatoris monasterii flerent inconsolabiliter, ut quasi præ lacrimis viderentur deficere et essent multæ ex eis quasi exanimes, ipsa siccis apparens oculis inter eas, fœminei cordis earum redarguebat mollitiem dicens: Quid turbamini? Numquid vos divinæ voluntati vultis contraria fieri? Hoc non expedit vobis, carissimæ, cum Creator de sua creatura possit et debeat absque nostro tædio agere quod placuerit suæ clementiæ ejusque circa nos et de nobis operatio, nostra præcipue debet esse consolatio, præsertim ipsius cum simus factura. Hæc et his similia loquens, sororum lacrimas intendebat compescere et earum graves molestias mitigare. Præterea consolabatur illas in causa tristitiæ propriæ, non quod ipsa mariti mortem diligeret, quem in Domino diligebat, utpote virum virtuosum et utilem populo, sed quia divinæ voluntati ipsa se nitebatur per omnia subdere et volebat constantiæ atque patientiæ exempla in tempore suæ tribulationis sororibus demonstrare. Similiter dum audivit filium suum, ducem Henricum, occisum in prælio Tartarorum q nullis erumpentibus lacrimis aut signis ostensis doloris, filiam suam, abbatissam in Trebnicz et nurum suam, ejusdem occisi filii conjugem, flentes et quasi morientes præ tristitia consolabatur et dixit: Dei voluntas est et nobis placere debet, quod vult Deus et quod placet Domino Deo nostro. In ipsa quoque hora exultavit in Domino spiritus ejus levatisque in cœlum oculis et manibus ajebat: “Gratias tibi ago, Domine, quod talem mihi dederas filium, qui me dum viveret, semper dilexit et in magna reverentia habuit, nec umquam in aliquo molestavit. Quem licet multum libenter mecum haberem in terris, ei tamen quamplurimum faveo, quod per sui sanguinis effusionem tibi Creatori suo est jam conjunctus in cœlis. Cujus animam tibi Domino Deo diligentius recommendo”. His humilitatis et patientiæ donis, quibus ipsa Domino præstante extitit gratiosa, proximis exempla præbens, ipsos roborabat non solum in prosperis, verum etiam in adversis. Humilitate namque sua docebat, ne prospera quemquam extollerent, patientia vero, ne adversa nimis hominem ad ima jactarent.
ANNOTATA.
a I Petri III. 3.
b Scarletum, seu Scarlatum, Squalata erat color maximi pretii, cum, ut habet Du Cange Vo Scarlatum, Gulielmus, comes Pontivi monasterio S. Mauritii Agaunensi contulerit XIII libras Parisienses ad emendas XX ulnas scarlatæ, ad facienda scilicet caputia, quæ prædicti canonici in signum martyrii BB. MM. Mauritii sociorumque ejus jure Ordinis et consuetudinis in ecclesia gestare dignoscuntur. Summi quoque pretii fuisse crocea pepla et crispata velamina, de quibus paulo infra loquitur biographus, ex simili ratione judicare licet.
c Camelinum est panni genus ex pilis camelorum confectum; licet quandoque apud antiquos habeatur tamquam vilissima restis species, ut videre est in Glossario Du Cange Vo Camelotum: sed quoniam a S. Hedwige adhibebatur diebus solemnibus, hic certe significatur pretiosior pannus, quam quotidianus griseus, quo Sancta nostra utebatur. Cameraci olim optimi conficiebantur panni Camelini: vide Du Cange l. c.
d Barbati cognomem, Henrico I inditum, monstrat isto sæculo, saltem in Silesia, laicos non consuevisse barbam, etiam moderata pilorum præcisione decenter aptatam gerere.
e Laudat hoc factum Canonicus Ritter [Gesch. der diöc. Bresl., t. I, p. 140.] tamquam insigne documentum humilitatis et simplicitatis Sanctæ nostræ, et quidem merito, quum aperte monstret, quam longe a corde S. Hedwigis exularet omnis propriæ sententiæ tenacitas, quæ falsæ pietatis est quasi tessera.
f Panes similagines non necessario panes triticeos interpretari oportet, sufficit enim ut sua stet vocibus veritas panes istiusmodi confici de granorum medullis. Du Cange V o Simenellus.
g Lubense seu Lebusense cœnobium dicitur circa annum 1050 pro monachis Ordinis S. Benedicti fundatum fuisse a Casimiro I, rege Poloniæ, et ipso antea Benedictino. Ast intepescente religionis fervore, statuit Boleslaus Altus, pater Henrici Barbati, in monasterium inducere ascetas Cistercienses, ex abbatia Portensi in Thuringia accitos [Zimmermann. Beytr. zur Beschreib. Schles., t. VII, p. 270 et seqq.] : perseverarunt istic præfati monachi usque ad initium hujus sæculi, quo communem fatalemque sortem cum reliquis cœnobiis subiit.
h Peripsima, Cangio, Vo Peripsema, limatura metalli, purgamenta pomi, quisquiliæ domus et rasura cujuscumque rei. Biographum itaque interpretabimur, quasi S. Hedwigis cibum suum ex micis et abjectitiis collegisset, quod confirmatur ex textu Euangelii paulo infra allato.
i Matth. XV. 27.
k Secundum nostram capitum divisionem, ista requirenda sunt capite VII.
l Matth. XI. 29.
m Hujusmodi camerarii, licet non essent servi, videntur tamen obligati servitio domini sui: sic in Catalogo abbatum Saganensium legitur abbas Theodoricus,sæculo XIV tot inimicos habuisse [Stenzel. Scriptt., t. I, p. 192.] , ut manu armata cum pluribus servitoribus, et CAMERARIIS armatis et balistariis eum de loco ad locum incedere sæpius oporteret. Vide plura apud laudatum Stenzel [Ibid., p. 12, not. 1.] .
n Chronica principum Polonorum vocant Conradum, ducem Cujaviæ et Masoviæ. Confer dicta n. 62 et 63 Commentarii prævii.
o Tempus concordiæ initæ satis accurate definitur binis diplomatibus, quorum prius, datum II Octobris 1233 in colloquio, quod fuit inter ducem Henricum et ducem Conradum, cui facto interfuit F. ep. Gnesnensis; posterius exhibet Henricum jam XI Novembris ejusdem anni Wratislaviæ negotia principatus procurantem [Ibid., t. II, p. 13, not. 1.] .
p Omnium consensu deficit biographus integro anno in indicanda morte Henrici I Barbati, qui obiit anno 1238. Vide dicta n. 68 Commemt. prævii.
q De occisione Henrici II, quæ VIII Aprilis 1241 contigit, late egimus Commentarii prævii num. 73 et seqq.
Cap. III. De austeritate vitæ S. Hedwigis.
[Sanctæ jejunia assidua,] Ut Christo, qui pro omnibus mortuus est, vivere posset Beata Hedwigis membra sui corporis super terram continue mortificabat pœnarum flagellis crucem quotidianæ castigationis accipiens, et post Christum virili gressu incedens, non formidabat pro ipsius amore sicut occisionis ovicula fieri, qui pro omnibus ex nimia dilectione voluit crucifigi. In carne enim sua trucidabat afflictionis gladio vitia, bestiales motus frenabat, domabat lasciviam sensuum exteriorum ad uberioremque gratiam et profectum virtutum interiorem hominem disponebat. Quotidianum namque observabat jejunium, exceptis diebus dominicis et præcipuis quibusdam festivitatibus, in quibus bis quandoque refectionem sumebat. Ab esu carnium ab omnique cibo, carnis pinguedine saginato, abstinuit omnino annis circitur quadraginta, nullius umquam precibus aut reprehensionibus acquiescens, ut bonam hanc consuetudinem violaret. Nam dominus Ekebertus, Babenbergensis episcopus, germanus ipsius a, quem reverebatur et diligebat, ut decuit diligere fratrem, indignatus aliquando eam redarguit pro eo, quod non comederet hujusmodi esculentum, ipsa tamen prætermittere noluit propter quantumcumque sibi dilectum hominem bonum propositum et opus sanctum, quod pro Dei dilectione jam dudum inchoaverat et perficere cum Dei adjutorio intendebat.
[23] [abstinentia a carnibus,] Vivente adhuc marito suo, antequam plene in notitiam devenisset ipsius abstinentiæ miranda religiositas, parcius comedebat in diebus, in quibus alii carnibus utebantur, quam in diebus jejunii, pro eo, quod simulatione sancta sibi deluderet ministrantes. Nam formando volvendoque hinc inde per scutellam et tangendo ac si comederet bolos carnales sic caute agebat, ut eam non possent cognoscere abstinentem, unde nec cibi competentes ei pro jejunio parabantur. Surgebat ergo a cibariis, corpore sæpius vacua, sed mente spirituali gaudio plena et in Deo jucunda. Dum igitur perseveranter sic carnale devitaret edulium, dominus Wilhelmus Mutinensis b veniens apostolicæ Sedis legatus per Poloniam, ei tunc ægrotanti, ut reficeretur carnibus præcipiendo injunxit. At illa mandantis quidem adimplevit præceptum, sed tamen dicebat, se plus mentaliter de carnium comestione gravari, quam de illa satis gravi, qua tunc laborabat, ægritudine corporaliter tormentari. Intelligens autem hæc Deo docta et superno illustrata lumine fœmina, discretionem virtutum esse aurigam, nec oblationem bonorum operum Deo fore acceptam, si discretionis sale careret, in castigationibus suis aptis intendebat modificationibus et quantum poterat diligentem operam dabat, ut asinum animæ, corpus suum videlicet, et satis dure flagellando attereret et modeste cibando pro viribus sustentaret, ne si forte ipsum indiscrete gravaret et nimium prius eum sub onere domini cogeret ruere, quam pondus diei et æstus portantem usque ad tempus remunerationis ordinatum a Domino sineret pervenire.
[24] [et certis diebus a lacticiniis;] Pro hac absque dubio causa sic primo in abstinendo dies hebdomadæ distinxerat, et aptaverat pro se cibos, ut die dominico et tertia ac quinta feria piscibus ac lacticiniis, sabbato vero et secunda feria leguminibus aridis, quarta autem et sexta feria pane et aqua solummodo vesceretur. Hanc formam abstinendi dum per tempus aliquod observasset, in servitio Domini postmodum effecta robustior spiritu, diebus singulis legumina tantum arida cum pane grosso siligineo comedebat, decoctam ac infrigidatam continue bibens aquam, exceptis diebus dominicis et quibusdam solemnitatibus magnis, in quibus coacta per diœcesanum episcopum ac per confessores suos bis utebatur piscibus et lacticiniis et bibebat tunc cervisiam, quandoque tamen ad hoc vix inducta precibus secum commorantium dominarum. Multos dies in Adventu Domini et in Quadragesima majori c, multorumque Sanctorum et Sanctarum et præcipue Sanctorum Apostolorum vigilias ac feriam sextam semper in pane jejunabat et aqua. Sed nec de eodem tenui alimento tunc suo debili corpusculo sufficientiam ministrabat, præsertim cum tres morsellos solummodo sumeret panemque mixtum cinere, prædicta die sæpius manducaret. Quod jejunium strictissime observavit, donec notabiliter in ipsa cœpit prævalere debilitas, ex tunc utendo leguminibus ac pultibus in cervisia decoctis, hunc nimium rigorem abstinentiæ temperavit. Dum ei aliquando diceretur, cur tot dies et Sanctorum vigilias tam arcto jejunio coleret? respondebat: “Sancti sunt nobis necessarii et idcirco, ut nobis subveniant et in hora mortis occurrant, ipsos debemus merito venerari. Præterea constat, corporali jejunio vitia comprimi, mentes ad cœlestia elevari virtutesque et æterna præmia d donari a Deo, etiam satis necessarium et utile reputo, carnem abstinentai macerari.” Juvenes quidam nobilium filii in curia ipsius conversantes, quandoque dicebant: “Deus a talidominio nos custodiat, quale ista habet domina nostra, quæ tantum comedit de pane et aqua.” Hoc quidem dixerunt, non pro eo, quod ipsi defectum aliquem paterentur, sed quia de tam stricta dominæ abstinentia mirabantur.
[25] [aqua, aliquando in vinum] Accusata fuit aliquando coram marito suo de aquæ continua bibitione, propter quod ipse indignatus, indiscretionem hoc reputans excessivam et infirmitatum, quas ipsa patiebatur frequentius, fore causam, eamque refrenare volens, venit ad locum, ubi ipsa sedebat ad comedendum in mensa, et ex improviso ingrediens accessit subito et tollens scyphum coram ipsa positum cum aqua, bibit de eo, sentiens quoque boni vini saporem in eo, quod fuerat aqua pura, irascens accusanti dicebat: “Tibi deberent jam oculi pro tuo mendacio erui:” nesciebat enim, quod illud a Domino factum fuit et erat mirabile in oculis personarum ibidem ministrantium, quæ sciebant, quod infuderant dominæque suæ propinaverant aquam puram. De qua mox aqua vinum factum et ipsæ personæ post ducem experiri volentes rei veritatem gustabant, advertentesque factum miraculum propter Sanctæ Hedwigis merita, Dominum collaudabant. Una de personis ibidem tunc existentibus de vinoque miraculose facto bibentibus erat Adelheydis, relicta Theoderici de Janonicz e militis, fœmina utique in bonis operibus fervida, quæ bis Sanctorum Petri et Pauli Apostolorum visitaverat limina f. Unde testimonium ipsius de præfato miraculo tanto fuit efficacius, quanto vitam ejus constabat amplius religiosis actibus adornatam. Isto ergo opere mirifico Deus et delatores famulæ suæ compescuit et ipsius devotionem fortius roboravit.
[26] Præter ea vero, quæ jam dicta sunt de Beatæ Hedwigis continuo et valde stricto jejunio hoc quoque ipsam admirabilem, [conversa, utitur;] etsi non imitabilem, cunctis reddit, quod ipsa semper parum comedendo temperatissime corporis refectionem accepit in tantum, ut etiam plurimi mirarentur, quomodo non fame tantæ abstinentiæ fœmina moreretur. Sibi autem sufficere videbatur et optime sufficere poterat ex quo eam virtus Altissimi confortabat. Unde magistro Ægidio archidiacono Wratizlaviensi, viro utique magnæ austeritatis, corripienti eam pro tanta abstinentia et cibo tam parco, respondit: “Quod mihi sufficit, comedo.” Intelligebat enim, alimenta esse sumenda, veluti medicamenta, idcirco accipiendo sufficientiam ad necessitatem sustentationis naturæ, summopere superfluitatem cavebat.
[27] [corpusculum suum] Christo pro nobis in cruce nudato, quamvis in denudatione omnimoda non potuerit conformari, ipsum tamen instantissime imitari conabatur, in quantum valebat, in vestimentorum paucitate et penuria; et ideo vix illa retinuit corporis indumenta, quibus ad se contegendum carere non poterat, deformata per peccatum natura. Dimissis ergo multiplicibus, quibus abundabat vestibus pelliciisque ac pellibus derelictis, una tantum tunica et pallio simplici hyeme et æstate, in frigore et calore macilentum contegebat corpusculum, adeo attenuatum jejuniis, ut sub cute squalida et pallida, disciplinis ac frigoribus hyspida, remansisse ossa tantummodo marcida viderentur. Et quia fervore caritatis æstuabat interius, exteriores non æstimabat algores, quamvis existentes circa ipsam fœminæ viderent eam sæpius totaliter gelidam, præcipue tempore hyemis asperioris. Quibus etiam, dum rogaretur ab eis, ut sibi aliquantulum condescenderet, respondebat: “Faciam, cum fuerit opportunum;” et sic nihilominus perseverans in oratione manebat. Nec mirum si seminuda et discalceata vadens Dei famula in algoribus hyemis, dum alii bene vestiti videbantur deficere, tam diu potuit orando persistere, ex quo intra eam cor ejus sic concaluit sicque in meditatione ipsius ignis divinus exarsit, quod exinde vis quædam flammea foras erumpens, non solum sibi, verum etiam alteri impressiones frigoris receptas in corpore mitigaret.
[28] [macerat vestium inopia,] Accidit enim, quodam tempore hyemali, ut dum diutius devotionis suæ exercitio inhæreret, una, quæ ipsam exspectabat famula, nimium algefacta ei cogeretur exprimere, quod illius, quam tunc sentiebat asperitatem frigoris, non posset amplius sustinere. At illa cedens in partem eam, in eo, in quo ipsa nudis pedibus steterat loco, stare præcepit. Quod dum fecisset pedissequa, statim, eliminato intolerabili frigore, gratioso fuit relevata calore. Ipsa quoque delicata Dei vias ambulabat difficiles, nam sequendo Christum nudis gressibus in gelicidiis et nivibus incedebat. Habebat tamen semper apud se sine filitro g et absque soccis calceos simplices, quos sub ascellis portans continue, tunc tantummodo induit, cum venerabilibus personis occurrere voluit; quibus abeuntibus, ipsos protinus deponebat. In operibus suis, quia soli Deo, qui videt in abscondito, desiderabat placere et laudes humanas devitare curabat, ne deprehenderetur nudis frequenter incedere pedibus, vadens ad ecclesiam quandoque calceis usa fuit, ad eam autem perveniens, mox, nudatis pedibus, in nudo deinceps residens pavimento orationibus insistebat. Sic intuentium oculis occultationis prudenter opposuit pallium, maxime adhuc vivente marito. Quem in principio dum hæc bona inciperet agere, non inmerito cum reverentia formidabat, metuens ne forte bonum opus sibi prohiberet, primo humanum aliquid passus, quod postmodum ex assuefactione dissimularet in ea et permitteret, factus Deo magis devotus.
[29] [excalceatione,] Unde accidit quadam die, ut more solito ipsa sine calceamentis incederet et ex opinato eventu dominus dux, ejus maritus, sibi veniret ex abrupto et sic artato tempore obviam, ut calceos, si quos tunc apud se habebat, induere non valeret. Sed quod per se non potuit facere, ille, pro cujus amore nudis pedibus incedebat, dignatus est miraculose subimplere. Nam subito calceata coram marito aparuit et sic indignationem et improperium ipsius evasit. Contigit aliquando per oblivionem aut per negligentiam aliquam, ut illi quos secum gestabat calcei, sibi de sub brachio caderent, quos eam sequentes famulæ vel aliæ familiares invenientes ei reddebant. Confessores ipsius eam sæpius hortabantur, ut calceis uteretur et dominus, Guntherus abbas h tunc ejus confessor, novos ei calceos obtulit per obedientiamque, ut eos portaret, injunxit. Quos ipsa gratanter accipiens, portavit non quidem in pedibus, sed, ut prædicitur, sub ascellis. Completo anni circulo abbas eam, quia non portasset calceos, de inobedientia inculpabat. Ipsa vero calceos, ut acceperat, non attritos sed recentes produxit, humili voce dicens: “immo, pater, obediens fui, en hi sunt calcei, quos mihi dedisti et ego eos frequenter portavi.” Similiter dum jam post longam macerationem multum debilis esset, domina Anna nurus ejus, rogavit fratrem Herbordum de Ordine Fratrum Minorum, tunc confessorem ipsius, ut eam cogeret per mandatum, induere calceos et portare. Illa mandato accepto de induendis calceis et portandis, pedulos laneos imposuit pedibus suis, calceos vero more solito ferebat sub brachio, donec ad fratrem predictum confessorem veniens precum instantia obtineret, quod eam in consueta nudipeditatione perseverare usque in finem vitæ permitteret. Pedes sæpius habuit lutulentos, quos tamen lavari rarius permittebat.
[30] [unde pedes manusque] Calcanei ejus, quibus nudatis terram terebat grossi erant et duri, multas habentes et adeo magnas fissuras, quod in eis magna poterat collocari festuca, immo quod amplius est, imponi digitus potuit, secundum quod compertum est a Juliana sorore monasterii Trebnicensis, quæ ipsas fissuras perspexerat, ut postmodum coram examinatoribus asserebat. Nam tempore quodam in Cœna Domini domina Gertrudis abbatissa, filia Sanctæ Hedwigis, dum celebrando mandatum pedes lavaret sororibus, sicque post loturam a singulis, quas laverat, transiens pervenisset ad matrem, quæ ibidem mandato intererat, eam ut sorores alias flexis genibus lavare volebat. Sed matre hoc humiliter declinante, nihilominus abbatissa prædicta surgere noluit, donec reverenter ablutionis beneficium pedibus matris impendit. Unde perseverante filia et piam continuante pertinaciam, tandem precum instantia victa mater humillima pedes ad lavandum protendit. Tunc dicta soror Juliana, quæ tunc pelvim cum aqua tenebat, vidit scissuras præfatæ magnitudinis in pedibus Beatæ Hedwigis, de quibus cruor eductus vi frigoris sæpius emanabat. Hunc cruorem, ipsa ignorante, in luto et in nive familia ejus sequens vestigia, multoties recentem reperit et perspexit.
[31] [congelabantur,] Viderunt et fœminæ sibi familiariter ministrantes, qualiter ipse cruor erumpens plantis ipsius inhæsit. Nam quadam die, dum post orationem fatigata, quietis gratia divertisset ad calefactorium, obdormivit ibidem, soror vero Jutha domus Trebnicensis, sibi tunc serviens, supervenit et videns coagulatum cruorem, qui de scissuris præfatis effluxerat, ipsius dormientis pedibus aliquantulum extra vestimentum prominentibus adhærentem, admirans ipsa austeritatem pœnitentiæ, quam in Sancta Dei ancilla perspexerat et hoc ipsum austeritatis signum, caute tamen, aliis ostendebat. Quantacumque esset asperitas frigoris, nudatis tamen semper manibus ad legendum psalterium tenebat et lumen. Orando quoque, nudis manuum articulis terræ frequentius incumbebat, propter quod et manus ipsæ multas habebant fissuras, de quibus sæpe guttæ sanguinis effluebant. Quæ signacula sanctitatis, quamvis cum diligentia abscondere conaretur eas, tamen sæpe sibi ministrantes famulas contigit intueri, dum ad lavandas manus aquam sibi præberent. Nec ab omnibus diu potuit esse absconditum, quod ad gloriam suam tandem Deus fieri voluit manifestum.
[32] [vestibus cilicinis] Cilicium durum, de pilis equorum contextum, ferebat proximum corpori. Cui cilicio manicas de albo assuerat panno, sic pie volens deludere intuentium oculos, ne ab eis intrinsecus latens vestis asperior videretur. Zonam quoque nodosam, de pilis equorum contortam, super lumbos suos constrictam portabat, cujus asperitas in tantum exulceraverat carnes ejus, quod per familiares sibi fœminas eam oportuit ab ejus corpore extrahi et saniem de ipsis jam putrefactis carnibus pannis mollioribus desiccari. Vir quidam religiosus de Ordine Templariorum zonam de simili opere factam clausam diligenter in sacculo, ipsi dominæ, præsente nuru sua domina Anna, obtulit corde simplici et devoto. Dicta domina Anna ex specialis familiaritatis confidentia oblatum dominæ sacculum solvit et aperuit inveniensque in ipso tam crudele pro laceranda carne fragili instrumentum, vehementer impatiens facta, virum qui zonam exhibuerat verbis invectivis aggrediens arguit, quia talia tali dominæ xenia præsentare præsumpsit. Quod Dei famula audiens et factum intelligens, ut erat semper mitis, benigna voce nurum compescuit dicens: “Desine, filia, indignari et reprehendere hominem, divinum enim est beneplacitum et Dei voluntas, quod fecit. Nam si Domino non placeret, ut hac zona deberem salubriter uti, non eam mihi pro munere ordinasset ab homine exhiberi.” Illa namque zona, quam prius super lumbos portaverat, corrodendo diutius corpus ejus, jam erat consumpta, ideo novam tamquam sibi a Domino missam cum gaudio acceptabat. Domina Anna, considerans quod ista Beata ex afflictione diutina jam tunc esset quamplurimum viribus destituta, et, si quid adhuc in ea supererat virium, tali genere tormenti contingeret penitus enervari, fratri Herbordo prædicto confessori ipsius precibus institit, ut ei de indiscretione conscientiam faceret et hoc cruciationis machinamentum sibi strictissime prohiberet, compelleretque ipsam, abjecto cilicio et zona cilicina deposita, uti tunica leniori. Ad quod faciendum rogatus confessor, dum forte ipsam niteretur consiliis flectere, mœsta dicebat: “Deus indulgeat filiæ meæ,” nurum suam dans intelligere, quod meum revelavit secretum. Non tamen quam assumpserat vestem duram deposuit, sed usque in finem se castigans in ea mortua fuit i.
[33] [humi cubatione,] Ut enim salutis esset fructibus opulenta, glebam continue conterebat corpoream et agrum corporis exercuit diligenter, nullius consiliis acquiescens aut precibus, dum in his impedimenta sensisset. Quapropter filius ejus, dux Henricus, ei, ut decebat, dilectæ matri compatiens, sæpius quasi conquerendo dicebat: “Matrem meam nulla supplicatione possum inducere, ut velit mitius agere in operibus afflictivis. Ipsa namque veraciter cum Apostolo dicere poterat: Omnia possum in eo qui me confortat!” k quia vires, quas fœminea denegabat infirmitas, virtus sibi divina mirabiliter confovebat. In lecto, sibi secundum ducalem decentiam præparato ad quiescendum, se non deposuit, sed aut super tabulas ligneas, aut super pavimentum scori tectum, quando eam sopor opprimeret post longas orationum in sero vigilias, repausabat. Si autem cum jam debili et infirmo aut nimis fatigato corpore volebat aliquando indulgentius agere in stramentis filitro coopertis, aut in saccone, ut quiescere posset, pro tempore se locavit. Super culcitram l vero numquam, quantumcumque esset infirma, sinebat requiescere membra sua. Semel namque ægrotanti sibi substrata fuerat culcitra, quam mox, ut sensit, amoveri precepit
[34] [vigiliis] Supra vires humanas sacris instabat vigiliis, nam ad matutinum, quantumlibet mane et sæpe priusquam pulsaretur surgebat, nec postmodum redibat ad lectum, ut se somni beneficio relevaret, sed pervigil in orationibus remanens meditabatur nocte cum corde suo et scopebat non solum fusis lacrimis spiritum suum sed etiam scoparum m ictibus corpus suum acerrime affligebat. Infra matutinas namque sororum capituli locum ingrediens se disciplinabat in tantum, ut guttæ cruoris de ipsius corpore remanentes in scorio a subsequentibus viderentur. Nec contenta plagis, quas propriis manibus sibi inferebat, quin et fœminas familiares aliquas ad hoc induceret, ut ipsam sæpe usque ad effusionem sanguinis verberarent, prout postmodum cum lacrimis narraverunt. Interrogata enim aliquando domina Demundis cur fleret, respondit: “Quomodo non plorabo, cum cogar flagellare hominem donec effundat sanguinem, in quo sunt solummodo ossa arida cute contecta?” Hujuscemodi enim verbis dabat intelligi, dominam suam Beatam Hedwigim, cui ipsa semper familiarissima extitit et eam modo prædicto ad ipsius mandatum flagellis afflixit, præcipue in Quadragesima, in vigiliisque Sanctorum et diebus Quatuor Temporum ac in sextis feriis specialiter ob memoriam dominicæ Passionis. Soror quoque Victoria domus Trebnicensis, ejus coacta mandato ac precum ipsius compulsa instantia, ipsam modo consimili flagellavit sæpissime, ut postmodum coram examinatoribus enarravit.
[35] [et flagellationibus.] Sic ista cœlestis colona, mente superna inhabitans in cultura spiritus, carnis tellurem solemnibus tantum diebus exceptis, scindebat quotidie, nec cessabat etiam in infirmitatibus, quin se flagellari juberet. Nitebatur quidem hæc Sancta flagellationes has duras, in abscondito ei factas, sic ab aliis occultare, quod manifestari non possent, sed tamen omnino celari non poterant, præsertim cum verbera gravia longius resonantia pedissequarum foris præstolantium auribus intonarent. Idcirco nec ostia diligentius clausa nec custodiæ sufficienter appositæ foribus præcavebant, dum hæc fierent, quin istius castigationis beneficium proderetur. Et quia brevibus explicari verbis non poterit, qualiter assidue hæc famula Christi carnem suam crucifixerit cum vitiis et concupiscentiis, verba dominæ Annæ nurus suæ hunc tractatum de austeritate vitæ ipsius concludant, quæ sic dicebat: “Cum audiverim Vitas diversorum Sanctorum, numquam aliquid de ipsis tantæ asperitatis intellexi, quin in ista majus vel simile viderim.”
ANNOTATA.
a De Ekeberto seu Egberto, Bambergensi episcopo, consule Æmilian Ussermann [Episcopat. Bamberg., p. 137 et seqq.] . Sedit ab anno 1203 ad 1237, et neptem suam profugam, S. Elisabeth Thuringicam, excepit et fovit.
b De Wilhelmo, Mutinensi episcopo, vide Italiam Sacram [Ughelli, t. II, col. 120 et seqq.] : creatus Cardinalis episcopus Sabinensis ab Innocentio IV, obiit Lugduni anno 1251.
c Quadragesima major est jejunium, quod solemnitatem paschalem præcedit: tres nempe numerabantur Quadragesimæ, ante Nativitatem Domini, ante Pascha et post Pentecosten. Du Cange Vo Quadragesima.
d Quæ in laudem jejunii a biographo hic proferuntur desumpta sunt ex Præfatione quadragesimali Missalis Romani: Qui corporali jejunio vitia comprimis, mentem elevas, virtutem largiris et præmia per Christum etc.
e Familiam Janowicziam, ut antiquissimam, ex Sinapio deprædicat Cl. Stenzel [Scriptt., t. II, p. 16, not. 1.] : attamen Henelius, qui libro VIII suæ Silesiographiæ minutissime describit nobilitatem Silesiacam, eam nullo verbo dignari videtur.
f Antiquitatem et universalitatem peregrinationum ad limina Apostolorum testantur vel sola Martyrologia.
g Filtrum in calceis adhibebatur ad procurandum calorem pedibus. Du Cange Vo Veltrum sub Feltrum. Atque hinc discimus S. Hedwigem calceos absque Filtro gestasse, ut etiam hac industria pedes suos, si quando calceos induere cogeretur, opportuno calore privaret. Paulo infra num. 29 occurrunt peduli lanei, scilicet socci absque solea, quæ asperitatem viarum et frigus averteret. Du Cange Vo Pedulus.
h Quatuor novimus S. Hedwigis confessarios, scilicet Fr. Herbordum Ordinis Minorum de quo hic sermo fit: eodem numero alter nominatur confessarius, Guntherus II, abbas Leubensis, qui prælaturamgessit ab anno 1203 ad 1230. Tertius occurrit infra num. 85, Matthæus, Ordinis Cisterciensis, qui Sanctæ moriturienti confessarius adstitit. Quartus occurrit in Vita Annæ, ducissæ Silesiæ [Ibid., p. 127.] , cujus erat capellanus, apud quem S. Hedwigis, deficientibus FF. Minoribus, quandoque confitebatur.
i Ne defecisse dicamus Sanctam nostram ab ea humilitate et simplicitate quam laudavimus supra cap. II Annotato e, verisimile habendum est S. Hedwigem in hoc casu obtinuisse ab Herbordo, confessario suo, ut porro pergeret in ferendis cilicio et zona asperrima.
k Philipp. IV 13.
l Quas hic habemus voces filitrum et culcitra, interpretamur; filitrum quidem grossioris panni genus, quo etiamnum, præcipue hyemali tempestate, utimur decumbentes. Cfr. Du Cange Vo Feltrum. Est autem culcitra, hic stramentis opposita, mollioris lecti, lana vel plumis inferti, species.
m Scopæ hic virgas, quibus se flagellabant homines, indicant ex viminibus confectas; scorium vero est flagellum ex corio aptatum. Du Cange Vo Scoriata.
Cap. IV. De oratione ac devotione S. Hedwigis.
[In oratione assidua] Sciebat amica Dei, hominem in corpore positum peregrinari a Domino, ne in hoc exilio foret absque consolatione divina, spiritu et animo semper se conabatur Domino exhibere præsentem et dilecti, miro modo consolantis et consolari scientis, præsentiam totis affectabat præcordiis, ut arcano ejus potiretur alloquio, amoris frueretur dulcedine et salutaris effectum gratiæ, degustaretque cordis palato mirandæ suavitatis ipsius saporem. Et, ut hoc fieri posset secretius, ageretur quietius, certius eveniret et sæpe contingeret, explorabat convenientiam temporum, aptitudinem quærebat locorum, modos quærendi ipsum dilectum diversimode variabat. Et quia jam experientia certa didicerat, omne tempus esse conveniens ad eum quærendum et quod frequenter appareret vigilantibus quærentibusque cum desiderio se prior ostenderet, quamplurimum, ut prædicitur, vigilabat meditandoque et orando continue circuibat, quærens quem diligebat anima ejus. Ardens erat cor ejus unde nec quiescere poterat præ amore Dei, quem amabat, et desiderabat habere præsentem, quemadmodum desiderat cervus ad fontes aquarum.
[37] [diu noctuque] Dies ergo noctibus continuando et noctem jungendo diei, in sacris perseverabat excubiis, præstolando consolatoris adventum, ut venienti et pulsanti ad januam cordis, celeriter aperiret. A Completorio namque usque ad profundæ noctis silentium prolixius insistebat orationibus, ut quando desides solet sopor homines occupare, ipsa vocem audiret dilecti pulsantis et dulciter alloquentis. Audiret, inquam, verbum illud a sæculis absconditum ac a mundi tumultibus elongatum, audiret utique verbum dulcissimum, quod deliciis affluit et redundat salutaribus sacramentis. Istius verbi suavitate quia perfrui desiderabat, sollicite vigilabat, ut cæteris dormientibus quasi furtive susciperet auris sua venas susurri ejus. Dilectus vero hanc ei reddebat vicissitudinem, ut excubantem in tam vigilanti custodia non transiret nec declinaret ab ipsa, sed stabat et loquebatur amatoria inflammabatque cor ejus ita, ut in flamma amoris ipsius eum præsentem cognosceret ac in immutativa virtute ipsum adesse intelligeret, quem amabat. Quis modo in nobis omnibus est adeo vigilans et observans tempus visitationis Domini sponsumque advenientem ita per singula ejus momenta diligenter explorans, ut cum venerit et pulsaverit, confestim aperiat ei sicut ista, quæ paululum dormitavit, paululum dormiebat, quando post longas vigilias eam somnus irruens opprimebat? Quoties enim familiares quædam dominæ apud eam manentes, bene somno refectæ, surgebant, eam adhuc vigilantem et orantem in cubiculo ante lectum suum et confabulantem cum illo inveniebant, qui est desiderabilis totus. Postquam autem modico relevata somno fuisset, denuo exsurgebat, vel mediæ noctis tempus observans, vel diluculum ad minus præveniens, ut cum laudarent astra matutina Dominum et jubilarent omnes filii Dei, ipsa quoque devotas persolveret Deo laudes.
[38] [in oratione perseverabat,] Cognovit namque informata divinitus præveniendum esse solem ad benedictionem Domini capiendam, et ad manna cœlestis gratiæ colligendum, ideo perseveravit in laudibus Dei per diem a colloquiis divinis et oratione non cessans, nisi deberet comedere aut alia de Deo audire aut si volebat operibus insistere pietatis. Nec tunc vere ab orationibus desiit, ex quo benefacere non cessavit. Corporis quoque dum sumeret alimentum, divinum non deserebat colloquium; nam ei, quia bene litterata erat et intelligebat Scripturas, frequenter legebatur ad mensam. Cui sacræ lectioni sæpe tam avide intendebat, quod bolum levatum tenens manihus, ori non imposuit vel masticationis oblita in ore positum tenuit et lacrimas fudit, ut veraciter posset dicere cum psalmista a: “Quam dulcia faucibus meis eloquia tua super mel ori meo.” Vivaciorem enim habuit gustum in refectione mentis quam ventris. Sic benedicebat hæc Sancta in omni tempore Dominum et semper laus ejus erat in ore ipsius.
[39] [sæpe cœlestibus] Considerabat quoque, omnem locum esse aptum ad benedicendum Deum, unde in omni loco dominationis ejus anima ipsius benedictionem Domini resonabat et laudem. Loca tamen secretiora et Deo dicata plus inductiva mœroris advertens ad orandum, libentius frequentavit, ut aliorum devitato aspectu, familiarius scala devotionis parietem carnis transcendens menteque ad dilectum pertingens, ei spiritu et fervore animi commodius jungi posset. Dilectus quoque hanc ei vicissitudinem rependebat, ut dum devotionis brachio et amoris glutinio ipsum avidius stringeret, ab inquietudine aliquando, casu aliquo superveniente, virtute eam mirifica præservaret.
[40] [gratiis cumulata;] Accidit enim tempore quodam, dum sic sequestrata oraret in quodam domicilio, ut unus de ministris ejus, nomine Boguslaus de Sauon b, cui ipsa coquinam pro pauperibus commiserat specialiter procurandam, ollam, in qua decoqueretur aqua pro ea more solito ad bibendum, de eadem domo vellet accipere et dum appropinquaret ad locum, vidit eam in oratione positam tantaque luce circumdatam, quod territus pavoreque non modico compulsus a domo subito retrocessit, nec de cætero ausus fuit accedere, sed magis recedere festinabat, per dominam autem revocatus, accepto vase cum tremore abibat, ut in ipsa luce visibili et in timore, qui cecidit in cor viri, perfecte daretur intelligi, quod ipsa mente jam tunc appropinquaverat illi, qui lucem inaccessibilem habitat illiusque lumine, qui omnem illuminat hominem, in hunc mundum venientem, tunc specialiter fuerat illustrata. Unde, prohibente divina virtute, non permittebatur aliqua inquietudine forinseca distrahi, quamdiu ei placebat; aut, disponente Deo, debebat somno contemplationis et requie perfrui in cordisque lectulo dilecti consolationibus immorari. Nonne in ea tunc fuit impletum illud verbum dulcissimum sponsi? “Ne suscitetis neque evigilare faciatis dilectam donec ipsa velit.” c.
