Acta Sanctorum der Bollandisten
Einleitung September I
Band September I
Anhang September I
2. September
DIES SECUNDA SEPTEMBRIS.
SANCTI, QUI IV NONAS SEPTEMBRIS COLUNTUR.
Sanctus Antoninus martyr Apameæ in Syria.
SS. sex milia sexcenti viginti octo Martyres Nicomediæ.
S. Aithalus martyr.
S. Junius martyr.
S. Philippus martyr.
S. Theodotus martyr.
S. Maxima M. Romæ.
S. Timotheus M. Antiochiæ. Item
S. Aithala MM. Adrianopoli in Thracia.
S. Ammun MM. Adrianopoli in Thracia.
S. Diomedes martyr.
S. Julianus martyr.
S. Philippus martyr.
S. Eutychianus martyr.
S. Hesychius martyr.
S. Leonides martyr.
S. Philadelphus martyr.
S. Menalippus martyr.
S. Pantagapa martyr.
S. Eutychius martyr.
S. Euplus martyr in Sicilia.
S. Josephus martyr in Sicilia.
S. Felix martyr in Sicilia.
S. Secundulus martyr in Sicilia.
S. Julius martyr in Sicilia.
S. Facundinus martyr Arimini in Italia.
S. Juventinus martyr Arimini in Italia.
S. Peregrinus martyr Arimini in Italia.
S. Felicitas martyr Arimini in Italia.
S. Zenon M. Nicomediæ.
S. Concordius filius ejus M. Nicomediæ.
S. Theodorus filius ejus M. Nicomediæ.
S. Paternus tribunus M. Nicomediæ.
S. Theodote, uxor ejus M. Nicomediæ.
SS. milites LXVIII MM. Nicomediæ.
S. mater M. Nicomediæ.
Duo filii MM. Nicomediæ.
S. Serapion M. Nicomediæ.
DXXII milites MM. Nicomediæ.
S. Cusconus M. Nicomediæ.
S. Monolappus M. Nicomediæ.
S. Josephus M. Nicomediæ.
S. Justus ep. Lugdunensis conf., in Ægypti eremo.
S. Justus sive Justinus ep. Argentoratensis in Alsatia.
S. Elpidius abbas, patronus oppidi S. Elpidii in Piceno.
S. Elpidius seu Helpidius episc. conf., Lugduni in Gallia.
S. Octavianus eremita confess., prope Volaterras in Tuscia.
S. Nonnosus, præpositus monasterii Montis Soractis, in Etruria Ecclesiæ.
S. Justus episc. Claromontanus conf.
S. Cosmas eremita conf., Venetiis.
S. Agricolus conf. episc. & patronus Avenionensis in Gallia.
S. Stephanus primus Hungariæ rex, Albæ regalis in Hungaria.
B. Brocardus, secundus Prior Generalis Ordinis S. Mariæ de Monte Carmelo, in Palæstina.
B. Margareta V. & M., Lovanii in Brabantia.
B. Jacobus M. ex Ordine FF. Minorum, Mevaniæ in Umbria.
B. Philippus M. ex Ordine FF. Minorum, Mevaniæ in Umbria.
PRÆTERMISSI ET IN ALIOS DIES DILATI.
| Beatorum martyrum Pontiani & Benigni reliquiæ, a Baldrico episcopo Ultrajectensi in cathedrali ecclesia collocatæ ad publicam venerationem, indicantur a Saussayo. Vide | XIV Januarii & XXVIII Junii. |
| Translatio Agnetis in Trajectum inter Auctaria ad Usuardum nostrum scribitur e Matricula Cartusiæ Ultrajectinæ. Accedunt Florarium nostrum Ms., Grevenus, Molanus, Canisius. Pertinet Sancta hæc ad diem | XXI Januarii. |
| S. Mansuetus episc. Mediolanensis hac die laudatur in Breviario Ambrosiano aucto & recognito, sicut indicavimus ad diem, quo actum de illo est, | XIX Februarii. |
| S. Eucherii ep. Aurelianensis, & monachi monasterii sancti Trudonis meminit Kalendarium Ms. monasterii S. Salvatoris Ordinis Cisterciensis. Vide apud nos diem, quo sub solo episcopi Aurelianensis titulo illum dedimus, | XX Februarii. |
| Ordinatio S. Gregorii PP., hujus nominis primi, anno salutis DXCII (immo 590) memoratur in Florario nostro Ms. Consule Martyrologium Romanum die crastina, & | XII Martii. |
| Sanctorum Euodii, Hermogenis & Callistæ germanorum passio inscribitur Martyrologio Romano. De his etiam mentio facta heri inter Prætermissos. Recurrunt iterum in Romano ad diem, quo nos illos dedimus, | XXV Aprilis. |
| SS. Alphii, Philadelphii, & Cyrini translatio notatur Leontinis in Sicilia, tamquam urbis illius patronorum, in Catalogo generali apud Ferrarium, & apud Octavium Caietanum in Idea Operis de Sanctis Siculis. Habentur isti Sancti | X Maii. |
| S. Odulfi presb. & conf., Ordinis Canonicorum Regularium, translatio signatur in Florario nostro Ms. Hunc Sanctum sub titulo presbyteri Ultrajectini invenies | XII Junii. |
| Eleazari pontificis, ac Phinees memoria occurrit in Menæis magnis Græcis typo editis. Liber Josue cap. 24 ℣. ultimo hæc memorat: Eleazar quoque filius Aaron mortuus est: & sepelierunt eum in Gabaath Phinees filii ejus, quæ data est ei in monte Ephraïm. Laudatur Phinees Numerorum cap. 25. Plura de his Scriptura sacra. Phinees autem justus, quem in Menæis laudari disticho indicavimus inter Prætermissos die XII Martii, idem cum hodierno ibidem nobis visus est. Vide | I Julii. |
| B. Albertani confessoris, Ordinis Carmelitarum mentio fit in Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. Nullum hujus nominis invenio in Acie Philippi a Visitatione. Credo hic designari S. Albertum ex eodem Ordine, qui illustratus est apud nos die VII Augusti, quo habetur in Martyrologio Romano. Vide itaque dicta eodem die | VII Augusti. |
| S. Aniceti in Nicomedia. Item Photini cum sociis suis annuntiatur memoria e codice Rosweydino inter Auctaria ad Usuardum nostrum, & ex Greveno. Quibus adde Florarium nostrum Ms. ac Martyrologium Canisii, ut vocatur. Dedimus illos | XII Augusti. |
| S. Felicissimæ virginis & martyris translatio ponitur Viterbii a Ferrario in Catalogo generali. Sanctam hanc habes apud nos | XII Augusti. |
| S. Mamantis M. meminerunt Menæa magna excusa, laudaturque in Menologio, quod Latine vertit Cardinalis Sirletus. Plura diximus ad diem, quo actum de illo fuit, | XVII Aug. |
| S. P. N. Pauli junioris archiep. Constantinopolitani annuntiatio exstat in Menologio Sirletiano, quæ bis ponitur hoc eodem die in Menæis magnis. Adi | XX Augusti. |
| Augustoduno depositio beati Fiagri (immo Syagrii) episcopi refertur in Martyrologio Ms. S. Maximini Treviris, pro qua etiam citari lego Ms. Bedam, ut vocant, S. Martini Tornaci. Martyrologium Gellonense tomo 13 Spicilegii Acheriani eumdem Præsulem etiam memorat. Adi quæ de hoc Sancto habentur | XXVII Augusti. |
| S. Medericus abbas apud Eduensem civitatem notatur in Kalendario Ms. monasterii S. Salvatoris Ordinis Cisterciensis, Maurolyco, qui Parisiis eum annuntiat, ac Wione, ibidem loci elevationem ejus referente. De hoc abbate mentio etiam fit apud Whitfordum. Habetur apud nos | XXIX Augusti. |
| SS. Dubitati, Tusciæ, Valentini, martyrum Carthagine, natalis signatur in Martyrologio, quod nomine S. Hieronymi presbyteri insignitum edidit Acherius in Spicilegio tom. 4. Hesternum diem consule | I Septembris. |
| S. Verena V. habetur in Auctariis ad Usuardum nostrum. Actum de illa | I Septembris. |
| Sixti I ep. Remensis depositio ponitur hac die in Martyrologio Ms. S. Maximini Treviris. Scripsimus de illo | I Septembris. |
| Geroldus, Sueviæ dux, annuntiatur in Germania, ac beati titulo insignitur a Castellano. Heri inter Prætermissos posuimus synonymum Bavariæ prætorem, comitem & præfectum, ut ibidem vocatur. Non credo, hodiernum ab illo esse diversum. Adeat itaque lector Prætermissos, quos dixi, | I Septembris. |
| Beati Albi martyris mentio fit in Additionibus Mss. Bruxellensibus ad Usuardum Greveni. Martyrem hunc non novimus. Fortassis scribendum Albini: cujus nominis plures sunt in nostro Opere, sicut in indice primi semestris ejusdem licet videre. | |
| Joannes Teudriqui, Magduni in territorio Aurelianensi, Albertus Pisanus conf., Ordinis Seraphici generalis, in Italia, Maximus Zanzalinus conf., Fabriani in Piceno, Antonius de Ceriatana conf., in civitate Pactensi apud Siciliam, Joannes Osorius conf., in Mexico, Mentia Veles de Cœlis, virgo, Conchæ in territorio Giennensi primus tamquam martyr, omnes tamquam beati notantur in Martyrol. Franciscano Arturi. | |
| Consuli etiam de his & aliis potest Hueberus in Menologio Franciscano, ubi sine titulo beati illos commemorat, excepto Alberto. | |
| Sancti patris nostri Joannis Jejunatoris; patriarchæ Constantinopolitani hac die memoriam celebrat Typicum S. Sabbæ, ut vocant, cui suffragantur multi tam impressi quam Mss. Fasti Græci in museo nostro asservati, quibus adde sacras Moscorum tabulas. Joannes Molanus eum etiam annuntiat in Additionibus ad Usuardum, Græcos secutus. Verum tametsi Patriarcha ille popularem sanctitatis famam fuerit adeptus (quam Baronius aliique scriptores Latini explodunt) cum tamen S. Gregorius Magnus PP. indicet, eum monitis suis pertinaciter restitisse, ac in superba tituli œcumenici usurpatione perstitisse usque ad mortem, ex laudati Gregorii verbis concludi posse videatur; illum e sacris Fastis excludimus, secundum dicta de hoc argumento in Historia chronologica Patriarcharum Constantinopolitanorum ante tomum primum mensis Augusti, parergo 6, pag. 70 * & sequentibus. | |
| S. Martini pontificis basilicæ dedicatio in Corbeia monasterio, notatur apud Acherium tomo 4 Spicilegii in Martyrologio, S. Hieronymi presbyteri nomen præferente, litteris a textu diversis. | |
| Cosmas Solimus C. cum titulo beati exstat in Acie bene ordinata Sanctorum ac Beatorum Ordinis Carmelitarum, ut vocant, per Philippum a Visitatione: in Annotationibus autem Mss. ad prædictam Aciem annuntiatur alio modo, videlicet: B. Cosmas Hungarus, S. Bertholdi discipulus, Hierosolymis sanctissime obiit ad annum MCXCVII. Nihil de illo invenio hac die in Catalogis Sanctorum tomo 2 Speculi Carmelitani præfixis, nec aliunde novi quidpiam de hujus Cosmæ publico cultu: nullus item in dictis Annotationibus nominatur auctor, qui de eo agat. | |
| Maria a Jesu vidua, Ordinis Dominicani, laudatur ab Arturo in Gynæceo, beata vocatur, ac Tolosæ obiisse asseritur anno 1616. Vitam ejus scripsit Joannes a S. Maria Ordinis Prædicatorum parte 2 inter alias plures, quas edidit. | |
| Carpentoracti Oronii Modesti episcopi, sancti per omnia antistitis, ex Menologio Scotico Dempsteri, quem secutus est Ferrarius in notis hac die ad Gallanum. In Scotorum scriptorum Nomenclatura lib. 14 sunt ista apud Dempsterum: S. Oronius, cognomento Modestus, qui Orentius E, id est, episcopus, & apponitur annus CDXLV. Titulus idem sancti, & annus idem Orontio Modesto adjungitur in novissima editione Galliæ Christianæ tomo 1 col. 895; ubi agitur de episcopis Carpentoractensibus: sed ibidem additur ignorari, quibus ex monumentis memoria ejus deprompta sit. | |
| Alberti abbatis in Anglia meminit Menardus in Martyrologio suo, Sancti titulo eum condecorans, atque præfuisse cœnobio Ripponensi seu Rippensi in diœcesi Eboracensi indicans. Rogerius de Hoveden parte 1 Annalium, Anno, inquit, DCCLXXXVII synodus congregata est in Pyncamhale IV Nonas Septembris, in quo tempore Albert abbas Hripensis decessit. S. Oswaldus, ep. Wigorniensis & archiep. Eboracensis, diœcesim suam lustrans, in dicti monasterii ruinis divina revelatione didicit ipso loco Sanctorum corpora condita esse .., quæ deinde cum tabula hæc continente reperta sunt: Hic requiescit S. Wilfridus antistes Eboracensis, & reverendi abbates Tilbertus, Botwinus, Albertus, Signedus atque Wildenus. Reliquias autem repertas interim loco apto collocavit. Postmodum vero corpus S. Wilfridi in feretro decenter aptato cum reverentia condidit, sicuti dicitur apud nos in Vita sancti Oswaldi die XXIX Februarii pag. 754. Ex his publicus Alberti cultus sufficienter probari non videtur, de quo desideramus certiora documenta. | |
| Clemens Gimenez, monachus Vallis-paradisi, regularis observantiæ Ordinis Cistertiensis, ponitur in Hispania a Chrysostomo Henriquez in Menologio ejusdem Ordinis, solo venerabilis patris titulo donatus, ac laudatus. De illo etiam agit Chalemotus. | |
| SS. episcoporum Colmanni & Agricolæ Avennicæ civitatis meminit Florarium nostrum Ms. De S. Agricolo agemus hoc die. Colmannus autem inter episcopos Avenionenses nullus comparet. | |
| Maneus episcopus titulo sancti insignitur apud Colganum in notis ad secundam partem Vitæ septimæ tripartitæ S. Patricii, pag. 176, num. 71, ubi ad illud, quod habetur in dicta Vita pag. 134 num. 35 baptizavit Maneum sanctum, observantur ista: Marianus Gormanus & Martyrologium Dungallense ponunt natalem sancti Manei 2 Septembris, & alterius Manei, quem filium Eugenii vocant, XXI Novembris .. Prioris .. genus in eodem Sanctilogio cap. 10 ad Olildam prædicti fratrem (a quo & regio illa Connaciæ, Tirolilda dicta, in qua sanctus Maneus erat episcopus ordinatus, nomen sumpsit) his verbis refertur: “Sanctus Maneus episcopus, filius Cœchani, filii Erei, filii Rossii, filii Olildæ, filii Eochodii Nœmedonii”. De hoc episcopo nihil hactenus reperi in nostris documentis Mss., quæ asservamus de Sanctis Hiberniæ, ita ut inter hujus diei Sanctos ei locum non dem, donec majores de illo notitiæ affulgeant. | |
| Blondæ viduæ, tertiariæ, Ordinis Servitarum memoria Verruculi in Æmilia, diœcesis Ariminensis annuntiatur ab Arturo in Gynæceo, ac beatæ titulo donatur. Biudam vocat cum eodem titulo Archangelus Gianius in Annalibus Ordinis prædicti centuria 2, lib. 4, cap. 13 ad an. 1411, scribitque de gestis & obitu ejus, aliosque nominat in suis ad idem caput annotationibus auctores. Illam nos venerabilibus annumeramus, donec de publico ipsius cultu constiterit. | |
| S. Tobias propheta annuntiatur cum elogio in Florario nostro Ms., qui in Canisii ac Greveni Martyrologiis etiam signatur. | |
| Joannis & Almachii martyrum annuntiatio ponitur in Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. Inter Auctaria ad Usuardum nostrum e codice Victorino referuntur duo isti distinctius, & additur tertius: Civitate Brugdunensi, passio sancti Antonini levitæ, cum Joanne presbytero, & Almachio puero. Vide hoc die in S. Antonino. | |
| S. Aristionis, & aliorum Martyrum meminit Florarium nostrum Ms. De illo etiam agunt Galesinius, ac Ferrarius in suo Catalogo generali. Vide dicenda | III Septembris. |
| S. Remacli episcopi & conf. mentio adjicitur in Martyrologio, quod nomine S. Hieronymi prænotatur, & editum est in Spicilegio Acherii tomo 4, distinctis a textu litteris exarata. Dabitur hic Sanctus | III Septembris. |
| Aigulphi abbatis & martyris, cum sociis suis memoria habetur e Matricula Cartusiæ Ultrajectinæ inter Auctaria ad Usuardum nostrum. Agetur de illis cum Martyrologio Romano ad diem | III Septembris. |
| S. Mansuetus episc. Tullensis refertur inter Auctaria ad Usuardum a nobis editum. De eo agemus, die, quo est in Martyrologio Romano, | III Septembris. |
| B. Olphini tricesimi episcopi Remensis meminit nostrum Martyrologium Ms. S. Maximini Trevir. Voluerit fortassis scribere Tilpini (alias Turpini) qui habetur in Gallia Christiana apud Sammarthanos, ac Marlotum tom. 1 Metropolis Remensis a pag. 311 sine ulla publici cultus nota. At Molanus in Additionibus ad Usuardum anno 1568 editum sic scribit: Remis depositio S. Alpini episcopi. Additiones autem Bruxellenses Mss. ad Usuardum Greveni ita habent: Remis sancti Albani episcopi. Apud Canisium Alpinus vocatur, ut supra; adde Ferrarium, qui in notis, Cum, inquit, in Tab. episcoporum Remensium apud Democharem non reperiatur, vereor ne is episc. Catalaunensis fit: de quo infra die VII hujus. Verum ab his omnino diversa sunt, quæ in apographo nostro, manu Petri Francisci Chiffletii nostri exarato, lego inter alia, quæ de S. Æmiliano episcopo Nannetensi ac martyre idem Chiffletius transcripsit, & de quibus actum est ad diem XXV Junii in mox dicto præsule a pag. 79; in isto, inquam, apographo hæc lego: In Ms. codice, post Calixtum II de miraculis S. Jacobi, & gesta Karoli magni in Hispania, auctore Turpino, de isto hæc habentur: “Beatus Turpinus Remensis archiepiscopus, Christi martyr, post Karoli regis mortem modico tempore vivens, apud Viennam doloribus vulnerum & laborum suorum angustiatus, morte migravit ad Dominum, & ibi juxta urbem, ultra Rhodanum scilicet, versus Orientem in quadam ecclesia olim sepultus exstitit. Cujus sanctissimum corpus nostris temporibus quidam ex nostris clericis in quodam sarcophago optimo, episcopalibus vestibus indutum, pelle etiam propria & ossibus adhuc integrum invenerunt: & ab illa ecclesia, quæ erat vastata, detulerunt illud citra Rhodanum in urbem, & sepelierunt in alia ecclesia, ubi nunc veneratur. Modo coronam victoriæ obtinet in cœlis, quam multis laboribus acquisivit in terris”. Gesta Caroli magni, quæ supra Turpino archiepiscopo tribuebantur, tamquam apocrypha rejiciuntur a non paucis scriptoribus. Vide Sammarthanos in archiepiscopis Remensibus pag. 482, Marlotum Historiæ metropolis Remensis lib. 3 pag. 315, Cointium Annalium Francorum tomo 6, ad an. 800, num. 89, & Longuevallium tomo 4 Historiæ ecclesiæ Gallicanæ, ad annum 775 pag. 481. Qualis autem sit beatus iste Turpinus martyr, non novi. Enimvero B. Turpinus M. archiepiscopus Remensis nusquam comparet in catalogis istorum episcoporum. Tomo 2 Januarii die 28 in Prætermissis diximus, synonymum referri isto die & Sanctum appellari a Galesinio & Ghinio; sed non habere cultum, etiamsi fuerit præclarus antistes; obiisse vero 2 Septembris. Si timor Ferrarii antea citati subsistat; mittendus est lector ad diem, quo de S. Alpino Catalaunensi episcopo agetur, | VII Septemb. |
| Gallani abbatis mentio fit hac die in Menologio Scotico Dempsteri, Breviarium Scoticum maxime, Aberdonense apposita littera B indicantis. Idem auctor in Scriptorum Scotorum Nomenclatura lib. 7 dicit: S. Gallanus abb. DCVI. Historiæ ecclesiasticæ gentis Scotorum lib. 7 in principio scribit de sancto, uti eum vocat, Gallano, abbatis titulo etiam ilium nuncupans. Floruit, ait pag. 299, anno DCVI: depositus est anno DCXXIII. Colitur die XI Septemb. At in dicto Dempsteri Menologio nullus tunc Gallanus comparet. Frustra quoque in documentis Mss., quæ de Sanctis Scotiæ asservamus, illum quæsivi. Hector Boethius in Historia Scotorum lib. 9, fol. 166 verso hæc scribit: Venere cum eo (S. Columba) in Albionem viri duodecim Christi dogmate insigniter imbuti, sed magis longe sanctissimis decorati moribus, quos deinde nominat, & quibus annumerat fol. 167 Gallanum. Et sic ibi pergit: Hi viri, Columba in Hiberniam transmittente, sedem statuentes in Jona insula, Scotorum Pictorumque regiones piis lustrando sudoribus; docendo, disserendo, scribendo, utrumque populum optimis moribus & religione imbuerunt. Fuit itaque Gallanus hic sanctissimis moribus, & spiritu apostolico præditus; sed an cultu publico honoratus? Ferrarius quidem in Catalogo generali sic illum annuntiat: In Scotia S. Gallani abbatis, dicens in notis ex Martyrol. Scotico. Vixit circ. an. sal. DCVI ex lib. 7 Hist. de script. Scot. De eo in Brev. Scotico; verum quidquid de illo refert, ex Dempstero hausit, fabularum consarcinatore, atque adeo melioris notæ testimonia de publico Gallani cultu requirimus: de illo vix audeo plura sperare citato supra die | XI Septembris. |
| S. Adamanni (al. Adamnani) abbatis Huensis memoria ponitur in Scotia a Ferrario in Catalogo generali, ex Martyrologio Angl. Claruit circ. an. DCXX. De eo Beda lib. 5, c. 16 Hist. Angl., Trit. lib. 3 cap. 153, Sixtus Senen. in Biblioth. lib. 4, qui illum sub Justiniano juniore an. DCXC floruisse scribit, sicut observat idem Ferrarius in notis. Sanctus hic in variis Fastis aliis refertur die, quo & apud nos dari poterit, nec non examinari ea, quæ ad ipsum spectant, | XXIII Septembris. |
| Apud Dononium elevatio corporis sanctæ Ragenfredis virginis ponitur in Auctariis ad Usuardum a Molano editum: de qua etiam Wion ac Menardus, adde Ferrarium in Catalogo generali. In Prætermissis die 1 Julii dilata est ad | VIII Octobris. |
| Augarisinæ abbatissæ anno salutis DCLXV commemoratio est in Florario nostro Ms. Castellanus ad diem XIV Octobris mutato paululum nomine, in hunc illam refert modum: Oratorii (in Gallico A Oroir) in territorio Bellovacensi S. Angadrisma (S. Angadreme) virginis, abbatissæ istius loci, patronæ Bellovacensis: cujus reliquiæ honorantur in ista urbe in ecclesia collegiata sancti Michaëlis. Apponit autem in margine versus annum DCXCVIII. In Prætermissis die XXVII Martii vocata a nobis fuit S. Andragisina, ex hagiologis monasticis Benedictinis relata, ac ab eodem die dilata ad | XIV Octobris. |
| Omnium Patronorum & reliquiarum diœcesis Osnabrugensis festum ritu duplici celebratur hac die cum Officio proprio ac Missa, anno 1652 editis auctoritate & jussu illustrissimi D. Francisci Guilielmi episcopi: Sunt autem: | |
| S. Petrus apostolus., SS. Crispinus & Crispinianus, S. Hermagoras ep. Aquileiensis, S. Pirmirius ep. Cremonensis, S. Gosbertus ep. Osnabrugensis, S. Procopius, S. Leontius martyres. | |
| S. Wiho ep. Osnabrugensis, S. Adolphus ep. Osnabrugensis, S. Carolus M. imperator confessores. | |
| B. Regina, B. Juliana, B. Cordula, B. Cordua virgines & MM. e societate S. Ursulæ. | |
| In Officiis propriis prædictæ ecclesiæ seorsim etiam celebrantur Crispinus & Crispinianus die 25 Octobris: Hermagoras die 12 Julii: Pirmerius die 22 Octobris: Gosbertus die 3 Februarii: Procopius die 8 Julii: Leontius die 24 Aprilis: Wiho die 20 Aprilis: Adolphus die XI Februarii: Carolus die 28 Januarii: Ursula cum sociabus 21 Octobris. Spectant itaque hi Sancti ad varios menses; Ursula vero ad | XXI Octobris. |
| S. Emerii (immo Emerici) confessoris, filii Stephani, primi Ungariæ regis, memoria signatur Budæ apud Maurolycum: in collectione autem Ms. nostra hodierna Sanctorum indicantur varia etiam Kalendaria. Pertinet ad diem, quo habetur in Martyrologio Romano, | IV Novembris. |
| Translatio S. Leonardi conf. in Lemodio occurrit in Additionibus Bruxellensibus Mss. ad Usuardum Greveni. Agendum erit de hoc Sancto cum Martyrologio Romano | VI Novembris. |
DE S. ANTONINO MARTYRE
APAMEÆ IN SYRIA
Seculo II vel IV.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Antoninus martyr Apameæ in Syria (S.)
BHL Number: 0573, 0576
AUCTORE J. S.
§ I. Variæ urbes, quibus sanctus aliquis Antoninus adscribitur hoc die aut sequenti: nec Capuæ, nec Palentiæ passus Antoninus: Apameæ in Syria attribuendus aliquis Antoninus, cujus cultus antiquus ostenditur.
Sollerius in hoc Opere ad diem IV Julii dedit Commentarium prodromum, in quo disputavit de sanctis Antoninis, [Variis urbibus Antoninus aliquis assignatur: Placentinus ab aliis distinctus,] qui 2, III & XXX Septembris in variis Martyrologiis varie annuntiantur, non ut gesta illorum omnium ibidem operose discuteret, sed ut inquireret, an omnes Antonini, qui prædictis diebus variis urbibus attribuuntur, invicem sint distincti. Quippe alius Antoninus attribuebatur Apameæ in Syria, alius Apamiis in Gallia; alius Placentiæ, alius Capuæ in Italia, ac demum alius Palentiæ in Hispania. Existimabant eruditi aliqui unum eumdemque esse Antoninum, qui quinque memoratis locis assignatur. Verum ostendit Sollerius S. Antoninum, qui Placentiæ colitur die IV Julii, ac in Romano Martyrologio XXX Septembris, ab aliis distinctum esse, gestaque illius S. Antonini, de quo ex professo agebat, sic examinavit, ut hactenus plura de eo disserenda non occurrant. De hoc igitur Antonino hic non agimus.
[2] Probavit præterea Sollerius Antoninum Capuæ attributum cum Aristæo, [Apamiensis Capuæ per errorem attributus:] licet ab Adone, Usuardo, ipsoque Romano Martyrologio annuntietur Capuæ, alium non esse ab Antonino, quem Apameæ in Syria attribuunt martyrologi antiquiores, quemque ibidem obiisse constat. Errorem hunc irrepsisse primo in Martyrologium Adonis, forsan amanuensium culpa, indeque derivatum in Usuardum atque in Martyrologium Romanum, ostendit num. 7 & 8 laudati Commentarii, seu tom. 2 Julii pag. 8. Confirmari id potest ex ipso Capuanæ ecclesiæ Breviario anni 1489, in quo ad 2 Septembris habentur tres lectiones de S. Antonino martyre, illarumque tale est exordium: Igitur beatissimus puer Antoninus Appamiæ oppido extitit oriundus. Michaël Monachus in Sanctuario Capuano pag. 71 fatetur hunc Antoninum Capuanum non esse; nec ullum adducere potuit monumentum Capuanæ ecclesiæ, quo S. Antoninum ei vindicaret. Adhæret tamen auctoritati Adonis ac Martyrologii Romani, verbaque adducit Petri de Natalibus lib. 8 cap. 33, ubi Antoninum & Aristæum martyres Capuæ passos affirmat. Verum fontem erroris detexit Sollerius, ita ut plura de hisce addenda non videantur.
[3] Tertio ostendit § 4 laudatus Sollerius, nullum in Hispania quærendum Antoninum, qui passus fuerit Palentiæ hoc aut sequenti die, [Hispanis nullus etiam adscribendus Antoninus; examinanda lis de Apamiensi.] cum ipsi Hispani Antoninum, quem colunt Palentiæ, Gallum semper crediderint, priusquam ex fictitio Chronico pseudo-Dextri, non modo S. Antoninum Hispaniæ asserere, sed etiam urbem Pamiam in Hispania confingere ausi sunt quidam, jam satis refutati a Sollerio, & fusius a Nicolao Antonio in Opere hactenus inedito, cujus habemus apographum. Restant ergo solum Antoninus Apamiensis Syrus, atque Antoninus Apamiensis Gallus, de quibus multa quidem disputavit Sollerius § 1 & 3, sic tamen, ut controversiam magis examinandam ad hunc locum remiserit. Porro post Sollerium de Antonino Apamiensi uno aut gemino disputarunt eruditi Benedictini, qui nuper Gallice ediderunt Historiam Occitaniæ, tom. 1 laudati Operis a pag 621, partimque hi assentiuntur Sollerio, partim ab eo recedentes, aliam insinuant opinionem, aliamque tractant controversiam, quam nullibi hactenus repereram. Hac de causa, ut controversia magis elucidetur, breviter exponam, quid susficienter probatum videatur, quidque etiamnum supersit dubium.
[4] [S. Antoninus, qui in Hieronymianis aliisque antiquis Fastis annuntiatur,] Primo certum est, Sanctum aliquem Antoninum martyrem passum esse Apameæ, aut potius in ditione Apamiensi in Syria. Annuntiatur hic in multis Apographis Hieronymianis die III Septembris, cui eumdem etiam innexuit Wandelbertus. Idem sic commemoratur ab Adone, Usuardo, Notkero, & a Romano parvo hisce antiquiore, sed die 2 Septembris, & his verbis: Apud Apamiam, Antonini martyris. Omnia hæc latius videri possunt apud Sollerium § 1. Addo pauca ex Antiquissimis Martyrologiis, quæ deinde edidit Edmundus Martene tom. 3 Thesauri anecdotorum a Col.Primum ibidem nudum Antonini nomen memorat die III Septembris. Secundum vero Antonii nomen habet die 2 ejusdem mensis. Quod sequitur Corbeiense die III sic habet: Natalis SS. Antoni pueri, Aristi episcopi. Subduntur Fragmentum Martyrologii Turonensis, & mox Kalendarium Corbeiense, in quibus Antoninus non legitur. Verum ultimum Kalendarium, ex Ms. monasterii Lyrensis editum, die III Septembris habet: Sancti Antonini martyris. Laudatus Martenius alia Martyrologia & Kalendaria antiqua edidit tom. 6 Collectionis amplissimæ, ubi col. 675 Kalendarium monasterii Stabulensis sic habet ad diem III Septembris: S. Antonini martyris. Consentit col. 682 Kalendarium Verdinense. Demum Martyrologium Autissiodorense ibidem col. 719 cum Usuardo aliisque ad 2 Septembris: Apud Apamiam S. Antonini martyris; & ad diem sequentem: Apud Capuam natale SS. martyrum Antonini pueri & Aristei episcopi. Jam vero illud notandum occurrit in hisce Martyrologiis, quod nullum eorum, excepto ultimo, hisce diebus duos Antoninos referat, aut Antoninum simul & Antonium. Hinc enim magis verisimile fit, quod jam pridem observavit Sollerius, quodque ei assentiuntur laudati Benedictini in Historia Occitaniæ tom. 1, nota 32, num. 1, non nisi unum Antoninum Syrum memorari in apographis Hieronymianis die secunda & tertia Septembris, etiamsi in aliquibus geminetur sub nomine Antonii & Antonini die 2, & tertia rursum Antonini nomen repetatur in aliis quibusdam.
[5] Syrum autem esse Antoninum, qui diebus istis annuntiatur, [certo est Apamiensis Syrus,] ex variis evincitur tam certo, ut de eo dubitandum non videatur. Primo in variis Martyrologiis, inter quæ est Martyrologium Rabani, Syria provincia exprimitur. Deinde Gallicæ Apamiæ designari non potuerunt in antiquis Martyrologiis Hieronymianis, ac ne quidem in Romano parvo, Adone, Usuardo, Notkero, cum scripta sint, antequam urbs illa exstaret, aut certe nomine illo innotesceret. Apamiam vel Pamiam Galliæ antiquis geographis ignotam fuisse, jam dixerat Sollerius num. 21. Attamen laudati mox Benedictini id dilucide magis, magisque asseveranter, docent hoc modo: Ad hanc probationem (de uno Antonino Syro in antiquis Martyrologiis annuntiato) adjungere possumus, quod nomen Apamiarum Gallicarum (Pamiers) ignotum sit in Galliis ante seculum XII, quodque nullum nobis sit monumentum, quod hujus urbis mentionem facit ante istud tempus. Sane abbatia S. Antonini Apamiensis, quæ nunc est ecclesia cathedralis, olim dicebatur Fredelacensis (de Fredelas) non Appamiensis: quod nomen certo inditum est a castro, quod comites Fuxienses curarunt extrui initio seculi XII, aut sub finem præcedentis, quodque nominaverunt Castrum Apamiæ, ut mox dicemus. Ex hisce colligitur, omnes martyrologos, qui S. Antoninum martyrem annuntiant Apamiæ in Galliis, posteriores esse seculo XI. Atque hinc ulterius consequitur, in Adone, Usuardo, Notkero, aliisque relatis, intelligendum esse Antoninum Apamiensem in Syria.
[6] Cultum autem fuisse S. Antoninum martyrem Apameæ in Syria jam seculo VI, [de cujus cultu constat a seculo VI.] & verosimiliter multo citius, habemus ex Libello per monachos Apamienses oblato episcopis secundæ Syriæ, in quo hæc leguntur verba: Quanta vero & qualia differenter in venerabili domo victoris martyris Antonini perpetrata sint, quæ natura ratione prædita sine lacrymis enarrabit? Ita enim in consuetudinem venerat interficiendi monachos, … ut per sequaces suos, quos inique conducebat, interfecerit venerabiles orthodoxos monachos, qui ibidem in honorem peragendæ celebritatis congregabantur. Accusantur Severus hæreticus & Petrus Apamiensis episcopus, qui huc non spectant. Verum ecclesia S. Antonini, quæ hic memoratur, docet, Sanctum ab initio seculi VI, aut citius, venerationi fuisse fidelibus, cum instrumentum hoc non modo lectum sit in concilio Constantinopolitano sub Menna anno 536, ut videri potest apud Labbeum tom. 5 col. 243; sed diu ante oblatum sit episcopis Syriæ, quemadmodum narrat Baronius ad annum 518 num. 48 & 49. Hinc Tillemontius tom. 4, nota 15 in Dionysium Parisiensem hanc ecclesiam anno 515 exstitisse, Sanctique festivitatem in ea celebratam, recte affirmat. At quanto tempore jam tunc exstitisset, plane est incertum.
[7] [Elogium ex Menologio Sirleti,] Æque ignoramus, an festivitas S. Antonini Syri olim celebrata fuerit in ecclesia Orientali 2 aut III die Septembris, sicut memoria ejus annuntiatur in Hieronymianis Apographis, aliisque Martyrologiis relatis. Quippe in Fastis Græcis idem Sanctus nunc reperitur die IX Novembris. Accipe elogium ex Menologio Sirletiano ad dictum diem: Eodem die commemoratio sancti martyris Antonii ex regione Syriæ, qui cum esset cæsor lapidum, & videret gentiles in idolorum templo immolantes, a vana superstitione illos dehortabatur: postea vero ingressus in eorum templum, idola ipsa contrivit. Quare detentus & graviter verberatus, dimissusque abiit in Apamiam Syriæ, ibique a sancto episcopo obtinuit, ut liceret ei templum ædificare sub nomine sanctæ Trinitatis: quod cum cœpisset, & indigenæ cognovissent, nocte irruentes ensibus membratim illum conciderunt. Hisce ad eumdem diem satis consentiunt Menæa Græca, ac Menologium Basilii imperatoris jussu editum, & non nisi pauca addunt. Sanctus in Menæis vocatur Antonius, in Menologio Antoninus.
[8] [idem uberius ex Basiliano; versiculi Menæorum.] Menologium autem ex interpretatione Arcudii
& editione Ughelli in Anecdotis pag. 290
sic habet: Antoninus genere Syrus lapicidinam
faciebat. Hic cum gentiles in fanum quoddam
ingressos, diis operam dare vidisset, auctor illis
erat, ut superstitiosam idolorum culturam relinquerent.
Sed cum nihil dicendo efficeret, in
solitaria loca profectus, nactusque hominem anachoritam
Deo servientem, Theotimum nomine
(in Menæis Timotheum) biennium apud
cum fuit. Hujus postea precibus fretus, atque
in patriam ad idem templum, quod variis dæmonum
præstigiis transversam mortalium mentem
agebat, reversus, offendit, qui festum dæmoniis
diem agitarent; ingressusque templum,
idola comminuit. Quamobrem correptus gravissime
cæditur. Deinde dimissus Apameam Syriæ
concessit, cumque a sanctissimo ejusdem urbis
episcopo impetrasset, ut sanctæ Trinitati templum
conderet, jactaque jam essent illius fundamenta,
indigenæ hominem aggressi membratim
concidere: cujus spiritus Deo se conjunxit. Consonant
Menæa, ut dixi, quoad rem: & duo
ibi adduntur versiculi, quorum interpretationem
Latinam subjungam.
Ἀντώνιον
κτείνουσι
τὸν
θεῖον
ξύλοις,
Οἱ
τὸ
ξύλον
τιμοῦντες
ὡς
θεὸν
πλάνοι.
Divinum lignis occidunt Antonium,
Lignum ut Deum colentes impostores.
Verum carmina hæc non congruunt elogio, in
quo gladiis dicitur concisus, & quidem membratim,
nisi forsan fustibus Sanctum occiderint,
& gladiis sævierint in corpus inanime. Hactenus
de S. Antonino Syro. Nunc videndum, an alius
sit in Gallia Antoninus, cujus veneratio celebris
est apud Apamienses Gallos.
§ II. Cultus sancti Antonini in variis Galliæ locis.
[Seculo IX exstitit monasterium S. Antonini in Rutenis;] Quamvis martyrologi antiqui annuntient S. Antoninum in Syria, ut ostendimus, certum tamen & indubitatum est, sanctum aliquem Antonium aut Antoninum saltem a seculo IX in Gallia fuisse cultum. Quippe in Notitia de monasteriis, quæ regi Francorum militiam, dona, vel solas orationes debent, scripta in conventu Aquisgranensi anno 817, imperante Ludovico Pio, inter alia recensetur in Aquitania monasterium S. Antonii. Baluzius autem, qui hanc Notitiam edidit tom. 1 Capitularium a col. 589, in notis tom. 2 Col.bservat sequentia: Legendum Antonini. In membrana Conigonensi supra laudata mentio est monasterii, “ ubi caput Antonini martyris cum parte corporis requiescit in valle, quæ vocitatur Nobilense, ubi congregatio clericorum præesse videtur”. Agitur illic de monasterio sancti Antonini in diœcesi Ruthenensi, in quo ejusdem Martyris venerabile caput summo honore repositum, signis & miraculis longe lateque celebrari reperi in veterrimis memoriis illius monasterii. Fuit autem illo tempore monasterium clericorum sive canonicorum; extatque bulla Urbani II pro Canonica sancti Antonini. Idem scriptor col. 1434 ex archivio monasterii S. Antonini Ruthenensis recitat monumentum antiquum sub hoc titulo: Vetus narratio de origine & privilegiis monasterii sancti Antonini in diœcesi Ruthenensi, in quo referuntur varia a Pipino rege, Carolo Magno, ac Ludovico Pio concessa laudato monasterio.
[10] Accipe ea, quæ præcipue ad propositum nostrum conducunt, [imo etiam seculo VIII jam ibi fuisse dicitur caput Sancti,] etiamsi forte mendosa sint: Talique desiderio æstuans (Pipinus rex) ad beati martyris sancti Antonini locum ob suorum suffragia ministrorum persumme venerandum, quia ejusdem Martyris venerabile caput, ibidem summo honore repositum, signis & miraculis longe lateque, dum pius rex advenerit, & tanta Martyris præconia perpensus fuerit solerter, .. ob honorem & reverentiam beati martyris Antonini, … abbatiam, quæ cognomento dicitur sancti Audardi *, beati Antonini capiti & altari, quod in Dei honore & gloria requiescit, & clericis præsentibus & futuris inibi degentibus perpetuo dedit dono &c. Additur deinde idem fuisse firmatum a Carolo Magno & Ludovico Pio, atque aliud ejusdem Ludovici privilegium subnectitur. Laudati scriptores Historiæ Occitaniæ inter probationes col. 23 alteram Pipini donationem adducunt factam ecclesiæ sancti Antonini martyris, quæ est sita in valle, quæ dicitur Nobilis, ubi terminus esse dignoscitur in pago Rutinico, in qua dicitur adfuisse Justinus episcopus morbo regio percussus, qui prostratus coram altare, ubi caput S. Antonini custodiebatur gloriosissimi martyris, subito divina protectione munitus, & ejus interventu liberatus est. Et inferius: Omnes (præsentes) una voce censuere nec non acclamavere cum maxima turba populorum, qui ibi aderant, dignum esse augmentari casam Dei ob amorem & reverentiam beati Antonini martyris, qui defensor & protector semper exstitit regi, & omni exercitui suo. Ad quorum acclamationem Pipinus rex serenissimus adquievit augmentari casam Dei regalibus donationibus. Itaque cum suis consultus magnatibus, monasterium sancti Petri apostoli, quod dicitur Mormacus, quod est situm in pago Catucirno * super fluvio Avarionis, in proprium tradidit beati Antonini martyris capiti & altari, in quo Dei honore & benedictione quiescit, & abbati Fedancio venerabili viro, & monachis & clericis inibi degentibus præsentibus & futuris &c.
[11] [at instrumenta hæc posteriora authentica non sunt,] Hæc monumenta omnino probarent cultum S. Antonini viguisse seculo VIII, modo talia forent, ut de earum auctoritate nullum esset dubium. Verum laudati scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 1 pag. 622 contendunt, hisce monumentis, quæ perperam nominant chartas Pipini aut Pipino attributas, propter interpolationes, anachronismos, & facta veræ historiæ contraria, probari non posse, reliquias S. Antonini seculo VIII servatas fuisse in dicta abbatia. Attamen non satis perspicio, cur adeo omnem illis monumentis auctoritatem abrogare debeamus, ut ne quidem crederemus ea, quæ aliunde admodum verisimilia sunt. Certe verisimile est abbatiam S. Antonini, quæ exstabat tempore Ludovici Pii, eo imperatore antiquiorem esse, & non aliunde S. Antonini nomen eidem fuisse datum, quam quia ejus reliquiæ ibidem servabantur. Itaque libenter quidem fateor monumenta illa haberi non posse tamquam authenticas Pipini chartas, cum Baluzianum scriptum fuerit tempore Ludovici Pii aut serius; verum nec edita fuerunt ut chartæ Pipini, sed prius ut Notitiæ eorum, quæ Pipinus, Carolus Magnus ac Ludovicus Pius monasterio S. Antonini concesserant, alterum de solo Pipino agit. Quapropter, cum Notitia a Baluzio edita antiqua sit, nec multis saltem defectibus aperte laboret, ex ea verisimile fit, dona quædam per Pipinum, Carolum, Ludovicum data fuisse abbatiæ S. Antonini, Sanctique caput in eadem abbatia miraculis claruisse; nec ideo dictam Notitiam inter instrumenta authentica habendam censeo. Imo ipsi Scriptores laudati ad annum 767 ex monumento suo, quod vitiosius est Baluziano, referunt Pipinum se contulisse ad monasterium S. Antonini, ut de prosperitate expeditionis suæ gratias Deo ageret, multaque dedisse monasterio. Addunt tamen aliqua in illo instrumento haberi, quæ apparent dubia; sed non omnia idcirco falsa esse, asserunt.
[12] [ita ut cultus Sancti seculo VIII probabilis sit, non certus: Sanctus miraculis fulget seculo XI.] Idem ego de utroque existimo; atque ideo, quæ in iis leguntur de S. Antonino, tantum adduco ut verisimilia, non ut plane certa. Attamen certum est, monasterium istud saltem ab initio seculi XI votivis peregrinationibus Sanctique miraculis tam celebre fuisse, ut locus excreverit in oppidum, & vicecomitatum, cujus vicecomes jam memoratur anno 1083, ut videre est in laudata Occitaniæ Historia tom. 2 pag. 264. Ademarus Chabannensis in Chronico, quod perduxit usque ad annum 1029, apud Labbeum tom. 2 Biblioth. pag. 179 sic habet: Ea tempestate S. Leonardus confessor in Lemovicino, & S. Antoninus martyr in Cadurcino miraculis cœperunt coruscare, & undique populi eo confluxerunt. Hæc ille circa annum 1015 aut 1020, nam singula suis annis non affigit. Inter celebriora Sanctorum loca, quæ Robertus Francorum rex sub finem vitæ visitavit, teste Helgaldo in ejus Vita apud Chesnium tom. 4 pag. 76, recensetur etiam hæc S. Antonini ecclesia. De pluribus donationibus eidem factis agunt sparsim auctores Historiæ Occitaniæ, qui & de hodierno antiquæ illius abbatiæ statu sic scribunt tom. 1 pag. 622: Hæc abbatia eadem est cum monasterio S. Antonini, quod etiamnum subsistit (sine titulo abbatiæ) in limitibus provinciæ Rutenensis, Cadurcensis & Albigensis, quodque adhuc est Canonicorum regularium Congregationis Franciæ. Oppidum, quod alias munitum fuit, cum ecclesia spectat ad Rutenensem provinciam.
[13] Mabillonius in Annalibus tom. 2 pag. 438, [Monasterium Lezatense alterius S. Antonii.] assignato S. Antonini monasterio in Rutenis, de alio hæc subdit: Est & monasterium sancti Antonii de Lezato in comitatu Fuxensi; at medio seculo decimo conditum. Deinde tamen pag. 617 refert primordia ejusdem monasterii ad annum fere 840. Rursum tom. 3 ad annum 940 num. 13 resumpsit priorem sententiam, retulitque primordia Lezatensis monasterii, quod sancti Antonii & sancti Petri a posteris dictum est, a corpore sancti Antonii confessoris, ut perhibent, istuc translato, ad annum circiter 940. Demum in corrigendis istius tomi addit sequentia: Alii Lezatensis monasterii originem, quæ sane obscurissima est, ad seculum nonum referunt, ut dixi libro XXXII. Scriptores Historiæ Occitaniæ monasterium S. Antonii Lezatense conditum putant anno fere 845, uti habent tom. 1 pag. 541, fundatoremque agnoscunt Antonium vicecomitem Biterrensem. Iidem inter probationes tom. 2 col. 161 recitant chartam anni 1002, & col. 393 aliam anni 1114, in quibus sit mentio de reliquiis S. Antonii in abbatia Lezatensi servatis. Apud nos etiam tom. 2 Januarii pag. 195 quædam leguntur de earumdem reliquiarum tranlatione. Verum S. Antonius Lezatensis ubique vocatur confessor, ita ut alius videatur a S. Antonino martyre. Vehementer itaque desideramus cognoscere, cujus sancti Antonii reliquias Lezatenses se habuisse credant. Ab hac digressione, cui occasionem dedit Mabillonii notatio, redeamus ad S. Antoninum martyrem.
[14] Hunc Sanctum sibi præ ceteris vendicat civitas Apamiensis in Gallia Narbonensi, [Sanctus præcipue colitur Apamiis in Gallia Narbonensi,] eique attribuitur a Baronio, qui S. Antoninum Martyrologio Romano inscripsit die 2 Septembris in hunc modum: Pamiæ in Gallia S. Antonini martyris, cujus reliquiæ in ecclesia Palentina (in Hispania) magna veneratione asservantur. Hunc Martyrologii textum facile ab omni errore excusare possemus, etiamsi certum esset sanctum Antoninum ibidem non esse passum, cum Apamiis in Gallia Narbonensi annuntiari potuerit ob celeberrimam venerationem, qua ibidem colitur a multis seculis. Hinc in Martyrologio Parisiensi recte memoratur his verbis: Eodem die, natalis sancti Antonini martyris, Apamiarum in Occitania patroni; cujus nomine extat ecclesia in diœcesi Parisiensi apud Castra Brigensia, Verum non æque excusari potest annotatio Baronii, nisi revera Apamiis in Occitania passus sit Antoninus. Hæc enim observat: Passus est autem non Apameæ in Syria, ut multi opinati sunt; sed Pamiæ apud Tolosam, ut constat ex tabulis ecclesiæ Palentinæ, in qua ejus dies natalis solenniter agitur, ubi sacræ corporis ejus reliquiæ requiescunt. De reliquiis Palentiæ in Hispania servatis agetur infra.
[15] Civitas Pamiensis, aut Appamiensis, cujus hodie patronus est S. Antoninus, ad episcopalem dignitatem evecta est anno 1295 aut 1296, uti varii narrant scriptores. Bernardus Guidonis, qui eodem vivebat tempore, [atque ecclesia, cujes est patronus, anno 1295 facta est cathedralis.] in Vita Bonifacii VIII rem exponit hoc modo: Item quod iste Bonifacius anno secundo sui pontificatus abbatiam sancti Antonii Canonicorum Regularium tunc villæ Appamiarum in ecclesiam cathedralem de novo erexit, & de ipsa villa constituit civitatem, & Bernardum Seichetti tunc ipsius monasterii abbatem, episcopum primum instituit in eadem, & ipsam ecclesiam cum certis & pluribus ecclesiis & monasteriis & reditibus diversis optime dotavit & limitavit. Spondanus, ejusdem urbis deinde episcopus, ad annum 1296 num. 8 testatur, bullam erectionis datam fuisse anno 1295, sed anno 1296 publicatam. Verumtamen possessionem erecti episcopatus non statim adivit Bernardus; obsistente Philippo IV Francorum rege: verum S. Ludovicus eodem anno 1296 ex Ordine Minorum ad Tolosanum episcopatum evectus, simul Apamiensem rexit usque ad mortem, ut recte exponit laudatus Spondanus. Audi Guillielmum Nangium in Chronico ad annum 1296, ubi sic habet: Urbs Appamia a Tholosano episcopatu hoc tempore separata proprium episcopum per Papam Bonifacium obtinuit; sed protinus Ludovicus filius regis Siciliæ Frater Minor duos integraliter est ab ipso Papa Bonifacio consecutus. Idem ad annum 1298: Mortuo (XIX Augusti præcedentis anni) Ludovico Tholosanæ urbis episcopo, Appamea a Tholosa separata proprium suscepit episcopum, eumdem videlicet Bernardum, quem Pontifex ab initio statuerat. Hinc corrigenda sunt pauca, quæ de his dicta sunt tom. III Augusti pag. 783, in S. Ludovico Tolosano num. 38, ubi Spondanus perperam corrigitur.
[16] [ejus abbatia initio seculi XIII oppidi Apamiensis habebat dominium,] Quemadmodum ex dictis certo constat de tempore, quo abbatia S. Antonini ad episcopalem dignitatem evecta est, sic prorsus obscurum est & incertum, quo tempore abbatia ipsa fundata fuerit, cultusque Sancti ibidem inchoatus. Circa initium seculi XIII abbatia eo usque excreverat, ut ad eam pertineret oppidum Apamiense, quod castrum more illius temporis vocatur. Habebat eodem tempore corpus S. Antonini, quod annis singulis in supplicatione circumferebatur. Utrumque discimus ex Historia Albigensium Petri Vallium Cernati monachi, qui Apamiarum frequenter meminit. Refert cap. 24 abbatem S. Antonini venisse ad Simonem Montfortium, ducem cruce-signatorum contra Albigenses, ut ei traderet Apamias, ipsamque traditionem hisce exponit verbis: Comes (Montfortius) recto itinere Appamias pervenit, quem abbas honorifice suscepit, & castrum Appamiarum ipsi tradidit, quod comes ab eo recepit, & fecit abbati hominium, sicut debebat. Castrum siquidem proprie erat de dominio abbatis & Canonicorum S. Antonini, qui erant Canonici Regulares, & nullus in eo debebat habere aliquid, nisi ab abbate. Sed pessimus comes Fuxensis, qui castrum illud tenere debebat ab abbate, totum sibi malitiose volebat vendicare, ut inferius ostendemus.
[17] [& corpus Sancti, quod in supplicatione quocannis circumforebatur:] Idem auctor cap. 44 & 45 varia refert, a comite Fuxensi patrata contra abbatem canonicosque S. Antonini. Ex istis tantum seligo ea, quæ de corpore S. Antonini mentionem faciunt. Comes Fuxi, ut fusius explicat, voluit ut abbas traderet sine mora claves monasterii, quod abbas facere noluit. Verumtamen timens abbas, ne tyrannus ille easdem claves auferret per violentiam, intravit, & claves sæpe dictas posuit super corpus S. Antonini martyris, quod erat super altare cum multis aliis Sanctorum reliquiis, in cujus etiam Sancti honorem ecclesia illa erat fundata. Prædictus autem comes secutus abbatem, non deferens ecclesiæ, Sanctorum reliquias non attendens, de super corpus sanctissimi Martyris sacrorum impudentissimus violator claves rapuit prænotatas &c. Deinde cap. 45: Est quædam ecclesia in supercilio montis cujusdam prope dictum monasterium, quam cum semel, sicut consuetum habent, in anno visitarent Canonici, & cum processione veneranda corpus sui patroni venerabilis Antonini honorifice deportarent, prædictum comitem sorte fortuita equitantem contigit pertransire; qui nec Deo, nec sancto Martyri, nec religiosæ processioni deferens, saltem signis extrinsecis humiliari non potuit, nec de equo, cui insidebat, curavit descendere, sed exerto superbiæ collo, & elatione cervicosa, quæ sibi plurima erat domestica, pompatice præterivit. Quod videns quidam vir venerabilis, abbas videlicet de Monte S. Mariæ, Cisterciensis Ordinis, qui .. tunc temporis processioni illi intererat, exclamavit post ipsum: Comes, tu non defers domino tuo sancto Martyri, scias, quod in villa, in qua ex parte Sancti dominium habes modo, privaberis ipso dominio, ita ut, Sancto faciente, te vivente, sentias exhæredatum. Cujus boni viri dicta fides sequitur, sicut rei exitu manifestissime declaratur. Hæc omnia abunde ostendunt, cultum S. Antonini celebrem viguisse in ipsius abbatia, hancque præpotentem fuisse, ac Sancti corpus habuisse, aut certe id existimasse, circa initium seculi XIII, quo præcedentia contigerunt. De corpore S. Antonini servato in prædicta abbatia etiam mentio fit in charta anni 1228, recitata in Historia Occitaniæ tom. 3 inter instrumenta col. 217.
[18] Ibidem col. 216 edita est charta anni 1209 de pactis inter abbatem S. Antonini & Simonem Montfortium, [castrum Apamiæ & villa Fredelacensis jam seculo XII erant sub dominio abbatiæ:] in qua Vitalis Fredalensis ecclesiæ abbas, id est, abbas monasterii S. Antonini, sic loquitur: Concedo tibi Simoni comiti .. castrum Appamiarum cum fortesa, & fortesas *, quæ ibi sunt, & in antea erunt, & totam villam tam veterem quam novam, adjacentem ipsi castro Appamiarum, ut fidelis custos de ipso castro & villa maneas, & de villa Fredalensi, & de omni abbatia, & de toto honore ad ipsam abbatiam pertinente, verus adjutor & deffensor existas, ad honorem Dei & sancti Antonini, & clericorum ejus tam præsentium quam futurorum &c. Vetusta magis est charta alia anni 1149, quam laudati scriptores ediderunt tom. 2 inter instrumenta col. 525. In hac describitur conventio inter Raymundum episcopum Tolosanum, qui simul erat abbas S. Antonini, & Rogerium-Bernardi comitem Fuxensem, memoratque comes totam villam Fredelaci, & castrum Appamiæ, & totam villam tam veteram quam novam adjacentem ipsi castro Appamiæ &c. Idem castrum Appamiæ memoratur in Charta anni MCXI de pactis inter abbatem S. Antonini & Rogerium II comitem Fuxensem, quod ipse & patruus ipsius injuste possedissent villam Fredelaci & S. Antonini abbatiam, quæ, inquit, ab antecessoribus nostris, a comite videlicet Fuxi & Carcassonæ juste vel injuste numquam ablata, vel possessa fuerunt.
[19] Verum observo idem non dici de castro Appamiæ, [at verisimili ratione ostenditur non diu an te fuisse conditum.] quod fuerit injuste abbatiæ ablatum. Idem tamen castrum inter ea recenset, quæ abbatiæ restituit, dum hæc deinde subjungit idem comes: Reddo … Domino Deo & sancto Antonino, & abbatibus futuris canonice electis, & Isarno priori, & successoribus suis, & canonicis tam præsentibus quam futuris totam villam Fredelaci, & castrum Appamiæ, & omnem abbatiam S. Antonini, id est, totum abbatiæ territorium. Porro ex restitutione castri Apamiensis, quod comes non dicit se abbatiæ abstulisse, probabiliter colligi potest, castrum istud conditum fuisse in territorio abbatiæ, atque eo quidem tempore, quo Rogerius II ejusve patruus territorium istud injuste usurpabant: nam sic inter injuste ablata numerari non debebat, & tamen aliquo modo restitui, cum in alieno conditum esset territorio. Confirmatur hæc conjectura ex eo, quod ante illud tempus nulla uspiam de castro Apamiarum exstet memoria, uti testantur laudati sæpe scriptores Historiæ Occitaniæ tom. 2 pag. 358, ubi conjecturam sic exponunt: Credimus istud (castrum) ædificatum in fundo monasterii jussu Rogerii II post reditum ipsius ex Terra sancta, eique impositum nomen Apameæ vel Apamiæ, in memoriam urbis Apameæ in Syria, ex qua Rogerius reliquias attulerat, forsan etiam S. Antonini, hujusce urbis martyris. Unde factum fuerit, ut hic sanctus Antoninus confunderetur cum S. Antonino martyre Aquitano, antiquo abbatiæ Fredelacensis patrono. Altera hæc est conjectura de Sancto ipso, de qua postmodum. Nunc solum addo, castrum comiti mox traditum fuisse custodiendum, pactumque firmatum fuisse juramento comitis facto super corpus beati Antonini. De eo autem corpore nulla quoque antiquior mentio, quæ fidem mereatur, quam hæc anni MCXI.
[20] [Abbatia Fredelacensis jam S. Antonini nomen habuit seculo X,] Verumtamen abbatia S. Antonini Fredelacensis, quæ deinde Apamiensis nominata est, multo est antiquior, etiam sub nomine S. Antonini. In Vita S. Raymundi episcopi Balbastrensis, edita tom. IV Junii, pag. 127 de eo dicitur: Tandem ad litterarum sponte rediit studium, atque in beati Antonini Fredalicii religiosa ecclesia oblatus a parentibus, canonicæ normæ devote subiit jugum. Ex hisce scriptoris coævi verbis certo colligitur, ecclesiam illam S. Antonini floruisse seculo XI, cum Raymundus, elapsis interea plurimis annis, episcopus electus sit circa annum 1104, postquam Prior fuerat S. Saturnini Tolosæ. Alia instrumenta seculi XI, in quibus fit mentio ecclesiæ Fredelacensis S. Antonini, recitantur tom. 2 Historiæ Occitaniæ, sed necesse non est omnia huc transferre. Col. 238 legitur epistola Rogerii comitis Fuxensis ad S. Hugonem abbatem Cluniacensem, scripta circa annum 1060, in qua comes sic loquitur: Tibi, Hugo, sancte viventi, famosissimo per orbem Cluniacensi abbati, ego Rodgarius & conjux mea pro adquisitione vitæ æternæ concedimus, cum omnibus ad se pertinentibus, cum assensu & ultroneo consensu comitis Tolosani, locum sancti Antonini, qui vulgo vocatur Fredeleiz, quatenus ibi monastici habitus, te statuente, regularis inseratur ordo &c. At non videtur reformatio facta per Cluniacenses: nam Fredelacenses manserunt Canonici Regulares, uti erant, quemadmodum patet ex verbis mox adductis Vitæ S. Raymundi. Idem observarunt auctores laudatæ Historiæ pag. 206, quia comites Fuxenses perrexerunt possidere bona monasterii usque ad annum MCXI.
[21] Ediderunt illi etiam post Mabillonium tom. 2 col. 107 & seq. testamentum Raymundi I comitis Rutenensis & marchionis Gothiæ, [atque etiam seculo X, quo videtur condita.] seu codicillum anni 961, in quo reperitur prima mentio abbatiæ Fredelacensis S. Antonini his verbis: Et illo alode de Carliago Rogerio filio Arnaldo remaneat: post suum discessum sancti Antonini Fredelesio remaneat. Deinde duo adhuc legata ecclesiæ S. Antonini donantur in eodem codicillo; sed hisce locis intelligenda videtur ecclesia S. Antonini in Rutenis ante memorata. Porro laudati scriptores pag. 93 suspicantur, abbatiam circa idem tempus, aut certe non diu ante fundatam esse per Arnaldum comitem Carcassonensem aut Rogerium ipsius filium, cum in ipsorum esset dominio. Itaque seculo X verosimiliter condita est hæc abbatia, quæ nomen S. Antonini videtur ab initio habuisse, aut certe habuit circa medium seculi X. Verum de reliquiis, aut corpore Sancti ibidem servato, nullibi quidquam dicitur ante seculum XII, præterquam in apocryphis translationis Actis, quæ nunc examinanda veniunt.
[Annotata]
* Theodardi. Nunc est cathedralis Montis-Albani
* forte Caturcino
* i.e. castella munita
§ III. Acta translati corporis anno DCCCLXXXVII prorsus fabulosa: cultus S. Antonini in Hispania, qui verosimiliter non est inchoatus ante irruptionem Saracenorum, seculo VIII factam.
[Circumfertur aliquod instrumentum, in quo corpus translatum dicitur anno 887,] Catellus in Historia Occitaniæ lib. 4 pag. 621 testatur, se Acta Ms. translationis S. Antonini vidisse in bibliotheca Patrum Prædicatorum Tolosæ, eaque exarata esse litteris admodum antiquis. Suspicor insinuari Acta illa, quæ recitavit Nicolaus Bertrandi in Opere de Gestis Tolosanorum fol. 22 & 23, aut certe illis similia: nam idem annus 887 utroque loco assignatur translationi, eædemque fere personæ dicuntur interfuisse. Sollerius in S. Antonino num. 28 examen illorum Actorum in hunc locum rejecit, ne præmature aliquid statueret. Verum auctores Historiæ Occitaniæ tom. 2 pag. 528 abunde probarunt, nullam Actis istis fidem deberi, eorumque argumenta huc breviter transferam. Hoc Actorum initium apud Catellum: Anno ab Incarnatione Domini octingentesimo octuagesimo septimo, decimo tertio Calendas Junii, translatio corporis beati martyris Antonini, Carolo minore rege Francorum regnante. Deinde personæ, quæ dicuntur adfuisse translationi, sic exprimuntur: Ad translationem reliquiarum gloriosissimi martyris Antonini adfuerunt testes idonei, scilicet præsules sanctissimi, & diversæ sanctitatis viri illustrissimi, quorum nomina hæc sunt, Theodardus archiepiscopus Narbonæ, & cum illo Arnulphus episcopus Carcassonæ, & venerabilis Raymundus Tolosæ episcopus, Rogerius episcopus Coseranensis, (cum) Fulcrano Rodonicæ (Ruthenæ aut Ruthenicæ legendum suspicatur Catellus) & Albiensi episcopo nomine Flotardo, & Caturcensi episcopo nomine Geraldo, ex quorum jussu, & precibus aliorum virorum nobilium, & ex præcepto nobilissimi Carcassonæ comitis nomine Rogerio (Rogerii,) hæc omnia, quæ vidimus (&) audivimus, scripsimus & testificati sumus. Apud Bertrandum Albiensis episcopus omittitur, & Rutenensis nominatur Flotardus. Sed illa diversitas exigui est momenti.
[23] [verum illud anachronismis scatet,] Verum majora dicti instrumenti vitia observant laudati scriptores. Primo verba, Carolo minore rege Francorum regnante, nec congruunt Carolo Crasso imperatori, nec Carolo Simplici Francorum regi, multo minus alteri cuilibet Carolo. Quippe Carolus Crassus nullibi vocatus reperitur Carolus Minor, dicendusque potius erat imperator quam rex Francorum. Carolus Simplex necdum regnabat anno 887, nec regnum adeptus est ante annum 893. Neutri igitur congruunt verba epochæ relatæ. Secundo inducitur hic Rogerius comes Carcassonensis. At, inquiunt, Nullum novimus Rogerium comitem Carcassonensem ante seculum X. Tertio iidem de episcopis, qui præsentes fuisse dicuntur, sic disserunt: Si excipiamus Theodardum archiepiscopum Narbonensem, qui revera vivebat (eique ecclesiæ præerat) anno DCCCLXXXVII, nullum habemus argumentum, alios antistites, qui huic translationi adfuisse asseruntur, eo tempore præfuisse ecclesiis, quæ ipsis attribuuntur. Quin imo de aliquibus eorum argumenta habemus probantia contrarium. Scimus revera Willerannum (seu Gislerannum) tunc præfuisse ecclesiæ Carcassonensi, illumque anno DCCCLXXXVII cum metropolitano suo interfuisse concilio Nemausensi habito in villa Portu, non vero assertum illum Arnulphum. Tolosanus episcopus eodem tempore erat Bernardus seu Berno, uti & anno DCCCXC; non autem Raymundus. Fulcrannus Lutevensis episcopus (qui supra omissus, reliquis annumeratur, seu potius substituitur Fulcranno Rutenensi, a Catello pag. 853) electus non est ante medium seculi X. (Vide Galliam Christianam tom. 6 col. 532, ubi electus dicitur anno 949.) Demum secundum Acta laudati concilii Nemausensis, mense Novembri anni DCCCLXXXVII Eligius erat episcopus Albiensis, (uti etiam legitur in Gallia Christiana tom. 1 col. 7) non autem Frotardus; & Adolenus illi jam successerat anno DCCCXCI. Omnes hæ rationes nullum nobis relinquunt dubium, quin Acta hujus translationis prorsus sint supposititia.
[24] [& prorsus est supposititium.] Si ipsa translationis Acta apud Bertrandum perlegere quis voluerit attento animo, vix dubitare poterit, quin ejusdem sint auctoris, qui Vitam & martyrium Sancti tot fabulis implevit, ut in tota ejus relatione nihil inveniam, quod pro certo amplecti ausim. Porro quam varia sint, quam fabulosa omnia S. Antonini Acta, quæ edita habentur & Mss., abunde explicuit Sollerius in Commentario suo prodromo § 3, ita ut necesse non sit de illis aliquid hic superaddere. Jam vero cum translatio asserta anni 887 nullo alio nitatur fundamento, quam Actis modo discussis & nullam prorsus fidem merentibus, de corpore S. Antonini nihil asserere tuto possumus, nisi servatum fuisse in abbatia Fredelacensi a seculo saltem XII. Nunc etiam examinare oportet, a quo tempore reliquiæ S. Antonini fuerint in Hispania, ac quam antiqua ibidem sit ejusdem Sancti veneratio, ut ex omnibus istis lux aliqua affulgeat, qua discernamus, unusne, an duo, aut plures fuerint Antonini, qui a multis seculis coluntur locis tam diversis.
[25] Venerationem S. Antonini martyris antiquam esse Palentiæ in Hispania, ex variis monumentis discimus. [Antiquus Sancti cultus in Hispania colligitur ex ecclesia ejus inventa seculo XI;] Primo enim de hoc Sancto mentio fit in Breviario Toletano, seu Mozarabico, ubi ad 2 Septembris ejus festivitas annuntiatur. Deinde Rodericus Ximenes archiepiscopus Toletanus lib. 6 de Rebus Hispaniæ cap. 6 hæc narrat ad propositum nostrum de Sanctio Majore Navarræ rege, qui floruit seculo XI: Rex Sancius, dictus Major, patriæ finibus dilatatis, & pace inter filios ordinata, contra Veremundum regem Legionis arma commovit, & de regno ejus loca plurima acquisivit. Hic Sancius dum quadam die se in venationis studio recrearet aprum secutus, contigit in civitate olim nobili, tunc deserta, quæ Palentia dicebatur, cryptam in forma ecclesiæ invenire, & altare in honorem sancti Antonini martyris adhuc exstans. Ad quam cum aper fugiens advenisset, & rex vibrato venabulo feram in crypta occidere voluisset, divino percussus miraculo, quod proposuit, non potuit adimplere. Obriguit enim brachium ejus dextrum, & sic aper illæsus evasit. Rex autem conversus ad preces, beati martyris Antonini suffragium imploravit, & illico destitutus * jussit civitatem diruptam reparari, & super cryptam ecclesiam ædificari, & procuravit ibidem episcopum consecrari, & totam civitatem cum omnibus terminis & pleno dominio episcopo & ecclesiæ donatione obtulit liberali, villas & possessiones alias superaddens, quibus adhuc hodie gaudet ecclesia Palentina. Hæc seculo XIII Rodericus. Eadem alii historici Hispani post ipsum memorarunt. Ex hac historia, modo omnia satis sint vera, de quo dubitari potest, colligitur, venerationem S. Antonini Palentiæ viguisse a seculo XI, & haud dubie citius, cum ecclesia ejus seculo XI jaceret destructa.
[26] Quin imo ex eadem historia inferunt Hispani, ejusdem Sancti cultum jam inchoatum fuisse tempore Gothorum ante Saracenorum irruptionem in Hispaniam, [Hispani hanc conditam volunt ante irruptionem Saracenorum, in qua seculo VIII destructam dicunt urbem:] quæ contigit circa annum 711. Plerique enim contendunt Palentiam cum ecclesia S. Antonini in dicta invasione Saracenorum fuisse vastatam, atque in ruinis suis jacuisse trecentis circiter annis, donec seculo XI a Sanctio sit instaurata. Franciscus de Sandoval canonicus Palentinus in Discursu apologetico, quo probare nititur S. Antoninum in Hispania cultum esse alium a S. Antonino Apamiensium patrono, § 5 id late ostendere nititur, & præter auctoritatem variorum scriptorum, qui eam opinionem amplexi sunt, adducit fragmentum litterarum sub nomine ipsius Sancii regis, quem pag. 47 sic scribentem inducit: Reperimus Pallentinam ecclesiam antiquitus ab Agarenis destructam, & plusquam trecentis annis ab episcopali regimine, &c. Addit fragmentum litterarum nomine Ferdinandi Magni, in quibus idem asseritur. Sancii litteras datas asserit anno 1037, alteras anno 1060. Sane res satis esset certa ex hisce litteris, si hæ ipsæ viderentur authenticæ. Verum litterarum stylus neutiquam congruit seculo XI; & vita Sancii Majoris passim a scriptoribus non producitur usque ad annum 1037, sed obitus ipsius communius affigitur anno 1035, hancque mortis ejus epocham variis rationibus confirmat Pagius in Critica ad annum 1032 num. 6.
[27] Porro, cum dicta instrumenta videantur supposititia, dubia fit sententia Hispanorum de destructione Palentiæ, licet aliunde utcumque probabile appareat, illam civitatem in primo Saracenorum in Hispaniam ingressu desolatam fuisse: [verum nec certis monumentis probatur a seculo VIII destructam jacuisse Palentiam,] nam nullam illius mentionem invenio in bellis Saracenos inter & Christianos varia fortuna deinde gestis in regno Legionensi reliquaque Hispania. Ambrosius Morales in Chronico universali Hispaniæ lib. 17 cap. 44 instaurationem Palentiæ atque ecclesiæ S. Antonini refert, prout eam dedimus ex Roderico, additque sequentia ad propositum nostrum: Cernitur hodieque crypta (inventa a Sancio) sub choro canonicorum, cum altari & lampade intus positis ad conservandam antiquam istius loci venerationem. Multum autem extensa esse debuit veneratio sancti martyris Antonini per hanc regionem, cum etiam ecclesia major Metinæ Campensis * eumdem habeat patronum, existentibus etiam aliis quibusdam in hac regione ecclesiis, quæ ejusdem gaudent patrocinio. Ob dicta, nec certo affirmare ausim, cultum S. Antonini inchoatum fuisse in Hispania initio seculi VIII, aut citius; nec id contentiose negare velim. Quippe inventio ecclesiæ S. Antonini in diruta urbe Palentina non tam certa apparet ab auctoritate Roderici, qui primus eam retulit historiam, ut nullum pati possit dubium. Rursus omnino certum non est, quod Palentia ab initio irruptionis Saracenorum fuerit diruta. Certum igitur esse nequit, quod ex incertis hisce colligitur, ecclesiam S. Antonini Palentiæ fuisse ab initio seculi VIII.
[28] [nec ipsa inventio ecclesiæ satis est certa:] Quin potius non admodum apparet verisimile, in ecclesia per trecentos annos deserta superfuisse altare, illudque statim agnosci potuisse, ejusque patronum Antoninum. Sane si expendamus relationem Roderici, prout eamdem exponunt Sandovallius, aliique scriptores Hispani eidem consentientes, similior videbitur populari traditioni, quam veræ historiæ. Sancius, ait Rodericus, in civitate tunc deserta (per trecentos annos, si credimus Hispanis) invenit cryptam, .. & altare in honorem sancti Antonini martyris adhuc exstans. Cum autem volenti feram in crypta occidere brachium obriguisset, beati martyris Antonini suffragium imploravit, & sanatus ecclesiam cum urbe ædificavit. Non satis hic percipio, quomodo rex Sancius statim agnoverit altare illud fuisse S. Antonini, si per trecentos annos fuerat locus desertus. Nihilo magis intelligo, cur idem rex divinitus percussus S. Antonini potius, quam alterius Sancti, patrocinium imploraverit. Credibile non est, in crypta per trecentos annos deserta altare fuisse iis notabile indiciis, ut primo intuitu agnitum fuerit, cui sacrum esset Patrono. Æque incredibile est, regem non imploraturum fuisse opem divinam, priusquam examinari curasset, cujus esset altare, quod violare voluerat. Mariana lib. 8 cap. 14 narrat quidem eamdem Sancii historiam, sed caute subjungit hæc verba: Nos fidem neque adjungimus, neque detrahimus: quam res meretur, ex se lectores statuant. Surita eamdem videtur suspectam habuisse historiam, cum lib. 1 Annalium cap. 13 referat gesta Sancii Magni, atque de hisce ne verbo quidem meminerit, solum referens, amplas possessiones & reditus ecclesiæ cathedrali Palentinæ per Sancium donatos.
[29] [cultus ergo Sancti seculo VIII est incertus, isque forsan tantum inchoatus seculo XI.] Ex dictis collige, totam illam historiam de invento antiquo S. Antonini altari satis incertam esse, ideoque ex ea certo inferri non posse cultum fuisse S. Antoninum Palentiæ ante destructionem istius urbis, præsertim si illa fuerit destructa seculo VIII, ut volunt Hispani. Si quis vero existimaret, destructionem Palentiæ contigisse sub finem seculi X, quando Almanzor Cordubæ rex Saracenus (alias Alhagib) præter multa alia Hispaniæ loca totum regnum Legionense vastavit ipsamque urbem Legionem occupavit, ut narrat Rodericus lib. 5 cap. 14 & 15, probabilior redderetur relatio Roderici, qui nullibi dicit, quamdiu deserta jacuerit Palentia. Verum ex conjectura illa, etiamsi certior esset quam revera sit, tantum sequeretur ecclesiam S. Antonini extitisse seculo X, & instauratam fuisse a Sancio, postquam annis circiter quadraginta fuerat desolata. Porro si conjecturis agendum, ut in re incerta, mihi verisimilius apparet, cultum S. Antonini cœpisse Palentiæ cum urbis instauratione, translatis eo per Sancium ejusve successorem laudati Sancti reliquiis. Nam verisimile non est, cultum fuisse S. Antoninum Palentiæ, aut in aliis Hispaniæ locis, priusquam ibidem ejus reliquiæ haberentur. Nec etiam credibile apparet, reliquias ejusdem Palentiæ fuisse ante urbis destructionem, cum sic verosimiliter fuissent deperditæ. Malim igitur suspicari, Sancti reliquias eo portatas esse per ipsum Sancium urbis instauratorem, qui eas facile accipere potuit ex abbatia Fredelacensi, regno suo vicina, ubi servabantur seculo XI.
[30] Ecclesia Palentina non modo celebrat festum S. patroni sui Antonini 2 Septembris,[Colitur S. Antoninus Palentiæ ut patronus: celebratur etiam festum translatiotus.] sed etiam translationem XVIII Maii. Annuntiant eam translationis festivitatem Tamayus in Martyrologio Hispanico, & Ferrarius in Catalogo generali his verbis: Palentiæ in Hispania translatio S. Antonini martyris ejusdem urbis patroni. Tamayus vero in annotatis ex verbis Officii, quod in festo translationis recitatur, ostendit non celebrari translationem aliquam corporis ex Gallia in Hispaniam; verum translationem, quæ in Gallia facta dicitur. Unde patet, Palentinos sibi non attribuere corpus S. Antonini, sed aliquas tantum ejusdem Sancti reliquias. Hæ, si Tamayo credimus loco mox citato, sunt brachium dexterum cum ejus scapula. Hoc sensu recte exponi possunt verba Martyrologii Romani de S. Antonino martyre: Cujus reliquiæ in ecclesia Palentina magna veneratione asservantur. Officium usitatum in ecclesia Palentina est de S. Antonino, quem Gallum Apamiensem credunt, nec acquieverunt Palentini pseudo-Dexteri aut Juliani figmentis, ex quibus Sandovallius, Bivarius, Tamayus, aliique Hispanum facere conati sunt. Alia argumenta, quibus Sandovallius aliique conati sunt Hispaniæ asserere Antoninum, deducuntur a tempore, quo Apamiensem vixisse volunt cum Actis fabulosis. Verum, etiamsi Acta illa essent vera, etiamsi sub Pipino vixisset in Gallia, ex dictis nostris de cultu in Hispania, corruerent vel sic Hispanorum argumenta. Omnino igitur credendum cum prudentioribus Hispanis, eumdem esse Antoninum, qui in Gallia colitur & in Hispania. At nunc demum inquirendum, quis sit ille Antoninus, quoque loco & tempore martyrii lauream adeptus, an idem cum Antonino Syro, an ab eodem distinctus, aliaque hujusmodi, quæ summis involuta sunt difficultatibus.
[Annotata]
* sorte restitutus
* Medina del Campo
§ IV. Examinatur & confirmatur sententia eorum, qui suspicantur S. Antoninum Apamiensem Syrum & Gallum eumdem esse.
[Disputatur, an S. Antoninus Apamiensium patronus sit idem cum Apamiensi Syre:] Philippus Ferrarius in Catalogo generali ad 2 Septembris annuntiat S. Antoninum his verbis: In Syria S. Antonini martyris. Deinde in annotatis observat sequentia: Is non diversus videtur ab eo, qui Pamiæ in Aquitania passus hac die in Martyrologio Romano resertur: suntque, qui pro Pamiæ in Gallia, Apamiæ in Syria legendum putent. Usuardus enim & cæteri Apamiæ, non Pamiæ, habent. Tillemontius tom. 4 Monument. eccl. nota 15 in S. Dionysium Parisiensem discutit opinionem illam Ferrarii, eamque sic versat, ut eam ceteris omnibus præferre videatur, quemadmodum etiam facit Bailletus ad 2 Septembris, ac tandem laudatus ante Sollerius noster ad diem IV Julii in S. Antonino Placentino § 3. Verumtamen nullus illorum aliquid certi statuere intendit, & nominatim Sollerius exactius rei examen remisit ad hunc locum. Quapropter accurate expendedum, quæ, quamque solidæ pro hac opinione reperiantur rationes, atque utrum præponderent illis, quæ afferri possunt in contrarium. Scio rem arduam me suscipere, nec posse opinionem alterutram stabiliri argumentis plane evidentibus & certis. Nibilominus examen istud pro institute nostro suscipiendum.
[32] [Unus tatum Syrus annuntiatur in amiquis Martyrologiis, non Gallus;] Prima ratio, quæ insinuat S. Antoninum in Gallia & Hispania celebrem, non esse alium a S. Antonino Syro, de quo egi § 1, petitur ex antiquis Martyrologiis, in quibus notus non est S. Antoninus Apamiensis Gallus aut Hispanus, ut eodem loco jam ostendi; ubi hæc ratio confirmata est ex eo, quod hodierna urbs Apamiensis in comitatu Fuxensi necdum exstaret, quando Usuardus, Ado, aliique martyrologi antiquiores S. Antoninum annuntiarunt Apamiæ aut prope Apamiam. Non itaque poterant Usuardus, Ado, Notkerus, atque auctor Romani Martyrologii parvi, designare Apamiam Gallicam, quæ nullibi erat; sed designarunt Apamiam in Syria. Sane Rabanus ad 2 Septembris Antoninum sic memorat: In Syria Antonini pueri annorum viginti. Dubitandum igitur non est, quin & Syrum annuntiaverint alii, qui Rabano fere erant contemporanei, etiamsi elogium diverso modo expresserint, secuti diversos codices Hieronymianos, aut diversa Actorum quorumdem fragmenta. Eruditi scriptores Historiæ Occitaniæ, qui alias volunt S. Antoninum patronum Apamiensium alium esse a Syro, candide agnoscunt in omnibus laudatis Martyrologiis annuntiari unicum S. Antoninum Syrum.
[33] [qui non videtur a Syro distinctus:] Quanti momenti sit hæc ratio, paucis accipe. Eodem die, quo Apamiæ, seu Apameæ in Syria, annuntiatur S. Antoninus ab Usuardo, Adone, aliisque laudatis martyrologis, S. Antoninus Apamiis in Gallia colitur. Quam vehementem hæc suspicionem ingerant, unum eumdemque utroque loco coli, unusquisque facile videbit. Deinde jam notum erat monasterium S. Antonini in Rutenis anno 817, priusquam Usuardus, Ado, Rabanus & Notkerus Martyrologia sua conscriberent. Quis igitur credat Antoninum illius monasterii patronum ab illis omnibus ignoratum fuisse & prorsus omissum. Attamen, nisi idem sit cum S. Antonino Syro, ab illis non modo, sed ab aliis etiam omnibus per multa secula secutis, prætermissa fuit ipsius memoria. Si quis ad hæc respondere voluerit, alios etiam Sanctos Martyrologiis prædictis adscriptos non esse, de quorum tamen cultu & patria aliunde constat; ultro fatebor id verum esse de paucis. Verum sic verisimile non fit, idem contigisse de S. Antonino: nam de eo nullum habemus monumentum authenticum, quo possit certo Galliæ loco attribui; nulla quoque civitas eum sibi vindicare nititur, nisi ea sola, quæ tempore ejus martyrii non exstitit, & cui nulla cum verisimilitudine potest adscribi. Unde, quæso, accidere potuit, ut Galli æque ac Hispani sanctum Martyrem attribuerint urbi, cujus ante seculum XII nulla reperiuntur vestigia, nisi quod monumenta quædam videantur habuisse, ex quibus didicere Apamiæ revera martyrio coronatum, aut in ejus vicinia; & Gallicam Apamiam intellexerint pro Syriaca? Hic error facile obrepere potuit, & ob alias etiam rationes admodum est verisimilis.
[34] Vidimus cultum Sancti in Gallia inchoatum fuisse seculo VIII aut IX,[initium cultus in Gallia translationi videtur adscribendum;] quo exstabat monasterium S. Antonini in Valle nobili provinciæ Rutenensis. Nullum ante istud tempus de S. Antonino in Gallia monumentum, nullum apud scriptores Gallos reperitur verbum. Attamen verisimile est Sanctum esse passum sub imperatoribus gentilibus, aut certe non diu post, cum adhuc vigebat idololatria. Quæ igitur ratio dari poterit, cur nomen Sancti, qui deinde tantopere inclaruit, tot seculis obscurum adeo fuerit in Gallia; præsertim cum nulla nota sit occasio, qua demum inclaruit? Unica, opinor, causa est, quod procul a Gallia fuerit coronatus martyrio, quodque seculo VII aut VIII translatæ sint Sancti reliquiæ in Galliam. Sic cultus potuit inchoatus esse, atque accedentibus miraculis nomen paulatim celebre redditum. Accipe, lector studiose, quomodo in Actis referatur occasio inchoati cultus in Rutenis, ubi Sancti nomen citius inclaruit quam Apamiis. Duo ex relatione illa, quamvis fabulosa, colligere poterimus; videlicet non alium esse Antoninum, aut certe non alium esse creditum, qui colitur in monasterio nominis sui in Rutenis, quam qui Apamiis celebratur. Alterum est, quod initium cultus ibidem adscribatur translationi capitis. Quippe Acta apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ pag. 688 sic habent: Multorum igitur opinione relatum est, quod, cum caput sancti Martyris a carnificibus amputaretur, & in gurgite fluminis nefandissime jactaretur, statim angelica susceptione, opitulante Christo, in parvo est mausoleo collocatum, naviculaque angelico officio receptui parata depositum.
[35] Tum denique per longa terrarum spatia, aquarum flumina decurrentia, [sicuti in Actis fabulosis translationi capitis] per fluvium scilicet, qui Areia nuncupatur, ad Garonnam usque perveniens fluvium, qui videlicet occiduas præterfluens expetit partes, continuatim natando alium, qui Tarnis dicitur, in Garonnam decidentem inveniens fluvium, Domino annuente, illico substitit in ipsum *. Deinde occidentales prætermittens decurrere partes, orientalia velociter expetivit climata. Retrogradum igitur arripiens cursum, per Tarnis fluvium introivit in Avarionis alveum. Sicque disponente Christi gratia, & angelica semper assistente custodia, ut fertur, in similitudine duarum aquilarum ad instar navis candidatarum, deducebatur navicula. Jam jamque feliciter properando pervenit ad locum sibi destinatum. Qui videlicet locus tunc temporis Vallis vocitabatur NOBILIS, in quam denique vallem cujusdam principis magni, qui dicebatur Festus, erat habitatio. Quam scilicet habitationem, ut * relative fertur, isdem sanctus martyr Antoninus, eamdem regionem prædicando peragrans, eidem principi Festo petierat ad habitandum. Cumque jam navicula ad littus pervenisset fluminis, contigit ut unus ex supradicti principis famulis venire vellet ad locum littoris. Adpropinquans ergo conspexit naviculam eminus, & in ipsa caput intuitus Antonini martyris, convocatisque ceteris suis commilitonibus, visoque miraculo cum omnibus, domino suo festinavit nunciare quantocius.
[36] [attribuitur initium venerationis in Rutenis.] Cumque pervenisset ad locum isdem princeps jam denominatus Festus, admiratus valde, intellexit, inspirante gratia Divinitatis, sibi destinatum adesse caput Antonini martyris, rememoratusque petitionem, quam ei supradictus sanctus Martyr pridem postulaverat, tandem rediens ad suam conscientiam, dixit omnibus, qui cum ipso erant, Cernitisne, inquiens, magnum Dei mysterium? Etenim, dum adviveret, habitaculum a me expetierat, nunc in cælo coronatus Deo disponente, pretiosus sibimet ipsi vindicat Martyr. Tunc ergo amovit habitationem suam a loco illo; dedicansque ecclesiam, caput gloriosissimi Martyris cum magna veneratione posuit in ea, gratias agens laudansque Deum, & benedicens Dominum. Hæc eodem modo referuntur in editis apud Chiffletium & Mss. Actis; nec dubitari potest, quin prorsus fabulosa sint & fictitia.
[37] [Traditio Gallorum est, Sanctum esse, Apamiensem, sed illa paulatim corrupta,] Porro ex fabulosa illa capitis translationis historia etiam colligitur, qualis fuerit opinio Rutenensium de S. Antonino. Sane illi non existimabant Sanctum in sua provincia passum, aut in vicina Cadurcensi, sed agnoscebant caput illius aliunde ad se delatum esse; cumque de ejus translatione non satis essent instructi, ad relatas modo fabulas confugerunt, ut exponerent, quo modo per varia flumina Garumnæ incidentia sacrum illud depositum ab urbe Apamiensi ad monasterium Rutenensis provinciæ deferri potuerit. Sententia igitur Scriptorum Historiæ Occitaniæ, qui S. Antoninum Apamiis abjudicant, ut illum attribuant Rutenensi, Cadurcensi, aut alii provinciæ Aquitaniæ, contraria videtur traditioni, quæ S. Antoninum a multis seculis Apamiæ adscripsit, sed ita, ut paulatim Syriacæ Apameæ substituta sit Gallica ejusdem nominis civitas Apamiensis.
[38] [uti etiam probatur ex Actis,] Acta ipsa, quantumvis fabulosa sint, favent huic opinioni de uno Antonino Apamiensi, etiamsi contrariam opinionem in fine contineant. Quippe initio urbem Sancti natalem his verbis assignant apud Labbeum & alibi: Igitur reverentissimus puer Antoninus Appamiæ oppido extitit oriundus. Ms. Reginæ Sueciæ: Sanctus itaque memorandus Antoninus Apamiæ oriundus &c. Bellovacensis lib. 13 cap. 35 ex gestis ejus sic habet: Sanctus Antoninus Apameæ oppido oriundus &c. Omnia demum Acta Sanctum Apamiæ vel Apameæ attribuunt, eumdemque Apamiæ aut prope Apamiam martyrio coronatum asserunt. Attamen certum est Apamias in Gallia conditas multis seculis post S. Antoninum. An igitur existimabimus prorsus fictitia esse, quæ de loco illo leguntur in Actis omnibus etiam brevioribus, & minus aperte fabulosis? Difficulter id mihi persuaderi sinam. At malim suspicari, locum martyrii ex antiquioribus monumentis acceptum, ex iisdem videlicet, ex quibus martyrologi antiqui Antoninum Apamiæ annuntiarunt; sed per adjuncta deinde figmenta contigisse, ut locus in Gallia esse crederetur, qui erat in Syria.
[39] Varia sunt, quæ hanc meam suspicionem verisimilem faciunt.[ex Vincentio Bellovacensi & Petro de Natalibus:] Imprimis laudatus Bellovacensis, qui verosimiliter Acta habuit Apamiis Gallicis antiquiora, nullum adducit verbum, quo insinuat, in Gallia passum esse Sanctum, sed potius Apameam Syriæ designat: nam locum martyrii vocat Apameam, sicuti revera nominata fuit urbs Syriæ ad Orontem fluvium, aliis Apamia, & Græce Ἀπάμεια. At Gallica passim eo tempore dicebatur castrum Apamiæ, vel Apamia, Apamiæ, vel Pamia. Certe editores Speculi Historialis locum intellexerunt de Apamea Syriæ, cum in margine hanc addiderint notulam ex Baronio: Passus est S. Antoninus non Apameæ, ut Vincentius & multi alii opinati sunt, sed Pamiæ apud Tolosam &c. Petrus de Natalibus lib. 8 cap. 24 nihil quoque affert, quo debeat intelligi urbs Apamiensis in Gallia. Hinc colligo flumina illa Gallica, quibus civitas Apamiensis Galliæ attribuenda videretur. Actis adjecta esse post tempora Vincentii Bellovacensis, cum hic ea haud dubie nominasset, si in Actis tunc fuissent reperta: Acta enim tota, etiam capitis translationem, narrat paulo brevius, cæsumque Sanctum dicit ad ripam fluminis ad radices Apameæ decurrentis. At posteriores addiderunt nomen fluminis non modo hujus, sed aliorum etiam, per quæ caput ab angelis in cymba vectum fabulati sunt. Cum igitur sola illa fluviorum nomina Gallicas Apamias designent, idque pro tempore, quo non exstabant; alia vero omnia, quæ in Actis Labbeanis aliisque similibus leguntur, recte intelligi possint de Apamea Syriæ, credibile est Apameam ex antiquis monumentis innotuisse, & Syriacam Apameam intelligendam.
[40] Huic conjecturæ favet, quod in memoratis Actis habeantur varia, [Acta Galli & Syri in multis consonant: unus igitur videtur,] quæ S. Antonino Syro congruunt. Nam dicitur patria sua egressus atque ad eamdem deinde reversus: gentilium errores increpuisse narratur, ab iisque apprehensus ac membratim concisus. Hæc autem omnia etiam reseruntur a Græcis de S. Antonino Syro. Fateor quidem plura narrari de Antonino in Actis Latinis, quam referantur in Menologiis Græcis. Verum ex eo non sequitur de diversis agi, cum Græci potuerint multa prætermittere in Menologiis, plura confingere Latini. Acta omnium fabulosissima, quæ S. Antoninum filium faciunt regis Apamiarum, facta mox relata etiam continent, sed insulsis fabulis immixta. Unum igitur restat, nimirum ut ostendamus non esse improbabile, corpus S. Antonini Syri translatum esse in Galliam, indeque concludamus sententiam nostram tanto esse probabiliorem, quanto magis improbabiles apparent omnes aliorum opiniones de tempore, quo S. Antoninus passus esset in Gallia. Hasce autem improbabiles esse ostendam, simulac probavero translationem esse verisimilem.
[41] [cujus reliquiæ in Galliam cum aliis Apamiensibus fuerint delatæ.] Sammarthani tom. 2 Galliæ Christianæ pag. 161 ad propositum nostrum hæc habent: Præcipuus ecclesiæ (Apamiensis) ac civitatis patronus sanctus Antoninus est,… cujus martyrium ipsa civitas, sicuti & capitulum cathedrale, insignium loco gerit: cum quo celebrantur sancti Joannes & Almachius, Antonini in prædicatione & passione socii, fitque continua eorum commemoratio in officio divino, ut & Caii & Alexandri martyrum Apameæ Syriæ, quorum sacræ reliquiæ inde Appamias Galliæ Narbonensis, quadam expeditione sacra ab uno ex comitibus Fuxi delatæ, ac thecis argenteis, gemmis ornatis inclusæ, in prædicta ecclesia B. Mariæ de Campo collocatæ fuerant; sed thecis direptis, reliquiæ ab hæreticis, quemadmodum & sancti Antonini Sociorumque, nec non sanctæ Nataliæ virginis & martyris Appamiensis, igne crematæ sunt. Videmus hic, reliquias sanctorum Caii & Alexandri, uti & S. Nataliæ, martyrum Apamiensium in Syria, æque servatas fuisse Apamiis ac corpus S. Antonini. Cur ergo non credamus quatuor hæc corpora eodem tempore in Galliam fuisse delata? Sane difficilior non fuit translatio corporis S. Antonini quam aliorum, & rationes tam variæ sunt, quæ illum eumdem cum S. Antonino Syro persuadent, ut prævalere debeant popularibus ac fabulosis traditionibus Apamiensium, Sanctum illum urbi suæ attribuentium.
[Annotata]
* in Ms. aliquantulum
* apud Lab. &
§ V. Respondetur ad argumenta contra sententiam nostram prolata in Historia Occitaniæ.
[Prima objectio contra translationem corporis ex Syria,] Laudati scriptores Historiæ Occitaniæ, qui controversiam alio traxerunt, ut jam monui, contendunt translationem S. Antonini verisimilem non esse in sententia nostra, atque ita loquuntur tom. 1 pag. 623: Revera nullo modo verisimile est, corpus S. Antonini martyris Apamiensis in Galliam esse translatum seculo V aut VI, uti insinuant Bollandiani (nimirum Sollerius num. 27, sed dubitanter) & ne quidem seculo VIII. Nam, si in Gallia habemus reliquias ex Oriente allatas, eæ fere allatæ non sunt, nisi a tempore expeditionum cruce signatorum, quando domini ad expeditiones illas profecti, aliquas attulerunt in reditu suo, postquam illas acceperant ex urbibus infidelium dominio ereptis, aut alio modo. Et mox subjiciunt, corpora sanctorum Caii, Alexandri & Nataliæ martyrum fuisse allata ex Apamea Syriæ in Galliam per Rogerium comitem Fuxensem, dum revertebatur a prima expeditione crucesignatorum. Verum, inquiunt, quoniam hæ reliquiæ translatæ non sunt ad abbatiam Fredelacensem, nisi sub finem XI aut initium XII seculi, & quoniam jam ostendimus reliquias cujusdam sancti Antonini diu ante honoratas fuisse in monasterio hujus nominis in provincia Rutenensi, hæc nobis præbent causam existimandi, fuisse in Galliis quempiam sanctum Antoninum martyrem, distinctum ab Apamiensi in Syria. Hoc præcipuum est argumentum, quo laudati scriptores utuntur, ut probent S. Antoninum fuisse passum in Gallia, ita tamen ut locum martyrii relinquant incertum, & recedant a traditione Apamiensium, qui volunt Sanctum esse passum in urbe sua.
[43] Fateor conclusionem hanc tam belle esse deductam, ut primo intuitu dubitaverim, [cujus antecedens propositio nec probata est nec vera,] an illi non deberem assentiri. Verum, discussis diligenter antecedentibus, multa reperio sine probatione asserta, ita ut conclusio necessario vacillet. Translatio seculo V, VI, imo & VIII & consequenter etiam X, nullo modo verisimilis est laudatis scriptoribus. Quid ergo? An S. Radegundis seculo VI non accepit reliquias ex Oriente, & quidem ex locis diversis? Audiamus Vitam ejus, a Baudonivia moniali coæva scriptam, apud nos tom. III Augusti pag. 79: Pervenit tandem ad eam (S. Radegundem) de domno Mammete martyre, quod Hierosolymis sua sancta quiescerent membra. Hæc audiens, … transmisit virum venerabilem Reovalem presbyterum, qui tunc sæcularis erat, & adhuc superest corpore, ad patriarcham Hierosolymitanum, poscens de beati Mammetis pignore. Hic autem presbyter ei, ut latius refertur, digitum S. Mammetis reversus attulit. In eadem Vita mox narratur S. Radegundis nuntios cum litteris commendatitiis Sigeberti regis direxisse ad imperatorem Justinum, ut partem Crucis Dominicæ aliasque Sanctorum reliquias ab eo peteret. Impetravit sancta regina petitas reliquias, teste non modo hac Vita, sed etiam Gregorio Turonensi & Venantio Fortunato, quorum verba recitantur ibidem in Commentario prævio § 5. Hinc laudata Baudonivia plures alias recensens, sic generatim loquitur de collectis per S. Radegundem reliquiis: Postquam monasterium est ingressa, quantam multitudinem Sanctorum fidelissimis precibus congregavit! Hoc Oriens testatur, Aquilo, Auster, vel Occidens profitetur: quia undique pretiosas gemmas cæloque reconditas, & quas paradisus habet, ipsa devota tam muneribus, quam precibus sibi obtinuit. Hoc solum S. Radegundis exemplum sufficere potest, ut judicemus non paucas reliquias ex Oriente in Galliam delatas ante expeditiones sacras sub finem seculi XI inchoatas.
[44] Verumtamen non deessent exempla alia translatarum iis temporibus reliquiarum ex Oriente in Galliam, [sed potius certis factis contraria,] si necesse esset ea hoc loco cum ex Actis Sanctorum, tum aliunde accumulare. Baronius in Annalibus ad annum 637 num. 1 prudenter observat, plerasque Orientalium Sanctorum reliquias, quas in Occidente habemus, translatas esse post occupatas ab infidelibus Ægyptum & Syriam, aliasque vicinas provincias. Nam relata expugnatione Antiochiæ per Saracenos, hæc subjungit: Plane his temporibus, quibus sive a Persis antea, sive ab Arabibus postea iisdemque Mahometanis & Sarracenis captæ sunt nobilissimæ civitates Orientis Alexandria, Hierosolyma, & Antiochia, una cum eisdem subditis regionibus, accidit, ut sive habitatoribus in Occidentem commigrantibus, sive mercatoribus cum iisdem gentilibus tuto versantibus, sive aliis fidelibus Christianis id curantibus, complura sanctorum tum martyrum tum confessorum corpora translata fuerint in Occidentem, atque in diversis locis, sive Romæ, sive Venetiis, vel alibi collocata. Romam autem translatas tunc fuisse venerandas reliquias Ignatii martyris Antiochia, constans fama vetusque traditio potius, quam scripta significant. Quod & pariter dicendum de aliis pluribus Sanctorum reliquiis, quas ex Oriente advectas diversa Occidentalis orbis loca custodiunt. Hactenus Baronius, & recte.