[41] [quocirca secreta] In ecclesiis quoque dum ipsam contigit interesse divinis, ab aliis se abscondit sub quibusdam pannorum velaminibus, orans et flens tam largiter, ut domina Anna nurus ejus, cum ab ea infra missam deberet pacis accipere osculum, oculos ejus quasi cruentatos præ lacrimis et faciem ipsius videret fletibus irrigatam. Frequenter etiam videbat eam in oratione coruscantem, vel niveo vel roseo vultu et quasi in angelicum mutatam aspectum præ jubilo in quo erat. Ipsa enim jam dictæ dominæ Annæ intuitum non semper declinare nec omnino subterfugere potuit, quia inter omnes fœminas familiarissima ei fuit et in ecclesia maxime sibi vicinior assistebat. Unde delectamenta, quæ Christi famula in spirituali habuit gaudio, ipsa domina Anna sæpius perpendebat. Vidit namque jam dicta domina Anna et frater Herbordus confessor ejus eam frequenter ex devotione raptam in tantum mentis excessum, ut insensibilis esset. Dominus etiam Cosmas, honestus miles in ipsius dominæ ministerio sedulus, dicere solitus erat: “Multoties, cum domina mea beata Hedwigis esset in orationibus contigit me venire pro aliquibus negotiis ante ipsam et vidi eam adeo intentam precibus et abstractam a sensibus, quod me stantem coram se non vidit, donec post magnam moram ad se rediret.” Surgebat animus ejus a cognitis ad incognita seque de terrenis ad cœlestia transferebat.
[42] [plerumque loca secretiora, etiam] A visibilibus ad invisibilia transiens in pulchris cognoscebat pulcherrimum et in creaturis non sufficiebat creatoris magnificentiam admirari. Levabat proinde ad cœlos multoties oculos suos, ut visa stellarum gloria cœlique specie vivacius ad amorem cœlestis patriæ alliceretur mens ejus. Unde factum est, ut quandoque de speculatione siderum et corporum superiorum contemplationis oculum ad summæ majestatis thronum dirigeret divinique splendoris radium tanta plenitudine susciperet intus, ut etiam exterius fieret manifestus, dum corpus ejus, luce clara circumdatum, de terra videretur in aëra sublevatum, secundum quod aliqui notaverunt. Et sic lux illa exterior et visibilis præsentiam lucis æternæ in anima radiantis et sublevatio corporis, sublimationem declarabat mentis in Deum tendentis. Nulli infra divinum officium sui exhibebat copiam ad loquendum, nisi forte in casu inopinato, aut in necessitatis inevitabilis articulo, nimium indecens et indignum existimans, divinis eloquiis humana interserere verba, ubi urgens et rationabilis causa hoc opportune non exigeret, cum utique solatium, quod in Deo habere poterit anima, impediri ab homine permittere homo non debeat Et licet ista Beata se occultaret diligentius, ne secretum, quod erat ei commune cum Domino, divulgaretur, ne aliqualiter fieret manifestum aut hominibus innotesceret, per rugitus tamen et suspiria, quæ intra se non poterat continere, vi amoris devicta et devotionis agitata dulcedine, frequentius pandebatur.
[43] [in ecclesiis, quærebat:] Quamvis ad orandum loca desideraret et eligeret secreta quantum decebat pro eo, ut dulcedinem, quam, propinante Domino, consueverat degustare avidius posset absque impedimento haurire, publicum tamen divinum officium nolebat in domo aut in camera sua, ut solent quandoque principes et magnates, audire, sed in ecclesia semper cum nota d matutinum, missas, vesperas et alias laudes Dei coram se faciebat solemniter decantari. Dato ergo matutinali signo mox cum juncta sibi familia ad ecclesiam festinavit. Non luto, non nivibus, non frigore, non pluviis nullaque asperitate aut aëris intemperie nec occasione aliqua, nisi forte actu esset infirma, poterat detineri, quin ad ecclesiam pergeret quantumcumque etiam a suo distaret hospitio, pro divino ibidem officio audiendo. Quotquot habere poterat sacerdotes, qui Missas legerent, devotissime interfuit omnibus, orans interim vel toto prostrata corpore aut procumbens super genua vel ulnis appodiata humiliter super terram. Sæpe quoque sic procumbens tunc in orationibus ex devotione humilique corde, deosculando terræ pulverem contingebat. Quicumque ad ejus curiam presbyteri veniebant, sive sæculares essent, sive religiosi, vix umquam evadere poterant, quin eos coram ea Missam legere oporteret. Et si quandoque incuria presbyterorum numerositas defuit, undecumque haberi poterant, vocabantur ad supplendam paucitatem Missarum, quam absque displicentia ipsa non poterat sustinere. Quemadmodum enim capellani et servitiales gravabantur de Missarum multitudine, sic ipsa gravabatur præ tædio, si earum ei deficeret multitudo. Unde quidam clericus de ipsa composuit istos versus:
In sola Missa non est contenta ducissa,
Quot sunt presbyteri Missas tot oportet haberi.
[44] [Missas plurimas devotissime audiebat,] Die quadam, dum desideraret Missis pluribus delectari, capellanum suum Martinum nomine, postea Wratislaviensem canonicum, misit ad vocandum quemcumque presbyterum, ut legeret ei Missam. Ille mandato, cui non decuit eum contradicere, coactus ibat, licet invitus, ut exequeretur mandatum et casu occurrentem sibi calvum quemdam conversum, qui ad curiam ducis tunc pro quodam expediendo negotio venerat, secum assumens dominæ præsentavit. Ipsa vero, ut erat commendandæ simplicitatis, non conversum ex habitu sed tantummodo calvum considerans et putans, eum esse presbyterum, rogavit suppliciter, ut sibi Missam legere dignaretur. Qui cum obstupescens respondisset, quod nec presbyter nec litteris esset imbutus, domina deceptionem advertens petivit ab homine humiliter veniam, ostendens se non animo illudendi, sed per ignorantiam hoc fecisse, capellano quoque cum lenitatis mansuetudine dixit: “Parcat vobis Deus, quod me taliter decepistis.” Nam tali cum impatientia solita erat redarguere illos, qui ei molestiam aut verecundiam inferebant, ut jam superius, scilicet in tractatu de ejus patientia est ostensum.
[45] [et sacerdotes summo] Cum quanta devotione ipsa divinis et præcipue celebrationibus Missarum interfuerit ostendunt non solum lacrimæ prostrationesque corporales, ut prædicitur, verum etiam hoc plurima religiosa opera et virtuosa exercitia indicabant. Ad omnes namque Missas, quas audivit, vel personaliter obtulit, vel offertorium suum misit, et ab ipso, qui Missam legerat, sacerdote petivit manus capiti suo imponi et se de aqua benedicta aspergi, indubitanter credens, per hoc a Deo aliquam specialem percipere gratiam et a suis infirmitatibus relevari, quod etiam sæpius accidit, ut ipsamet sibi familiaribus postmodum propalavit. Frater Herbordus, qui fuerat confessor ejus, de ipsa dicebat: “Quantæ devotionis Beata Hedwigis et fidei fuerit circa officium Missæ atque ad altissimum Sacramentum dominici corporis nullus posset hominum enarrare.”
[46] [honore] Considerans autem, presbyteros tantæ dignitatis esse, ut Dominum cœli et terræ in Sacramento tractarent altaris, quodque illa conferrent Sacramenta quotidie, quibus assistente divina virtute fidelis sanctificatur et munditiæ redditur anima, sacerdotes et omnem clerum, sive sæculares essent sive religiosi, in magna reverentia habuit et non modicum honoribus extulit in tantum, ut etiam eos, qui se pro aliquo emolumento sacerdotes fingebant, tamquam veros presbyteros muneribus honorabat. Ad mensam sedere nolebat, nisi prius sacerdos, qui Missam celebraverat, discubuisset in ea.
[47] [et fiducia reverebatur:] Coruscationes et tornitrua metuebat quam plurimum, pro eo, quod his elementorum commotionibus novissimæ diei judicium et gladium ultionis divinæ ad memoriam revocaret, rememoransque tota contremeret et quasi tumentes super fluctus cum Beato Job semper Deum timeret. Unde nec a tremore cessavit, donec vocatus aliquis sacerdos adveniens sacras manus pro scuto protectionis dominicæ capiti ejus imposuit. Sub quarum umbraculo, tamquam secura de periculo evadendo, genuflexionibus et orationibus per totum tempestatis spatium insistebat. Tranquillitate vero reddita post intemperiem, pro gratiarum actione dictis manibus oscula ingerebat. Quas ideo potestative credebat tempestati posse resistere, quia ad hoc, ut iram Dei reconcilient, sunt sacratæ. Speciali quodam dilectionis affectu movebatur ad illos, quos sciebat diligenter interesse Missarum celebrationibus. Unde nec dubium est, quin eos diligeret amplius, qui parati erant ad ipsas sæpe Missas devotius celebrandas.
[48] [Sanctorum quoque cultrix eximia,] Ad Sacramentum dominici corporis suscipiendum quando volebat accedere tanto lacrimarum facies ejus infundebatur profluvio et tantis orationibus, genuflexionibus corporisque prostrationibus se tunc specialiter exercebat, quod fervor devotionis ipsius ad devotionem non immerito movebat efficaciter intuentes. Sanctorum quamplurimas habebat imagines atque Reliquias, quibus decentem exhibebat reverentiam et eas coram se portari faciebat ad ecclesiam et in loco ubi orabat reponi, ut in earum intuitu, Sanctorum quos amabat merita vivacius revocaret ad memoriam et per ipsorum suffragia se ad devotionis incendium amplius præpararet. Matrem vero Domini inter alios Sanctos, quia majori, ut dignum erat, amplexabatur amore, ideo ipsius parvam semper apud se gerebat imaginem, quam etiam sæpe accipiens in manibus deferebat, ut ex dilectione sæpius eam posset respicere et respiciendo devotius se valeret ad amorem gloriosæ Virginis amplius excitare. De qua imagine dum aliquando benediceret languidos, protinus curabantur, ut sic miraculorum virtute comprobaretur et innotesceret omnibus, ad quantam meritorum celsitudinem illa jam pervenerat, quæ ex fervore caritatis hanc Filii Dei Matris sedule secum imaginem deportabat.
[49] [altaria exornabat:] Passionem quoque Domini nostri Jesu Christi, quanta devotione ejus versaretur in corde, colligi aliqualiter poterit ex eo, quod nec minima signa mysterium crucifixionis Christi repræsentantia venerari neglexit. Nam ubicumque in terra videbat stipulas crucem figurantes, genibus flexis adorans tollensque et deosculans eas in loco tali reposuit, ubi non poterant conculcari. Decorem domus Dei quia diligebat, ornamenta et paramenta pretiosa ecclesiis et altaribus contulit necnon et vestimenta sacerdotalia ac levitica ministrorumque altaris suis sumptibus comparavit et præparavit hujusmodi, tam per semetipsam, quam per alias fœminas secum manentes, quæ de auro et serico sciebant subtiliter operari. Sic sacra cum aliis, ut prædicitur, frequentabat mysteria, sic divina ministeria promovebat, sic cum fidelibus terebat domus Domini limina, sic cum moderamine præsentibus hominibus conabatur devotionis suæ studium exercere.
[50] [alia ejus] Peractis autem divinis officiis, cunctis qui affuerant tempore congruo ad propria redeuntibus, ut refectioni corporis intenderent et de exterioribus providerent, ipsa cum paucis in ecclesia pedisequis remanens, ad interiora capienda convivia et ad spirituales delicias in domo Domini requirendas se diligentius disponebat, cupiens illius divinæ consolationis dulcedine renovato gustu adhuc amplius perfrui, cujus sapore jam aliquoties meruerat dulcorari. Et quia tunc absentibus aliis se solitariam inveniens et pacatam, vacare liberius potuit ac plus intendere valebat diversis modis quærendi dilectum, orando per singula circuibat altaria et pectus tundens gemitus effundebat et suspiria, levatisque in cœlum oculis cum corde simul et manibus stans preces Domino supplices obtulit, in terramque cadens ad pedes Domini Jesu cum Magdalena humiliter se prostravit. Verum licet Salvatoris nostri vestigia corporaliter jam deosculari non posset, loco tamen ipsorum terram deosculabatur sæpissime aut labiis pulverulentum crebro contingebat humiliter pavimentum humumque lacrimis irrigabat, ut et dilectionis quo æstuabat nec occultare valebat fervorem, dilecto ostenderet et peccatorum veniam atque abundantiorem gratiam impetraret. Pulverem se recognoscens ac cinerem, os suum audacter ponebat in pulvere, spem habens et confidentiam, quod dilectus sibi tandem æternæ pacis osculum exhiberet. Propter quod delectata non modicum in hujusmodi prostrationibus, tam diu sæpe jacuit coram Domino protensa in longum, quod ejus corpusculum adeo debile sustinere nullatenus potuisset, nisi fervore devotionis fuisset et fortitudine spiritus Domini confortatum.
[51] [devotionis] Quadam vice soror Gaudentia, curiosius considerare volens ipsius dominæ devotionem et modum orandi, a prandio se absentavit conventus et intrans ecclesiam, vidit eam toto prostratam corpore in oratione tam diu, quod ipsam sic expectando dimidium perfecit psalterium relegendo. Pro majori quoque corporis sui fatigatione et propter divini amoris admirandum fervorem, qui eam semper ad ardua impellebat, quandoque dum orando solotenus prostrata jaceret, pectus et caput erigebat ad librum coram se positum, in quo scriptas orationes legebat. Surgens tandem, multiplicatis genuflexionibus honorabat eum, qui pro nobis flexis genibus est illusus. Numquam in orationibus videbatur sedere, sed postquam aliquantulum steterat, subito resiliens super genua nuda procubuit. Unde calli prominentes et duri ad magnitudinem duorum ovorum aut, ut alii referunt qui viderunt, ad quantitatem duorum pugnorum excreverant in genibus ejus, qui tempore hyemali amplius intumescebant. Occultabat autem pro viribus hunc thesaurum nec cognitus est dum viveret, nisi a paucissimis sibi famulantibus fœminis. His amica Dei caritatis decorata insigniis coram dilecto apparuit, his ornata resplenduit margaritis, hæc amoris indicia, videlicet callos in genibus, scissuras in manibus et pedibus in cæterisque membris livores plagarum semper secum portans, dilecti se obtutibus præsentavit; talibus lætitiæ canticis, his jucunditatis carminibus, suspiriis scilicet et gemitibus, regem demulcebat supremum; hoc decachordo psalterio, hac dulcissona cythara, devota videlicet psalmodia et intenta supplicatione jugiter amabili sponso canebat; hujusmodi tripudio cordis, his gesticulationibus corporis, genuflexionibus scilicet et prostrationibus, ludebat coram throno Dei et Agni et sic ex omni corde suo Dominum collaudavit.
[52] [testimonia referuntur.] Taliter omni die, etiam vivente adhuc marito, laudes continuavit divinas, ut ab hora matutina perseveraret orans in ecclesia, donec post meridiem, pedissequarum eam expectantium condescendens tædio potius quam suo satisfaciens desiderio, venit ad hospitium ad suscipiendum illud modicum, de quo supra dictum est, corporis alimentum. Dulcedo namque illius superni, cui tota mente inhærebat, convivii adeo cordis ipsius immutaverat gustum, ut eam sapor cibi corporei minime delectaret. Unde quasi quotidie contemplationis suæ intenta ferculis et vino consolationis internæ refecta, vix circa horam vespertinam cibum curabat sumere corporalem. Tam avido desiderio et tanto dilectionis fervore hæc Christi famula ferebatur in Deum, ut non solum se ei conaretur offerre per devotionis incendium, verum etiam alios quoscumque poterat hortaretur ad sibi devote et fideliter serviendum. Et ideo tam per se quam suum ministerialem, quem ad hoc deputaverat, simplices homines, ipsius curiam frequentantes confiteri et orare et illa, quæ ad salutem animarum pertinent, instruebat. Inter alias sibi ministrantes fœminas unam habebat lavandriam mulierem grandævam, omnino dominicæ orationis ignaram, quam ipsamet cum tanta informabat diligentia Pater Noster, quod eam etiam in noctibus a se per decem hebdomadas non dimisit, sed ante lectum suum in cubili, in quo manebat ipsa, eam manere compulit et dormire, ut forsan verba sacræ orationis, quæ in die sibi inculcaverat, in nocte ipsam quandoque ad ruminandum induceret et sic fortius ea memoriæ commendaret. Maritum quoque suum, ut sibi cumulare posset continue virtuoso exercitio salutis optimum fructum et præcipue ad devotionis se vigilantiam sollicite excitare, plures docuit orationes. Hoc enim semper habebat in desiderio, ut ipse, quem inter homines maxime diligebat, in Domino etiam Deo suo serviret corde devoto.
ANNOTATA.
a Psalm. CXVIII. 103.
b Savon hodie Schawoine, uno milliari Trebnicio in Oriente ad septemtrionem vergente distans; spectabat olim villa ista ad monasterium Trebnicense, ex donatione S. Hedwigis infra num. 54.
c Cant. II. 7.
d Cum nota id est ad modos musicos sive cum cantu. Du Cange Vo Nota.
Cap. V. De charitate S. Hedwigis ad proximum.
[Trebnicense monasterium, a marito fundatum,] Donum pietatis et misericordiæ cor ancillæ Christi tanta repleverat copia, ut ad gloriam Dei et Sanctorum ejus atque ad subventionem proximorum affectu pariter et effectu semper promptissima fuerit. Verbum quoque illud Salvatoris nostri a: “Estote misericordes,” scriptum in corde suo indelebiliter tenuit ac diligenter opere adimplevit. Ingenitiam hæc generosa propago habebat clementiam, quam adauxit pietas Jesu Christi, cujus gratia instigante, studebat, quæcumque poterat manus ejus instanter operari in operibus bonis, quæ vero per semetipsam nequibat perficere, aliorum invocato auxilio peragebat. Inter cætera misericordiæ opera maximæ pietatis opus reputabat, animarum promovere salutem et ideo maritum suis consiliis et hortationibus suis induxit, quod de propriis sumptibus construi fecit Trebnicense monasterium sanctimonialium Ordinis Cisterciensis. Cujus ædificationis expense, secundum quod a procuratoribus operis est compertum, ascenderunt usque ad marcas triginta circiter millia. Nam soli parietes præter tectum, quod per totum claustrum de plumbo confectum usque hodie permanet, marcas constitisse XX milia æstimantur. Fundatum est autem prædictum templum et claustrum ad honorem Omnipotentis Dei et gloriosæ Virginis Mariæ atque Beati Bartholomæi Apostoli anno Domini millesimo ducentesimo tertio b, dedicatum vero anno Domini M. ducentesimo decimo nono. Interim autem quod fiebat ipsius cœnobii ædificatio, nullum permittebat pro quocumque facinore in judicio principis aut curiæ condemnatum ad mortis supplicium interire, sed vita ei donata, ipsum deservire faciebat in eadem structura usque ad tempus ad emendationem facinoris proinde ordinatum. Unde prout quisque talis plus minusve deliquerat, mancipatus operi servitium impendebat. Constructo quoque monasterio ipse dux Henricus ad ipsius consortis suæ sanctæ consilium dotavit et ditavit illud copiosis reditibus, qui sufficerent ad omnes sumptus necessarios mille personis et hospitalitati continuæ, sua volens promereri elemosyna et dignus cupiens fieri audire vocem Domini dicentis in extremo examine: “Hospes fui et collegistis me” c.
[54] [Sancta de suo quoque dotat,] Ipsa etiam Beata Hedwigis contulit eidem monasterio bona dotalicii sui Savon d scilicet cum villis adjacentibus mansos circiter quadringentos de optima gleba. De Babenbergensi autem civitate et diœcesi vocavit dominas Ordinis Cisterciensis, quas locavit in claustro prædicto e. In quo tempore procedente, inclusæ ad serviendum Domino centum dominæ morabantur, immo in eodem hodie dicuntur centum viginti dominæ commorari. Prima quoque ibidem abbatissa fuit domina Petrissa, magistra pueritiæ ipsius Beatæ Hedwigis, quam cum præfati Ordinis de Babenberch advocaverat dominabus. Et licet ipsis sororibus sufficientissime provisum esset in his, quæ ad victum et vestitum atque divinum cultum eis necessaria erant, non quievit tamen in ea pietatis affectus, quin superadderet multa et eis in hujusmodi necessitatibus provideret, præcipue cum reputabat, eas in talibus aliquando sustinere defectum, quibus indigebant ad usum. Quibusdam aliis religiosis de Ordine Templariorum impetravit a marito donari quædam magna prædia, quæ Olsnicz vocantur f in optimo terræ solo ubi, procedente tempore, multæ sunt et magnæ villæ locatæ. Religiosis ipsa multa impendebat beneficia et eos quamplurimum honorabat, volens honore, quo eos propter Christum extulit apud semetipsam, etiam honorabiles facere in oculis aliorum. Nam dum veniebant ad eam, ipsa eis assurgens et gratanter eos suscipiens apud se in mensa locabat. Et ut bonam famam ipsorum conservaret a detractoribus, non solum coram se ipsos faciebat honorifice pertractari, sed eis etiam de honestis, quam diu morari volebant, hospitiis et ministris ac sociis providebat mittebatque ipsis necessaria omnia et ipsorum apud ducem diligenter promovebat negotia et citius expedivit. Dum vero volebant abire, in saccis eorum faciebat clam reponi panes, pisces et alia religiosorum cibaria, ut haberent ad edendum in via. Ubi etiam eos stetisse conspexerat, ibi post eorum dicessum veluti ad vestigia Christi genua flectens, Deum, quem in eis susceperat, adoravit.
[55] [in alia etiam monasteria munificas] Ad diversa insuper monasteria largas dabat et transmittebat eleemosynas, utpote in Lubes g, Henrichow h, Wratislaviæ ad Sanctum Vincentium i, ad Sanctam Mariam k, Minoribus et Prædicatoribus Fratribus multis quoque aliis hominibus, qui in habitu religioso signum deferebant Jesu Christi necnon et quam pluribus miserabilibus personis non cessabat benefacere, tamquam si euangelicum illud: “quod uni ex minimis meis fecistis mihi fecistis” et cætera, semper coram oculis suis positum legeret ac opere adimpleret. Heremitas aut inclusas, ubicumque sciebat aut attingere poterat, personaliter consolari studebat beneficiis, distantes vero per nuntios in vestibus et esculentis ac aliis necessitatibus procurabat. Leprosorum curam habuit specialem pro amore illius, qui pro nobis fieri voluit ut leprosus. Unde leprosas quasdam fœminas insimul habitantes prope oppidum, quod dicitur Novum Forum l sic in suam receperat curam, ut eis aliquoties in hebdomada mitteret pecunias, carnes et ferinas ac in vestibus et aliis vitæ necessariis largiter providebat eisdem, procurabatque ipsas in omnibus tamquam filias speciales.
[56] [pauperes, infirmos, incarceratos,] Mira compassionis teneritudine condescendebat afflictis qualicumque molestia corporali, liquescebatque animus ejus ad pauperes et infirmos, quibus et affectum exhibebat et manum auxilii. Si quem defectum, si quid penuriæ in aliquo cerneret, supplebat dulcedine pii cordis. Circuibat proinde, suis dormientibus pedissequis in ancillis, et earum circumspiciebat diligentius calceamenta, et si aliquam in eis inveniebat fracturam, dissimulationem earum redarguens, celerius emendari jubebat. Dum soror aliqua in monasterio decumbebat, personaliter singulis diebus veniebat ad lectulum ejus flexisque coram ea genibus ipsam verbis consolatoriis confortabat, dans ei semper aliqua subsidia opportuna. Numquam enim ab aliquo recedebat infirmo, nisi prius, oblato munere, ipsum consolata fuisset. Ægrotos quoque de familia m sua in propria visitabat persona et ad eos mittebat medicos et eis medicamina procurabat, eratque de ipsis sollicita, tamquam mater. Illius dominicæ allocutionis allecta dulcedine: “Infirmus fui et visitastis me” n nullum quem percipere poterat infirmum, et maxime pauperem, dummodo adesset possibilitas, visitare neglexit. Eundo etiam in via ad remotiora loca, si intellexit infirmum, ad eum, neglecto itinere, accedebat. Ad infirmos autem, quos propter distantiam nimiam visitare non poterat, nuntios cum donariis transmittebat, et quanto quis inter infirmos erat miserabilior, tanto per eam percipiebat consolationis beneficia ampliora. Fœminas jacentes in puerperio, præcipue pauperes, visitabat, dum hoc aliquo modo facere poterat, ipsisque necessaria ministrabat. Incarceratos, etsi in propria persona visitare non potuit, eos tamen magnis visitare beneficiis non neglexit. Inflammata namque desiderio audiendi vocem Domini, dicentis in judicio: “In carcere fuit et venistis ad me” o ex quo per se non valebat ad ipsos accedere, eis per suos transmittebat nuntios esculentum et poculentum atque tegumentum sufficiens, ne a frigore læderentur. Et ne nimis gravarentur a vermibus de mutatoriis et in vestibus lineis sufficienter eis providit ac de candelis, ut beneficio luminis horrores sibi minuerent et tenebras carcerales, præcavens omni, qua poterat diligentia, ne aliquo ex defectu ipsis posset periculum imminere.
[57] [imo inimicos juvat;] Ascendit quoque famula Domini gradum perfectionis majoris in scala præcipue caritatis, dum etiam hostes et adversarios mariti sui, quos aliquando contigit in carceribus poni, prædictorum non sinebat beneficiorum esse expertes, sed eis omnia largiter necessaria ministrabat, adimplens opere illud, quod scriptum est: “Si esurierit inimicus, tuus, ciba illum, si sitit, potum da illi” p. Post omnia autem, quæ clausis in carceribus aut alias captivatis impendit beneficia, hoc superaddidit, ut eos sæpissime suis intercessionibus liberaret a vinculis et restitueret solatio libertatis. Similiter illos, qui ducis mariti sui indignationem incurrerant, non cessabat ipsius ad gratiam revocare. Nam flexis genibus et fusis lacrimis, tam diu se coram eo humilians interpellabat pro ipsis, donec se intelligeret exauditam. Tribulatis et afflictis, si quo modo possibilitas aderat, efficaciter succurrebat. Numquam in consolatione plorantibus defuit, nec umquam auxilium egentibus opportunum subtraxit. Illos namque, qui pro debitis gravabantur, aut detinebantur inclusi, ac oppressos ære alieno, sua redimebat atque relevabat pecunia, damnatos quoque ad mortem aut affligendos aliis generibus tormentorum pro suis demeritis, intercessione sua sæpius eruebat.
[58] [clericum morte plectendum liberat,] Clericus quidam Gallicus natione pro crimine sacrilegii, quod perpetraverat, ex sententia judicis erat morte plectendus. Intelligens autem pia domina, clericum, sorte Domini electum, ad tam miserabile damnatum supplicium, amplius com mota sunt viscera misericordiæ ejus propter clerum, quem reputabat omni veneratione dignissimum, potestatem habenti precibus institit, nec a supplicationibus destitit, quousque ipsum clericum a nece sibi inferenda ereptum incolumem conservavit. Mater erat omnium pauperum et præcipue viduarum atque orphanorum fuit maxima consolatrix. Quorum causas et negotia, dum esset necesse, coram duce promovebat, et agebat pro ipsis, ut fidelissima advocata. Plures quoque puellas, orbatas parentibus et amicis apud se collectas, pio pertractabat miserationis affectu et refovebat in Christo, singulis providens, prout ei secundum Deum videbatur melius expedire, eas aut matrimonio aut religioni tradendo. Pauperes ergo, quia continue ipsius beneficia sentiebant, eam, quocumque ibat, sequebantur ut matrem, semper enim in ecclesia coram ea jacebat cumulus denariorum, qui distribuebantur egenis et ipsa sæpius eos manu propria pauperibus erogabat. Non præsumebat aliquis de familia, post eam currentes repellere inopes, quamvis ipsorum nimia multitudine fatigati, sæpe afficerentur tædio satis magno multi ejus ministerio inhærentes.
[59] [aliis pauperibus præsertim clericis large subveniens,] De quadam, dum ipsa coram altari, quod erectum in sua habuit camera, faceret moram orando, mendici, foris more solito pro accipienda eleemosyna expectantes, clamabant, dicentes: “Hodie domina est a nobis abscondita, hodie consolatrix pauperum nobis non exhibuit vultum suum, quia nondum percepimus ipsius beneficium.” Quod ei mox una de familiaribus ejus, ut audierat, recitavit. At illa statim narranti sibi dicebat: “Vade velociter, accipe pixidem, in qua sunt pro pauperibus nummi repositi et da unicuique, prout tibi Dominus inspirabit.” Sic enim per alios eleemosynam dispensare consueverat, quandocumque personaliter eam distribuere non valebat, et ideo se de negligentia reprehendit, quod hanc dispensationem tunc committere prætermisit. Egentibus clericis, tamquam divino cultui amplius mancipatis et per vitæ munditiam præ aliis popularibus ad Christum plus appropinquare debentibus, multa specialiter beneficia impendebat. Quapropter ad loca quandoque remotiora sequentes veniebant ad ipsam. De Wratislavia namque usque in Rochetnicz ad tredecim fere milliaria q transeuntes reportaverunt ab ea in argento et vestibus munera et alia vitæ necessaria receperunt. Dominus Razlaus, presbyter et homo maturus, Gneznensis et Wladislaviensis canonicus, testis existens operum pietatis jam dictæ beatæ Hedwigis, se ipsum ponens in exemplum dicebat: “Pauper scholaris eram, Wratislaviæ studens, et auditis beneficiis, quæ pro Dei amore indigentibus præstabat, dum viveret Christi famula, post ipsam ivi cum sociis ad loca, ubi manebat in Lesnicz r atque Rokethnicz tribus vicibus, totiesque ego et alii, qui mecum advenerant socii, dimidio fertone argenti accepto s, ab ipsa reversi fuimus consolati et semper in curia ejus inveni, quotiescumque intravi, multitudinem pauperum copiosam.” Ad limina Sanctorum ire volentibus et cruce signatis aliisque peregrinis larga ministrabat subsidia, ut ipsos promovendo in via salutis æternæ eorum mereretur particeps fieri meritorum.
[60] [vix centesimam reddituum suorum partem] Vix umquam ab eo eleemosynam petens inexauditus recessit. Nam, ut magister Hermannus, canonicus Glogoviensis et in Suidenicz t plebanus, dicebat, ipsa de copiosis quos habebat redditibus vix centesimam partem pro sua suæque familiæ necessitate retinuit, reliqua omnia ad ecclesiarum utilitatem ac in usus pauperum erogavit. Et dum sua in opere pietatis expensa deficerent, ad suum recurrebat maritum, postulans, ut ministrando egenis necessaria, ejus vices suppleret. Quamdam magnam habuit grangiam de quatuor aratris, quæ Zeuina vocabatur u, ex qua annona plurima et hujusmodi, quæ ad victum pertinent, habebantur abunde. Superveniente autem tempore quodam, gravi caristia, ipsa Dei famula proclamari fecit per fora, ut omnes indigentes ad dictam accederent grangiam, qui accipere vellent eleemosynam propter Deum. Congregatis ergo illic egenis in non modico numero, eis distribui fecit annonas, prout unicuique sufficiebat ad sustentationem naturæ. Deficiente vero annona omnes, quæ ibi habebantur carnes in eis expendit. Consumptis quoque carnibus, eis caseos dari jussit, et iis deficientibus arvinas et sal ad condienda olera tribuit et quæcumque alia ad edendum apta inveniri et haberi poterant eis dedit. Sic fidelis dispensatrix et prudens familiæ Domini dabat cibum in tempore opportuno. Hanc autem et ipsa observavit et maritum suum servare docuit regulam, ut dum pluribus simul benefaceret æqualitati operam daret, ne occasione beneficii inæqualiter dispensati, inter accipientes germen invidiæ nasceretur.
[61] [sibi reservat, omnibus, quoad potest] Habebat quoque hæc Dei famula speciales in curia sua infirmos pauperes numero XIII, quos ob memoriam Christi et XII Apostolorum ejus, cum iret de loco ad locum, deduci jubebat in curribus, et illis, dum pervenisset ad hospitium, primo providebat de commodo eosque semper coram se faciebat discumbere et antequam resideret ad mensam, illis transiens ministrabat, singulis præponens flexis genibus alimentum. Postmodum vero residens ad manducandum, ipsa quidem aridis contenta cibariis, optimas scutellas cum carnibus et aliis sapidioribus cibis sibi oblatas ipsis et aliis pauperibus dividebat. Dicebant quapropter quandoque hæc videntes pueri nobilium, filii principis curiales, quod vellent potius fore mendici reficiendi de ferculis dominæ, quam in mensa principis manducare. Potum similiter sibi optimum propinatum eis mittebat. Dum vero capellani vel alii familiares indignarentur quandoque et dicerent: “Domina, coram vobis dimittite potum stare qui vobis præponitur, quia pauperibus, ut expedit, providetur,” ipsa respondit: “Ideo meum eis poculum offero, quia scio, quod ipsis non dabitur de tam bono.” Omnia, quæ coram se habuit, etiam si unicum erat pomum, cum pauperibus dividebat. Tanto quoque affectu movebatur ad ipsos pauperes, quod si decuisset et fieri potuisset absque derogantium murmure, cum unoquoque ipsorum de scutella libentissime comedisset. Pro illa autem egenorum multitudine, quæ ante mensam ipsius locata non fuerat, specialem habebat coquinam et ministros pro ipsis specialiter deputatos, quibus mane et vespere, secundum exigentiam temporis, victui necessaria præbebantur.
[62] [benefaciens] Ecce Dei famula, quam vere pauper extitit spiritu, quæ inter copias mundanarum rerum et in epularum deliciis sic egere voluit propter Christum, ut esuriret et sitiret ac in frigoribus nuda esset. Magnum tamen sibi reputabat convivium, dum laute reficiebat viscera pauperum, incalescebatque amplius per amorem divinum, dum contegeret vestibus corpora egenorum. Ista est ergo fortis illa mulier, quæ manum suam aperuit inopi et palmas suas extendit ad pauperes, quæ utique pro tanto pietatis officio ridebit in die novissimo. Præterea felix ista fœmina, Domino dicente in Euangelio: “Date et dabitur vobis, dimittite et dimittemini w,” per omnia parere desiderans, non solum dabat et expendebat in usus pios, quæ habuit, sed etiam liberaliter, quæ sibi a suis subditis debebantur, dimisit. Nam tributariis y suis debitorum relaxationem maximam faciebat in tantum, ut quidam de capellanis suis, Otto nomine, exclamaret quadam vice ea præsente et diceret: “Domina! vos tanta vestris rusticis relaxatis, quod nos vobis servientes non habemus unde sustentare possimus.” At illa de pio corde respondit: “Nolite timere, Deus vobis bene poterit providere.” Et quia vel omnino nihil vel adeo modicum recipiebat a suis censualibus, scriptoree ejus dicebant ironice: “nihil habebimus de bonis dominæ nostræ, nisi hoc, quod ipsa relaxat.”
[63] [in omni humilitate.] Dum aliqui per judices suos puniti fuissent pro excessibus suis pœna pecuniaria, quasi totaliter relaxavit, ita quod aliquando una die de hujusmodi mulcta circiter XXX marcas remisit hominibus suis de Savon et Javor x. Cum autem censuales suos et pauperes alios non posset aliter judicum aliorumque ministerialium invasionibus liberare, propria vexationes eorum pecunia redimebat. Notarium habebat virum prudentem et honestum, dominum Ludolphum, quem sæpe rogavit cum lacrymis, ut cum hominibus misericorditer ageret nec importune exigendo debitas pensiones eos gravaret. Ne autem per judices suos homines nimium angariari contingeret, ipsa judiciis sæpe voluit personaliter interesse et tunc non per camerarium aut per judicem suum, sed per aliquem de capellanis faciebat judicium exerceri, ut sic pauperes mausuetius tractarentur. Quid plura? Fons iste pietatis adeo erat communis et suæ dulcedinis diffusivus, ut omnis qui appropinquaret ei, potitus suavitate ipsius recederet consolatus. Cunctis enim ad ipsam recurrentibus, si quandoque secundum affectum cordis non valebat effectum impendere operis, ad Omnipotentis gratiam se convertens, divino impetrabat miraculo fieri, quod pia hominum circa se affectabant desideria consummari, ut ex aliquibus, quæ jam sequuntur patebit.
ANNOTATA.
a Luc. VI 36.
b Difficile est conjicere quanti hæc pecuniæ vis in moneta nostra hodierna sit æstimanda, ex eo etiam capite, quoniam tot fere sunt marcæ diversæ, quot sunt regiones. Cfr. Du Cange Vo Marca. Imo hic merito dubitamus utrum biographus de marca Germanica, an de Slavonica loquatur, quum tamen se habeant ad invicem ut 26: 12, ut eruere licet ex laudato Du Cange. Ne igitur istiusmodi calculis incertis nimium implicemur, sufficiat animadvertere valorem pecuniæ sæculo XIII esse ad valorem sæculo XVIII, ut 4: 70 [L'art de vérif. les dates, t. I, p. 584. Edit. Paris. 1783.] : ita ut 30,000 marcarum jam ad 525,000 ascendant.
c Matth. XXV, 35.
d In litteris donationis, iste locus vocatur Shavoyn, mansi vero adjecti, est mensura agraria, quæ variat pro varietate gentium: Hamburgi tamen, ut aliquod exemplum ex Germania, licet dissita, afferamus, mansus septingentas et viginti in longitudine, in latitudine vero triginta habebat regales virgas. Du Cange Vo Mansus.
e Diximus Commentarii prævii num. 43 quo sensu accipienda sint verba, quibus deprædicantur Bamberga accitæ moniales Cistercienses.
f Olsnicz hodie Klein-Oels, in districtu Wratislaviensi, circulo Olaviensi (Ohlau).
g Circa Leubense monasterium vide superiora cap. 2 Annot. g.
h De fundatione Henrichoviensi loquitur Commentarius prævius num. 50.
i Monasterium S. Vincentii Wratislaviæ, quod ab Ordine S. Benedicti ad Præmonstratensem transiit, fundatum fuit anno 1149. Gesta ejus abbatum edidit Cl. Stenzel [Scriptt, t. II, p. 135 et seqq.] .
k Cœnobium S. Mariæ canonicorum regularium S. Augustini, Wratislaviæ, anno 1108 a Petro Wlast duce Silesiæ conditum fuit, ut habent Chronica ejus abbatum a Cl. Stenzel edita [Ibid., p. 161.] .
l Novum Forum, Neumarkt, in districtu Wratislaviensi, caput circuli. Leprosi severe a sanis per interminatas etiam pœnas sejungebantur. Vide Martene. De antiquis Ecclesiæ Ritibus lib. IV cap. X [T. II, p. 858. Edit. Venet. 1783.] .
m Per familiam hic intelligendi sunt omnes, qui ratione servitii debiti in personali famulatu S. Hedwigis erant.
n Matth. XXV 35.
o Matth. XXV 36.
p Rom. XII 20.
q Rochetnicz, si scriptionis modus attendatur, interpretari oportet Rokitnice, villa Silesiæ superioris, in districtu Oppelensi, circulo Beuthensi: verumhæc interpretatio admittatur, prohibet tum quod hæc villa ad Henricum Barbatum numquam pertinuerit, tum maxime quod villa ista non XIII milliaribus Wratislavia, sed saltem XXVI distet. Est et alia villa, Rogytnicz, alio nomine Schönwald, vocata, et ab Henrico Barbato Trebnicensibus data, ast hæc tantum VIII milliaribus Wratislavia abest. Atque hinc fit, ut quidam autument hic Rochlitzium indicari, in districtu Lignicensi et circulo Goldbergensi; atque id quidem satis probabiliter; nam et distantia optime quadrat, et exsistebant non ita pridem rudera templi in honorem S. Hedwigis olim erecti, ideo forsan quia istic moram trahere consueverat, ut patet etiam ex num. 68.
r Lesnicz, hodie Lissa, in districtu Wratislaviensi, circulo Neumarkt.
s Ferto est juxta Guntherum quarta pars marcæ. Du Cange Vo Ferto, unde adhunc hodie anglicum Farthing.
t Crediderim Suidenicz hic potius intelligendum esse Schweinitz, quam Schweidnitz, licet magis litteraliter ad textum biographi accedat: quum enimHermannus esset simul Glogoviensis canonicus et in Suidenicz plebanus, quærendus fuit locus Glogovia non multum dissitus (9 milliaribus), dum Schweidnitz villa quintuplo longinquior est.
u Dubitat Cl. Stenzel utrum Zevina sit nomen proprium loci, ipsi incogniti, an vero commune, male scriptum pro Dziedzina, grangia, possessio hereditaria [Scriptt. t. II, p. 35, not. 2.] .
w Luc. VI 38.
y Scilicet qui censum annuum præstare debebant.
x Duplex ost Javor seu Javer in Silesia, alterum in districtu Lignicensi, alterum Wratislaviensi: illud quidem ad jus S. Hedwigis pertinuisse non videtur; hoc ad Ordinem Melitensem postea spectavit; nam fieri potest, ut Sancta nostra in istis partibus bona aliqua habuerit.
Cap. VI. De miraculis S. Hedwigis in ejus vita.
[Plura miracula vivens perpetrat:] Animam istius dilectæ et electæ Dei, quia Salvatoris clementia tanta repleverat gratia, ut devotione continua sursum ageretur in Deum, et pietate benefica incessanter moveretur ad proximum, adhuc ea in mortali corpore existente, quædam indicia et signa exteriora manifestam fecerunt illam familiaritatem et amicitiæ gratiam, qua Domino jungebatur, nam ob amorem ipsius et merita Deus faciebat miraculosa quædam et mirabilia opera. Plura quoque ab oculis et a cordibus abscondita viventium, sibi divinitus antequam fierent, pandebantur, ut sic, per signa et prodigia pollens virtute apostolica et per revelationem eventuum futurorum actuumque occultorum spiritu prophetico esse repleta certissime probaretur.
[65] [monialem ab osse piscis liberat;] Domina Razlaua, sanctimonialis in monasterio Trebnicensi, familiaris erat Beatæ Hedwigi, nec inmerito, quia ipsa eam a pueritia educaverat et locaverat in prædicto monasterio, cujus procedente tempore custos, deinde in claustro, cui vocabulum est Ouenzko a, extitit abbatissa. Hæc dum die quadam ad vescendum resideret in mensa Beatæ Hedwigis, os piscis, de quo tunc edebat, gutturi ejus adeo firmiter inhærebat, quod nec glutiendo nec ejiciendo valebat ab eo absolvi. Unde non modicum cruciata tandem surrexit a mensa, ut si forte in sequestro vomitum provocando posset os ejicere, de quo diutius inhærente sibi sentiebat periculum imminere. Sed dum tali conatu nihil omnino proficeret, nec relevamen sentiret, necessitate cogente ad dominam, adhuc in mensa sedentem, cum fiducia rediit et ei audacter dolorem, quem ab ea prius forsitan præ verecundia occultaverat, indicavit, sperans ipsius meritis liberari. Cujus dolori ex solita pietate compatiens ipsam in Dei nomine benedixit, et ecce, mox signo Crucis edito, cœlestis medicus affuit et signantis merito et patientis fidei correspondens, sororem eruit a tormento simul et a mortis periculo, ita quod sororibus, quæ aderant, Victoria scilicet et Wencezlava in Trebnicz postmodum priorissa, quæ tunc dominæ legebat ad mensam, cernentibus, dicta soror Razlaua, os guttur atrocius stringens, omnino exspuit cruentatum.
[66] [duarum oculos] Jam dicta domina soror Razlava, multum deflendo fratrem suum germanum defunctum, in oculo contraxerat quamdam visus impeditivam albuginem sibique non modicum tædiosam. Tali ergo sarcinata gravamine satis prudenter de relevamine cogitavit. Nam ad suam recurrens mox dominam, ei, cujus beneficio erat in claustro, impedimentum exposuit oculi, quo retardari poterat in servitio Jesu Christi, cui per eam fuerat mancipata. Quod illa, pietate et fide plena, dum vidit, dicebat: “Vade, accipe Psalterium meum et cum ipso signum Crucis facito super oculum tuum macula obumbratum et sanaberis.” Obedivit soror mandanti, credens verbo dominæ, sciens scriptum esse: Quod omnia possibilia sunt credenti b, acceptoque Psalterio, ut jussa fuerat, signum Crucis expressit et statim albuginem, qua gravabatur, evasit.
[67] [curat;] Alia quædam soror de Trebnicensi monasterio, Gaudentia nomine, ex fletu in utroque oculo incurrerat tam gravem albuginem, quod eam multis medicaminibus adhibitis repellere non valebat. Unum namque oculorum ejus macula per totum obtexerat ita, quod nil de ipso videre valebat, in alterius vero pupilla oculi pars remanserat aliqua albugine non obducta. De illo ergo aliquid videre poterat oculo, sed adeo diminute, ut homines plene non posset agnoscere. Cui Juliana, soror ejusdem monasterii, volens ex caritate succurrere medicina, colirium, quod multis similem oculorum infectionem habentibus profuerat, in oculos ejus misit, sed nihil in eis profecit. Quamobrem prudenti usa consilio, cum sibi humano videret non posse subveniri auxilio, ad opem divinam se contulit et per Beatæ Hedwigis merita sanitatem se consequi sperans, circuivit, dum solitarium esset monasterium, quærens et illo cæcutienti oculo diligenter considerans notavit locum, ubi quodam in angulo ecclesiæ ipsa Beata Hedwigis orare consuevit. Et explorans temporum vices venit, quando sola erat domina, surgentique ab oratione procedit ante pedes, rogans suppliciter, ut signaculo Crucis ipsius oculos consignaret infectos. Ipsa vero hæc videns et audiens a se peti, quod sanctitatis erat indicium ac declarativum divinæ virtutis suaque superexcelleret merita, ex humilitate obstupuit et facere recusavit, dicens sorori, petenti: “Deus tibi parcat, quia cum ego sim homo et testa lutea fragilis, rem a me summæ postulas potestatis. Desine ergo, nam frustra niteris sic quærendo beneficium sanitatis, quod per me a Deo obtinere non poteris.” Instabat nihilominus soror, ut ipsi benedictionem desideratam tribueret, nec destitit, donec illa, pertinaciæ nescia et contentionis ignara, pietate devicta, super eam signum Crucis faceret dicens: “Te, soror carissima, Dominus benedicat.” Et sic, quod auditu valde mirabile est, fugata caliginosa, quæ per decem hebdomadas oculos ipsius occupaverat macula, visum mox clarum recepit.
[68] [mulierem a cæcitate tiberat;] Quodam tempore dum esset in Rokethnitz et ibidem orando in ecclesia more solito faceret moram, una de pedissequis ejus, nomine Catharina, pro alleviatione fatigationis ex diutina expectatione contractæ vel alterius causa necessitatis, suum perrexit ad hospitium, horaque competenti ad associandum dominam rediit. Reversa vero invenit duas mulieres Teutonicas apud ipsam, quarum unam diu noverat et cæcam fuisse sciebat, tunc autem jam vidit videntem et audivivit manifeste gratias referentem Deo et famulæ Dei dominæ Hedwigi, quia lumen oculorum ejus meritis procul dubio recepisset, et ideo tamquam Sancta merito esset ab omnibus veneranda. Ad vocem hujus mulieris erubuit domina dolensque, tantum thesaurum sic poni in publicum, quem summo conamine semper nitebatur abscondere, fœminæ, divulganti sanctitatis ejus præconia, dixit: “Non ego, sed Dominus illuminavit te et fecit videre.” Et fugit quantum potuit a facie verborum ipsius, ostendens, se in illis sermonibus commendatitiis nullatenus delectari, illa tamen sanctitatem ejus extollere vocibus non cessabat. Advertens autem Beata Hedwigis, quod prohibitione simplici eam non posset ab hac commendatione compescere, cogitavit, si forte muneribus quietari valeret, et effundens de pixide nummos pro pauperibus repositos, dedit ei. Quos illa suscipiens, de oculorum lumine simul et de munere gaudens abscessit. Tali ergo et novo hoc miraculo domum majestatis suæ, quam hæc beata frequentavit tam fervide et habitavit tam sedule, Dominus honoravit.
[69] [duos jam suspensos] Pauper quidam furatus fuerat suo vicino pernam porci, id est dimidium bachonem c, et captus in ipso furto ductusque coram duce, ipsius Sanctæ marito, jussus est absque mora puniri suspendio. Consanguinei vero suspendendi furis, recolentes dominæ Hedwigis ducissæ pietatem fore magnam ad miseros, venientesque coram ipsa rogabant, ut pro vita occidendi intercedere dignaretur. Ipsa supplicantium preces audiens et exaudiens, virum supplex adiit, postulans ne pro re tam modica auferretur homini vita. Cui cum maritus responderet, quod eum jam suspensum crederet, si autem viveret ipsum ei donaret, statim militem quemdam, nomine Henricum Cattum misit, ut hominem liberaret. Qui velociter pergens et ipsum jam in ligno pendentem reperiens, evaginato gladio funem præcidit et sic sanus qui suspensus fuerat, ad dominam venit ejusque procidit ante pedes, gratiarum ei pro sua liberatione referens actiones. Hoc protestatus fuit in curia Romana coram examinatoribus dominus Nicolaus de Wirbina d, qui de familia ipsius dominæ fuerat, præsens quoque erat, quando domina præfatum militem misit et quando fur de patibulo in sanitate reversus dominæ grates egit.
[70] [a morte vindicat;] Prædicto miraculo simile notatum in scriptis quibusdam inveni, quod ideo pono, quia aliud esse puto ex iis quæ narrantur ibidem. Quidam facinorosus, publicus hostis ducis, et terræ adversarius proscriptus tandemque fuit detentus. Quem dux in carcerem trahi jussit propter noctis tenebras imminentes, ita ut, dilatione remota, mane diei sequentis morte debita plecteretur, antequam ejus detentio, fama prodente, ad ipsius dominæ Hedwigis conjugis suæ notitiam deveniret. Volebat namque dux taliter festinando cavere, ne ipsa malefactorem suis intercessionibus more solito liberaret. Executores mandatum ducis eo celerius perficiunt, quo ejus voluntatem plenius de agendis agnoscunt, et illum, dum illuxisset dies, suspensum reliquentes in patibulo ad propria revertuntur. Dum autem Dei famula tarde, ut consueverat, rediret ab ecclesia, dux obviam ei venit. At illa, quæ factum jam agnoverat, eum primo de crudelitate redarguit, postmodum suppliciter exoravit, ut sibi donaret hominem, mortis sententia jam damnatum. Ipse vero, præsumens maleficum utique mortuum, utpote diluculo jugulatum, protracto aliquamdiu exauditionis solatio tandem dixit: “Istum, ut alios tibi dono.” Accito ergo procuratore suo ei diligentius recommisit, ut velociter ad locum supplicii pergeret et hominem revocatum sibi incolumen præsentaret. Minister vero, dum allegaret ex opposito, quod frustra contingeret laborem impendi in hoc exequendo mandato, nisi forte cadaver defuncti sibi vellet adduci, præsertim cum mane malefactor suspensus, procul dubio jam foret extinctus, imperantis nihilominus prævalebat auctoritas. Cui contraire quia non licuit, execrabile funus adducere cogitavit, ut sic dominam quasi de præcepto supervacuo subsannaret, et juncto curru pergens perveniensque ad patibulatum, funem, in quo pendebat miser pro demerito, amputavit, et ipsum quem credebat exanimem, reperiens vivum, cum stupore multorum, qui ejus tormento interfuerant, sine læsura ad præsentiam dominæ deducebat. Nulli dubium, quin divina potentia prædictos maleficos inter torquentium manus ideo a morte præservaverit, ut et famulæ suæ fidelibus ostenderet merita et ipsis peccatoribus propter intercedentis justitiam tempus concederet pro pœnitentia peragenda. Ex tunc mandavit princeps, ut ubicumque ipsa de cætero pertransiret custodias publicas, illico aperirentur carceres atque ergastula, vinctique ob ipsius reverentiam a captivitate et a vinculis eruti gauderent restituti plenariæ libertati.
[71] [mulieris manum sanat;] Mulier quædam prope Leen e, dum die dominico far suum in mola, quæ vulgariter Quirna dicitur, moleret, ultione divina baculus, quo molam trahebat, manu ejus adhæsit adeo fortiter, quod etiam sui auxilio viri eam non valuit removere. Cum ergo ei omne juvamen deficeret et consilium, vir prædictus lignum tam subtus quam supra manum fœminæ amputavit, eamque duxit ad famulam Dei, exponens sibi totaliter quod acciderat et ostendit per partem baculi, quam mulier tenebat indissolubiliter manui adhærentem, casus, quem ei exposuit, veritatem. Ipsa ergo clementer illam consolans, in secreto pro ipsa orationem obtulit Domino et accedens manum ipsius aperuit et a ligno, quo irretita fuerat, liberavit, rogans et committens eidem, ne factum aliqualiter faceret manifestum. Sed latere non potuit, quod Deus ad suam gloriam noluit occultari.
[72] [codicem suum abigneillæsum servat.] Occurrit et aliud miraculum, quod puto non esse tegendum silentio, sed magis ad Dei, qui operatus est, gloriam revelandum. Accidit quadam nocte, ut ipsa Beata Hedwigis ex vigiliis et orationibus fatigata somni violentia fuisset oppressa, et ecce lumen quod accensum prope librum ad legendum tenuerat vigilans, dormitantis lapsum de manibus cecidit ardens totaliter super librum. Audite mirabile! Candela libro inhærens ardebat et consumebatur ad totius libri longitudinem, nec tamen consumebat neque corrumpebat volumen. Quod a Demundi familiari dominæ et ab aliis compertum pedissequis, postmodum devenit ad notitiam aliorum, ut vere cunctis ostendatur laudabilis Dominus majestatis, qui miranda potentia custodivit illæsum ab igne devotæ suæ famulæ codicem, sicut quondam incombustum conservavit rubum ardentem. Pluribus quoque aliis operibus gloriosis mirificavit Dominus hanc Sanctam suam in vita ipsius, de quibus supra jam aliqua sunt expressa, videlicet quod aqua in vinum mutata fuit, et quod coram marito subito calceata apparuit, ut scribitur in tractatu de austeritate vitæ ipsius (cap. IV.) f, item quod lux cœlica ministerialem ipsius exterruit et quod imagine Beatæ Virginis multos curavit (cap. V.) g, ut in tractatu de oratione ejus est positum.
[73] [Varia prædicit,] Quia vero non solum operatione mirifica, verum etiam cognitione præclara valde admirabilis exstitit ista Sancta dum viveret, ideo post miracula, quæ perpetravit in vita sua hæc Christi famula, non immerito explicantur aliqua, in quibus habuisse revelationis et prophetiæ spiritum declaratur. Irradiata namque luce superni luminis, limpido mentis cernebat intuitu, quæ tamen corporeis oculis non videbat, multa quoque, post longa tempora perficienda, cœlestis lucis beneficio cognoscebat. Quorum quædam, dum prædiceret et, ut prædixerat, evenirent, convertebantur mentes audientium in stuporem, admirantes in famula Dei gratiam donorum sibi divinitus collatorum. Cœpit quoque satis tempestive veri luminis claritas in ipsa splendescere, ita ut a sua juventute usque in senectam et senium ad suorumque completionem dierum prænosset multos ac prædiceret futuros eventus.
[74] [mortalitatem hominum,] Quodam enim tempore, dum adhuc juvenis esset, in die natalis Domini, venit, qui diceret coram ea sedente in mensa, quod arbor una cerasus, stans in horto, recentibus esset floribus decorata. Quod audiens misit ad considerandum, si prædicti flores in inferiori aut in superiori parte arboris pullularent. Qui missus fuerat renuntiavit, arborem in ramis inferioribus florescentem. At illa: “Signum est, inquit, mortalitatis futuræ, multi enim pauperes morientur homines isto anno.” Et sic, ut prædixerat, omnino evenit.
[75] [mariti et pedissequæ mortem,] Consortem suum præmonuit, ut de castro Legenicensi non exiret, sed in ipso diutius faceret mansionem et sciret prænoscens, quod quam cito de ipso recederet, non diu subsisteret in hac vita. At ille credulus verbis ejus mansit triennio in eodem. Tandem abinde recedens et usque in Lesnicz h perveniens ibidem decubuit migravitque de hoc sæculo infra dies octo anno domini millesimo CCXXXVII i, sepultus in monasterio Trebnicensi. Erat quædam fœmina nomina Catharina natione Pruthena k, sed per ipsam Dei famulam de sacro levata baptismate et nutrita junctaque matrimonialiter honesto viro, nomine Boguzlao de Sauon. Huic fœminæ, quia ipsa specialiter extitit famularis *, multa prædicebat futura et etiam ea, quæ ipsa Catharina in suis revolvebat cogitationibus ei sæpius declarabat. Unde semel ei aliqua cogitanti de vita præsenti, suspirans respondit dicendo: “O Catharina! cur frustra de præsentibus occuparis, cum sis subito moritura?” Quo audito expavit mulier et timor irruit super eam, sciens quod verbum in ore ipsius dominæ utique verum esset. Videns ergo eam sic vehementer turbatam dicebat: “Noli Catharina tristari, quia tu quidem morieris, sed iterum revivisces et hoc tibi signum. Ecce concipies et paries filiam, quæ morietur et tu post eam decedes.” Mulier hæc nondum gravida erat, sed, procedente tempore, nata filia, ut ei prædictum fuerat, est defuncta, ipsa quoque mater oppressa ægritudine valida per triduum pro mortua tenebatur. Non autem est tradita sepulturæ pro eo, quod valde modicum in ea videbatur de vitali spiritu remansisse, unde nec ignem, corpori ejus pro experimento vitæ appositum, sentiebat. Tandem restituta fuit, ut pie creditur, per merita Beatæ Hedwigis pristinæ sanitati, ut in hoc manifestaretur et propheticus spiritus, quem Beata in se habuit et virtus divina, quæ meritis ipsius assistens, vitam sibi devotæ et familiari fœminæ reparavit. Habuit quoque Beata Hedwigis procuratricem sibi multum familiarem et gratam, quæ Demundis proprio nomine vocabatur. De hac in absentia ejus, sed præsente Catharina prædicta, cum magna compassione dicebat: “Demundis ex hac vita odiosa morte decedet.” Tristem, proh dolor! prophetiam lugubris comprobavit eventus. Nam post felicem transitum Sanctæ aliquot annis fœmina supervixit, sed tandem morte subitanea ex hac vita migravit.
[76] [filii sui occisionem,] Triennio antequam occideretur dux Henricus, filius Beatæ Hedwigis, ipsa mater cuidam sorori Cisterciensis Ordinis in Trebnitz, Adelheydi nomine, dixit: “Sis memor filii mei, quia ex hoc mundo, more in lecto decumbentium, non transibit.” Cui dum soror stupens ac territa responderet, inquiens: “Absit domina, unicus vobis est, ideo timetis ne forte sic ei eveniat, abjicite hunc timorem;” e contrario ipsa dicebat: “Non timeo, sed certissime scio, quod occisione occumbet.” A quibus autem esset occidendus subticuit hac putatur de causa, ne forte si Tartarorum præconizasset adventum, homines nimium territi aut pusillanimes effecti ad fugæ convolassent præsidium ante tempus. Annis autem tribus completis, ut prædixerat, Tartarica rabies partes Slesiæ invadens in tantum prævaluit, ut ipsa domina Hedwigis cum filia sua et uxore filii sui, domina Anna, pro vitando periculo se ad castrum, cui Crozna l vocabulum est, transferret. Et dum moraretur ibidem, quadam nocte vocata secretaria sua, proprio nomine dixit ei: “Demundis! scire debes, quod jam amisi filium meum. Unicus filius meus, quemadmodum avicula velociter fugiens a me recessit, ipsum in hac vita de cætero non videbo.” Collecto namque exercitu idem filius, qui patris successor in dominio erat, Tartaris processerat obviam ad bellandum cum ipsis, fuitque in eodem prælio interremptus, anno domini millesimo CCXLI, ut dictum est in principio, sed ejus interitum nondum rumor ad loca remotiora detulerat. Demundis autem, consolari volens dominam et verbum, quod putabat eam ex opinione dixisse, veraci responsione repellere cupiens, dixit: “Domina, nuntius nondum venit nihilque auditum est de his, quæ dicitis, quapropter opinionem hanc relinquite et nolite vobis credere in hac parte.” At illa: “Sic est, ut dixi, sed cave summa cum diligentia, ne alicui detegas, ut ad nurum et ad filiam meam tristis hæc relatio non pertingat.” Putabat enim, quia sola soli loquebatur infra nocturnum silentium in conclavi, quod mutuæ collationi ipsarum auscultando nullus hominum interesset. Sed soror Pinnosa, in eodem requiescens cubiculo, quæ dormire putabatur, colloquentium verba audivit. Tacentibus autem illis, ut domina jusserat, post triduum nuntio veniente et divulgante, quod acciderat, compertum est, ducem in bello cum multis eodem die, quo mater prædixerat, corruisse.
[77] [nepotis sui Boleslai malitiam] Non solum autem prænuntiabat mortem corporum, sed etiam animarum et rerum pericula prædicebat Quadam enim vice, audiente domina Anna, nuru sua, de nepote suo duce Bolezlao m, filio ejusdem dominæ, tunc absente, dolorosis vocibus loquebatur: “Væ, væ tibi, Bolezlae, quanta mala tu adhuc inferes terræ tuæ!” Hoc utique adimpletum fuit, secundum quod quidam declarant, quando idem dux Bolezlaus alienavit clavem terræ, castrum videlicet et territorium Lebusanum n, et dum per multa, quæ suis ipse movit temporibus prælia, non tantum perditionis rerum, sed etiam extitit quam pluribus causa mortis. Unde quasi in exordio dominationis ejus, cum sumpsisset in terra Slesiæ principatum, propter mala statim suborta incepit populus gemere, quoniam per ipsius exercitum in ecclesia et in cœmeterio Novi Fori promiscui sexus homines perierunt incendio circiter octingenti, et alia plura pericula per ipsius tyrannidem in Polonia diversis temporibus contigerunt.
[78] Domino quoque Lutholdo, capellano et procuratori suo, dicebat ipsa famula Dei: “Compatior tibi, domine Lutholde, [mala procuratori suo aliisque impendentia,] quia nepos meus, dux Bolezlaus, tibi multa faciet mala, te tuosque omnes bonis omnibus spoliabit.” Idem vero Lutholdus, quia tunc in magna gratia ducis erat, quasi indignatus de verbo dominæ respondebat: “Utinam vos, domina, semper pacem habere possetis, ego atque mei bene semper habebimus cum Bolezlao, domino meo.” At illa intuita eum dixit: “Ego quidem pacem habebo, sed tibi eveniet, quod jam dixi.” Eidem duci Bolezlao, dum adducta fuisset domina o, sibi matrimonialiter copulata, filia comitis de Anhalt, et eam Beata Hedwigis primo suscipiendo respiceret, statim prædixit ei, quod a viro sua plurima ipsam mala perpeti oporteret. Præterea quod præfatus Bolezlaus duas, quas habebat in Trebnicensi claustro germanas sorores suas, Domino traditas, esset violenter extracturus de ipso monasterio, ipsa similiter antequam fieret enarravit. Et hæc singula, ut prædixerat, evenerunt. Una tamen de abstractis a claustro sororibus ejus, scilicet domina Agnes, ad monasterium rediit et in Ordine vitam finivit.
[79] [apostasiam fratris Minoris:] Quidam, Fridericus nomine, Sophiæ filius p, professus fuerat observantiam Ordinis Fratrum Minorum. Sed quia secundum Euangelii veritatem non omnes qui vocantur a Domino, electi sunt, immo, quod valde terribile est, de multo numero vocatorum vix pauci electionis beneficium sortiuntur, ut, qui stat, timeat ne forte cadat, et quomodo caute ambulet, videat: iste Fridericus, quod unus de ruentibus esset futurus, Beata Hedwigis ostendit coram domina Anna nuru sua et Gothlinda, ejus pedissequa, his verbis, dicendo: “Dominæ Sophiæ multum compatior, quia heu filius ejus apostatando suum, quem professus est, Ordinem derelinquet.” Quod miser ille, ut prædixerat domina, expleto decem annorum curriculo adimplevit.
[80] [culpam sororis revelat:] Soror Razlaua, de qua superius facta est memoria, quadam vice portans in manica ericium sub chlamyde occultatum, ad Beatam Hedwigim intravit. Quam domina intuens redarguit, dicens: “Quare, filia, rem tecum portas immundam?” At illa, oblita de bestia, quæ in ejus manica latuit, et recedens cum rubore, cogitare cœpit, quænam hæc res esset immunda, cujus domina fecisset memoriam. Et occurrit menti ejus, si forte displicentiam haberet de ericio, quem apud se gestabat sub pallio, et illum statim rejiciens ad dominam est reversa. Cui illa dicebat: “Sic, filia, sic prima vice debebas ad me venire. Cave, ne de cætero feras hujusmodi rem deformem.”
[81] [Canonizandum S. Stanislaum prævidet.] Juliana, soror domus Trebnicensis, quadam die dato signo veniendi ad chorum ad persolvendas laudes divinas, veloci properabat incessu, ne tempus congruum intrandi negligeret et sic accelerando locum quemdam in ecclesia sancti Bartholomæi, ubi nunc altare beati Stanizlai Martyris et episcopi est positum, pertransivit, nulla ibidem facta speciali reverentia, quia nec causam faciendi sciebat, cum nullo venerationis titulo adhuc locus ille foret specialiter insignitus. Ipsam ergo sic accelerantem domina revocavit eique locum ostendens dicebat: “Filia Juliana! locus iste cuidam magno Sancto deputatus est, in cujus honore tandem construeretur in eo altare, unde hic, quoties pertransieris, ne exhibere reverentiam pigriteris.” Dum autem hæc ipsa diceret, et doceret, non solum jam dictam sororem Julianam sed etiam dominam Catharinam sibi familiarem pedissequam, nihil adhuc de canonizatione Sancti auditum fuerat Stanizlai q. Post obitum vero ipsius Sanctæ, annis transactis XIV in loco eodem, altari constructo ad gloriam Dei et Sancti Stanizlai honorem completum est, quod ab ipsa fuerat prophetatum.
[82] [et pedissequæ suæ paupertatem] Istam, de qua jam paulo ante facta est mentio, Catharinam, natione Pruthenam hortabatur, ut aurum filare ac de aurifrigio r disceret operari, prædicens eidem, quod talis operatio sibi multum fieret utilis in futuro. Acquievit humilis famula consilio dominæ, sibi ex dilectione utilia consulentis, artificiumque didicit memoratum. Quo post mortem ipsius dominæ tribus vicibus, rebus suis omnibus perditis, rerum copiam conquisivit; eratque non solum temporalibus verum etiam in virtutibus dives et mulier bonæ famæ, hoc geminum recipiens præmium pro fideli servitio, ut virtuosæ adhærens dominæ et semita virtutis ipsius apprehenderet et bonis nihilominus transitoriis abundaret.
[83] [mortem propriam prædicit,] Sed ne ipsa Dei famula, quæ multis multa prædicebat futura et mortem sciebat aliis imminentem, proprium videretur de hoc sæculo exitum ignorare, revelante sibi Domino, dixit quibusdam familiaribus suis, quod corporis sui sarcinam, aggravantem multis defectionibus animam, sciret in proximo deponendam. Unde quadam vice, dum quædam nobilis et honesta fœmina, nomine Myleisa, quam ipsa non modicum diligebat, venisset ad eam, ut dilectioni ejus vicem rependeret, visitandam, potitaque solatio ejus post moram competentem, dum ad propria redire disponeret, vocavit eam et dixit: “Myleisa, mi dilecta, ad me accede et suscipe osculum oris mei. Dico enim tibi, quod, postquam ex nunc recesseris, me in hac mortali vita de cætero non videbis.” Haud dubium illa flens, accepto a domina osculo, abiit nec eam amodo vidit, quia cito post ejus discessum domina correpta ægritudine decedens in pace quievit.
[84] [quare advocat fidelem sibi famulam,] Spiritu ergo prophetico prænoscens dissolutionem sui corporis imminere, et vicinam intelligens infirmitatem, de qua ex hoc transire mundo debebat, adhuc tamen sana existens, misso nuntio venire jussit ad se dominam Catharinam, patrinam suam superius memoratam, mandans ei per nuntium, ut moram non faceret, sed cito veniens sibi in imminenti ægritudine deserviret. Illa, ut fidelis vernula, festinabat ad ministerium dominæ, sanam tamen eam inveniens, remansit nihilominus apud ipsam, eique in omnibus sedule ministravit. Quadam vero die, cum domina quamdam ingressa fuisset cameram, ipsa Catharina vidit tres dæmones in humana effigie, maximo strepitu facto, in ipsam dominam irruentes et eam atrociter flagellantes audivitque eos cum furore dicentes: “Quare tam sancta es? quare tot sanctitatis operibus occuparis?” Has ergo dæmonum pugnas et impetus sustinens, cum tremoreque signaculo Crucis se muniens, eos illæsa evasit. Et dum de loco agonis egrederetur devota famula, dominæ sequens vestigia eique compatiens multiplicabat benedictionem domini super eam, post tergum ejus Crucis signum sæpius faciendo. Quod quidem domina, corporalibus oculis, facie aversa, non vidit, virtutem autem sentiens Crucis Christi, regirans se dixit: “Catharina hoc me signo semper consigna.” Mirandam enim habet efficaciam signum istud ex dominica passione.
[85] [et sacro oleo inungi se curat,] Tempore quodam, priusquam incideret ægritudinem, in qua tamen et mortua fuit, vocata ad se fratre Matthæo Cisterciensis Ordinis, quem pro confessore tunc habuit, extremæ unctionis sacramentum ab eo suppliciter postulavit. Quod percipientes sorores, quam plurimum conturbatæ fuerunt simul et conterritæ, quia in tam evidenti signo ipsis sufficienter dabatur intelligi, quod jam appropinquaret ei tempus de hac vita migrandi, præsertim cum scirent, quod ipsa supervacue hoc nullatenus faceret, quæ spiritu prophetico et gratia Dei pollebat. Dolebant ergo et non modicum turbabantur, nec inmerito, quia matrem, quæ ipsas fovebat ac diligebat in Christo, perdere metuebant. Accedens tamen soror Adelheydis, ei specialiter familiaris, “Domina,” inquit: “quare inunctionem sacram petendo concutitis corda nostra, cum sitis sana, nec ulla in vobis appareant mortis signa? Præterea nec languenti antidoto tali succurritur, nisi de ipsius periculo metuatur.” Cui illa respondit: “Scio, Adelheydis charissima, scio, quod ita sit et Ecclesiæ tu bene morem edisseris, sed est aliquid, quod circa ista considerare te convenit. Cum enim extremæ unctionis sacramento decedens homo, quasi armis spiritalibus contra spiritales nequitias muniatur, idcirco hujusmodi munimentum est cum summa devotione a fidelibus suscipiendum. Ego autem, licet adhuc incedam incolumis, deputabor tamen subito cum ægrotis et timeo, quod invalescentibus infirmitatum doloribus non possim tunc illud auxilium salutare cum tanto devotionis fervore suscipere, ut competit animæ debenti ad Dominum properare.” Satisfactum est ergo ejus desiderio inunctaque fuit oleo sancto et post non longum tempus in lectum ægritudinis decidit, nec sacramentum hoc postmodum iteravit. Factum hoc potius admirabile quam imitabile recitatur, cui spiritus Domini per revelationem efficaciam tribuit et super quo sancta devotio, ut pie creditur, dispensavit s.
[86] [illam invisentes etiam non videns agnoscit] Postquam vero decumbere cœpit et languoribus fatigari, filia ipsius, tunc abbatissa Trebnicensis, districte prohibuit cunctis sororibus et aliis sibi ministrantibus, ne ipsam gravarent aut gravari permitterent narratibus quibuscumque. Pandebantur tamen ei per inspirationem divinam multa, quæ ab homine non didicit nec audivit, et agnoscebat ad se intrantes, quos aversa jacens facie non videbat, præsentiam quoque ipsorum etiam expresso nomine indicabat. Unde post insultum Tartarorum reversis ad claustrum sororibus, ad se venire jussit sororem Wencezlauam, postmodum in Trebnicz priorissam, de cujus reditu adhuc nihil audierat t. Præterea dominæ custodientes et ministrantes ei in ægritudine, timentes ne forte decederet in absentia dominæ Annæ, nurus suæ, quæ tunc erat apud regem Bohemiæ, fratrem suum, ei significare languorem ipsius celeriter satagebant. Ipsa vero prohibuit, dicens: “Nolite timere, nec laboretis mittendo ad filiam meam Annam. Non enim moriar antequam veniat.” Et sic factum est. Dum autem reversa fuisset, dicebat: “Numquid non dixi vobis, quod ante reditum filiæ meæ non decederem?”
[87] [sororem inobedientem redarguit] Eodem tempore, ea sic decumbente in lecto ægritudinis, duæ sorores domus Trebnicensis, Pinnosa scilicet et Benedicta, eam adierunt gratia visitandi. Ipsa vero, dum Pinnosam propius assistentem fuisset intuita, ventilabro parvo de palmis contexto, quod tunc manu tenebat, tetigit eam dicens: “Tu, quod huc absque licentia veneris abbatissæ, jam si velis negare non expedit. Vade ergo et veniam pro negligentia quære petitaque et obtenta licentia ad me cum volueris, revertaris.” Obstupuit soror et quamvis plurimum abbatissam timeret, mandatum tamen dominæ adimplere festinans, celerius abiit abbatissæque, quod perpetraverat, accusando se exposuit et de ipsius indulto dominam denuo visitavit. Ipsa autem domina jacendo averterat vultum ab ostio, nec Pinnosam venientem carnalibus oculis vidit, præsentem tamen cognovit in spiritu et improperans ei dixit: “Egredere prævaricatrix Ordinis tui, egredere!” At illa procidens petivit ab ipsa indulgentiam. Quæ statim indulgens ei dicebat: “Amodo, filia, nil absque licentia facias, cum valde meritorium sit obedientiæ sanctæ jugum.”
[88] [moniali peccata ejus delegit,] Dum ipsa Dei famula jam in illa, de qua mortua est, ægritudine laboraret, Eugenia, soror domus Trebnicensis, germanam suam, quam in eadem domo et Ordine habuit, proprio nomine vocans dixit: “Soror Gaudentia! eamus ut istam Sanctam visitemus dominam matrem nostram, ad lectumque ipsius noctis hujus supervenientis vigilias observemus.” At illa respondit: “Hoc quidem libenter facerem, sed non præsumo, timeo enim, si coram ea comparuero, quod mea mihi peccata improperet, ut sorori Pinosæ culpam recitavit inobedientiæ, et ut sororem Razlauam reprehendit pro bestia, quam latenter portavit sub chlamyde,” ut supra dictum est hac eadem distinctione, octava scilicet in proximo præcedenti capitulo de primo et nundecimo capitulo de secundo tractatur u. Hanc autem excusationem Eugenia non admittens, sua tandem instantia devicit Gaudentiam, ut una secum ad dominam properaret. Procedentes igitur pariter usque ad domum, in qua languens domina jacuit, pervenerunt, ubi Eugenia introgrediens, Gaudentia vero pavefacta stans ad ostium foris remansit. Mirabile certe, nec visu nec auditu perceperat de illius adventu, quæ exterius metus causa substiterat, sed spiritu hoc prænoscens, dixit ei, quæ ingressa fuit sorori: “Eugenia vade et Gaudentiæ, quæ stat foris ante cameram dic ex parte Dei et mea: Tu hæc et illa commisisti peccata,” exprimens delicta, in quibus ipsa offenderat, “unde cito recurre ad lamentum pœnitentiæ et quas contraxisti maculas delictorum absterge.” Fecit Eugenia, ut ei fuerat per dominam imperatum, Gaudentia vero suscipiens nuntium, mox ut audivit sibi detegi veritatem, non modicum perterrita, ivit, et per confessionem delevit offendicula, et sic emundata a peccatorumque sordibus libera, quoties voluit postmodum ad dominam introivit secura.