[45] [prorsus evertitur:] Ex hisce autem non modo verisimile fit, quasdam Sanctorum reliquias ex Oriente translatas esse in Galliam seculo VI, VII & VIII; sed etiam ex tempore occupatæ per Saracenos Antiochiæ, sub qua erat Apamea, parum verisimile apparet, corpora SS. Caii, Alexandri & Nataliæ translata inde esse circa finem seculi XI, ut volunt laudati scriptores, sed sine probatione idonea. Nam, cum tota illa provincia sub Saracenorum dominio permanserit ab illo tempore usque ad finem fere seculi XI, quis facile credat tot corpora sacra ibi per quatuor secula & dimidium servata fuisse sub tyrannide Mahometanorum, ac demum avecta, quando tutius servari potuissent sub Christiano principe? Quin imo ne quidem usque ad annum 637 Apameæ permansisse sacra hæc corpora, mihi verisimilius est: Apamea enim, teste Evagrio lib. 5 cap. 10, capta fuit ab Adaarmane sub Chosdroe Persarum rege. Captam vero Adaarmanes totam concremavit, benisque omnibus contra fidem datam direptis abscessit, universos cives ac finitimos captivos abducens: inter quos ipsum quoque urbis episcopum, & eum, cui administratio provinciæ commissa erat, secum asportavit. Expugnationem urbis ad annum 573 refert Pagius num. 7. Hæc omnia persuadent, prædicta sacra corpora non permansisse Apameæ usque ad expeditiones sacras. Itaque traditio relata a Sammartanis de translatis corporibus ab uno ex comitibus Fuxi parum auctoritatis habere potest, & conjecturæ videtur attribuenda. Certe illa traditio, si vera esset, necdum evinceret id factum esse per Rogerium, qui forsan Apameæ numquam fuit. Totum igitur istud argumentum collabitur, & verisimile manet S. Antonini corpus cum corporibus aliorum sanctorum Apamiensium in Galliam delatum esse post vastatam Apameam.
[46] [altera objectio adducit auctoritatem illorum, qui nostræ favent sententiæ:] Laudati scriptores refutato nunc argumento subjungunt auctoritatem Vincentii Bellovacensis & S. Antonini, quos sibi faventes credunt. Acta etiam, licet fabulosa fateantur, aut saltem maxime interpolata, opinioni suæ tanto magis favere asserunt, quanto magis invicem consonant in uno hoc articulo, quem traditioni antiquæ conformem dicunt. Verum jam ostendi Bellovacensem, cui S. Antoninus titulo 8 cap. 1 § 42 prorsus consonat, uti & Petrus de Natalibus, meæ omnino sententiæ favere, cum nullus illorum vel verbo insinuet, Sanctum passum esse in Gallia, sed Apameæ passum scribant, quam in Gallia tunc non fuisse, inter nos convenit. Acta vero tanto magis huic adstipulantur sententiæ, quanto magis cum dictis scriptoribus conspirant pro Apamea Sancti palæstra, aliisque gestis eodem modo apud omnes relatis. Sola nomina fluviorum, Actis deinde adjecta, Galliam insinuant, nec quidquam præterea in Actis, ex quo colligas Sanctum Galliæ adscribendum. Tota ergo hæc probatio auctorum Historiæ Aquitaniæ pro nobis rectius adducitur, cum illi ipsi velint Sanctum non esse martyrio coronatum Apamiis in comitatu Fuxensi; atque Apamia tamen aut Apamea miro omnium consensu assignetur, ita ut illa quærenda sit in Syria. Ne traditio quidem ipsis favet: nam illa habet Apamiæ passum Sanctum, non in alio Galliæ loco. Quis autem non intelligat, facilius errari potuisse in locis ejusdem nominis, quam in locis nominis diversi, atque adeo facilius substitui potuisse Apamiam Gallicam pro Apamia Syriaca, quam alia qualibet urbe.
[47] Tandem laudati scriptores adducunt aliquot Martyrologia non admodum vetusta. [respondetur objectioni tertiæ,] In Martyrologio Centulensi, seu S. Richarii, scripto verosimiliter seculo XIV hæc leguntur: In Gallia territorio Catercensi (Cadurcensi, opinor) sancti Antonini presbyteri & martyris. Eodem die, sancti alterius Antonini pueri, martyris. Ad hæc viri eruditi observant sequentia: Martyrologium istud recenset 2 Septembris sanctum quemdam Antoninum presbyterum & martyrem in territorio Cadurcensi, distinctum a Syro, quem puerum vocat, quemque eodem die memorat. Quæro ego, unde id hauserit collector istius Martyrologii? An ex Actis? An ex Apographis Hieronymianis? An ex Usuardo, qui alterum eodem die, alterum sequenti memoravit, quemque male correxit? Quidquid sit, junior est scriptor ille, quam ut ejus unius auctoritate credamus, quemdam Antoninum martyrio coronatum in territorio Cadurcensi. Sane crediderim ab isto martyrologo S. Antoninum Cadurcensi territorio adscriptum, quia credidit ejusdem Sancti monasterium, in quo colitur, ad dictum spectare territorium, cui revera vicinum est. Duos vero ab hoc & aliis recensitos putem, quia in Apographis Hieronymianis modo puer vocatur, modo martyr, quem presbyteri titulo alii ex Actis condecorarunt: nam Acta ipsa puerum initio vocant, deinde presbyterum asserunt; nec dubium videtur, quin tituli illi ex Actis sint derivati. Nihil igitur ad rem facit auctoritas istius martyrologii.
[48] Neque plus prodesse potest codex Victorinus, seu S. Victoris Parisiis, [uti & quartæ, quæ varia est,] in quo sic legitur apud Sollerium in Usuardo ad 2 Septembris: Civitate Brugdunensi, passio S. Antonini levitæ, cum Joanne presbytero & Almachio puero. Nihilo, inquam, solidius ex his verbis inferunt eruditi adversarii hunc Antoninum alium esse a S. Antonino Syro. Totum tamen eorum ratiocinium subjungo: Hic autem Antoninus debet esse ille Aquitanus, quia in ecclesia Apamiensi * colebantur reliquiæ duorum ipsius sociorum Joannis & Almachii, quos nullus assignat socios S. Antonino Apamiensi. Hinc patet novum Martyrologium Romanum, cui Cardinalis Baronius ad 2 Septembris inseruit: “Pamiæ in Gallia S. Antonini martyris &c.”, non esse primum Martyrologium, quod memorat sanctum quemdam Antoninum in Galliis. Laudatus tamen Cardinalis erravit in loco martyrii. Hactenus illi, qui ad hæc solum addunt, antiquum esse Sancti cultum in Gallia & Hispania, & præsertim in Aquitania & Arvernia, voluntque non futurum fuisse, ut hic cultus tam late extenderetur, nisi Sanctus in Gallia esset passus. Verum, quod spectat ad cultum, is ortum habere potuit ex reliquiis in Galliam delatis, sicuti factum est in Hispania; nec tam late umquam extensus est S. Antonini cultus per Galliam, ut ex eo probabiliter inferri possit locus martyrii. Rectius ex cultu serius inchoato colligitur, Sanctum in Gallia revera non esse mortuum.
[49] Jam vero vellem explicuissent eruditi scriptores, ubinam in Galliis sit illa civitas Brugdunensis, [& nimis vaga,] cui Martyrologium Victorinum attribuit S. Antoninum levitam cum sociis Joanne & Almachio. Hic Antoninus, inquiunt, debet esse ille Aquitanus. Qua igitur Aquitaniæ parte est civitas illa Brugdunensis? Id sane expositum oportuerat, priusquam ex civitate prorsus ignota inferretur regio determinata. At inquiunt, socios ejus Joannem & Almachium nullus attribuit Antonino Syro. Respondeo socios illos male attribui S. Antonino, sicuti in Martyrologio S. Savini de Levitania male cum S. Antonino junguntur Anicetus & Formus, qui alibi rectius Photinus. Porro, si fontem, unde nugas suas hausit hic martyrologus, viri eruditi vidissent, prorsus abstinuissent ab hoc argumento. Produxit novam Sancto palæstram, novos martyrii socios, novum levitæ, seu diaconi, titulum martyrologus iste, omnia autem ex eodem fonte, ex Actis nimirum fabulosissimis, quorum habeo apographum ex codice Rebdorffensi. Consentiunt hæc in multis cum Ms. Rubeæ-Vallis & cum Actis, quæ secutus est Bertrandus, sed in variis etiam ab omnibus dissentiunt.
[50] [quæque profluxit ex fonte impurissimo,] Accipe pauca pro specimine. Natum dicunt Antoninum Tolosensi Apamiæ oppido … temporibus Pippini regis & Theodorici, cujus & nepos erat. Profectus ad limina Apostolorum, .. ad civitatem Salernitanam perrexit, ubi in eremo habitavit per octodecim continuos annos. Dein venit rex Pipinus cum sancto Heleno episcopo … in urbem Romam sumere sibi imperium. Hic accersitum Antoninum reduxit secum in civitatem Brucdunensem. Hinc Antoninus perrexit in regionem Movitensem cum supra dicto Heleno episcopo. Reversum autem Antoninum voluit Theodoricus rex episcopum creare Tolosanum; varia quoque monasteria eum sibi abbatem cupiebant. Ille vero utramque dignitatem recusans, vix tandem ad hoc precibus superatus est, ut honorem susciperet diaconatus. Post hæc a Theodorico inclusus est carceri, ubi ab angelo pastus, & recreatus est a puero quodam Almachio. Inventum in carcere Almachium, jubente rege, satellites ex alto præcipitaverunt. Verum puer, angelo protegente, illæsus mox cœpit prædicare. Non diu post, occiso Theodorico per Pipinum in prælio, Galatianus (alibi Gerlacius) rex variis tormentis Antoninum aggreditur, ut fidei renuntiet, sed hic nec plumbo bulliente occidi, nec aqua potuit suffocari: Tunc pii populi rapuerunt inde beatum Antoninum de manu regis Galatiani, & miserunt eum in Frigdelensem urbem, ubi invenit puerum suum Almachium.. Et manserunt simul in loco, qui vocatur Orientalis, … diebus innumeris.
[51] [ex Actis nimirum omnium fabulosissimis.] Deinde accessit ad illos, monente angelo, Joannes presbyter. Nec multo post capti omnes, ductique sunt ante conspectum Metopii regis. Fide autem illorum nequidquam tentata, ducuntur ad ripam cujusdam fluminis, ubi spiculator, arrepto gladio sanctum Antoninum ab humero dextra lævaque in duas partes membratim divisit, ita ut caput & brachium dextrum in una parte remaneret, corpus vero & læva, quæ est manus sinistra, ex alia parte jaceret. Almachius vero & Joannes presbyter … capitis obtruncatione gloriosum martyrium compleverunt. Deinde corpora jussu Effrasiæ, quæ erat paganissima neptis Metopii regis, flumini injecta sunt. Caput autem angelorum ministerio per Areiam *, aliosque fluvios sic vectum scribitur ad locum, qui dicitur Vallis nobilis, ut locus martyrii ex iis statui deberet circa hodiernas Apamias. Demum trium Martyrum corpora sepulta dicuntur in civitate Frigdelensi, ac ibi postmodum magnam fabricaverunt ecclesiam. Hæc porro omnia multis miraculis, apparitionibus, aliisque fictitiis adjunctis sic exornata sunt, ut Acta illa nullam prorsus mereantur fidem; nec majorem martyrologus ille, qui ex hisce civitatem Brugdunensem, diaconi officium, ac duos martyrii socios imprudenter descripsit.
[52] Porro socii illi Joannes & Almachius cum S. Antonino etiam junguntur in Ms. Rubeæ-Vallis, [Joannes & Almachius, qui ab aliquibus socii dantur Antonino, nihil evincunt:] & apud Bertrandum; at illa Acta nihilo meliora sunt, cum easdem contineant fabulas, exceptis ignotis istis civitatibus, paucisque aliis, pro quibus alia habent figmenta æque clara. Gononus quoque de Vitis Patrum Occidentis pag. 256 Joannem & Almachium cum S. Antonino memorat, sed ex iisdem Actis, quæ tradit compendio, omissis quibusdam anachronismis, & fabulis apertioribus. Quin & Spondanus eadem breviter perstrinxit ad annum 1295 num. 12. Quod autem Apamiis fuerint SS. Joannis & Almachii reliquiæ non inficior. At nec inde inferri potest, hosce Sanctos cum S. Antonino passos, & multo minus, S. Antoninum in Gallia obiisse: nescimus enim, an reliquiæ illorum duorum allatæ sint Apamias simul cum reliquiis S. Antonini, an seorsum. Nescimus, an eo delatæ sint ex alia Galliæ parte, an aliunde. Itaque ex servatis olim in civitate Apamiensi reliquiis Joannis & Almachii nihil aptius concludi potest, quam hasce recentioribus fabulatoribus occasionem præbuisse comminiscendi Sanctos illos fuisse S. Antonini in martyrio socios. Quapropter reliquiæ Apamienses nihilo magis prosunt, ut S. Antoninus Galliæ attribui possit, quam adducta obscuri nominis Martyrologia. Quod vero dicitur de Martyrologio Romano ad rem parum attinet, nisi forsan eruditi viri contradicere voluerint Sollerio, qui num. 6 dixerat, Baronium procul dubio inductum fuisse a recentioribus, Maurolyco, Felicio & Galesinio, Ut 11 Septembris signaret “Pamiæ in Gallia, S. Antonini martyris”, alio Apamiensi Syro plane neglecto & prætermisso. Hoc certe ab antiquis, imo a nullo prorsus classico Martyrologio haurire potuit. At hæc verba potius confirmant, dum consentiunt non recte annuntiatum Pamiæ in Gallia, & dum Syrum Apamiensem agnoscunt.
[53] Apertius iidem scriptores Sollerium carpunt pag. 622, [respondetur ad alias quasdam] quia Aquitanum vocaverat S. Antoninum, quem Galli Apamienses sibi attribuunt. Lubet censuram audire: Quapropter, inquiunt, erraverunt Bollandiani, dum, supponentes, quod S. Antoninus martyrium subiisset Apamiis in Gallia, martyrem faciunt Aquitanum: Tolosanum enim territorium constituebat partem Galliæ Narbonensis. Poterant hanc correctionem omittere laudati historiographi, cum inutilis esset ad S. Antoninum Galliæ vindicandum, quod unum ibi agebant. Imo vero omittenda prorsus erat, cum recte locutus sit Sollerius, qui non ignorabat Tolosam esse in Gallia Narbonensi: nam jam num. 2 locutus fuerat de Antonino in Gallia Narbonensi; sed non ignorabat idem Sollerius, ipsam primam Narbonensem, in qua est Tolosana ditio, partem olim fuisse Aquitaniæ generatim sumptæ. Quin imo id ipsi sæpe in Historia sua agnoscunt laudati scriptores. Cur igitur non licuit Sollerio S. Antoninum, si Apamiis passus esset, Aquitanum nominare, sicut subinde Occitanum vocavit, & sæpius Gallum? Certe etiam hoc tempore in rebus ecclesiasticis, quidquid inter Oceanum, Pirenæos, Rhodanum & Ligerim interjacet, recepto vocabulo Aquitania nominatur.
[54] Non opus est multis respondere ad observationem, quam iidem historiographi fecerunt ad verba Adhemari Chabannensis: [eorumdem scriptorum observationes.] S. Leonardus in Lemovicino, & S. Antoninus martyr in Cadurcino miraculis cœperunt coruscare; ex quibus inferre nituntur S. Antoninum ex sententia Adhemari passum esse in Cadurcensi provincia, Quia, inquiunt, eum jungit cum S. Leonardo, qui Sanctus erat ipsius loci, quique certo mortuus est in agro Lemovicensi. Nihil magis probat hæc observatio, quam laudatos scriptores nihil prætermisisse, quod conducere crediderunt ad S. Antoninum Galliæ vindicandum. Illum ego Gallis non invideo, sed pro instituto nostro, quid verum videatur inquiro. Ceterum, priusquam hinc discedo, duo sunt observanda. Primum est, quod nec Tillemontius nec Sollerius in eam inclinaverint opinionem, ut nullum prorsus Antoninum Galliæ adjudicandum suspicati sint, sed quod solum tractaverint de eo, qui colitur Apamiis, ita ut illos proprie non refutaverint nuperi Occitanicæ Historiæ editores, sed potius statum quæstionis mutaverint, dum probare conati sunt Sanctum esse passum in alio Galliæ loco. Alterum est, quod tom. 2 pag. 358 asserant, allatas a Rogerio II Fuxensi comite reliquias Sanctorum Apamiensium in Syria, ac forsan etiam S. Antonini martyris istius urbis, quo factum fuerit, inquiunt, ut Sanctus hic confunderetur cum S. Antonino martyre Aquitano, & antiquo patrono abbatiæ Fredelacensis. Verum Aquitanum Antoninum nullus hactenus satis novit distinctum ab Apamiensi; & Acta omnia affirmant ejusdem Antonini caput fuisse in monasterio apud Rutenos, cujus corpus erat Apamiis, & aliquæ reliquiæ in Hispania. Præterea jam observavi, illam translationem Rogerio tribui sine probatione, & sine multa verisimilitudine.
[Annotata]
* de Pamiers
* l' Auriego
§ VI. Examinantur sententiæ aliquorum, qui crediderunt S. Antoninum passum esse Apamiis in Gallia.
[Chiffletius vult S. Antoninum Apamiensem socium fuisse S. Dionysii,] Petrus Franciscus Chiffletius in Dissertatione de uno Dionysio, ubi edidit Acta S. Antonini martyris, existimat S. Antoninum fuisse socium S. Dionysii Parisiensis, quem eumdem credit cum Areopagita. Ex hac opinione, si vera esset, sequeretur S. Antoninum passum esse in Gallia seculo 2. Opinionem autem suam probare nititur Chiffletius ex variis scriptoribus, quos in Dissertatione sua allegat. Audi ejus verba pag. 145: Hæ omnes epochæ (aliorum de ætate S. Antonini) cum nullo nitantur fundamento, nec ab ejus Vitæ scriptore vel leviter attingantur, pronum est, illis rejectis, Antoninum martyrem putare S. Dionysii discipulum, quem ille e portu Arelatensi in Aquitaniam destinarit, ut testantur Græcus anonymus a Methodio laudatus, Methodius ipse, Methodii interpres Anastasius, & Hincmarus Remensis duos Antoninos, seniorem & juniorem aperte distinguens; cum Appamia sita sit in Tolosana Aquitaniæ provincia; neque sciatur, quid factum sit illo Antonino S. Dionysii discipulo, nisi ipse est Appamiensis Antoninus, Euangelii prædicatione, martyrio & miraculis clarus. Tota ratiocinatio huc redit. Fuit aliquis Antoninus socius S. Dionysii, aut etiam duo ejusdem nominis. Missus hic, aut horum alter, fuit in Aquitaniam ad prædicandum Euangelium. Verisimile autem non est, hunc omni carere cultu & prorsus ignotum esse. Itaque credibile est hunc Antoninum esse martyrem Apamiensem, in cujus Vita nihil reperitur, quod isti repugnat conjecturæ.
[56] Nolim hic negare fuisse sanctum aliquem Antoninum inter socios S. Dionysii Parisiensis, [cui duos Antoninos attribuit socios ex epistola Hincmaro supposita, & in fine aucta:] qui an Areopagita sit, suo loco examinabitur. Certe laudatus Methodius apud Chiffletium pag. 21 de Dionysio habet, venisse ad portum Arelatensem, ex quo, inquit, Marcellum ad Hispaniam, Antoninum in Aquitaniam, verbum mittit seminaturos & roboraturos. Verum hunc Antoninum Meldenses sibi vindicant, & multis eum seculis coluerunt, olim quidem Officio semiduplici, nunc vero simplici commemoratione ad XXX Septembris, uti videre est in Historia Meldensis ecclesiæ Tossani du Plessis tom. 1 pag. 7, & latius nota 5 pag. 621 & 622. Consentit facile Chiffletius Antoninum Dionysii socium Meldensibus attribuendum, sed pag. 97 sic loquitur pro opinione sua: Hincmarus Remensis in epistola ad Carolum Calvum, duos Antoninos sancti Dionysii discipulos commemorat; seniorem unum in Aquitaniam ab eo destinatum; alterum juniorem, qui Romam ad Anacletum Papam se contulit cum Sanctino, cujus etiam in episcopatu Meldensi successor fuit. Antoninus porro a S. Dionysio in Aquitaniam missus (quantum conjectura consequi possum) ipse Apamiensium patronus & martyr. Verum epistola illa Hincmari esse non videtur. Audi Benedictinos scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 5 pag. 577 in Hincmaro, ubi de epistola memorata sic loquuntur: Verum eruditis hodie persuasum est, hanc epistolam esse supposititiam. Deinde observant epistolam finiri illis verbis magis splendescit in lucem. sicuti edita est apud Mabillonium tom. 1 Analectorum pag. 59, & tom. 3 Annalium pag. 198: reliqua vero, quæ sequuntur apud Surium ad IX Octobris, ab alio quopiam adjecta esse. Itaque cum nec epistola sit Hincmari, nec quidquam de Antoninis habeat, secundus ille Antoninus solum nititur fabulosa historia, quæ dictæ epistolæ adjecta est, nec ullam meretur fidem.
[57] Nihil igitur ex epistola illa pro duobus Antoninis inferri potest; [verum opinio ejus fundamento caret idoneo, & aliunde etiam non est verisimilis.] nihil quoque ex missione Antonini in Aquitaniam, etiamsi missio illa, quæ incerto nititur fundamento, plane certa esset, & indubitata, cum ex Aquitania idem Meldas concedere potuerit. Quapropter fundamento idoneo caret opinio Chiffletiana, nec ullam ex Actis S. Antonini habet similitudinem veri. Viderat hoc ipse Chiffletius, ideoque argumentum istud diluere conatur pag. 146 hisce verbis: Nec vero scrupulum faciat, quod hujus auctor Historiæ (qui nullum temporis characterem adhibuit, ex quo vel illius ætas, vel ipsius, de quo scribit, Antonini seculum agnosci possit) nullam Dionysii, a quo missus fuerit, mentionem facit; immo illum Appamiæ ortum asserit. Nihil enim repugnat, quo minus Antoninus Appamiæ natus, & ad exquirendos veræ fidei doctores, aut captandam martyrii occasionem (ut habet ejus Vita) peregre profectus, Dionysium ejusve socios obvios habuerit, atque ab iis sacratioribus imbutus mysteriis, & sacerdotio initiatus Appamiam redierit, ut unde in vitam mortalem eductus fuerat, indidem in cælestem patriam nasceretur. Verum hæc invicem adversantur: si enim Apamiis natus est, si in portu Arelatensi obvium habuit Dionysium, quomodo mox tam perfecte institutus est, ut ex portu Arelatensi mitteretur in Aquitaniam ad Euangelium prædicandum? Deinde, a quo institutus erat fide Christiana, ut jam ante adventum Dionysii Areopagitæ, ut vult Chiffletius, amore martyrii patriam deseruerit? Hisce adde, quod sæpe jam diximus, Apamias eo tempore non exstitisse in Gallia, nec dubitabis, quin prorsus repudianda sit Chiffletii sententia.
[58] [Gononus vult Sanctum floruisse seculo 5, multasque amplectitur fabulas;] Gononus de Vitis Patrum Occidentis lib. 4 pag. 256 & 257 alia S. Antonino attribuit gesta, ac ætatem multum diversam. Vult enim filium fuisse Fredelasii Apameæ regis, floruisse circa annum Domini CDXLIX tempore Merovei Gallorum regis, ipsius quoque avunculum fuisse Theodoricum Tolosæ regem. Hunc autem ait fuisse illum Visigothorum regem, qui periit in bello, cum regi Hunnorum Attilæ in Campania Galliæ opem ferret contra Meroveum Francorum regem, qui eumdem interfecit. (Anno 451 pugnavit Theodoricus contra Attilam cum Aetio Romanorum duce & Meroveo Francorum rege, non vero Attilæ opem tulit, ut perperam dicitur.) Demum Antoninum adscribit Ordini Eremitarum S. Augustini, asseritque martyrem fuisse sub pagano rege Galeatio & Metropio. Omnia hic æque confusa & falsa. Ignotus enim Fredelasius Apamiarum rex, & procul dubio fictitius, cum ipsæ non exstarent Apamiæ, nec ullus Apamiarum rex apud antiquos scriptores sit cognitus. Nihilo notior, opinor, erat eo tempore in Gallia Ordo Eremitarum S. Augustini. Fictitius item rex est Galeatius, qui Theodorico successisse dicitur, uti & Metropius, aut Methopius: nam occiso Theodorico successit filius Thorismundus, huic vero Theodoricus II. Denique commentitia est tota hæc epocha, cum in Actis fabulosis, ex quibus omnia deprompta sunt, occurrant Pipinus & S. Audoënus, ita ut necessario ad seculum VII aut VIII respicere debeat, qui Acta illa fabulosissima tucri contendit.
[59] [Sammarthani S. Antoninum Apamiensem cum Lucensi confundunt:] Sammarthani tom. 2 Galliæ Christianæ pag. 157 res gestas S. Antonini eodem fere modo narrant, quo relatas dixi a Gonono, omissis tamen aliquot fabulis. Verum addunt hi aliqua de cultu in Italia, quæ hoc loco discutienda sunt: Multa, inquiunt, loca sacra visitavit, varias eremos incoluit, & post peragratam multo tempore, & miraculis illustratam omnem circa regionem, urbem Romam, quo delatus, cæteramque Italiam, ubi adhuc insignis est ejus memoria in oppido Castrinovi, duodecim circiter milliaribus Roma distante, ubi uti præcipuus patronus & loci & ecclesiæ magna religione & veneratione colitur &c. Et quibusdam interjectis sic prosequuntur: Ecclesiamque ad quandam sylvam Castronovo proximam, ubi diutius habitavit, miraculis dicti Sancti depictam, vicini ipsi populi magna veneratione frequentant. Non satis mihi constat, quodnam oppidum Castronovo, seu Castrum novum designare voluerint laudati scriptores, cum varia istius nomina reperiantur in Etruria. Vix dubito, quin illud longius sit Roma dissitum, quam duodecim milliaribus. Verum quidquid sit de loci situ, minime dubito, quin alius sit Antoninus, qui ibidem est patronus. Certe egerunt Majores nostri ad XXVII Aprilis de S. Antonio presbytero & eremita, qui vulgo Antoninus vocatur, quique Lucæ, Senis aliisque Italiæ locis colitur. Hunc, opinor, patronum habent incolæ Castri novi. An autem istud sit Castrum novum Senense, an Volaterranum, an aliud in Etruria; an forsan locus, qui in variis tabulis S. Antonio dicitur, notaturque in limite territorii Senensis, hactenus affirmare nequeo. Demum ex hisce verisimile est, quædam gesta hujus etiam Antonini presbyteri ac eremitæ attributa esse S. Antonino Apamiensi. Talia videri possunt vita eremitica, presbyterium, ac iter Italicum, quæ S. Antonino Apamiensi in Actis parum verisimiliter adscribuntur.
[60] Ultima sententia est illorum, qui S. Antoninum connectunt cum Pipino rege, [aliorum sententia, qui Sanctum floruisse volunt seculo 8, etiam improbabilis.] & seculo VIII. Si illa opinio melioribus fulciretur Actis, facilius conciliari posset cum initio cultus in Gallia & Hispania. Verum Acta illa scatent tot anachronismis & fabulis, quemadmodum jam indicavi, ut epocha etiam totaque sententia, quæ tam ruinoso nititur fundamento, repudiari debeat. Accedit quod ne illo quidem tempore conditæ essent Apamiæ Gallicæ, quibus attribuuntur natales & mors Sancti. Præterea prorsus inverisimilis redditur illa opinio, si consideremus præcipuos martyrologos vicinos fuisse istis temporibus; atque ab iis S. Antoninum annuntiari Apameæ in Syria, ut probavimus. Itaque cum omnes opiniones, quæ S. Antoninum adscribunt Apamiis Gallicis, prorsus videantur improbabiles, idque nobiscum agnoscant eruditi scriptores Historiæ Occitaniæ; cumque etiam omnia Acta, præcipui martyrologi, & multorum seculorum traditio asserant, Sanctum Apamiæ natum, ibidemque aut prope eam passum esse; nihil videtur superesse, nisi ut existimemus Apameam in Syria intelligendam, cui facili errore Gallica substituta sit posterioribus seculis, quod eo delatæ essent reliquiæ, cultusque ibidem dudum inchoatus.
[61] Attamen ideo non contendo nullum esse S. Antoninum in Gallia, [Conclusio Commentarii, & monitio de Actis edendis.] nec alia intentione refutavi rationes allegatas a scriptoribus Historiæ Occitaniæ, quam ut ostenderem S. Antoninum, qui colitur Apamiis, verosimiliter Gallum non esse, uti illi moliebantur probare. Si alius sit Antoninus Meldis, alius in Arvernia, alii aliis Galliæ locis, de illis hic non disputo. Si ille etiam, qui in Rutenis colitur, probari possit ab Apamiensi distinctus, de illo rursum alia quæri poterunt. Ceterum quæ disputavimus veri investigandi causa, libenter deseremus aut corrigemus, si quis certiora de S. Antonino invenire potuerit & meliora. Nunc vero, postpositis omnibus Actis prolixioribus, gemina subjungam Acta breviora, altera ex Ms. Reginæ Sueciæ, altera ex Vincentio Bellovacensi, non quidem ut authentica, sed ut minus vitiosa. Sane dubitandum non est, quin prolixiora illa, quæ apud Labbeum & Chiffletium sunt edita, magis sint fabulosa, & omnium deterrima Bertrandiana & Mss. illis similia. Sic tamen breviora illa Acta edemus, ut in Annotatis simus addituri ex variis Mss. omnia illa, quæ Lectori utilia esse judicamus.
ACTA PRIMA
auctore anonymo
Ex codice Ms. 33 Reginæ Sueciæ.
Antoninus martyr Apameæ in Syria (S.)
BHL Number: 0568
A. Anonymo.
[Sancti patria & fervor religionis,] Sanctus a itaque memorandus Antoninus, Apamiæ oriundus, cum in vico quodam solus inter gentilium tenebras, fidei suæ lumine, velut cujusdam sideris splendore fulgeret, ut sacrilegam eorum vitaret insaniam, juxta sacrarum Scripturarum præcepta, ad alium vicum, in quo nonnullorum Christianorum conversatio erat, transmigravit: eodemque loco in sancti operis studio & sedulitate persistens, numquam tamen ab impiorum increpatione b cessavit. Cumque diabolica versus eum rabies in sacrilegis tortoribus inflammata concresceret, etiam tempus coronæ ejus triumphalis instaret, præsens dixit suum ipse [agonem c.]
[2] [martyrium, quod ante prædixerat: corporis partes fluvio injectæ,] Nam cum dierum Christianæ legis solemnitas ageretur, essetque in ea festivitatis devotio religiosis viris, loca convenire sacris consecrata ministeriis, se proinde paulo longius iturum nonnullis ipse dixisset, simulque denunciavit ore prophetico d, se inde minime reverti, impiorum vero manibus comprehendendum & furore feriendum esse. Itaque sicut divino spiritu pronunciaverat informatus, a gentilibus, qui ejus sanctos speculabantur egressus, ita in itineris sui profectione prostratus est, ut pro confessione Dei ac Domini nostri Jesu Christi, dum ei illatam unius mortis pœnam gentilis insania existimat non posse sufficere, in plurimas partes frustra e divisus, in aquæductum f, qui ad urbem Apamiæ defluebat, sacrilegis impiorum manibus jactaretur.
[3] [in eo mirabiliter servantur, uti & sanguis:] Verum mox perennem gloriosissimi Martyris sui palmam præsens Divinitas approbavit. Nam sacra venerandi corporis membra, quæ fuerant ante dispersa, velut in unam eamdemque compagem se sponte propria contulerunt: gloriosissimus quoque illius sanguis, pro Domini nostri amore profusus, ita aquæ illius rapido furore conjunctus est, quasi in terram aridam unius loci fuisset statione collectus: nil exinde mobilis elementi vindicans sibi unda dispersit; sed velut quodam fidelissimo famulatu membris suis integrum illibatumque conjunxit: itaque quod sacrilega manus furibunda disperserat, velut agnoscens famulum Christi, fidelior aqua servavit: nam coagulati circa corpus cruoris non exiguus quidam cumulus est repertus. Postea fluentum quoque ipsius aquæ-ducti, acsi injuriam sancto corpori inferre metueret, se a cursu solito lapsuque suspendit, & siccum sacris membris locum, tamquam in morem divisi pro Israëlitico transitu maris, aut conversi retrorsum Jordanis, exhibuit.
[4] [corporis inventio & translatio ad locum sepulturæ:] Deinceps cum ad levandum sacratissimum corpus diversorum populorum agmina numerosa venissent, numquam se a pluribus passus est transportari; sed duabus tantum mulierculis, quæ fuerant fidei ardore succensæ, ut illic, ubi tumulari voluerat, transferretur, exinde se furtim passus est vehi; nimirum ut & hic virtus Martyris monstraretur: siquidem quod multis arduum fuerat & impossibile, duabus tantum fragilissimi sexus personis levissimum redderetur g.
[5] Quod cum ad quemdam presbyterum, quo beatissimus martyr voluerat manifeste deferri, [sepultura, miracula: tempus martyrii.] omni per illas fide fortissimas mulieres fuisset facilitate delatum; priusquam solemnibus tumularetur exequiis, magna virtutum suarum documenta præmisit: nam fugatis dæmonibus & purgatis liberatisque corporibus, multos pristinæ reddidit sanitati. Passus est autem beatissimus martyr Antoninus tempore Antonini imperatoris, cognomento Pii h, haud longe extra muros supra dictæ urbis super fluminis ripam, quod Areia i vocatur; sepultus vero a religiosissimis Christianis honorifice in loco, ubi a duabus jam dictis mulieribus fuerat delatus, quarto Nonas Septembris k.
ANNOTATA.
a Acta hunc præfixum habent titulum: Passio sancti Antonini martyris. Brevia sunt, & in quibusdam ab omnibus aliis dissonant, atque hac de causa eduntur. Verum, etiamsi pauciores in hisce Actis sint fabulæ, non carent suis etiam defectibus.
b Hæc omnia conciliari utcumque possunt cum elogiis Græcorum, nisi quod ibi omnia adjuncta distinctius explicentur.
c Vox agonem, quam uncis inclusi, in Ms. non est; sed locus pro hac aut simili voce vacuus.
d Hæc martyrii prædictio habetur in omnibus Actis Latinis, non in Græcorum elogiis.
e Forte legendum frustatim.
f Aquæductus hic sumitur pro fluvio.
g Hæc corporis per duas mulieres translatio in solo hoc Ms. reperitur. In aliis quidem narratur, quo modo corpus & sanguis fuerit conservatus in fluvio, at de inventione & sepultura corporis non nisi brevissime agitur. Hæc itaque corporis translatio ad locum sepulturæ nihilo certior apparet, quam sint alia mirabilia Actis inserta.
h Imperavit Antoninus Pius ante & post mediumseculi 2, ideoque ex hisce mors Sancti figenda esset circa medium ejusdem seculi. Porro hæc martyrii epocha non in solis hisce Actis legitur, sed etiam in alio quodam Ms. bibliothecæ Mellicensis, in quo sic habetur: Explicit Passio S. Antonini martyris, quem peregrini (Hispani videlicet) Antolinum vocant, qui passus est Apamiæ civitate, sub Antonino in prædicto recognomento Pii, IV Nonas Septembris. Nolim tamen contendere hanc epocham satis esse certam, cum duo memorata Mss. ad hoc non satis habeant auctoritatis. In duobus apographis Hieronymianis Sancti martyrium collocatur sub Constantio, idque non displicet Tillemontio. Verum annuntiationes illæ, cum longiores sint, quam passim occurrant in Hieronymianis, videntur interpolatæ. Prior apud Florentinium ad III Septembris sic habet: Et in regione Apamiæ, vico Aprocavito, sub Constantio imperatore, provincia Syriæ, sanctorum Antonini pueri annorum XX, & Aresti episcopi, cujus gesta habentur. Altera annuntiatio in Codice Reginæ Sueciæ talis est: In provincia Syriæ, sub Constantio imperatore, passio S. Antonii, adolescentis XX annorum, & Aresti episcopi, cujus gesta habentur. Horum etiam codicum auctoritas non sufficit, ad ætatem Sancti certo figendam sub Constantio. Acta alia, exceptis illis, quæ pessime Pipinum regem cum Sancto connectunt, nullum designant tempus. Itaque vel mors Sancti figenda est sub Antonino Pio, vel sub Constantio, vel nullum tempus determinandum, nisi vagum illud, quo adhuc vigebat idololatria, quæ necdum exstincta erat sub Constantio.
i Areia flumen antiquis est incognitum, ut opinor; nec exprimitur nomen fluvii apud Bellovacensem, Equilinum aut S. Antoninum, quorum nullus videtur illud omissurus fuisse, si invenisset in Actis. Valesius in Notitia Galliarum pag. 26 illud nomen accepit ex Actis S. Antonini, & de fluvio ipso hæc scribit: Areia, qui & in veteribus tabulis Aregia, ut Novientum & Novigentum, Albia & Albiga, fluvius est vulgo dictus Ariege, quibusdam corrupte l'Auriege; a Massono prisci ejus fluvii nominis ignaro Aurigera novo ac ridiculo nomine nuncupatus, qui Apamiam alluit & Garumna recipitur, ut & Tarnis, quem auget Avario. At vehementer dubito, an Areia nomen sit tam vetustum, quam vultValesius. Certe nullum adducit monumentum, nisi Passionem S. Antonini, quam multo vetustiorem vult scriptoribus seculi XIII; at ego seculo XIII vetustiorem non ausim dicere. Sane difficulter intelligere possum, quo modo scriptor seculo XIII vetustior Apamias S. Antonino synchronas facere potuerit, cum hæ natæ sint circa initium seculi XII. Ceterum nomen fluvio, quod ante non erat expressum, dederunt scriptores Actorum, ubi cœpit invalescere opinio de martyrio Sancti apud Apamias.
k Dubium esset, an hæc intelligenda sint de die emortuali, an de die sepulturæ, nisi alii clare eumdem diem Sancti martyrio assignarent. At vel sic incertum est, an Sanctus eo die revera fit mortuus.
ACTA ALIA
Ex Speculo Historiali Vincentii Bellovacensis lib. 13 cap. 35.
Antoninus martyr Apameæ in Syria (S.)
BHL Number: 0570
[Sanctus Apameæ natus, & dein sacerdotio initiatus,] Sanctus Antoninus Apameæ a oppido oriundus, nobilis genere, ab infantia cœpit sanctis pollere virtutibus, & sacris litteris edoctus, salutaria præcepta legebat & implere studebat. Cumque desiderio martyrii æstuaret, ab oppido Apameæ egressus Christianos perquirens, quam plurimos invenit, inter quos diu commanens ad sacerdotalem b dignitatem promotus est. Cumque prædicando iter ageret, labore itineris siti fortiter æstuans, omnipotentem deprecatus est, ut sibi subveniret. Oratione vero completa terram solum virga fiducialiter percussit, & inde fons c erupit, qui Viro sancto ductus a Domino, magnam etiam infirmitatibus præbet salutem.
[2] [fidem gentilibus prædicat, martyrioque prædicto coronatur:] Reversus itaque Vir sanctus Apameam, illic in religionis studio persistens prædicabat, & gentilium perfidiam increpare non desistebat. Cumque adversus eum diabolica rabies in sacrilegorum pectoribus inflammata concresceret, divino spiritu repletus prædixit ipse paucis (qui tunc aderant) Christianis suum, quod divinitus agnoverat, jam imminere martyrium. Itaque cum Christiani loca sacra (ubi Sanctorum corpora quiescebant) orando visitarent, ipse cum eis pergens, aliquantisper longius iturum se causa orationis illis innotuit, at inde se minime reversurum, sed impiorum gladio feriendum prædixit. Sentiens igitur insidiantes sibi appropinquare gentiles, ultro se eis objiciens, ab eis tentus est; deductusque cædendo usque ad ripam fluminis d, ad radices Apameæ decurrentis, in confessione Domini permanens capite truncatus est.
[3] Impiissimi denique satellites, ne a Christianis inventus honoraretur ut martyr, [corpus flumini injectum miro modo servatur cum sanguine:] totum corpus crudeliter discerptum simul cum abcisso capite demerserunt in flumine. Viri autem religiosi quæsitum devote corpus Martyris repererunt sine capite, & sepelierunt honorifice. Miro autem modo sanguis ille pro Christo effusus, & in aquam projectus, inter aquarum collisiones est coagulatus, atque constrictus, nihilque ex eo aquarum impulsus dispersit, sed velut quodam fidelissimo famulatu ad membra corporis, unde manarat, integrum & imminutum conjunxit. Sed & ipsius aqua fluminis Creatori suo obediens, & Famulum. Christi agnoscens, ita se a cursu solito, locoque defluenti subtraxit, ut injuriam inferre se sancto corpori metuere demonstraret, & ad requirenda beati Martyris membra fidelibus populis viam congruam præpararet.
[4] Multorum quoque opinione relatum e est, quod cum caput Martyris amputatum, [traditio popularis de translatione capitis.] in flumine jactaretur, statim angelica susceptione parvo est mausoleo collocatum naviculaque impositum, assistente semper angelica custodia, (ut fertur) similitudine duarum aquilarum nivearum deducebatur navicula, donec pervenit ad locum sibi destinatum, scilicet, ad cujusdam Festi f principis habitaculum, quod idem Martyr (ut fertur) eamdem regionem prædicando peragrans ab eodem principe locum petierat ad habitandum. Cum ergo illuc ad littus pervenisset; Festus princeps admirans, & quid esset per spiritum intelligens; caput sanctum devote suscepit, & habitationem suam a loco illo removens, demumque in ecclesiam dedicans, caput in ea cum honore, & gratiarum actione posuit. Hujus passio recolitur IV Nonas Septembris.
ANNOTATA.
a Intelligendam hic esse Apameam Syriæ ex mente scriptoris, probavi in Comm. num. 38.
b In elogiis Græcorum de sacerdotio S. Antonini nihil legitur, nec presbyter vocatur apud antiquos martyrologos, uti nec in Actis præcedentibus; ita ut titulus ille parum sit probabilis, etiamsi in plerisque Actis prolixioribus legatur. Observavi in Commentario num. 58, forsan ab alio Antonino ad Apamiensem fuisse translatam hanc dignitatem.
c De hoc fonte nihil apud Græcos, nihil in Actis modo datis. In prolixioribus vero omnibus eadem fusius de hoc fonte leguntur, quæ hic brevius. At quanto magis confictus videtur, tanto confidentius omnes affirmant beneficia istius fontis, nec ullus tamen locum assignat, ubi fuerit.
d Orontes flumen præterlabitur Apameam Syriæ. Apamienses Galli flumen vocarunt Areiam vel Aregiam: at id nomen additum videtur post Bellovacensem. Græci nihil habent de corpore in flumen injecto; at ideo illud certo falsum crederenon debemus, cum in brevi suo elogio multa verosimiliter prætermiserint, & ne sepulturam quidem narraverint.
e Vides hic insinuari traditionem popularem, quæ mox magis insinuatur vocibus, ur fertur.
f Quis sit princeps ille Festus, verumne an fictum sit nomen, nullus facile determinaverit. Si luberet audire Acta prolixiora, quæ iter capitis describunt per Aregiam, Garumnam, Tarnim, & Avarionem flumina usque ad monasterium S. Antonini in Rutenis, ubi nunc ejusdem nominis est oppidum, dicendum esset Festum habitasse circa confinia provinciarum Rutenensis, Cadurcensis & Albigensis; atque exstruxisse primam Sancti ecclesiam in Rutenensi provincia. Verum ignoravit Bellovacensis iter illud; quod alias haud dubie commemorasset, nec ullo modo verisimile est caput eo delatum statim post mortem Sancti, dum adhuc vigebat idololatria in Galliis. Suspicor igitur vel nomen illud Festi fictitium esse, vel eum habitasse in Syria. Si vero probari posset virum quemdam nobilem, Festum nomine, fundatorem esse monasterii S. Antonini in Rutenis, existimarem caput S. Antonini adeum fuisse translatum, sed aliquot seculis post obitum Sancti. Ceterum hic repeto, quod ante dixi, nullum verbum in tota hac relatione reperiri, ex quo possit inferri, Sanctum in Gallia passum esse.
DE SS. SEX MILLE SEXCENTIS VIGINTI OCTO MARTYRIBUS NICOMEDIENSIBUS. ITEM DE SS. AITHALA, JUNIO, PHILIPPO, THEODOTO MM.
Ex variis Fastis Græcis.
Sub Maximiano.
[Commentarius]
Sex milia sexcenti viginti octo Martyres Nicomediæ (SS.)
Aithalus martyr (S.)
Junius martyr (S.)
Philippus martyr (S.)
Theodotus martyr (S.)
AUCTORE J. P.
Numerosissimum hunc Martyrum manipulum annuntiant documenta Græca Mss., [Ingens hic 6628 Martyrum manipulus notatur] quorum collectionem asservamus. Supplementum enim ad Menæa Græcorum excusa ex Synaxario membranaceo antiquo Ms. patris Sirmondi, sive collegii Claromontani, quod deinde Ludovici Magni nomen accepit, Societatis Jesu Parisiis, sic illos refert hac die: Τῇ αὐτῇ ἡμ. ἐπέδραμεν ἡ μνήμη τῶν ἑξάκις χιλίων ἑξακοσίων εἰκοσὶ ὀκτὼ ἁγίων Μαρτύρων μαρτυρισάντων ἐπὶ Μαξιμιανοῦ τοῦ βασιλέως. Quæ ita sonant Latine: Eadem die occurrit memoria sexies mille sexcentorum viginti octo Martyrum, qui sub Maximiano imperatore martyrium subierunt, quod ibidem subditur in hunc modum:
[2] Οὗτοι γὰρ, μετὰ τὸ τελειωθῆναι τοὺς ἁγίους δὶς μυρίους, εὑρέθησαν κρυπτόμενοι ἐν ὄρεσι τραχυτάτοις· Χριστιανοὺς δὲ ἑαυτοὺς ἀνακηρύξαντες ἐνώπιον τοῦ τυράννου, [in synaxario Sirmondiano, & observationibus] καὶ πέντε ἡγεμόνας παρ᾽ αὐτοὺς εἰς τὸ τιμωρεῖσθαι ἐκδοθέντες, καὶ πολλὰ παθόντες, ἐκ τῆς προσκαίρου ταύτης ζωῆς πρὸς τὴν αἰώνιον μετεβιβάσθησαν. Illa vero sic subdo Latine: Hi quippe, postquam bis decem mille Sancti interempti essent, inventi sunt in montibus asperrimis absconditi. Dum autem coram tyranno se Christianos, & quinque apud se præfectos esse faterentur, ad supplicium traditi, & multa passi, ex temporali hac vita ad æternam translati sunt. Si quæras, quinam sint isti bis decem mille Sancti, de quibus facta mentio, credo eosdem esse, qui in Menologio Sirletiano ad XXVIII Decembris ita signantur: Certamen sanctorum viginti millium Martyrum sub Maximiano imperatore apud Nicomediam combustorum. Hinc Martyres sex mille sexcenti viginti octo hodiernos colligo spectare ad eamdem urbem vel tractum Nicomediensem.
[3] Idem suadetur ex Menæis magnis Græcorum impressis, [nostris explanatur.] ubi dicto die XXVIII Decembris pugiles illi viginti mille habentur in hunc modum: Sanctorum myriades duæ (Græce δισμυρίων) in Nicomedia combustorum. Narratio autem martyrii ita incipit: Imperatore Maximiano cum victoria reverso ex bello contra Æthiopes &c. Alterum, quod observari velim, versatur circa 3628 Mart. Nicomed., qui III Septembris sunt in apographo nostro ex Menæis Græcis PP. Prædicatorum Florentiæ. Exstat idem Martyrum numerus die IV Septembris in Menæis magnis excusis, ubi dicuntur inventi in montibus & speluncis Nicomediæ latentes; quos Maximianus innumeris suppliciis subjectos, morti tradidit. Si hos Martyres 3628 conferas cum hodiernis 6628, duo sunt quæ conveniunt, videlicet, quod sub Maximiano imperatore mortui; quod inventi in montibus & speluncis latentes. Adde, quod numeri sint iidem, excepto primo. Hinc suspicari merito quis possit, eosdem utrobique Pugiles occurrere, & in primum numerum arithmeticum irrepere potuisse errorem, etiamsi primus iste numerus in Menæis magnis exprimatur diserte τρισχιλίων, id est, trium millium, non autem littera numerali, quæ eumdem numerum significet. Videtur quidem alicubi error; sed ubi sit, ignoro. Martyrium 6628 Pugilum, quod supra dicebatur accidisse post quam bis decem millo Sancti interempti essent; imperatore videlicet, sicut indicabant Menæa magna excusa, Maximiano cum victoria reverso ex bello contra Æthiopes; martyrium, inquam, 6628 Pugilum potuit accidisse anno 297, quo Maximianus Herculius de Mauris triumphasse legitur apud Tillemontium tom. 4 Imperatorum in Diocletiano articulo 15.
[4] [Quatuor hi Martyres ignoti nobis sunt.] In laudato Synaxario Sirmondiano post Martyres 6628 subnectuntur isti quatuor: Τούτοις συνεορτάζεται καὶ μνήμη Μαρτύρων Ἀειθαλᾶ, καὶ Ἰουνίου, Φιλίππου, καὶ Θεοδότου. Id est, Cum hisce colitur etiam memoria martyrum Aithalæ, ac Junii, Philippi, & Theodoti; quos & alibi lego in nostra collectione Græcorum Mss.; sed non eadem omnium ibi est nominum efformatio, nam pro Junii scribitur Juliæ, pro Theodoti autem Theodotæ. Plura de his Martyribus non novi hactenus. Aïthalam cum Ammunte damus hac die; an vero Aïthalas superior, qui cum tribus aliis notatur, sit ab isto synonymo diversus, affirmare tamquam certum nequeo.
DE S. MAXIMA MARTYRE
ROMÆ.
Sub Diocletiano.
Cultus, martyrium, variæ observationes.
Maxima M. Romæ (S.)