[89] [futuram suam gloriam præridet.] Invalescente sensim infirmitate, domina Gerdrudis, abbatissa Trebnicensis, filia ejus, ab ipsa sciscitabatur, ubi eligeret sepulturam. At illa, quæ jam dudum omnem fugerat pompam, ex humilitate sincera respondit: “In communi cœmeterio sepeliri desidero.” Filiam autem in hoc non consentientem intelligens, in loco capituli sororum petivit suppliciter sepeliri. In hoc quoque non consentiente filia, sed dicente: “In ecclesia te, mater, in patris mei sepulcro ponemus,” dicebat: “Si oportet me humari in ecclesia, contestor te per Deum et obsecro, filia, ut in tumulo patris tui, a cujus thoro pluribus annis disjuncta fui, non colloces corpus meum. Nolo enim conjungi mortuo mortua, a quo castitatis amore, quantum ad thorum, dum viverem, diu extiti separata.” Dicente vero filia: “Te ergo, mater, cum filio tuo, fratre meo w faciam tumulari,” respondit: “Cum nullo habere volo consortium in sepulcro, sed si omnino in ecclesia me decreveritis sepelire, ante altare Beati Johannis Euangelistæ me, consulo, sepelite.” In ecclesia namque Beati Bartholomæi coram jam dicto altari sepulti jacebant quidam pueri, nepotuli sui, quorum amans innocentiam, eorum quoque sequi voluit humiliter sepulturam, quia noverat Dominum dixisse in Euangelio y: “Nisi efficiamini sicut parvuli non intrabitis in regnum cœlorum.” Dum autem filia diceret: “Ante altare Beati Petri te, mater, collocabimus, ut sepulcrum tuum semper ante oculos habeamus,” illa prophetico illustrata spiritu dixit: “Hoc si feceritis pœnitebit vos in brevi propter gravamina, quæ vobis ibi ex mea supervenient sepultura.” Et sicut ipsa prædixerat sic evenit, nam sorores, ex multitudine hominum sepulcrum ejus visitantium, in requie sua sæpius perturbantur. Sic ista felix et beata divinis irradiationibus illustrata de futuris contingentibus determinatam veritatem edocuit ab humanis sensibus occultatam. Quod enim per investigationem humanam sciri non potuit, lux vera, cui familiaris extitit, ei detexit, quamvis non omnia vulgaret exterius, quæ divina luce irradiata interius cognoscebat. Abbatissa quoque, filia ipsius, quantum discrete poterat prohibendo cavebat, ne sibi manifestata revelando aliis, præcipue in ægritudine gravaretur.
ANNOTATA.
a Hujus nominis claustrum nuspiam reperi: certe Jongelinus in Notitia abbatiarum Ordinis Cisterciensis non meminit monasterii, Ouenzko appellati, neque aliud occurrit nomen, quod aliquatenus consonat.
b Marc. IX. 22.
c Du Cange Vo Baco dicit hac voce promiscue denotari porcus saginatus, ustulatus et salitus et petasonem aut pernam. Eodem sensu adhibetur gallice et Anglice, germanice vero dicitur Bache.
d Siquidem iste Nicolaus ad Wirbensem, seu ut Bohemi scribunt, Wrbnensem gentem pertineat, cujus antiquitatem laudat Henelius [Silesiogr., t. II, p. 439.] , manifestum est etiam illustrissimas regionis familias principali familiæ ratione servitii obnoxias fuisse. Cæterum in tam remota antiquitate difficile secernitur, utrum hæc nomini proprio adjectitia locum originis an vero gentis indicent.
e Hodie Lahn, in districtu Lignicensi, circulo Leobergensi.
f Secundum nostram divisionem capite IV n. 29.
g Apud nos capite IV num. 48.
h Est hic confusio sive personarum sive locorum: nam Henricus Barbatus non Lissæ, sed Crosnæ, quem locum etiam designant variantes lectiones hujus Vitæ, obiit, ut habent Chronica Polonorum [Stenzel. Scriptt., t. I, p. 21.] : Ipse pius princeps (Henricus) ad inferiores partes principatus sui profectus, in Crosna beatum vitæ finem adeptus, ad cœnobium solemne monialium in Trebnicz … sepeliendus anno Domini MCCXXVIII deductus est. Ast pater dicti Henrici, Boleslaus Altus Lissæ seu in Lebnicz obiit et in monasterio Leubensi sepulturam nactus est [Sommersb., t. I, p. 307.] .
i Jam supra diximus a biographo perperam notari annum Henrici emortualem.
k Num. 53 Commentarii prævii diximus Henricum Barbatum armis et consilio suppetias tulisse contra Pruthenos Conrado Mazoviensi; atque hac occasione verisimiliter Henricus secum in Silesiam deduxit aliquot captivos, inter quos fuerit hæc Catharina Pruthena, ancilla data S. Hedwigi.
l Crosna, hodie Krossen, in districtu Francofurtensi ad Viadram, caput circuli cognominis, contermina est Germanicis regionibus, atque ideo magis tuta ab incursu Tartarorum seu Mongolum.
m Boleslaus II, filius Henrici II et Annæ, cognomen Sævi seu Crudelis adeptus est. Vide ejus gesta in Chronicis principum Poloniæ [Stenzel. Scripti., t. I, p. 107.] .
n Territorium Lebusanum (Lebus, in districtu Francofurtensi), accurate distinguendum est a monasterio Lubensi (Leubus, in districtu Wratislaviensi, circulo Wohlau).
o Conjux Boleslai II erat Hedwigis, filia Henrici principis Anhaltini et Mathildis Brunwicensis.
p Videtur illa Sophia, e primariis fœminis fuisse, quoniam S. Hedwigis illam vocat dominam: ast nihil occurrit, quo genus ejus illustretur.
q Canonizatio S. Stanislai, episcopi Cracoviensis et Martyris, cujus festum celebratur VII Maji, facta est ab Innocentio IV, anno 1253, atque adeo decem integris annis post mortem S. Hedwigis.
r Aurifrigium seu Aurifrisium (cfr. Du Cange h. v.) pro fimbria aurea aut limbo aureo sumitur: quandoque etiam, sicut hic, omne genus operis acupicti interpretatur. Inde derivatur vox gallica Orfroy, quod hodie quidem latam fimbriam, quæ anterius cappam choralem exornat, posterius vero in caputium desinit, significat.
s Egimus num. 80 Commentarii prævii de impenso S. Hedwigi, adhuc, ut videbatur, sanæ hoc Sacramento, solis infirmis administrando.
t Ex hoc textu liquet diuturnum fuisse morbum S. Hedwigis, siquidem jam a biennio omnis Tartarorum metus evanuerat: neque suspicabitur quis moniales tam longo tempore 1241 – 1243, absque necessitate ex monasterio exulasse.
u Scilicet apud nos Vitæ num. 80 et 87.
w Loquitur Gertrudis abbatissa de Conrado Crispo, uti relatum est Commentarii prævii n. 56. Nam Henricus II, alter Gertrudis frater, sepultus fuit in templo S. Jacobi, post S. Vincentii, FF. Minorum, ut diximus Commentarii prævii num. 77.
y Matth. XVIII. 3.
* familiaris
Cap. VII. De Miraculis factis tempore mortis S. Hedwigis.
[In ægritudine a variis] Appropinquante vero termino, in quo post consumationem bonorum laborum Beata Hedwigis deberet a Domino gloriosum percipere fructum, ipse Deus ei illius æternæ jucunditatis quædam præludia ostendebat consolationibusque suis lætificabat animam ejus, ne propheticum illud: “Consolatio abscondita est ab oculis meis, a” in peccatoribus a seculo migrantibus verificatum, in ea locum haberet. Mittebat namque ad ipsam supernæ patriæ cives, qui, utpote jam experti, plenius eam possent de civium jucunditate supernorum instruere ipsamque ad paratum illud ineffabile convivium invitare. In solemnitate enim diei Nativitatis Beatæ Virginis b, omnibus sororibus et aliis, quæ ei ægrotanti ministrabant egressis ad concinendum vel ad auscultandum canticum vesperarum, sola Catharina, ejus patrina, remanserat apud eam. Quæ vidit quosdam homines et personas, luce fulgentes, ad ipsam dominam ingredientes ipsisque advenientibus eam audivit dicentem: “Bene veniant domina mea Sancta Maria Magdalena, Sancta Catharina, Sancta Thecla, Sancta Ursula, pluresque nominavit alias Sanctas, quarum nomina non retinuit ipsa, quæ aderat Catharina. Audivit quoque cum ipsis litteraliter eam loquentem et quantum advertere poterat et colligere per conjecturas probabiles, de hora sui transitus conferentem. Finitis vero vesperis visio illa cum luce abscessit.
[91] [Sanctis visitatur;] In die quoque Sancti Matthæi Apostoli et Euangelistæ c, sororibus domus Trebnicensis more solito ad capitulum congregatis, duæ ex ipsis, Pinnosa scilicet et Benedicta, eam languentem visitare venerunt. Quibus ipsa præsentibus ait: “Flectite genua et orate.” Interrogantibus autem illis ab ea, cur facere hoc deberent? respondendo subintulit: “Numquid non videtis Sanctam Mariam Magdalenam et Sanctam Catharinam?” Quemdam etiam Sanctum Martyrem nominavit, cujus vocabulum, quia inusitatum erat, ab earum memoria lapsum fuit et maxime quia soror Benedicta litteras ignoravit, nomen illud retinere non potuit. Sic Dominus electam et dilectam suam in infirmitatum doloribus per Sanctorum frequentiam relevavit, priusquam transferret eam ad plenitudinem gaudiorum. Cum autem fatigationibus ejus finem vellet Deus imponere et eam absolvere a labore, quem tamen non sensit præ amore, animam ipsius sanctissimam de ergastulo carnis in abyssum æternæ transtulit claritatis, ubi Regem supremum et Dominum nostrum Jesum Christum, pro cujus amore regnum mundi et omnem ornatum sæculi contempsit, in quem credidit, quem dilexit d, beatis videbit * oculis in sæcula sæculorum. Transiit autem Beata Hedwigis ex hoc mundo anno Domini millesimo CCXLIII e idibus mensis Octobris, circa horam vesperarum, ut illa utique hora, qua solita fuit in quotidiano jejunio corporaliter cibo arido refici, transferretur ad delicias cœli et ad interminabilis requiei sabbatum cum Sanctis omnibus celebrandum.
[92] [in morte corpus Sanctæ splendescit;] Corpore vero jam exanimato, dum more claustralium domina Wenzeslaua, priorissa domus Trebnicensis, accedens cum sororibus aliquibus abluere corpus disposuit, ipsa Beata Hedwigis inventa est habere durissimum ad carnem cilicium et zonam de pilis equorum contortam. Quibus dum nudata fuisset, futuræ gloriæ signa cœperunt apparere in ipsa. Nam color corporis ejus, qui ex frequenti jejunio et castigatione continua pallidus erat seu croceus, cutisque ipsius quibusdam superducta rugationibus totumque corpus ejus quod adustum caumate ac algore pœnitentiæ declinabat ad nigredinem, in omnium aspicientium oculis veluti nix splendescere cœpit lucisque repræsentare candorem. Insuper prius ex infirmitate glaucam, in morte vero albescentem faciem et genas rubore perfusas ac rutilantia labia intuentibus exhibens, quasi quædam pulcherrima videbatur imago, signa mortui hominis nulla habens. Pedes quoque ipsius, prius frequenter squalidi, tunc uti lac nitidi cernebantur, significans cunctis dealbatione forinseca, quod opitulatione divina multimodis tunsionibus et pressuris jam esset ad statum innocentiæ reformata securaque foret de stola immortalitatis æternaliter possidenda. Tunc etiam illa, que prius dum viveret absconderat cum summa diligentia insignia meritoria, calli scilicet in ejus genibus apparebant et apertius tractabantur a circumstantibus fœminis, in admirationemque aspicientes vertebant et jubilum, dum in tam excellenti fœmina cernebant signacula tam excessivi fervoris in servitio summi regis. Erant enim, ut testabatur soror Juttha, quæ præsentialiter viderat, calli prædicti adeo magni, ut duobus pugnis essent æquales et unus alteri superpositus fuit. In callorum quoque duritie videbantur tunc rupturæ et quædam cavernulæ pulvere arenoso repletæ. Nam in oratione genua ejus nuda, nudo impressa sæpius pavimento, de humo arenulas hauserant, quas, intra rimulas scissurarum receptas, adhuc tenebant calli præfati evidentius prominentes.
[93] [moniales curantur, alia ab inflata manu] Loto autem corpore et aptato super feretrum, ut decebat, sorores domus Trebnicensis mox cum magno accurrentes desiderio et animi aviditate, quævis, quod poterat, de Reliquiis capere corporis rapiebat. Aliæ namque digitorum, aliæ pedicarum ejus ungues, quædam vero capillos sancti capitis præcidebant. Tandem cum sollemnitate debita thesaurus ille inæstimabilis ad ecclesiam deportatus ibidem remansit triduo insepultus, vigilantibus juxta corpus et orantibus multis cunctisque laudantibus Deum super omnibus, quæ viderant et audierant et quæ faciebat, adhuc non sepulto corpore, clementia divina magnalia per merita Sanctæ suæ. Quædam namque soror domus Trebnicensis, Juttha nomine, manum habens ex minutione periculose inflatam et lividam, dum aliud non haberet remedium, Beatæ Hedwigis patrocinium invocabat, sperans ejus meritis a periculo liberari. Accedens ergo cum fiducia manum infirmam corpori sancto, in feretro posito, quanto poterat vicinius applicabat. Dum autem appropinquasset et cilicium, in quo involutum corpus jacebat attingeret, fragantiam odoris sensit mirabilem et subito manus suæ recepit plenariam sanitatem.
[94] [alia a siti:] Martha, soror domus Trebnicensis, desiccationem oris, linguæ et pectoris patiebatur. Ex qua ariditate continue tantam sustinuit sitim duobus annis et amplius, quod multoties dum matutinum pulsaretur, eam bibere oportebat. Et aliquoties dum non occurreret aliud ad bibendum, ecclesiam intrans, aquam benedictam bibebat. Pro qua bibitione extraordinaria contra eam murmurabant sorores et per abbatissam in capitulo culpabatur dicentem, quia vitium hoc potius ex consuetudine perversa procederet, quam ei ex ægritudine inhæreret, ideo per abstinentiam illud bene, si vellet, a se repelleret. Ipsa autem siti quasi inextinguibili fatigata, quamvis verecunde, publice et occulte correpta, corrigere non potuit hunc defectum, qui ei non, ut opinabantur alii, ex pravæ consuetudinis, sed ex morbi et passionis jam dictæ vitio inhærebat. Cum vero corpus Beatæ Hedwigis in die defunctionis lotum, ut prædicitur, deferretur ad ecclesiam, soror Martha, patiens dictam sitim, ad locum ablutionis confidenter accessit, et de meritis Sanctæ Hedwigis non immerito præsumens, orationem fecit, dicens hoc modo: “Domina mea, Beata Hedwigis, libera me ab ista passione et ab improperio, quod patior ratione sitis, quam sustineo.” Oratione completa, accessit ad pelvim plenam aqua, in qua lotum fuerat corpus sanctum, quam invenit ibidem relictam, absentibus cunctis, jam funere deportato, lavitque os et collum ac guttur suum, et fuit subito relevata sic quod nullam innaturalem aut inordinatam de cætero sensit sitim.
[95] [mirus ex ejus corpore candor et odor.] Die tertio, priusquam sepulturæ traderetur corpus Beatæ Hedwigis, filia ejus, abbatissa Trebnicensis, dixit sorori Wencezlavæ, ibidem postmodum priorissæ, ut velamen, quo tegebatur caput Sanctæ, deponeret et alio superposito velamine jam dictum caput velaret. Ipsum enim velamen, quod removeri jubebat extiterat Sanctæ Elizabeth f, cujus Sancta Hedwigis matertera fuerat et ideo ipsa Beata illud quoad vixit, in magna reverentia habuit, ob ejusque amorem ipsum studiosius conservavit. Pro hac etiam procul dubio causa prædicta ejus filia, ut et matris et materteræ memoriam in illo velamine confoveret ac juge dilectionis memoriale non amitteret, dictum velamen voluit reservare. Accedens ergo soror ad feretrum et perficere mandatum abbatissæ festinans revelataque facie Sanctæ, vidit eam ore aperto jacentem, de ipsoque ore sensit odorem suavissimum emanantem. Corpus quoque ipsius, quod prius dum ablueretur lacteum seu niveum representabat colorem, tunc vidit multo ampliori candore perfusum. Et sic dos claritatis stolaque gloriæ videbatur in ea tunc quodammodo relucere.
ANNOTATA.
a Osee XIII, 14.
b Celebratur festum Nativitatis B. Mariæ Virginis die VIII Septembris; obiit autem S. Hedwigis die XV Octobris.
c Festum S. Matthæi Apostoli incidit in diem XXI Septembris.
d Hæc verba desumpta sunt ex responsorio VIII lectionis de Communi non Virginum Breviarii Romani.
e Sommersbergius varios affert [Rer. Silesiac., t. I, p. 313.] , qui dicunt S. Hedwigem VII Octobris obiisse, terræ vero mandatam fuisse XV ejusdem mensis: sed perperam; nam antiquiores in idus Octobris consentiunt, quum dicunt Sanctam illa die transiisse ex hoc mundo, quibus verbis non inhumationem, sed obitum indicare dicendi sunt. Cfr dicta Commentarii prævii num. 81.
f In enumerandis monumentis S. Elisabethæ Thuringicæ omittitur mentio istius velaminis, duplici titulo sacri [Montalembert. Vie de Sainte Élisabeth, p. 403. Edit. Paris 1841.] .
* videt
Cap. VIII. De miraculis post mortem S. Hedwigis.
[Variorum morborum curationes ad tumulum S. Hedwigis obtentæ:] Ne autem virtus illius inæstimabilis margaritæ et pretiositas thesauri absconditi in agro sepulcri ignoraretur ab hominibus, Dominus eam dignatus est virtutis suæ potentia facere manifestam. Nam corpore cum decenti celebritate sepulto, mox Beata Hedwigis pluribus et magnis cœpit coruscare miraculis, quibus fideles suos, cum devotione ipsius Sanctæ auxilium invocantes, longe lateque consolabatur clementia Salvatoris, secundum quod in subsequentibus declaratur. Recitantur ergo, Primo, miracula de infirmis sanitati restitutis. Secundo, de curatis in capite et oculis. Tertio, de cæcis illuminatis. Quarto, de surdis in auditu reformatis. Quinto, de mutis in loquela relevatis. Sexto, de passione manuum liberatis. Septimo, de dolore pedum sanatis. Octavo, de passione manuum et pedum simul curatis. Nono, de contractis. Decimo, de gibbosis. Undecimo, de paraliticis. Duodecimo, de quartanariis. Tredecimo, de epylenticis. Quartodecimo, de dæmoniacis. Quintodecimo, de dissentericis. Sextodecimo, de squinanticis. Decimoseptimo, de infistulatis. Decimooctavo, de erutis a periculo mortis. Decimonono, de mortuis suscitatis a.
[97] [sanantur filius domini de Borech,] b Puer quidam, Dominicus nomine, filius Witoslai militis de Borech, c septem annorum gravi erat decumbens ægritudine. Infirmitate autem crescente, ad hoc tandem deductus est, quod ei certitudo mortis tunc jam de proximo humano judicio inminebat. Nam manus ejus et pedes erant emortui, oculi quoque ipsius transversi claudi non poterant, modicus adhuc solummodo strepitus resonabat in gutture ejus, pectore totaliter elevato enormiter, ut solet in mortuis elevari. Mater ergo sic appropinquantem morti considerans filium, patri pueri, videlicet marito suo, qui et ipse tunc in lecto decubuit dixit: “Filius noster a te accipit licentiam et recedit, jam non habemus filium nostrum.” Pater hæc audiens, elevatis manibus cum fletu, dicens clamavit: “Domina mea, Beata Hedwigis, ego tibi servivi et tu me dum viveres, dilexisti; hanc nunc mihi facias gratiam, ut filium meum per tuam intercessionem vivum retineam. Restitue mihi, domina, filium meum sanum et hæc a tua liberalitate sit mihi præcipua specialisque retributio pro laboritio meo.” Mirabile valde, minister fidelis, fidele ministerium in spe gratiæ impetrandæ dominæ recitat; domina, veluti non oblita de fideli impenso sibi ministerio, remunerationem non prorogat nec procrastinat exaudire petita. Subito enim, dum pater orationis verba compleret, filius, qui exhalare jam spiritum putabatur, se vertens, patrem incepit respicere ipsumque suo intuitu consolari. Pectoris elevatio recessit visibiliter, evanueruntque celeriter signa mortis et ipse puer, qui ex infirmitate quasi totus aridus erat, utpote qui languerat a festo Sancti Michaelis usque ad diem proximo sequentem festum Sancti Martini d, nulla crisi aut immutatione alia naturali facta circa ipsum, tertia die sanus et incolumis de lecto ægritudinis est egressus. Pater quoque ipsius pueri, tempore examinationis miraculorum coram inquisitoribus hoc miraculum recitans, vix illud præ lacrimis et singultibus poterat enarrare.
[98] [filius Amilii Wratislaviensis,] Waltherus puer, filius divitis viri Amilii civis Wratislaviensis, lapsu nutricis suæ adeo fuit collisus, quod vehementem fracturam renum et inflaturam, quam ex ipsa collisione incurrerat, nulla poterat repellere medicina. Unde mater ipsius, domina Berchta, in spe curationis ipsum per chirurgicum fecit incidi. Sed neque per hoc incolumitati extitit redditus, immo fuit amplius infirmatus. Videns igitur fœmina, omne humanum abesse remedium, ad sui sanitatem filii reformandam, inspirante Deo, præcipuum excogitavit sanitatis antidotum et hoc per Beatæ Hedwigis intercessionem ab altissimo medico obtinendum. De ipsius ergo Sanctæ meritis confisa mulier devote vovit filium letaliter ægrum ad ejus reducere tumulum, sperans suo desiderio non fraudari. Voto sic emisso, curavit ocius, quod voverat reddere, multis tamen consulentibus, ne deduceret puerum, quem tunc putabant veluti proximum morti, celerius tumulandum. Eoque in Trebnicz perducto prope sepulcrum Sanctæ lichno, qui ratione curationis immersus fuerat carni sauciatæ, extracto de vulnere, mater filium cum cereo, quem ad longitudinem ejus præparaverat, offertorio alio superaddito, imposuit Sanctæ sepulcro multis præsentibus et stans de prope, sic dicens orabat: “Domina mea Beata Hedwigis, sana filium meum, aut fac, quod prius quam de tuo recedat tumulo, moriatur.” Hoc ipsius matris jam erat desiderium propter tædium, quod habebat de filii nimis prolixo languore; nam ægrotaverat a festo Sancti Vincentii episcopi præcedente festum Nativitatis Beati Johannis Baptistæ usque ad vigiliam Beati Bartholomæi Apostoli e. Tunc enim idem ægrotus ad Sanctæ mausoleum est perductus: et ecce, quod valde mirabile nec minus delectabile est, mater filium, quem super tumulum multorum judicio quasi mox moriturum, collocaverat, oratione facta, omnino sanum recepit, vulnus quoque incisuræ, de quo lichnum extraxerat ipsa mater, ut prædicitur, obductum est inventum et adeo consolidatum, quod in signum præhabiti vulneris modica cicatrix remansisse tantummodo videretur. Puer iste sic per merita Sanctæ Hedwigis redditus sospitati, pluribus annis vixit incolumis, et tempore examinationis miraculorum sanus, fuit ipsis examinatoribus præsentatus ad perquirendam istius miraculi plenariam veritatem.
[99] [Petrus, familiaris ducis Henrici,] Petrus quidam, de familia et familiaritate ducis Henrici, in festo Nativitatis Domini correptus gravi ægritudine, diebus multis decubuit dolorum aculeis fatigatus. Quibus dum vehementius urgeretur, recordatus sanctitatis Beatæ Hedwigis et de ipsius confisus suffragiis, dixit: “Beata Hedwigis, adhuc proroga tuis intercessionibus vitam meam.” Dum ergo in vigilia Sancti Silvestri Papæ et Confessoris f in grabato hanc orationem devotius funderet Sanctæ patrocinium invocando, audivit vocem sibi dicentem aliquoties: “Surge. surge! quid jaces?” Audita voce, continuo pressus somno, non explevit jubentis mandatum, sed post soporem evigilans, statim sanus surrexit, annuntians, se divina misericordia per Sanctæ Hedwigis merita a doloribus liberatum.
[100] [Elisabeth puella sex annorum,] Elizabeth, puella sex annorum, filia Mechtildis, uxoris Hermanni Cranzonis, civis Wratizlaviensis, ex ægritudinis protractione corpusculum habuit adeo arefactum, ut omnia ipsius membra multo minoris essent quantitatis quam ætas tanti temporis requirebat. Sciens autem mater, jam nullum posse efficacius remedium adhiberi miserabili filiæ suæ, cujus vires et vigorem languor perseveraus devastaverat, quam miserationem divinam, voto facto Beatæ Hedwigis, adiit mausoleum, infirmam illuc secum deferens filiam. Quam prope sepulcrum deponens, hæc dicens verba orabat: “Domine Jesu, per merita Beatæ Hedwigis tuam misericordiam invoco, sana filiam meam languidam hic prostratam.” Et ecce misericors et miserator Dominus, qui prope est omnibus se invocantibus in veritate, subito miserationis suæ beneficium invocatus exhibuit et puellam, per dimidium annum continuis languoribus arefactam, plene sanitati restituit, ita quod ipsa, quæ quasi jam fuerat desiccata, statim resumpsit per Beatæ Hedwigis auxilium corporis incrementa.
[101] [Hermannus Cisterciensis:] Frater Hermannus, presbyter de domo Lubensi g Ordinis Cisterciensis, quodam tempore graviter ægrotabat in Lubes, ita quod tam ipse quam fratres alii in hac eum ægritudine moriturum putabant. Dum sic languore depressus, quadam vice extaticum quemdam pateretur excessum, audivit vocem, sibi dicentem: “Vade in Trebnicz ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum et sanaberis.” Ex illa hora incepit frater convalescere et melius se habere. Sanitate autam adepta, monitionem sibi factam de visitando Sanctæ sepulcro adimplere neglexit et recidivans, tamquam ingratus beneficio, majoribus quam antea cœpit infirmitatum stimulis perurgeri. Inflicta autem vexatione sibi dante intellectum, ad cor reversus, spretam admonitiotem divinam esse causam recidivi et adaucti flagelli non immerito judicabat. Velocius ergo a patre monasterii, domino Ludewico tunc abbate Lubensi h, petiit et impetravit licentiam adeundi Sanctæ Hedwigis sepulcrum, sicut sibi a Domino fuerat revelatum, et cum duobus sibi assignatis pro sociis fratribus, Nicolao videlicet laïco et Berthodo presbytero in curru subvectus, totus languidus illuc perveniens, ipsi tumulo, quia erat debilis, incumbendo pro sua sanitate recuperanda per Sanctæ Hedwigis utique merita Dominum invocabat. Mox dum sic confidens insisteret precibus Dei servus, affuit ille, qui promisit veraciter, dicens i: “Quidquid orantes petitis, credite quia accipietis,” et famulum suum, priusquam ad recedendum se levaret a tumulo consolatus est, restituendo ei desideratam corporis sanitatem. Nam protinus cum orasset, sudorem incurrit salvificum, deductusque ad hospitium, eadem nocte convaluit ab ea ægritudine, quam passus fuerat a vigilia assumptionis gloriosæ Virginis usque prope festivitatem Beati Archangeli Michaelis, et sic per intercessionem Beatæ Hedwigis sanitati pristinæ redditus ad suum conventum breviter est reversus. De jam dicto Lubensi monasterio multi fratres alii fuerunt curati a Deo per Sanctæ Hedwigis suffragia, quorum unus e pluribus erat frater Gotfridus, prior domus ejusdem.
[102] [puella, virginitatem mentila, amittit crines:] Beata Hedwigis suis intercessionibus apud Deum non tantum corporum, sed etiam mentium dignabatur procurare salutem et cordium effugare tristitias, ut in his quæ sequuntur luculenter apparet. Quædam adolescentula, corde et habitu sæcularis, virginalem pudicitiam, quam coram Deo amiserat, se habere propter erubescentiam coram hominibus simulabat. Ad sepulcrum autem Beatæ Hedwigis perveniens, velamen, quo caput suum contexerat, dum pro integritatis signo ibidem deponere vellet, capillos pariter defluentes deposuit, et sic capite depilato remansit. Et quia suum noluit defectum cognoscere, sed potius de statu virgineo, a quo infelici casu ceciderat inaniter gloriari volebat, coram omnibus revelata est ignominia ejus, ut ad cor rediens, in oculis suis fieret postmodum humilis, quæ prius superbire delectabatur cum virginibus fatuis, non solum oleo caritatis, verum etiam pulchritudine carentibus castitatis. Quidam Clemens nomine, de Orinico, coram examinatoribus in Romana curia se asserebat prædictos vidisse capillos, quamvis tunc non interfuerit, cum de capite dictæ virginis fuerunt elapsi. Simile factum de Sancto legitur Stanizlao k, ut per Sanctos et Sanctas suas comprobet Dominus, quantum sit facinus, culpam velle mendacio obumbrare.
[103] [puer perditus invenitur:] Faber quidam manebat Wratizlaviæ, filium habens trium annorum, quem sibi tempore nundinarum in festo Sancti Johannis Baptistæ, mulieres vagæ furtim abstulerant. Dum ergo per vicos et plateas circuiens quæsivisset triduo cum dolore, nec eum ullatenus invenisset, votum sic dicens emisit: “Beata Hedwigis, fac me rehabere puerum meum et ego tibi offeram bladi l mensuram secundum gravitatem ponderis quam præferet idem puer positus in statera.” His verbis cum intentione prolatis statim affuit quædam fœmina, dicensei, ut veniret et reciperet puerum perditum, ostenditque ei locum, in quo cum gaudio invenit eum sibi per Sanctæ Hedwigis suffragia demonstratum.
[104] [Michael a dolore capitis,] Vir quidam, Michael nomine, devotus et timens Deum, habens in Trebnicensi monasterio sororem, quæ Gaudentia vocabatur, gravi capitis oppressus dolore per unius anni spatium continue decumbebat. Qui quanto poterat devotionis studio Beatæ Hedwigis invocabat auxilium, quod eum a tali ac tanto cruciatu dignaretur Dominus, ipsius interveniente suffragio liberare. Tandem Beata Hedwigis dormienti apparuit et per somnium ei dixit: “Si curari desideras, sepulcrum meum personaliter adeas et recipies sanitatem.” Expergefactus homo, salutis consilium, quod acceperat dormiens, vigilando perficere festinabat, pertingensque ac locum sepulcri, se protinus ad orationem projecit. Cui sic oranti pro capitis sospitate vir quidam, alba indutus veste apparens, dicebat: “Sic debes orare et his verbis Deum per Beatæ Hedwigis merita invocare: “Da nobis quæsumus, Omnipotens Deus, in te semper gloriari et concede propitius, ut, qui Sanctæ Hedwigis merita devote recolimus, ipsius adjuti auxilio tuam gratiam sentiamus.” Ægrotus iste adeo modicum exstitit litteratus, quod hanc orationem, sicut nec componere, sic nec retinere aliquatenus valuisset, nisi virtute mirifica ejus fuisset memoriæ inculcata. Orationem ergo, instructus a Deo, retinuit et perfecte curatus a sepulcro ad propria cum gaudio remeavit. Antequam tamen abiret, veniens ad sororem suam præfatam Gaudentiam, ei aliisque sororibus claustri et curationis suæ processum et orationis, quam didicerat seriem recitavit. Unde soror Gozlava, ob venerationem et recordationem miraculi, de ore ipsius cui acciderat viri, dictam orationem conscripsit et posteris in scripto reliquit.
[105] [Siffridus a dolore oculorum] Siffridus, civis et frater judicis civitatis Wratizlaviensis, vehementem oculorum dolorem incurrerat, qui eum nec modicum sinebat videre. Vocatus ergo magister Hermannus chirurgicus, dum paratus assisteret ad carnem superfluam, quæ excreverat, de ipsis oculis excidendam, ipse qui patiebatur, dolorem dolori superaddendum considerans, nec præsumens, tantum genus tormenti jam patiens, sustinere se posse de novo alium supervenientem aliqualiter cruciatum, omisso curationis remedio, quod ei per humanam forte industriam poterat adhiberi, ad Sanctæ Hedwigis auxilium, quæ ipsum pridem de alia infirmitate liberaverat, se contulit invocandum, votoque emisso ad ipsius Sanctæ visitandum sepulcrum, in curru noctis tempore, quia lucem diei sustinere non poterant ejus oculi ægrotantes, quantocius properavit, illucque perveniens, sic dicens oravit: “Sancta Hedwigis, fer mihi auxilium, ut hujus doloris vehementiam evadere valeam, tuo juvamine mediante.” Oratione completa, homo, qui vix cæcutiens ductus advenerat, subito sanatus mane sequenti ad domum suam rediit bene videns.
[106] [Boguzlava a dolore capitis] Nobilis mulier Boguzlava, uxor domini Simonis castellani Gnezenensis, tam vehementem dolorem capitis habuit, quod nec comedere, nec bibere bene poterat, nec dormire. Pulvillos, quantumcumque delicatos aut cervicalia mollia supponeret capiti, non potuit sustinere, nec in ipsis præ doloribus requiem invenire, unde tantam incurrerat ex consequenti oculorum caliginem, ut manum propriam videre non posset. Quæ dum nec colyriis nec medicamentis aliis pro remedio sibi adhibitis aliquatenus juvaretur, Sanctæ Hedwigis vovit se velle visitare sepulcrum, si forte per ipsius Sanctæ merita eam dignaretur Dominus liberare ab ingenti, quo detinebatur, dolore. Voto sic emisso, maritus ejus eam cum decenti comitiva transmisit ad Sanctæ limina visitanda, dicens dum ipsam in vehiculo collocaret: “Sive vivas, sive moriendo deficias in hac via, Domino te et Sanctæ Hedwigi committo.” Et ecce, quam cito in curru posita fuit statim in capite levius sensit, in oculis adhuc caligine remanente. Sed cum deducta pervenisset ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, hoc modo dicens oravit: “Domina mea Sancta Maria, exaudi me et præcipias famulæ tuæ Sanctæ Hedwigi, ut me liberet, et tu, Beata Hedwigis, succurre mihi indignæ famulæ tuæ.” Oratione completa, priusquam de tumba recederet, in præsentia militum et familiæ, quæ secum advenerat, necnon et multarum, domus Trebnicensis, quæ ibidem astabant, sororum, fœmina evasit plenarie dolorem capitis et oculorum caliginem, ita ut et clare videret et nullum deinceps capitis dolorem sentiret. Et sic ipsa, quæ per biennium fuerat præfatis cruciatibus afflicta immaniter, restituta in die sanctæ Catharinæ m celerius sanitati, ad propria est reversa gaudenter. Ipsi quoque examinatores miraculorum protestati sunt, se jam dictam postmodum mulierem vidisse et eam claros oculos habuisse.
[107] [Vitozlava ab oculis sanguinolentis curantur.] Puella quædam nomine Vitozlava, filia Clementis militis, oculos habuit depravatos totaliter et compactos, de quibus crebro sanguis manabat, nec poterat præ dolore lucem aliquam sustinere. Et quia ipsa puella in infantia sua ad invocationem nominis Beatæ Hedwigis vitæ fuerat reddita, ut post dicetur dum de mortuis suscitatis tractabitur miraculo tertio n, parentes ejus, rememorantes beneficii sibi primitus præstiti, in spe gratiæ ac removendi doloris, ipsam ad Sanctæ Hedwigis tumulum deduxerunt. Illuc autem properantes, cum pervenissent ad locum, de quo jam videri poterat monasterium, in quo corpus sanctissimum est sepultum, ibidem aliquantulum subsistentes puellamque de curru ponentes ad terram, divinam procul dubio clementiam invocabant, secundum commendabilem multorum consuetudinem, qui dum Sanctæ Hedwigis accedunt ad limina, quam cito Beati Apostoli Bartholomæi ecclesiam viderint, reverentiam exhibent genibus provolutis. Mox ergo benignus affuit Dominus per Sanctæ merita invocatus et in eodem loco puellulæ præfatæ reddit luminum claritatem. Quæ recepta videndi a Domino gratia, statim more puerili, quia tempus æstivum erat, flores de prope in campo stantes consurgens carpebat, reductaque est cum laude Dei et Sanctæ Hedwigis præconio sanctitatis necnon et gaudio amicorum.
[108] [Visus restitutus, Wenceslao,] Wenzeslaus, filius Bratheconis de Solnic, infirmatus ad mortem, in festo Pentecostes in ipsa ægritudine lumen perdidit oculorum. Post festum autem Sancti Michaelis o ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum adductus, per aviam suam, nomine Sulizlavam, tribus vicibus; dum tertio ad illud venisset taliter ipsius Sanctæ auxilium invocavit: “Domina benigna, Beata Hedwigis, succurre mihi afflicto, ut cuilibet infelici subvenire misericorditer consuevisti,” sic quoque orans paululum dormitavit et quasi territus, est subito excitatus, excussaque somnificentia, miserante Deo et Beatæ Hedwigis interveniente suffragio, visum, quo privatus fuerat fere per annum rehabuit et ad domum suam rediit bene videns.
[109] [Juveni Olsnensi,] Juvenis quidam, per omnia cæcus, de villa forensi, quæ Olsnicz p nuncupatur, cum patre suo in Trebnicz descenderat, ut ibidem misericordiam Dei ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum pro lumine oculorum sibi reddendo, quanta posset diligentia, invocaret. Et quoniam pauperes erant, in hospitali cui frater Giselbertus, tunc custos Trebnicensis, præerat, sunt collecti. Quos idem frater infra tres hebdomadas, quibus illic moram fecerunt, crebro audivit pro restitutione visus, Beatæ Hedwigis patrocinium invocare. In die autem Sancti Georgii Martyris q circa sepulcrum Sanctæ, multis præsentibus, iste pauper juvenis, qui fuerat omnino cæcus adductus, per Sanctæ Hedwigis auxilium claro lumine oculorum est a Domino consolatus. Nam dictus frater Giselbertus de hoc cæco illuminato testimonium perhibens dixit: “Quem, prius videram penitus cæcum, pulchra vidi postea virtute visiva ornatum.”
[110] [Razlavæ ex Thomaskyrche,] Razlava, filia Bogdani de Thomaskyrchen r, per dolorem oculorum penitus visum amiserat, ita quod absque ductore nullatenus prodire valebat. Excreverat enim illi caro de oculis, cujus superfluitas ei lumen totaliter auferebat. Pro recuperando vero sibi perdito lumine oculorum, mater ejus sex continue jejunavit diebus ad Sanctæ Hedwigis honorem, expletoque jejunio memorato, ipsa mater in die Sancti Bartholomæi Apostoli cæcam perduxit filiam ad Sanctæ sepulcrum et eam desuper collocans stansque juxta illud, cum lacrymis pro ipsius illuminatione Dominum per Sanctæ Hedwigis merita precabatur. Exaudita est ergo mater orans pro filia, et reddita sunt ei lumina adeo clara, ut oculi ejus tamquam duæ stellæ lucidæ viderentur. Et sic a sepulcro cum matre ad propria rediit filia, per divinam bonitatem decorata clarissimis oculis, quæ per biennium oppressa fuerat caligine cæcitatis.
[111] [Elisabeth de Altaripa,] Elizabeth puella, filia Friderici, de Altaripa s trahens originem, cæca fuit. Quam mater ejus in Trebnicz se vovit ducturam ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, si forte misericordem invocando Dominum per intercessionem Sanctæ jam dictæ posset filiæ suæ restitutionem visus devotis supplicationibus impetrare. Aptata ergo vectura, dum se fœmina ad votum perficiendum disponeret, honestus vir Conradus, tunc judex in Altaripa, patruus ejusdem, quæ cæca erat, puellæ accessit et dixit: “Multo esset utilius, si hos, quos ad hanc viam deducitis equos, domi remanentes ad colendum agros aratro jungeretis. Nam quid ei, quæ omnino cæca est, poterit proficere labor iste? Frustra expensas hoc pro itinere facitis et vos supervacue fatigatis.” Devota nihilominus mulier promissum adimplere non distulit perveniensque ad Trebnicense monasterium primo super altare Beati Bartholomæi Apostoli cæcam, quam adduxerat filiam posuit et quia quam quærebat ibi gratiam non invenit; deinde ipsam super Sanctæ Hedwigis mausoleum detulit et ejus ibidem cum devotione auxilium invocavit. Quo peracto statim puella, quæ plus quam dimidio anno excæcata remanserat, Beatæ Hedwigis suffragantibus meritis, illuminata a Domino videntibus oculis apparebat.
[112] [Sdizlavæ de Trebniz,] Sdizlava, uxor Pribizlai de Trebnicz, quodam tempore existens Wratizlaviæ, de quodam antiquo aquam hauriens puteo, faciem suam et oculos abluit et ex ipsa ablutione cæca effecta per annum integrum in eadem cæcitate permansit. Maritus ergo ipsius, ex hoc concepto fastidio eamque spernens, dimittere voluit et aliam sibi de facto, quia de jure non poterat, in uxorem assumere fœminam cogitavit. Dominus vero Bertoldus, in Trebnicz tunc plebanus, hoc, ut debuit fieri, prohibebat. Cum autem in festo Circumcisionis dominicæ prædicta mulier cæcitate percussa ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, ductore prævio, pervenisset, ibidem cum lacrymis sic oravit: “Beata Hedwigis, adjuva me, ut possim hanc, qua detineor, cæcitatem evadere et lumen cœli videre.” Mox fœmina, quod devote petiit, impetravit et quæ cæca adducta per alium fuerat, accepto per Sanctæ Hedwigis merita beneficio luminis a Domino Jesu Christo, videns per semetipsam ad domum suam reversa est cum gaudio.
[113] [Elisabeth puellæ Wratislaviensi.] Puella quædam sex annorum, Elizabeth nomine, filia Mechtildis, uxoris Hermanni Cranzonis, civis Wratizlaviensis, de qua supra dictum est t, dum de infirmis curatis tractaretur, erat prorsus privata lumine oculorum. Mater ergo ipsius Domino Deo vovit, quod ad Beatæ Hedwigis sepulcrum nudis pedibus et in cilicio vellet cum filia quanto posset expeditius pergere, dummodo eamdem filiam dignaretur a cæcitatis miseria liberare. Tandem circa festum Pentecostes iter arripuit, sed ex itinere fatigata sub quadam arbore aliquantulum requiescere filiamque volens refocillare, currum, in quo ducebatur eadem puella, stare fecit. Et ecce, subito in eodem requietionis loco puella solotenus posita cum pulchris, siccis et claris apparuit oculis, et quæ per quatuor hebdomadas nihil penitus viderat, jam illuminata a Deo per Sanctæ Hedwigis interventionem clare videbat, secundum quod ipsi examinatores se vidisse postmodum testabantur.
[114] [Redditur auditus Julianæ moniali Trebnicensi;] Soror Juliana de domo Trebnicensi surditatem incurrerat, de qua opitulatione humana non poterat liberari. Rememorans autem, optimum medicamentum et medicum esse Christum, non de suis sed de Sanctorum et specialiter de Beatæ Hedwigis præsumens meritis sanctitatis, ad ejusdem Sanctæ accessit sepulcrum caputque suum desuper ponens, relevamen haud dubium postulavit. Dum vero sic inhæreret mausoleo, quasi quidam calculus igneus, ut ei videbatur, ingressus est ocius aures ejus, et sic soror, Deo et Beatæ Hedwigi devota, in die sancto Pentecostes surditatem evasit, quam in festo Epiphaniæ Domini eodem anno conceperat, Domino permittente. Et licet jam dicta soror Juliana sola esset apud tumulum Sanctæ Hedwigis, quando circa ipsam istud evenit miraculum, nec aliquis ei, quo tempore dominus eam curare dignatus est, ferre posset testimonium, tamen sororum ejusdem conventus congregatio, quæ ipsius surditatem, diutius noverat, sensum auditus, ei per Sanctæ Hedwigis suffragia a Domino restitutum, nullatenus dubitabat. Immensa namque Dei bonitas, quæ orantibus Apostolis ipso die in igneis linguis apparens amoris incendium tribuit, famulam suam secretius intendentem orationibus ignito calculo a surditatis vitio expiavit. Fuit quoque alia fœmina, nomine Snegula, similiter surda, de cujus curatione in sequenti rubrica secundo capitulo explicatur u.
[115] [mutis loquela; Maguschæ,] Maguscha, uxor Andreæ de Michowicz w, per tres annos et dimidium linguæ officium et usum pedum omnino perdiderat, ita quod linguam in tantum spasmatam habebat, ut in ore ipsius de ea modicum appareret, sensum quoque ac motum pedum suorum non habuit penitus. Mater ergo ipsius, confidens filiam suam per Sanctæ Hedwigis merita posse a Domino liberari ab illis ægritudinibus, votum vovit, ut ipsius Sanctæ tumulum una cum filia visitaret, quod et fecit. Perveniens quoque in Trebnicz, quatuor continue hebdomadibus manens ibidem, ipsa Maguscha rependo quotidie Sanctæ mausoleum visitavit. Tandem per visum quædam splendida et formosa domina ei dixit: “Cur jaces? curre ad ecclesiam!” quæ statim ut potuit reptando velocius intravit monasterium præfatamque pervenit ad tumbam. Sed quia loqui lingua non poterat, devoto affectu cordis orabat, ut ei sanitas linguæ pedumque a Domino donaretur. Et statim, soluto linguæ ipsius vinculo, loquebatur, usu quoque pedum sibi reddito, quæ trahendo se super terram advenerat, sabbato infra octavam Pentecostes ambulans et laudans Deum ad mansionem pristinam remeabat.
[116] [et Snegulæ Wratislaviensi.] Snegula, uxor Adæ de Wratizlavia, dum quadam vice in die Sancti Laurentii Martyris y in silva nuces colligeret avellanas, subito in lingua, manibus et pedibus paralysi est percussa, insuper perdidit tunc sensum auditus. His ergo oppressa doloribus per annum decubuit, ita quod absque aliorum adminiculo se de loco movere non potuit nec cibum sumere valuit, nisi manibus alienis sibi porrectum. Dominus autem Bertholdus, tunc plebanus Trebnicensis, qui eidem fœminæ sacramenta ecclesiastica ministraverat consuluit, ut deferretur ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum in spe sanitatis per ipsius Sanctæ merita impetrandæ, ex quo sibi alia curationis antidota omnino deficere viderentur. Audito vero consilio pietatis et sano, mater ejusdem Snegulæ, Beliza nomine, cum alia religiosa fœmina, nomine Juttha, filiam ad Sanctæ Hedwigis in uno liteamine detulit tumulum portandique vices sæpius iteravit. Tempore autem Quadragesimæ in dominica, qua cantatur ad introitum Missæ: Lætare Jerusalem et cetera, deportatam ac depositam filiam ad sepulcrum, mater sic dicens orabat et invocabat suppliciter Sanctam Dei: “Domina Sancta Hedwigis, digneris adesse filiæ meæ.” Et dum tam diu perseveraret in prece, donec completis divinis officiis homines pro claudendis foribus templi de ecclesia pellerentur, mater, ut efferret invalidam filiam domumque cum ipsa pergeret, apprehendit. Quæ subito, voce et loquela sibi restituta a Domino, exclamavit et dixit: “Mater, mater, tu me interficis quia nescis, quod bene agitur mecum.” Deinde surgens, ab omni, qua diu detenta fuerat, ægritudine libera et a surditate curata per Sanctæ Hedwigis suffragia, domum absque bajulo est reversa: completis quoque postmodum tribus annis, viro matrimonialiter est conjuncta.
[117] [Curantur manus Petri de Socolnitz,] Petrus de Socolnicz x in una domo simul oves et alia pecora sua servabat. Quadam vero die vidit inter jam dictas oves ovem unam debilem, et putabat eam ab aliis pecoribus conculcatam et sic viribus destitutam, unde ipsam occidens comedit cum familia et de carnibus illis tam ipse quam omnes, qui ex ipsis comederant, fuerunt periculosissime infirmati. Nam alii spasmati, alii contracti sunt, quidam vero et specialiter tres pueri ex ipso carnis edulio sunt defuncti. Ipse autem Petrus infirmitatem quidem evasit, quam incurrerat, sed in ambabus sic spasmatus fuit manibus et contractus, ut digiti manuum ejus curvati adhærerent juncturis, quæ sunt inter manus et brachium, quapropter ipsum pasci oportuit manibus aliorum. Rememorans autem Beatæ Hedwigis clementiam, cujus fama sanctitatis jam tunc diffusa per circuitum ad se invocandam plurimos attrahebat, ipsius invocavit auxilium et votum vovit, dicens corde devoto: “Beata Hedwigis, redde mihi manuum mearum necessarium usum et ego tuum laborando pedibus meis adibo sepulcrum.” Ut autem suo non fraudaretur desiderio, satagebat omnem subterfugere obicem, gratiæ resistentem. Unde accedens ad virum maturum, dominum Michaelem, plebanum de Costhomloth z, ei non solum corporis, verum etiam cordis sui detexit languores, confessionem suorum sibi faciens peccatorum, recitans eidem seriosius eventum facti, secundum quod acciderat, et benedictione ab ipso accepta, ut votum expleret, iter arripuit. Dum ergo in via positus esset, manus ipsius, quæ per quatuor hebdomadas contractæ fuerant, subito sunt distentæ ipsoque tandem ad tumulum pertingente, plenariæ sanitati sunt redditæ.
[118] [Simonis Wratislaviensis,] Simon, civis Wratizlaviensis, filium habuit nomine Simonem, manus habentem inflatura turgidas ac dependentes ab ulnis inferius, ita quod eas neque levare nec ori suo poterat aliqualiter applicare, manibus quapropter ipsum cibari oportuit alienis. Cum autem plurimæ sibi fuissent adhibitæ medicinæ ac per chirurgicos sectus esset ratione medelæ, nec ei profuissent in aliquo, sed semper deterius habuisset, mater ipsius, domina Christina, voto facto eum ad Sanctæ Hedwigis tumulum deducere studuit, ibique tam ipsa quam aliæ duæ honestæ matronæ suæ consanguineæ, Bertradis scilicet et Christina, quæ simul illuc pervenerant, viva voce dicebant: “Beata Hedwigis, sana puerum istum, vel, si tibi hoc non placet, age apud Deum, ut hic celerius moriatur, antequam ad propria redeamus.” Reputabant namque, fore commodius per mortem ejus a vexationibus redimi, quam cum ipsius languore diutius occupari. Quarum Deus vota per Sanctæ Hedwigis interventionem exaudiens extemplo sanavit in manibus puerum in die Sancti Calixti, qui a festo Beati Jacobi Apostoli aa eodem anno cœperat infirmari. Sic vero sanatus Wratizlaviam cum amicorum gaudio atque solatio est reductus.
[119] [mulieris Pomeranæ] Muliercula quædam satis annosa, de terra Pomeraniæ bb, plus quam tredecim annis manum aridam habuit et contractam sicque suo adhærentem et impressam fortiter fœmori, quod abinde nullatenus poterat amoveri. Audita vero fama miraculorum Beatæ Hedwigis, in Trebnicz pervevenit cum multis hominibus, qui similiter fuerant profecti de Pomerania, ad præfatæ Sanctæ Hedwigis limina visitanda. Coram quibus omnibus, virtute Omnipotens Dei, manus a fœmore ejus soluta extitit et sanata, dum orationem faceret ad Sanctæ sepulcrum. Accedens ergo frater Lambinus de Ordine Prædicatorum, qui tunc temporis in Trebnicz erat, diligenter investigavit genus ægritudinis et modum curationis, ut cognita veritate de facto miraculo securius posset testimonium perhibere. Illi vero homines, qui cum ægra advenerant fœmina, plus quam viginti numero, viva voce dicebant: “Hanc fœminam scimus, quod, sicut asserit, manum contractam fœmorique conjunctam habuit primitus et nunc sanatam eam videmus.” Ipsa quoque muliercula Fratri studiosius perscrutanti de singulis, ajebat: “Quod sim miraculose curata, satis constare vobis poterit per evidentia signa, nam manus mea, prius arida et contracta, est adhuc alia manu mea gracilior et locus femoris, cui manus inhæsit, valliculam continet et habet cutem in colore ab alia cute corporis mei dissimilem. Hæc vobis, si complacet intueri, ostendo.” Frater autem prædictus propter honestatem signum relictum in femore nolebat videre, credens verum esse, quod multi, qui viderant, asserebant, sed manum ejus intuitus eam abire permisit. Quæ post gratiarum actiones dum in Pomeraniam rediisset, quidam assumentes eam coram duce Pomeraniæ, qui tunc erat in castro Swetensi cc, duxerunt eique dixerunt: “Domine, hæc fœmina hic nata est et cognovimus quali vinculo passionis ligata fuerit multis annis et nunc sana est et sanata meritis, ut asserit, Beatæ Hedwigis.” Et sic pronuntiantes, passionem ejus per ordinem enarrabant, ostendebantque patrem ipsius fœminæ, qui præsens astabat et quæ illi recitabant de infirmitate et curatione filiæ suæ, hæc ipse dicebat indubitanter omnia vera esse. Dux ergo et ab ipsa et ab aliis audiens, quod per merita Sanctæ Hedwigis a tali fuerat ægritudine liberata, erumpens in lacrymas dixit præsentibus multis militibus et aliis quampluribus, qui illic convenerant: “Domine Deus meus, multum peccavi tibi, quia istam Sanctam videre non merui, dum in mortali viveret corpore, cum tamen sæpe in Polonia fuerim, ea adhuc vivente.”
[120] [Adelheidis viduæ,] Adelheydis, relicta Volkmari de Legnicz, dextræ manus et totius brachii dextri ab humero usque ad digitos tanto vexabatur dolore, quod nec se velare, nec aliquid manu poterat tollere, neque ipsum brachium sublevare. Bogdanca vero, ipsius ancilla, ei dum opus erat, velamen imposuit et in aliis secundum indigentiam sedule ministravit. Sed cum multa sibi causa curationis adhibuisset remedia et minime profecisset, ad Beatæ se Hedwigis convertit auxilium invocandum, his verbis: “Beata Hedwigis! tu me dilexisti dum viveres, fac mecum modo misericordiam et restitue mihi brachium et manum meam.” Rogavitque Henconem clypeatorem dd, ut sibi manus et brachii usque ad cubitum formaret de cera similitudinem, ob reverentiam Sanctæ Hedwigis ad ipsius tumulum offerendam. Formata similitudine, junxit fœmina brachio suo ceram, manus et brachii sui imaginem exprimentem, et statim levius habuit cessavitque dolor, quem per sex hebdomadas continue passa fuit.
[121] [et Pribconis pueruli.] Pribco, puer septem annorum, manum habebat aridam et ex infirmitate ita confractam, quod ruptura ossis deforis apparebat. De cujus sanatione, quamvis spes nulla vel modica haberetur, avia tamen ejus et Radic de Pelazcovicz, consanguineus ejusdem pueri, dictum puerum in festo Sancti Bartholomæi Apostoli ad Sanctæ Hedwigis tumulum detulerunt, invocantes clementiam Domini, ut ei per merita Sanctæ suæ sanitatem tribuere dignaretur. Oratione completa, relicto puero juxta mausoleum, præfati portitores de ecclesia se sequestrare volentes, aliquantulum processerunt, sed, audito tumultu, subito revertentes invenerunt puerum, qui per quatuor annos infirmitatem prædictam sustinuerat, restitutum plenariæ sanitati. De passione quoque manuum plures alii curati sunt, videlicet Gotfridus, require de paraliticis miraculum secundum ee; item Bratumila, require de dæmoniacis miraculum tertium ff: item Sdeslava, require de paraliticis miraculum quartum; item Stronizlava, require de infistulatis miraculo secundo gg.
[122] [Ab infirmitate pedum liberati, Albertus de Pruziez.] Henricus, filius Alberti judicis de Pruzicz hh, a nativitate sua usque ad octavum annum habuit tibias tam exiles, ut vix se extendere ad quantitatem parvæ, in qua canitur, fistule viderentur, et non solum pedum, sed etiam renum officio caruit, unde nec stare nec ire præ nimia imbecillitate poterat nec sedere. Aliquando tamen, dum de loco ad locum moveri appeteret, manu se juvando reptabat. Mater autem ipsius, nomine Beatrix, honesta utique matrona, anxia pro sanitate filii rehabenda, vovit Beatæ Mariæ Virgini, quod quamdiu viveret, diem sabbati ad ipsius honorem vellet jejunio colere, si ejus filium dignaretur curare. Votum hoc emissum, quamvis cum multa studeret adimplere diligentia, secundum tamen suum non meruit exaudiri desiderium, Deo in hoc aliquid melius providente, ut sic et dilata desideria crescerent et Beatæ Hedwigis gloria evidentius aperto in miraculo appareret. Nec tamen devota fœmina perdidit servitium illud, quod devote ipsi gloriosæ exhibuit Virgini, quia Beata Virgo, desiderium ipsius prorogando et preces ejus non statim exaudiendo, etiam voluit eam facere devotam Beatæ Hedwigi, quod sic factum est. Per somnium namque fuit admonita, ut filium suum imbecillem ad Sanctæ Hedwigis deportaret sepulcrum et devote pro sanitate ipsius ejusdem Sanctæ invocaret auxilium. Fecit mulier, ut divino fuerat edocta oraculo, puerumque deferens ad mausoleum, sic dicens oravit: “Beata Hedwigis, digneris sanare puerum meum, quem si sanaveris, ego voveo et promitto tibi, quod eum faciam litteris imbui et tuo ipsum servitio perpetuo mancipari.” Dum sic pro filio mater sollicita preces effunderet, domina Petronilla, abbatissa in Trebnicz ii, dominoque Bertoldo plebano Trebnicensi, qui eumdem baptizaverat puerum, et aliis multis præsentibus, puer se subito elevans appodiavit sepulcro stansque erectus accipit ovum, ibidem coram se positum, et gaudens circuibat sepulcrum. Domina vero Petronilla, tunc custos sepulcri, aliud pictum ovum accipiens projiciensque ante puerum, impulit illud remotius a sepulcro, pro quo similiter accipiendo puerulus ivit et ad matrem suam gradiens rediit. Ob gradiendi autem inconsuetudinem et propter tibiarum nimiam gracilitatem nondum valebat perfecte corpusculum sustentare. Sanatus autem per Sanctæ Hedwigis merita infra hebdomadam Paschæ feria quarta cum matre incolumis ad hospitium rediit ipsiusque tibiæ deinceps incrementum sumpsere secundum debitam proportionem. Totus quoque puer, qui per septem annos vix pervenerat ad staturam pueri, duos annos habentis, infra biennium excrevit in tantum, ut in quantitate novem annos ætatis habenti puero æquaretur, sanus existens et agilis, Domino concedente.
[123] [Juttha Wratislaviensis,] Juttha, uxor Jacobi, civis Wratislaviensis, Budisin Mysnensis diœcesis oriunda, per guttam sic contractos pedes habebat, quod eos non valebat extendere. Et quia ob hanc causam continue eam oportebat jacere, utrumque femur ipsius computruerat et vermibus plenum erat, de quo non modica fœtoris materia per totum ipsius domiculum spargebatur. Portabatur autem a viro suo vel ab aliis quocumque necessitas requirebat. Voto vero emisso, ut ad Beatæ Hedwigis pertingeret tumulum, maritus eam, vehiculo impositam, illuc usque perduxit, ubi etiam hanc orationem fudit, suppliciter dicens: “Sancta Hedwigis, adjuva me afflictam, ut pedum passionem evadam, ita ut ambulando inter homines incedere valeam. Beata Hedwigis, rogo te per sanctitatem tuamque copiosissimam pietatem, ut me ab hac ægritudine digneris sanare.” Oratione completa in die Bartholomæi Apostoli surrexit a tumulo fœmina plene sana, vecturaque, in qua pervenerat ad tumbam Sanctæ, relicta, peditando Wratislaviam rediit et ad propriam mansionem, quæ per annum integrum potentia gradiendi caruerat, ambulando pervenit.
[124] [Cuno Gallicus, Wratislaviensis,] Cuno Gallicus, civis Wratislaviensis, filiam habuit nomine Margaretam, quæ a sua juventute pedes et tibias ita molles habebat, quod esse absque ossibus putabantur. Cui et aliud supervenit incommodum, nam dum duos et dimidium haberet annos ætatis, excrevit in ea gibber inmanis, totum occupans pectus ejus. His ergo depressa naturæ defectibus, toto tempore vitæ suæ nec stare poterat nec sedere, sed jacebat continue, et dum mater eam supra pedes statuere conaretur, frendebat dentibus præ dolore. Qua de causa ipsa genitrix ejus, nomine Catharina, sæpius quando eam intuebatur, percussa compassionis jaculo, lacrymas effundebat. Confisa tamen de Sanctæ Hedwigis suffragio conditionaliter vovit, dicens: “Beata Hedwigis, si filiæ meæ sanitatem impetraveris et me de tanto labore corporis et ab anxietate spiritus liberaveris, festivitatis tuæ vigiliam, annis singulis, jejunabo, quamdiu eadem mea supervixerit filia.” Voto emisso, maritus cum uxore filiam assumentes ad Sanctæ Hedwigis tumulum properabant. Mater vero majori succensa devotionis fervore, quamvis gravida esset, dictam filiam, humeris suis impositam, pergens in itinere bajulavit. Pervenientes autem ad sepulcrum puellam deposuerunt ibidem, patre longius recedente propter multitudinem illic existentium fœminarum, cum quibus se premere noluit. Mater apud filiam suam mansit et Beatam Hedwigim, sic inquiens, invocavit: “Domina mea Beata Hedwigis, per tuam magnam virtutem, quam habes et per merita, quibus es prædita apud Deum, redde mihi peccatrici lætitiam sanando filiam meam.” Dum sic instanter oraret cum lacrymis, ipsa puella subito se apodians tumbæ surrexit et absque difficultate coram omni congregata illic multitudine ambulavit.
[125] [Rudgerus Teutonicus,] Rudgerus, Theutonicus de Mysnensi diœcesi oriundus, pedes contractos habebat et aridos in tantum, quod nec tactum sensit nec frigus. Propter defectum ergo rerum et virium ab amicis omnibus derelictus, hinc inde rependo per annos quatuor mendicabat. Quidam autem, pietatis intuitu, eum ad Sanctæ Hedwigis deduxit sepulcrum. Ubi dum moram faceret aliquamdiu et oraret, ut ei a Domino per Sanctæ Hedwigis merita sanitas redderetur, nec tamen ipsius exaudiretur oratio, ad villam, de qua venerat prope Stregom, Pascuroue kk nuncupatam, revertentes, Beatæ Hedwigis auxilium non destitit invocare. Quadam ergo nocte post factam orationem nervi pedum ejus ipsique pedes cœperunt extendi et tactum sentire, et sanatus est homo gressusque sibi restitutus est die septimo, postquam redierat a sepulcro.
[126] [Joannes puer Beroldivillanus] Johannes puer, a Beroldivilla ll trahens originem, pedes habens contractos, nusquam procedere poterat de loco ad locum. Mater ergo ipsius, Helwiga nomine, in curru eum deduxit in Trebnicz et a vehiculo tandem acceptum portavit eum in humeris suis usque ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum eumque desuper ponens, de prope stans orabat et hæc dicens, vovebat: “Sancta Hedwigis, ego tibi voveo, me semper in viduitate victuram, sana tantummodo filium meum.” Tandem dixit ad filium: “Move te, fili, et surge!” Qui respondens: “Non possum,” inquit, “quia doleo crura mea.” Surrexit tamen celerius et quasi rumperentur, nervi ejus, reddebant stridorem, se dum erigeret ad eundum. Sicque puer ille, præsente domino Giselberto, custode Trebnicensi, et aliis multis, sanatus est ab ea, quam a nativitate sua usque ad quinquennium in pedibus sustinuerat, passione. Qui postmodum ad scholas missus litteras didicit materque ipsius, votum exsolvens, in viduitate permansit.
[127] [Bratumila, ex ducatu Opoliensi] Bratumila, puella, de Croscina mm, villa ducatus Opuliensis, trahens originem, pedum officio penitus caruit, quia a renibus et infra totum corpus ipsius fuit totaliter ariditate quadam consumptum, Ideo etiam, necessitate cogente, moveri de loco non poterat, nisi ab aliquo deportata fuisset. Invalescente autem fama miraculorum, quæ per Beatam Hedwigim operari dignabatur clementia Salvatoris, ad consilium hominum, Deum diligentium, parentes ipsius puellæ deduxerunt eam competenti vectura ad jam dictæ Sanctæ sepulcrum, ubi Christi gratia invocata, puella per Sanctæ Hedwigis merita non quidem ex integro, sed a pedibus tantum usque ad genua est sanata. Quæ sic reducta, rependo tandem super genua transferre se poterat, quo volebat. Potens utique Deus erat puellæ statim integram restituere sanitatem, sed ad hoc differre disposuit, ut, dilato desiderio, multiplicaretur oratio et sic tandem postulantium precibus annuens, novo miraculo Beatæ Hedwigis sanctitatem copiosius faceret manifestam. Unde revoluto anni circulo, postquam in parte curata fuerat præfata puella, denuo a parentibus ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum deducitur ut plene sanetur a Deo devotius postulatur. Deus autem, cujus est proprium misereri petentibus, per Sanctæ Hedwigis merita misericorditer affuit et puellam integraliter a suis passionibus liberavit, ita quod exiliens ambulavit, quæ a sua nativitate usque ad septennium inclusive numquam valebat pedes suos ad gradiendum movere.
[128] [et Milozlava Legnicensis.] Milozlava, puella de Legnicensi castellatura nn, magnum corpus et flavos crines comasque magnas habens, sed pedes ac tibias claudas, ita quod non nisi rependo quo voluit movebatur: hæc ad sepulcrum Sanctæ Hedwigis in Trebnicz perveniens, reptabat, sæpissime et per intercessionem ipsius Sanctæ sanitatem sibi donandam a Deo, ibidem faciendo moram diutius expectabat. Quam videns dominus Gaudentius, plebanus de Sadalno oo, illic reptantem atque divinum præstolantem auxilium, dixit: “Beata Hedwigis, si hanc puellam sanaveris, amodo credam miraculis tuis, quod in veritate tuo fiant merito sanctitatis.” Dum autem diu moram faceret juxta tumbam, nec post tempora multa ei donaretur sanitas concupita, domina Petronilla, tunc custos sepulchri Sanctæ Hedwigis, postmodum abbatissa Trebnicensis monasterii pp, indignata jussit eam a tumba recedere dicens: “Tu vides, quod Deus te non dignatur juvare, quapropter hic expectando non facito amodo moras, ne ampliorem nobis verecundiam inferas, dum hic in omnium oculis frustrata tuo, ut videtur, desiderio volutaris.” At illa, quamvis repulsam taliter pateretur, nihilominus permanebat, divinam consolationem exspectans et quærens a Domino gratiam sanitatis. Et quia remansit ut quæreret, contigit ut inveniret. Nam in die Sancti Calixti Papæ et Martyris qq, quando erat anniversarius Beatæ Hedwigis, dicta puella, quæ in festo Sancti Jacobi Apostoli præcedenti rr eodem anno pervenerat in Trebnicz, liberata est ab impotentia gradiendi, quam a nativitate sua per viginti annos sustinuerat, et coram domina Gertrude, Trebnicensi abbatissa, ac sororibus Razlava, Petronilla prædicta, multis quoque aliis præsentibus et videntibus, sana surrexit, collaudansque Deum recessit. Quo viso miraculo frater Giselbertus, custos Trebnicensis, procuravit: Te Deum laudamus, solemniter decantari. De passione pedum plures alii curati sunt per Sanctæ Hedwigis auxilium videlicet Siffridus, require de paralyticis miraculo primo ss; item Magusca, require de mutis, miraculo primo tt; item Adelheydis, require de gibbosis, miraculo secundo uu; item Laurentius, require de infistulatis, miraculo primo ww.
[129] [Manus simul et pedes sanantur, Wencemilo,] Vencemil de Mechouice yy adolescens, habens annos circiter decem et octo, totaliter in manibus et pedibus erat contractus, ita quod semper eum jacere oportuit, nec cibari valuit, nisi manibus alienis. Hoc autem incommodum a Quinquagesima usque ad proximum sequens festum Beati Bartholomæi sustinuit, in ipsa namque festivitate per patrem suum deductus in curru pervenit in Trebnicz, sperans, Sanctæ Hedwigis interveniente suffragio, liber fieri ab incommodo supradicto. Sed Dominus curationem ipsius aliquantulum differebat, ut ex ipsa mora probaretur, si devotio ejus foret continua, vel si spes, quam de meritis Sanctæ Hedwigis habuit, esset efficaciter perseverans et vera. Unde sequenti die, dum ad sepulcrum non recepisset gratiam sanitatis, pater filium denuo locavit in curru et ad propria festinavit. Non tamen cessavit æger invocare Dominum et Sanctam ejus, quamvis procederet in vectura. Et ecce, priusquam egressus fuisset septa curiæ claustri, apparente adhuc ecclesia Sancti Bartholomæi, currus, in quo æger homo sedebat et Dominum Sanctamque Hedwigim invocabat, casu evertitur, et languidus cadens in terram a suis languoribus penitus liberatur, surrexitque sanus in manibus atque pedibus, excepto eo, quod in uno pede et manu pro signo infirmitatis præteritæ aliquæ languoris reliquiæ remanserunt.
[130] [et Nicolao, Ordinis Prædicatorum.] Frater Nicolaus Ordinis Prædicatorum, cum tempore quodam esset in Bresno xx, Gneznensis diœcesis, ut ibidem prædicationis officium exerceret, dormiebat una nocte et socius ejus, nomine Richardus, in quadam camenata zz, ubi in camino pro eis erat ignis compositus. Et ecce, titio, succensus ab igne, corruens paleam in pavimentum prostratam accendit, flammaque invalescens totam domum illam, in qua quiescebant, consumptura celerius invadebat. Dum ergo Fratres viderent se in periculo positos, prædictus Frater Nicolaus flammam ingrediens, manibus ac pedibus nudis accensam paleam extinguebat. Extincto vero igne, incendium in membris illis, quibus flammam extinguendo tetigerat, non modicum reliquit dolorem. Quem ut evaderet, Beatam Virginem ter salutando supplex orabat; Beatam quoque Hedwigim, cujus tam * miracula multa audierat, ter flectendo genua sic inquiens invocabat: “Beata Hedwigis, libera me ab isto dolore, quem patior.” Oratione facta se denuo ad quiescendum deposuit pustulasque magnas in manibus habens ac pedibus obdormivit, post somnumque expergefactus, nullum sensit dolorem, sed adeo sanus erat ac si numquam fuisset adustus. Hoc factum contigit anno domini MCCLXIII in Quadragesima. Plures quoque alii sunt curati per merita Sanctæ Hedwigis de passione pedum ac manuum, videlicet Snegula, require de mutis, miraculo secundo aaa; item Nenkerus, require de paralyticis, miraculo tertio bbb; item Idka, require de dissentericis, miraculo primo ccc.
[131] [Contracti curantur, Sestremilus Wratislaviensis,] Sestremil, in Wratizlavia manens, omnino fuit contractus, gutta namque spinam dorsi ejus confregerat et eum effecerat ad ambulandum penitus impotentem. Uxor autem ipsius, Crisca et alia fœmina, nomine Sczarnucha, ipsum portabant quotidie ante fores ecclesiæ Fratrum Prædicatorum, ut a transeuntibus eleemosynam, quia pauper erat, acciperet, ad alia quoque loca secundum indigentiam suam tempore opportuno eum ferebant. Tandem, inspirante Deo, votum vovit taliter dicens: “Beata Hedwigis, et si aliter nequeo, tuum tamen sepulcrum rependo et me trahendo manibus visitabo, tu quoque me dignare ab hac impotentia liberare, aut saltem hanc mecum digneris gratiam facere, ut crura pedesque meos ad me valeam applicare.” Erant enim prædicti pedes cum cruribus aridi et veluti lignum inflexibiles et nisi per alium componerentur ad ipsum, dum extenti jacebant, eos ad se retrahere non valebat. Levavit ergo se, voto emisso, ut perficeret, quomodo posset, quod promiserat et feria III ante festum Rogationum, reptando de Wratizlavia exiens, feria sexta sequenti pervenit in Wesnam ddd, locum non plene a Trebnicz per milliare distantem. In ipso loco, aut in proximo monte, de quo videri poterat ecclesia Beati Bartholomæi, in qua Sanctæ Hedwigis corpus conditum requiescit, recepit plenariam sanitatem. Procedens autem, Sanctæ Hedwigis visitavit sepulcrum et gratias agens Deo, die tertio reversus Wratizlaviam, in admirationem mentes convertit multorum, qui eum prius contractum et miserabilem noverant, divinamque misericordiam et jam dictæ Sanctæ, in eo quod contigerat, merita cognoscentes, pro facto miraculo Dominum benedicebant.
[132] [mulier Pomerana,] Mulier quædam, in Swece eee Wladislaviensis diœcesis et terra Pomeraniæ manens, tam enormiter incurvata extitit et contracta, quod dum aliquo deberet procedere, pectus suum fere genibus propriis contingebat. Quæ, voto emisso, levavit se ad Sanctæ Hedwigis limina visitanda circa festum Assumptionis Beatæ Virginis et baculo sustentata processit de die vix per dimidium milliare. Sicque paulatim progrediendo, dum ultra Milicz fff venisset, et adhuc in Trebnicz sibi restarent ad eundum milliaria quatuor, Beatæ Hedwigis ei opitulante merito, erecta est a Domino et plene sanata. Processit ergo lætabunda et laudans et Sanctæ Hedwigis, ut promiserat, cum gratiarum actione visitavit sepulcrum, reversaque est in domum suam, unde exierat de Swecz, secum portans munus plenariæ sanitatis, qua caruerat plus quam anno. Addidit quoque Dominus jam dicto miraculo miraculum aliud. Nam præfata mulier, postquam sanata est et rediit ad partes ubi nota fuit, multo pulchrior apparuit, quam esset antequam prædictam ægritudinem incidisset. Et quia eadem fœmina prius visa fuerat totaliter languida, non solum a communi populo verum etiam ab ipso duce Pomeraniæ Swentopolco et a filio suo ggg nec non et a palatino et ab aliis nobilibus multis, reversaque videbatur cum sanitate integra et inopinabili, sinistra opinio penitus ab omnium cordibus pellebatur, neque locum habere poterat deceptoria fictio, ubi probata veritas extitit in aperto.