AUCTORE J. P.
martyrologium Romanum Sanctam hanc ita annuntiat hoc die: Romæ sanctæ Maximæ martyris, [Habetur in Martyrologio Romano: Acta in Petro de Natalibus:] quæ una cum sancto Ansano Christum confessa, in persecutione Diocletiani, dum fustibus cæditur, reddidit spiritum. Pauca, quæ de hac Sancta habemus, immixta sunt Actis S. Ansani martyris, qui est in dicto Martyrologio ad diem 1 Decembris, pro quo illa servamus. Petrus de Natalibus in Catalogo Sanctorum lib. 1 cap. 13 de eo agit, unde transcribo ista: Ansanus martyr, civis Romanus, filius nobilis tranquillini duodecim annorum, occulte, inscio patre, a Protasio presbytero in Christi fide doctus & baptizatus est, atque a Maxima virgine de territorio Tonagritano de sacro fonte levatus: qui a patre imperatoribus Diocletiano & Maximiano delatus decimo tertio anno imperii eorum cum ipsa Maxima virgine, ab eisdem tentus & carceri traditus est diebus multis. Quam quidem sacram Virginem præfati imperatores tamdiu fustibus cædi fecerunt, donec spiritum exhalaret. Hæc ibi de S. Maxima; paucula vero quæ sequuntur, ad S. Ansanum spectant. Ex hujus Passione breve de illa compendium contraxit Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ hac die, in quo narratur lumen cæco ab ipsis restitutum. Rem refero ex ipsa S. Ansani Passione, quæ apud nos est, etiamsi non videatur esse magni momenti: Mane autem facto surrexerunt ut irent ad imperatores, qui invenerunt in via hominem cæcum, cui per Dei misericordiam visum restituerunt.
[2] [an virgo & martyr: tempus] En tibi nunc, lector, nonnullas observationes. Primo, Petrus de Natalibus loco citato de hac Sancta scribit tamquam de virgine & martyre. Utrumque etiam illi titulum dat Arturus in Gynæceo: sed Martyrologium Romanum martyrem tantum; Ferrarius mulierem Romanam nuncupant, idque conformiter ad Acta S. Ansani, in quibus hæc lego: Erat ibi mulier Maxima, Christiana valde &c. Secundo, Baronius S. Ansanum martyrio coronatum scribit sub persecutione Diocletiani & Maximiani anno 303, sicut apud eum licet videre ibidem num. 121. Eumdem annum in notationibus ad S. Ansanum die 1 Decembris sic probat: Passus est (ut Acta Senensis ecclesiæ, quæ citaverat, ac Mss. accepisse se dixerat, profitentur) Diocletiano octavum, & Maximiano septimum consulibus: est is annus secundum Fastos Onuphrii, trecentesimus tertius a Christo Domino: quo famosa persecutio decima fuit inchoata.
[3] Hæc etiam videtur indicari in apographis nostris martyrii S. Ansani, [passionis &c.] in quibus vocatur sæva persecutio: sed notationem temporis anno decimo tertio imperii dictorum imperatorum nec distincte ponunt, nec convenienter anno 303 mox designato: nam cum annus 286 fuerit Diocletiani imperatoris tertius, Maximiani autem imperatoris primus; sequitur, ut hujus annus undecimus incidat in 296, qui illius erat decimus tertius. In apographo nostro ex Ms. Romano etiam ponitur hæc clausula: Currebant autem anni Domini .. CCXCVI. Castellanus vero ponit S. Maximam anno circiter 304: quam ego supra num. 1 signavi sub Diocletiano, Martyrologium Romanum secutus, cum de anno mihi non constet. Tertio, quid sibi velit nomen Tonagritano apud Petrum de Natalibus, non equidem intelligo, postquam satis operose, sed frustra, illud quæsivi. In citatis apographis nostris scribitur Onacritano, Olimphitano & Olimphinato: sed suspicor ubique irrepsisse mendum. Quarto, annuntiavi Sanctam nostram Romæ, & sine titulo virginis, cum Martyrologio Romano. Quinto, corpus ejus a Christianis sublatum, sepultum est IV Non. Septembris, secundum Ferrarium antea designatum. Quæ tametsi in prædictis Mss. nostris non memini me legere, hac tamen die Maximam damus cum eodem Martyrologio.
DE S. TIMOTHEO MARTYRE
ANTIOCHIÆ.
Dei 11 Septembris.
[Commentarius]
Timotheus M. Antiochiæ (S.)
J. P.
Sanctus hic, non rebus gestis, sed cultu nobis notus, variis Martyrologiis inscribitur. Antiquum enim, quod vulgavit Florentinius, sic eum refert: In Antiochia natalis sancti Timothei. Ibidem in notis Martyrologium Corbeiense: In Antiochia natalis sancti Timothei martyris. Brevius ibidem Martyrologium S. Willibrordi: In Antiochia Timothei. Corbeiensi consonat Martyrologium, quod edidit Acherius tomo 4 Spicilegii.
DE SS. AITHALA ET AMMUNTE MM.
ADRIANOPOLI IN THRACIA.
[Commentarius]
Aithala M. Adrianopoli in Thracia (S.)
Ammun M. Adrianopoli in Thracia (S.)
J. P.
Menæa magna Græcorum excusa duos hosce sanctos Pugiles memorant, & sequenti elogio condecorant: Sancti isti Martyres, præfecturam Thraciæ, quæ erat in Adrianopoli, Rabdo administrante, tamquam Christiani sunt accusati. De statu autem & officio interrogati, Christianos se esse confessi sunt. Dum vero adduci non possent, ut idolis sacrificarent, tyrannus porro ad responsa hæreret anceps, nervis fidei ipsorum firmitatem labefactare tentabat. Tantis igitur tormentis excarnificati sunt, ut in eisdem spiritum Deo traderent. Nec plura de his Sanctis habeo dicere.
DE SS. DIOMEDE, JULIANO, PHILIPPO, EUTYCHIANO, HESYCHIO, LEONIDE, PHILADELPHO, MENALIPPO, PANTAGAPA, ET EUTYCHIO MM.
Ex Martyrologio Romano & Fastis Græcis.
[Commentarius]
Diomedes martyr (S.)
Julianus martyr (S.)
Philippus martyr (S.)
Eutychianus martyr (S.)
Hesychius martyr (S.)
Leonides martyr (S.)
Philadelphus martyr (S.)
Menalippus martyr (S.)
Pantagapa martyr (S.)
Eutychius martyr (S.)
AUCTORE J. P.
[In Romano sunt novem,] Romano Martyrologio inscribuntur hac die sancti isti Pugiles præter Eutychium, addito vario genere mortis, quo cursum consummarunt pro Christi fide: adjungit enim, quorum alii igne, alii aqua, ense alii & cruce martyrium compleverunt. Menologium Græcorum, quod Latine reddidit cardinalis Sirletus, ita eos annuntiant: Eodem die (2 Septembris) natalis beati Hesychii, qui ex Christi confessione necatus est. Item sancti Leonidis igne incensi, sancti Eutychii crucifixi, sancti Philadelphi, qui saxo alligato collo, relicto carnis onere levis ascendit in cœlum. Item sancti Menalippi igne consummati, & sanctæ Parthagapæ (sicut ibi vocatur) quæ in mare dejecta, martyrii coronam assecuta, ex hujus mundi fluctibus erecta *, in cœlum translata est. Pro novem Martyribus, qui sunt in Romano, hic tantum notantur sex, & pro Eutychiano ponitur Eutychius: in Menæis vero magnis Græcorum signatur utrumque hoc nomen: unde fit ut annuntientur Martyres decem: ubi & pro nomine Pantagapæ scribitur Parthagapæ. Malim legere cum Martyrologio Romano Pantagapæ.
[2] In eisdem Menæis suum cuique Martyri mortis genus apponitur cum duobus versiculis. [in Menæis vero decem Pugiles,] Græca reddo in hunc sensum Latine: S. Diomedes ferro concisus obiit.
Σίδηρος
εἰς
σίδηρον
ὁ
Διομήδης
Πρὸς
τοὺς
σπαθισμοὺς
ἀνδρικῶς
ἐκαρτέρει.
Ense Diomedes fortius pectus gerens,
Ad sectiones ensis invictus stetit.
S. Julianus capite fuste confracto interiit.
Ιοὐλιανὸς
συντριβεὶς
κάραν
ξύλῳ
Τὸν
πρὸς
Θεὸν
νοῦν
σῶος
εἰς
τέλος
μένει.
Dum Juliano fuste confractum caput,
Apud Deum mente integra ad finem manet.
S. Philippus gladio consummatur.
Ἵππον
ταχὺν
Φίλιππος
τὴν
τομὴν
ἔχων
Πρὸς
τὸν
φιλοῦντα
θᾶττον
ἦλθε
Δεσπότην.
Celer Philippo quando equus sectio fuit,
Ad nos amantem celeriter Dominum abiit.
Alluditur ad nomen appellativum ἵππος, id est, equus, & ad proprium Φίλιππος, quod partim derivatum a verbo φιλέω significat amantem equorum.
[3] S. Eutychianus in craticula exustus est.
Εὐτυχιανὸς
πυρποληθεὶς
ἐσχάρᾳ
Εἰς
εὐτυχῆ
μετῆλθε
κλῆρον
μαρτύρων. [ubi etiam]
Craticulæ, Eutychiane, dum impositus flagras,
Hereditatem Martyrum fauste obtines.
Εὐτυχὴς adjectivum, & Εὐτυχιανὸς proprium indicant aliquid beati vel fausti. S. Hesychius strangulatus occubuit.
Ποθῶν
τὸν
ὄντως
Ἡσύχιος
Δεσπότην,
Καὶ
τὸν
δι᾽
αὐτὸν
ἡσύχως
φέρει
βρόχον.
Desiderans vere unicum Hesychius Deum,
Laqueum quiete propter ipsum sustinet.
Adverbium ἡσύχως & proprium Ἡσύχιος denotant tranquillitatem vel quietem.
[4] [laudantur singuli] S. Leonides igne absumptus obit.
Τοῦ
πρὸς
Θεόν
σε
φλὸξ
πόθου,
Λεονίδη,
Ἔπειθε
ῥᾷστα
καὶ
φλογὸς
φέρειν
βίαν.
Divini amoris flamma, Leonide, tibi
Perferre suasit facile flammarum rogum.
S. Eutychius in crucem actus vivere desinit.
Βαίνων
κατ᾽
ἴχνος
Εὐτύχιος
Κυρίου,
Δίκην
ἐκείνου
καρτερεῖ
σταυροῦ
πάθος.
Domini sequens vestigia Eutychius sui,
Velut ille moriens sustinet mortem crucis.
S. Philadelphus lapide ad collum gravatus suffocatur.
Σαρκὸς
βάρος
πᾶν
ἐκλιπὼν
λίθου
βάρει
Ἀνῆλθε
κοῦφος
Φιλάδελφος
εἰς
πόλον.
Quidquid gravat carnem exuens, lapide gravi,
Philadelphe, onustus vadis ad cælum levis.
Allusio est ad βάρος, gravitas, & ad κοῦφος, levis.
[5] [versiculis.] S. Melanippus igne vitam finivit.
Εἴπέρ
τι
Μελάνιππος
εἶχε
καὶ
μέλαν,
Κάθαρσιν
εὗρεν
εἰς
τὸ
πῦρ
βεβλημένος.
Melanippus aliquid si nigræ maculæ habuit,
Hoc expiavit ignis, in quem missus est.
Respicit poëta ad μέλας, niger, e quo partim constat proprium Μελάνιππος. Romanum Martyrologium cum Sirleto vocat Menalippum. S. Parthagape in mari moritur.
Θνήσκεις
θαλάσσης
ἔνδον,
ὁ
Παρθαγάπη,
Καὶ
δωρεῶν
θάλασσαν
εὑρίσκεις
ἄνω.
Parthagape in imo moreris exposita mari,
Et gratiarum recipis in cælo mare.
Versus hosce etsi multos cum prædictis allusionibus huc transtuli, non quia necessarios, sed quia passim solent intexi Operi nostro. Super nonnullis autem nihil judicavi observandum.
[Annotata]
* f. erepta
DE SS. EUPLO, JOSEPHO, FELICE, SECUNDULO, JULIO MM.
IN SICILIA.
Ex apographis Hieronymianis.
[Commentarius]
Euplus martyr in Sicilia (S.)
Josephus martyr in Sicilia (S.)
Felix martyr in Sicilia (S.)
Secundulus martyr in Sicilia (S.)
Julius martyr in Sicilia (S.)
AUCTORE J. P.
[Variæ de his, quos damus, Sanctis] Martyres hosce suggerunt nobis Fasti sacri. Martyrologium, quod tamquam vetustissimum, & S. Hieronymi presbyteri nomine insignitum dicitur apud Acherium tomo 4 Spicilegii, exprimit eorum nomina, ut supra; non autem Florentinius, qui illos sic memorat: In Sicilia natalis sanctorum Eupli, Joseph, Felicis, Secundi, sine Julio: sed ibidem in notis additur ex Martyrologio Corbeiensi: In Sicilia natalis sanctorum Eupli, Josephi, Felicis, Secunduli, Julii. In eisdem notis signantur hi duo ex Martyrologio S. Willibrordi: Sicilia Eupli, Joseph: quibus subditur proxime In Apulia Felicis, Secundi annuntiatio. Juvat his attexere sequentes apud Florentinium observationes: Pro Secundo Secundulum legit M. Corbeiense, & Julium supra codices nostros exhibet. M. vetustissimum, sæpe in locis distinguendis accuratius, Siciliæ non nisi Euplum & Josephum tribuit; Apuliæ vero Felicem & Secundum.
[2] [observationes.] De Euplio & Serapione confess. Catanæ in Sicilia agit Ferrarius, qui consuli potest ad XI Septembris. Sed non idem Euplus videtur ex socio Serapione, non Josepho, & confessoris titulo. Alium Euplum diaconum retulimus ad diem XII Augusti. Hujus Acta illustrata sunt ad dictum diem apud nos tomo 2 ejusdem mensis a pag. 710. Discrepat a superioribus annuntiationibus Martyrologium Richenoviense a nobis editum, quod sic habet: Et in Sicilia, Eopolo, Josephi. In Appulia; Felicis. Rhinoviense a nobis etiam vulgatum ab isto differt, dicens: Et in Sicilia, Eopoli: cui non addit duos alios modo memoratos. Apud Grevenum vero Joseph sine loco & sociis ponitur. Ex eo autem quod SS. Felix & Secundulus vel Secundus referantur diversis locis, non sequitur eorum numerum esse multiplicandum.
DE SS. FACUNDINO, JUVENTINO, PEREGRINO ET FELICITATE MM.
ARIMINI IN ITALIA.
[Commentarius]
Facundinus martyr Arimini in Italia (S.)
Juventinus martyr Arimini in Italia (S.)
Peregrinus martyr Arimini in Italia (S.)
Felicitas martyr Arimini in Italia (S.)
J. P.
Ariminum, nunc Rimini, urbs Romandiolæ provinciæ, archiepiscopo Ravennati suffraganea, & ad mare Adriaticum ac fluvium Ariminum sita, hos Sanctos colit. Ferrarius de illis scribit in utroque suo Catalogo; sed tam pauca, ut præter nomina & cultum vix quidquam asserat, quo lectorem instruat, uti patet ex Catalogo Sanctorum Italiæ, in quo ad hunc diem sic memorat: Facundinus, Juventinus, Peregrinus fratres, & Felicitas soror, apud Ariminum, ut habet traditio, tempore persecutionis pro Christi confessione tenti & cruciati, martyrio coronati sunt IV Nonas Septembris. Quorum corpora in ecclesia cathedrali sepulta asservantur. Eorum vero memoria anniversaria celebritate hac die Arimini, & per diœcesim recolitur. Et mox indicat Ferrarius desumpta hæc esse ex tab. & monum. eccles. Ariminen. In annotatione autem, Acta, inquit, horum SS. Mart. desiderantur: neque plura, quam dicta sint, sciri de eis potuerunt. In Directorio Ariminensis ecclesiæ anni 1644 habentur celebrandi ritu duplici. Obiter moneo, SS. Facundinum & Juventinum hodiernos omnino diversos esse a duobus synonymis, quos dedimus ad diem XXVIII Augusti. De hodiernis Martyribus agit etiam Castellanus in suo Martyrologio universali.
DE SANCTIS MARTYRIBUS NICOMEDIENSIBUS
ZENONE, CONCORDIO, THEODORO FILIIS EJUS, PATERNO TRIBUNO, THEODOTE
UXORE EJUS, MILITIBUS LXVIII, MATRE CUM DUOBUS FILIIS, SERAPIONE CUM
DXXII MILITIBUS. ITEM DE SS. CUSCONO, MONOLAPPO, JOSEPHO
Sub Juliano Apostata.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Cultus e Martyrologiis & Actis; tempus, Passionis exemplaria.
Zenon M. Nicomediæ (S.)
Concordius filius ejus M. Nicomediæ (S.)
Theodorus filius ejus M. Nicomediæ (S.)
Paternus tribunus M. Nicomediæ (S.)
Theodote, uxor ejus M. Nicomediæ (S.)
Milites LXVIII MM. Nicomediæ (SS.)
Mater M. Nicomediæ (S.)
Duo filii MM. Nicomediæ (SS.)
Serapion Nicomediæ (S)
DXXII milites MM. Nicomediæ
Cusconus M. Nicomediæ (S.)
Monolappus M. Nicomediæ (S.)
Josephus M. Nicomediæ (S.)
AUCTORE J. P.
Non idem est apud Martyrologos hac die sanctos Nicomedienses Pugiles annuntiandi modus. Romanum quippe Martyrologium tres istos dumtaxat commemorat: [Variant Martyrologia in annuntiationibus] Nicomediæ sanctorum martyrum Zenonis, Concordii, & Theodori, addente Baronio in notationibus: De his tabulæ ecclesiæ Capuanæ, in cujus veteri Breviario eorum martyrium recensetur. Sola horum trium nomina invenio in Breviario Capuano, quod anno 1489 excusum est, tribus parvis lectionibus eorum propriis inserta. Michaël Monachus in Sanctuario Capuano, ac in secundo, ut vocat, Kalendario pag. 409 hæc habet: IV Non. Zenonis, & filiorum ejus. In notis autem pag. 540, De sancto, ait, Zenone & Filiis Martyrologia & Kalendarium secundum. In primo (ibidem pag. 400) Zeno solus nominatur. In Officio lectiones, quarum initium: “Eo tempore, quo Julianus imperator” & consonant tres brevissimæ lectiones in lectionario Ms. Inter Martyrologia Hieronymiana contracta, quæ edidimus, Richenoviense ista refert hoc die: In Nicomedia Zenonis, Gorgonii, Theodoti. Consonat his Rhinoviense; non vero Reginæ Sueciæ, quod sic ibidem apud nos scribit: Nicomedia, natalis sanctorum Zenonis, Gorgoni, Theodotæ, cum filiis suis. Inter auctaria autem ad Usuardum a nobis editum hac die codex modo dictæ Reginæ signatus num. 130 legit: Sancti Zenonis cum duobus pueris.
[2] Longe diversus annuntiandi modus est in ecgraphis Hieronymianis apud Florentinium: [Nicomediensium] in ipso enim textu antiqui Martyrologii, quod notis explanare conatus est, leguntur ista: In Nicomedia natalis sanctorum Zenonis, Gorgoni, Monolappi, Theotæ * cum filiis suis, & Cusconi. Obscurum hic est iterum, ut passim alibi, in apographis illis confusionis chaos. Florentinius in notis aliam profert annuntiationem e Martyrologio S. Willibrordi, videlicet: In Nicomedia Zenonis, Theodotæ, & filiorum ejus Gorgoni, Menolappi, Cosconi. Deinde laudatus Martyrologus observat sequentia: Gorgonium hic, Menolappium, & Cosconium veneratur M. vetustissimum, tamquam. Theodotæ filios; sed diversus in libris nostris ordo tamquam anonymos filios Theodotæ agnoscere videtur, & alios ante Theodotam, & sejunctim recenset, quemadmodum etiam M. Corbeiense: “In Nicomedia natalis sanctorum Zenonis, Gorgonii, Monolappi, Theodotæ cum filiis suis: & Cosconi”. Convenit Martyrologium S. Hieronymi nomine insignitum in Spicilegio Acheriano tomo 4, pag. 670.
[3] Hac die Menalippum, pro quo nomen Monolappi, ut credo, [hodiernorum Pugilum, plurimos ex eorum Actis nos proferimus.] corruptum, damus e Menologio Sirleti, & Menæis Græcis excusis; ex his vero eum etiam vocavimus Melanippum, nulli loco affixum. Die autem III hujus mensis in eodem Menologio notatur sine loco Commemoratio sancti Zenonis, qui in lebetem plumbo ferventi plenum injectus martyrium consummavit. Florarium nostrum Ms. præter natale sanctorum Zenonis, Gorgonii, etiam Josephi addit nomen, a superioribus hagiologis indictum, quos & In Nicomedia, & titulo Martyrum annuntiat. Habes hic, lector, annuntiationes satis inter se diversas, nulla aliorum, qui in Actis infra dandis exprimuntur, facta mentione. In Actis, inquam; quæ, licet non sint bonæ notæ, saltem continuato tractu martyrii historiam, nec non nomina Martyrum, quæ in illis continentur, referunt. Acta autem non sunt ordinarie tam subjecta mendis, luxationibus, inverso ordini, quam apographa multa Hieronymiana; ideo hodiernorum Pugilum manipulum supra ante hunc Commentarium primo loco recitavi ex eorumdem Actis; quibus tamen subjeci etiam alios Zenoni junctos in Martyrologiis, etiamsi nolim pro certo affirmare hosce cum aliis passos.
[4] Cusconus enim ille quisnam est, & quo spectat? Quis Monolappus? [Nonnulli alii nobis ignoti.] Quis Josephus, quem ex solo Florario dabam? Theodotus facile scribi potuit pro Theodoro, qui est in Actis. An Zenon hodiernus a synonymo martyre, quem retuli e Menologio Sirleti, diversus sit, dubium est, quia capite truncatus cursum certaminis consummavit, ex Actis. In Menologio autem Sirleti aliud mortis genus videtur exprimi. Ibidem præterea nulli socii Zenonis. Hæc diversitatem insinuant; at non certo evincunt, quia Acta non multum fidei merentur, & Zenon sine aliis annuntiari potuit, quod alii diversis diebus sint passi. Nec mirari debemus, tres dumtaxat Martyres referri a Baronio in Martyrologio Romano; cum plures non signentur in veteri Breviario Capuano, quod secutus est, & cujus nos vel idem, quo hic usus est, vel simile saltem exemplar antea citavimus. Lectiones vero in eodem contentæ non tantum non memorant alios Martyres, sed ne vel dictorum quidem trium martyrium totum narrant.
[5] Acta perhibent, hodiernos sanctos Pugiles, quorum martyrium describunt, passos esse sub Juliano imperatore, locumque palæstræ designant Nicomediam. [Nicomedienses sub Juliano passi dicuntur in Actis,] Baronius ad annum 362 num. 45 adventum Juliani in hanc urbem eidem anno intexit. Apud Jacobum Gronovium in Ammiani Marcellini historia ab eo recognita, & anno 1693 edita, lib. 22 adventus idem innectitur anno jam dicto 362, & sic ibidem loquitur Ammianus cap. 9 Juliani itinera describens pag. 246 & 247: Antiochiam ire contendens reliquit Constantinopolim … Transgressus itaque fretum, prætercursa Chalcedona & Libyssa .. inde Nicomediam venit, urbem antehac inclytam, ita magnis retro principum amplificatam impensis, ut ædium multitudine privatarum & publicarum recte noscentibus regio quædam urbis æstimaretur æternæ. Cujus mœnia cum vidisset in favillas miserabiles consedisse, angorem animi tacitis fletibus indicans, pigriore gradu pergebat ad regiam: hoc maxime ærumnis ejus illacrimans, quod ordo squalens occurrit & populus nimium quantum antehac florentissimus… Hic quoque pari modo ad reparanda, quæ terræ subverterat tremor, abunde præstitis plurimis, per Nicæam venit ad Gallogræciæ fines. Theodericus Ruinartius in Actis primorum Martyrum sinceris & selectis, a pag. 644 prioris editionis scribens de iis Athletis, qui sub Juliani Apostatæ persecutione passi sunt, illos intexit anno memorato 362. Cum itaque tunc ibidem fuerit Julianus Apostata, passosque ibidem sub ipso testentur & nominent Acta; non video, cur Castellanus S. Zenonem, & ejus filios S. Concordium & S. Theodorum ponat anno circiter 303.
[6] [quorum exemplaria] Passionem ab auctore anonymo sat diu scriptam esse post consummatum martyrium, colligo ex his sub finem Actorum de S. Zenone verbis: Sepelivit eum in Nicomedia civitate, ubi florent orationes ejus usque in hodiernum. Quamdiu autem post dictum martyrium scripserit, me latet. Tria porro ejusdem Passionis exemplaria habemus Mss., quorum unum sequenti titulo prænotatur: Passio sancti Zenonis, ex nostræ bibliothecæ veteri manuscripto, Vallicellanæ videlicet PP. Oratorii Romæ, ut colligo ex margine, cui adscribitur ex tom. C. P. Gallonii. Incipit: Eo tempore, quo Julianus perrexit ad Nicomediam civitatem, erat ibi quidam vir Christianus nomine Zeno cum filiis suis Concordio & Theodoro. Apographum aliud ita inscribitur: Passio sancti Zenonis & filiorum ejus ex Ms. S. ecclesiæ Atinensis long. per. lect. dist., forte vult dicere Longobardico pergameno in lectiones distributo; quod indicatur desumptum ex Mss. Constantini Caietani. Duplicem vero Atinam in Italia invenio apud Baudrandum; unam in confinio Campaniæ, olim episcopalem, nunc dumtaxat vicum in provincia Terræ laboris; aliam quondam etiam episcopalem, nunc oppidulum regni Neapolitani in provincia Principatus citerioris.
[7] [indicamus.] Papebrochius noster manu sua notavit ad marginem apographi Atinensis: Collat. cum Cod. S. Petri: Eodem tempore, quo Jul. imperator perrexit ad Nicomediam civitatem. Multa vero idem Papebrochius in apographo Atinensi adscripsit, e quibus non pauca inseram textui ejusdem, quod prælo dabo, apographi, & uncinis includam; alia sat multa ponentur ad marginem; paucula in Annotatis: variantes indicabuntur etiam lectiones non paucæ ex Ms. Galloniano, quod cum Atinensi a me collatum est. Porro hæc Acta maxime suspecta sunt, quia ipse Julianus imperator frequenter inducitur tamquam aperta vi Christianos persequens, eosque coram se torqueri gravissime jubens; quod a callidis ipsius moribus erat alienum: etiamsi nolim affirmare, nullos coram eo tortos esse. Verum cum alia multa, tum illud præsertim, quod de camino Christianis parato num. 14 dicitur, conciliari nequit cum moribus Juliani. En tibi nunc, lector, eorumdem Acta cum divisione nostra & Annotatis.
[Annotata]
* l. Theodoræ
PASSIO
auctore anonymo,
Ex Ms. ecclesiæ Atinensis cum aliis collato.
Zenon M. Nicomediæ (S.)
Concordius filius ejus M. Nicomediæ (S.)
Theodorus filius ejus M. Nicomediæ (S.)
Paternus tribunus M. Nicomediæ (S.)
Theodote, uxor ejus M. Nicomediæ (S.)
Milites LXVIII MM. Nicomediæ (SS.)
Mater M. Nicomediæ (S.)
Duo filii MM. Nicomediæ (SS.)
Serapion Nicomediæ (S)
DXXII milites MM. Nicomediæ
Cusconus M. Nicomediæ (S.)
Monolappus M. Nicomediæ (S.)
Josephus M. Nicomediæ (S.)
BHL Number: 8998
A. Anonymo.
CAPUT I.
S. Zenonis ac filiorum ejus pro fide Christi certamen; horum martyrium; ipsius constantia tormentis non expugnata.
[Martyres sistuntur Juliano imperatori, qui eos fame cruciari jubet:] Tempore, quo Julianus imperator regnabat, pergens ad Nicomediam civitatem, jussit ibi fieri foveam in pedibus quingentis, & præcepit congregari multitudinem * lignorum per dies triginta, ut carpenta centum ad diem denas veherent * pensiones. Jam expedito * tempore vehendi, prima die invenit quemdam virum [doctissimum] Christianum, nomine Zenonem cum duobus filiis suis Concordio, & Theodoro, quos præcepit teneri, & aspectibus suis præsentari; quem ita aggreditur dicens: Tu es Zenon, quem serenitas nostra honore fulsit, & dignitatibus sublimavit a? Zenon dixit: Ego sum infœlix, qui tuis obedivi præceptis, & effudi sanguinem innocentem & justum. Dixit ad eum Julianus: Habes uxorem & filios? Respondit Zenon: Uxorem præmisi Christianam, filios vero habeo Christianos *. Eadem hora præcepit eum tradi cuidam Constantio exconsuli, cui ita præcepit, ut eum sacrificiis humiliaret; quod si non faceret *, diversis pœnis * consumeret eum: quem suscipiens Constantius, tradidit viginti militibus [in custodia publica], quibus præcepit, ut modicum panis, & aquæ per diem acciperet cum filiis suis, Concordio & Theodoro, & in obscuro sederet die noctuque b.
[2] [variis tormentis] Post dies vero decem & octo, jussit Constantius Zenonem cum filiis suis noctu præsentari: qui dum præsentatus fuisset *, sic eum aggreditur, dicens: Dic nobis, Zenon, qua pertinacia, vel confidentia sic præsumis, ut * honore fultus, & dignitate clarus, sic deseras * deos, quibus principes nostri humiliantur, & quæras mori magis, quam vivere [exutus facultatibus?] Num est melius, ut vivas cum filiis tuis, & possideas hæreditatem laboris tui, & filii tui [hic] fœliciter militent, & florem juventutis suæ non amittant? Zenon respondit: Ego florem & fructum in eis invenio c, si contemno dæmonia, & quæro cum eis hæreditatem, id est, vitam æternam. Dixit ad eum Constantius d: Et quæ est hæreditas, & vita æterna? Respondit Zenon: Christus Dei Filius & Deus sempiternus. Constantius dixit: Audi me, sacrifica, & vive. Respondit Zenon: Jam dixi tibi, non humiliabor dæmonibus, & lapidibus, sed humiliabor Deo omnipotenti, & Domino Jesu Christo Filio ejus, & Spiritui sancto, in quem credo a die, quo baptisatus fui cum filiis meis.
[3] [torquentur] Constantius dixit: Fac quod moneo, ne pereas tu & filii tui e. Respondit Zenon: Jam dixi tibi, quia non humiliabor dæmoniis. Constantius dixit: Extendite filios ejus in conspectu ipsius, & cædite eos cum fustibus. Et dum hoc fieret, vox præconis edicebat: Præcepta principum contemnere nolite. Zeno vero pater eorum, cum gaudio clamabat, dicens eis: Filii mei constantes estote, ecce coronam, quam desiderabamus. Hæc cum dixisset Zenon, jussit Constantius mitti ignem in os ejus: & ille gratias agens Deo, dixit: Cognovi favum mellis in ore meo.
[4] [a Constantio; Concordius & Theodorus in eculeo mortui:] Eadem hora præcepit Constantius levari Zenonem, & filios ejus in equuleo. Tunc Concordius clamare cœpit dicens: Benedictus Dominus Pater Domini nostri Jesu Christi, pater misericordiarum, qui nobis famulis suis tales epulas parare dignatus est: [& extensis in equuleo una cum patre Zenone f] Constantius dixit: Sacrificatis *, aut peribitis? Respondit Zenon: Pereas tu, & princeps tuus *, quia nos hoc numquam facturi sumus. Respondit Concordius: Miser, fac quod facis, noli cessare. Eadem hora jussit cum ungulis radi latera eorum, & lampadas poni ardentes. Zenoni vero nihil jussit fieri, dicens: Hic si vidit * filios suos cruciari, & convertetur. Constantius dixit: Deponite eum. Et cum diu in conspectu patris sui duo filii ejus cremarentur, Zenon oculos ad cælum elevans cum lacrymis, dixit: Domine Deus, Pater Domini nostri Jesu Christi, respice super opera manuum tuarum, ne dicant gentes: Ubi est Deus eorum? Et cum hoc dixisset, subito Concordius & Theodorus filii Zenonis sic in equuleo emiserunt spiritum: quorum corpora jussa sunt * jactari in plateam. Tunc Zenon gratias agens Deo, dixit: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, quia merui oblationem tibi offerre, quod meritus non eram *; sed tu, qui benedictus es, benedic servos tuos.
[5] Eadem hora g Constantius jussit Zenonem secreto duci in domum suam. Et dum venisset in domum ejus, dicit ei Constantius: Audi me, Zenon, [Zenon autem novis increpationibus] quia non est justum, ut pereas tu sicut filii tui: Respondit Zenon: Filii mei non perierunt, sed florent in æternum. Constantius dixit: Jam depone pertinaciam tuam, & vive secundum natales tuos. Zenon respondit: Ego, si mortuus fuero, tunc melius vivo; tu vero vivens mortuus es. Constantius dixit: Et de quo præsumis? Zenon respondit: De Domino meo Jesu Christo, qui te destruat, & blandimenta tua [dissipet]
[6] [ac tormentis vexatur,] Eadem hora jussit Constantius duci eum in mediam civitatem Nicomediæ, & præcepit sibi tribunal parari: & dum resedisset, offerri sibi eum præcepit & tripodem [in conspectu ejus] & ignem, & vitulum & thus; & vox præconis vociferans clamabat, dicens: Sacrilege Zenon, sacrifica. Ille autem subridens dixit: Obmutesce, quia non vera est ista vox: & statim obmutuit præco in conspectu Constantii. Constantius dixit: Extendite eum, & macerate illum cum fustibus: & cum diu cæderetur, clamabat, dicens: Domine, miserere mihi peccatori, & ne deseras * me servum tuum, quem tu creasti ad cognoscendam gloriam tuam. Constantius vero furore plenus h jussit laminas ferreas candentes * circa latera ejus poni *: qui dum diu assaretur, & voce clara diceret: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, subito Constantius arreptus a dæmonio, cœpit alienari, & manus suas comedere i.
[7] Annuntiatum est hoc Juliano imperatori, quod Constantius fuisset a dæmonio arreptus, [& intrepide respondens Juliano imperatori,] & jussit imperator beatum Zenonem sibi præsentari. Tunc vestitus Zenon vestimentis suis ductus est ante conspectum Juliani. Dixit ad eum imperator: Quare non consulis tibi, & vivis? Numquid & ego Christianus non fui, & serviendo diis & custodiendo cerimonias eorum, ad culmen imperatoris ascendi? Respondit Zenon, & dixit: Vere dixisti, imperator, quia Christianus non fuisti k, nec tanto nomine dignus esse potuisti: ego autem in nomine Domini nostri Jesu Christi, quem tu negas, vere & semper confido.
[8] Iratus Julianus imperator tradidit eum Paterno tribuno *, [ab eo traditur Paterno tribuno] ut compelleret eum ad sacrificium. Tunc Paternus jussit conventum civium fieri ad arcum civitatis Nicomediæ, qui appellatur Arcus Apollinis, & præcepit in eo loco tribunal sibi parari, & jussit [omnia genera tormentorum afferri, & fecit sibi] Zenonem offerri: cui ita dixit: Audisti, quid jusserunt principes, & gubernatores reipublicæ, ut quicumque non sacrificaverit diis, pereat diversis pœnis: sacrifica ergo diis & vive. Zenon respondit: Locutus es quasi stultus, qui hominibus suades, ut derelinquant Creatorem suum, & cœli, & terræ, & maris, & omnium, quæ sunt in eis, & sequantur l muta, & furda idola. Paternus dixit: Fac quod præcipiunt principes, & desere vanitatem. Zenon dixit: Vere sicut amens locutus es.
ANNOTATA.
a Ms. Gallonianum, & præceptionibus sacrorum nostrorum declaravit?
b Hic desinunt lectiones Breviarii Capuani.
c Gallonian. Ego floris fructum in eis non amitto.
d Hæc, quæ sequuntur, usque ad Constantius dixit: Fac &c. non sunt in Ms. Galloniano.
e Gall. Constantius dixit: Fac ne pereas tu, & filii tui.
f Gall. Extensis in equuleo una cum Zenone, Concordio & Theodoro.
g Hanc narrationem usque ad Constantius vero furore plenus sub finem numeri 6 infra, non lego in apographo Galloniano.
h Hic ita pergit Ms. Gallonii: Eadem hora Constantius furore plenus &c.
i Subito Constantius usque ad comedere inclusive, non invenio in Galloniano Ms.
k Subdit Gall. Ms. Julianus imperator dixit: Vere tu carminibus extinxisti Constantii exconsulis virtutem.
l Ibid. Quasi stultus loquutus es. Quis hominum tam insensatus est, ut derelinquat Creatorem cœli & terræ, maris & abyssi, & sequatur &c.
* congeriem
* per diem deferrent
* expleto
* qui mecum sunt Christiani
* fecerit
* exquisitis
* præsentati fuissent
* quia
* deseruisti
* sacrificate diis
* principes tui
* videat
* jussit
* Gallon. qui merui oblationem tibi offerre, quam desiderabam.
* despicias
* ardentes
* supponi
* consulari
CAPUT II.
Aliis tormentis Martyr cruciatus sub Paterno tribuno; hujus ac
Serapionis, & plurimorum aliorum conversio ac martyrium: mulier cum
duobus infantulis martyr: S. Zenon capite plexus.
[S. Zenon catastam, lampades ardentes,] Eadem hora jussit Paternus extendi eum in catasta a, & attrahi nervis. Zenon vero clamabat, dicens: Gratias tibi, Domine Deus, qui præstas famulis tuis gratiam tuam *. Tunc Paternus jussit, ut cum scorpionibus cæderetur: & cum diu cæderetur, aperta sunt viscera ejus. Zenon vero vultu alacri magis clamabat *, dicens: Gratias tibi ago, Domine, quia merui intrare januam gloriæ tuæ. Paternus dixit: Date flammas ad latera ejus. Eadem hora lampades accensæ in lateribus ejus positæ extinguebantur & nervi de catasta [rumpebantur.] Paternus, est nisi ars magica b, ut tormenta non sentias. Zenon dixit: Si scires donum Dei, cognosceres, quia omnia tormenta creatura Dei sunt, & Creatori suo serviunt, non tibi infœlici & principi tuo. Paternus dixit: Date lignum validum, & configite clavos ferreos in pedes ejus, & manus ejus extendite.
[10] [clavos serreos, & ignem superat.] Eadem vero hora franguntur * clavi ferrei, & non descendebant in pedes ejus. Paternus dixit: Configite clavos in capite ejus: & ipsa hora liquefactum est ferrum, sicut cera decurrens. Tunc Paternus clamabat, dicens: O genus magicæ artis! Et iracundia plenus dixit: Suspendatur in pedibus deorsum, & in ligno ligatus incendio concremetur: & factum est hoc. In illa vero hora incendii, cœpit se ignis a beato Zenone separare, & nihil ei nocere poterat, nec vestimenta illius c, nec [etiam] aliquam partem capillorum ejus d. Dixit ad eum Paternus: Declara nobis artem istam, & vives.
[11] [Paternus a Sancto instructus] Zenon respondit: Si vis intelligere, poteris videre, & vita æterna perfrui. Respondit Paternus: Et quæ est vita æterna? Zenon dixit: Dominus Jesus Christus. Paternus dixit: Si vere Christus omnia ista vincit, quomodo clementissimus imperator deserendo Christum, ad fastigium imperii pervenit, & ascendit? Zenon dixit: Quare non consideras oculis tuis, & credis, quod vides mirabilia Domini mei Jesu Christi, Dei omnipotentis? Ista enim tormenta etsi valeant, ad modicum valent; vita vero æterna perpetua est. Paternus dixit: Et quid facturi sumus, ut integre, sicut tu, & nos cognoscamus? Zenon dixit: Audi me, & omnia cognosces. Paternus dixit: Dic mihi, quid faciam? Zeno dixit: Hoc fac, quod Dominus noster Jesus Christus dignatus est loqui in Euangelio ad Nicodemum.
[12] Paternus dixit: Date eum in custodia publica, ut * annunciemus invictissimo imperatori: [& ad Christum conversus,] qui datus in custodia, etiam vestiri jussus est, quia nudus erat, & ambulavit Paternus in domum suam. Tunc secreto interrogavit Paternus Zenonem, quid locutus esset Dominus in Euangelio? Zenon dixit: Hoc dixit Dominus ad Nicodemum, quando venit ad eum nocte; Nisi quis renatus fuerit ex aqua, & Spiritu sancto, non poterit introire in regnum meum. Paternus dixit: Quid est regnum Dei: Zenon dixit ei: Regnum Dei vita æterna est. Paternus dixit: Et quomodo possumus baptisari, qui sanguinem multorum Christianorum effudimus. Zenon dixit: Omnia peccata in baptismo delentur. [Nam ut scias hoc ita esse, ipsa fides, quæ a sacerdotibus prædicatur, docet remissionem peccatorum, & carnis resurrectionem & vitam æternam.] Paternus dixit: Fiat cura membrorum tuorum prius; quia valde confundar, ut pro malis bona accipiam. Zenon dixit: Ego curatus sum; tu tantum crede, & videbis regnum Dei.
[13] Eadem hora deduxit eum in custodiam * cum gloria. [cum militibus 68 baptizatur,] Veniens autem Zenon ad custodiam *, cœpit orationi vacare. Alia autem nocte jussit adduci ad se quemdam Valentinum presbyterum beatissimum, quem in custodia multo tempore cruciaverat *: quo veniente, misit se ad pedes ejus Paternus dicens ei: Ignosce mihi, quia omnia in incredulitate mea feci: modo tamen redime animam meam, & baptisa me, ne peream in infidelitate mea: qui catechisavit eum cum aliis militibus suis numero sexaginta octo, & baptisavit eos omnes, & uxorem ejus nomine Theodote: & * obtulit sacrificium pro eis, quos de baptismo suscepit B. Zenon, & transactis diebus quinque, cœpit Paternus jejuniis & eleemosynis gloriari *, & pedes Sanctorum lavare.
[14] Hoc audiens Julianus imperator præcepit, ut camino incendium supponeretur, [& martyrio coronatur,] & jussit ad se deduci Zenonem, & Paternum augustalem * e. Quod cum audiissent milites, qui baptisati fuerunt, cœperunt eos omnes sequi. Julianus autem imperator dixit ad Zenonem: Suasionibus invasisti augustalem? Et conversus ad Paternum dixit: Sic Stultus factus es, ut pereas? Et jussit Paternum cum omni officio suo & uxoribus & filiis in caminum præcipitari, & omnes simul sexaginta octo; Zenonem vero servari: & hac præceptione & authoritate sua omnibus judiciis suis divulgavit, dicens, ut, quisquis inventus fuisset Christianus, ibidem in caminum præcipitaretur. Et iratus præcepit, ut jam omnia tormentorum genera cessarent, & aut votiva sacrificia Christiani diis offerrent, aut recusantes ibidem demergerentur.
[15] Tunc ordinavit Serapionem quemdam augustalem, & præcepit ut omni studio perquireret Christianos. [uti & mulier cum 2 infantulis] Cumque venisset Serapion ad locum designatum, ubi Christiani incendio concremari jussi erant, cum omni exercitu officii sui, vidit quamdam mulierem f Christianam, cum duobus infantulis suis, quorum unum gerebat in ulnis, & alium trahebat ad manum, quæ cum omni * lætitia pergebat ad caminum. Cui dixit Silvinus quidam major officii: Dic mulier, quo pergis cum tanto gaudio filiorum *? Respondit mulier, & dixit: Ego Christiana sum, & hi filii mei sunt Christiani, & vado ad caminum: quia ibi sunt epulæ magnæ. Silvinus itaque cucurrit post eam, ut videret exitum rei. Cumque venisset ad caminum ardentem, mulier dixit: Vach tibi, imperator infœlix, perdis animam tuam.
[16] [in ignem injecta, nec non Serapion] Eadem hora interrogaverunt eam custodes camini: Mulier, quid quæris? Respondit mulier: Mori hic, ut vivam, & videam cum filiis meis Dominum Jesum Christum, quem infœlix Julianus ausus est negare. Tunc ministri præcipitaverunt eam in caminum ignis. Illa autem clamabat, dicens: Gloria tibi, Domine Jesu Christe, quem ego jam video. In ipsa hora vidit Silvinus stantes duos homines miræ magnitudinis tenentes sindonem, & suscipientes mulierem. Quod cum vidisset, cœpit currere clamans, & dicens ad Serapionem: Ego vidi majestatem suscipientem mulierem eum filiis suis in sindone munda, & quia [vere] vita est Christus, Christianus sum & ego, si merear *.
[17] Audiens hoc Serapion g, misit ad quemdam episcopum & baptisatus est cum omni domo sua, [cum tota familia sua, ac militibus 522: Julianus vero imperator]& cum militibus quingentis viginti duobus & dixit: Eamus ad epulas, ubi mulier ivit cum filiis suis: & ambulavit usque ad locum ignis cum omnibus suis, & omnes pariter rogabant, ut mergerentur pro amore Christi in ignem. Audiens hoc Julianus imperator, præcepit ad se Zenonem adduci, cui ita dixit: Non consideras quia per te multi trucidantur? Respondit Zenon: Si scires donum [Dei &] Domini mei Jesu Christi, quem tu negas, verius diceres, quia multi coronantur.
[18] [jubet S. Zenonem capite truncari.] Eadem hora Julianus imperator jussit, ut a nervis pedum cum uncinis ferreis appenderetur * in ligno in cubitis triginta. Et cum appensus fuisset, clamabat, dicens: Gratias tibi ago, Domine Jesu Christe, Fili Dei vivi, qui destruis Julianum. Et pependit in ligno tota die, ac nocte, ad quem multi Christiani concurrebant, & non est mortuus. Tunc nuntiatum est Juliano imperatori, quia adhuc viveret, & mittens milites præcepit, ut caput ejus præcideretur: qui depositus de ligno, capite truncatus est quarto Nonas Septembris, & corpus ejus jactatum est in agrum ad exemplum Christianorum: cujus corpus collegit post triduum episcopus, qui baptisaverat Serapionem *, & sepelivit eum in Nicomedia civitate, ubi florent orationes ejus usque in hodiernum diem, regnante Domino nostro Jesu Christo, qui cum Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Ruinartius antea citatus scribit de hac voce ad hunc locum Passionis sanctarum Perpetuæ & Felicitatis cum sociis earum: Hoc fiet in illa catasta quod Deus voluerit, & sic eumdem explicat pag. 88: Catasta hic locum editiorem designat, in quo proponebantur servi venales. Ibi quoque Martyres torqueri solebant aut interrogari. Hinc Cyprian. Epist. novæ edit. 38, Pamel. 33 de Lectore, qui Christum in ejusmodi loco confessus fuerat, ait ipsum “e catasta ad pulpitum” venisse. Ut enim prior locus erat in soro editior, sic alter in ecclesia. Antonius Gallonius in Tractatu Instrumentorum martyrii &c. anno 1591 Romæ edito Italice, cap. 3 agens de equuleo, varia observat eadem occasione de catasta; quæ hoc loco sumitur pro instrumento, quo S. Zenon tortus sit. Exempla dat Cangius in Glossario ad vocem catasta: ubi asserit hoc instrumentum esse diversum ab equuleo. Hunc tamen pro illa aliquando accipi in nonnullis Martyrum Actis, Gallonius modo allegatus indicat pag. 38.
b Gall. Paternus dixit: Vere hoc non est nisi ars magica.
c Adscripsit Papebrochius: Aspendatur super pedes viginti, & ligatus ibidem præcipitetur, & incendio concremetur: & projice thus in ignem. Statim ignis segregatus est a B. Zenone, & in nullo eum contristavit.
d Sensus est vitiosus, nisi apponatur comburere vel quid simile.
e Superius vocabatur tribunus, al. consularis; hic vero augustalis. Cangius ad vocem augustalis, qui, inquit, & PRÆFECTUS AUGUSTALIS, cui Ægypti ad similitudinem proconsulis, lege sub Augusto lata, imperium datum est. Nec enim fasces consulares ingredi Alexandriam licuit. Plura ibidem. At crediderim, voce augustalis hic intelligi posse præsidem. Augustalem Thusciæ, teste Cangio, habet Passio S. Savini, quem alibi PRÆSIDEM vocat.
f Gallonian. Ms.: Tunc ordinavit Serapionem augustalem, & dum processio fieret ad laudem imperatoris Juliani, & Serapio veniret ad locum destinatum, ubi Christiani incendio concremabantur, cum omni exercitu officii sui, vidit quamdam mulierem &c.
g Gall. Audiens hoc Serapio, credidit & ipse, & misit &c.
* gloriam competentem
* Gallon. vultu alacri gaudebat
* Gal. confringebantur
* Ducite eum in custodiam publicam, &
* bis de custodia
* recluserat
* in ipsa nocte
* Gall. vacare
* consularem
* magna
* cum filiis suis?
* utinam & ego merear Christianus fieri!
* pedes ejus in uncinis ferreis appenderentur
* Gall. qui baptizavit eum & Serapionem
DE S. JUSTO EPISCOPO LUGDUNENSI CONFESSORE
IN ÆGYPTI EREMO,
Circa an. CCCXC.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Justus ep. Lugdunensis conf., in Ægypti eremo (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Antiquissimus S. Justi cultus: memoria ejus variis diebus annuntiata in Martyrologiis, & quas ob causas.
Præclara sanctitatis fama in Gallia atque Ægypto floruit sub finem seculi IV S. Justus Lugdunensis episcopus, [Festivitas S. Justi solemni ritu celebrata a medio seculi V,] colique cœptus est non longo post mortem tempore; certe circa medium seculi V festivitas ejus jam celebrabatur magna solemnitate. Idoneum tam antiquæ venerationis testimonium habemus ex Sidonio lib. 5 epist. 17 ad Eriphium, in qua scribit sequentia: Conveneramus ad sancti Justi sepulcrum; sed tibi infirmitas impedimento, ne tunc adesses. Processio fuerat antelucana, solemnitas anniversaria, populus ingens sexu ex utroque, quem capacissima basilica non caperet, & quamlibet cincta diffusis crypta porticibus. Cultu peracto vigiliarum, quas alternante mulcedine monachi, clericique psalmicines concelebraverant, quisque in diversa secessimus, non procul tamen; utpote ad tertiam præsto futuri, cum sacerdotibus res divina facienda. De loci sane, turbarumque compressu, deque numerosis luminibus illatis, nimis anheli &c. Quo anni tempore hæc celebraretur festivitas, insinuant verba mox subjuncta: Simul & æstati nox adhuc proxima tacito clausos vapore torruerat; etsi jam primo frigore tamen autumnalis auroræ detepescebat. Initium autumni, quod hac phrasi designat, innuit diem XIV Octobris, (quo Sanctum probabilius obiisse, infra probabimus) cum nulla alia S. Justi festivitas initio autumni occurrat. Porro hæc ante episcopatum scripsit Sidonius, & verosimiliter juvenis, circa medium seculi V; ita ut existimare possimus festivitatem celebrari cœptam brevi post corporis ex Ægypto in Galliam translationem, de qua agemus.
[2] Eodem seculo Sanctum miraculis claruisse, intelligimus ex alio monumento, quo & festivitatis celebritas confirmatur. [eodemque seculo miraculis inclaruit Sanctus.] Anno 499 instituta est Lugduni disputatio seu collatio Catholicorum episcoporum cum Arianis coram Gundebaldo Burgundionum rege. Edita est hæc Collatio apud Labbeum tom. 4 Conciliorum a col. 1318, atque in ea ad propositum nostrum leguntur ista: Dominus Stephanus (Lugdunensis episcopus) scripsit ad episcopos multos, & invitavit illos ad festivitatem S. Justi, quæ instabat: in qua ob frequentiam miraculorum fiebat concursus plurimus populorum. Deinde, relata disputatione coram rege habita, in qua victi erant Ariani, hæc subjunguntur: Discesserunt ergo omnes episcopi: &, quia adhuc dies non erat inclinata, iverunt simul cum ceteris Catholicis ad basilicam domni Justi, confitentes Dominum, quoniam bonus, & laudantes cum, qui dederat illis talem victoriam de inimicis. Videmus hic ecclesiam, quæ Machabæorum alias dicebatur, jam tunc nominatam fuisse S. Justi, quod nomen usque ad eversionem retinuit. Quantam vera de S. Justo fiduciam haberent Catholici, colligitur ex verbis S. Aviti Viennensis, qui, victis rursum secunda disputatione Arianis, regem coram ipsis sic est allocutus: Si rationes nostræ non possunt illos convincere, non dubito quin Deus fidem nostram miraculo confirmet; jubeat sublimitas vestra, ut tam illi, quam nos, eamus ad sepulcrum hominis Dei Justi, & interrogemus illum de nostra fide, similiter & Bonifacius (episcopus Arianus) de sua, & Dominus pronuntiabit per os Servi sui, in quibus complaceat. Renuerunt quidem Ariani, ideoque id factum non est. Attamen scriptor felicem disputationis exitum intercessioni S. Justi attribuit his verbis: Ex ea die plurimi Ariani ad pœnitentiam venerunt, & post aliquot dies baptizati fuerunt: & magnificavit Dominus fidem nostram per intercessionem domni Justi in conspectu omnium.
[3] Ex hisce, quæ antiquissimam Sancti venerationem tam luculenter ostendunt, [Memoria ejus variis diebus in Fastis annuntiata, maxime 2 Septembris,] minime mirari possumus, memoriam ejus vetustissimis Martyrologiis passim adscriptam legi. At miramur dierum varietatem, cum numquam videatur cultus fuisse tot diebus diversis, quot nomen ipsius sacris Fastis habetur insertum. Primum die 2 Septembris in plerisque annuntiatur Sanctus; sed non convenit inter scriptores, an ille sit dies Sancti emortualis. Hieronymiana apud Florentinium illo die sic habent: Lugduno Galliæ depositio S. Justi episcopi, & dedicatio basilicæ ipsius. Consonant Corbeiense in annotatis, Hieronymianum apud Acherium tom. 2 Spicilegii recusi, & Morbacense apud Martenium tom. 3 Anecdotorum Col.Codex Reginæ Sueciæ tantum habet: Lugduno Galliæ, depositio sancti Justi episcopi & confessoris. Nec placet Florentinio illa ecclesiæ dedicatio, de qua ait in annotatis: Sed quæ hic de ecclesiæ dedicatione apponuntur, antiquarii additionem sapiunt; at non video, qua de causa. Alia Hieronymiana magis contracta S. Justum eodem die memorant hisce aut similibus verbis: Lugduni Justi episcopi; aliqua etiam prorsus de eo tacent.
[4] Rabanus eodem die Sancto elogium texit hujusmodi: [quo obitus Sancti annuntiari videtur apud Rabanum,] Lugduno Galliæ depositio Justi episcopi & confessoris. Cum post diaconatum antistes ordinatus est, tanta puritate, modestia, pietate, patientia per multos rexit annos, tanta circa pauperes cura, tanta divinorum mandatorum observantia, ut etiam magnificos atque præstantes illos Domini sacerdotes omni præiret gratia virtutum, sed (cum) ita ingenti gloria suæ plebis, populi Domini ecclesiæ præsideret, usque ad expulsionem ejus frementis diaboli exarsit invidia. Hunc ergo cum seditio populi persequebatur, post multas tribulationes in peregrinationem perrexit; atque solo secum comitante puero in Ægyptum pervenit, ibique inter anachoretas strictissimam vitam duxit, & nobiliter conversatus est. Quem sanctus Antiochus presbyter Lugdunensis, pio incitatus officio, usque ad visitandum suum episcopum pergere animo intendit: quem etiam ad se venturum sanctus Justus episcopus prædixit his, qui secum erant. Post aliquot vero dies Sanctus Dei migrans de hoc sæculo, ossa sua ad sedem suam divino nutu transferri promeruit, ibique honorifice sepeliri. Hoc elogium ex Actis desumptum est; at violenta expulsio ex sede episcopali Actis est prorsus contraria.
[5] Eadem etiam die Notkerus brevi atque accurato elogio Sanctum nostrum sic celebrat: [Notkerum, Usuardum, Florum:] Nativitas sancti Justi Lugdunensis episcopi: qui clam episcopatum relinquens, ad Ægyptum migravit, comitante se quodam lectore, cui nomen erat Viator. Ibidem igitur per aliquot annos monachis associatus, vitam in sancta conversatione finivit. Corpus ejus a religiosis civibus Lugdunum cum ossibus sancti Viatoris ministri ipsius delatum in basilica septem fratrum Machabæorum. Hisce consentire videtur Wandelbertus, cum Sanctum eodem die annuntiet, breviter tamen, nec asserens, esse diem emortualem. At Usuardus cum Rabano & Notkero obitum annuntiare videtur hisce verbis: Lugduno Galliæ, natalis sancti Justi episcopi & confessoris, qui in heremum secedens, cum aliquot annis proximam angelis egisset vitam, & dignus adesset finis tantis laboribus, regnum scandere cælorum beato lucro promeruit. Hujus sanctum corpusculum cum ossibus beati Viatoris ejus ministri, postea Lugdunum relatum est. In eumdem obitus diem conspirare etiam videtur Florus apud nos ante tomum 2 Martii, ubi tale habet elogium: Lugduno depositio S. Justi episcopi & confessoris: qui pro quodam fugitivo ejusdem ecclesiæ, petente primario civitatis, reddito, supplicioque mortis affecto, ejus sibi adscribens supplicium; gregem commissum, quem magna puritate & modestia, ac patientia multis rexerat annis, derelinquens, se eremo dedit, Domino adhærens & cultoribus ejus, sancto videlicet Macario sanctoque Paphnutio, quorum vitæ ac mortis particeps extitit. Tot testibus credendum videretur, nisi obstarent alii, quorum auctoritas minime est contemnenda; & nisi præcedentium mens tam clara non esset, quam primo intuitu quibusdam videbitur.
[6] [verum Ado cum aliis tres festivitates distinguens,] Sane Ado clarissimis verbis alium diem emortualem decernit, dum ad 2 Septembris scribit sequentia: Natale sancti Justi Lugdunensis episcopi, miræ sanctitatis & prophetici spiritus viri. Hic clam episcopatum suum relinquens, ascensa nave, comitante se uno tantum puero, qui officio lector in ecclesia erat, nomine Viator, pervenit in Ægyptum. Ubi per aliquot annos, sanctis monachis cælum tantum spectantibus consociatus, humilitate ac sanctitate vitæ incomparabilis vixit. Cursu itaque temporis consummato, ipse quoque virtutibus consummatus, repositam sibi coronam justitiæ percepturus migravit ad Dominum pridie Idus Octobris. Corpus ejus a religiosis civibus Lugdunum cum ossibus beati Viatoris ministri ejus relatum, & condigno cultu in basilica beatorum septem fratrum Machabæorum & martyrum gloriosissimorum conditum est quarto Nonas Septembris. Idem Ado XIV Octobris sic habet: Eodem die, transitus sancti Justi in eremo: qui cum aliquot annis in eremo angelicam egisset vitam, & dignus adesset finis, tantis laboribus regnum spondens cælorum; atque illis jam extremis sanctæ commigrantis animæ, flens & consternatus mente Viator adstaret, dicens: Cui me, Domine, derelinquis? respondisse dicitur, ne conturbaretur quasi destitutus solatio, quia brevi se illo quoque ipse sequeretur. Quam utique prophetiam ac revelationem cito transitu sanctissimi juvenis ministri ejus, qui solus ardore fidei eum episcopatum fugientem & latere cupientem secutus fuerat, constat fuisse completam. Idem quoque S. Justum annuntiat die IV Augusti his verbis: Apud Lugdunum, adventus corporis S. Justi de eremo &c.
[7] [mortem collocat 14 Octobris, Adventum corporis 4 Augusti, ejusdem in ecclesia Depositionem 2 Septembris:] Ado igitur tres S. Justi festivitates distinguit, putatque Sancti mortem contigisse XIV Octobris, corpus advenisse Lugdunum IV Augusti, illudque repositum in ecclesia eidem dicata 2 Septembris, quo Sanctus præcipue celebratur. Hinc facile credo ecclesiam eodem die dedicatam fuisse, prout habent Hieronymiana superius citata. Adoni fere consentit Martyrologium Autissiodorense, editum apud Martenium tom. 6 Collectionis amplissimæ, ubi col. 719 ad 2 Septembris hæc leguntur: Lugduno natale S. Justi episcopi & confessoris, qui migravit ad Dominum in eremo pridie Idus Octobris, & ejus sacrum corpus & B. Viatoris ministri ejus Lugdunum relatum, cum digno cultu conditum est IV Nonas Septembris. Dies hic posset intelligi de adventu Lugdunum, nisi dies adventus & depositionis in ecclesia clarissime distinguerentur ab Adone, ad cujus mentem hoc Martyrologium videtur exponendum. Nam & Hieronymiana varia Adventum corporis signant die IV Augusti. Textus a Florentino datus illo die sic habet: Lugduno Galliæ adventus corporis sancti Justi episcopi de heremo. Huic prorsus consonant codices Corbeiensis & geminus Reginæ Sueciæ; atque idem innuit vetustissimus Antverpiensis his verbis: Translatio S. Justi episcopi. Quin & Notkerus eodem die scripsit: Apud Lugdunum Galliæ adventus corporis sancti Justi episcopi de eremo. Verumtamen hæc non congruunt cum aliis, quæ notat XIV Octobris, quæque ut minus probabilia refutabimus.
[8] Porro sententia Adonis de triplici festo S. Justi ob varias rationes præferenda mihi videtur aliorum opinionibus, [hanc Adonis sententiam aliorum dictis minus claris] cum quod Ado Viennensis rem exactius examinare potuerit, quam ullus aliorum, tum quod revera majorem adhibuisse videatur diligentiam; tria enim festa clare ac nitide exponit, nec ullum de opinione sua relinquit dubium. Alii vero nec tanta usi sunt diligentia, nec mentem suam tam clare explicaverunt. Primo Usuardus uno solum die Sanctum annuntiat, nec clare edicit illa die fuisse defunctum. Signum id est, minus exacte de singulis festivitatibus instructum fuisse, ideoque præcipuam tantum festivitatem annuntiasse sine expressa mentione de die emortuali; verosimiliter quia videbat Sancti obitum diversis diebus memorari ab antiquioribus. Eadem de Floro dici debent, cum & ipse unam solum festivitatem memoret. Non minus ambigua est Rabani, uti & Notkeri sententia: nam, etiamsi prior per vocem Depositio, alter per vocem Nativitas, videatur obitum Sancti affigere 2 Septembris, & uterque XIV Octobris translationem corporis commemoret, iidem tamen Sanctum quoque annuntiant XIV Julii iis verbis, ut credidisse videantur eum fuisse diem emortualem. Verba Rabani accipe ad dictum diem: Lugduno Galliæ natale Justi episcopi & confessoris. Notkerus quidem minus clare obitum illo die signat; at cum translationem memoret XIV Octobris, Adventum corporis IV Augusti, atque hic habeat: Lugduno Galliæ sancti Justi episcopi & confessoris, quid intelligere debemus nisi obitum, præsertim cum Notkerus frequenter sequatur Rabanum, ex quo hausisse videtur, ut prædictum diem S. Justo assignaret.
[9] Occurrit alia ratio, cur minus clara videatur prædictorum sententia. [præferendam esse,] Omnes, excepto Notkero, Sanctum anuuntiant Lugduni. At Lugduni non obiit S. Justus, sed in eremo Ægypti. Si voluerint diem mortis memorare, cur non simul commemorarunt & locum? Cur locum assignant, in quo Sanctus non est defunctus? Non alia, opinor, de causa, quam quod noluerint designare diem emortualem, sed expresserint diem, quo maxime celebrabatur Lugduni. Verum, inquiet aliquis, Usuardus dicit, Natalis S. Justi. Diem igitur designat emortualem, qui per natalem intelligitur a Martyrologis. Respondeo per natalem plerumque designari diem mortis; at non semper. Nam & Ado & Martyrologium Autissiodorense vocant natale S. Justi festivitatem 2 Septembris celebrari solitam; nec tamen intelligunt diem emortualem, cum eodem loco affirment, Sanctum obiisse pridie Idus Octobris. Adonem secutus est Usuardus, & duo ejus elogia in unum contraxit, ideoque nihil aliud per natalem designasse videtur, quam quod Ado designaverat, videlicet festivitatem Sancti. Sic dicitur aliquando natalis reliquiarum pro translatione, natalis calicis pro cœna Domini, natalis templi pro dedicatione, atque aliæ etiam festivitates natales nominantur, quemadmodum videri potest in Glossario Cangii ad vocem natalis.
[10] [variæ rationes persuadent:] Porro sicut natalis non importat necessario diem obitus, sic etiam depositio, qua voce utuntur Rabanus & Florus, intelligi potest de depositione corporis in ecclesia, in qua Sanctus post translationem fuit depositus. Corpus autem depositum esse in ecclesia Machabæorum die 2 Septembris testatur Ado: ecclesiamque eodem die dedicatam, Hieronymiana habent citata. Hæ rationes esse potuerunt, ob quas festivitas præcipua eodem die 2 Septembris celebrari soleat. Idem contigit in S. Serapia, de qua die sequente sic habet Martyrologium Romanum ex Adone & aliis: Passa est autem quarto Kalendas Augusti, & a beata Sabina in suo monumento juxta aream Vindiciani sepulta, sed memoria ipsius martyrii hac die celebrior habetur, quando ambarum sarcophagum ibi compositum & ornatum fuit, & locus orationis condigne dicatus. Eamdem ob causam celebrari festivitatem S. Justi 2 Septembris mihi persuadeo cum Adone, quocum similiter credo, mortuum esse Sanctum XIV Octobris; corpusque Lugdunum advenisse IV Augusti; neque enim videtur Ado hæc tam accurate distincturus fuisse, nisi rem probe habuisset perspectam. Alii aliter de hisce festivitatibus scripserunt. Horum opinioni libenter subscribam, si meliores quis attulerit rationes, quam hactenus fuerunt allatæ a Theophilo Raynaudo & aliis.
[11] [certe 14 Octobris non celebrabatur transitus in Ægyptum.] Illud sane ne probabile quidem puto, quod ex Saussayo adoptavit Raynaudus in Hagiologio Lugdunensi pag. 71, quodque exponit his verbis: Festum autem, quod celebrabatur pridie Idus Octobris, dicebaturque TRANSITUS S. Justi, erat festum transitus in Ægyptum, & secessionis ab episcopatu. Præcesserat Saussayus ad XIV Octobris hoc modo: Eodem die recolitur Lugduni secessus in Ægyptum sancti Justi, primæ illius sedis episcopi & confessoris. Sic illi nimirum præclare exponunt verba Adonis, Transitus S. Justi in eremo; quibus mortem Sancti annuntiat. At paulo melior est altera ratio Raynaudi, quam solam allegare oportuerat, dum subdit: Vel, quod habet appendix ad Adonem (cum Rabano, Notkero, & quibusdam apographis Hieronymianis) ea die erat festum alicujus translationis. Id prorsus improbabile esse, non ausim asserere propter auctores laudatos. Si autem XIV Octobris celebrata fuisset translatio corporis, obitus Sancti figendus revera esset 2 Septembris. Verum probabilior mihi apparet Adonis sententia, quia illa trium festivitatum idoneam suggerit causam. Alii vero non exponunt, quænam sit illa translatio XIV Octobris; eademne sit cum Adventu corporis, qui IV Augusti memoratur, an ab illo distincta.
[12] [Festivitas ordinationis antiquis omnibus est ignota,] Præter tres memoratas festivitates Sancti, Saussayus duas insuper alias annuntiat, alteram XIV Julii, alteram V Augusti. De priore sic habet: Lugduni ordinatio sancti Justi episcopi & confessoris gloriosissimi, cujus felix transitus in sacris Ecclesiæ tabulis insignis est die secundo Septembris. Unde acceperit Saussayus eo die celebratam fuisse ordinationem Sancti, me prorsus latet; at vehementer suspicor, meram esse conjecturam, non alio nixam fundamento, quam quod videret S. Justum in variis Martyrologiis illo die celebrari. Certe in variis Apographis Hieronymianis XIV Julii sic legitur: Lugduno in Gallia natalis S. Justi episcopi. In pluribus additur, & confessoris. Idem etiam habet Rabanus, & Notkerus longiori elogio eumdem, de quo agimus, Justum clare designat, sed non sine errore aliquo, cum ita habeat: Lugduno Galliæ S. Justi episcopi & confessoris qui fervore divinæ contemplationis in anachoretica conversatione defunctus, & ad civitatem suam gloriose translatus, ingenii sui monumenta in Cantica canticorum reliquit insignia. Quod ait de scriptis in Cantica, pertinet ad S. Justum Urgellensem in Hispania episcopum, de quo egimus ad XXVIII Maii. Plurima alia recentioris ævi Martyrologia S. Justum hac die signant Lugduni; at ordinationem ejus silent. Hæc igitur ordinationis festivitas non videtur celebrata fuisse; nec eam memoravit Raynaudus. Voluit, opinor, Saussayus singulis diebus, quibus S. Justum reperiebat in Martyrologiis, diversas annuntiare festivitates, recte quidem, si illas in idoneis invenit monumentis; pessime vero, si confinxit.
[13] Id certum est, non sic annuntiari S. Justum in Martyrologiis, [neque illa aut ulla alia Sancti festivitas 14 Julii celebrata; nec alius Justus ibidem notus:] acsi illa esset ordinationis dies; sed acsi eo die obiisset, & quidem in variis cum socio Amico vel Amato aut Amantio. Varia de hisce jam notavit Sollerius noster tom. III Julii in prætermissis ad diem XIV, ubi ostendit Justum illum quandoque solum, quandoque cum Amico, Amato, Amantio, quibus nominibus idem videtur designatus, transiisse ex auctariis Hieronymianorum in Rabanum & Notkerum, inde in auctaria Bedæ & Usuardi: In tanta, tum subdit, Martyrologiorum concordia, quam auxerunt recentiores cum Petro de Natalibus, quis dubitare posset, quin ambo Sancti ad hunc diem pertineant? Interim Lugduni pro hoc die nec Justum nec Amicum reperit Raynaudus, & postremum quidem fatetur sibi notum non esse, quidquid eum referant Saussayus & Castellanus. Si conjecturam meam hic indicare licet, haud verebor suspicari, Amicum istum, S. Justo conjunctum, esse ipsissimum Viatorem, fidelissimum ejus aut socium aut amicum, qui a Domino separandus non est. Raynaudus Justum illum alium credit ab eo, de quo agimus, & Amicum consequenter alium a Viatore; at de neutro quidquam invenit, uti jam dictum. Res mihi sane videtur ambigua, nec ausim quidquam certo statuere. Verumtamen præplacet conjectura Sollerii. Nec idcirco necesse est, ut aliquod S. Justi festum XIV Julii olim fuerit. Nam potuit annuntiatio S. Justi facile per errorem irrepere in unum aliquod Hieronymianum, indeque in alia. Errori occasionem præbere potuit alius S. Justus confessor seculi III, qui eodem die in Bituricensi diœcesi colitur, & antiquis Martyrologiis ignotus est. Potuit Martyrologii collector pro Bituricensi Lugdunensem notare Justum, uti magis notum. Quidquid sit, nullam S. Justi eo die festivitatem notavit Raynaudus aut Severtius.
[14] Altera festivitas, quam tribus prædictis superadditam voluit Saussayus, [dedicatio ecclesiæ, relata a Saussayo ad S. Augusti, verosimiliter facta est 2 Septembris.] sic ab eo exponitur die V Augusti: Lugduni dedicatio ecclesiæ sancti Justi, in qua sacratissima ejus ossa religioso cultu condita sunt. Quæro rursum, quem hujusce assertionis suæ habeat auctorem; nec ullum invenio. Petrus de Natalibus lib. 7 cap. 26 dicit, corpus Sancti Nonis Augusti reconditum in ecclesia sui nominis; at non ait ecclesiam tunc dedicatam. Dedicationem autem & depositionem corporis contigisse potius 2 Septembris, jam diximus. Qua de causa & illa festivitas fundamento carere videtur, nec nota fuit Raynaudo. Hæc de antiquis Sancti festivitatibus diligentius disputare volui ob variantes plurimum de iis hodiernorum scriptorum sententias. Auctor Florarii nostri Ms. Adonem exacte secutus est; mortem enim Sancti annuntiat XIV Octobris, adventum corporis IV Augusti, depositionem vero ejusdem corporis & præcipuam festivitatem 2 Septembris his verbis, quibus huic disputationi finem impono: Lugduno Galliæ natale sancti Justi episcopi & confessoris, miræ sanctitatis & prophetici spiritus viri. Hic relinquens clam episcopatum suum, ascensa navi, comitante tantum secum uno puero, qui lectoris in ecclesia officium habebat, nomine Viator, pervenit ad Ægyptum, ubi per aliquot annos sanctis monachis, zelum suum aspectantibus consociatus, in sanctitate & humilitate non mediocriter vixit. Cursu itaque temporis consummato, ipse quoque virtutibus consummatus, repositam sibi coronam justitiæ percepturus migravit ad Dominum pridie Idus Octobris. Corpus ejus a religiosis civibus Lugdunum cum ossibus beati Viatoris ministri ejus relatum, & condigno cultu in basilica sanctorum septem Machabæorum martyrum conditum est IV Nonas Septembris.
§ II. Quæ & qualia Sancti Acta: an eorum auctor Constantius presbyter. Diversa horum Actorum exemplaria, quorum aliqua interpolata. Acta duplicia edenda.
[Tillemontius nimis laudat Vitam S. Justi, suspicaturque esse Constantii presbyteri,] Acta S. Justi exstant typis edita, & manuscripta in codicibus variis. Tillemontius tom. 8 Monumentorum in S. Justo pag. 546 tale de iis tulit judicium: Vita ipsius scripta videtur satis diu post mortem; unde forsan accidit, ut plura contineat elogia generalia quam facta particularia: verum stylus ejus gravis, sanctus, majestatis atque elegantiæ plenus causam præbet judicandi, eam esse Constantii celebris presbyteri Lugdunensis, qui scripsit Vitam S. Germani Autissiodorensis sub finem seculi V, aut alterius cujusdam, qui ejusdem, ut minimum fuerit ætatis. Ita de Actis Surianis Tillemontius, qui hic more suo benignior videtur. Certe, cum Surium in margine assignet, qui ait, Stylum hinc inde modice elimavimus, ex stylo elimato judicium fert de stylo scriptoris antiqui, eumque ex immutato per Surium stylo divinat esse Constantium, aut alium ejusdem ætatis. Bailletus in Tabula critica ad diem 2 Septembris eumdem scriptorem hujus Vitæ laudat, sed anonymum credit, qui videtur vixisse seculo VI, aut certe non serius. Scriptores Historiæ litterariæ Franciæ tom. 2 in Constantio presbytero pag. 547 magis asseveranter hanc Vitam attribuunt Constantio, quam fecerat ipse Tillemontius, [quod alii magis asseverant & probare conantur, sed frustra:] & rationes quasdam allegant.
[16] Prima ratio est stylus gravis, sanctus, majestate ac pietate plenus. Secundam sic exprimunt: Pauca facta, quæ continentur illo Opusculo, insinuant, ejus auctorem satis bene instructum fuisse de historia hujus ecclesiæ (Lugdunensis.) Addunt rationem tertiam his verbis: Constantius declarat, se conscripsisse hanc Vitam propter sollicitationes multas, eodem fere modo, quo jam vidimus conscriptam ab eo Vitam S. Germani Autissiodorensis. Quarto demum affirmant, Vitam hanc longe melius scriptam, quam passim scriberetur seculo VI Ecclesiæ. Verum hæ rationes neque omni ex parte mihi videntur veræ, neque sufficientes ad propositam quæstionem dirimendam, etiamsi alias essent verissimæ. Quippe primum, quod de styli gravitate & elegantia dicitur, ne in Surio quidem invenio, & longe minus apparet in Mss., quam in Surio, qui stylum notabiliter expolivit; neque illa elegantia quidquam probat, cum multi alii floruerint in Gallia scriptores, qui majori elegantia ac majestate in scriptis suis uterentur. Quod subditur, scriptorem illum bene instructum fuisse de rebus ecclesiæ Lugdunensis, nullibi sane apparet: nihil enim refert, quod spectat ad illam ecclesiam, nisi ejus patronum esse S. Justum, & Antiochum ei postea præfuisse antistitem. At, si vel maxime instructus fuisset de ecclesia Lugdunensi, quomodo inde inferri potest, eum fuisse Constantium? Quod tertio dicitur de sollicitationibus, quibus impulsus fuit ad Vitam scribendam, sicuti dicit se sollicitatum ad scribendam Vitam S. Germani, tam dissimile est, ut diversos potius auctores exhibeat quam eumdem: nam in hac Vita breviter dicit: Vitam beati Justi Lugdunensis episcopi admiratione (in alio Ms. adjuratione, in alio admiraturi) compellimur breviter exponere. Verum Constantius in Vita S. Germani multa præfatur de minori sua ad scribendum capacitate atque argumenti difficultate. Nec rursum hæc similitudo, si vera esset, quidquam evinceret; cum omnes passim, aut certe multi, similia præfari solerent illo tempore. Quartum denique nihilo verius est, cum varii floruerint seculo VI, qui elegantius & rectius scriberent, quam hæc Vita sit exarata.
[16] Uti hæ rationes nullo modo persuadere possunt, Vitam S. Justi scriptam esse a Constantio presbytero; [nam variæ rationes persuadent] ita collatio hujus Vitæ cum Vita S. Germani nullum mihi relinquit dubium, quin singulæ diversum habeant auctorem. Vita S. Germani graviter & historice scripta est cum adjunctis personarum, locorum, factorumque singularium, a natalibus Sancti usque ad obitum. Hæc vero Vita nihil fere continet; nisi elogia quædam generalia, & tam pauca facta particularia, ut omnia fere hauriri potuerint ex Martyrologiis, seculoque decimo conscribi eodem modo. Nihil de Sancti natalibus, nihil de episcopo ipsius decessore, nihil de die emortuali, nihil de translatione corporis, nisi generatim, nihil de loco sepulturæ, de miraculis, de cultu. Nullum denique uspiam assignatum tempus, quo floruit Sanctus, nullum, quo scriptor ipse vixit. Hæc fatebuntur adversarii: sed affirmant id contigisse, quia Constantius scripsit diu post S. Justi obitum. Verum Constantius non integro seculo post S. Justum floruit: nam jam anno 473 provectæ admodum erat ætatis, uti de eo habent laudati scriptores Historiæ litterariæ tom. 2 pag. 545. Sanctus vero noster non obiit nisi sub finem seculi IV, quomodo igitur vir eruditus & diligens tam jejune de S. Justo scribere potuit in ipsa ecclesia Lugdunensi, ubi haud dubie non pauca de episcopis Lugdunensibus, & præsertim de Sancto tam celebri monumenta reperiri poterant?
[17] [hanc Vitam non esse scriptam a Constantio, sed serius:] Deinde Constantius in præfatione ad Vitam S. Germani conqueritur, se nimis sero scribere; Tanta, inquiens, jam temporum fluxere curricula, ut obscurata per silentium vix colligatur agnitio; & tamen plurima ibi invenit ac narravit, adjunctis locis, temporibus ac personis. Hic vero scriptor Vitæ S. Justi nullibi ea de re queritur; at magnifice loquitur, acsi omnia haberet perspecta, atque interim nulla fere Sancti gesta minutim refert. Credibile igitur non est, hanc Vitam esse Constantii; nec crediderim seculo V fuisse exaratam, certe qualis edita est a Surio, atque exstat in Mss., ejus editioni consonis. Porro anonymus noster Opusculum suum sic implevit sententiis sacræ Scripturæ, moralique doctrina, ut videri possit oratio potius ad populum habita, quam vitæ historia. Hinc incertum mihi est, seculone quinto, sexto, septimo, an serius hæc Vita fuerit exarata.
[18] [varia Actorum exemplaria Surianis quo ad rem consona;] Exemplaria Mss. hujus Vitæ varia sunt & aliquot mendis conspersa, alia pluribus, paucioribus alia; edita vero nitidiora sunt, sed minus genuina. Præterea quædam Mss. exemplaria multum discrepant ab editis atque aliis Mss.: alia vero apographa recte consonant cum editione Surii ad 2 Septembris, ac cum editione Vincentii Barralis in Chronologia Lirinensi pag. 316; quæ data est ex Surio, modo solas excipiamus styli correctiones per Surium factas. Hæc dictionis expolitio satis notabilis est, & in singulis fere phrasibus occurrit, non sic quidem, ut sententia mutetur scriptoris, sic tamen, ut non pauca emendentur, & inepta quædam omittantur. Tria hujusmodi habemus apographa, quorum primum olim huc misit Chiffletius noster ex Passionario S. Justi Lugdunensis & veteri Ms. S. Claudii, illudque collatum est cum Ms. Accinctino. Alterum desumptum est ex Ms. Ultrajectino S. Salvatoris; tertium ex Ms. Rubeæ Vallis. Apographa ista invicem consonant, exceptis mendis, quibus laborant singula. Hac de causa unum ex illis sic in editione sequar, ut menda ex aliis, quantum possum, aut ex editis sim correcturus, & simul indicaturus, ubi aliquid in aliis occurret, quod sit notatu dignum.
[19] [alia ab iis diversa, quæ videntur interpolata,] Exemplaria, quæ ab aliis dissonare dixi, non in omnibus dissonant, etiamsi sola spectemus verba, sed potius plerumque sic consonant, etiam in verbis, ut unius auctor alterius Opusculum haud dubie viderit, ac partim descripserit. Verum in hisce omissa est tota præfatio, quæ sane abesse potest sine detrimento ullius facti; omissa sunt & alia quædam; ad discursum moralem magis, quam ad Sancti historiam, pertinentia. Contra in hisce exemplaribus leguntur aliqua, quæ exsulant ab editis & prædictis Mss. Sunt hæc quædam de Sancto in eremo Ægyptiaca versante, quæ scriptor asserit se didicisse ex presbytero nonagenario, qui familiariter cum Sancto fuerat conversatus in eremo. Horum Actorum exemplar unum habemus in codice Ms., notato P. Ms. 20 fol. 178. Codex hic admodum vetustus est, sed justo negligentius scriptus, cum menda clarissima habeat non pauca. Alterum exemplar, præcedenti consentiens, transmissum est ex Ms. S. Maximini Trevirensis, multis similiter oppletum mendis. Hæc exemplaria habent aliquid, ex quo interpolata, aut ex duobus imperite consarcinata credam: nam, ubi de Viatore loquuntur, sic habent: Præter Viatorem illum, quem supra diximus &c., licet ibidem Viator numquam antea nominetur, aut memoretur. Patet id desumptum esse ex iis, quæ jam edita sunt, ubi idem recte dicitur, quia Viator in præfatione fuerat nominatus.
[20] Eadem rursum Acta, sed contractiora & nitidiora exstant in codice 33 Reginæ Sueciæ, [demum alia præcedentibus breviora & meliora.] prout colligo ex collatione horum cum illis. Hæc, licet mihi ad manum non sit ipsum exemplar, ex notatis accurate diversis lectionibus communicare possum lectori, & revera communicabo, cum omnibus aliis exemplaribus præplacitura existimem, quod facta pleraque contineant, & digressionibus inutilibus careant. De hisce merito dici potest, quod de Surianis nimis liberaliter asseruerunt Tillemontius ejusque sequaces. Horum scriptor suppar fuit S. Justo, ac necessario vivere debuit seculo V, cum dicat num. 4: Ego autem ipse sanctum quemdam presbyterum, pene jam nonagenariam ætatem agentem, vidi, cujus mihi relatione hæc comperta sunt: nam, ut sequitur, presbyter ille cum S. Justo in eremo vixerat. Neque vero existimare possim, hæc addita esse ab impostore quopiam, ut sic major Actis conciliaretur fides: nam eodem prorsus stylo conscripta sunt, quæ in hisce leguntur Actis, quæque absunt a Surianis, quo relata sunt alia omnia. Quin potius existimo, hæc Acta primo scripta esse, ac Suriana ex hisce composita ab aliquo, qui nihil fere addidit, nisi ratiocinationes quasdam satis frigidas, quibus probare nititur S. Justum implevisse martyrium, sanctitatem ejus ipso nomine fuisse prævie significatam, Eliæ in quibusdam fuisse similem, & alia minutiora. Hinc merito dicam, Acta longiora non distingui a brevioribus, sed interpolata esse, breviora vero pura. In factis non dissentit interpolator ab auctore Vitæ, nisi in solo discessu, quem collocat post synodum quamdam, de qua tacet alter, & rectius quidem, opinor. Has ob causas non dubito, quin studiosus lector breviorem Vitam, quam primo loco edam, mecum sit prælaturus longiori, quam subjiciam, ne quid videatur prætermissum de S. Justo. Nunc gesta Sancti ordine discutere aggrediar, ut chronotaxis aliqua habeatur gestorum, & suppleantur non pauca in Actis prætermissa.
§ III. Fabulosa videntur, quæ de natalibus ac pueritia Sancti scripserunt quidam neoterici: sub Paschasio Viennensi natus, sub Claudio diaconus esse potuit; non item monachus Lerini: reliqua gesta discussa, epitaphium, reliquiæ.
[Quæ de natalibus & pueritia Sancti conscripta sunt mirabilia,] Auctores Galliæ Christianæ recusæ tom. 4 col. 15 opinionem quorumdam de natalibus S. Justi referunt & rejiciunt, his verbis: Mira sunt, sed omnino incerta, quæ de S. Justi natalibus referunt Severtius & de la Mure. Eum illustrissimi comitis Andegavensis filium dicit Severtius. Ortum asserit de Mura ex nobili Turnonensium in Delphinatu familia, & natum in castro d' Anton prope Viennam, quod vulgo d' Anjou nuncupatur, & certe illum ut suum decus illustris ea familia sibi vindicat, & ejus nomen sibi assumunt illius natu majores. Addit uterque, cum præpositus seu præfectus Andegavi matrem ejus accusasset adulterii, ipsum vixdum natum articulata ac virili voce causam innocentis egisse: digito dominum Andegavi præsentem monstrasse, ac dixisse verissime eum esse patrem suum, & postmodum solito parvulorum more conticuisse. Denique Severtius affirmat, quo instanti unda sacra lotus fuit, columbam nivei coloris accessisse & super eum constitisse.
[22] [idoneo carent fundamento: natus videtur Viennæ aut in Viennensi provincia] Si quæras unde hæc habeant; Ex traditione, inquiunt, & veteri tabella in ecclesia sub ejus nomine dicata, in qua hi versus continentur.
Andegavi conjux comitis servatur adusque
Partum, præpositi crimine facta rea.
Infans, non infans vocali nascitur ore,
Liberet ut matrem suspicione suam.
Nomine baptismi Justus, veniente columba,
Dicitur, & comitem nominat esse patrem, &c.
Verum hæc omnia testimonia recentiora sunt, ut fidem faciant. Præter id quod de ejus patria dicitur; ut ex sequentibus patebit. De patria Sancti nihil dicitur, nisi natum esse in Delphinatu, idque sane admodum verisimile est, cum nutritus dicatur sub S. Paschasio Viennensi episcopo, ut videbimus. Hinc, inquam, verisimile est, Viennæ natum esse aut in Viennensi provincia. Porro ex ætate S. Paschasii, quem Majores nostri tom. III Februarii pag. 290 mortuum statuunt circa annum 313, conjicere possumus Sanctum mundo datum esse sub initium seculi IV, quod recte convenit cum Actis infra edendis, in quibus senex vocatur, cum episcopatum reliquit non diu post annum 381.
[23] [tempore S. Paschasii Viennensis circa 313 defuncti, diaconus factus sub Claudio,] S. Justum nutritum esse sub S. Paschasio & diaconum fuisse sub Claudio, Viennensibus episcopis, testatur Ado in Chronico ad annum 379 his verbis: Constat autem hunc venerabilem episcopum Justum sub Paschasio Viennensi episcopo nutritum, Claudii ejusdem urbis episcopi diaconum, postmodum ad sanctam Lugdunensem ecclesiam regendam translatum. Verum Tillemontius tom. 8 pag. 798, seu nota 1 in Justum, contradictionis arguit Adonem, sic disputans: Ado sibi contradicit, asserens uno loco S. Justum instructum a Paschasio Viennensi episcopo, & diaconum creatum a Claudio ejus successore, atque alio loco dicens hunc Claudium interfuisse magno concilio Arelatensi anno CCCXIV; cum S. Justus, qui pluribus annis vixit post annum CCCLXXXI, non esset ætate idonea ad diaconatum anno CCCXIV: & alibi observavimus, quam parum oporteat attendere ad omnia, quæ in Chronico Adonis leguntur de episcopis Viennensibus. Hæc Tillemontius, cujus ratiocinatio non minus ridicula est, quam accusatio acerba. Hermantius in Vita S. Ambrosii lib. 3 cap. 1 pag. 33 contendit etiam, non potuisse Justum creari diaconum a Claudio, si hic Arelatensi concilio interfuerit; idem & Bailletus habet in S. Justo. Verum nulla hic contradictio in verbis Adonis, sed crassa hallucinatio in ratiocinio Tillemontii & aliorum. Quæ enim, obsecro, hæc est consecutio: Claudius anno CCCXIV fuit in concilio Arelatensi: ergo, si S. Justum creavit diaconum, id factum anno CCCXIV, quo Justus ea non erat ætate, ut diaconus esse posset? Ubinam ostendit Tillemontius, aut ostendere conatus est, Claudium non vixisse post Arelatense concilium, & Justum postea ab eo non creatum diaconum?
[24] Sane, etiamsi Claudius certo interfuisset concilio Arelatensi, [quod contingere patuit circa 336 aut paulo serius: & male a quibusdam negatur:] quod non discutio, potuit supervivere post concilium ad annos viginti, triginta aut etiam plures. Et revera Ado in Chronico S. Nectarium Claudii successorem refert ad imperium Constantii ejusque fratrum post annum 337, uti agnoscit ipse Tillemontius nota 3 in S. Irenæum. Vixit igitur Claudius ex mente Adonis saltem usque ad annum 337 aut serius. Itaque, si natum credamus S. Justum circa annum 306, diaconum consecratum circa 336, omnia dicta Adonis recte cohærebunt, omnia erunt etiam consona Actis S. Paschasii jam assignatis, atque Actis S. Claudii datis in Opere nostro tom. 1 Junii pag. 2; & sic S. Justus fuerit fere annorum septuaginta sex, quando senex episcopatum dereliquit. Itaque neque hic, neque tom. 3 pag. 625 nota 3 in S. Irenæum, ubi eadem fere de his dicit, Adonem erroris convincit Tillemontius, sed verba ejus minus fideliter reddidit, dum ait dici instructum a Paschasio, cum Ado solum dicat sub Paschasio nutritum, idque de puero aut infante intelligi possit, ita ut nihil aliud velle videatur, quam natum esse tempore episcopatus Paschasii. Quod addit Tillemontius, se ostendisse (nota 3 in S. Irenæum) quam parum fidere oporteat dictis Adonis de episcopis Viennensibus, huc non spectat. Frequenter quidem Adonem ibidem carpit; at non semper æque feliciter, nec tot assignat errores, ut reliqua ideo auctoritate carere debeant.
[25] Vincentius Barralis in Chronologia Lerinensi pag. 320 de S. Justo notat sequentia: [monachus Lerini esse non potuit:] Hunc beatissimum archipræsulem Lugdunensem Justum aliquando monachismum, seu eremiticam vitam, in illa insulæ Lerinensis sacrosancta palæstra, sub ipsius principiis sanctissimi patris nostri Honorati, egisse, etsi ex Actuum præfatorum serie liquido non constet, tamen Lerinenses diversorum codicum antiquorum manuscriptorum tabulæ, adjunctis modernarum impressionibus, constanter ipsum sanctum Justum & monachum Lerinensem Lugdunensiumque archiepiscopum prædicant. Addit alia quædam ejusdem generis, & in Vita S. Agricoli Avenionensis episcopi, ad hunc diem edenda, idem dicitur. Verumtamen, cum S. Honoratus vitam monasticam in insula Lerinensi auspicatus non sit, nisi vergente ad finem seculo IV, S. Justus neque ante diaconatum, neque post diaconatum susceptum, ibidem monachus esse potuit, uti palam fiet ex dicendis, & Tillemontius recte observavit. Vita S. Agricoli non tantæ est auctoritatis, ut nos hic morari debeat.
[26] Quo autem anno Sanctus noster ex diacono Viennensi promotus sit ad episcopatum Lugdunensem, exacte determinari nequit. [episcopus creatus est non diu, ut apparet, post medium seculi IV: adest anno 374 concilio Valentino,] In catalogis antistitum Lugdunensium passim ponitur post Verissimum, qui interfuit concilio Sardicensi anno 347. Hinc dubium non videtur, quin episcopus sit creatus inter annum 347 & 374, quo interfuit concilio Valentino; nec alia ulla occurrit temporis nota, qua initium episcopatus propius assignemus. Verumtamen, cum episcopatum per multos rexisse annos dicatur in Actis, suspicio esse potest, non diu post medium seculi IV ad cathedram episcopalem fuisse evectum. Quidquid sit de initio episcopatus, non videtur dubitandum, quin idem sit Justus, qui anno 374 interfuit concilio Valentino, cui subscripsit hoc modo: Ego Justus episcopus opto vos, fratres, in Domino bene valere. Ejusdem quoque nomen occurrit in gemina epistola a Patribus istius concilii scripta, uti videre est apud Labbeum tom. 2 Conciliorum col. 904 & 906.
[27] [& anno 381 Aquileiensi, ut Gallorum legatus:] Anno 381 habita est synodus Aquileiensis, in qua damnati sunt Palladius & Secundianus episcopi Ariani. Huic similiter adfuit S. Justus tamquam Gallorum legatus. Sententiam autem suam rogatus a S. Ambrosio inter primos exposuit: sic enim habent Acta concilii edita inter Opera S. Ambrosii tom. 2 editionis anni 1690 col. 790: Ambrosius episcopus dixit: Quid etiam dicit dominus meus Justus? Justus episcopus legatus Gallorum dixit: Qui Filium Dei coæternum cum Patre non confitetur, anathema habeatur. Omnes episcopi dixerunt, Anathema. Deinde rursum col. 801 inter primos Palladium condemnat his verbis: Justus episcopus dixit: Palladium, qui blasphemias Arrii damnare noluit, sed etiam magis has confiteri videtur, censeo ulterius sacerdotem dici non posse, nec inter episcopos deputari. Nomina episcoporum, qui dicto concilio interfuerunt, recensentur col. 805, interque eos S. Justus hoc modo: Justus episcopus Lugdunensis, alius legatus Gallorum. In editionibus Labbei & Harduini non additur Lugdunensis. At cum plerisque episcopis locus etiam ibidem adjungatur, vix dubitari potest, quin voces episcopus Lugdunensis illic exciderint, & recte additus legatur apud S. Amobrosium. Alius legatus dicitur, quia jam duo Gallorum legati erant recensiti. Nequaquam igitur dubitandum videtur, quin hic Justus & legatus Gallorum fuerit & episcopus Lugdunensis.
[28] [non videtur Sanctus statim post istud concilium in eremum abiisse;] Verum aliud occurrit dubium hoc loco discutiendum. Acta prolixiora num. 5 habent, Sanctum reducem ex synodo quadam Italiæ non venisse Lugdunum, sed mansisse circa Tornonem, ut amicis quibusdam valediceret, indeque clanculum discessisse in Ægyptum. Tillemontius, qui alia Acta non viderat, existimat revera statim discessisse post concilium Aquileiense, & quidem suspicatur illum cum S. Ambrosio, aliisque memorati concilii Patribus, communicasse propositum suum de episcopatu deserendo. Attamen Acta breviora hisce non consonant: nam discessum Sancti num. 2 sic referunt, ut inter occasionem discedendi & discessum ipsum nihil relinquant medium. Ex mente igitur horum Actorum necessario dicendum est, concilium Aquileiense præcessisse, tumultumque illum, qui Sancto exsilium persuasit, deinde secutum esse. Sane, si rem ipsam expendamus, verisimilius apparet, sanctum Antistitem, qui injustam cædem attribuebat indulgentiæ suæ, mox deseruisse munus episcopale, acsi illo fuisset indignus, quam abiisse ad concilium, ut ibidem interim episcopale officium exercere pergeret, atque illud deinde relinqueret. Si episcopatum relinquere voluit, ut pœnitentiam ageret, quemadmodum eum fecisse constat; non satis perspicio, cur illud propositum distulisset, & perrexisset obire officia episcopalia usque ad finem concilii Aquileiensis. Nihilo magis mihi persuadere possim, S. Ambrosium aliosque Patres concilii Aquileiensis auctores fuisse sancto Antistiti, ut episcopatum desereret: quod potius multis rationibus dissuasissent. Suspicor itaque tumultum illum Lugdunensem, cujus occasione S. Justus ad eremum abiit, contigisse non diu post Aquileiense concilium, indeque scriptorem Vitæ prolixioris in errorem lapsum esse. Hinc colliget studiosus lector, non certo constare de tempore, quo Sanctus eremum petiit.
[29] Inter epistolas S. Ambrosii duæ habentur Justo inscriptæ, [nec ad ipsum scripta videtur gemina S. Ambrosii epistola:] quæ in editione anni 1690 sunt septima & octava. Existimat Tillemontius, quem secuti sunt alii non pauci, hasce epistolas fuisse datas ad S. Justum Lugdunensem. Prioris initium favet huic conjecturæ, cum Justus ab Ambrosio vocetur frater, atque ideo videatur fuisse episcopus: Pulcre admones, Frater, ut epistolares fabulas, & sermonem absentium ad interpretationem conferamus oraculi cælestis, interrogans me, quid significet illud didrachmum, cujus dimidium Hebræus præcipitur offerre pro redemptione animæ suæ. Quid enim tam consociabile, quam de divinis rebus sermonem contexere? Idem initium Justi illius pietatem innuit & studium proficiendi in Scripturis sacris, atque etiam familiaritatem quamdam cum S. Ambrosio insinuat. Verumtamen ego mihi non persuadeo laudatam epistolam ad S. Justum fuisse scriptam: finis enim magis obstare videtur isti conjecturæ, quam faveat initium. Accipe verba, quibus epistolam suam conclusit Ambrosius: Et tu ergo ad similitudinem Dei unus esto atque idem: non hodie sobrius, cras ebrius; hodie pacificus, crastina die litigiosus; hodie frugi, crastina die incontinens; mutatur enim unusquisque morum varietate, & fit alter: in quo non agnoscitur, quod fuit, & incipit esse, quod non fuit, sui degener. Grave est enim mutari in peius: sed esto, sicut imago in drachma, immutabilis, eumdem habitum servans quotidie… Vale, &, si non infructuose didrachmum istud commissum mihi arbitraris, iterum, si quid habes, committere ne dubitaveris. Hisce sane carpere videtur inconstantiam Justi, quiscumque is fuerit; &, quamvis minime dissimulare soleret Ambrosius, nequaquam crediderim hæc eum scripsisse ad sanctum & senem Episcopum, præsertim cum ipse multo esset junior. Quod autem Justus ille semel vocatur frater, non importat necessario ejus episcopatum. Nam idem Ambrosius epistolam 80 ad Bellicium sic orditur, Audisti, frater. Nec tamen ille erat episcopus, ut ex multis clarum est. Itaque nec hanc nec sequentem ad Justum Lugdunensem pertinere suspicor.
[30] Dixi Sanctum verosimiliter secessisse in eremum non diu post concilium Aquileiense, [mors ante aut circa 390 figenda, sed annus incertus uti & translationis:] seu annum 381. Aliquot annis in eremo vixisse, habent Acta. Hinc conjicere possumus, defunctum esse ante aut circa annum 390; at certo id scire non possumus, cum nullam habeamus temporis notam, quæ satis sit certa. Æque ignotus est annus translati corporis ex Ægypto, cum nullus ullam assignet temporis notam. Ado in Chronico ad annum 379 de episcopatu, morte & translatione hæc soulm memorat: Sed & Lugdunensis episcopus Justus, miræ sanctitatis vir, qui postmodum relicta sede sui episcopatus, inter sanctissimos patres anachoritas mira humilitate latens, moritur in Ægypto: cujus ossa pio amore solliciti Lugdunenses ad urbem suam reportant: ossa quoque Viatoris sanctissimi comministri ipsius. Verisimile est, translationem contigisse paucis annis post obitum Sancti, & ante finem seculi IV.