[133] [et Razlavus pauper.] Quidam vir pauper, nomine Razlavus, divino castigatus flagello, diu jacebat contractus, quem Crisca uxor ejus, ad petendum a transeuntibus eleemosynam frequenter portabat Wratizlaviæ ad Sancti Alberti ecclesiam: tandem bono usus consilio, vovit se Sanctæ Hedwigis limina visitare, si forte per ejusdem Sanctæ patrocinium Deus ei dignaretur sanitatem restituere. Et quoniam propter inopiam non valebat habere vecturam, rependo manibusque trahendo posuit se ad viam, ut votum expleret emissum. Dum ergo esset in itinere, quod arripuerat pro eo, ut ipsius Sanctæ adiens tumulum, ejus auxilium efficacius invocaret, cum magno dolore nervos et ossa sua, quasi rumperentur, sentiebat extendi. Et sic alleviatus processit ad jam dictæ Sanctæ sepulcrum, ubi per ipsius suffragia sanitatem adeptus plenariam incolumis postmodum Sanctorum visitavit limina Apostolorum. Plures alii contracti curati sunt per merita Sanctæ Hedwigis, videlicet Pribislava, require in sequenti de gibbosis, miraculo primo hhh; item Adelheydis, require ibidem, miraculo secundo iii.
[134] [Gibbosæ, Pribislava] Pribislava, manens Wratizlaviæ in domo Zanstogoi, contracta fuit plus quam per biennium, et ex ipsa contractione gibbum habebat a tergo prominentem ad unius ollæ magnitudinem. Audiens autem mater ipsius miracula, quæ Deus operabatur per Sanctæ Hedwigis merita in diversis partibus, tulit ipsam filiam suam et ad Sanctæ Hedwigis tumulum properavit, illucque in festo Beati Bartholomæi perveniens, ibidem consolata non modicum exstitit in eo præcipue, quod filiam ejus quam contractam adduxerat et gibbosam, statim curata ab utroque incommodo per ipsius Sanctæ Hedwigis auxilium libera fuit.
[135] [et Adelheidis sanantur.] Adelheydis, puella septem annorum, filia Methze de Wratizlavia, contracta fuit in pedibus et in tantum curvata, quod se movere non poterat ex diutinaque recurvatione facta fuit gibbosa. Cumque diversarum medicinarum ope juvari non posset, vovit mater, eam se ducturam ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, quod et fecit; ipsamque juxta illud deposuit atque cum lacrymis pro sanitate ipsius Beatæ Hedwigis auxilium invocavit. Affuit autem subito flenti fœminæ et oranti divina consolatio. Nam puella, pro cujus curatione mater flebat et orabat, sepulcrum apprehendens se levavit stetitque super pedes suos et pergere cœpit, quæ a festo Beati Martini episcopi et Confessoris usque ad tertium diem post festum Beati Johannis Baptistæ sequentem anno eodem kkk clauda simul fuerat et gibbosa. Et recuperata sanitate integra utriusque defectabilitatis, domum cum matris gaudio rediit, modicum tamen ipsius gibbi vestigium in ea remansit, sic forte providentia disponente divina, ut postmodum patrati certitudo miraculi evidentius valeret ad Beatæ Hedwigis commendandam sanctitatem ostendi. Plures quoque alii gibbosi curati sunt per Sanctæ Hedwigis patrocinium scilicet Margareta, require supra, de infirmitate pedum, miraculo tertio lll.
[136] [Paralytici curati, Suffridus Wratislaviensis,] Siffridus, civis et frater judicis Wratizlaviensis, percussus fuit paralysi in parte dextera, ita quod in pede dextro ambulare non poterat et illa pars percussa, sic erat repleta foraminibus ac si subula perforata fuisset, in ipsaque parte omnino caruit corporis cute. Et cum multorum habuisset et magnorum consilium medicorum, multaque expendisset propter medicamina nec aliqua sibi ad prædictos languores repellendos proficeret medicina, conjugis suæ, dominæ Bertradis, usus consilio, ad divinum se convertit auxilium requirendum, ad quod etiam facilius impetrandum, Beatæ Hedwigis vovit ad tumulum se venturum. De Wratizlavia ergo processit in vehiculo versus Trebnicz, illucque perveniens, duobus eum viris ducentibus, ad sepulcrum Sanctæ Hedwigis accessit in die translationis Beati Bartholomæi Apostoli et se totum super illud deposuit, flensque amarissime sic dicens, oravit: “Beata Hedwigis, digneris me miserum adjuvare et a doloribus istis eruere.” Oratione finita, statim homo, qui anno et dimidio miserabili dolore fuerat cruciatus, aspicientibus pluribus de claustro Trebnicensi dominabus et aliis multis præsentibus, surrexit subito sanus et ab omni illa ægritudine divina providentia per Sanctæ Hedwigis merita liberatus.
[137] [Gotfridus de Cosmin,] Gotfridus de Cosmin, oppido Poloniæ, febrem acutam inciderat, quam dum nimis graviter per dies quindecim pateretur, Beatam invocavit Hedwigim et votum ei faciens ajebat: “Domina mea Sancta Hedwigis, adjuva me impetraque mihi a Domino sanitatem et ego tuum peditando sepulcrum adibo.” Voto emisso, a passione febris remissius habuit, sed paralysi percussus officium et motum manuum perdidit, in quibus tanto cruciabatur dolore, quod magis mori appetiit, quam diutius tormento tam vehementis affligi doloris. Unde quibusdam eum in illa ægritudine visitantibus pro munere exhibuit equum suum, si ipsum occiderent, et sic a dolorum aculeis, quos sustinuit liberarent mmm. Sed quia nullus hoc opus nefarium aggredi voluit, sicut nec debuit, Beatum cœpit invocare Stanizlaum eique vota offerre, ut sibi succurrere dignaretur. Dum autem nec sic proficeret, sed magis ac magis prædicta tortura invalesceret, iterato ad Beatam Hedwigim cordis sui convertit suspirium votumque faciens, ipsius ad tumulum se promisit venturum. Germanum quoque suum, nomine Theodericum, ad hoc precibus impulit, quod illuc eundi secum laborem assumpsit. Qui dum pariter procedentes de itinere quatuor explevissent milliaria, in via se reficiendi gratia resederunt. Gotfridus vero, quia manibus propriis uti non poterat, fratrem suum, pro refectione bolos formantem, residens intendebat. Facto ergo modico intervallo, idem æger aspiciens et a germano cibationem expectans, exclamare cœpit et dicere: “Frater carissime! jam sentio, quod in manibus meis per gratiam Dei et meritis Beatæ Hedwigis melius habeo.” Et continuo manum extendens panem accepit et ori proprio ad comedendum imposuit, levatisque statim ad cœlum manibus dixit: “Gratias tibi ago, Domine Deus, et Beatæ Hedwigi, quia manuum mearum usum nunc resumo et officium, quo diutius fueram destitutus.” Deinde ultra progredientes et expleto itinere, duobus diebus ante festum Sancti Vincentii episcopi in Trebnicz ad Sanctæ Hedwigis pervenerunt sepulcrum. Ubi dum Gotfridus se prosterneret in oratione et diceret: “Beata Hedwigis, rogo te, ut tuis me digneris meritis adjuvare et pro me ad Dominum intercedere,” subito sensit se quasi perfusum de calida aqua et sic, fratre suo et aliis pluribus, qui secum in via fuerant, similiter peregrinis præsentibus, a passione, quam per quatuor menses sustinuerat in manibus et in toto corpore suo fuit plane sanatus.
[138] [Wislavæ nepos Nenkerus,] Domina Wislava, uxor Ulrici, subdapiferi domini Henrici, ducis Slesiæ, nepotem quemdam Nenkerum nomine habuit, qui in sua pueritia ex quadam infirmitate in una manu et in uno pede paralysim incurrit tam graviter, quod nec ope medicorum nec unctionibus unguentorum neque remediis quibuscumque, hominum arte appositis, poterat adjuvari. Mater ergo vovit eum ad Sanctæ Hedwigis mausoleum deferendum. Quo dum deportatus fuisset et desuper positus, continuo quidem evasit jam dictorum tremorem membrorum, sed reductus ad hospitium, facto brevi intervallo temporis recidivum passus, in eamdem relapsus est ægritudinem, sic forte Domino disponente, ut Deus denuo invocatus per merita Sanctæ Hedwigis et suam potentiam atque misericordiam esse magnam ostenderet et virtutem sanctitatis Beatæ Hedwigis novo miraculo abundantius humano generi declararet. Unde prædicta mater, postquam sensit recidivasse filium, iterato eum ad Sanctæ Hedwigis reportavit sepulcrum, fusisque ibidem ex cordis desiderio lacrimis, multiplicare preces supplicationesque non destitit, donec filio memorato in eodem loco sanitatem plenariam impetravit. Nam statim, quidquid ei ad accipiendum exhibitum fuit et accipere potuit et tenere, rediitque sanus, qui per duos annos et dimidium prædicta infirmitate fuerat fatigatus.
[139] [et Sdezlava puerpera.] Sdezlava, uxor Matthæi de Thincia, existens in puerperio proxima feria sexta post diem Cinerum, in manibus pedibusque ita fuit percussa paralysi, quod de manu aliena eam oportuit et per calamum liquoribus recreari. Magnis quoque affligebatur doloribus, si quandoque propter necessitatem aliquo movebatur. Jacebat enim continue et dum mota seu alicubi portata vel girata fuisset ad alteram partem etiam hoc, pro lenitate si fiebat in linteamine, vix poterat sustinere. In his ergo afflictionibus deduxit tempus usque ad festum Beati Georgii Martyris, nnn, in quo festo, quia jam appropinquare videbatur ad finem, extremæ sibi fuit unctionis ministratum salvificum sacramentum. Nocte vero quadam ei quædam in somnis apparuit venerabilis domina in religioso habitu, dicens: “Vade, visita sepulcrum Beatæ Hedwigis et curaberis.” Quæ expergefacta viro narravit, quæ viderat et audierat dormiens et petivit instanter, ut secundum quod revelatio præfata docuerat, eam ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum deduceret festinanter. Recusabat autem maritus, uxoris adimplere desiderium, timens ne si moreretur in via, homines dicerent, quod mortem ipsius voluntarie accelerasset, et sic improvide actitando famæ suæ neglector existeret; putabatur namque ab omnibus ipsa fœmina subito moritura. Prævaluit nihilominus mulieris importuna petitio et vir, de amicorum consilio, uxorem languidam usque ad mortem, in Trebnicz transmisit cum comitiva decenti, filium enim et filiam et duos famulos ei adjunxit. Hi ergo cum ante Trebnicense cum vectura pervenissent monasterium, in sede ponentes eam ad Sanctæ Hedwigis tumulum portaverunt, ubi cum lacrymis ajebat: “Beata Hedwigis, subveni mihi in ægritudine hac laboranti.” Multa quoque turba populi, quæ præsens tunc erat, ex compassione pro ipsa Dominum invocabat. Et statim a sepulcro ad modicam deportata distantiam, Sanctæ Hedwigis mediante auxilio, sanitatem recepit a Domino, currumque, in quo advenerat, absqee famulantium adminiculo, dum volebat abire, ascendens, ad propria rediit; et in via, postquam tria recedens a Sanctæ tumulo perrexisset milliaria, in vigilia Sanctorum Petri et Pauli Apostolorum ooo, ab omni, quam eodem anno incurrerat, ægritudine extitit plenius liberata. Dum autem ad proprium intrasset domicilium, maritus ejus, videns eam sine juvamine de curru descendere, in quo a pluribus viris vix fuerat collocata, et sibi celeri gressu obviam venientem considerans, quam infra triduum emiserat semivivam, admiratione et gaudio est repletus. Festinabant quoque de tota villa homines concurrentes videre fœminam, quasi a mortuis suscitatam, glorificabantque Deum ac Sanctæ Hedwigis merita devotione supplici extollebant. Plures alii paralytici Sanctæ Hedwigis auxilio sunt curati, videlicet Snegula, require de mutis, miraculo secundo ppp.
[140] [A febri Adelheidis Wratislaviensis liberatur:] Adelheidis, uxor Bernardi civis Wratizlaviensis, febres quartanas patiebatur pluribus annis et multa pro eis evadendis expendit in medicis et medicinis, quæ sibi tamen minime profuerunt. Cum autem adverteret, quod curari non posset, Sanctæ Hedwigi votum faciens ad ipsius accessit sepulcrum, orans et dicens: “Beata Hedwigis, si alicujus es meriti apud Deum, de ista quam patior me absolve quartana.” Sed incassum laboraverat, quia febres, quas veniens ad tumbam attulerat, abiens secum portabat. Laborem nihilominus semel factum aliquoties iteravit, nam quatuor vicibus Sanctæ Hedwigis visitavit mausoleum, quamvis desideratam abinde tunc reportare non meruerit sanitatem. Et non mirum si ægritudinem nequibat evadere corporis, quæ languorem voluntariæ retinuit mentis, cum ferrum, reclusum in vulnere, carnem prohibeat a plenaria sanitate. Ista namque mulier, ut postmodum fatebatur, semper dubitaverat, utrum Beatæ Hedwigis merita sibi possent ad sanitatem aliqualiter suffragari. Unde curationem ipsius Dominus distulit, ut labores ejus tandem remuneraret duplici munere, dum videlicet, detecta ac sanata cordis ægritudine, languores similiter ipsius effugaret a carne. Admonita ergo per quamdam visionem a Domino, et sermone cujusdam viri religiosi non modicum confortata, qui eam docuit, spe firma Beatæ Hedwigis adire sepulcrum, omni diffidentiæ abjecto velocius obice, quinta vice Sanctæ jam dictæ mausoleum adiit supplexque curationis antidotum postulavit, cum fiducia dicens: “Beata Hedwigis, libera me, alioquin tibi valde irascar.” Et ecce statim omnes digitorum manuum ipsius articuli cœperunt distendi cum magno dolore, moxque a febribus, quibus duodecim annis et viginti quatuor diebus fuerat languida, per Sanctæ Hedwigis auxilium plene extitit absoluta.
[141] [Epilepticæ, Beatrix de Prussicz] Beatrix, filia Sbilitci militis de Prussicz, epylentica fuit. Quædum illa passione miserabili torqueretur, quæcumque rapere poterat, etiam sui vel alterius corporis carnem dentibus laniabat, et in tantum prævaluerat in ea morbus ille detestabilis, quod quandoque infra unius diei naturalis spatium, triginta vicibus sustinebat illud incommodum, nec ei prodesse poterant quævis remedia, sibi pro curatione apposita. Mater ergo ejus, domina Wencezlava, confidens de meritis Beatæ Hedwigis, voto facto, filiam in curru positam, ipsa vero peditando currum sequens, ad ejusdem Sanctæ tumulum venit filiamque desuper ponens, hæc dicens oravit: “Beata Hedwigis, sicut tu habes potestatem apud Deum et te credo utique fore Sanctam, adjuva filiam meam.” Mox miserante Deo puella per intercessionem Sanctæ Hedwigis illam evasit ægritudinem, nec deinceps, quam duobus annis et amplius sustinuerat, sensit abominabilem passionem.
[142] [et Dobromira de Yeskotel liberantur.] Dobromir, filia Clementis, militis de Yeskotel, a sua nativitate caducum habuit morbum. Quod autem illo laboraret morbo cognosci non poterat priusquam ætatem infantiæ transcendisset et tantum processisset in diebus, quod valebat repere super terram. Bis vero aut ter, sæpius etiam quater in die, hoc incommodo vexabatur. Pater ergo cum matre puellæ nudis pedibus peregrinantes infra hebdomadam Pentecostes ad Sanctæ Hedwigis tumulum processerunt, pueroque super idem sepulcrum posito, invocabant Deum cum lacrymis, ut eum propter merita Sanctæ Hedwigis curare misericorditer dignaretur. Oratione completa, filiam omnino receperunt incolumem, ita quod in ipsa de cætero illius morbi horribilis numquam signum aliquod apparebat.
[143] [Ad sanam mentem revocantur, Adelheydis,] Adelheydis, privigna uxoris Hildebrandi, mente capta, vix etiam reclusa poterat detineri et multa dicebat se monstra videre. Quam dum Jutha, noverca ipsius, ob gratiam curationis duceret ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, expletaque majori parte itineris pervenisset ad quemdam montem, de quo poterat videri ecclesia, in qua corpus Beatæ Hedwigis conditum requiescit, cœpit languida cum clamoribus dicere: “Jam hic ego submergor,” cum tamen in eminentia montium posita nihil in vicino esset de aqua. Deducta nihilominus ad Sanctæ Hedwigis mausoleum, et orantibus pro ipsa multis, qui tunc affuerunt hominibus, statim liberata est a malo, quo quatuor hebdomadibus fuerat fatigata.
[144] [Frater Ordinis Prædicatorum] Frater quidam in Ordine Prædicatorum quasi freneticus erat. Quem frater alius ejusdem Ordinis ad Sanctæ Hedwigis deduxit sepulcrum. Ubi dum orationem pariter facerent, frater infirmus caput reclinans ad Sanctæ tumulum obdormivit et postmodum evigilans surrexit, ab ægritudine liberatus tam integre, quod eam de cætero numquam sensit.
[145] [Dobrozlava de Breulicz,] Dobrozlava, uxor Michaelis militis de Breulicz, quia maniaca erat et arreptitia, vinculis detinebatur ligata, ne vestes suas discerperet et alia quæcumque apprehenderet, dissiparet, nam ad quæ manus mittere poterat, crudeliter pertractabat. Si quandoque sibi offerebatur Crucis signaculum spuebat dentibusque frendebat, dum aliud facere non potuit contra ipsum. Deducta tandem fuit ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, ibique pro ipsa oratione facta ad Dominum, in multorum præsentia per ejusdem Sanctæ suffragia a passione, quam a festo Sancti Viti qqq usque ad festum Beati Bartholomæi eodem anno sustinuerat, exstitit, liberata.
[146] [et Bratumila ex villa Gelz.] Bratumila, uxor Wencezlai, in villa Gelz nomine commorantis, quadam die vidit, sibi in forma unius mendici dæmonem apparentem, quo viso, Crucis statim signaculo se munivit. Hostis autem antiquus adversus eam voce intonuit, inquiens: “Quid contra nos moves hoc lignum?” Per lignum volens intelligi manum, qua se Crucem faciens benedixerat, ipsamque manum apprehendens compressit tam valide, quod omnes digitos ejus volæ impressit, et ex tunc manus illa exaruit impressique palmæ sic deinceps digiti permanserunt. Multas quoque hæc fœmina illusiones, tamque vehementes corporis afflictiones ab eodem salutis adversario est perpessa, quod ex toto fuit usu rationis privata. Nam ei dum nominarentur Sancti, aut Crux offerebatur, e contra sputum mittebat. Deducta vero ab amicis ad sepulcrum Sanctæ Hedwigis feria sexta infra paschalem hebdomadam illucque per octo dies, dum singulis diebus adducta fuisset, tandem liberata a dæmonio fuit et usum rationis rehabuit, Beatæ Hedwigis mediante juvamine, manu tamen ipsius, quam dæmon attigerat, arida remanente. Quam per biennium et amplius quia portabat inhabilem ad labores, maritus ejus non modicum ex hoc affectus tædio, eam ducens coram Wratislaviensi episcopo, domino Thoma Primo, divortium petiit, allegans ipsam sibi fore inutilem pro auxilio opportuno. Episcopus autem, ut vir utique litteratus et prudens, ei respondit: “ex quo sanam accepisti etiam nunc servabis infirmam.” Dominus quoque Bertoldus, Trebnicensis plebanus, quia archipresbyter erat, compulit virum eumdem divortium petentem, præstare fidejussoriam cautionem, ne demitteret fœminam propter manum, quam habuit aridam, cum hoc nullatenus ei de jure liceret. In tertio vero anno postquam liberata fuit a dæmonio, ad Sanctæ Hedwigis iterum properavit sepulcrum, si forte per ipsius Sanctæ auxilium manus suæ posset ariditatem evadere, et ob hanc causam dictum sepulcrum septem diebus continue visitavit, orans et dicens: “Sancta Hedwigis, tibi commendo animam meam corpusque meum et rogo, ut manus meæ mihi restituas sanitatem.” Tandem misertus illius Dominus, Beatæ Hedwigis intercedentibus meritis, in ostio cappellæ, in qua corpus ejusdem Sanctæ sepultum ostenditur, manus jam dictæ ariditatem sua potentia celeriter circa festum Beati Jacobi Apostoli rrr repulit et plenariam ei sospitatem donavit.
[147] [Curatæ, a fluxu sanguinis; Idca Wratislaviensis,] Idca, filia Lucæ, civis Wratislaviensis, dum esset cum jam dicto patre suo et matre sua, Helwiga nomine, apud avunculum suum in Ratebor, quæ civitas distat a Wratislavia per viginti Polonica miliaria sss, gravissimam dissenteriam incidit, qua vexabatur hebdomadibus sexdecim, ita quod de ipsius vita longiori dubium habebatur. Præterea in ipsa ægritudine aliud sibi flagellum superaddidit Dominus, sic ut nec manibus neque pedibus uti posset, dum enim pedes ejus applicari deberent corpori aut extendi, ciboque quando eam contigit refici, totum hoc oportuit manibus fieri alienis. Præfati ergo parentes ipsius votum fecerunt, ut eam ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum deducerent, imponentesque ipsam vecturæ Deo supplicare cœperunt, ut ei dignaretur per Sanctæ Hedwigis merita subvenire. Cum autem ante civitutem Wratislaviensem venirent, puella integre in toto corpore est sanata, incepitque pedibus et manibus plene uti. Unde non modico exultantes gaudio parentes cum filia inchoatum iter ad Sanctæ Hedwigis limina compleverunt in Sancti Michaelis vigilia ttt, laudesque Domino persolventes ac S. Hedwigis præconizantes gloriam sanctitatis ad propria sunt reversi.
[148] [et Bertradis de Cyrna.] Bertradis de Cyrna fluxum sanguinis sexdecim hebdomadibus patiebatur tam graviter, quod nulla medicorum ope, licet multa in eis expendisset, poterat adjuvari. Non ergo erat opinio quod evadere posset, quin de illa ægritudine moreretur. Vovit tamen Beatæ Hedwigis visitare sepulcrum, si ei sanitas donaretur et continuo est sanata. Sed quia de viri sui consilio votum emissum distulit adimplere, recidivavit celerius et cœpit gravius infirmari quam prius. Iteravit ergo votum et sollicite adimplevit sanitatemque obtinuit, Beatæ Hedwigis auxilio mediante.
[149] [convalescunt a squinantia Petrus Bohemus;] Petrus Bohemus de Scassicz, de familia ducis, morbum, qui squinancia dicitur, in suo gutture patiebatur, qui eum in tantum occupaverat, quod loqui non poterat per tres dies nec cibum nec poculum sumere neque commode potuit respirare. Cumque vovisset, nudis pedibus et in cilicio se venturum ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum, si eum curaret a morbo prædicto, voto emisso, se ad quiescendum deposuit et dormivit post somnumque evigilans se sensit omnino sanatum et gratias egit Deo Sanctæque Hedwigi, cujus intercessione sanitatem sibi credidit restitutam.
[150] [fistula Laurentius de Licovicz;] Laurentius de Licouicz, vir grandævus et canus, vulnus in pectore habuit infistulatum, de quo sanies profluebat et fœtor maximus exhalabat, propter cujus fœtoris intolerantiam uxor eum odio habuit et ab eo recessit. Pedes insuper contractos habebat et ideo nec valuit ambulare, sed jacens continue hoc multiplici incommodo pulsabatur. Spem tamen habens in Domino, ipsius clementiam per Sanctæ Hedwigis merita invocabat et relevatus fuit in tantum, quod et de lecto surgebat et aliquantulum progredi poterat. Fecit ergo votum veniendi ad Sanctæ Hedwigis sepulcrum; duobusque sustentatus baculis, quia debilis adhuc erat, hinc inde nutando, a suo domicilio, quod per tria distabat milliaria, et infra quinque dies vix ad dictum pervenit sepulcrum feria sexta ante festum Beati Bartholomæi cum magno labore, ubi etiam sic oravit: “Sancta Hedwigis, libera me, quia ego volo esse, quamdiu vixero, servus tuus.” Statim, qui languerat fere quindecim mensibus homo, in pedibus plene curatus est evasitque infistulatum et fœtidum pectoris vulnus, unoquoque die rediit in domum suam, gradiens super pedes suos per iter, quo quinque diebus venerat difficulter. Dominus Volimirus, Wladislaviensis episcopus uuu, qui unus fuit de examinatoribus miraculorum, locum præfati vulneris miraculose curati per Sanctæ Hedwigis merita suis postmodum manibus attrectavit, perhibensque testimonium dixit, quod ipsum vulnus plene sanatum invenerit.
[141] [a struma, Stronizlava;] Stronislava in humero dextro habuit strumam ad unius panis magnitudinem, quæ tandem rupta fuit et sanies exinde profluxit, postmodumque exstitit infistulata. Eadem quoque mulier usum perdiderat dextræ manus et talibus obruta malis ante primum introitum Tartarorum in Poloniam sic oppressa permansit, donec fere sex anni post Beatæ Hedwigis obitum complerentur. Eo namque tempore ipsa fœmina ad Sanctæ jam dictæ sepulcrum accedens oravit cum lacrymis, dicens: “Domina mea Beata Hedwigis, redde meo sanitatem omnimodam corpori, ut de labore ipsius valeam sustentari.” Continuo sanata est mulier et liberata plenarie ab utroque, quo laboraverat, ægritudinis morbo. Aliqua tamen signa tumoris, omni remoto dolore, in loco strumæ, postquam curata fuerat, remanserunt.
[152] [a mortis periculo, Dominicus puer,] Dominicus, puer erat octo annorum filius Vitozlai, militis de Borech, quem equus ungula pedis ad tempus percussit tam valide, quod pro mortuo habitus fuit, ita diu quod aliquis peditando unum pertransire poterat Polonicum milliare. Tandem, resumptis viribus, ad vitam quidem corporis rediit, sed in capite receptum lætale vulnus permansit. Cui dum parentes et amici pulveres et unguenta, quæ poterant habere, apponerent, et tamen sanitatem nullatenus conferebant, quia caro quædam in ipso vulnere crescens ad unius longitudinem digiti obsistebat, ne posset vulnus obduci. Existente ergo puero in mortis periculo, recordatus pater ejus, qualiter prius fuerat per Beatæ Hedwigis auxilium liberatus ab alia lætali ægritudine (secundum quod supra ostenditur, ubi de infirmis curatis refertur, miraculo primo www), in Trebnicz ivit ad Sanctæ Hedwigis limina, oraturus pro ejusdem pueri sanitate. Et ecce, in ipso triduo quo in eundo fecit moram pater, prædictus filius ejus, qui a festo Nativitatis Beatæ Virginis, recepto, ut prædicitur mortifero vulnere, languerat usque ad octavam Epiphaniæ Domini yyy eodem anno sequentis sanatus est adeo plene, ut mater venienti marito cum gaudio currens obviam diceret: “Filius noster est per Dei gratiam bene sanus.” Modicum autem signum in loco remanserat vulneris, Domino sic disponente propter patrati miraculi evidentiam clariorem.
[153] [Hysentrudis Wratislaviensis,] Hysendrudis, uxor Beroldi de Wratizlavia, dum concepto fœtu gravida esset, elapsisque novem hebdomadibus et expleto tempore, quo conceptus in utero vivificari communiter solet, nec ipsa, ut debebat naturaliter, moveri conceptum sentiret infantem, gravari mortisque sibi procul dubio imminentis cœpit periculum formidare. Nullum autem ei dabatur nec forte dari poterat efficacius pro corporis salute consilium, nisi ut Beatæ Hedwigis invocatura patrocinium ejus adiret sepulcrum, quod et fecit. Sed quia de jam dictæ Sanctæ meritis dubitavit nec sufficienter credula exstitit, gratiam sanitatis, quam desiderabat, merito non invenit. Nec poterat utique ad perfectam curationem pertingere, donec diffidentiæ tenebras ipsius inhærentes firmius pectori, credulitatis luce contingit plenius effugari. Admonita ergo per fidelem virum, hospitem suum, in cujus se collegerat domo, ut cum omni fiducia Sanctam Hedwigim pro sua invocaret salute, si a tanto vellet celerius liberari periculo, iterato ad Sanctæ sepulcrum accessit abjectoque totius dubitationis offendiculo, ipsam devotis, ut eam adjuvare dignaretur, precibus invocavit. Mirabile certe, mox mente a dubietatis morbo sanata, salus corporea est secuta, nam postquam ad tumulum Sanctæ Hedwigis fuisset reversa et orasset ibidem, puer ejus in utero cœpit moveri, dum autem iterasset orationem, puer iterum amplius movebatur, tertio vero dum confidenter oravit, conceptum plene vivere sensit. Reversa autem ad domum propriam, tempore debito, cum salute peperit filiam, vocatam postmodum proprio nomine Margaretam, gratias agens Deo et Beatæ Hedwigi cujus auxilio a mortis faucibus extitit liberata.
[154] [et Bertha Wratislaviensis.] Puella quædam nomine Berchta, apud Wratizlaviam hauriendo aquam, in Odram fluvium cecidit et sub rotas quatuor molendinorum sese invicem subsequentium nimio aquæ impetu tracta fuit. Vir quidam hæc videns, consanguineam ejusdem puellæ proprio nomine vocando clamavit: “Berchta, Berchta, cognatam tuam flumen jam absorbuit!” Quod dum illa audivit, de domo sua protinus exiliens exclamavit et dixit: “Domina, Sancta Hedwigis, rogo te, ne meam patiaris perire consanguineam, sed de præsenti periculo libera eam.” Has preces dum vociferando multoties iteraret, ad accurrendum ut viderent, quod acciderat, circiter centum homines provocabat. Multi quoque ex illis, qui ad spectaculum illud convenerant misericordem Dominum invocabant, ut per merita Sanctæ Hedwigis puellam in profundum mersam erueret, ne tam miserabili casu lapsa periret. Per quosdam nihilominus afferebantur instrumenta navesque ad extrahendum, si forte fuisset inventum corpus submersum in aquis, habentibus prope viginti cubitos profunditatis. O quam mirabilis Deus in suis est Sanctis, cujus utique mirabilia opera fideli animæ cognoscenda etiam in præsentibus relucescunt! Divina namque potentia præfata puella decem et octo annos habens ætatis, subvoluta rotis molendinorum, ut prædicitur, absque sui corporis et sine rotarum fractione pertransiit, cum tamen, sicut dixerunt experti, eædem rotæ modico ligno ipsis subjecto frangi faciliter potuissent. Præterea dum astantes expectarent, donec de aquarum profunditate mortua traheretur, quia ipsam vivere non putabant, quam fluminis abundantia tempore tam prolixo absconderat, subito ex altera parte fluvii, cunctis videntibus, in littore stans apparuit de vestibusque suis humores aquosos excussit. Sic per intercessionem Sanctæ Hedwigis puella evasit feria quinta post festum sancti Michaelis periculum mortis, quæ tanto temporis spatio fuerat obruta undis, quanto quis pergere poterat quintam partem Polonici milliaris. Ut autem factum hoc miraculosum evidentiori signo innotesceret omnibus, corpus puellæ prædictæ, quamvis esset alias bene sanum, in dorso tamen et pedibus livores, quos machinamenta rotarum ipsum comprimendo effecerant, intuentium oculis exhibebat.
[155] Nicolaus puer, filius cujusdam molendinarii, in festo Exaltationis Sanctæ Crucis xxx in aquam, quæ super molendinum defluebat, corruens est submersus. Quod dum mater ejusdem pueri comperisset, magnis clamoribus, [Suscitati mortui, Nicolaus puer,] de cordis dolore prodeuntibus, plures advenire coegit. Accurrens autem inter alios Waltherus de Praczov, illius dominus molendini, vidit jam dictum puerum, in alveo ligneo sub rota compressum jacentem, pedesque ipsius modicum prominentes de undis, sub quibus mersus jacebat, et quia, deficientibus instrumentis ad levandum maxime opportunis, rotam illam magnam, sub qua puer compressus erat, sublevare non poterant, ipsum tamen, ut quocumque modo possent eruerent, ad revolutionem ipsius rotæ aliquoties aquæ impetum submittebant. Cum nec sic proficerent, præsertim cum puer, inter rotam et alveum ligneum positus, non sineret volvi rotam, quamvis aquarum inundantia desuper flueret, allatis tandem securibus perticas amputaverunt, quibus rotæ machinam sublevabant, et extraxerunt puerum, utpote mortuum, glaucum, frigidum et rigidum inflexibilemque veluti lignum. Nec mirum si puer ille mortuus erat, qui mersus sub undis tamdiu jacuerat, donec quis ambulando potuisset milliare Lombardicum pertransisse zzz. Et licet nulla spes vitæ haberetur de ipso, præfatus tamen Waltherus, de Beatæ Hedwigis confisus suffragio, eam sæpius invocando dicebat: “Beata Hedwigis, suscita puerum istum, quem si suscitaveris, tuum cum ipso pedibus meis adibo sepulcrum.” Excussa quoque de corpore pueri, quantum excuti potuit, aqua, posuit ipsum ad ignem. Jacuit autem immobilis, ut procul dubio mortuus, a meridie usque ad solis occasum diei festi prædicti. Cum vero non desisterent fideles dominum invocare per Beatæ Hedwigis merita pro puero revocando ad vitam, eodem fere respirare incipiens, sequenti mane surrexit puer incolumis, nihil patiens omnino doloris, in dorso ipsius, ad instar panni nigri, ex compressione prædicta livore tantummodo remanente.
[156] [Gulielmus puer,] Wilhelmus puer, non plene duos annos habens ætatis, filius Vincentii castellani de Olesno aaaa, in villa quæ dicitur Othmant portatus ad fluvium Odram, eoque deposito et derelicto in riparia, pædagogus ipsius flumen ingressus est ad se refrigerandum pariter et natandum. Dum autem taliter occupatus faceret moram, puer, ipsum eo non vidente, sequi volens, prolapsus in flumineque est submersus. Quem pædagogus postmodum ad ripam rediens et, ubi eum reliquerat, non inveniens tandem quæsivit in undis, submersumque reperiens et extrahens eum excussit quantum potuit aquas ab ipso, quas mersus imbiberat. Reversus autem ad domum cum ipso puero, volebat factum a parentibus occultare, sed latere non poterat, cum puer, calefactus a matre, residuam evomeret aquam et subito moreretur. Cujus obitum parentes et familiæ deplorantes, Deum nihilominus per Beatæ Hedwigis merita invocabant, ut vita puero redderetur. Pater autem cum conjuge sua, nomine Berchta, matre pueri, dum fecisset votum, quod ad Beatæ Hedwigis sepulcrum ipsum, si revocaretur ad vitam, vellet deducere puerum, statim puer revixit. Differentes vero perficere, quod promiserant, in crastino iterum idem puer morti succubuit. Quod suæ imputantes, ut debebant, parentes negligentiæ, iteraverunt orationem et votum et denuo sunt exauditi a Domino, Beatæ Hedwigis interveniente suffragio, ad cujus sine cunctatione limina processerunt. Ab illo ergo die præfatus puerulus semper visus est proficere in corporis sospitate.
[157] Vitoslava infantula primo nata, priusquam baptismi perciperet sacramentum, mortem accepit. Accedens autem avia ipsius, [Vitoslava infantula,] domina Sulizlava et accipiens eam, matri, filiæ suæ scilicet, mortuam detulit. Convocata quoque familia vocibus clamorosis defleverunt omnes, non infantulam mortuam, sed potius absque sacramento baptismi defunctam, et pariter oraverunt, ut Dominus per Sanctæ Hedwigis merita saltem tanto tempore dignaretur sibi vitam donare, donec præfatum reciperet sacramentum. Et ecce, petentium precibus subito Dominus affuit et puellæ quædam vitæ signa concessit, quæ tamen, quamvis adhuc plus mortui quam viventis præferret similitudinem, in capisterio est ad baptismum portata. Baptizata vero mox recuperavit plenius sanitatem.
[158] [Petruscha Wratislaviensis,] Petruscha, filia Martini de Wratizlavia, quinque hebdomadas ætatis habens mortua fuit; nam Elzuna, mater ipsius, volens ad aliam pergere villam, quamdam rogavit fœminam, nomine Boguzlavam, ut sibi jam dictam custodiret infantulam, donec suis rediret negotiis expeditis. Intromisit se quidem matrona prædicta de custodia, sed misere custodivit; infantem namque relinquens in cunis, vicinam domum, ut ibi aliquid operis faceret, adiit, et interim porcus veniens cunas evertit et puerum, sub vestibus multis cadentem super faciem, suffocavit. Rediens tandem mater Boguzlavam interrogavit de puero, quem ei commiserat. At illa se de illo fuisse oblitam ratione occupationis, quam habuit, respondebat. Ingrediente vero matre domicilium, porcus exiliit fugiens et puer mortuus est inventus, cujus corpusculum utique jam frigidum diriguerat, quasi lignum. Deplangit mater defunctam filiolam doloremque ipsius duplicabat timor, quo non modicum metuebat a marito pro hac negligentia castigari. Superveniens autem jam dictus maritus deplangit et ipse lugubre funus, nec tantum doluit de extinctione filiæ suæ, quantum de peccato negligentiæ fuit com punctus; timebat enim, quod sibi et uxori deberet facinus interemptionis pueri imputari. Rememorans vero publicam esse famam de miraculis Beatæ Hedwigis, conjugi dixit: “Invocemus fiducialiter Sanctam Dei, quæ in cœlis regnans hanc accepit a Domino potestatem, ut quod juste per ipsius merita petitur, consolabiliter impetretur.” Et sic in partem domus secretiorem euntes pariter oraverunt. Præfata quoque Boguslava, remanens apud funus, hæc dicens oravit: “Beata Hedwigis, rogo te per tua merita, libera me a peccato, quod incidi non custodiendo sufficienter puerum istum, et ego promitto, quod si revixerit mortuus, tuum peditando adibo sepulcrum.” Oratione completa, parentes ad loculum, in quo puella ad sepeliendum collocata fuerat, accedentes invenerunt viventem, quam paulo ante reposuerant mortuam, et sugens ubera, resumptisque viribus successive convaluit, quæ post reditum matris jacuerat exanimis tanto temporis spatio, quanto panis in clybano coqui posset Qua vero diei hora decesserit ignoratur, pro eo, quod nullus hominum tunc præsens fuit.