[31] Raynaudus loco ante indicato Epitaphium Sancti recitat, [epitaphium Sancti, quod vitæ compenduum:] hæc præmonens: In vetusto epitaphiorum codice nuper evulgato per Quercetanum, habetur hoc sancti Viri Epitaphium, quod visum est non omittere.
Hic patris antiqui condigno nomine Justi
In spe perpetuæ requiescunt pignora vitæ:
Membra beata satis, quæ semper dedita Christo
Per varios semet cruce confixere labores,
Ut melius celeri rapiantur in aëra nube,
Cum cælo adveniens Judex effulserit ipse.
Hic fuit egregius primum levita Viennæ.
Inde gregem Domini doctrina insignis & actu
Conspicuus Præsul, Lugduni pavit in urbe.
Post anachoreticæ vitæ flammatus amore,
Longinqua Ægypti sitiens deserta petivit.
Quo senibus sacris pietatis fœdere junctus,
Cum miram extremo clausisset lumine vitam,
Plebis amore suæ patriam revocatus ad urbem
Cum Viatore pio, Christi tumulatur ad aram;
Ut quos pervigili vivens pietate nutrivit,
Continuis precibus foveat per secula natos.
[32] [corpus servatum in ecclesia S. Justi donec ea versa est a Colvinistis] Testantur Acta Sanctum sepultum fuisse in ecclesia septem Machabæorum. Hæc deinde collegiata S. Justi nomen gessit, multisque aliis Sanctis sepulturæ præbuit locum. Anno 1287 apertum est Sancti sepulcrum, visitatæque reliquiæ, prout legitur in instrumento ejusdem anni, quod dedimus tom. V Junii pag. 345 in S. Irenæo. Corpus S. Justi remansit in eadem ecclesia, donec ea anno 1562 funditus eversa est, reliquiæque dissipatæ impio furore Calvinistarum, qui Lugdunum occupaverant. Habemus collectionem Actorum quæ de his conscripta sunt sub Carolo IX, impressam Lugduni anno 1662, in quibus describitur magnifica plane Sancti ecclesia cum omnibus ornamentis, qualis fuerat ante eversionem. In hisce pag. 6 de corpore S. Justi Gallice hæc memorantur: In hac etiam ecclesia post summum altare servabatur theca, in qua erat corpus S. Justi, imposita quatuor columnis marmoreis, quæ singulæ crassitiem habebant unius pedis, atque altitudinem decem pedum. Hæc theca erat ex alabastrite. Ecclesia autem S. Justi erat in suburbio Lugdunensi, atque alia deinde ædificata est in ipsa urbe.
[33] [reliquiæ paucæ hareticorum furori subductæ.] Dominicus de Colonia Societatis nostræ in Historia litteraria urbis Lugdunensis tom. 1 pag. 135 vult aliquid reliquiarum S. Justi subtractum esse sacrilegis hæreticorum manibus; nam hæc scribit: Statua argentea pectore tenus efformata, quæ etiamnum in nova ecclesia conspicitur, monumentum est pietatis unius e canonicis, nomine Clementis de Belle-Croix. Illi inclusa est Sancti capitis pars, quæ ægre subducta est furori hæreticorum, qui reliquum corporis combusserunt & dissiparunt. Bailletus in S. Justo asserit, ostendi quasdam S. Justi Lugdunensis reliquias Parisiis in ecclesia S. Joannis de Gravia. Gelenius etiam in Colonia sua pag. 547 inter reliquias ecclesiæ S. Maximini Coloniensis recenset de S. Justo episcopo, non addit tamen esse Lugdunensis. An plura alia hujus Sancti pignora aliis locis etiamnum ostendantur, mihi non constat. Miraculis Sanctum coruscasse, generatim dictum est num. 2; at nulla uspiam singillatim conscripta reperio. Verum S. Gregorius Turonensis in Vitis Patrum cap. 8 narrat, S. Nicetium cum SS. Justo & Eucherio apparuisse cuidam presbytero, cumque ob blasphema verba graviter corripuisse.
VITA
auctore anonymo,
Ex codice 33 Reginæ Sueciæ.
Justus ep. Lugdunensis conf., in Ægypti eremo (S.)
BHL Number: 4599
A. Anonymo.
[Sancti diaconatus ac episcopatus præclare administratus: occasio,] Justus itaque Viennensis primum diaconus a, postea vero Lugdunensis ecclesiæ antistes sacratus est: quam tanta puritate, modestia, pietate, patientia per multos rexit annos, tanta circa pauperes cura, tanta divinorum mandatorum observantia, ut etiam magnificos atque præstantes illos Domini sacerdotes omni præiret gratia virtutum. Igitur cum ita ingenti gloriæ suæ ac plebis profectu Domini ecclesiæ præsideret, usque ad expulsionem ejus frementis diaboli exarsit invidia. Nam quodam die in urbe eadem quidam per subitum mentis furorem cum egressus in publicum obviam ignaros ferro confodisset, ac, pro atrocitate rei excitato tumultu, hinc atque inde multitudine infesta premeretur; eodem se, quo in scelere usus fuerat, telo tutatus, ad ecclesiam, recuperato paululum sensu, refugit, obseratisque sacrarum ædium valvis, diu reverentia loci insanientis populi furorem removit. Sed cum seditio procedens jam etiam divinæ domui ignem minaretur, supradictus Antistes necessitate compulsus, accepta a primore quodam sacramentorum fide, nihil huic periculi intentandum, in custodia tantum, dum populo satisfieret, recipiendum, reum ab ecclesiæ claustris dimisit. Quem exceptum multitudo, cui in tumultu nihil pensi est, pedibus illigatis tractum, ultimo mortis supplicio affecit.
[2] Tunc vero Vir ille Dei, sanctitate memorabilis, admissum facinus b adscripsit sibi, [qua motus abscedit in eremum,] non suum crimen, tam severus ultor culpæ, ut putabat, suæ, quam dissimulator alienæ. Etenim cum fraus grassantis inimici suo sceleri ministram populi manum sibi supposuit, totum illud delictum beatissimus Justus in se retorsit: nam Justus ille, qui fuerat magnus sacerdotio, factus est major exilio. Itaque officium sacerdotale deserere, & peregrina, quo lateret, expetere decrevit. Nullus enim c (se adeo inopinantibus proripuit) vel itineri ejus comes egit, præter Viatorem, egregiæ indolis puerum, qui officium tunc in ecclesia Lectoris gerebat. Hic solus beatissimum Senem latere cupientem vestigiis insecutus est; ac jam inter Arelatem d atque Massiliam supra litus maris posito, & navim conscendere parato superveniens, non sine admiratione ei se obtulit: receptoque * in solatium peregrinationis, heremumpetens in Ægyptum navigavit.
[3] Ibi ergo Justus merito & nomine, cum primum illo advenit, [ubi dignitatem suam abscondit, donec agnoscatur ab aliquo:] jam inter Sanctos positus, diu se quis esset occultavit, ut suppresso nomine atque honore humilitatis summæ * exerceri posset, non jam clericis tantum, verum monachis quoque ac laïcis se inferiorem exhibens. Sed cum multo jam tempore ita tectus delituisset, accidit aliquando, ut summo monachorum sanctorumque conventu a quodam illic fratre, qui ab his partibus subito tunc peregrinus advenerat, agnosceretur: atque ad ejus genua provolutus est. Stupentibus cunctis, ac requirentibus, quid hoc esset, sanctum episcopum Justum * esse respondit. Quo facto, admirantes universi tantæ humilitatis Virum, culpantes ignorantiæ suæ præteritam præsumptionem, quod Pontifici se nescientes præposuissent, veterem erga eum abusionem recenti honore pœnitebant. Admonitus est tamen jam non absque sui reverentia ab illis virtute eminentibus Sanctis, non oportuisse, eum cum aliorum peccato mercedem suam quærere, neque cæterorum præsentium damno lucrum suæ abjectionis expetere. Unde non immerito prophetico spiritu jam dudum dictum est: Delicta, quis intelligit e?
[4] [sancta ejus vita in cremo, & continuæ preces:] Ego autem ipse sanctum quemdam presbyterum, pene jam nonagenariam ætatem agentem, vidi, cujus mihi relatione hæc comperta sunt: nam in sermone ejus quasi sanctæ historiæ fides inerat. Referebat se in illis heremi partibus diu moratum fuisse, nec solum vidisse beatissimi nominis Justum, sed etiam familiaritate ejus usum fuisse; ac magnificum apparuisse inter illos, qui tunc in heremo revelationibus atque virtutibus tamquam magna luminaria rufulgebant, sanctum Macharium, Pafnutium f, cæterosque, quorum sanctitatis fama per Orientem vigebat. Horum itaque particeps vitæ Justus noster, continuans noctes diebus orationibus & jejuniis, in conspectu Domini pervigil Lugdunensium astabat assertor. Aberat quidem eorum conspectibus, sed utilitati precibus aderat; neque illos reliquerat, ad quos utique semet intercessione referebat. Expetierat commoda fletibus loca, ut soli Domino vacans, quæ pro suis peteret, efficacius impetraret. Illic ergo, velut quondam Moyses, indefessas ad cælum manus tendens, oratione contra Amalech certabat. In illa remota specula, veluti in edito colle residens, operiebatur periculosum illum cum vetusto hoste conflictum. Hujus ad precem intentas semper habens manus Sapientia g ac sic adversus diaboli bellum subsidia semper pugnæ suggerebat, precibus victoriam.
[5] [visitur a S. Antiocho, ac moriturus mortem prædicit S. Viatori:] Eodem vero tempore, quo ipse in heremo morabatur, sanctus Antiochus h tunc presbyter Lugdunensis, pio incitatus officio, usque ad visendum Episcopum suum pergere animo intendit, vir districtione præcipuus, & qui nunc * immerito tempore interjecto ad idem pontificii culmen assumptus sit. Hic ergo cum desiderio Antistitis tanti terras ac maria transmitteret, venerandi nominis Justus adventum ejus ita fertur prænuntiasse, ut etiam quibus diebus quæ accederet loca, non taceret, dicens: Carus noster Antiochus hodie illic moratur. Quod adeo manifeste probatum affirmatur, ut etiam die ipso, quo ad eundem venit, venturum esse prædixerit. Ceterum cum aliquot annis in heremo angelis proximam vitam egisset, & dignus adesset finis tantis laboribus regnum spondens cælorum; atque illis jam extremis sanctæ commigrantis animæ flens & consternatus mente Viator adstaret, dicens: Cui me, Domine, relinquas? respondisse dicitur, Nec * turbaretur, quasi destitutus solatio, quia breve * se illo quoque sequeretur. Quam utique prophetiam ac revelationem cito transitu sanctissimi juvenis constat fuisse completam.
[6] [ossium translatio Lugdunum.] Sed in gloria ejus neque illam Lugdunensium gratiam tacitus præterierim, quod in referendo sancto ejus corpusculo usque in Australem plagam venerabilium se civium cura porrexit: & illa reverenda sancti Senis ossa a remotis terræ partibus cum alacritate & religione exhibuerunt, cum lacrymis & gaudio susceperunt; atque laboraverunt, ut qui cum ipsis jam spiritu erat, cum ipsis etiam corpore esset.
ANNOTATA.
a Nihil obstare, quo minus fuerit diaconus sub Claudio episcopo Viennensi, licet hic interfuerit concilio Arelatensi anno 314, probavi in Commentario num. 23 & 24 contra Tillemontium, Hermantium & Bailletum, qui S. Adonem Viennensem hac de causa contradictionis arguebant.
b In codice nostro additur hic attendens, qua voce addita, phrasis elegantior hæc est; admissum facinus attendens, adscripsit sibi non suum crimen &c. Non quidem videtur peccasse Sanctus, quia ob timorem gravis mali, & accepta prius cautione debita, hominem illum tradiderat; ob eventum tamen eidem funestum videtur culpam timuisse, ubi non erat, quod bonarummentium est.
c Phrasim hic obscuram per parenthesim juvandam censui. Habetur illa in uno tantum Ms. Lugdunensi; at prorsus necessaria est, ut sensus cohæreat.
d Arelate & Massilia urbes Provinciæ sunt satis notæ, prior ad Rhodanum, altera ad Mediterraneum cum portu celebri, ex quo verisimiliter Sanctus in Ægyptum navigavit.
e Non videntur sancti anachoretæ in eo deliquisse, nisi materialiter, ut loquuntur theologi, cum ignorantia illos excusaret. Verum merito confundebantur, quod Virum tam dignum non habuissent alio loco, quam aliquem, qui senex secularem vitam reliquisset. Non leguntur hæc in Vita sequenti, uti nec ea, quæ sequuntur.
f Non nominantur in alia Vita Macarius & Paphnutius; at Florus eosdem nominavit, tamquam contemporaneos S. Justi. Porro varii fuerunt illius nominis Anachoretæ. Duo Macarii celebres contemporanei fuere S. Justo, alter Ægyptius cognominatus, alter Alexandrinus. De priore actum est ad 15 Januarii; de altero ad2 ejusdem mensis. Tillemontius varios Paphnutios recensuit tom. 10 in Paphnutio. Celebris inter illos & Sancto nostro synchronus est Paphnutius cognomento Bubalus, quem laudat Cassianus Collat. 3 cap. 1. Erat hic abbas in Scithi, in qua etiam eremo habitavit Macarius Ægyptius. Dicendum igitur S. Justum in Scithica solitudine habitasse; si convixit prædictis Sanctis, uti hæc Acta habent.
g Sensus minus est clarus, nec corrigi potest ex aliis exemplaribus, in quibus hæc non leguntur.
h Sanctus Antiochus colitur & Romano Martyrologio adscriptus est 15 Octobris, ubi in ejus gesta inquiretur.
* adde eo
* adde officiis aut quid simile
* in uno Ms. Justinum
* lege non
* al. ne
* brevi, opinor
VITA PROLIXIOR
Ex Ms. S. Justi Lugdunensis,
collato cum Mss. Accinctino, Ultrajectino, Rubeæ-Vallis, & editione Surii.
Justus ep. Lugdunensis conf., in Ægypti eremo (S.)
BHL Number: 4600
A. Anonymo.
[Auctor probare onatur Sanctum esse martyrem, etiamsi pro Christo non occubuerit;] Vitam beati Justi episcopi Lugdunensis ammiratione a compellimur breviter exponere: qui Lugdunensis urbis quondam sacerdos, nunc est apud Christum patronus; cujus cum recolo inexpugnabilem in operibus fidem; præcipuum in victu rigorem; longinquam in solitudine commorationem; incunctanter b affirmo, hunc, non impleta passione, implesse martyrium. Non enim martyrium sola sanguinis consummat effusio, nec sola dat fidei palmam exustio illa * flammarum, aut contagio funesta carnificum; contemptu quoque corporis, nec occasu solo, ad coronam venitur; absque injuria Sanctorum, qui in persecutionibus sunt defuncti, dicere liceat, carnem afflixisse, de mundo triumphasse, diabolum vicisse, martyrium est c. Nam ut hæc ipsa rerum comparatione altrinsecus conferamus; martyr vicit subitum tortoris ignem, beatissimus Justus vicit quotidianam corporis flammam. Martyr habet brevem cum persecutore conflictum; hic habuit longum adversus carnis vitia certamen. Ille in gentili * colluctatione, hic servavit in diabolica infestatione patientiam. Martyr pro Christo patitur, quia pati desiderat d, & hic pati voluit. Ille abnegans idola Deum confitetur; hic, quo clarius Christum * confiteretur, seipsum negavit * sibi. Postremo martyris certamen mors consummat, dum ingeritur, hujus certamen auctum est, dum mors negatur. Apostolus ex * hoc loquitur & dicit: Mihi enim mundus crucifixus est, & ego mundo.
[2] [de nomine ejus & Viatoris ratiocinatur.] Ac primum ut de nomine ejus pauca dicamus, usitatum est in sacris Litteris, ut nominum enunciatio, jam sit annuntiatio futurorum. Hinc ergo & Justus hic noster. Insequentis vitæ gratiam jam inde ab incunabulis nomen expressit, dum instinctu divino præferens vim futuri accepit nominis vocabulum de testimonio meritorum. Unde etiam illud factum arbitror, ut ille sanctus adolescens, tam itineris, quam virtutis suæ particeps, futurus quandoque comes viæ ejus, nomen Viatoris acceperit e.
[3] [Sancta episcopatus administratio: occasio,] Justus itaque Viennensis primum diaconus postea vero ecclesiæ Lugdunensis antistes creatus est, quam tanta puritate, modestia, pietate, patientia per multos rexit annos, tanta pauperum cura; tanta divinorum mandatorum observantia, ut etiam magnificos atque præstantes illos Domini sacerdotes omni præiret gratia virtutum, sed cum ita * ingenti gloriæ suæ, ac plebis profectu, Domini Ecclesiæ præsideret, usque ad expulsionem ejus, frementis diaboli exarsit invidia. Nam quamdam die in urbe eadem quidam per subitum mentis furorem cum egressus in publicum, obvios ignarosque f ferro confodisset, ac pro atrocitate rei excitato tumultu, hinc atque inde multitudine infesta premeretur; eodem se, quo in scelere usus fuerat, telo tutatus, ad ecclesiam recuperato paululum sensu refugit; obseratisque sacratarum ædium valvis, diu reverentia loci insanientis populi furorem removit. Sed cum seditio procedens jam etiam divinæ domui ignem minaretur; supradictus Antistes necessitate compulsus, accepta a primore quodam sacramentorum * fide, nihil huic periculi intentandum; in custodia tantum, dum populo satis fieret, recipiendum; reum ab ecclesiæ claustris dimisit: quem exceptum multitudo, cui in tumultu nihil pensi est, pedibus inligatis tractum, ultimo mortis supplicio affecit.
[4] Tum vero Vir ille Dei, sanctitate memorabilis, admissum facinus adscripsit sibi, [quæpersuasit Sancto secessum ab episcopatu:] non suum crimen, tam severus ultor culpæ, ut putabat, suæ, quam dissimulator alienæ. Etenim cum fraus graslantis inimici suo sceleri ministram populi manum supposuit; totum illud delictum beatissimus Justus in se retorsit; absolvens omnes, non ignoscens sibi. Sed quid mirum, si Justus sui accusator est in primordio sermonis, aut in judicio suæ disceptationis. Quam verecunda est sanctitatis ac pietatis confesso! Cum impudentia in alium soleat delictum suum vergere *; hic crimen extraneum quasi proprium interpretatur. Peccavit plebs incondita, peccavit sathanæ instinctu; Justus autem quid fecit? Cui, cum in Domino confideret, dicebatur: Transmigra in montem sicut passet. Tetenderat quidem antiquus ille peccator arcum nequitiæ suæ, ut in occultis immaculatum calliditatis suæ arte configeret, sed quia manus Domini auxiliabatur ei, nihil profecit inimicus in eo; nam Justus ille, qui fuerat magnus sacerdotio, factus est major exilio. Itaque officium sacerdotale deserere, & peregrina, quo lateret, expetere decrevit.
[5] Reversus autem ex quadam Italiæ g synodo, ad quam fuerat evocatus; [reversus ex synodo clam, uno comitante Viatore, in Ægyptum navigat:] quod vix absque lacrymis recolere quisquam potest, non Lugdunum venit, ne obstrictus totius amore plebis, liberam non haberet discedendi facultatem; sed circa Turnonem h residens, si qui charorum ad valedicendum illuc excurrere vellent, expectavit: ubi concurrentibus lacrymantium turbis, veritus ne etiam illic multitudine oppressus teneretur, clam solus ac subitus abscessit. Nullus enim (adeo inopinantibus se proripuit;) vel itineri ejus comes adhæsit, præter Viatorem illum, quem supra diximus, egregiæ indolis puerum, qui officium tunc in Ecclesia lectoris gerebat. Hic solus beatissimum Senem latere cupientem, vestigiis insecutus est. Ac jam inter Arelatem atque Massiliam, supra littus maris posito, & navim conscendere parato superveniens, non sine admiratione ejus, se obtulit. Receptoque puero in solatium peregrinationis, eremum petens, in Ægyptum navigavit, jactata omni in Domino cogitatione, soli adhærens animo illi, qui est spes omnium finium terræ, & in mari longe.
[6] Igitur cum ad longinquam Ægyptum animum destinasset, [in eremum delatus dignitatem suam occultat;] a facie diabolicæ iræ, tamquam Elias alter a facie Jezabel reginæ, in deserta secessit: ibi Ægyptiis alimoniam suggerentibus, dicam plane, & hunc per munus * Domini pastum ministerio sumpsisse corvorum. Etenim quoties per manus peccatorum sanctis victus infertur, toties suos Dominus, corvis cibum deferentibus, pascit: quorum non immerito iniqui sumunt atrum illum de tenebris delictorum colorem; denique & peccatorum avaritia poscentibus quid clamat semper, nisi cras, & cras? Unde & divina eloquia adversus hujusmodi hominem dicunt: Ne dicas vade, revertere; cras ego dabo, cum possis continuo benefacere. Mirum proinde est, & in peccatori. bus alentibus, sicut & in corvis ministrantibus, si hodie se eorum largitas proferat, quorum avaritia nisi procrastinare non novit i. Ibi ergo nomine Justus & merito, cum primum illo advenit, jam inter Sanctos positus, diu se quis esset occultavit; ut suppresso nomine, atque honore, humilitatis summæ exercere opus posset; non jam clericis tantum, verum monachis quoque ac laïcis se inferiorem exhibens.
[7] [sed agnoscitur tandem per peregrinum: continua Sancti oratio:] Sed cum multo jam tempore ita tectus delituisset, accidit aliquando, ut in summo monachorum sanctorumque conventu, a quodam illic fratre, qui ab his partibus subito tunc peregrinus advenerat, agnosceretur; atque ad ejus genua provolutus; stupentibus cunctis ac requirentibus quid hoc esset; sanctum episcopum Justum esse respondit. Quo facto admirantes universi tantæ humilitatis Virum, culpantesque ignorantiæ suæ præteritam præsumptionem, quod Pontifici se nescii præposuissent, veterem erga eum abusionem recenti honore pensabant k. Horum itaque particeps vitæ Justus noster, continuans noctes ac dies oratione & jejuniis in conspectu Domini pervigil Lugdunensium adstabat assertor. Aberat quidem eorum conspectibus, sed precibus aderat, neque illos reliquerat, ad quos utique semet intercessione referebat. Expetierat accommodata fletibus loca, ut soli Deo vacans, quæ pro ipsis peteret, efficacius impetraret.
[8] [visitur a S. Antiocho, cujus adventum prædicit:] Eodem vero tempore, quo ipse in eremo morabatur, sanctus Antiochus, tunc presbyter Lugdunensis, pio incitatus officio, usque ad videndum Episcopum suum peregre * animo intendit, vir discutione * præcipuus, & qui non immerito, tempore interjecto, ad ejusdem pontificii culmen assumptus sit. Hic ergo cum desiderio tanti Antistitis terras & maria transmitteret, prænuntiasse venerandi nominis Justus adventum ejus ita fertur, ut etiam, quibus diebus quæ accederet loca, non taceret, dicens: Charus noster Antiochus hodie illic moratur. Quod adeo manifeste probatum affirmatur, ut etiam die ipso, quo ad eundem venit, venturum esse prædixerit.
[9] [pius Sancti obitus, & mors Viatori prædicta:] Cæterum cum aliquot annis in eremo angelis proximam egisset vitam, & dignus adesset finis tantis laboribus, regnum spondens cœlorum, atque illis jam extremis sanctæ commigrantis animæ, flens & consternatus mente Viator adstaret, dicens: Cui me Domine relinquis? respondisse dicitur, ne conturbaretur quasi destitutus solatio, quia brevi se illo quoque ipse sequeretur: quam utique prophetiam, ac revelationem cito transitu l sanctissimi juvenis constat fuisse completam.
[10] [translatio corporis.] Sed in gloria ejus neque illam Lugdunensium gratiam tacitus præterierim, quod in referendo sancto ejus corpusculo, usque in Australem plagam venerabilium se civium cura porrexit, qui scrutati illas pene inaccessas ardoribus solitudines, & ab ipso admodum solis occasu, prope in vicina ortui loca devotione currentes, totum pene orbem pietatis suæ testem secerunt, quantumque se abegerat verecundissimi Sacerdotis fuga, in tantum se fidelium studia tetenderunt. Scierunt quia fugerat, desiderare; & imputare, quia deseruerat, nescierunt: neque enim ille deseruerat despectione populi, sed compunctione delicti. Approbaverunt se tam præclaro non indignos Antistite; cum gratiæ ejus magnitudinem officii gloria m æquiparaverunt: in tanto egregii Sacerdotis exemplo, factum quoque fidelissimæ plebis exhibitum est, quod non minus mirum videretur n: illa reverenda sancti Senis ossa a remotis terræ partibus cum alacritate & religione exhibuerunt, cum lacrymis & gaudio susceperunt: atque laboraverunt, ut qui jam cum ipsis spiritu erat, cum ipsis etiam corpore esset; in honore Domini nostri Jesu Christi, cui est potestas & gloria cum Patre & Spiritu sancto in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a In hac voce omnes codices dissonant. Ultrajectinus habet admiraturi, codex Rubeæ Vallis adjuratione: Surius, mutato stylo, cogimur adjurati vel breviter exponere.
b Consonant Mss. At audi Surium: Eo sane adducor, ut incunctanter affirmare non dubitem, eum, licet pro Christo martyrium non obierit, tamen complesse martyrium. Nonne ex stylo sic mutato pulcre de stylo auctoris judicavit Tillemontius? Attamen similes styli mutationes ubique reperiet studiosus lector, qui editionem Surii cum nostra conferre voluerit. At operæ pretium non est eas mutationes hic notare, nisi majoris sint momenti.
c Hæc verba omnibus omnino sanctis Confessoribus coronam martyrii attribuunt: omnes enim carnem afflixerunt, mundumque & diabolum vicerunt. Verum martyr proprie est, qui pro Christo mortem oppetiit, aut ea passus est, quæ mortem inferre nata sunt. Hoc posteriori modo martyr est S. Joannes apostolus, quia ferventi oleo immissus.
d Id necessarium non est, nec semper verum. Sufficit ad martyrium, si malit pati, quam peccato mortem effugere. Sane Christus ipse Joan. 21 dixit S. Petro: Amen, amen dico tibi: cum esses junior, cingebas te, & ambulabas, ubi volebas: cum autem senueris, extendes manus tuas, & alius te cinget & ducet, QUO TU NON VIS. Hoc autem dixit, significans, qua morte clarificaturus esset Deum. Ductus est Petrus ad mortem, quo non volebat: martyr tamen est jure optimo.
e Hæc omnia absunt a priore Vita, seu quod resecta sint tamquam inutilia, seu (quod magis credo) quia non sunt primi Vitæ scriptoris, sed alterius, qui Vitam primam hisce aliisque ornandam, aut potius onerandam, censuit.
f In Ms. Accinctino obvium ignarumque, in Ultrajectino obvios ignaros.
g Sicuti ratiocinationes præcedentes absunt apriore Vita, ita etiam accessus ille ad synodum, quam Aquileiensem passim interpretantur neoterici. Fuit revera in synodo Aquileiensi S. Justus, ut dictum est in Commentario num. 26; ideoque & secessus certo contigit post synodum. Verum non æque certa sunt, quæ hic dicuntur; videlicet homicidium illud suriosi, quod modo relatum est, contigisse ante synodum. Quin imo probabilius apparet, omnia facta esse post synodum; & Sanctum, qui irregularitatem quamdam sibi attribuisse videtur, statim ab officio episcopali abstinuisse, ubi hominem, quem tradiderat, occisum intellexit. Vide Comm. num. 27.
h Turnonem habent quinque codices, & duo alii voce paululum luxata eamdem indicant urbem; nam Ultrajectinus habet Turonem omißa littera una, alter Tornonem una solum mutata. Surius tamen edit Torrontem mendose, opinor; cum codices omnes Turnonem indicent. Porro de hoc loco Valesius in Notitia Galliarum pag. 569 sic scribit: Turno (Tournon) locus est positus ad ripam Rhodani dextram e regione Tegnæ (Tin) nunc celeberrimus, & comitivæ titulo ac scholis suis, & multitudine habitatorum insignis: qui in litteris Caroli regis, filii Lotharii augusti, “Castrum Torno, situm in pago Lugdunensi juxta fluvium Rhodanum” dicitur; in litteris Lotharii regis, Caroli ejus fratris, villa Turno. Recentiores Turnonium mendose appellant. Nullum autem videtur dubium, quin locus hic assignetur in Mss. At hinc colligo, interpolationem esse factam seculo IX aut serius: nulla enim antiquiora hujus oppidi monumenta habemus, uti testantur eruditi Benedictini, qui Historiam Occitaniæ nuper ediderunt, tom. 3 pag. 365. Nullus quoque seculi IX martyrologus de concilio meminit, quod signum est, nihil tunc de eo in Actis fuisse. Ex hac observatione confirmantur mox dicta de abscessu Sancti, non interposita synodo, sed statim post homicidium furiosi.
i Quæ toto hoc numero huc usque leguntur, uti absunt a Vita præcedenti, ita interpolatoris esse videntur. Sane non video hic tantam elegantiam tantamque gravitatem ac majestatem, quantam in hac Vita se reperisse dicit Tillemontius, sed frigidas ineptasque magis comparationes garrulideclamatoris. Vidit hoc etiam Surius, qui partem ex hisce omisit.
k Hic alter asserit, se gesta illa didicisse ab oculato teste nonagenario. At interpolator id vere dicere non poterat, ac ne verisimiliter quidem, cum multo videatur junior; ideoque id totum omisit.
l Petrus de Natalibus lib. 9 cap. 90 ait S. Viatorem obiisse post dies septem a Magistro sancto, seu XII Kal. Novemb. Poterunt hæc examinari ad XXI Octobris, quo S. Viator Martyrologio Romano est adscriptus.
m In Ultrajectino, cum gratiæ ejus magnitudini officii gloriam æquiparaverunt.
n In hac translationis relatione, quæ multo brevior est in prima Vita, interpolator quoque agnosci potest, uti in omnibus, quæ primæ Vitæ sunt adjecta.
* Ms. Accinct. illata
* al. ingenu
* al. Christo
* al. abnegavit
* Acc. de
* Acc. tam
* Surius sacramenti
* duo Mss. urgere
* al. manus
* in Ultraj. peregre pergere
* Accinct. districtione
DE S. JUSTO SIVE JUSTINO EPISC.
ARGENTORATI IN ALSATIA.
Sec. IV.
Ætas, elogia, incerta de Sancto narrantur, cultus.
Justus sive Justinus ep. Argentoratensis in Alsatia (S.)
AUCTORE J. P.
Argentoratum, quæ & Argentina dicitur, [Argentoratensis hic episcopus] multis laudatur in ultima editione Galliæ Christianæ tomo 5, pag. 775, occasione episcoporum ejusdem urbis, archiepiscopo Moguntino suffraganeæ. Pauca hæc e pluribus accipe: Argentoratum Ptolemæo, & Argentoratus Ammiano Marcellino “barbaricis cladibus nota civitas, inquit, in Germania prima” ob insignem victoriam ab Alamannis in eadem a Juliano Cæsare sub Constantio Augusto reportatam (Vide Ammianum lib. 16, cap. 12) Italis Argentina dicitur; Strasburgum * vero Gregorio Turonico lib. IX Hist. cap. 36, & lib. X cap. 19; quasi diceres burgum sive urbem in strata publica positam: & sane ibi quinque erant viæ, seu stratæ militares, aut publicæ, ut ait Hadrianus Valesius in Notitia Galliarum.. Urbs est amplissima .. in Germania superiori, ad fluvium Hellenum *, in quem paulo supra Bruschius * cadit, & nomen perdit, nec longe a Rheno, qui ibi jungitur ponte ligneo. Insignis in ea floret academia, anno MDXXXVIII excitata. Totius Alsatiæ præcipua est civitas, sed in inferiori sedet .. inter Basileam ad Austrum, & Spiram ad Septentrionem. Deinde scribitur de primis fidei in Alsatia satoribus, ecclesiis Argentinensibus, & a pag. 776 de regularibus variorum Ordinum familiis tam in ipsa civitate quam in diœcesi. Utrique præfuit ac profuit S. Justus sive Justinus episcopus.
[2] Editores laudatæ novæ Galliæ Christianæ secundo loco Justum sive Justinum præsedisse Argentoratensi cathedræ memorantes, [probatur] Observandum monent, ante Henschenium communem fuisse scriptorum omnium sententiam, S. Amandum, primum Argentoratensem episcopum, eumdem esse cum Trajectensi, qui septimo floruit seculo. Ea itaque in sententia optime subjici poterant Justus & Maximinus S. Amando; at cum nunc liquido constet, primum Argentinensem episcopum quarto vixisse seculo, removendi ab ipso videntur Justus & Maximinus, & Ansoaldo adjungendi, ac immediate præponendi. Testes hujus opinionis, quæ Justum atque Maximinum Argentinenses episcopos Gregorianis in Alsatia monachis accenset, sunt Herzochius Chronol. lib. 4, Munsterus Cosmogr. Germanicæ lib. 3 cap. 159, Bucelinus; quod etiam ex veteribus Annalibus, seu Chronicis monasterii comprobatur: juxta quæ haud dubie laudati scriptores in hanc ivere sententiam; sed in multis fallunt hi Annales, & sæpe ab erudito viro D. Augustino Calmet emendantur. Unde a receptis apud Henschenium & Sammarthanos catalogis minime recedendum putamus.
[3] Præterea Justinus iste potest esse Justinianus, qui subscripsit concilio Sardicensi anno CCCXLVII inter præsules Gallicanos: [vixisse seculo IV:] in subscriptionibus enim legitur Amandus ab Argentorato … Justinianus ab argentorato, qui post concilium Sardicense potuit subscribere, mortuo Amando successor datus. Hæc ibi: quæ conducunt ad duos Amandos synonymos præsules distinguendos, figendumque Justini, qui Amando Argentinensi episcopo successit, tempus. Sed audiamus ipsiusmet Henschenii verba tomo 1 Februarii, die VI in Amando episcopo Trajectensi: quem dum ostendisset perperam confusum esse cum Argentoratensi, sic concludit pag. 829: Amandus ergo, qui primus episcopus Argentoratensis habetur, vixit seculo Christi quarto. atque, ut diximus, interfuit anno CCCXLVI synodo Agrippinensi. Secuti illum in eadem sede episcopi, 11 Justus sive Justinus, III Maximinus, IV Valentinus: quos “Sanctos adpellari pingique cum diadematibus, & credi inter Divos receptos esse” tradunt Wymphelingus & Guillimannus. Sequuntur ibidem alii ejusdem cathedræ præsules apud Henschenium. Wymphelingus, quem citabat, videri potest in Catalogo Argentinensium episcoporum, anno 1508 Argentorati edito, in Valentino; & Guillimanni Commentarius de eisdem epp. pag. 87. Ordo autem iste primorum quatuor episcoporum confirmatur ex Erckenbaldo, de quo infra.
[4] [elogia:] Idem Wymphelingus in Justo ita eum laudat: Justus doctus fuit in sacris Litteris: fecit enim explanationem in Cantica canticorum: cujus exemplar in monasterio Canonicorum Regularium in Drutenhusen invenitur. Super hoc cœnobio prædicti Galliæ Christianæ editores, de monasteriis tractantes, quæ sunt in diœcesi Argentoratensi, hæc observant pag. 777: Collegium Canonicorum Regul. S. Augustini in Truttenhusen nunc possident acatholici nobiles de Landsperg. Explanationem vero illam in Cantica canticorum suspicor esse Justi Urgellensis in Hispania episcopi. Erckenbaldus, episcopus Argentinensis in Carmine de antecessoribus suis in episcopatu, quod una cum Æneæ Silvii Historia rerum Friderici III imperatoris, aliisque Operibus in unum volumen congestis prodiit Argentorati anno 1685, hæc cecinit pag. 120 de nostro Præsule, ordinem insuper primorum episcoporum confirmans:
Alpha nitet dignus pater hujus sedis Amandus,
Justus justitiæ post additur assecla summæ:
Hinc Maximinus baculatur in ordine tritus *
Et Valentinus pastori tunc benedictus.
De Erckenbaldo scribunt iidem, quos supra indicabam, Galliæ Christianæ editores columna 789, ubi vitam clausisse refertur an. CMXCI, VI Idus Octobris.
[5] [varia de ipso dicuntur, quæ probatione indigent:] Wymphelingus nihil notavit de anno mortis S. Justi; quem aliunde etiam nondum didici. Sedit, uti vult, annis duobus. Ghinius illum annuntiat hac die 2 Septembris in Natalibus sanctorum Canonicorum: Argentinori, inquit, S. Justi episcopi, sexti ejusdem civitatis, qui præfuit ibidem sacerdos & pontifex & virtutum opifex fere annis duobus. Scripsit Commentaria in Cantica canticorum, & quievit in Christo anno Redemptionis DCLXXXI, qui corrigendus est ex jam dictis, uti & quod fuerit præsul ordine sextus. De Commentariis istis indicavi meam mentem. Quo autem fundamento compareat inter Canonicos, non satis intelligo. Cur denique hoc die eum memoret, non novi. Eodem autem hic datur, ut aliquo detur in Opere nostro, cum videatur satis constare de publico & antiquo ipsius cultu, diesque nesciatur, quo coli debeat. Nunc probemus publicam ejus venerationem.
[6] Tomo 1 Februarii pag. 828 refert Henschenius, auctorem Vitæ S. Deicoli, [antiquus cultus.] Lutrensis in Burgundia abbatis, quam XVIII Januarii ex Lutrensibus membranis edidimus, de S. Amando, aliisque urbis Argentoratensis patronis, circa annum 965 hæc scripsisse cap. 1: Civitas Argentina .., quæ vulgarico vocabulo Strazburch vocatur .., exceptis Reliquiis principalibus, proprios se gaudet possidere Patronos, quos a Domino suscepit veræ fidei fundatores, & divini verbi prodigos seminatores, id est, Amandum, Justinum, Arbogastum, Florentium, & alios nonnullos, quorum nomina in beati ordinis albo superna illa regio sine fine tenet caraxata *, id est, scripta. In Annotatis ad modo indicatum caput coli dicitur S. Amandus Argentorati die XV Novembris; in veteri autem Breviario ecclesiæ Argentinensis consignari XXVI Octobris, asseritur in memorata jam sæpe Gallia Christiana in S. Amando Argentoratensi episcopo. S. Arbogastus habetur apud nos ad XXI Julii. Florentius est in Martyrologio Romano VII Novembris. His adde, quæ ex Wymphelingo & Guillimanno dicta sunt de cultu Sancti, quem damus hac die.
[Annotata]
* Strataburgum in editione Ruinartii
* l' Ill
* la Breusche
* i. e. tertius, a Græco τρίτος
* rectius charaxata
DE SANCTO ELPIDIO ABBATE PATRONO OPPIDI S. ELPIDII
IN PICENO.
Sec. V ante CDXX.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Elpidius abbas, patronus oppidi S. Elpidii in Piceno (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Oppidum S. Elpidii, ubi servatum Sancti corpus: cultus ejus & memoria in Fastis sacris,
Picenum, nunc Marchia Anconitana passim dictum, provincia Italiæ est ad mare Adriaticum se extendens, [Oppidum S. Elpidii in Piceno, ubi corpus] quæ inter civitates suas habet Firmum urbem, archiepiscopali dignitate ornatam. In diœcesi Firmana inter Firmum & Ædem B. Mariæ Lauretanam locus est, qui a S. Elpidio nominatur Oppidum S. Elpidii, vel S. Elpidius, vulgo santo Elpidio. In ecclesia collegiata hujus oppidi magna veneratione servatur corpus S. Elpidii, illudque seculo XVI visitatum, ac postea translatum fuit, uti infra narrabimus. Corpus illud ibidem vidit P. Joachimus Papebrochius Societatis nostræ, dum pœnitentiarius erat Laureti, de eoque ad fratrem suum Papebrochium nostrum XXII Augusti anni 1683 scripsit in hunc modum: Cum hisce diebus P. Germanus Firmum deberet excurrere, eidem me socium adjunxi. Ea occasione transeuntes oppidum S. Elpidii, perhumaniter excepti sumus ab illustrissimo domino comite Asclepi, qui suscepto sacerdotio ad illud oppidum se recepit, a secularibus conversationibus se abstinens. Hic, dum nos reduces exspectaret, egit cum canonicis ac magistratu, ut nobis redeuntibus corpus S. Elpidii abbatis ostenderetur.
[2] Honorifice servatur infra summum altare, & quatuor diversis clavibus obseratur; [Sancti honorifice servatum in ecclesia collegiata,] quarum duas reservant bini e magistratu, & duas alias canonici duo. Hi, ut primum intellexerunt nos ad dictum illustrissimum dominum redivisse, ad templum sese contulerunt, ibidemque nos cum dicto domino exspectarunt. Advenientibus autem nobis, solitum signum campana datum fuit, quod dari solet, quoties sacræ illæ reliquiæ publice ostenduntur. Tum accensis octo facibus e cera alba, altare reserarunt, nobisque copiam fecerunt omnia ossa cum otio videndi. Deinde ostenderunt nobis particulares lectiones, quas habent in Officio ejusdem Sancti, obtuleruntque illas exscribere. Sed illustrissimus dominus respondit festinatione opus non esse, & prius diligenter examinanda omnia; ac imprimis, quomodo Sancti illius corpus in Picenum translatum fuerit, de quo in lectionibus nulla habetur mentio, sed quod in Cappadocia ultimum diem clauserit. Recepit dictus illustrissimus dominus in se curam illam, &, si quid certo invenerit, ad me Lauretum transmittet. Hinc intelligere possumus, incognitum esse canonicis S. Elpidii, quomodo aut quando sacrum Patroni sui corpus acceperint.
[3] [intra summum altare, & cum eo servari dicuntur duo alia corpora,] Steterunt promissis Elpidiani, certe prout judicarunt expedire: nam non longo post tempore P. Dominicus Pierantonius Societatis nostræ transmisit collectionem satis amplam de Vita, cultu, & miraculis S. Elpidii, quam Italice conscripsit dominus Natalis Medaglia, ac Vitam S. Elpidii nominavit, prout revera vocari potest. Porro gesta Sancti non sine erroribus collegit scriptor ille, licet alioquin non parva usus videatur diligentia. Quod vero spectat ad cultum & miracula, minus errori fuit obnoxius, cum iis & loco & tempore esset propinquior; ideoque illa omnia ex Italico Latina faciam. De corpore habet, servari illud in prægrandi arca marmorea, seu intra summam ecclesiæ collegiatæ aram, quæ marmorea est. Ibidem quoque haberi dicit corpora Ænesii & Eustatii, de quibus agemus, cum examinabimus S. Elpidii gesta. Porro laudatus Medaglia non exponit, quomodo aut quando in Picenum hæc corpora fuerint translata, sed conatur probare S. Elpidium cum sociis ibidem obiisse. Verum, si Elpidius, cujus corpus possident Elpidiani, revera defunctus est in Piceno, alius est ab Elpidio abbate, cujus gesta perstrinxit Palladius, uti deinde clare ostendam.
[4] Audiamus interim, quid de visitatione corporis narret Medaglia: [quæ visitata anno 1512; donata tunc aliqua particula castello Morico:] Prædicta Mss. (quæ in relatione gestorum antiqua vocat, at quæ non admodum antiqua sunt, ut patet ex sequentibus) conformiter deinde testantur, anno MDXII apertam esse prima vice memoratam arcam, ac visa fuisse intregra tria dicta corpora; magna vero concurrentium pietate separata esse, atque imposita omnia alteri thecæ admodum eleganti, clavisque probe munitæ, quæ posita fuit in memorata arca marmorea: nihil autem de dicto corpore ablatum, nisi unam particulam ex osse manus cum exiguo frusto panni relicti, dum sepultus est dictus Sanctus: quæ cum Elpidiani donassent Morico Firmanæ diœcesis castello, illi ea incluserunt brachio ex orichalcho inaurato cum manu argentea, magnaque ab illo populo in veneratione habetur. Castellum Moricum item est in diœcesi Firmana, ac vulgo dicitur S. Elpidio Morico, uti invenio in relatione quadam Ms., olim huc missa de Sanctis diœcesis Firmanæ. Hæc relatio item meminit de reliquiis S. Elpidii in castello Morico servatis.
[5] Corporum translationem laudatus collector memorat hoc modo: [translata eadem anno 1676:] Corporis demum translatio facta est ab illustrissimo ac reverendissimo (Janotto) Gualterio archiepiscopo & principe Firmano die VIII Maii, anno MDCLXXVI, composito accommodatoque sacro hoc corpore cum duobus aliis supra dictis in una theca tota deaurata, quæ exornata est lucidissimo crystallo ex parte superiori & anteriori, ac deinde inserta eidem memoratæ arcæ marmoreæ, posteaque portata in longo supplicantium agmine per totum oppidum maxima cum pietate. Ante arcam composita est fenestra, & clathri inaurati interius. Foris in medio est porta ferrea, quatuor occlusa seris eo modo, ut in festivitate Sancti aperiantur dictæ portæ in conspectu populi, qui annis singulis reliquias magna devotione veneratur.
[6] Festivitas hujus sancti Abbatis celebratur die 2 Septembris, [festivitas Sancti 2 Septembris: duæ aliæ olim celebratæ,] quo obiit. A summo Pontifice Urbano VIII usque in hodiernum diem suspensa sunt duo alia festa, quæ ad honorem sancti Protectoris celebrabantur. Alterum eorum ad memoriam adventus ipsius in Cluello XXIV Novembris agebatur festum; alterum VIII Maii propter prodigiosam apparitionem Sancti in forma equitis, qui vexillum manu tenens liberavit patriam suam invasione Longobardorum & Saracenorum, qui in provincia Marchiæ Anconitanæ nullum præteribant locum damno non illato, quod ipsa excidio suo probavit Ancona. Omnia hæc reperiuntur in tabulario Terræ S. Elpidii in antiquis manuscriptis. Sacerdotes tam seculares quam regulares & moniales Terræ S. Elpidii recitant Officium proprium Sancti cum octava, quod approbavit Gregorius XIII Papa XXVIII Septembris, anno MDLXXX, pontificatus sui VIII. Hactenus Medaglia de cultu S. Elpidii, addens multa alia verosimiliter scripta fuisse, quæ exciderunt vastationibus hostilibus & temporum injuria.
[7] [mense Maio & Novembri, in quibus fiebant] Quod vero dixit de duabus Sancti festivitatibus olim celebrari solitis mense Maio & Novembri, præter præcipuam, quæ agitur 2 Septembris, aliunde confirmatur. P. Antonius Maria Manfredi Societatis nostræ pœnitentiarius Laureti anno 1699 huc misit excerpta quædam ex Statutis Elpidianis, anno 1571 Maceratæ impressis, in quibus lib. 1 pag. 2 sub titulo. De veneratione festi S. Elpidii sic legi testatur: Dignum ac justum esse censemus (præcipue cunctis Elpidianis) honorem & omnimodam reverentiam exhibere glorioso ac beato Elpidio, advocato nostro, protectori & defensori; qui præ ceteris aliis sua pietate & misericordia ac intercessione apud Deum Patrem omnipotentem, terram nostram Elpidianam, ejusque cives, incolas & habitatores ab omnibus periculis conservare consuevit. Idcirco solitam & vetustissimam consuetudinem approbantes, statuimus & ordinamus, quod Mag. DD. Priores una cum omnibus officialibus salariatis *, consiliariis, & toto populo in festivitatibus sancti Elpidii de mense Maii & Novembris teneantur & debeant congregari in aula magna palatii communis dictæ Terræ, & inde asportare & asportari facere expensis communis * candelas cereas magnas & parvas accensas, ut moris est, ad ecclesiam sancti Elpidii, & offerre altari in manibus sacerdotum.
[8] [variæ oblationes.] Quæ oblatio fieri debeat in Vesperis ante festum prædictum, & de mane in celebratione Missarum, præcedente tamen ante Mag. DD. Potestatem & Priores pallio serico dicti communis in memoriam antiquissimæ observationis. Et dominus Potestas teneatur suis sumptibus emere, & portare seu portari facere, unum cereum ponderis duarum librarum ad dictam ecclesiam, & similiter medicus; cancellarius vero & alii officiales salariati unius libræ, & offerre, ut supra, sub pœna contra facientibus quinque librarum denariorum, de eorum salario retinendarum. Et pro majori veneratione dictæ festivitatis ordinamus, quod perpetuis futuris temporibus de mense Maii nostrum commune teneatur & debeat annuatim creare unum Connestabilem, & capitaneos contratarum & bubulcorum & aliarum artium & societatum, & facere armatam & monstram more solito & consueto, præhabita tamen prius licentia a rever. D. Rectore, pro tempore in provincia existente, & secundum qualitatem temporum, prout concilio generali dictæ Terræ videbitur & placebit, & ejus festum custodiatur & custodiri debeat a Vesperis diei præcedentis ab omnibus & singulis terrigenis, incolis & habitatoribus dictæ Terræ & ejus districtus sub pœna quadraginta solidorum pro quolibet & vice qualibet. Non modo hinc intelligimus memoratas festivitates fuisse apud Elpidianos, sed etiam, quanto studio illas celebres facere sint conati. Voces barbaræ, quibus officia magistratuum designantur, facile intelligentur ab Italis præsertim, quales sunt Potestas, Priores, Officiales salariati, Connestabilis. Vox Capitanei hic præfectos designat minores, Contratæ vero, Italis contrada, varios oppidi & territorii vicos, quibus singulis aliquis e populo erat præficiendus; sicuti alii eligendi erant artium singularum præfecti. Facere armatam & monstram, est colligere aliquot armis instructos, lustrare ac recensere.
[9] Martyrologos necdum adduco, quia illi quidem annuntiant S. Elpidium abbatem; [Linteum, cui corpus involutum fuerat, seorsum servatum.] sed eorum aliqui dubitare videntur, an Elpidius, cujus corpus habetur in Piceno, idem sit cum illo sancto Abbate, cujus gesta deinde referemus ex Palladio. Hoc dubium priusquam examinem, recensere placet miracula plurima, quæ facta narrantur apud Elpidianos in Piceno, ut omnia conjungantur, quæ certe spectant ad S. Elpidium in Piceno cultum. Medaglia ante laudatus, antequam miracula referre aggreditur, prævie observat, ossa sacra, dum lustrata sunt ab illustrissimo Janotto Gualterio, inventa fuisse mappa seu linteo antiquissimo involuta, illudque linteum deinde extra thecam, qua ossa continentur, seorsum servatum, ut ægris applicari posset. Hoc autem linteum multis salutare fuisse, docent beneficia plurima, quæ ex Italico Latine exponam, prout ea recensuit Medaglia iis contemporaneus, & vicinus.
[Annotata]
* i. e. quibus datur stipendium
* i. e. communitatis
§ II. Beneficia & miracula impetrata Sancti intercessione & reliquiis.
[Tactis Sancti reliquiis, sanatur puella brachio capta,] Ipso translationis anno & die; VIII Maii, glorioso triumphis Sancto devotorum, cum illustrissimus antistes sumeret ex theca jam dicta radium * majorem unius brachii ante altare, accessit ad eum puella, nomine Martha, filia Antonii Sianella ex Terra S. Elpidii, a multis annis capta brachio dextero, quod sustentaverat gravis instar trunci sine motu; & supplicavit illustrissimo domino, ut sibi liceret osculari reliquias, quas tenebat dextera, velletque deinde eas inutili brachio suo admovere. Post fusam brevem orationem, sacrum illud os admovit loco affecto puellæ; & extemplo illa sensit nativum vigorem redire ad istam partem, subitoque, videntibus omnibus, cœpit movere brachium istud, quod tot annis mortuum gestaverat; atque hoc tempore multorum filiorum est mater.
[11] Eodem die, quo prodigiosæ reliquiæ in theca argentea, [puer mortuus resuscitatur ejus intercessione:] comitante supplicantium agmine ipsoque domino archiepiscopo supra dicto, portabantur per totam Terram, voluit adhuc Deus illarum effectum palam ostendere in Francisco filio unico Nicolai Sciavone & Margaritæ matris suæ, qui tertium ætatis annum agebat. Hic febribus & vermibus ad vitæ mortisque confinium adductus, magna fide Sancto commendatus est a matre. Transiit infans ab hac vita ad alteram, & jam paratum erat solita cum veste candida sepulcrum; quando Margarita, concepta majori fiducia illum recipiendi vivum, prorstravit se humi coram reliquiis cum singultibus & lacrymis. Vix absolverat mulier preces suas affectibus & lacrymis plenas, cum vegetari incipiunt membra cadaverosa, deinde cernitur se movere Franciscus, & adstantes obstupescunt prodigio. Vident oculos ei aperiri, eumque balbutiendo dicere: Vivo, & vivo per gratiam Sancti. Divulgatur per totam Terram fama certa singularis hujus gratiæ, impetratæ in die tantæ lætitiæ, multorumque aliorum singularium beneficiorum, quæ Sanctus quotidie impertiebatur sibi devotis, quæ prætermitto, quia non fuerunt scripto consignata.
[12] [linteo, quo ossa fuerant involuta, febri liberatur puer,] Die VII Augusti ex maligna febri moriturus videbatur Joannes Maria, filius unicus Eleenoræ Sinibaldi, natus annos decem aut undecim in dicto loco. Mater, adhibitis ei omnibus remediis, Sancto ipsum commendavit, curavitque afferri sibi sanctum linteum; quod febricitanti filio vix applicatum, integram eidem sanitatem restituit.
[13] [puella,] Jacebat maligna febri oppressa anno MDCLXXXI Flora, filia Francisci Rossi Elpidiensis. Cum autem vehementia mali deliraret, mater ipsius effecit, ut deploratæ filiæ suæ osculandum traderetur linteum. Et vix febricitanti ac deliranti erat porrectum, & bis deinde in signum veri obsequii labris ipsius admotum, cum subito pristinam sanitatem integramque recuperavit.
[14] [vir, mulier,] Dominus Andreas Carlucci similiter Elpidiensis eodem die & anno cum continua ac maligna febri laboraret, atque ad extrema esset adductus, amisso jam sensu, imposuerunt capiti ejus sanctum linteum, atque omnes adstantes preces suas persolverunt. Finita oratione, moribundus, obstupescentibus omnibus, sensum recepit, atque intra paucos dies perfectam sanitatem.
Similis gratia obtigit Franciscæ Sinibaldi seu Roberti die IX Decembris ejusdem anni. Atque hic observandum est, tot vicibus in hoc territorio malignas febres fuisse depulsas solo tactu sancti lintei, ut jam videatur res ordinaria & gratia continua, quam Deus illius causa huic populo concedit.
[15] [uti & alia duæ.] Non minus mirabile fuit, quod die X Julii anni sequentis accidit Magdalenæ, uxori Josephi Ciminella ejusdem loci. Languebat hæc simili malo, atque a medico erat derelicta. Tandem, ubi dominus Franciscus Fani osculandum ei præbuisset prædictum linteum, unico momento saluti est restituta. Cum autem numquam desinat divina misericordia exaltare Sanctos suos, supra dictus sacerdos idem mox portavit ad Hippolytam cognatam suam infirmam, ejusdemque subito obtinuit sanitatem.
[16] [Presbyter abscißa furtim lintei particula duas sanat neptes suas;] Porro cum prædictus presbyter ob mirabilia sancti hujus lintei vehementer obstupesceret, cogitatio ei incidit resecandi ex eo frustum magnitudinis unius palmæ; nec recordabatur pius sacerdos prohibitionis per illustrissimum antistitem factæ sub pœna excommunicationis. Non longo post tempore maligna & mortifera febri laboravit Maria Rosa Elpidia, prædicti neptis natu minor; atque in idem malum incidit Catharina Antonia, alia ipsius neptis natu major. Ambæ se Sancto commendarunt cum osculo istius particulæ ex linteo, sibi a prædicto patruo subministratæ; atque ambæ per vices sanitatem recuperaverunt.
[17] [at ipse mortifero malo correptus, particulam restituit, & mox convalescit.] Verum cum istis diebus ipse dominus Franciscus memoratus eodem malo fuisset correptus, atque aucto maligno morbo, diminutisque viribus ac cum istis vitæ spe, extrema Ecclesiæ Sacramenta suscepisset, sedulo conscientiam suam scrutabatur, consideransque furtum suum, quod forsan Sancto displicuerat, statuit illud continuo restituere, milleque osculis, lacrymis, ac suspiriis involutum reddere ecclesiæ suæ collegiatæ per dominum Philippum Pelagalli archipresbyterum cum plena delicti sui confessione. Protinus vero, dum domo ipsius efferebatur sacrum id pignus, discessit etiam ab eo morbus. Vulgato miraculo, omnes accurrerunt, ut admirarentur factum tam singulare. Apparet etiamnum sacra hæc particula, rursum cum linteo conjuncta ad æternam facti memoriam.
[18] Franciscus Mallei Elpidianus prædicto anno, die XX Augusti, [Alius, eodem adhibito linteo, febri liberatus,] incidit in febrem malignam, desperatusque a medico, ad extrema fuit reductus. Hinc die 2 Septembris in Sancti festivitate allatum illi est sanctum linteum; quod exosculatus, eodem die liberatus est pertinaci malo.
[19] Eodem mense & anno efficacissimam gloriosi sancti Elpidii protectionem expertus est faber Adrianus Flaminei ejusdem loci. [alius retentione urinæ,] Hic ex retentione urinæ acerbissimis cruciatus doloribus, ad contactum sancti lintei statim fuit liberatus.
[20] Erat Maria Elpidia Sinibaldi seu Roberti in oppido S. Elpidii octo mensibus gravida, [mulier gravida febri aliisque malis,] quando correpta est febri ardentissima, quæ paucis diebus evasit maligna, ac partus dolores acceleravit. Accessit subitum alvi profluvium, malumque adeo auxit, ut viribus destituta desperataque a medico ac morti vicina, suprema Ecclesiæ subsidia acciperet, ad iter e terra ad cælum instituendum. Implorata nihilominus ope sancti Patroni, afferuntur ipsi sanctæ lintei reliquiæ, quas tenerrimo affectu vix erat exosculata, cum febris remisit, & sine alio remedio convaluit. Paucis post diebus filiolam peperit: & ambæ hodie vivunt gratiæ singularis probatæ testes.
[21] Anno MDCLXXXIV, XII Junii, soror Maria Catharina Palombi, [monialis febri atque inflatione corporis.] religiosa in monasterio S. Joannis prædictæ Terræ, laboravit febri totoque corpore inflato, ita ut se ad mortem præparasset. Interea tamen devota Soror, non desperans de sanitate recuperanda per favorem patroni sui S. Elpidii, ei se efficacissimo affectu commendavit, postulavitque memoratas lintei reliquias. Vix illis labra admoverat, cum ore suo emisit ingentem puris copiam, & repente sanata est.
[22] Fama festivitatis Sancti, sed magis etiam insignium miraculorum, [Peregrinus membris captus in Sancti ecclesia sanatur,] quæ quotidie in gratiam sibi devotorum operabatur, peregrinos infirmosque ex variis partibus attraxerat. Inter hos erat Franciscus di Biagio ex territorio Ripæ Transonis, (oppidum est in Marchia Anconitana) qui comparuit ipso die festo Sancti cum certa fiducia consequendi desideratam sanitatem, qua annis singulis magis orbata erat media pars corporis ipsius inferior, duobus fulcris subalaribus necessario sustentata. Suscepit ille sacrosancta Sacramenta, oravitque toto tempore matutino in dicta ecclesia. Cum vero præscripta supplicatio, comitante illustrissimo antistite, redibat in ecclesiam, & prædictus Biagio supplicabundus jacebat ad illius portam, simulac sacratissima urna comparebat, ex oratione vocem elevavit & exclamavit: Miraculum! miraculum! Gloriosus sanctus Elpidius sanitatem mihi reddidit. Et qui vix rependo trahebat afflicta membra, confestim abjecit unum e fulcris subalaribus, atque expedite incessit: sequenti autem die in testimonium confirmatæ gratiæ reliquit alterum. Hæc ambo, tamquam testes veritatis, pendent affixa parietibus in sacello hujus Sancti.
[23] Nequeo prætermittere, quo modo; adhibitis fulcris istis subalaribus, [alius sanatur, acceptis fulcris in ecclesia suspensis,] patrata sint alia prodigia. Ex malignis pituosisque humoribus tota vita laboraverat Joannes Straccino Elpidiensis. Anno MDCLXXXI, cum solam linguam haberet liberam, adferri ad se jussit prædicta fulcra. Continuo, ubi illa tetigerat, surgit e lecto, quo ultra octo menses decubuerat, tenditque subito ad ecclesiam, ut debitas ageret gratias de obtento beneficio, exultante omni populo Elpidiensi. Ab eo tempore huc usque integra utitur valetudine, peragitque laboriosa sua exercitia.
[24] [eodem modo alius sanitatem recuperat:] Non aliter opem divinam expertus est Carolus Roggieri Firmanus, sartor in territorio S. Elpidii, qui totius corporis usu destitutus sub finem mensis Aprilis anni MDCLXXXII, non potuit deserere lectum, & vel unum formare passum toto anni decursu. Itaque, & patiens in morbo, & perseverans in devotione erga Sanctum, cum lacrymis rogavit, ut afferrentur sibi prodigiosa fulcra. Vix ea supra lectum suum acceperat, cum sentit per corpus suum currere humores salubres, omnemque membris suis redire vigorem & fortitudinem. Hinc e lecto surrexit, & post octiduum ivit, ut instrumenta sanitatis suæ deponeret in ecclesia sancti abbatis Elpidii prodigiis inclyti.
[25] [canonicus Sancti reliquiis sanatus e spasmo;] Testatur plena fide Josephus Massi canonicus Elpidiensis, quod affectus in brachio dextero per multos dies intensissimis spasmi doloribus, quibus ne momento quidem poterat quiescere, & sibi persuadens se nulla ope humana vitam posse producere, aut tanto dolori resistere, recurrerit ad opem sancti patroni sui Elpidii, tenensque manu fragmentum sacri ipsius corporis, quod penes se summa veneratione servabat, voce ac corde Deo dixerit; Auge dolorem, sed etiam adauge patientiam; ad Sanctum vero, ejus reliquias exosculatus, dum eos parti afflictæ applicabat; Ora pro me, sancte abbas Elpidi, quodque derepente liberatus fuerit die XVI Julii anni MDCLXXVII. Vivit etiamnum hodie.
[26] [conjuges febri liberati, orantibus ad sepulcrum eorum filiabus,] Huic accedunt Ludovicus Asclepy & Beatrix Salimbeni ipsius conjux Elpidienses. Horum una ægrotare cœpit XI Augusti, & alter XIX ejusdem mensis & anni; ambo febri maligna. Deinde, aucto morbo, cum ad portas mortis essent adducti, & suprema Ecclesiæ Sacramenta suscepissent, miserunt ad Sancti sepulcrum filias supplicaturas. Mox fuerunt liberati, ac de gratia tam prodigiosa testimonium reddiderunt in laminis argenteis.
[27] [mulier ex variis morbis restituta voto & reliquiis,] Simile beneficium semper prædicat Maria, uxor Marci Antonii Laurentii. Hæc graviter laborans catarrhis, fluxionibus, & repetitis vicibus tacta apoplexia, quæ eam fere omnino visu privaverat, votum vovit Sancto promittens se curaturam, ut in sacello suo offerrentur aliquot Missæ sacrificia in ejus honorem. Mox etiam rogavit, ut sibi portaretur aliquid ex reliquiis sancti sui patroni Elpidii, uti factum est per quemdam sacerdotem. Ubi hic modica quædam fragmenta Sancti applicuerat oculis devotæ; recipit illa liberum totius corporis motum, ac visum perfectum die XI Maii anni MDCLXXVIII; & vivit etiam hoc tempore.
[28] [canonicus sola Sancti invocatione.] Afflictus jacebat fervidissimis febris ardoribus in calidissima istius anni tempestate, die XVII Julii, Petrus Medaglia canonicus in Terra S. Elpidii; pressusque insuper de improviso angina ac difficultate respirandi, jam postrema videbatur ducere suspiria; nec potuerat vel minimum deglutire liquorem per plures dies. Hinc inter tales mortis anbelitus, ac mille cogitationes melancholicas, recurrit ad sanctum suum Protectorem, ejusque opem imploravit ad animæ corporisque salutem: ac tanto majore prodigio subsidium impetravit, quanto evidentius erat propinquiusque vitæ naufragium. Quapropter ad ecclesiam Sancti se contulit, atque ibi in gratiarum actionem de tam insigni favore Missam celebravit.
[29] Eodem mense, sed non illius anni, efficacem Sancti opem sensit Dominicus, [hujus frater, maligna febri delirans, reliquiis sanatur:] frater jam dicti canonici Medaglia. Maligna febri ad postremas perductus videbatur vitæ periodos, timebatque ne ad mortis transiret articulum. Tanta ab initio fuerat mali vehementia, ut infirmus deliratione nimia ad suscipienda Ecclesiæ Sacramenta non esset idoneus; atque hinc geminato dolore cruciaretur ipsius frater. Hic intelligens vana esse in hujusmodi eventibus humana subsidia, & memor quid in se ipse esset expertus, recepit se ad cubiculum, ubi flexis genibus ante imaginem sancti patroni Elpidii, commendavit ei dilectum fratrem. Cepit deinde particulam corporis Sancti, illamque infirmi applicuit fronti. Cessavit deliratio, & sequenti nocte suaviter dormivit; & subsecuto tempore matutino se sanum reperit. Qua de causa surgens e lecto, cum fratre suo accessit sepulcrum, ubi magna pietate sine mora debitas Sancto egerunt gratias.
[30] Sine stupore non fuit auditum miraculum, quod contigit Natali Bernardino Lilla Elpidiensi XIX Aprilis anni MDCLXXXIII. [alius difficultate urinæ liberatur,] Hic per octo dies continuos gravissimis retentæ urinæ doloribus cruciatus, eoque deductus, ut de ejus vita desperaretur, studebat res suas cum Deo componere, & cum mundo. Jam per venas diffusa erat urina, nec emiserat vel guttam unicam misellus toto prædicto tempore. Interea, cum ei incidisset potens intercessio sancti abbatis Elpidii, magna fide ad eum recurrit, opemque flagitat. Eodem autem tempore, quo ei apportatur aliquid ex Sancti reliquiis, per presbyterum Bonfigli illic præsentem osculandus ei porrigitur dens ejusdem Sancti. Vix illum exosculatus erat infirmus, cum prodigiosum illius sensit effectum: nam eodem momento cœpit urinam emittere, deindeque emisit tantam copiam, ut intra triduum prorsus fuerit restitutus, & apud sepulcrum Sancti debitas egerit gratias.
[31] Fuit etiam illustre miraculum, quod accidit in Thecla Medaglia conjuge Ludovici Andreanelli dicti loci. [mulier multis simul morbis.] Longo tempore vexata fuerat febribus, aliisque malis per totum corpus: membra ejus adeo erant debilitata, ut incedere non posset amplius præ tremore, quo dejiciebatur. Accesserunt IX Januarii anni MDCLXXXIII dolores capitis tam vehementes, taliaque morbi indicia, ut desperata a medico, crederetur moritura. Quapropter, nullum reperiens, qui opem ferre posset, ad unicum, quod supererat, recurrit remedium, ad misericordiam videlicet sancti abbatis Elpidii. Rogavit, ut sibi afferretur prædictus dens sacer; quem osculata, subito e doloribus convaluit; habuitque corpus deinceps tam liberum & sanum, acsi numquam malo aliquo fuisset correpta. Palam hodieque prædicat obtentam gratiam, omnibusque narrat miraculum, mille gratiarum actiones reddens sancto medico Elpidio.
[32] Hieronyma Cifola Elpidiensis per tres menses continuos gestaverat fulcra subalaria ad sustentationem corporis sui languentis, [Mulier, facto voto, ex languore restituta,] quia circa finem Novembris anni MDCLXXXIII pituitosis humoribus vehementer fuerat afflicta. Votum fecit pia mulier glorioso Abbati, decrevitque curare, ut Missæ sacrificium offerretur ad ejus altare. Sic commendata Sancto atque obligata, XV Februarii anni MDCLXXXIV ab eo gratiam impetravit: integreque sanata eodem die ivit ad ecclesiam collegiatam, Missaque ejus rogatu celebrata, apud sepulcrum Liberatoris sui memorata fulcra reliquit.
[33] [juvenis ex febri tactu lintei,] Juvenis ex oppido S. Justi, (locus est in Marchia) nomine Theodorus, operarius abbatiæ sanctæ Crucis in territorio S. Elpidii, diuturna pertinacique febri appropinquabat ad mortem, acceptis sanctissimis Ecclesiæ Sacramentis XII Aprilis prædicti anni. Verum solo tactu lintei liberatus est periculo; ideoque & debitas egit gratias sancto abbati Elpidio.
[34] [hujus frater ex colicis torminibus, hausto pulvere sepulcri:] Paucis post diebus Dominicus, frater germanus prædicti Theodori, correptus subito torminibus colicis, quæ per duos dies & totidem noctes nullam ei relinquebant quietem, nullo obtento per medicamina solatio, confugit ad efficacem Sancti opem, monitus a fratre, qui illam paulo ante fuerat expertus. Jussit ille peti a reverendis sacerdotibus sacrum linteum; pro quo datum fuit infirmo aliquid pulveris de sepulcro Sancti, ut illud bibendo sumeret. Vix illud sumpserat, cum simul expertus est miraculosum effectum, acerbis istis doloribus prorsus liberatus.
[35] [multa alia miracula prætermissa.] Innumeræ sunt gratiæ, & stupendi favores, quæ in dies singulos larga manu famulis suis impertitur gloriosus abbas Elpidius, tum per applicationem memorati lintei, sacrorum ejus ossium, pulveris sepulcri ejusdem, tum etiam per oleum lampadis, & solam nominis invocationem. Prodigiosam ejus intercessionem luculenter testantur anathemata ad parietem sepulcri ipsius affixa, ac pars ecclesiæ cooperta vili æque ac pretiosa materia, nimirum vestibus, catenis, catapultis, ac fulcris subalaribus. Verum, quia hæc beneficia in commentarios relata non sunt, solum impressa sunt memoriæ eorum, qui digni fuerunt talibus favoribus. Hac de causa nequeo illa minutim prolixiori disputatione exponere, licet alioquin milleni essent memorandi, qui febri maligna fuerunt liberati. Itaque lector pius contentus sit modo relatis; illaque sint ad majorem Sancti gloriam.
[Annotata]
* i. e. os cubiti
§ III. Memoria S. Elpidii in Martyrologiis: inquiritur utrum sit S. Elpidius abbas a Palladio laudatus, qui apud Elpidianos colitur: hic certo vivus in Picenum non venit, sed mortui corpus verosimiliter eo delatum.
[Martyrologium Romanum annuntiat S. Elpidium in Piceno;] Martyrologium Romanum ad 2 Septembris clare annuntiat Elpidium, de cujus veneratione & miraculis hactenus egimus; verum gesta ejus nulla commemorans, dubium relinquit, an hic Elpidius sit abbas ille Cappadox, cujus nomine nunc celebratur apud Elpidianos. Verba accipe: In Piceno item sancti Elpidii abbatis, cujus nomine oppidum appellatum, sacrum ejus corpus se possidere congaudet. Baronius vero in annotatis observat sequentia: De quo & Petrus in Catalogo lib. VIII, cap. XXVIII, cumque Cappadocem genere fuisse scribat, illum esse putamus, de quo præclara Palladius narrat cap. XXXVII. Est celebris memoria hujus in Piceno: nam præcipue colitur in oppido, quod ab ejus nomine S. Elpidius appellatur. Fuit præterea alius Elpidius doctrina & egregiis operibus nobilis, qui temporibus Constantii augusti functus est legatione in Oriente adversus Arianos, missus a Julio Romano Pontifice, ut patet ex ejusdem litteris, quæ extant apud Athanasium. Dubitationem aliquam clare hic insinuat Baronius, ita tamen ut propensus sit in sententiam Elpidianorum.
[37] Verumtamen Petrus de Natalibus, quem adducit Baronius, [Petrus de Natalibus Elpidium abbatem Cappadocem genere,] Abbatem laudatum a Palladio clarissimis verbis memorat, de eo sic scribens lib. 8 cap. 28: Elpidius abbas genere Cappadox fuit. De quo scribit Heraclides, quod habitavit in specu, studio abstinentiæ cunctos vincens. Nam per annos XXV, quos ibi vixit, Dominico tantum & Jovis diebus sumebat: aliis diebus nihil omnino gustabat: ac per totam noctem stando & orando psallebat: quem innumera multitudo Fratrum sequebatur. Dum autem scorpio illum nocte quadam percussisset; ipse, eo calcato, ne standi quidem spatium, in quo steterat, mutavit: in tantum dolorem contempsit. Sarmentum vitis aridum, extra tempus debitum ab eo plantatum, adeo crevit, ut vitis magna facta, infra annum totam ecclesiam operiret. Hic per annos viginti quinque numquam ad Occidentem se vertit, nec solem declinantem conspexit. Cujus exemplo discipulus ejus Sisinnius, cum apud eum septem annis fuisset, in sepulcro se clausit, in quo stans per triennium semper oravit, numquam die vel nocte deambulans, aut sedens, aut jacens. Elpidius igitur post annos prædictos ad Cappadociam regressus, & presbyter factus, Fratres & Sorores in unum collegit, & cœnobio constructo, in pace quievit. Cujus festum agitur IV Nonas Septembris. Errat in eo hic scriptor, quod Elpidium dicat regressum in Cappadociam, eumdemque errorem imitati sunt alii mox citandi. Non enim Elpidius, sed Sisinnius ejus discipulus in Cappadociam regressus est, uti videbimus ex Palladio, quem Petrus citavit sub nomine Heraclidis, quia Historia Lausiaca Palladii & Paradisus Heraclidis, uti aliquando vocatur, idem est Opus Palladii.
[38] Advertat studiosus lector, non asseri a Petro de Natalibus, [neuter certo affirmat an idem sit Cappadox & Picenorum Elpidius: id tamen asserunt alii,] hunc S. Elpidium coli in Piceno, aut corpus ipsius ibidem servari. Huic consensit Maurolycus, qui eodem die sic breviter habet: Item in Cappadocia Elpidii abbatis abstinentia conspicui. Verum Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ ad eumdem diem Elpidianorum sententiam tradit. Quippe elogium Sancto concinnavit, quale ex Petro mox dedi, ne correcto quidem errore de regressu in Cappadociam; & in fine hæc subjunxit: Cujus corpus in Piceno conditum est, in oppido præclaro ab eo denominato. In annotatione autem hanc movet dubitationem: An S. Elpidius in Piceno in oppido, quod S. Elpidius nominatur, obierit; vel corpus illius ex Cappadocia eo translatum fuerit, mihi incompertum est, cum monumenta ecclesiæ Elpidiensis nondum viderim. Suspicor illud dubium solvi non posse ex monumentis Elpidiensibus, cum nihil de translatione corporis in Picenum nobis fuerit communicatum. Quin potius collector monumentorum Medaglia probare nititur, Sanctum Elpidium in Picenum venisse, ibique obiisse. At istud clare repugnat Palladio, adeo ut scriptor ille hoc conamine augeat dubium ante dictum, videlicet, an Elpidius in Piceno cultus idem sit cum Palladiano Elpidio.
[39] [Natalis Medaglia probare nititur ex antiquis picturis,] Audiamus tamen, quid afferat laudatus Medaglia. Primo citat Gregorium Lazzarium lib. 4 Operis mihi incogniti de Viris sanctis, ex eoque hæc adducit verba: Elpidius sanctus abbas, & vitæ sanctitate illustris, fuit natione Asiaticus, in civitate Cordilensi Cappadociæ nobilibus parentibus ortus: qui veniens Romam, post visitationem piorum locorum, petiit Picenum, & divino lumine inspiratus in loco permanere constituit, ubi ex ruinis Cluanæ civitatis fuit factum oppidum. Hoc Cluellum vocat Medaglia, qui dicta Lazzarii ex antiquis picturis confirmare deinde nititur. Verba ejus compendio accipe. Prima pictura exhibet angelum, qui cymbam prope ripam ostendens Elpidio, ingressum in cymbam transtulit Romam. Altera pictura ostendit Elpidium Roma in Picenum discedentem, dum populus illic ædificabat oppidum Cluellum. Ante ingressum orans, divinitus docetur, se ibi inventurum duos cooperatores Ennesium & Eustatium, fratres germanos.
[40] [S. Elpidium venisse ad Picenos, ibique fidem prædicasse,] Tertia habet, convenisse tres dictos Sanctos, cum sequenti die vix sol appareret in Oriente; cœpisseque prædicare contra idola, atque idcirco citatos ad præfectum oppidi. Quarta docet, S. Elpidium, post varias disputationes de religione, jussu præfecti inclusum carceri. Quinta exhibet Sanctum in carcere. Sexta ostendit eumdem ope trium angelorum carcere liberatum, mirante id prodigium præfecto. Ex septima præfectus, viso illo miraculo, baptismum flagitat; sed prius idola evertere jubetur, illudque præstat. Octava demum pictura significat baptismum præfecto collatum a S. Elpidio, assistentibus Ennesio & Eustatio: Hæ omnes octo picturæ, inquit Medaglia, sunt antiquissimæ manus, adjectis infra descriptionibus characteris Gothici. Observat deinde liquere ex hisce tabulis pictis, singularem S. Elpidii venerationem viguisse apud antiquos. Id enimvero facile ei assentior; nam idem etiam colligitur ex eo, quod nomen Sancti oppido datum fuit, hodieque perseverat.
[41] [allegans etiam Mss., & epitaphium: ea opinio convenire nequit Elpidio Cappadoci.] A pictis tabulis ad antiqua Mss. (ut certe vocat, nam illorum quanta sit antiquitas, non exponit) transit Medaglia, ex iisque narrat septem hominum millia a S. Elpidio baptizata esse eodem die, quo præfectus baptismum suscepit; & præterea alio die sex millia: varias quoque ecclesias ab eodem Sancto erectas, populumque ad pietatem eruditum: obiisse demum Elpidium 2 Septembris, anno 393, imperante Theodosio seniore, eaque occasione oppido Cluello datum S. Elpidii nomen; & non diu post Elpidium defunctos esse Ennesium & Eustatium. Pleraque hæc confirmat epitaphio, quod asserit insculptum fuisse lapidi in ecclesia S. Elpidii, quæ penitus collapsa est anno 1629. Verba epitaphii hæc fuisse testatur:
Piceni Apostolo ac vigilantissimo nostro patriæ Patri,
Quem morientem in terris IV No. Sept.
Susceperunt in cælis beata agmina;
Et cujus uti præcepta amplexi ad salutem,
Ita sanctitatem venerati ad obsequium,
Hunc lapidem excitarunt ad æternitatem.
Mu. Clu. An. a Chr. na. CCCXCIII.
Hæc Natalis Medaglia de gestis & morte S. Elpidii apud Picenos; nam gesta in Oriente ex Palladio ante retulerat. Hanc autem ex hisce omnibus, quæ fideliter referenda censui, conclusionem formo. Cum constet S. Elpidium in spelunca sua obiisse in Asia, necesse est aut omnia illa fabulosa esse, aut alium Elpidium floruisse in Piceno. Utrum ex duobus magis sit verisimile, nunc examinabo.
[42] Primo observo probationes ex picturis petitas exigui admodum esse momenti, [Verum, cum repugnet Officium, aut picturæ non recte exponuntur,] cum nesciamus, quo tempore tabulæ istæ sint pictæ, pictoresque passim nimiam sibi vindicent licentiam pingendi traditiones populares, imo & fabulas. Secundo, non videntur ipsi Elpidiani credere, aut certe diu credidisse, S. Elpidium in Piceno obiisse. Patet id ex epistola ante recitata num. 2, ubi illustrissimus comes Asclepi dicebat, examinandum imprimis, quomodo Sancti illius corpus in Picenum translatum fuerit, de quo in lectionibus nulla habetur mentio, sed quod in Cappadocia ultimum diem clauserit. Elpidiani igitur, dum compositum fuit istud Officium, nondum existimabant apud se obiisse Sanctum, sed corpus aliunde allatum credebant, idemque credidisse adhuc videntur, dum anno 1683 scripta fuit laudata epistola. Hinc credere nequeo, recte colligi ex picturis ea, quæ collegit Medaglia, aut in scriptis antiquis ullius auctoritatis reperta fuisse, quæ ille attulit de baptizatis uno die septem hominum millibus, & alio sex millibus per Elpidium. Certe illa omnia omni prorsus carent verisimilitudine, ut ostendam: cumque Elpidianorum Officio contraria sint, atque in Officiis particularium ecclesiarum passim exprimatur illarum traditio, ne quidem ex picturis laudatis ea recte colligi posse, vehementer suspicor.
[43] At sive in pictis tabulis talia exprimantur, qualia nobis dedit Medaglia, [aut fabulosa continent, aut alterius Sancti gesta repræsentant.] sive ille putaverit se videre in istis picturis, quæ minime illic significantur; pro fabulis habenda sunt, si intelligi debeant de S. Elpidio abbate. Nam, cum mortem Sancti alliget anno 393, Elpidius in Picenum non venisset, nisi imperante Valentiniano, Gratiano, aut ipso Theodosio, sub quo defunctum ponit. Qua igitur veri specie ob prædicatam fidem carceri dicitur inclusus? Imo verisimile non est, eo tempore in Piceno multos idololatras fuisse, cum jam Firmani, Asculani & Anconitani suos in Piceno haberent antistites. Hac de causa suspicio mihi nonnulla oboritur, an non fortasse gesta alterius cujusdam Sancti tabulæ illæ exhibeant, uti & epitaphium supra recitatum, quod certe non est valde antiquum, cum annos a Christi natalibus numeret: nam non abbati, sed episcopo congruunt, quæ iis insinuantur, si vera sunt. Si ipsa, quæ habentur, antiqua monumenta nobis forent transmissa cum Officio & tabularum delineatione, certius de hisce omnibus proferre liceret judicium.
[44] Nunc, iis missis, rationes quasdam allegabo, ob quas existimo, [Rationes, quæ insinuant corpus S. Elpidii Cappadocis ex Palæstina in Picenum delatum.] corpus S. Elpidii abbatis Cappadocis translatum fuisse in Picenum, indeque celebrem ejus venerationem, atque oppidi nomen exortum. Præter traditionem Elpidianorum, existimantium se possidere corpus S. Elpidii Cappadocis, de quo agit Palladius, præcipua ratio est festivitas ex tribus una, quæ ob S. Elpidii adventum instituta olim fuit & celebrata. Etenim vix dubitare possim, quin adventum corporis, seu diem translationis intelligere oporteat, non adventum viventis Elpidii, uti voluit Medaglia. Primum enim usitatissimum est, alterum prorsus inauditum. Cum igitur corpus Sancti aliunde translatum sit in Picenum, ut ex festo translationis colligitur, nihil obstat quo minus existimare possimus, ipsum esse corpus S. Elpidii Cappadocis in Palæstina defuncti, cum multæ Sanctorum reliquiæ inde in alias provincias fuerint translatæ, & ea sit traditio Elpidianorum. Hanc autem traditionem confirmant corpora Ennesii & Eustatii, quæ cum corpore S. Elpidii conjuncta affirmant: nam duos hosce Sanctos cum S. Elpidio conjungit Palladius his verbis: Cum hoc sancto Dei athleta (Elpidio) una etiam fuit consummatus inclytus Dei servus Ænesius *, vir magnæ existimationis, … & ejus frater Eustathius ei honore æqualis &c. Hisce consonant verba, quæ profert Medaglia ex antiquis scripturis, ut ait: Erat autem cum hoc Athleta Christi Ennesius vir magnus & honestus, ac frater ejus Eustasius, quibus una vita continentiæ, atque eadem consummatio in Christo. Itaque, modo certum sit Ænesii vel Ennesii & Eustathii corpora servari etiam in Piceno, vix dubitari potest, quin sint corpora eorumdem, de quibus scribit Palladius. At dolendum, Acta translationis excidisse, aut nobis certe ad manum non esse: nam ex hisce omnia clarius exponi possent, ut nullum superesset dubium.
[Annotata]
* al. Ennesius
§ IV. Gesta Elpidii a Palladio descripta discutiuntur; inquiriturque, an hic idem sit cum Elpidio laudato in Vita S. Charitonis, & cum diacono S. Basilii.
[Gesta Sancti fideliter a Palladio scripta, sed ejus editiones invicem minus consonæ;] Quamvis Historia Lausiaca Palladii, in qua referuntur gesta S. Elpidii abbatis, fide maxima sit conscripta, auctorque narret ea, quæ ipse vidit, aut ab oculatis testibus accepit, gesta tamen S. Elpidii nonnullam patiuntur difficultatem ob diversas laudatæ Historiæ editiones, quæ invicem non consentiunt. Tres mihi ad manum sunt, aut, si omnes enumerare velim, quatuor editiones Historiæ Lausiacæ, una Græca, Latinæ reliquæ. Græcam anno 1616 dedit Joannes Meursius ex bibliothecæ Palatinæ codice pervetusto membranaceo, uti in præfatione monet, hæc mox adjiciens: Primus ego Græce profero; cum Latinam versionem ante annos sexaginta vir eruditus, Gentianus Hervetus dederit. Verum certe aut nimium sibi ille indulsit, aut diversus multum codex a Palatino, quo is usus. Nam quid versio ipsius differat a Palladii textu Græco, facile cuique animadvertere, si conferre modo libebit.
[46] [Latinæque interpretationes non satis exactæ: hinc Acta Græca infra danda:] Sane Interpretatio Latina Herveti alio ordine disposita habet capitula quam textus Græcus a Meursio editus. Menda etiam non pauca occurrunt in eadem interpretatione, quam Rosweydus recudit in Vitis Patrum, correctis hinc inde aliquot mendis. Laudatus Rosweydus edidit etiam antiquam Palladii interpretationem, quæ passim nominatur Paradisus Heraclidis, etiamsi aliud non sit quam Historia Lausiaca Latine reddita. Hæc autem antiqua interpretatio rectius consonat textui Græco, certe quoad ordinem capitulorum. Verum nec illa interpretatio omnino videtur exacta, melior tamen apparet quam Hervetiana. Hac de causa S. Elpidii Acta Græca dabo ex editione Meursii novamque interpretationem adjiciam cum annotatis prolixioribus.
[47] Porro ex his Actis habemus, patriam S. Elpidii fuisse Cappadociam, [Sancti patria, vita monastica ac locus mortis;] quæ ampla est & satis nota Asiæ Minoris provincia. Urbem nullam nominat Palladius, nec parentum genus nobile aut ignobile. Divinant igitur sine fundamento, qui Cordulæ aut Cordylæ nobilibus parentibus natum dixerunt: nam ne quidem Cordylam in Cappadocia reperio; sed Cordylam portum Ponto, non Cappadociæ, attribuit Cellarius tom. 2 Geographiæ antiquæ pag. 197. Insuper ex Actis clarum est, monachum fuisse S. Elpidium, ac deinde anachoretarum ducem seu abbatem, ac presbyterum in Palæstina, ubi & vitam finivit. Rursum ergo aberraverunt a vero omnes illi, qui scripserunt, S. Elpidium in Cappadociam reversum, ibique defunctum: nam id de ipsius discipulo Sisinnio asserit Palladius; at de Elpidio infra num. 2 ait: Hic magnus Athleta patientiæ, ex quo ingressus est speluncam (prope Hiericho,) non descendit de monte, donec fuerit sepultus. Hæc autem verba nullum relinquunt dubium, quin mortuus sit in Palæstina, ita ut ea, quæ obscuriora sunt, hisce Palladii verbis necessario sint concilianda.
[48] Editio Herveti fecit, ut obscurius videatur, ubi primo monasticam Vitam amplexus sit S. Elpidius, [inquiritur, ubi monachus primo,] & cujus monasterii fuerit presbyter. Disputavit de hisce Tillemontius tom. XI Monumentorum nota 1 ad Palladium Helenopolitanum, satisque ostendit, Elpidium monachum primo fuisse in monasterio Cappadociæ, quod exstruxerat Timotheus S. Basilii chorepiscopus. Fatetur tamen interpretationi Latinæ Herveti id consonum non esse, cum illa videatur habere, primo anachoretam fuisse in Palæstina, deinde abbatem in Cappadocia, conaturque textum varie corrigere. Audi verba, quæ difficultatem ingerunt. Herveti editio cap. 106 de Elpidio sic loqui incipit: In Amorrhæorum speluncis, quæ sunt in Hiericho, quas olim construxerant fugientes Jesum Nave *, qui tunc populabatur alienigenas, in monte Luca, fuit quidam Elpidius Cappadox genere, postea autem dignatus presbyteratu monasterii, factus a Timotheo chorepiscopo Cappadociæ, viro sufficientissimo. Is habitavit in quadam spelunca. Hic primo describitur locus, in quo vitam anachoreticam duxit Elpidius, & mox dicitur, postea autem dignatus presbyteratu monasterii, illudque monasterium statuitur in Cappadocia. Videtur igitur ex his verbis concludendum, Sanctum initio anachoretam fuisse in Palæstina, deinde presbyterum monasterii in Cappadocia, uti recte advertit Tillemontius, qui tamen difficultatem non satis amovit.
[49] Itaque observandum est, totam descriptionem loci, [atque ubi dein presbyter & abbas fuerit;] quam Hervetus dedit in gestis S. Elpidii, non spectare ad ejus Vitam, sed ad caput præcedens, prout patet ex editione Græca Meursii, quam recudemus. Vita autem Elpidii inchoata est a Palladio his verbis: Elpidius quidam, aut, ut habet Hervetus, Fuit quidam Elpidius &c. Quæ præcedunt ad locum describendum, in textu Græco referuntur ad caput præcedens, eoque necessario referenda videntur, non quidem ad caput, quod præcedit apud Hervetum; sed ad illud, quod præcedit in editione Græca, & antiqua interpretatione Latina apud Rosweydum pag. 975. Post abscissam loci descriptionem verba Palladii recte intelligi poterunt, nec priora pugnabant cum posterioribus. Nam primo dicitur Cappadox genere. Secundo postea presbyterii dignitate ornatus, illud autem postea referri potest ad adventum in Palæstinam, ita ut presbyter factus sit, postquam ibi aliquo tempore vixerat. Tillemontius illud postea refert ad Palladii adventum, putatque presbyterum factum, postquam ibi fuerat Palladius. Dicitur tertio monasterii seu ex monasterio Timothei Cappadocis, non abbas illius monasterii, ut verosimilius puto, sed monachus ante adventum in Palæstinam. Quarto dicitur: Hic cum venisset, (aut veniens) habitavit in una speluncarum, nimirum loci antea in præcedenti capite, aut narratione, descripti. Hinc antiqua interpretatio sic habet: Hic Elpidius in una de memoratis speluncis habitaculum sibi fecit. Reliqua in annotatis elucidari poterunt. Verum priusquam Acta subjiciam, duo adhuc occurrunt discutienda.
[50] [an idem cum Elpidio laudato in Vita S. Charitonis,] Primo in Vita S. Charitonis apud Surium ad XXVIII Septembris mentio fit cujusdam Elpidii, quem cum hoc nostro eumdem esse, locus, tempus, aliaque adjuncta prorsus indicare videntur. Quippe scriptor istius Vitæ, ubi narraverat sacram laurum, (sic Græci vocabant habitationem anachoretarum multis cellulis distinctam) ædificatam esse a Charitone, lauri alterius constructionem sic refert: Et cum (Chariton) peregisset iter unius diei, accedit ad aliam speluncam, quæ sita quidem erat ad partes Hierichuntinas: erat autem deserta, & erat aptissima ad silentium præbendum & quietem… Cum multi ergo ab ipso consecuti essent curationem, & statuissent vitam illius imitari, hic quoque ædificat alterum virtutum habitaculum, quod Elpidius quidem postea amplificavit, vir præclarus recte factis in exercitatione. Jam vero anachoretas fuisse prope Hierichuntem, dum eo venit Elpidius, insinuat Palladius his verbis infra num. 1, Hic cum venisset, habitavit in una speluncarum. Eorum vero numerum mirifice auctum ejusdem Sancti exemplo, docet ibidem, dum ait: Montem illum urbis instar frequentem reddidit. Cum ergo hæc recte congruant, & certum sit, Charitonem floruisse ante Elpidium, ac demum locus in utraque Vita statuatur prope urbem Hierichuntinam, non videtur dubitandum, quin idem in utrisque Actis memoretur Elpidius.
[51] [an idem cum Elpidio S. Basilii diacono.] S. Basilius epistola 138 novæ editionis laudat aliquem Elpidium diaconum, de eo sic scribens: Nam quinquagesimum hunc diem agebam in infirmitate, cum advenit nobis dilectus ac optimus frater noster, condiaconus Elpidius. De eodem rursum epist. 265 ad Eulogium Alexandrinum hæc scribit: Quapropter misimus etiam desideratissimum filium nostrum, Elpidium condiaconum, qui & epistolam perferet, & per se ipse potest nuntiare vobis, quæcumque litterarum effugerint documenta. Meursius in Annotatis suis pag. 200 hunc eumdem putat cum abbate nostro Elpidio. Sane, cum posterior Basilii epistola scripta notetur anno 377, tempus non obstat, quominus Elpidius S. Basilii diaconus monasticam atque anachoreticam vitam amplecti deinde potuerit, idemque esse cum S. Elpidio abbate, qui vitam finivit in Palæstina. Verumtamen sola temporis & patriæ congruentia non satis certum præbet fundamentum, ut eumdem esse Elpidium pro certo affirmemus, quemadmodum fecit Meursius. Nomen Elpidius non tam rarum erat in Oriente, ut ex utriusque nomine solida haberi possit ratio, sine qua nihil asserendum ut certum. Hisce expeditis Acta Græca subjungo ex Meursio cum interpretatione Latina, atque annotatis nostris, in quibus discutiam, quæ adhuc in Actis occurrent dubia.
[Annotata]
* i. e. Josue
ACTA GRÆCA
Ex editione Meursii, interprete J. S.
Elpidius abbas, patronus oppidi S. Elpidii in Piceno (S.)
Ελπίδιός τις, Καππαδόκης τῷ γένει, εἰς ὕστερον πρεσβυτερίου ἠξιωμένος, τοῦ μοναστηρίου γενομένου τοῦ χωρεπισκόπου Τιμοθέου τῆς Καππαδοκίας, ἀνδρὸς ἱκανωτάτου· οὗτος ἐλθὼν παρῴκησεν ἐν ἑνὶ τῶν σπηλαίων, ὃς τοσαύτην ἐγκράτειαν ἀσκήσεως ἐνεδείξατο, ὡς καλύψαι τοῦς πάντας. Ζήσας γὰρ εἴκοσι καὶ πέντε ἔτη τὰ σάββατα καὶ τὰς κυριακὰς μετελάμβανεν μόνον· τὰς δὲ νύκτας πάσας ἑστὼς ἔψαλλεν καθάπερ βασιλίσκῳ τῶν μελισσῶν ἐσομένῳ, ἐν μέσῳ τῆς ἀδελφότητος συνοικήσας τὸ ὄρος ἐκεῖνο ἐπόλισεν. Καὶ ἧν ἰδεῖν ἐκεῖ παρ᾽ ἐκάστῳ διαφόρους τῆς ἀσκήσεως πολιτείας. Τοῦτον ποτὲ τὸν Ἐλπίδιον, τὸν ὄντως τῇ ἐλπίδι χαίροντα, καὶ διὰ τὸν Χριστὸν τῇ θλίψει ὑπομένοντα, ψάλλοντα ἐν νυκτὶ, συμψαλλόντων ἡμῶν αὐτῷ, σκορπίος ἔπληξεν· ὃς πατήσας αὔτον οὐδὲ μετέστη τῆς τοῦ σχήματος στάσεως, τοσοῦτον τῇ ὑπομονῇ ἀλογήσας τῆς κατὰ τὸν σκορπίον ὀδύνης. Μιᾶς τοίνυν τῶν ἡμερῶν ἀδελφοῦ, τινὸς κόμμα κατέχοντος κλήματος, τοῦτο λαβὼν ὁ Μακάριος ἐν τῷ καθῆσθαι παρὰ τὴν ὄχθαν τοῦ ὄρους ἔχωσεν ὡς φυτεύων, καίπερ ἐν οὐ καιρῷ θείς, τοσοῦτον ηὐξήθη καὶ γέγονεν ἄμπελος, ὤστε σκεπάζειν πᾶσαν τὴν ἐκκλησίαν.
[2] Τούτῳ τῷ ἁγίῳ ἀθλητῇ τοῦ Χριστοῦ συνετελειώθη καὶ ὁ ἀοίδιμος δοῦλος τοῦ θεοῦ Αἰνέσιος, ἀνήρ τις ἀξιόλογος, καὶ τῇ ασκήσει διαπρέψας, καὶ Εὐστάθιος ἀδελφὸς τούτου ὁμότιμος, καὶ τοῦς ἄθλους τῆς κατὰ Χριστὸν πολιτείας ἐξανύσας προθύμως. Ἐπὶ τοσοῦτον δὲ ὁ μακάριος Ἐλπίδιος ἤλασεν ἀπαθείας, ταριχεύσας τὸ σῶμα, ὡς ἥλιον διαφαίνειν αὐτοῦ τῶν ὀστέων τὸ πῆγμα. Φέρεται, δὲ καὶ τοῦτο ἐν τοῖς τῆς ἀρετῆς αὐτοῦ διηγήμασιν παρὰ τῶν σπουδαίων αὐτοῦ μαθητῶν, ὅτι ἐν ὅλοις εἴκοσι πέντε ἔτεσιν οὐδεποτε ἐπὶ δύσιν ἔστράφη. Καὶ τοιγε τοῦ σπηλαίου τῆς θύρας εἰς τὸ ὕψος τοῦ ὄρους ἐπικειμένης· οὐδὲ μετὰ ἑξαωρίαν τὸν ἥλιον ὑπὲρ κεφαλῆς τούτου γενόμενον ἴδεν ποτὲ κατὰ δύσιν κλίναντα, οὐδὲ τοῦς κατὰ δυσμὰς ἀνατέλλοντας ἀστέρας ποτὲ ἐθεάσατο ἐν τοῖς εἰκοσιπέντε ἔτεσιν. Οὗτος ὁ μέγας ἀθλητὴς τῆς ὑπομονῆς ἀφ᾽ οὗ εἰσῆλθεν εἰς τὸ σπήλαιον, οὐ κατῆλθεν ἐκ τοῦ ὄρους μέχρις ὅτου ἐτάφη. Ταῦτα τὰ οὐράνια ἐγχειρήματα τοῦ στεφανίτου καὶ ἀηττήτου παλαιστοῦ Ἐλπιδίου, τοῦ νῦν ἐν παραδείσῳ διαιτωμένου μετὰ τῶν αὐτοῦ ὁμοίων.
[3] Τούτου τοῦ ἀθανάτου Ἐλπιδίου μαθητής γέγονεν Σισίννιος ὀνόματι, ἐξ οἰκετικῆς μὲν ὁρμώμενος τυχης, ἐλεύθερος δὲ κατὰ τὴν πίστιν, τῷ γένει Καππαδοκης. Δεῖ γὰρ καὶ τὰ γένη σημάινειν πρὸς δόξαν τοῦ ἐξευγενίζοντος ἡμὰς Χριστοῦ, καὶ εἰς τὴν μακαρίαν καὶ ἀληθινὴν ἀπάγοντος ἡμᾶς εὐγένειαν εἰς τὴν τῶν οὐράνων βασιλείαν· χρονίσας τοίνυν παρὰ τῷ μακαρίῳ Ἐλπιδίῳ ὁ διάπυρος ἐραστὴς τῶν τῆς ἀσκήσεως ἀρετῶν Σισίννιος ἕκτον, ἢ καὶ ἕβδομον ἔτος, καὶ ἐκμέμαθηκὼς τοῦ ἀνδρὸς τὰς ἀρετὰς, καὶ τὸ καρτερὸν τῶν τῆς ἀσκήσεως πόνων, εἰς ὕστερον οὗτος μνήματι ἑαυτὸν ἐγκαθεῖρξεν, ἐπὶ τρία ἔτη σταθεὶς ἐν τῷ μνεήματι ἐν προσευχαῖς διετέλει. Μὴ νύκτωρ, μὴ μεθ᾽ ἡμέραν, μὴ καθίσας, μὴ ἀναπεσὼν, μὴ βαδίσας, ἔξω. Οὗτος κατηξιώθη χαρίσματος κατὰ δαιμόνων. Νυνὶ δὲ ἐπανελθὼν ἐπὶ τὴν πατρίδα ἠξιώθη πρεσβυτερίου, συναγαγὼν ἀδελφότητα ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν, τῇ μαρτυρίᾳ τῆς ἀπαθείας διὰ τῆς σεμνῆς πολιτείας, καὶ τὸ ἑαυτοῦ ἄῤῥεν τῆς ἐπιθυμίας ἐλάσας, καὶ τὸ τῶν γυναικῶν θῆλυ τῇ ἐγκρατείᾳ φιμώσας, ὡς πληροῦσθαι τὸ γεγραμμένον· Ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ οὐκ ἔστιν ἄρσεν καί θῆλυ. Ἐστὶν δὲ καὶ φιλόξενος καθ᾽ ὑπερβολὴν, καίπερ ὣν ἀκτήμων, εἰς ἔλεγχον τῶν ἀμεταδότων πλουσίων.