[159] [mulier e villa Lissocitz] In villa hospitalariorum, Lissocitz nuncupata, Olomucensis diœcesis, quædam mulier finem vivendi accepit. Quæ dum per diem mortua teneretur, pro delictis, a quibus se vivens non plene per satisfactionem purgaverat, pœnis addicta flammarum incendia sustinebat. Deus autem, secundum prophetam mirabilis in Sanctis suis, volens Beatæ Hedwigis admirabilem etiam in remotis manifestam fieri sanctitatem, sic disposuit, ut præfatæ mulieri defunctæ et in flammis existenti ipsa jam dicta Sancta visibiliter appareret et eam potenter ab incendio traheret ipsamque divina virtute pristinam revocaret ad vitam. Hæc fœmina prius in vita sua numquam audierat de Sanctæ præconio sanctitatis aut de ipsius miraculis, sed per ipsam de flammæ cruciatibus eruta et a mortuis ad statum pristinum revocata, per quatuor annos, quibus vixit post resurrectionem jam dictam, non cessavit eam extollere laudibus, sed enarravit omnibus, quibus poterat, quod factum fuerat circa ipsam, ostendensque multis quædam signa adustionis, quæ in ejus remanserant corpore, ad miraculum divinæque pietatis beneficium plenius comprobandum.
[160] [vir ex oppido Prussicz.] In oppido Prusicz, bbbb Wratizlaviensis diœcesis quidam mortuus fuit. Qui, dum sepeliri deberet in cœmeterio monasterii, in quo Sanctæ Hedwigis est corpus sepultum, postquam duobus jam jacuerat diebus exanimis, a mortuis resurrexit. Istius fama miraculi pervenit ad ducem, qui statim credere noluit, sed hominem resuscitatum coram se adduci præcepit, fecit quoque ad suam vocari præsentiam dominum villæ, in qua manens decesserat homo ille, qui dicebatur revocatus ad vitam, ut et ipse veniens, si quam de hoc facto sciret interrogatus diceret veritatem. Uterque autem comparens coram ipso duce, constanter asserebat et veram fuisse illius hominis mortem et resuscitationem jam dictam interventu Beatæ Hedwigis veraciter esse factam. De fœtu in utero matris vivificato miraculose supra require, de erutis a periculo mortis, secundo miraculo Ysendrudis et cetera cccc.
[161] [Avicula vivificata:] Dominus Omnipotens, qui testante propheta homines et jumenta salvare disposuit, in eo quoque hanc Sanctam suam Beatam Hedwigim honorabilem reddidit, ut non tantum hominibus sed etiam mortuis irrationabilibus creaturis pro sibi devotorum solatio vitæ restitutionem obtinere valeret, ut in uno quod subjungitur patet exemplo. Soror enim Cristina, domus Trebnicensis, causa deductionis quandam nutriebat aviculam, quæ Quiscula dicitur. Quam soror Agatha dum una die teneret in manibus ejus mortua fuit et abjiciens eam in muro quodam exposuit bestiis devorandam. Intelligens vero Cristina prædicta suo se fraudatam solatio et teneritudine fœminea dolens de avicula mortua, Beatæ Hedwigis tumulum adiit et oravit, sic dicens: “Domina mea Beata Hedwigis credo, quod si volueris, me poteris consolari, unde te deprecor, ut cordi meo infundas lætitiam, revivificando nunc mortuam avem meam.” Oratione completa ad locum, in quo exanimem projectam sciebat aviculam, rediit et eam ibidem vivam invenit. Noluit enim hæc Sancta in rebus etiam modicis post obitum suum sorores turbatas relinquere, quas dum viveret studebat semper consolationibus confovere, prout in eo quod sequitur amplius comprobatur.
[162] [velamen monialis in igne servatum.] Soror Juliana, de domo Trebnicensi, in nocte Circumcisionis Domini, decantato matutinali officio, ad fornacem calefactorii sororum se calefaciendi gratia venerat et ibidem insignia capitis sui, coronam scilicet et velamen projecit per negligentiam in foramen. Fornax quoque præfata tantis æstuabat caloribus, quod si quis incurate stabat ad ipsius fenestrulæ aperturam, calceamenta et vestes alias, quas attingere poterat, calor egrediens, consumebat. Turbata non modicum prolapsis in furnum jam dictis insigniis, quæ propter incendium recuperare non valuit, vocanteque campana conventum, quæ jam tunc pulsabatur pro Laudibus matutinis, soror abiens res quasi perditas dereliquit. Spem tamen habens de Beatæ Hedwigis patrocinio ad ejus tumulum pergens, velociter sic oravit: “Beata Hedwigis, quia te credo vere Sanctam et de tuis confido meritis, insignia mea mihi conserva.” Festinans vero ad chorum non solum Laudibus sed etiam Missæ, Primæ et Capitulo interfuit successive. In jam dictis autem corporaliter perseverans officiis, Dominum nihilominus et Beatæ Hedwigis invocabat auxilium, ut illæsæ sibi res cellulæ suæ servarentur. Finito autem ex more Capitulo, ad locum properat in quo supradicta reliquerat ornamenta. Sed quia præ calore nimio manum mittere ad quærendum non poterat, per fenestram acum curvatam, virgæ infixam, extendit deque foramine traxit illæsa a caumate et penitus inviolata insignia supradicta. Quæ postmodum examinatores sub suis sigillis transmiserunt Romanæ curiæ in testimonium veritatis hujus miraculi et sanctitatis Beatæ Hedwigis.
ANNOTATA.
a Post distinctionem XIX de mortuis suscitatis, habetur XX de quibusdam miraclis specialibus, quæ circa sorores in Trebnicz et alios evenerunt non diu ante canonizationem S. Hedwigis. Hanc distinctionem longiusculam conjunximus cum historia ipsius canonizationis, qua ratione secundum nostram divisionem caput IX conficimus.
b In capite hujus divisionis leguntur hæc: In nomine Domini. Amen. Incipiunt miracula; et primo de infirmis sanitati restitutis per merita B. Hedwigis.
c Hujus familiæ, ejusque scuti gentilitii meminit Henel [Silesiograph. t. II, p. 655.] .
d Scilicet a die XXIX Septembris usque ad XII Novembris; pridie recolitur S. Martinus.
e Celebratur Wratislaviæ festum S. Vincentii, episcopi Teatini, die VII Junii, cujus Reliquiæ in ecclesia ejusdem civitatis, Ordinis Præmonstratensis, honorantur. De Sancto agunt nostri die VI Junii [T. II Jun., p. 639 et seq.] . Miraculum accidisse refertur in solemnitate S. Bartholomæi, die XXIV Augusti; erat autem templum Trebnicense in honorem hujus Sancti erectum; quare in sequentibus plura narrantur miracula, illa patrata die, qua frequentior Trebnicium accurrebat populus.
f S. Silvestri dies agitur XXXI Decembris.
g Vide supra capite II, annotatum g.
h Nullus hujus nominis nobis abbas Lubensis occurrit in Catalogo [Zimmerman. Bcytr. zur beschreib. Schles., t. VII. p. 277 et seq.] usque ad annum 1696; quare hic legi debent Joannes, Henricus vel Nicolaus qui ab anno 1239 ad 1270 sedere, illo nempe intervallo, quod inter obitum S. Hedwigis, 1243 et ejus canonizationem, 1267, intercurrit.
i Matth. XXII. 22.
k Hæc referuntur a Nostris in Vita S. Stanislai episcopi Cracoviensis et Martyris [T. II Maji, p. 251, n. 46.] .
l Bladum gallice Bled.
m Festum S. Catharinæ celebratur die XXV Novembris.
n Id est secundum nostram divisionem infra numero 157.
o S. Michaelis festum, ita simpliciter appellatum, recurrit die XXIX Septembris, quia illa die cum majori celebritate frequentatur.
p Olsnicz, hodie oppidum Oels, caput circuli, in districtu Wratislaviensi.
q S. Georgii, Martyris, festum celebratur die XXIII Aprilis.
r Thomaskyrchen, olim Domaicerke, duobusmilliaribus ab Ohlau distans, in districtu Wratislaviensi.
s Alta Ripa est latine redditum nomen Briegæ, civitas, quæ est caput districtus et circuli.
t Jam locutus est biographus de ista Elisabeth supra num. 100.
u De Snegula agitur infra num. 116.
w Michowicz, hodie Miechowitz, in districtu Oppelensi, circulo Beuthensi.
y S. Laurentii festum incidit in diem X Augusti.
x Socolnicz, hodie Zaugwitz seu Zaulkwitz, in parochia Gross-Peterwitz, in districtu Wratislaviensi, circulo Schweidnicensi.
z Costhomloth, hodie Kostenblut in districtu Wratislaviensi, circulo Neumarkt.
aa Duravit itaque infirmitas a die XXV Julii ad XXV Novembris, quibus diebus bini Sancti coluntur.
bb Favebant duces Pomeraniæ monialibus Trebnicensibus: nam iisdem inter alia concesserunt ut cum annuatim navem suam, quæ scuta dicitur, (flandricum nostrum Schuyte) pro comparando sibi alec ad partes ducales duxerint transmittendam, eadem a teloneo et exactione libera sit perpetualiter [Stenzel. Scriptt., t. II, p. 68, n. 1.] .
cc Castrum Swetense hodie Schwetz, in districtu Marienwerdensi, caput circuli.
dd Clypeus non solum pro instrumento belli defensivo sumitur, sed etiam pro imagine, quæ in eo depringebatur: quare clypeator, sicuti hoc loco, sumendus etiam est pro artifice, qui imagines effingit. Du Cange Vo Clypeus.
ee Infra num. 137 et 139.
ff Infra num. 145.
gg Infra num. 151.
hh Pruzicz, hodie Prausnitz; in parochia Seichau, districtu Lignicensi, circulo Javrensi.
ii Hic error in nomine aut in qualitate obrepserit, necesse est: nam medio tempore inter mortem et canonizationem S. Hedwigis, alia non fuit Trebnicii abbatissa, quam ejus filia Gertrudis, quæ ab anno 1232 ad 1268 præfecturam gessit: imo in serie abbatissarum nulla est, quæ Petronillæ nomen sortita fuerit præter primam Petrusam, ast de illa, utpote S. Hedwigi præmortua, agi non potest.
kk Pascurove prope Striegau, locus hodie incognitus: animadvertit autem Cl. Stenzel multa loca in hac vicinia alia habuisse olim, quam hodie,nomina [Ibid., p. 72, n. 1.] .
ll Beroldivilla, Bernstadt, antiquum Lignicii nomen [Ibid., n. 2.] . Quamvis Bernstadium oppidum etiam hodie in districtu Wratislaviensi circulo Oels recenseatur.
mm Duplex hujus nominis olim occurrebat villa: scilicet, quæ etiam hodie nomen retinet Chroscina, in districtu ei circulo Oppelensi, quamvis aliquando Schmeilsdorf appellata fuerit. Est et alia villa, olim Croscina, hodie Weisdorf appellata, in eodem districtu Oppelensi, sed in circulo Falkenbergensi. Utra villa hic intelligenda sit, hodie discerni non posset.
nn Erat olim Silesia in Castellanias divisa, ut liquet ex hoc loco [Ibid., p. 73. n. 2.] .
oo Sadalno numquid quod olim Sadilno appellabatur? Hodie Zadel, prope Frankensteinium, in districtu Wratislaviensi.
pp Jam supra annotato ii diximus nullum superesse vestigium abbatissæ hujus nominis.
qq Festum S. Calisti Papæ et Martyris celebratur XIV Oct., atque adeo pridie anniversarii S. Hedwigis.
rr Scilicet XXV Julii.
ss Infra num. 136.
tt Infra num. 115.
uu Supra num. 135.
ww Infra num. 150.
yy Mechovice, hodie Münchwitz, sub hodierna parochia Bralin, capite circuli, in districtu Wratislaviensi.
xx Bresno seu Bresna, castellania in Vaivodia Lencziz.
zz Camenata, conclave seu cubiculum, in quo caminus exstat. Du Cange h. v.
aaa Supra num. 116.
bbb Infra num. 138.
ccc Infra num. 147.
ddd Wesna, hodie Wiese, prope Hochkirch, ex quo patet aspectus in Trebnicense oppidum, in districtu Wratislaviensi, circulo Trebnicensi.
eee Schwetz ad Vistulam in districtu Marienwerdensi, caput circuli.
fff Milicz, hodie Militsch, in districtu Wratislaviensi, caput circuli.
ggg Swentopolkus erat dux illius partis Pomeraniæ, quæ Vistula alluitur, quæque postea Pomerelia dicta est: obiit dux anno 1266.
hhh Infra num. 134.
iii Infra num. 135.
kkk Fuit itaque Adelheydis infirma a die XI Novembris usque ad XXVI Junii.
lll Supra num. 124.
mmm Hunc textum explicat Cl. Stenzel [Script., t. II, p. 79, n. 1.] , quasi ageretur de occidendo equo, adeoque hoc habet tamquam vestigium paganicæ superstitionis. Mihi videtur sermo esse de suicidio, quod verba præcedentia jam præsagiunt, quando dicitur Gotfridus tanto cruciatus dolore, quod magis mori appetiit, quam diutius tormenta tam vehementis affligi doloris.
nnn Festum S. Georgii, Martyris, incidit in diem XXIII Aprilis.
ooo Vigilia SS. Apostolorum Petri et Pauli occurrit XXVIII Junii.
ppp Supra num. 116.
qqq A festo S. Viti usque ad festum S. Bartholomæi, id est, a XV Junii ad XXIV Augusti.
rrr Festum S. Jacobi recurrit XXV Julii.
sss Viginti milliaria Polonica hic viginti duo milliaria Germanica æstimantur.
ttt S. Michaelis vigilia est XXVIII Septembris.
uuu Vlodimirus, Wladislaviensem sedem occupavit ab anno 1262 ad 1271, quo obiit.
www Supra num. 97.
yyy A Nativitate B. Virginis usque ad octavam Epiphaniæ, id est ab VIII Septembris ad XIII Januarii.
xxx Exaltatio S. Crucis celebratur XIV Septembris
zzz Milliare Lombardicum brevius erat Polonico.
aaaa Olesno, hodie Rosenberg, caput circuli in districtu Oppelensi.
bbbb Prusicz, hodie Prausnitz, oppidum in didrictu Wratislaviensis, circulo Militsch. Cfr supra Annot. hh.
cccc Supra num. 153.
* jam
Cap. IX. De miraculis tempore canonizationis S. Hedwigis, de ejusdem canonizatione et de translatione ejus corporis.
[E Sanctæ sepulcro manant lux] Soror Elizabeth, custos domus Trebnicensis, nocte quadam ante matutinum de somno consurgens, lumen in dormitorio invenit extinctum, quod ut reaccenderet, pro lumine ad ecclesiam ivit. Perveniens vero versus locum sepulturæ Sanctæ Hedwigis, totum vidit sepulcrum clarissima luce circumdatum et pusillanimitate fœminea pavefacta, ad dormitorium rediit et qualiter lucem magnam, utique designantem aliquid, viderit postmodum enarravit. Soror etiam Juliana, de domo Trebnicensi, simili modo lumine extincto in dormitorio, vadens ad ecclesiam pro lumine accendendo, non non solum lucem magnam circa Sanctæ Hedwigis tumbam, verum etiam quasi duos episcopos et duos abbates, omnes albis indutos, vidit astantes sepulcro, quorum significatio inferius declaratur a.
[164] [et mira fragrantia:] In quodam anniversario defunctionis Beatæ Hedwigis, ad sepulcrum ejusdem Sanctæ quædam dominæ vigilabant orantes, inter quas Agnes, Christina, Margareta, Johanna, de monasterio Trebnicensi sorores, sacris intendebant excubiis, psalterium relegendo. Dum ergo pariter psallerent et orarent, odor suavissimus, sed extraneus, omnium se naribus ingerebat. Stupebant autem omnes de tanti ac tam inconsueti odoris fragantia, amplius vero singulæ mirabantur pro eo, quod nullæ essent apud ipsas res odoriferæ, non tamen de hujusmodi aliqua alteri quidquam loqui volebat, ne strictum silentii vinculum solveretur b. Odore autem non cessante, soror Agnes per signa requirebat ab aliis, si olfactu perciperent suavitatem odoris, quo ipsa jam dudum fuisset mirabiliter immutata. At illæ: “Sensimus, inquiunt, et sentimus.” Lux ergo prædicta, noctis in obscuro refulgens et apparitio prælatorum odorisque suavitas in domo Domini circumfusa, signanter dabant intelligere, quod Sancta, ibidem sepulta, cujus vita luce bonorum operum inclaruerat mundo Christique bonus odor fuerat in omni loco, jam lumen videret in lumine et esset sicut odor balsami ante Deum. Indicabant etiam, jam tempus esse propinquum, quo in sancta Dei Ecclesia ipsa, de prælatorum conniventia, Sanctorum foret Catalogo adscribenda.
[165] [incipit processus canonizationis;] Eodem namque anno dominus Volimirus, Wladislaviensis episcopus c, et Frater Symon, prior provincialis Poloniæ Fratrum Prædicatorum, examinatores a Sede Apostolica deputati sunt, qui vitam et miracula Beatæ Hedwigis investigare et examinare cœperunt anno millesimo ducentesimo sexagesimo secundo, septimo kalendarum novembris, depositiones et nomina testium totumque processum suum circa hoc sibi commissum negotium inscribentes et sigillis appositis transmittentes Summo Pontifici, significaverunt eidem, quod etiam alia multa signorum genera et curationes ægritudinum, quas a fide dignis, meritis Beatæ Hedwigis factas audierant, examinare nequiverant propter difficultatem testium advocandorum partibus de remotis. Unde a Summo Pontifice secunda eis facta fuit commissio super eodem negotio inquirendi; et tunc denuo ad examinationem procedentes invenerunt plura prioribus, quæ conscribentes, iterato Sedi Apostolicæ transmiserunt. Prima ergo supradicta examinatio facta est in loco capituli sororum Trebnicensium anno Domini memorato; secunda anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo tertio, V kalendarum martii in domo earumdem sororum; tertia anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo quarto, sextodecimo kalend. aprilis, ibidem in ecclesia Sancti Bartholomæi Apostoli; quarta eodem anno Wratislaviæ in domo Fratrum Prædicatorum septimo kalend. aprilis. In aliis etiam locis examinationes fecerunt de istius Sanctæ vita et miraculis prælati et inquisitores prædicti, ut a narrantibus didici, de quibus, forte causa brevitatis omissis, quia scriptum nil reperi, hic addere non curavi.
[166] [et interea puella morti proxima] Cum autem plures nuntii et procuratores solemnes, causa promovendi Sanctæ Hedwigis canonizationem mitterentur ad curiam Domini Papæ, magister quoque Nicolaus d, Cracoviensis scholasticus, propter hoc ipsum illuc ire disposuit. Videns vero filiam fratris sui tanto depressam languore, ut plus morti quam vitæ videretur proxima esse, præsertim cum jam posita in agone oculos compressisset, amicis dolentibus de transitu puellæ, compatiens dixit: “Beata Hedwigis, ego te Sanctam fore credo et ad promovendam tuæ canonizationis gloriam, propono curiam adire Romanam, ut ergo in agendis audacior fiam, fac mecum signum in bono, hanc fratris mei filiam ab ægritudine liberando.” His dictis ad mensam accessit cum aliis, et ecce, priusquam prandium finiretur, venit quidam annuntians et dicens, ipsam puellam in tantum jam convaluisse de languore, quod matri suæ jucundo applausu alluderet, ipsiusque prius tristem animum lætis gestibus demulceret,
[167] [et cæca filia Clementis IV sanantur] Anno domini millesimo ducentesimo sexagesimo quarto, die secunda exeunte Augusto, pontificatus Domini Urbani Papæ Quarti anno tertio, existente tunc in curia Romana magistro Salomone, archidiacono Cracoviensi, et Herengeberto, decano Wissegradensi, ac multis aliis honorabilibus personis, in procuratione canonizationis Sanctæ laborantibus, commissa fuit denuo per Summum Pontificem oretenus examinatio testium in curia existentium super vita et miraculis Beatæ Hedwigis; sed canonizatio ipsius extitit prorogata usque ad tempora Domini Clementis Papæ Quarti. Iste dominus Clemens, tunc universalis pater Ecclesiæ, quamvis idoneo multorum testimonio esset sufficienter instructus de prærogativa meritorum jam dictæ Beatæ Hedwigis, desiderabat tamen signum a Deo per ejus merita fieri, quod dum corporeis conspiceret oculis, ipsius etiam ipse testis existeret sanctitatis. Et quia olim sæculari militiæ deditus e, de sua legitima habuit filiam, lumine oculorum privatam, inter sacra Missarum solemnia quæ agebat, Dominum exoravit, ut per illius intercessionem, de cujus tunc agebatur canonizatione, si Sancta existeret, filiæ suæ cæcitatis incommodum tolleret eique lumen donaret. Affuit absque mora Pontifex æternus, sui annuendo Vicarii precibus, et natam ipsius claris decoravit luminibus sibique optatum tribuit visum, ut et ipse clarificaret Filium Dei in Sancta sua, celerius eam extollendo in Ecclesia, quam ex novi consideratione miraculi satis perpendere poterat jam esse translatam ad cœlestis patriæ claritatem. Veritate ergo comperta et cognita voluntate divina, summus antistes non distulit adimplere, quoddiu flagitaverant pia vota.
[168] [Viterbii canonizatur S. Hedwigis:] Congregata enim in Viterbio curia, vitam et miracula Sanctæ Hedwigis coram omnibus recitat et ejus merita publico sermone commendat, eamque Sanctorum solemniter adscripsit Catalogo anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo septimo, Idibus Octobris f. Tunc verificata fuit et adimpleta illa, de qua paulo ante dictum est, visio sorori Julianæ ostensa de duobus episcopis, quia quod Dominus Urbanus Papa inchoavit committendo examinationis officium, hoc Dominus Clemens Papa feliciter consummavit, numero eam adscribendo Sanctorum pontificatus sui anno tertio. Duo autem abbates, qui similiter eidem sorori in visione apparuerant, rem perficiendam translationis tempore indicabant, ut in sequenti tractatu de translatione ipsius Sanctæ dicetur. Illam quoque canonizationis solemnitatem præclaram mirabiliter consolabilem reddidit potentia Creatoris, dies enim illa, in qua prædicta peragebantur solemnia, erat abstinentiæ nec carnibus in ea uti licebat, nec pisces pro tali festivitate competentes haberi poterant, quamvis undique per loca etiam adjacentia requisiti. Vallis enim quædam erat Viterbii, piscinam revera continens, qui non habebat nec umquam pisces habuerat, quæ tunc inventa est magnorum numerositate piscium abundare. Quorum copia refectioni fidelium a Domino præparata spiritualis gaudii jucunditatem non modicum cumulavit.
[169] [Sanctæ sepulcrum, præsentibus multis,] Nuntiis de curia reversis cum lætitia, præfata canonizatione Beatæ Hedwigis Viterbii, ut prædictum est, peracta, solemniter statim præconizata fuit festivitas translationis ejusdem Sanctæ, corpusque ipsius omni veneratione dignissimum translatum est anno Domini millesimo ducentesimo sexagesimo VIII XVI Kalend. mensis Septembris g. Cujus tumba, quæ cæmento lapidibusque firmiter clausa erat, dum difficilime, ferreis etiam accedentibus instrumentis, fuisset aperta coram honorabilibus dominis Nicolao videlicet, abbate Lubensi h et Mauritio, quondam Kamenecensi abbate i, qui nobilibus ornamentis sacerdotalibus præparati per omnia, ut Missam celebraturi in die solemni, domino Conrado k, Glogoviensi duce cum filiis suis sororeque Agnete, germana ducis ejusdem et aliis quibusdam personis præsentibus accesserunt cum devotione ac magna reverentia ad illas omni veneratione dignissimas de terra Reliquias sustollendas. Multi quidem advenerant et * admitti poterant prælati venerabilesque viri, dum hæc agi debebant, sed exclusa multitudine, propter devitandum inquietudinis strepitum, præfati patres tantummodo, tamquam ad hoc opus electi a Domino, dispensative forsitan sunt assumpti, ut illud, quod sorori Julianæ de episcopis et abbatibus duobus, secundum quod prædicitur, ostensa docuerat visio, veraciter compleretur in facto et de ore ipsorum veluti duorum testium fide dignorum mirabilia, quæ tunc operari et ostendere dignabatur Salvatoris potentia, ad aliorum notitiam devenirent.
[170] [aperitur,] Nam ejecta humo de tumulo remotaque superiori tabula de sarcophago, in quo corpus sanctum jacebat, odor tanti vigoris et tam suavissimus emanavit, ut omnium illic existentium mentes in admirationem commutaret et gaudium. Sacri quoque corporis ossa dum levarentura terra, consumptis carnibus membrorumque compage soluta, tres digiti sinistræ manus ipsius inventi sunt totaliter integri, intra se clausam retinentes Beatæ Virginis imaginem parvulam, quam dum viveret secum frequenter portaverat et cum defuncta fuerat tumulata, quia moriens adeo eam inter juncturas prædictorum compresserat digitorum, quod abinde extrahi non poterat bono modo l. Illo ergo, quæ superius recitantur miracula per hanc imaginem facta, tunc novum sumpserunt augmentum, dum Mater incorrupta imaginis suæ retinacula tanto tempore a corruptionis vitio preservavit intacta. Cerebrum quoque capitis ipsius, quod fere per viginti quinque annos sepultum in terra jacuerat, inventum fuit recentissimum divinaque virtute mirabiliter conservatum, cum tamen secundum traditionem quorumdam primo medullæ et materia cerebri putrefiant. Præterea quidam liquor purus et clarus ad instar olei olivarum suavissimi mirandique odoris de ipso capite resudabat, qui sindones et pannos, quibus involvebatur ipsum caput, reddebat totaliter madidos, quasi de flumine tracti essent et ad desiccandum extorti m.
[171] [et, confluente ingenti populi multitudine,] Ad prædictam autem festivitatem de diversis mundi regionibus confluxit populi multitudo quasi innumerabilis. Principes quoque et domini terrarum, prælati et rectores plurimi Ecclesiarum cum religiosarum multitudine personarum Ordinum diversorum sua solemnizaverunt præsentia festum illud, in quo fuit hæc translatio celebrata. Inclitus namque rex Bohemorum Odakarus n dominusque Wlodislaus, Slesiæ dux, et Salzburgensis episcopus o et fratres ipsius, duces Slesiæ, ejusdem Sanctæ nepotes ac plures Poloniæ duces, singuli cum suis nobilibus, secundum status sui dignitatem et sæculi, qua pollebant, gloriam advenientes, multicoloribus miraque tentoriorum varietate atque pulchritudine decorabant camporum planities, in quibus faciebant in circuitu Trebnicensis monasterii stationes. Insuper devotionis affectum, quem ad Sanctam Dei habebant, unusquisque donario speciali et oblationis munere ostendebat, et exsolvebat omnis populus vota sua devotaque mente offerebat quisque, quod promiserat, sive quod ei Dominus inspiravit, ponebat de facultatibus suis ad Sanctæ reverentiam et honorem. Quamvis autem præ numerositate et ex innumera hominum illic congregatorum multitudine nimium foret difficilis aditus, certatim tamen, alter alterum antecedere cupiens et prævenire desiderans ad salutandas deosculandasque Sanctæ Reliquias, pressuram indicibilem et periculosam plurimi sustinebant. Vox exultationis et salutis audiebatur in templo, decantabant enim dulcisono melodia: Gloriam in altissimis Deo, non solum viri et fœminæ sæculares ac religiosæ personæ, sed etiam sonitus organorum laudes Domini resonabant, quibus fidelium corda excitabantur ad devotionem et ad lætitiam spiritalem. Floribus adornati stantes et die noctuque ardentes per plura loca cerei decorabant continuo lumine domum Dei. Speciali vero delectamento intuentium oculos demulcebat quarumdam ardentium candelarum artificiosus ascensus et descensus, quæ quibusdam speris volubilibus in sanctuario pendentibus adhærentes, sursum deorsumque motæ, secundum aptationem opificis stellas in firmamento erraticas simulabant. Et bene divina ordinatione factum est, ut hujusmodi lumina ejus decorarent solemnia, quæ dum viveret ex cœlestium speculatione luminum crebro exurgebat, ut supra dicitur, in admirationem et jubilum et accendebatur ad amorem divinum.
[172] [Sanctæ corpus exaltatur.] Aura quoque atque cœli dispositio quadam hilaritate illi jucundæ festivitati alludere videbatur, tanta denique tunc erat serenitas et ventorum inclusio in thesauris Domini, ut præ multitudine homines hinc inde per nemora seu campestria etiam sub divo manentes aëris magna puritate gauderent. Nam et ea, quæ ad Dei laudem et Beatæ Hedwigis honorem accenderant lumina festivitatem illam, in qua sacrum ejus transferebatur corpus, seu solemnitas translationis ejusdem corporis agebatur, decorare volentes, nullo afflamine venti ardoris sui impedimenta senserunt. Is, qui teste scriptura p: Concordiam facit in sublimibus, est hæc magnalia operatus. Cujus gratia non solum superiora verum etiam inferiora, hominum scilicet corda, ad tantam tunc fuerunt tranquillitatem disposita, ut in congregatione tam magna contingit frequentius, nec occisus nec vulneratus aliquis sit inventus, et dignum utique fuit et congruum, ut populus, qui ad celebrandum ejus festivitatem convenerat, quæ mortuos suscitabat, vulnera et languores curabat, ipsius intercedentibus meritis, cum salute et gaudio ad propria remearet. Quia vero ex vita et miraculis præcedentibus, ex auctoritateque Sedis Apostolicæ jam luce clarius innotuit et innotescit fidelibus, eam vere esse Sanctam et angelis sociatam, multi adhuc ad ejus basilicam properant, venerantes eam et orantes, ut ipsius adjuti suffragiis gratiam inveniant apud Deum. Ora quoque pro nobis supplicibus tuis, o Beata Hedwigis, ut Dominus Deus noster, qui te ad æternam transtulit gloriam, nos post præsentis vitæ miseriam ad societatem transferat Angelorum, qui vivit et regnat per omnia sæcula sæculorum. Amen.
Explicit Legenda Major de Beata Hedwige.
Oratio auctoris utriusque Legendæ.
Domina mea, Sancta Hedwigis, Dei omnipotentis tuæque sanctitatis me profiteor esse servum, quamvis proh dolor! inutilem et pro perceptis beneficiis gratiarum actionis utique debitorem. Ne ergo servitutis meæ debitum exsolvere negligam, et sic pro culpa o missionis redarguar ut ingratus, ego pauper et modicus, collegio pauperum aggregatus q, qui cum magnis magna exhibere non valeo, cum paupercula vidua, offerente in templo, in gloriæ Dei tuæque laudis gazophylacium mitto hæc duo minuta, Majorem videlicet et Minorem vitæ tuæ atque Miraculorum tuorum Tractatum: devote et humiliter supplicans, ut ea, o digna et benigna domina mea, dignanter suscipias, meque cum illis omnibus, qui quocumque modo promoverunt aut legunt textum voluminis hujus et offerunt una mecum tuæ sanctitati hoc munus, Domino recommendes et tuis precibus impetres nobis in præsenti Spiritus Sancti donum, securum de hoc sæculo exitum, æternæque vitæ gaudium et solamen per Christum Dominum Nostrum. Amen.
ANNOTATA.
a Infra num. 168.
b Juxta Regulam S. Benedicti, quam et Cistercienses sequuntur, cap. XLII strictissimum silentium observandum est nocturnis horis [Holstein. Cod. Regul., t. I, p. 127. Edit. Brockie-Aug. Vind 1759.] .
c Vide capite præc. Annotata uuu.
d Nicolaus, scholasticus Cracoviensis, fuit episcopus Posnaniensis ab 1265 ad 1273.
e Clemens IV, ante electionem Guido Grossus dictus, e vico S. Ægidii Galliæ Narbonensis oriundus, militiæ sæculari et juri dicundo primum operam dedit, et duas filias suscepit, e nobili conjuge, qua mortua, sacris Ordinibus initiatus fuit [Ciacon. Vitæ Rom. Pontt., t. II, col. 166. Edit. Rom. 1677.] .
f Num. 84 Commentarii prævii dedimus momenta, quibus suademur canonizationem Viterbii celebratam fuisse tempore Quadragesimæ, atque adeo biographum, dum indicat Idus Octobris, agere de solemnitate, jussu Pontificis per Silensiam celebrata.
g Licet translatio corporis S. Hedwigis peracta fuerit die XVII Augusti, incidente in feriam VI et octavam S. Laurentii, ejus memoria solemnis quotannis juxta Proprium Wratislaviense recolitur die XXV Augusti.
h Nicolaus Lubense monasterium administravit ab anno 1253 ad ad 1270 [Zimmermann. Beytr. zur beschreib. Schles., t. VII, p. 277.] .
i Mauritius clavum Camenecensis abbatiæ tenuit ab anno 1259 ad 1271 [Zimmermann. Beytr. zur beschreib. Schles., t. IV, p. 192.] .
k Conradus, dux Glogoviensis, Henrici II filius, nepos S. Hedwigis.
l De hac imagine B. Mariæ egit biographus supra num. 48.
m Agit Gretserus de Sancta nostra, enumerans illa Beatorum corpora, quæ oleum exsudant [Oper., t. X, p. 908. Edit. Ratisbon 1737.] .
n Qui hic nominatur Bohemorum rex Odakarus, est Premislaus Ottocarus, hujus nominis II, qui regnavit ab anno 1253 ad 1278.
o De Wlodislao agetur infra in Speculo Genealogico Annotato yy.
p Job XXV 2.
q Ex his verbis conjecimus Commentarii prævii n. 6 biographum castra regularia secutum fuisse; sed ut istic diximus, non est quod præter id divinemus.
* nec
Incipit Tractatus sive Speculum genealogiæ Sanctæ Hedwigis, quondam ducissæ Slesiæ.
Auctore anonymo subæquali. Apud Stenzel Scriptt. rer. Silesiac. t. II.
Hedwigis, Vidua et ducissa Trebnicii in Silesia (S.)
BHL Number: 3768
AUCTORE ANONYMO SUBÆQUALI.
Ad cognoscendum aliqualiter, de qua radice processerit stirps generosa Beatæ Hedwigis progenies, multiplicatos hinc indeque tamquam de nobili arboris stipite dependentes generationis ipsius quam plurimos ramos, non quasi ignobiles aut superfluos, sed pro legentium forsan præcavendo fastidio abbreviationis cultro sæpius amputavi, illos tantummodo in lectionis et scripturæ tenore relinquens, inter quos vicinius et a quibus immediatius flos ille vernans, ut rosa vel lilium, meritis et exemplis, Beata Hedwigis videlicet, filia ducis Meraniæ, ducissa patronaque Slesiæ nascendo processit. Sed quia de progenitoribus patris ejusdem Sanctæ multa non didici, pro eo quod scripta aut doctores de ipsis habere non potui, quamvis et ipse procul dubio prodierit de valde prosapia nobili a, matris Sanctæ præfatæ consanguinitatis lineam prosequar in aliqua parte, secundum quod descripta in quibusdam historiis et antiquis codicibus reperitur. Posteritatem quoque et germen egregium ipsius Sanctæ Hedwigis, prout me scientium relatio docuit, subjungere volo, ut præsentibus et futuris, qui præsentia legerint, innotescat, si ignoraverint, quam decoro jucundoque liberorum fructu fœcundus exstiterit pulcherrimus flos præfatus.
[2] Unde sciendum quod tritavus Beatæ Hedwigis Dedo vocabatur, et fuit comes Merseburgensis b qui de conjuge sua, nomine Theburga, filia Theodorici marchionis, habuit filium Theodoricum c appellatum, sui utique dominii successorem. Atavus itaque Sanctæ Hedwigis fuit præfati Dedonis filius, nomine Theodoricus, comes Merseburgensis, de Hilburch et Suselicz dominus, qui de Mechtilda conjuge sua, Ekehardi marchionis filia, habuit Dedonem marchionem d et Thimonem et alios plures filios comites, de quibus per successionem generationis marchiones et alii multi nobiles processerunt. Abavus tamen Sanctæ Hedwigis fuit Thimo comes e, filius supradicti Theodorici, qui de Ida conjuge sua, filia ducis de Northeym f, habuit filium Dedonem, qui claustrum canonicorum inchoavit in Monte Sereno g et Conradum, qui illud consummavit in honorem Beati Petri Apostoli. Proavus autem Beatæ Hedwigis fuit prædictus Conradus comes h, præfati Thimonis filius, quem Lotharius sive Lutherus imperator constituit Misnensem et Orientalem, quæ Lusatia dicitur, marchionem. Qui etiam de conjuge sua Lucarda, filia cujusdam Alberti, nobilissimi viri de Suevia, habuit filios sex et totidem filias.
[3] Quorum omnium diffusas propagationes omittens, trium solummodo filiorum prædicti Conradi marchionis, videlicet Ottonis, Friderici, Dedonis generationes subjungo. Otto namque, Misnensis marchio, qui fundavit Cellam i, Cisterciensis Ordinis monasterium, habuit Hedwigim, filiam Alberti marchionis de Saxonia k conjugem, de qua habuit Albertum marchionem Misnensem et Theodoricum comitem filios l. Mortuo autem marchione Alberto, Theodoricus comes, frater ejus, dominium ipsius, scilicet marchiam Misnensem, obtinuit, ducens uxorem Juditam, filiam Hermanni, Landgravii Thuringiæ, et habuit ex ea Henricum, qui Misnensis et Orientalis marchio, comesque palatinus Saxoniæ et Landgravius Thuringiæ fuit m. Iste Henricus uxorem habuit filiam ducis Austriæ, de qua nati sunt duo filii, Albertus, Landgravius Thuringiæ et Theodoricus marchio de Landesberch.
[4] Albertus duxit uxorem filiam Friderici secundi imperatoris n, de qua habuit tres filios, Henricum, Fridericum et Thizmannum. Henricus duxit Hedwigim, filiam Henrici tertii, ducis Slesiæ, ex qua habuit filium Fridericum o. Fridericus marchio duxit filiam ducis Carinthiæ, sororem reginæ Almanniæ p. Thizmannus Landgravius et Orientalis marchio duxit uxorem Juttam, filiam comitis Bertholdi de Hennenberch q. Theodoricus autem marchio de Landesberch, Henrici præfati marchionis filius, habens uxorem Helenam, filiam Joannis marchionis Brandenburgensis, habuit ex ea filium Fridericum Misnensem et Orientalem marchionem, cui nupsit filia Henrici ducis Bavariæ r. Habuit quoque idem Theodoricus marchio de Landesberch duas filias, scilicet Sophiam, prius ducis Conradi Glogoviensis uxorem, postmodum in Wizenfels monasterio, quod mater ejusdem Sophiæ construxit, abbatissam sororum Ordinis Sanctæ Claræ s et Gertrudem, in eodem monasterio monialem.
[5] De secundo filio supradicti Conradi, proavi Sanctæ Hedwigis, Friderico, comite de Bren t, et de Hedwiga, uxore ipsius, filia Dypoldi, patrui Odakari, ducis Bohemiæ, natus est Otto comes, Sophia, Quedlingensis abbatissa et Fridericus comes, qui duxit uxorem Juditham, filiam Friderici, comitis de Cygenhagen, fratris Hermanni, Landgravii Thuringiæ u, de qua habuit Ottonem, comitem de Within, Theodoricum, comitem de Bren, et Hedwigim, matrem Henrici, comitis de Hoinsteyn v. Iste Theodoricus, ultimo positus, duxit uxorem Eudoxiam, filiam ducis Conradi Cujaviæ et Mazoviæ w, de qua habuit quatuor filios, Ottonem, Conradum, Theodoricum, Henricum et duas filias, Juditham, quam duxit Myscivoyus, dux Pomeraniæ x, et Hedwigem, Gerbistedensem abbatissam y.
[6] Primus filius, Otto, fuit comes de Wethin, secundus, Conradus, comes fuit de Bren z, qui ducens uxorem Elisabeth, filiam Alberti, ducis Saxoniæ, habuit ex ea, Albertum, Conradum, Ottonem comites et Theodoricum fratrem Ordinis militiæ Templi aa. Tertius filius Theodorici, Theodoricus, fuit similiter frater in supradicto Ordine Templariorum bb. Quartus filius, Henricus, fuit frater professus Ordinem Fratrum Minorum, ad quem se contulit, relicta canonia majoris ecclesiæ Magdeburgensis. Quem domnus Papa Martinus IV, in Ordine prædicto commorantem Wratislaviæ, dedit in archiepiscopum Gneznensis Ecclesiæ, sed ipse hanc suscipere dignitatem pro viribus recusavit, immo ut absolveretur ab ipsa ad curiam Romanam personaliter laboravit cc. Supradicti filii Theodorici, comitis de Bren, fuerunt consanguinei Beatæ Hedwigis in tertio gradu.
[7] Avus autem Sanctæ Hedwigis fuit Dedo, comes et Orientalis marchio et dominus de Groyz, filius supradicti marchionis Conradi. Iste Dedo, habens uxorem Mechtildam dd, filiam comitis Gozwini de Hornesberch, habuit ex ea Conradum marchionem, qui duxit uxorem Elisabeth, filiam Mesekonis, ducis Poloniæ ee, de qua natæ sunt ei duæ filiæ, una Mechtildis, quam accepit uxorem Albertus, marchio Brandeburgensis, alia vero vocabatur Agnes, quam duxit Henricus, comes palatinus Rheni, frater Ottonis Quarti imperatoris. Habuit quoque præfatus Dedo filiam nomine Agnetem, de qua nata est Beata Hedwigis. Fundavit etiam prædictus Dedo marchio, avus S. Hedwigis, monasterium regularium canonicorum, quod Zcillen ff vocatur et obiit anno Domini MCXC. Bertholdus autem, dux Meraniæ, accepit in uxorem jam dictam Agnetem, filiam Dedonis prædicti marchionis, de qua nati sunt Otto, dux Meraniæ, marchio de Hysterich, qui etiam de Andasse dicitur, Ekenbertus, Babenbergensis episcopus et Bertholdus, patriarcha Aquilejensis. Habuit quoque tres filias, quarum una nupsit regi Franciæ gg, alia regi Hungariæ, scilicet mater Sanctæ Elisabeth hh, tertia Henrico, duci Poloniæ, quæ nunc est Sancta Hedwigis.
[8] Ad cujus Sanctæ posteritatem disserendam procedentes, primo nobis considerandum occurrit, quod pater S. Hedwigis fuit supradictus Bertholdus, Meraniæ dux, Badensis marchio et comes Tyrolensis ii; mater vero ejusdem Sanctæ fuit domina Agnes præfata, jam supradicti Dedonis filia. Quæ Henrico primo kk, duci Slesiæ, dicto Cum Barba, in conjugio copulata genuit tres filios, Boleslaum Conradum, Henricum, et tres filias, Agnetem, Sophiam, Gertrudim. Omnibus aliis in juventute defunctis ll, solus remansit filius Henricus, patris successor in dominio, et una filia Gertrudis, in Trebnicensi monasterio abbatissa, quod pater ejus dux Henricus construxit. Henricus autem prædictus, S. Hedwigis filius, duxit uxorem dominam Annam, Primizli, regis Bohemiæ, et Constantiæ, filiæ regis Hungariæ, filiam. Quæ domina Anna genuit quatuor filios, Boleslaum, Henricum, Conradum, Wlodislaum, et quinque filias, Hedwigim, Agnetem, Constantiam, Elisabeth, Gertrudim. Dux vero Henricus Secundus, S. Hedwigis filius, occisus fuit a Tartaris anno Domini MCCXLI, quinto idus Aprilis, sepultus Wratislaviæ apud Fratres Minores mm. Boleslaus autem, primus filius ducis Henrici, filii S. Hedwigis, dux fuit Slesiæ et dominus Lignicensis, qui ducens uxorem Hedwigim, filiam Henrici, comitis de Anhalt, habuit ex ea filios tres, Henricum, Bolkonem, Bernardum, et tres filias, Agnetem, Hedwigim, Ancam sive Annam.
[5] Henricus, primus filius ducis Boleslai, fuit dux Slesiæ et dominus Lignicensis, qui duxit uxorem Elisabeth, filiam ducis Poloniæ et domini Kalizensis. De qua habuit tres filios, Boleslaum, Henricum, Wlodislaum et quinque filias, Hedwigim (quæ nupserat marchioni Brandeburgensi nn, quo mortuo, intravit Wratislaviæ Ordinem S. Claræ) Annam et Elisabeth (quæ ibidem in eodem Ordine sunt locatæ oo), Helenam (quæ in Gneznensi civitate aviam suam, dominam Jolendam, ad claustrum præfati Ordinis est secuta), et Euphemiam, quam duxit Otto, dux et comes Karinthiæ, in uxorem pp. Bolko, secundus filius ducis Boleslai, dux Slesiæ et dominus de Vurstenberch fuit, habens conjugem Beatricem, filiam Ottonis Longi, marchionis Brandeburgensis, de qua habuit quatuor filios qq, Bolkonem, Henricum, Bernardum … et duas filias, unam Juttam, quam duxit Stephanus, dux Bavariæ rr, et Beatricem ss, quam in Strelin claustro, quod ipse dux fundavit et dotavit in honorem S. Claræ, collocare disposuit ad Domini famulatum. Bernardus, tertius filius Boleslai, absque liberis est defunctus. Prima filia ducis Boleslai, Agnes, nupsit Ulrico, comiti de Wirthemberch: secunda filia ejusdem ducis, Hedwigis, nupsit Conrado, duci Mazoviensi: tertia filia præfati ducis Boleslai, Anna sive Anca, fuit in Trebnicensi monasterio monialis et ibidem abbatissa tt.
[10] Henricus Tertius, filius ducis Henrici, filii S. Hedwigis, dux Slesiæ fuit et dominus Wratislaviæ, habens conjugem Juditham, filiam Conradi, ducis Cujaviæ et Mazoviæ, germanam dominæ Eudoxiæ supradictæ uu, matris fratris Henrici de Bren et fratrum ipsius, de quæ nati sunt Henricus et Hedwigis. Henricus dux fuit Slesiæ et dominus Wratislaviæ, dux etiam Cracoviæ et Sandomiriæ ac dominus Glacensis, qui dicitur hodie Henricus Quartus, dux probus et habuit conjugem dominam … vv, filiam Ottonis Longi, marchionis Brandeburgensis, mortuusque est absque liberis et sepultus Wratislaviæ in ecclesiæ canonicorum, quam ipse fundavit in honore S. Crucis. Hedwigis nupsit Henrico, filio Alberti, landgravii Thuringiæ, nato de filia Friderici imperatoris et habuit filium Fridericum, ut supra dictum est. Mortuo vero marito, ipsa Hedwigis duxit maritum Ottonem Pin-Guem, comitem de Anhalt et dominum Aschariæ et habuit filios et filias. Alii filii præfati ducis Henrici Tertii sunt omnes in juventute defuncti.
[11] Conradus, tertius Henrici secundi, filii S. Hedwigis filius, dux Slesiæ fuit et dominus Glogoviensis, habens conjugem Salomeam, filiam ducis Wlodislai, ducis totius Poloniæ, de qua habuit tres filios, Henricum, Premconem sive Primizlonem et Conradum et tres filias, Annam, Eufemiam, Hedwigim. Primus filius Henricus, dux Slesiæ et dominus Glogoviensis, habens uxorem Mechtildam, filiam Alberti, ducis de Brunswic, habuit filios, Henricum, Conradum, Boleslaum, Joannem ww, et filias, Agnetem et Salomeam. Secundus filius Conradi, scilicet Primizlo fuit dux Slesiæ et dominus Stinaviensis, interemptus in prælio ac sine liberis mortuus. Tertius filius, Conradus, dux Slesiæ fuit et dominus Saganensis et præpositus in majori ecclesia Wratislaviensi xx. Prima pradicti Conradi ducis filia, domina Anna, nupsit Ludewico, comiti palatino Rheni et duci Bavariæ. Secunda filia, Eufemia nupsit comiti de Goricz et habuit filium Henricum, comitem Goricensem. Tertia filia, Hedwigis, in monasterio Ordinis S. Claræ exstitit abbatissa. Wlodislaus, qui Wlodco dicebatur, quartus ducis Henrici, filii S. Hedwigis, filius, fuit dux Slesiæ et dominus Wratislaviæ atque archiepiscopus Salzburgensis, in qua ecclesia mortuus est et sepultus yy.
[12] Expleto Tractatu de filiis ducis Henrici, filii S. Hedwigis, occisi a Tartaris, sequitur de filiabus. Prima filia ipsius Secundi Henrici ducis fuit Hedwigis, Wratislaviæ abbatissa in Ordine S. Claræ. Secunda filia ducis ejusdem, Agnes, fuit abbatissa in Trebnicensi monasterio zz, quod, ut supra dicitur, avus ipsius, dux Henricus Primus, Cum Barba dictus, fundavit et solemniter consummavit. Tertia filia ducis Henrici Secundi, filii S. Hedwigis, Gertrudis, nupsit Boleslao, duci Mazoviensi, sed liberis caruit. Quarta filia dicti Henrici, Elisabeth, nupsit Przimizlio, duci Poloniæ et domino Poznaniensi, de qua habuit filium, nomine Przemizlo ducem, postea regem Poloniæ, et quatuor filias, Constantiam, quæ nupsit Conrado, marchioni Brandeburgensi, et peperit filium, Joannem, Eufroscam in Trebnicz abbatissam aaa, Annam, in Duenzko abbatissam bbb, Eufemiam sive Ofcam, Wratislaviæ in Ordine S. Claræ defunctam et ibidem in claustro ejusdem Sanctæ sepultam. Quintam filiam ejus, Constantiam, accepit conjugem Kasimirus, dux Cujaviæ, filius Conradi, ducis Cujaviæ et Mazoviæ, et habuit per eam duos filios, Lezconem et Semomizlonem, qui diminutive Simasco vocabatur. Primus filius Kasimiri ducis, Leztco, fuit dux Siradinensis et Cracoviensis et Sandomiriæ, habens uxorem Griffam, filiam Rozlai, ducis Ruziæ. Secundus filius ducis Kasimiri, Semomizl, fuit dux Cujaviæ, habens conjugem Salomeam, filiam ducis Pomeraniæ, de qua habuit tres filios, duces Cujavienses, Letzconem, Przemizlonem, Kasimirum, et duas filias dominam Phenennam, regis Ungariæ conjugem, et dominam Constantiam, in Trebnicz monasterio abbatissam ccc.
ANNOTATA.
a Auctor hujus genealogiæ, quum Silesius esset (vide supra n. 5), ignoravit lineam ascendentem Bertholdi, patris S. Hedwigis; ast satis constat Bertholdi genus paris nobilitatis cum prosapia matris Agnetis fuisse [Cfr. L'Art de vérif. les dates, t. III, p. 584.] . Sive enim cum comite de Buat in suis Originibus Boicæ domus auctorem gentis accipiamus Arnulfum Malum, Bavariæ ducem, anno Christi 937 defunctum, sive cum Chronico Andechsiensi [Chronick des Klost. Andechs, p. 4.] familiæ originem ad Ratholdum, eodem sæculo X florentem referamus, non est, quo stirpis splendor in dubium revocari possit. Stirps masculina Andechsiorum desiit anno 1248 in Ottone II, Meraniæ duce et Andechsensi comite.
b Hunc Dedonem e tribu Buzicorum seu Burchardina oriundum dicit et explicat Eccardus in Historia Geneal. principum Super. Saxoniæ [Eccard. Opusc.. col. 51 et seqq.] : Buzicorum patrem pronuntiat Burchardum, comitem stabuli Caroli Magni. Obiit Dedo anno 1009.
c Theodoricus, hujus nominis II, dicit Cl. Stenzel, fuit dominus in Zörbig et Eilenburg, villæ hodierni regiminis Merseburgensis [Hoffmann. Beschreib. der Erde. part. II, p. 1838.] et comes de Siusili loco mihi ignoto, nisi sit Sulzfeld, in hodierno ducatu Saxo-Meningensi [Ibid., p. 1656.] : aut pagus Sulzensis, quem Chronicum Gottwicense [P. 792.] ponit in ducatu Bavariæ prope Novum Forum (Neumarkt); nam Sulz etiam Sulze, Susse, Suslen scribi, mihi probabile videtur [Ibid., p. 794.] . Obiit Theodoricus II anno 1034 [Eccard., col. 58.] .
d Dedo, marchio obiit anno 1075 [Ibid., col. 64.] .
e Thimo obiit circa annum 1104.
f Otto de Northeim, pater Idæ, conjugis Thimonis, ducis titulum retinuit propter Bavariæ ducatum,quem ab anno 1062 ad annum 1070 possedit, depositus in comitiis Gozlariensibus ab Henrico IV imperatore.
g Mons Serenus, olim Lauterberg, nunc vulgo Petersberg, prope Hallam Saxonum. Cfr ejus Chronicum apud Menckenium Scriptt. rer. Germ. T. II.
h Conradus, marchio Misnensis et Lusatiæ inferioris, obiit anno 1157 [Ibid., col, 71.] . A sæculo XII sub nomine Marcæ Orientalis Lusatia inferior, nempe regio, inter Salam et Muldam fluvios interjacens, intelligebatur.
i Vetus-Cella, seu Cella Misnensis fundata fuisse videtur anno 1160; quamvis Annalista Cisterciensis Manriquez ejus initia ad annum 1145 referat [Annal. Cist., t. II, p. 20.] . Obiit Otto fundator anno 1190 [Eccard., col. 77. Vide Knautz das Stiffts-Closters Alten-Zella Geogr. und Histor. Beschreibung.] .
k Albertus, pater Hedwigis, conjugis Ottonis, Ursus dictus, erat marchio Saxoniæ Borealis, et fundator Marcæ Brandeburgicæ.
l Albertus Superbus obiit anno 1195, Theodoricus anno 1221 [Eccard., col. 95 et 98.] .
m Henricus Illustris, Theodorici Misnensis filius et per Juditham matrem, Hermanni I, Landgravii Thuringiæ, nepos, Thuringiam, quatenus esset feudumimperii, post obitum Henrici Rasponis, a Friderico II Imperatore consecutus est, exclusa Sophia, S. Elisabethæ Hungaricæ filia, quæ bona allodialia, Hassiam, obtinuit, posterisque suis usque in hodiernam diem reliquit. Obiit Henricus anno 1288.
n Albertus obiit anno 1314. Filiæ imperatoris Friderici Margaritæ ejectæ, concubinam Kunnam de Isemburg subrogavit, ex qua habuit filium Aspicium, quem sibi successorem delegerat: unde graves et diuturnæ inter Albertum ejusque filios legitimos Fridericum et Witzmannum exortæ sunt dissensiones [Ibid., col. 437 et seqq.] .
o Fridericus, Henrici filius, Alberti nepos, obtinuit testamento Henrici IV, ducis Silesiæ, totam terram Crosnensem, quia, ut loquitur testator, filius erat sororis suæ, nempe Hedwigis: vivebat etiamnum anno 1305, quo tamquam testis subscripsit diplomati episcopi Wratislaviensis Henrici [Stenz. Scriptt. Siles., t. II, p. 107. not. 6.] .
p Fridericus, Alberti Landgravii filius, Admorsus dictus, quia mater ejus, Margarita, fugiens, illum trimulum in gena momorderat, ut duræ separationis olim recordaretur [Mencken. Rer. Germ. Scriptt., t. II, col. 1448.] . Obiit, juxta Eccardum [Geneal., col. 455.] , mense Novembri anni 1324.
q Titzmannus anno 1308 in die Parasceves occisus fuit in ecclesia, Lipsiæ apud FF. Prædicatores sepultus [Ibid., col. 452.] .
r Nescitur, num Fridericus, Theodorici filius, qui Catharinam Bavaricam duxit uxorem, reliquerit posteros obiens anno 1291.
s Quæ hic appellatur Sophia, apud Sommersbergium tabula II genealogica [Scriptt. rer. Silesiac, t, I, p. 342.] Brigitta vocatur.
t Fridericus, comes de Bren, villa prope Landsbergum in tractu Misnensi, obiit anno 1182 [Ibid., p. 108, not. 3.] .
u Otto obiit anno 1203, Fridericus anno 1221 et Sophia, abbatissa Quedlinburgensis, ante annum 1230 diem supremum clausit [Ibid., not. 4.] .
v Otto et Theodoricus pari imperio comitatus Brenensem et Wettinensem regebant; obiit ille anno 1233, hic anno 1264 [Ibid., not. 5.] .
w Antiquissimum testimonium, quod Eudoxia fuerit filia Conradi Masoviensis [Ibid., not. 6.] .
x Juditha inter conjuges Myscivoyi seu Mestwini II a scriptoribus Pomeranis passim non numeratur, quamvis ejus nuptiæ hoc loco extra omnem controversiam positæ sint [Stenz., not. 7.] .
y Situm erat Gerbstadiense monasterium in comitatu Mansfeldico.
z Otto floruit anno 1264, Conradus vero inter annos 1274 et 1278 defunctus est [Ibid., p. 109. not. 1.] .
aa Albertus obiit anno 1283 aut 1284, Otto, ultimus comes Brenensis, anno 1290, Conradus circa annum 1285 [Ibid., not. 2.] .
bb Sunt recentiores qui inter milites Templi etiam ponunt Ottonem, filium Theodorici; sed perperam, quoniam hic simpliciter comes vocatur [Ibid., n. 3.] .
cc Dlugossus in Historia Polonica lib. VII [T. I, col. 852.] , nulla facta mentione Henrici Brenensis, dicit sedem Gnesnensem, diu post mortem Martini vacantem, occupatam fuisse a Jacobo Swinka. Exstant nihilominus litteræ apostolicæ a Martino Papa IV datæ X Kalendas Januarii anni 1281, quibus Henricum de Bren, fratrem Minorum Ordinis professorem, Ecclesiæ Gnesnensi in archiepiscopum præficit et pastorem [Stenz. 482 et Wadding. Ann. FF. Min., t. V, p. 101, 106 et 482.] . Silentium Dlugossi interpretari utcumque licet ex eo, quod, licet institutus a Pontifice, summam dignitatem deprecatus fuerit vir humillimus,ut nos docet fragmentum, adscriptum Vitæ Annæ, ducissæ Silesiæ [Scriptt., t. II, p. 132.] , quod sic sonat: Frater Henricus de Bren, filius comitis de Bren et consanguineus principum Slesiæ et Poloniæ, obiit anno Domini MCCCII. Hic a venerabili Domino Martino IV datus pro archiepiscopo Gnesnensis Ecclesiæ, archiepiscopatum eidem resignavit, ac mundi gloriam spernens, in Ordine Fratrum Minorum et habitu feliciter hujus carnis debitum exsolvit. Sepultus est in medio chori cum eisdem Fratribus in Wratislavia ad S. Jacobum. Hic longo tempore visitator Dominarum S. Claræ exsistens, easdem in omni sanctitate et puritate vitæ conservans, non modicum lucrum de ovibus sibi commissis Deo conquisivit. Cujus memoria est in benedictione. Henricum porro summis negotiis sacerdotii et imperii implicitum fuisse monstrant litteræ Rudolfi Imperatoris ad Henricum datæ, hujusque responsio [Ibid., p. 474.] .
dd Obiit Dedo, juxta Annales Vetero-Cellenses [Mencken., t. II, col. 398.] , anno 1190. Videtur porro Mechtildis, filia Gozwini Heinsbergensis, soror Philippi, archiepiscopi fuisse, ut probare conatur Meibomius [Rer. Gem. Scriptt., t. III, p. 254.] .
ee Conradus, marchio Lusatiæ, obiit anno 1210 [Eccard. Princ, Sax., col. 82.] .
ff Tschillen, hodie Wechselburg, prope Rochlitcium in territorio Lipsiensi.
gg Agnes nupsit anno 1193 Philippo Augusto, regi Galliæ, qui repudiaverat conjugem suam, Ingeburgem, quam alii Bothildam appellant, Daniæ regis filiam, ex decreto Concilii Rhemensis anno 1195 [Mansi Suppl. Cone., t. II, col. 772.] : quare Philippus Agnetem, Bertholdi filiam, anno 1196 superinduxit. Ast regina Ingeburgis, interposita ad Sedem Romanam appellatione, per legatos Danos primum apud Cœlestinum III conquesta est: artibus Philippi lis protracta est, ita ut Pontificis successor, Innocentius III, eamdem adhuc pendentem invenerit. Sed, ut ait scriptor Gestorum coævus [Brequigny. Diplom., t. II. p. 56 et seqq.] , Innocentius, Cœlestino succedens, statim per litteras suas et per Parisiensem episcopum, sæpedictum regem studuit commonere, ut eam (Agnetem Meraniæ) removeret a se, quam contra interdictum Ecclesiæ superduxerat, et reciperet illam (Ingeburgem) in gratiam conjugalem, quam legitime ductam, illegitime duxerat amovendam, juris ei licentia non negata, quominus, facta restitutione, postmodum audiretur, si quid duceret proponendum. Misit itaque Innocentius ad Philippum Petrum Capuanum, Cardinalem Diaconum tituli S. Mariæ in Via Lata, cui præcepit, ut Galliam universam ecclesiastico subjiceret interdicto, utque nullum in ea, præter baptisma parvulorum et pœnitentiam morientium, divinum celebraretur officium. Legatus igitur congregato Divione et Viennæ [Cfr Mansi Suppl. Conc., l. II, col. 777.] concilio, interdictum promulgavit [Vide Interdicti formam apud Martene, t. IV. Auecd., col. 147.] , quod per octo continuos menses in Gallias incubuit, donec Innocentii legatus, Octavianus, Cardinalis Episcopus Ostiensis, adacto Philippo per juramentum, ut Ingeburgem reciperet, ut reginam tractaret nec absque judicio Ecclesiæ dimitteret, sententiam interdicti relaxavit. Addunt Gesta: Superinductam rex a suis separavit amplexibus; sed a regni finibus non exclusit, quia gravida erat et partui jam vicina. Porro, causam ipsius Dominus judicavit, quia, post partum graviter infirmata, debitum carnis exsolvit, circa initium anni 1201, relicto ex concubinatu bina prole, quam Innocentius legitimavit IV non. Novembris anno IV Pontificatus sui, Christi vero 1202 [Brequigny Dipl., t. III, p. 1087.] , ita ut nullus ex natalibus defectus existat: ratus scilicet Pontifex, cum major idoneitas in spiritualibus, quam in sæcularibus requiratur, dubitari non debere, quin Sedes Apostolica tales (minus legitime genitos) ad actus legitimare valeat sæculares, præsertim ad petitionem eorum, qui præter Romanum Pontificem, alium inter homines superiorem minime recognoscunt habentem hujusmodi potestatem. Cum igitur carissimus filius noster, Ph. rex Franciæ illustris, præter primogenitum suum, quem de conjuge prima suscepit, aliam prolem non habeat, præter puerum et puellam, quos ei nobilis mulier, quondam filia nobilis viri, ducis Meraniæ, peperit, nuper defuncta, de sua posteritate provide cogitans, a nobis humiliter postulavit, ut eos legitimare per favorem auctoritatis Apostolicæ curaremus, vehementer affirmans, quod posteaquam venerabilis frater noster W. [Note: ] [Gulielmus de Campania] Remensis archiepiscopus, S. Sabinæ Cardinalis, tunc Apostolicæ Sedis legatus, inter eum ac carissimam filiam nostram I. [Note: ] [Ingeburgem] reginam Francorum illustrem, divortii sententiam promulgavit, licet ipsa sententia per Sedem Apostolicam postmodum fuerit revocata, propter judiciarium ordinem non servatum, nulla tamen ad ipsum de alia non ducenda prohibitio facta pervenit, et propter probationes affinitatis, exhibitas coram eodem archiepiscopo, quas idem rex veras esse credebat, inter eum et præfatam nobilem putabat esse vinculum conjugale, quamquam nostra fuerit auctoritate compulsus, ut et ipsam dimitteret et reginam reciperet memoratam. Cæterum, quoad successionem regni Franciæ attinet, legitimatio nullum sortita est effectum, quoniam Ludovicus VIII, natus ex prima Philippi conjuge, Isabella Hannoniensi, pater fuit S. Ludovici regis, ex quo reges Franciæ in hunc usque diem prodierunt.
hh De S. Elisabetha, filia Andreæ, regis Hungariæ et Gertrudis, sororis S. Hedwigis, agendum erit ad diem, quo colitur, XIX Novembris. Vide Sanctæ Vitam pie et curiose scriptam a comite de Montalembert.
ii Errasse hic genealogum nostrum, manifestum est ex Historia Tyrolensi. Quamvis enim Andechsium in Tyroli situm sit, consequens non fit, Bertholdum universam regionem tenuisse; attamen circa hæc tempora Bertholdum quemdam Tyrolensem comitem fuisse monstrat Rotulus Pollinganus [Oeffel. Rer. Boic. Scriptt., t. II, p. 830.] . Ast gravius labitur genealogus, quando Bertholdum nostrum etiam Badensem marchionem pronuntiat, siquidem non videantur Andechsenses quidpiam illic territorii habuisse: suspicor famam Bertholdorum Zahringicorum, Badensium marchionum, ad scriptorem nostrum devenisse, ansamque dedisse, ut Zahringicam et Andechsensem gentem in unam confuderit. Cœterum quoniam, ut ipse fatetur genealogus supra n. 1, de progenitoribus patris S. Hedwigis multa non didicerit, est unde excusetur, si cespitaverit in titulis paternis Sanctæ nostræ.
kk Henricus Barbatus, Silesiæ dux, ex gente Piastarum, qui adhuc ducis titulo Poloniam obtinebant, filius erat secundogenitus Boleslai Alti, ducis Silesiæ, natus anno 1168 obiit 1238 [L'Art de vérif. les dates, t. II, p. 69 et t. III, p. 450. Edit. Paris 1784.] .
ll Ex hoc textu discimus, non solum Boleslaum et Conradum ante patrem obiisse, sed etiam eorum sorores, Agnetem et Sophiam, quas perperam Sommersbergius Tab. I nn. 20 et 21 [Scriptt. Siles., t. I, p. 298.] dicit sanctimoniales fuisse, quum nihil hujusmodi apud antiquiores occurrat; imo earum sepultura in monasterioLubensi virorum, videtur indicare in statu sæculari supremum diem illas clausisse.
mm Circa annum 1236 exstructum dicit Waddingus [Ann. Minorum, t. II, p. 422. Edit. Rom. 1732.] cœnobium FF. Minorum Wratislaviæ, atque illic, jussu Annæ conjugis, tumulatum fuisse corpus Henrici II, filii S. Hedwigis. Quod vero dicitur in Vita Annæ, ducissæ Silesiæ [Stenzel. Scriptt., t. II, p. 128] , illam, post mortem mariti, Minoribus domum construxisse, hoc ita intelligendum est, ut refertur paulo infra [Ibid., p. 132] , quod dux Henricus cœpisset construere claustrum FF. Minoribus, sed, morte intercedente, illud perfecerit Anna conjux.
nn Adnotat cl. Stenzel [Ibid., p. 111.] Hedwigim nupsisse Ottoni, filio Ottonis Longi, marchionis Brandeburgensis, adducitque testem Chronicum Bohemiæ Pulkavæ: unde certum fieret, quod a quibusdam revocatur in dubium [L'Art de vérif. les dates, t. III, p. 517.] , Ottonem Longum habuisse saltem duos filios, Hermannum scilicet et Ottonem. Historia Brandeburgica, a Pauli conscripta, Hedwigem uxorem adscribit Ottoni, dicto Cum Sagitta, filio Joannis I, dum Otto Longus esset filius Joannis III Brandeburgensis. Si accurata refert Vigilius Greiderer in sua Germania Franciscana [T. I, p. 858.] , jam anno 1301 Hedwigis monialis fuisset, quo casuOttonis Cum Sagitta, anno 1308 defuncti, conjux esse non potuisset. Obiit Hedwigis anno 1339.
oo Annam et Elisabetham cum sorore sua vidua, Hedwige, moniales S. Claræ fuisse, monstrat diploma Henrici VI, ducis Wratislaviensis, quo dat facultatem construendi moletrinam in Moslitz, intuitu, ait, dilectarum sororum nostrarum, Annæ abbatissæ, Hedwigis, relictæ olim marchionissæ et Elisabeth, sanctimonialium monasterii S. Claræ apud Wratislaviam [L. c.] .
pp Obiit Otto, Carinthiæ dux, OEniponte, anno 1310, relictis quatuor filiabus [Frölich Tent. Archontol. Carinthiæ, tab. VI.] .
qq Deest, ut videtur, in omnibus codicibus nomen quarti filii [Stenz., p. 111. not. 3.] .
rr Sequentia habet Compilatio chronologica rerum Boicarum sub anno 1240 [Oeffel. Rer. Boic., t. II, p. 337.] : Stephanus duxit dominam Intam, filiam Bulconis ducis Poloniæ (Silesiæ), quæ genuit Heinricum et Ottonem, qui duxit Richardim, comitissam Guliacensem. Heinricus duxit Margaretham, filiam Joannis, regis Bohemiæ, quæ genuit Joannem ducem, qui obiit sine liberis.
ss Strehlen, oppidum ad Olam seu Olavam fluvium in ducatu Brigensi habuit, nunc destructum, monasterium Virginum Clarissarum, fundatum a Bulcone, Boleslai Silesio-Furstembergensis filio, anno 1295 aut 1296 [Greider. Germ. Francisc., t. I, p. 588.] .
tt Ab anno 1287 ad 1297 abbatissa Trebnicensis erat Euphrosyna, quæ se dicit Bolconis Furstembergensis sororem, unde datur intelligere Annam, monasterium ingressam, pro more mutasse nomen suum et Euphrosynam appellatam fuisse [Stenz., p. 111, not. 6.] .
uu De Eudoxia jam actum fuit supra n. 22 et Annotato w.
vv Supplent hanc lacunam aliquot codices manuscripti, addentes nomen filiæ Ottonis Longi et conjugis Henrici Glacensis fuisse Mechtildam [Oeffel. Rer. Boic., t. II, p. 337.] .
ww Si conferatur hic locus cum iis, quæ habet Sommersbergius de filiis Henrici III Glogoviensis Tab. II [Scriptt., t. I, p. 342.] , liquebit genealogum nostrum omisisse Primconem et tres filias. Quod forsitan ex eo explicari debet, quod necdum isti liberi nati essent tempore, quo genealogus scribebat. Nam Primconemfuisse filium Henrici III supradicti monstrat diploma, quo anno 1312 ipse Primco paternam hereditatem devidit cum fratribus suis, Henrico, Joanne, Conrado et Bolcone [Ibid., p. 869.] . Quod ad filias attinet, Agnetem et Salomeam, nominatas a genealogo, adjicit Sommersbergius trinam prolem; Beatricem, quam Pohlius dicit in suis Annalibus Wratislaviensibus Mss. filiam Henrici III Glogoviensis et uxorem Ludovici Bavari imperatoris fuisse: et duplicem Hedwigim, quarum alteram in Catalogo abbatissarum Trebnicensium, alteram in lapide ejus sepulchrali Lubensi detegit [Ibid., p. 353 et 354.] .
xx Ex hoc loco concludit cl. Stenzel [Stenz., p. 112. not. 2.] genealogiam S. Hedwigis scriptam fuisse ante initium sæculi decimi quarti, siquidem Conradus, qui hic simpliciter præpositus majoris ecclesiæ Wratislaviensis vocatur, in diplomate, dato XXIII Maji anni 1299, adjiciebat titulum Sedis Aquilejensis electi et in altero diplomate, dato II Augusti sequenti se nominabat patriarcham Sanctæ Aquilejensis Ecclesiæ. Stringeret certe argumentum, si Conradus dictam sedem pacifice occupasset: verum, ipsa Ecclesia Aquilejensis vix vestigium hujusmodo electionis,retinuit, quum Bern. de Rubeis, Aquilejæ Sacræ accuratissimus scriptor [Monum. Eccles. Aquilej., col. 801.] rotunde dicat, Conradum electum Aquilejensem frustra quæri, nuspiam reperiri. Certum tamen est electum fuisse Conradum; quare accuratius scripsit Ughelli [Ital. Sac., t. V, col. 96.] : Post Raymundi (Turriani die XXI Februarii 1298) excessum, Conradum, Poloniæ ducem, promoverunt ad sedem, qua tamen, abnuente Bonifacio VIII Pontifice, non est potitus. Successit Raymundo Petrus Gerra, renuntiatus patriarcha Aquilejensis a Bonifacio Papa die VIII Julii 1299. Quoniam itaque irrita fuit Conradi electio, fieri potest genealogum ejus mentionem non fecisse, quin stricte concludere liceat lucubrationem ante hoc tempus, nempe initium sæculi quarti decimi, scriptam fuisse. Cæterum obiit Conradus anno 1304 [Sommersb. Scriptt., t. I, p. 346.] .
yy Wlodislaus, qui etiam Ladislaus dicitur, successit Udalrico, qui exauctorato Philippo Ortemburgico, ex Seccoviensi antistite factus fuerat archiepiscopus Salisburgensis. Sed pertæsus cruentæ controversiæ, cui cum æmulo suo Philippo implicatus erat, sedi Salisburgensi anno 1264 renuntiavit. Itaque Clemens Papa IV per litteras diei X Novembris 1265 instituit Wlodislaum, qui, licet juvenis, XXVIII Aprilis 1270 obiit, sublatus, ut suspicio erat, veneno a propinquis, quia partem hereditatis suæ Ecclesiæ Salisburgensi transcribere intendebat [Hanziz. Metrop. Salisb., t, II, p. 366 et seqq.] .
zz Agnetem abbatissam Trebnicensem fuisse, monstrat bulla B. Gregorii X, data II Januarii 1273, qua mandat abbati canonicorum regularium Wratislaviæ, ut constitutione contraria Cisterciensis Ordinis non obstante, redditus Agneti, abbatissæ monasterii Trebnicensis, debitos studeat ministrare [Stenz. p. 113, not. 1.] .
aaa Euphrosca in diplomatibus Trebnicensibus abbatissa habetur ab anno 1287 ad 1297 [Ibid., n. 4.] .
bbb De monasterio Ouenzko hæc refert Dlugossus [Hist. Polon., lib. VII, t. I, col. 692.] : Przemislaus I, majoris Poloniæ et Posnaniensis dux, cultum divinum in suis principatibus aucturus, in villa sua ducali Owienska, prope fluvium Wartham sita, monasterium sanctimonialium Ordinis Cisterciensis fundat, anno 1242.
ccc Ex iis, quæ hic dicuntur de posteris S. Hedwigis, facile esset monstare omnes fere familias principales Europæ S. Hedwigem recensere inter majores suos: ne tamen recensio æquo longius excurrat tabulam synopticam, ex probatioribus fontibus haustam, exhibemus, quæ ostendit sanguinem ducum Silesiæ in plerosque hodiernos principes transfusum; unde facili negotio etiam pro aliis id conficeretur: omisimus etiam stirpes ad hodiernos usque principes deducere, quia ista obvia habentur in libris, qui de Genealogiis principum agunt. Duces secuti sumus, quos cognovimus fidissimos, Sommersbergii Scriptores rerum Silesiacarum, Schwantheri Scriptores rerum Hungaricarum, Anselmi Historiam Genealogicam domus regiæ Francicæ, librum chronologicum Benedictino-Maurinum L'Art de vérifier les dates, etc.
POSTERITAS S. HEDWIGIS,
ad hodiernos Europæ principes propagata
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 17. Oktober
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 17. Oktober
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.