[Sancti patria, vita anachoretica,] Elpidius a quidam erat Cappadox genere, postea presbyterii dignitate ornatus, ex monasterio chorepiscopi b Timothei c Cappadocis, viri dignissimi d. Hic cum venisset, habitavit in una speluncarum e: qui tantam in vita ascetica præstitit abstinentiam, ut omnes obscuraret. Vixit enim annos viginti quinque Sabbatis solum & Dominicis manducans. Noctes vero totas stans psallebat. Similis f autem factus regi apum, in medio Fratrum habitans, montem illum urbis instar frequentem reddidit: eratque illic videre apud unumquemque varia vitæ asceticæ instituta. Hunc Elpidium, spe g revera gaudentem, ac tribulationem propter Christum sustinentem, dum noctu psalmos cantabat, nobis una cum ipso canentibus, pupugit aliquando scorpius. Ille, eo calcato, ne habitum quidem, quo stabat, mutavit. Tantopere per tolerantiam contemnebat illatum a scorpio dolorem. Quodam autem die, cum aliquis Frater frustum palmitis h teneret, hoc accipiens Beatus, quando sedebat in * montis tumulo, infodit tamquam plantans. Et sane, etsi tempore importuno illic positum, tantum crevit, tantaque evasit vitis, ut totam obumbraret ecclesiam.
[2] Cum hoc sancto Christi Athleta simul etiam consecratus i est celeber Dei servus Ænesius, [eaque maxime austera, beatus obitus:] vir memorabilis & ascetica vita excellens; atque Eustathius k hujus frater honore æqualis, qui & certamina vitæ pro Christo susceptæ alacriter exercuit. Tantum l autem beatus Elpidius in affectiones suas consecutus est imperium macerando corpus, donec sol ossium ipsius structuram ostenderet. Porro in relationibus de ejus virtute & hoc dicitur a studiosis ipsius discipulis, quod totos viginti quinque annos numquam ad Occidentem se converterit (& quidem ostio speluncæ ipsius in summitate montis posito m) neque post horam sextam n solem, capiti suo imminentem, umquam viderit declinantem ad Occidentem, neque umquam conspexerit exorientes in Occidente stellas. Hic magnus Athleta patientiæ, ex quo ingressus est speluncam, non descendit de monte, donec fuerit sepultus. Hæc sunt cælestia facinora coronati ac invicti athletæ Elpidii, qui nunc degit in cælo o cum sui similibus.
[3] Hujus immortalis Elpidii discipulus factus est quidam, [ejus virtutum imitator Sisinnius.] Sisinnius p nomine, ex servili quidem conditione ortus, at fide liber, genere Cappadox. Oportet enim & genera significare ad gloriam Christi, qui nos facit ingenuos, atque ad beatam veramque nobilitatem perducit, nimirum ad regnum cælorum. Cum ergo fervens ille virtutum vitæ asceticæ amator Sisinnius mansisset apud beatum Elpidium sex aut septem annos, ac Viri virtutes, tolerantiamque laborum vitæ asceticæ didicisset, deinde monumento se ipse inclusit, ac tres annos stans in monumento in precibus perseveravit, nec noctibus nec diebus sedens aut jacens aut foras egrediens. Hic impetravit gratiam imperii in dæmones. Nunc vero reversus in patriam exornatus est presbyteratu, collegitque congregationem virorum ac mulierum, dato testimonio affectuum vacuitatis per honestatem vitæ, & expulsa a se libidine virili, feminarumque cupiditate per continentiam constricta, ut impleatur, quod scriptum est: In Christo Jesu non est masculus neque femina q. Est vero & insigniter hospitalis, licet possessionibus careat, in condemnationem divitum, qui minime largiuntur.
ANNOTATA.
a Descriptionem loci apud Hervetum præmitti, jam observavi in Commentario num. 48; sed num. 49 monui eam spectare ad caput præcedens. Nec modo ea annectitur capiti præcedenti apud Meursium, sed etiam in codice Græco Augustano, cujus habemus apographum. In antiqua interpretatione loci descriptio est prætermissa.
b De officio & dignitate chorepiscoporum, qui frequentiores erant in ecclesia Orientali quam in Occidentali, non convenit inter scriptores. Multa de iis collegit Cangius in Glossario: ubi recte ait: Primitus institutos ab episcopis chorepiscopos fere constans est sententia, ut essent eorum vicarii in vicis ac pagis, & episcopalia in iis munera minoris momenti obirent. Deinde, ut ostendat aliquando presbyteros ordinatos fuisse a chorepiscopis, affert hunc ipsum locum ex interpretatione Herveti, atque ita scribit: Præterea in Historia Lausiaca apud Paladium cap. 106 legimus Elpidium monachum presbyterum ordinatum a Timotheo chorepiscopo. Verum consecratus a Timotheo Elpidius non dicitur in antiqua interpretatione, sed solum fuisse ex monasterio Timothei, ac postea presbyter factus in Palæstina; eoque trahi debet etiam Herveti phrasis, ne ejus interpretatio contradictionem involvat. Porro potestatem ordinandi presbyteros non fuisse chorepiscopis, qui hoc solo nomine non erant episcopi, egregie probat Thomassinus in Opere de Disciplina Ecclesiæ part. 1 lib. 2, cap. 1 & 2, ac cap. 1 num. 15 chorepiscoporum officia sic describit: Curabant agrorum & presbyteros & ecclesias, quas & in credita sibi regione visitabant. Providebant pauperibus. In ecclesiis suis, accepto presbyterorum & diaconorum testimonio, & episcopi consensu, minores clericos ordinabant. Sine episcopo majoris momenti agebant nihil. Implebant denique vicarii partes, qui levarent episcopum cura & solicitudine parochiarum ruralium magna saltem ex parte… In eo, quod de sua ipsius vita scripsit, Poëmate Gregorius Nazianzenus testatur Basilium Cæsareæ archiepiscopum obnoxios sibi habuisse chorepiscopos quinquaginta. Ceterum non negat Thomassinus aliquos inter chorepiscopos fuisse, qui dignitate præditi erant episcopali. Verum id contigit, aut quia gradu suo moti erant judicio canonico, aut ex schismate ad Ecclesiam redierant, aut ordinati ad aliquam ecclesiam ejus possessionem adire vetabantur. Sic enim in inferiori chorepiscoporum gradu servire poterant. Vide laudatum scriptorem.
c S. Basilii chorepiscopus erat hic Timotheus. De eo meminit Basilius epistola nunc 24 (ante 54,) ubi eum excusat. Scripsit ad eumdem epistolam 291 (olim 340,) qua eum reprehendit, quod nimium esset sollicitus de fama sua apud homines, ac de ipso ait: Quomodo Timotheus ille, quem a pueritia ita sese ad rectam & asceticam vitam intendisse novimus, ut immoderationis in his rebus accusaretur; nunc ab ea re unice consideranda discedens &c. Hæc verba plane insinuant eumdem esse Timotheum; in cujus monasterio vixit Elpidius, cum nomen, officium, tempus, locus, ac vitæ genus hujus Basiliani Timothei prorsus congruant illi, quem memorat breviter Palladius.
d Vox Græca ἱκανώτατος varie exponi potest, uti maximus, dignissimus, aptissimus.
e De hoc initio Actorum consule Comment. num. 49. Interpretatio Herveti data num. 48 vix intelligi potest. Antiqua eumdem cum nostra exhibet sensum hoc modo: Elpidius quidam fuit de Cappadocia genus ducens, qui postea & ad presbyteratus honorem meruit pervenire. Erat autem de monasterio Timothei Cappadocis cujusdam chorepiscopi, viri admodum magni. Qui Elpidius in una de memoratis speluncis habitaculum sibi fecit.
f Hervetus sic habet: Is tamquam regi apum futuro, in medio fraternitatis cohabitans, illum montem ædificavit. Quam illa verba sententiam idonee possint exprimere, sane non perspicio, nec perspiciet lector, opinor. Mendum etiam irrepsit in textum Græcum, illudque mendum videtur esse in voce ἐσομένῳ, pro qua substitui potest εἰκασμένος assimilatus, aut similis ejusdem significationis. Certe antiquus interpres sic habet: Quem, sicuti apes regem suum, ita innumera multitudo fratrum secuta, fecit quamdam videri in speluncis ipsis ac solitudinibus civitatem. Eumdem dedi sensum, sed pressius adhærere volui textui Græco.
g Græce τῇ ἐλπίδι cum allusione ad nomen. Hinc Hervetus addidit: Et vere Elpidium.
h Hervetus frustum scalarum mendose. Antiquus interpres Sarmensi ex arida vite. Sed Græcus textus tantum habet, frustum palmitis, aut sarmenti. In eo autem solum videtur factum mirabile, quod frustum illud sarmenti, importuno tempore plantatum, tam cito creverit.
i Utrumque interpretem hic aberrasse, mihi omnino persuadeo. Hervetus habet: Cum hoc sancto Dei Athleta una etiam fuit consummatus &c. Antiquus: Erat autem cum hoc Athleta Christi &c. Verum vox Græca συνετελειωθη significat consecratus est simul; derivaturque a συντελειόω simul consecro. Ratio etiam favet huic sententiæ, cum certo plures vixerint cum Elpidio quam duo hic relati; sed hi duo cum ipso consecrati sunt. Hinc breviter tantum de ipsis loquitur occasione Elpidii. Ex hoc loco confirmatur, quod diximus in Comment. num. 49, Sanctum presbyterum consecratum esse, postquam aliquo tempore in Palæstina vixerat.
k De hisce nihil alibi reperio, nisi quod Elpidiani in Piceno asserant, se eorum etiam corpora habere cum corpore S. Elpidii.
l Tantum in affectiones imperium, quantum antea indicavit, cum morsum scorpii narravit. Nunc enim narrat, quanta corporis maceratione usus sit, ut affectiones sibi tam perfecte haberet subditas. Verum uterque interpres hæc miscuit: nam antiquus sic habet: Usque adeo autem memoratus Elpidius nullis animi vel corporis passionibus subjacebat, propriis membris vario abstinentiæ labore consumptis, ut solis instar ossium ejus junctura luceret. Hervetus vero hæc dedit: Eo autem processit beatus Elpidius impatibilitate corpus macerans, ut sol ejus ossium fabricam perspicue ostenderet. Uterque phrasim corrupit, quia voculam ὡς, quæ exprimenda hic est donec, usque dum, aut simili modo, per ut expressit. Primus insuper insuper erravit, dum ossa Sancti lucentia dixit: non enim ossa per maciem lucent, sed per extremam maciem fit, ut structura ossium appareat, adhibito lumine.
m Consentit Hervetus quoad sensum. Verum antiquus interpres habet: Et sane speluncæ ostio mons in altum editus imminebat. At minus recte.
n Hora sexta in Palæstina erat meridies. Sol tunc imminebat capiti, non quidem perpendiculariter, cum Palæstina non sit in Zona torrida, sed ita tamen, ut non multum declinaret ad Austrum.
o Annus emortualis S. Elpidii exacte nequit determinari. Natalis Medaglia in Comment. num. 41 defunctum vult anno 393, loquens de eo, cujus corpus est in Piceno, quemque verosimiliter eumdem cum hoc diximus. At illa auctoritas epitaphii ibi citati nullius est valoris. Hæc autem satis sunt certa. Monachus fuit tempore S. Basilii, aut certe non diu post in monasterio Timothei chorepiscopi, & vixit deinde viginti quinque annis in Palæstina. Defunctus vero erat, dum hanc Historiam scribebat Palladius circa annum 419 aut 420, si credimus Tillemontio. Ex hisce autem conficitur, obiisse eum verosimiliter sub initium seculi V, aut saltem ante annum 420.
p In prætermissis ad 12 Martii notarunt Majores nostri memorari hunc Sisinnium a Petro de Natalibus cum titulo Sancti, uti etiam a Witfordo in Martyrologio Anglico. At sufficientia cultus argumenta nec illi invenerunt, nec ego hactenus invenio.
q Possunt hæc sano sensu intelligi de eximia puritate, domitisque insigniter affectibus. Nam perfecta & omnimoda apathia, seu vacuitas affectuum, figmentum est Stoicorum, qui de ea falso gloriabantur, non virtus Christianorum, qui ea voce usi quidem sunt, sed sensu minus proprio.
* aut juxta
DE S. ELPIDIO SEU HELPIDIO EPISCOPO CONFESSORE
LUGDUNI IN GALLIA,
Seculo V ante medium.
SYLLOGE HISTORICA.
Elpidius seu Helpidius episc. conf., Lugduni in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
Duos hoc die in Martyrologio Romano annuntiari Elpidios, jam monui in Elpidio abbate, de quo mox disputavimus. Alterum etiam memorant antiquiores, [Cultus Sancti in ecclesia Lugdunensi;] videlicet Ado, Usuardus & Notkerus. Primus his utitur verbis post annuntiatum S. Justum ejusdem urbis Lugdunensis episcopum: Eodem die, beati Helpidii episcopi apud præfatam urbem venerabilis depositio. Cujus sacrum corpus honorifice sepultum, in ipsa eademque ecclesia (septem fratrum Machabæorum, uti ante dixerat, nunc S. Justi dicta,) ubi sancti confessoris Justi tumulata sunt sacratissima membra, quiescit. Brevius Usuardus his verbis: Eodem die, apud præfatam urbem (Lugdunum) sancti Helpidii episcopi & confessoris. Notkerus vero: Eodem die in præfata urbe (Lugduno) Elpidii ejusdem civitatis episcopi. Auctor Ms. de eodem sic habet: Eodem die apud præfatam urbem sancti Elpidii episcopi & confessoris. Hic vir hospitalitatis & caritatis, verbo salutis plures instruxit, & studio abstinentiæ omne desiderium carnale devicit. Saussayus demum, ut mittam alios neotericos, Sanctum nostrum in Martyrologio Gallicano celebrat in hunc modum: Ipso die sancti Helpidii episcopi ejusdem civitatis, & confessoris, qui post prælibatum Antiochum sedis hujus nobilissimæ gubernacula gerens, sanctorum suorum decessorum præclaras actiones pia æmulatione sectatus, sanctitate, doctrina & miraculis coruscavit; tandemque rerum divine gestarum in felici populi cura, & assidua Christi servitute cumulatus, æternæ remunerationis adeptus est præmia. Tumulatus fuit in supradicta Machabæorum ecclesia, ubi communi cum sancto Justo, (cujus hæres non modo fuit sedis, sed & virtutis) honorificentia percolitur.
[2] [pauca de gestis ejus cognita: corpus sepultum ac deinde inventum] De gestis S. Elpidii nihil fere ad posterorum memoriam pervenit. Neoterici scriptores solum fere adducunt Petrum de Natalibus, qui lib. 8 cap. 27 breve hoc concinnavit elogium: Elpidius Lugdunensis episcopus fuit, qui multa sanctitate flagravit & doctrina, & miraculis coruscavit. Qui & populum Dei sibi commissum felici cura gubernans, apud præfatam civitatem IV Nonas Septemb. in pace quievit; sepultus in ecclesia sanctorum septem Machabæorum, in qua sancti Justi ejus prædecessoris episcopi membra tumulata requiescunt. Theophilus Raynaudus in Hagiologio Lugdunensi pag. 45 relatis hisce verbis subdit sequentia: Idem (de corpore) habet antiquus Syllabus reliquiarum illius ecclesiæ. Itaque hallucinatus est, qui cum Ferrario (in Topographia ad vocem Lugdunum) nuper scripsit (Claudius Robertus) corpus S. Elpidii Lugdunensis episcopi quiescere apud Picenos in pago, cui a sancto Præsule inditum nomen. Verum eam appellationem a quiescente ibidem sancto Elpidio abbate dictam, liquet ex tabulis ecclesiasticis 2 Septembris. Consentit hisce Gallia Christiana recusa tom. 4, col. 18; uti & Severtius in Chronologica historia archiepiscoporum Lugdunensium pag. 39, ubi & de inventione corporis ejus octo doctorum affert testimonium nonnihil mendosum; at menda corrigam ex assignando apud nos instrumento, ubi sic legitur: Item in alio sepulcro reperimus corpus B. Helpidii, confessoris & archiepiscopi Lugdunensis, cujus sacrarum vestium, quibus induebatur, sicut dictum est de B. Antiocho, adhuc vestigia manifesta demonstrabantur. Cujus etiam sepulcri locum epitaphium suprapositum ostendebat.
[3] Tempus & locum aliaque adjuncta inventi hujus aliorumque corporum describit pag. 300 in Rodulpho II § 2. Ecclesia, [in ecclesia septem Machabæorum, nunc S. Justi:] in qua corpus inventum, est S. Justi, quæ ante erat Machabæorum. Annus notatur 1287, dies XXIX Augusti. Totum vero inventionis instrumentum editum est apud nos in S. Irenæo tom. V Junii pag. 345 & 346, quo & lectorem remittimus, si nosse cupiat cujus auctoritate, & per quos res tota fuerit peracta. Demum huic instrumento apud nos præmittuntur verba Chronicæ illius ecclesiæ, in qua sic legitur: Item (in ecclesia S. Justi habetur) corpus beati Elpidii Lugdunensis episcopi XVI. Nullum igitur est dubium, quin hujus Sancti corpus Lugduni fuerit servatum usque ad annum 1562, quo urbs illa occupata fuit ab hæreticis, qui ecclesiam S. Justi everterunt, sacraque omnia impie prosanarunt.
[4] [floruit circa annum 424, ac alius est ab Elpidio Laodiceno.] Quotus fuerit Lugdunensium episcopus S. Elpidius, non convenit inter scriptores. Chronica mox citata statuit antistitem XVI, Gallia Christiana recusa XVII, Severtius XVIII. At omnes illi successorem faciunt S. Antiochi. Annum primum episcopatus nullus assignare exacte potuit, uti nec emortualem. Verum Severtius sedisse putat circa annum 424, Raynaudus circa 425, nec ab iis dissentit Gallia Christiana, licet annum designet nullum, cum ex annis decessorum & successorum colligi possit circa assignatos annos floruisse S. Elpidium, non tamen tam exacte, ut aliquot annis citius aut serius ecclesiam Lugdunensem regere non potuerit. Hinc minime assentiri possum Severtio, qui credit Elpidium hunc forsan eumdem esse cum Elpidio Laodiceæ Syriæ episcopo, quod aliunde nullo modo est probabile. Adfuit Elpidius Laodicenus concilio contra S. Joannem Chrysostomum congregato anno 404, defenditque Chrysostomum, quantum potuit, jam tunc senex mente & canitie, ut habet Palladius in Dialogo. Qua ergo verisimilitudine credit Severtius hunc circa annum 424 præfectum ecclesiæ Lugdunensi? Consulat solum lector quæ de Elpidio Laodiceno scribit Tillemontius tom. XI in Chrysostomo art. 102, ubi videbit virum egregium episcopatu suo privatum fuisse ob defensionem Chrysostomi, at eidem restitutum circa annum 414, ita ut minime dubium sit, quin Lugdunensis Elpidius a Laodiceno sit diversus. Plura de hoc Sancto commemoranda non reperio.
DE S. OCTAVIANO EREMITA CONF.
PROPE VOLATERRAS IN TUSCIA,
Verisimilius ante sec. VI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Octavianus eremita confess., prope Volaterras in Tuscia (S.)
BHL Number: 6257, 6258
AUCTORE J.L.
§ I. Memoria in Fastis recentioribus; cultus antiquitas; Officium proprium.
Inter Plumbinensem principatum ad Meridiem & Florentiam ad Septemtrionem, inter Senas ad Orientem & Pisas ac Liburnum ad Occidentem, [Volaterrarum patronus S. Octavianus a recentioribus, quorum annuntiationes] haud procul a dextera Cecinæ & sinistra Eræ ripa, vetustissima jacet Etruriæ civitas, quam antiqui Volaterras, medii & infimi ævi scriptores non pauci Latine etiam Volterras & Vulterras dixerunt, patrium vulgi idioma secuti, qui Volaterrarum nomen in Volterra contraxit. Urbs hæc inter Patronos suos retulit S. Octavianum, quem 2 Septembris Officio clerus invocat ecclesiastico. Antiquiorem in Fastis sacris de hoc Sancto memoriam non invenio, quam in Martyrologio Usuardi Florentino aucto, quod hoc die ita eum refert: Apud civitatem Volaterranam sancti Octaviani eremitæ & confessoris, natione Africani, miræ sanctitatis viri & miraculis gloriosi. Hic venit cum sancto Regulo episcopo ad prædictam urbem; qui demum in una arbore ulmi vitam finivit, cujus corpus ibi requiescit in ecclesia cathedrali. Ex numeris 28, 31 & 33 Commentarii, quem de S. Regulo ad 1 Septembris dedi, satis manifestum est, eum cum discipulis suis Cerbonio & Felice, quibuscum ex Africa in Italiam exsul advenerat, substitisse prope Populonium, urbem olim Tusciæ maritimam, ibidemque reliquam vitam solitarie traduxisse in eremo, in qua martyrio sub Totila anno 542 coronatus fuit. Unde non credo ego, quod dictum Martyrologium seculo XV non antiquius asserit; nimirum ipsum ulterius progressum simul cum S. Octaviano Volaterras pervenisse. Imo ne quidem affirmare ausim, hunc fuisse ex sociis S. Reguli ex Africa in voluntarium exsilium abeuntis: nam verisimilius est, ut infra videbitur, diversis eos seculis in Etruriam extorres adventasse.
[2] Additiones Mss. Cartusiæ Bruxellensis ad Usuardum Greveni breviter Sanctum memorant: Eodem die beati Octaviani confessoris; uti & Ferrarius in Catalogo generali Sanctorum: [observationibus excipiuntur, martyrologis tantum refertur:] Volaterris in Thuscia S. Octaviani confessoris. Addit in Notis: Ex Tab. ecclesiæ Volaterranæ, a qua præcipue colitur ut urbis protector hoc die. Comes fuit SS. Justi episc. & Clementis presbyteri; quibuscum ex Africa in Hetruriam venit, ac vitam apud hanc urbem egit solitariam. Justum & Clementem Volaterrani suos etiam ut patronos venerantur die V Junii, ad quem de illis egit Papebrochius. Quod Sanctus noster utrumque ex Africa in Etruriam Volaterras usque comitatus fuerit, extra controversiam est. Sed an Justus, ut hic asseritur, episcopus fuit, Volaterrarum scilicet, Clemens vero presbyter? Passim id quidem creditur, Papebrochius tamen laudatus in Commentario prævio censet, eos verisimiliter nullo sacro Ordine initiatos fuisse. Castellanus in Martyrologio universali S. Octavianum annuntiat III Septembris, sed perperam: nam pridie ejus festivitas in diœcesi Volaterrana agitur. His autem utitur verbis, quæ ex Gallicis Latina feci: Apud Volaterras in Tuscia S. Octaviani presbyteri eremitæ, cujus nomen gerit templum in loco, ubi mortuus est; & cujus corpus honoratur in cathedrali Volaterrana. Ego alios Sancto titulos non dedi, quam eremitæ & confessoris, qui ipsi certo conveniunt. Castellanus etiam presbyterum agnominat; quam dignitatem, licet a multis aliis assertam, ipsi adscribere non audeo ob rationes § 4 in fine adferendas. Elogia, quibus ipsum ornant Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ, aliique recentiores, huc non transcribo, quia quæ continent, majori ex parte valde incerta sunt, & infra examini subjicienda.
[3] Uno milliari ultra rivum Eram, qui Volaterrarum agros versus Septemtrionem jacentes præterlabitur & ad Occidentem declinans in Arnum se exonerat, [antiquus tamen ejus est cultus in loco, ubi obiit, & Volaterris.] tribus vero ab ipsa urbe milliaribus locus situs est, ubi sanctus Eremita austeram in cava ulmo vitam mirabiliter duxit & ad feliciorem transiit, seculone quinto an sexto, § 4 discutietur. Seculo VII, vel forte etiam citius, uti colligere est ex dicendis num. 59, modicam accolæ ibidem ecclesiam supra ejus tumulum exstruxerunt: qua dein bellorum incursibus diruta, Andreas episcopus Volaterranus sub medium seculi IX, ut inferius num. 63 demonstrabitur, sacrum corpus inde translatum honorifice condidit in ecclesia sua cathedrali, & antiquo sanctissimæ Virginis Mariæ capitulo novum canonicorum collegium addidit, & S. Octaviani nomine nuncupavit. Novam etiam & priore ampliorem ecclesiam ei erexit in loco, ubi antea quieverat. Translatio facta esse traditur die Veneris ante Dominicam Palmarum, quo ejus memoria recolitur. Porro de insigni cultu, quem dicto die & 2 Septembris ejus natali, ut creditur, tum Volaterris tum in loco emortuali jam a tot seculis adeptus est, quique ad hæc usque tempora utrobique viget; de historia corporis in urbem translati & in templo ejus principe depositi, de miraculis aliisque ad gloriam Sancti posthumam spectantibus varia ad manum sunt documenta, quæ infra opportunius producentur. Ex illis strictim hoc loco prælibare placuit, quæ cultus Sancto delati antiquitatem indicent.
[4] De publica veneratione, qua posterioribus seculis honoratus fuit, nihil etiam nunc adferam, nisi Officium, quod anno 1520 in ecclesia Volaterrana, [Officium proprium a Leone X approbatum; hymnus, cujus initium exponitur,] vetere abrogato, de eo recitari cœptum fuit. Non modo novem ejus lectiones hymnique ad Vesperas, Matutinum & Laudes, sed etiam, quæ in illis dicuntur antiphonæ, responsoria & versus, de Sancto propria sunt. In calce libelli, in quo Officium istud inter alia exstat, rubris characteribus additur: Hæc Officia, ut in universali Ecclesia dici possint auctoritate apostolica per Breve Leonis X die V Novembris MCCCCCXIX concessum; in ecclesia vero Volaterrana mandatum. Illorum auctor in Præfationis titulo, libelli frontem occupante, se Raphaëlem vocat, quem Augustinus Florentinus citandus num. 25 & alii ab isto Raphaële non distinguunt, qui a familia cognomen Maffæi, & a patria agnomen Volaterrani accepit. Hymnus, qui ad Vesperas & Laudes clero Volaterrano recitandus præscribitur, metro carminis Sapphici, Adonio de more intercalati, illigatur. Ejus initium explanatione aliqua indiget, quam proin hic præmitto. Volaterrarum, quas alloquitur hymni auctor Raphaël, ille nimirum, ut creditur, qui ab urbe cognomentum gerit, prima Tyrrhenus posuisse Lydus mœnia … dicitur. Idem scribit lib. 5 Commentariorum urbanorum editionis Basileensis fol. 51: nam postquam asseruerat Volaterras fuisse inter duodecim principes Etruriæ civitates, mox subdit: Tyrrhenos quoque Græci Hetruscos vocant a Tyrrheno Lydorum duce, huc applicante ac XII civitates cosntituente annis ante bellum Trojanum fere centum, ante vero urbem conditam trecentis. Tyrrhenum ex Lydia Asiæ provincia in Etruriam colonos duxisse, & ab eo regionem Tyrrheniam & incolas Tyrrhenos fuisse vocatos, veteres scriptores tradidere quamplurimi apud Cluverium lib. 2 Italiæ antiquæ cap. 1. Ab eodem duodecim in Etruria urbes fuisse conditas diserte affirmat Strabo Geographicarum rerum lib. 5. Volaterras ex illarum numero fuisse præter Raphaëlem censent laudatus Cluverius cap. 3 & multi alii. Nunc sacrum poëma Audi.
[5]
[ad Vesperas & Laudes cum oratione:] Plaude jam tanto celebris Colono,
Qui tuos fines habitavit, alto
Colle consistens, patriamque liquit,
Hospita tellus.
Quo magis longe decoraris, ac quum
Prima Tyrrhenus posuisse Lydus
Mœnia, ac istas tenuisse sedes,
Dicitur olim.
Hic feris tantum socius, cubile
Straverat dura nemoris sub ulmo,
Frondeo nudos cohibens amictu
Corporis artus.
Imbrium, solis, famis atque somni
Corde durescens alacri labores
Pertulit cunctos, quibus ille cœlum
Nunc tenet altum.
Inde translati populo frequenti
Corporis dudum monumenta sacri
Continent templo simul ac adorant
Nunc Volaterræ.
Ergo jam sexus simul omnis ordo,
Dum licet, Patrem lacrymis ciamus,
Ejus ut fisos meritis clientes
Ducat in astra.
Gloria excelso Domino perennis,
Qui poli celsa residens in aula
Totius molem moderatur orbis
Trinus & unus.
Recitato cantico Magnificat, repetitaque antiphona de Sancto propria, legenda est hæc oratio: Suppliciter clementiam tuam imploramus, omnipotens Deus, ut beati Octaviani confessoris tui intercessio & ab omni hostium incursu nos semper muniat, & perpetuæ vitæ adire gaudia continuo nobis adjutor existat. Per Dominum.
[6] Hymnus ad Matutinum constat ex versibus Asclepiadeïs, [alter hymnus ad Matutinum:] quorum tertius Glyconio excipitur.
Nobis jam redeunt sacra solemnia,
Lux fausta exoritur: psallite singuli,
Altis ingeminet carmina vocibus
Noster cum populo chorus.
Natalem colimus nobilis Hospitis,
Qui linquens patriæ dulcia prædia
Ac hostis fugiens impia dogmata,
Nostrum hoc applicuit mare.
Nunc aram illius innectite floribus,
Trunci relliquias insuper ulmei,
Quo membra operuit frigida, udula,
Ad sacrum caput addite.
Salve spes patriæ, quam duce credimus
Te stare incolumem, nos quoque ad æthera
Transmitti vario crimine liberos,
Divinisque frui bonis.
Æterno imperium & gloria Principi,
Qui cunctos proprio sanguine noxios
Patri concilians, reddit idoneos
Cœlum scandere fulgidum.
[7] Lectiones primi Nocturni etiam in festo SS. Justi & Clementis recitantur, [lectiones 1 Nocturni Octavianum cum S. Regulo exsulasse asserunt: errores circa tempus,] quibuscum S. Octavianus ex Africa fugit & Volaterris aliquamdiu moratus fuit. Prima ita incipit: Imperante siquidem in Oriente Christianissimo principe Justiniano, Gothis autem Totila duce Romam tenentibus, anno salutis vicesimo supra quingentesimum, quum gens perfida Vandalorum Africam annis prope nonaginta occupasset; postremo rex eorum Gilimer &c. In lectione secunda & tertia dicitur S. Regulus fugiendæ persecutionis, a Gelimere excitatæ, consilium cepisse, & tempestate precibus sedata in Etruriam appulisse: Comites fuerunt, inquit illarum auctor, episcopi duo Felix & Cerbonius, presbyteri totidem pariterque fratres Justus & Clemens, quintus Octavianus. Turpissime contra chronologiam errat lectionum auctor, dum dicit anno salutis vicesimo supra quingentesimum in Oriente imperasse Justinianum, Romam tenuisse Gothos sub Totila, & Gelimerem regnasse in Africa atque Catholicos persecutum fuisse: hic enim ante annum 530 Hilderici regnum non invasit; isti sub Totila ante annum 546 Romam non expugnarunt; ille ante annum 527 non imperavit.
[8] De Sanctorum Volaterranorum reliquiis, sub finem anni 1647 & sequentis initium recognitis, [quos Volaterrani corrigendos censuere; sed an Sancti exsilium anno 520 recte innectunt?] inter musei nostri manuscripta instrumentum servatur notatum ✠ Ms. 164, ex quo post hunc Commentarium de S. Octaviano non pauca excerpentur. Ex iis, quæ scribuntur folio 10 verso intelligo, clerum Volaterranum anno 1647 adhuc legisse primam lectionem dictis erroribus chronologicis fœdatam. Verum cum idem instrumentum simul moneat illos corrigendos esse, non credo quod etiam nunc in diœcesi Volaterrana recitentur. Correctio autem, quæ adferenda judicatur, est hæc, ut pro Justiniano imperatore decessor ejus Justinus, pro Totila Theodoricus, & pro Gelimere Trasamundus substituatur, retento anno 520, quo principes isti vixerunt. Hac emendatione tollitur quidem temporum confusio; sed an annus recte definitur, quo SS. Justus, Clemens & Octavianus Wandalorum persecutionem declinarunt? Tantum abest, ut is determinari possit, ut ne quidem certum sit, an seculo VI cum SS. Regulo, Cerbonio & Felice in exsilium discesserint: eos seculo V, Gatholicos in Africa vexante Genserico, fugere compulsos fuisse, argumenta suadent non levia, quæ § 4 adferentur. De lectionibus secundi & tertii Nocturni consule § 5, ubi integræ edentur.
§ II. Ostenditur requisitæ antiquitatis defectus & temporum confusio, quibus laborant ea, quæ de Sancto scriptor anonymus & Blasius monachus tradiderunt.
[Acta S. Octaviani sincera desiderantur.] Manifestis contradictionibus, anachronismis, atque aliis contra historiæ leges defectibus vitiata atque involuta sunt pleraque, quæ de S. Octaviano litteris mandata invenio. Si sperare auderem, fore ut lector mihi id generatim asserenti crederet, de Sancti vita ea tantum hic obiter perstringerem, de quibus nullum potest esse dubium aut controversia: quæ sane admodum pauca sunt, uti ex sequentibus intelligetur. Verum cum alios ex meo metiar ingenio, qui censuras, alienis scriptis detrahentes improbo, nisi evincatur vel aliunde constet, eas merito ferri; non potui non id consilii capere, ut hoc & sequente paragrapho oculis & judicio legentium saltem ista committerem, quæ posterorum memoriæ de sancto Confessore tradita sunt ab iis auctoribus, qui vel ob suam vel ob instrumentorum, quibus nituntur, antiquitatem minus suspecti videri possent.
[10] [Quæ de eo litteris mandavit] Inter manus versatur anonymi lucubratio, quæ potius inepta quædam homilia in S. Octaviani laudem dicenda est, quam Vitæ descriptio. In nostro apographo ei titulus hic præfigitur: Natale sancti Octaviani confessoris. Ad marginem notatur: Ex bibl. Const. Cajet. Initium est: Juste & decenter, fratres dilectissimi, est præpositum, commode & prudenter constat statutum, hodie nobis esse celebrandum sanctissimi confessoris & patroni nostri Octaviani venerabile festum. Illa, quæ de Sancti gestis circa medium adferuntur, huc tantum transcribam. Omnia enim, quæ habuit, supplicitet & gratiose pauperibus distribuit, & Christi secutus vestigia, qua ortus fuerat, reliquit parentes & patriam… Cum enim Africæ Vir cælebs omni mente Christum coleret, adeo in Christianos paganorum atrocitas cœpit fervescere, ut omnes præsenti vitæ summo cruciatu & etiam bestiarum more dilaniando acceleraret auferre. Tali rabie gentilium mentes flagrante, Vir Dei non exinde exterritus, aut ullum tormentum veritus (quia verberari, atrociter affligi, suspendi, etiam mori pro Christo erat paratus) recessit, ut Domini impleret præceptum, quod dicit: “Cum vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam”. Ideoque viris sanctis, scilicet beato archiepiscopo Regulo atque duobus episcopis Cerbonio & Felici, necnon Justo & Clementi compresbyteris confessor Dei Octavianus adhæsit, & cum illis maria transvectus ad Italas partes venit.
[11] Sed post hæc Justum & Clementem solummodo secutus, advenit urbem Antoniam, quo tempore eam obsidendo crudeliter rabies devastabat Vandalorum, [auctor anonymus,] quibus impiissimus imperator Totila tyrannica fræna laxabat. Verum horum trium consilio urbs freta, ab hostium oppressione est liberata: & eorum itaque sacratissimorum corporum præsentia & protectione usque in hodiernum diem est munita. De Sancti vita solitaria, prope Volaterras acta, ita scribit: Circiter mille passuum spatia citra Eræ fluvium, qui ab Orientali parte præfatæ urbis decurrit, locum petivit desertum, incultum; ubi incolendo eremum imitaretur Christum… Eo autem in loco, ubi Vir sanctus persistit *, non sedile, nec lectum aut umbraculum gratum fecit; sed & cavam ulmum reperit, in cujus alvo non congrue sedere vel jacere aut stare valens latuit; ibique crucifigendo se vitiis & concupiscentiis infatigabiliter & desideranter insistebat jejuniis & orationibus atque vigiliis. De situ loci, ubi sanctus Eremita vixit, vide num. 58.
[12] Auctor anonymus Volaterras, a SS. Justo, Clemente & Octaviano obsidione liberatas, [seculo 10 junior, uti colligitur ex nomine Antonia, quo Volaterras appellat,] Antoniam vocat. Nominis originem assignat Raphaël Volaterranus lib. 5 Commentariorum urbanorum folio 51 verso: Quo sane tempore, cum scilicet Hungari seculo X Italiam vastarent, reperio Volaterras desolatas atque ab eisdem incensas, paucisque deinde post annis ab Otthone primo … in eum, qui nunc cernitur, murorum ambitum breviorem restitutas fuisse, missis eo Germanis simul cum antiquis ejus loci familiis ad incolendum; ac ejus nomine Othoniam appellatam, quam posteri corrupto vocabulo Anthoniam vocavere. Licet apud scriptores Raphaële antiquiores invenire non potuerim, Volaterras sub vel ab Ottone I reædificatas fuisse, verisimilitudine tamen non caret, quod ab eo Antoniæ appellationem traxerint. Usi hac sunt auctores varii; sed eorum nullus est, qui dictum imperatorem, anno 973 mortuum, vetustate superet. Scriptor Vitæ S. Romuli episcopi tom. 2 Julii pag. 255 & 260, Bliderannus in Actis SS. Justi & Clementis tom. 1 Junii pag. 438, anonymus qui eorumdem miracula conscripsit ibid. pag. 443 videntur esse ex antiquioribus, qui Volaterras Antoniæ nomine vocaverunt; sed omnes seculo X juniores esse judicantur: unde eruitur novi vocabuli usurpationem non invaluisse ante annum millesimum, & consequenter ea, quæ numero præcedente transcripsi, litteris consignata esse multis post S. Octavianum seculis, qui floruit, dominantibus in Africa Wandalis, quam anno 534 Justinianus illis eripuit & imperio Romano restituit.
[13] Sed & aliunde cognoscitur fidem instrumenti, cujus partem dedi, [anachronismis] plurimum vacillare. Dicitur in eo S. Octavianus cum Justo & Clemente advenisse urbem Antoniam, quo tempore eam obsidendo crudeliter rabies devastabat Vandalorum, quibus impiissimus imperator Totila tyrannica fræna laxabat. Uti per vocem Antonia requisitæ antiquitatis defectum, ita suam prodit inscientiam scriptor anonymus, dum Totilam, Gothorum regem, vocat imperatorem Wandalorum Volaterras obsidentium. Si urbs hæc non a Gothis, sed revera a Wandalis oppugnabatur, cum S. Octavianus, Justo & Clemente comitantibus, ad eamdem pervenirent; dicendum videtur id contigisse seculo V regnante Genserico, sub quo Wandali Italiam frequenter invasisse leguntur apud Procopium lib. 1 de bello Wandalico cap. 5, & alios veteres scriptores, quorum nullus alicujus meminit irruptionis, a barbaris illis seculo sequente factæ. Sed si Sanctus noster Volaterras adiverit, seculo V a Wandalis obsessas, quomodo verum esse potest, quod antea asseruerat scriptor anonymus, nimirum illum se comitem adjunxisse SS. Regulo, Cerbonio & Felici episcopis, quos seculo tantum sexto in exsilium abiisse certo constat? At Volaterræ obsidione cinctæ erant a Totilæ militibus seu Gothis, quos scriptor ineruditus male Wandalos vocat. Hanc viam si ingrederis, alias impingis in difficultates. Totilas regnare cœpit anno 541 septem annis post Wandalicum regnum in Africa exstinctum, octodecim vero post mortem Trasamundi, sub quo Arianorum persecutio SS. Regulum, Cerbonium & Felicem probabilius exsulare coëgit, uti in hoc tomo pag. 233 ostensum est. Verum si eorum comes fuerit S. Octavianus, & post appulsum ad Tusciæ littora ab iisdem se cum Justo & Clemente sejunxerit, & Volaterras perrexerit, ac dein primum in solitudinem recesserit; an verosimile est, ipsum non citius ad urbem istam venisse, quam cum a Gothis sub Totila obsidione premebatur?
[14] [involvuntur.] Præterea sub quo seculi VI Wandalorum rege adeo in Christianos paganorum, vel potius Arianorum, atrocitas cœpit fervescere, ut omnes præsenti vitæ summo cruciatu & etiam bestiarum more dilaniando acceleraret auferre? Persecutionem tam sævam, quam S. Octavianus declinasse dicitur, multo iterum aptius referes ad tempora Genserici, qui plurimum Christiani sanguinis effudit usque ad annum 477, quo obiit. Afri Catholici tam crudelem fidei causa persecutionem seculo VI passi non sunt. Alii tunc Wandalorum in Africa reges non fuerunt, quam Gelimer, Hildericus & Trasamundus. Sub hoc quidem rege vexati fuerunt ecclesiæ Africanæ antistites & plurimi in exsilium pulsi; sed neque in hos neque in alios Orthodoxos tam barbaro, quam scribit anonymus, modo sub Trasamundo umquam sævitum fuit. Hildericus, princeps mansuetissimus, Catholicis favit. Gelimer crudelis quidem fuit, sed in eos, quos sciebat aut suspicabatur ab Hilderici partibus stare, cujus regnum invaserat. Certe in Fastis sacris nullum invenire potui, qui sub ipso notetur pro Christi fide martyrium subiisse.
[15] [Sancti Vita a Blasio monacho, qui seculo 14 multo antiqutor esse nequit, conscripta; in cujus initio] Liquet ex dictis, quam perturbata quamque parum cohærentia sint, quæ anonymus de S. Octaviano scripsit. Non minus confusa sunt atque inter se pugnantia, quæ de ejus exsilii tempore & sociis referuntur in altero instrumento Ms., cui in apographo nostro præmittitur: Vita S. Octaviani confessoris, ex compilatione anonymi, cujus prologum vide post Legendam S. Zenobii ex biblioth. Med. Flor. plut. XX. Papebrochius tom. VI Maii pag. 51 prologum hic memoratum edidit una cum elencho Sanctorum, quorum Acta describuntur in codice membranaceo, qui Florentiæ in bibliotheca Medicca Laurentiana pluteo vigesimo asservatur. Inter Sanctos illos ordine decimus tertius occurrit S. Octavianus, vigesimus S. Lucensis, cujus mors ad diem XXVIII Aprilis, ad quam ejus Vita illustrata est, affigitur anno 1260. Unde cognoscitur, Sancti nostri Vitam conscriptam esse ab auctore, cujus antiquitas seculum XIV multum excedere non potest. In calce codicis, teste laudato Papebrochio, subjungitur: Scriptum manu peccatoris cujusdam, nomine Blasii, indignissimi sacerdotis & monachi. Credere licet, hunc esse scriptorem totius Operis, ac proinde etiam Actorum S. Octaviani, quæ illius partem constituunt, atque hunc in modum enarrantur: Octavianus ex Africana provincia ab honorabili & locupleti prosapia traxit originem. Hic a primario juventutis suæ flore Apostolorum, tractus divinitus, vestigiis inhærens, Deo servire decrevit, &, quoad vixit, fideliter adimplevit. Nam cuncta, quæ paterna hæreditate possidebat, vendidit, & de crastino nil cogitans, una tunica vestitus solum & chlamyde, mora postposita, pauperibus erogavit. Quod dum ad præsidis ibi pro Romano imperatore notitiam devenisset, in eum suam severitatem exercere proposuit; sed divina providentia hæc operari non sinit: nam cum SS. episcopis Regulo, Cerbonio, Felice, Justo & Clemente commilitonibus suis, suam patriam dereliquit, & ad civitatem Antoniam, quæ nunc dicitur Vulterrana civitas, … properavit: ubi propter obsidionem, quæ illic erat gentis Wandalicæ, solus cum SS. Justo & Clemente remansit.
[16] Enormiter sane hallucinatur Blasius monachus. Præses quidam in Africa pro Romanorum imperatore sævire decernit in S. Octavianum ob causam non verisimilem, [turpis detegitur temporum perturbatio:] quia scilicet bona sua pauperibus elargitus fuerat. Hinc consequitur, ut persecutio, cui se subduxit, contigerit extra tempus, quod fluxit ab anno circiter 457 usque ad 534: nam intra illud Romani imperatores nullos provinciarum aut urbium præsides præfectosve in Africa habuerunt; quia universa sub Wandalorum potestate erat. Nihilominus intra dictum temporis spatium Sancti exsilium accidisse ait idem Blasius, dum eum adhæsisse scribit SS. Regulo, Cerbonio & Felici episcopis, quos certissimum est seculo VI suas reliquisse sedes, antequam Africa Romano imperio, deletis Wandalis, restituta erat; quod anno 534 factum est. At huic contradictioni mox iterum contradicit, dum S. Octavianum cum Justo & Clemente post adventum in Tusciam Volaterris substitisse asserit propter obsidionem, quæ illic erat gentis Wandalicæ: nam apud antiquos scriptores nihil uspiam occurrit, quod credibile faciat, Wandalos seculo VI hostiliter in Tusciam excurrisse. Imo ex illorum testimoniis num. 38 & seq. deducemus, barbaros istos tunc nullam Italiæ oram infestasse. Si itaque Wandali Volaterras obsidebant, cum S. Octavianus ibidem exsularet, hujus fuga retrahenda est ad regnum Genserici, qui paulo post mortem Valentiniani imperatoris, quæ anno 455 contigit, non modo totam Africam sibi subjecit; verum etiam singulis annis in Italiam trajicere cœpit, cujus varias regiones vastavit, atque urbes diripuit: harum aliquas etiam frustra tentavit, e quarum numero Volaterræ esse potuerunt. Veterum testimoniis hæc confirmabuntur num. 41. Intricatam quæstionem de tempore exsilii sanctorum Justi, Clementis & Octaviani pluribus agitare incipiam num. 35.
[17] Ceteri fere omnes, qui de Sancto nostro agunt, [reliqua Blasii narratio,] Volaterras per ipsum & socios obsessione liberatas & ab hæresi Ariana, qua infectæ erant, conversas fuisse dicunt: de quo biographus noster silet. In salutem tamen incolarum S. Octavianum laborasse scribit tam verbi divini prædicatione, quam sanctorum operum morumque exemplo, quo illis prælucebat: Erat enim, inquit, aspectu decorus, conversatione benignus, moribus ornatus, abstinentia magnus, paupertate summus, habitu abjectus, oratione assiduus, fidelibus gratus, & paganis (vel quod credibilius est, Arianis) inæstimabiliter ipsorum demeritis odiosus. Quod Vir sanctus attendens, circa Heræ fluvium prope Antoniam seu Vulturnam civitatem non duobus milliariis completis desertum horribile expetiit; ubi ulmum cavam reperit, [in] qua tametsi nisi flexis genibus casu aliquo stare potuit, eam tamen suam domum esse perpetua Christi fultus gratia ordinavit. [In] qua diu incredibili abstinentia herbis crudis & aqua more bestiarum, & vestium nuditate secundum Apostolorum dogmata victitavit.
[18] [in qua aliis contradicit, dum Sanctum ab aucupe mortuum inventum esse ait.] Post tempus ibidem modicum flexis genibus, clausisque manibus, in cælum erectis luminibus, cælica ejus anima penetravit. Quadam die super ulmum prædictam accipiter cujusdam adolescentis aucupis volavit. Post eum ex more accessit, & contempta esca sibi ostensa nullo casu ad ipsum redire curavit: sed oculis in Sanctum defixis, quantum in eo fuit, Sanctum ostendere non cessavit. Quem dum nec pastu nec lapidibus a prædicto intuitu revocare posset, iratus super arborem ascendit, & corpus Sancti stantis in oratione flexis genibus, clausis manibus, elevatis sursum oculis, mortuum acsi viveret, adinvenit. Ad clamorem socii currunt; ut dixit, inveniunt; sumpto accipitre, in civitatem currunt; factum exprimunt; concives corpus ibidem sepeliunt. Quam Blasius subjicit brevem historiam de Sancti corpore in cathedralem Volaterranam translato ex ecclesia, in loco solitudinis ipsi erecta, inferius dabitur, postquam quæ ejus vitam concernunt, expedita erunt. Paragrapho sequente Augustini Florentini exhibebitur narratio, quam ipse ex vetustissimis, ut ait, documentis collectam Latine, & dein alii Italice ediderunt. Adolescens auceps in ea dicitur S. Octavianum non mortuum, quod Blasius asserit, sed viventem atque orationi intentum invenisse.
[Annotata]
* perstitit
§ III. Acta S. Octaviani, immixta Vitæ SS. Justi & Clementis, quam Augustinus Florentinus Latine & alii Italice ediderunt, ex nullius pene fidei documentis collecta esse probantur.
[Vitæ SS. Justi & Clementis, quam varii typis vulgarunt,] Augustinus Florentinus, quem alibi invenio se Fortunium cognominasse, professione monachus Camaldulensis, anno 1568 typis Florentinis edidit justæ molis libellum de Vita & miraculis SS. Justi & Clementis, in quo etiam de S. Octaviano illorum socio multa narrantur, quæ neque apud anonymum illum, cujus verba dedi a num. XI, neque apud Blasium monachum leguntur. Ex instrumenti Volaterrani relatione post hunc Commentarium danda num. 7 intelligo, Euphrosynum Lapinum eodem anno 1568 Augustini libellum in Italicum idioma translatum Florentiæ in lucem dedisse. SS. Justi, Clementis & Octaviani Acta ex eodem Augustino accepta Italice quoque vulgavit Silvanus Razzius in Vitis Sanctorum & Beatorum Etruriæ, anno 1627 Florentiæ excusis, a pag. 116. Sanctorum illorum Vitam ex eodem fonte depromptam Æmilius Feï suo etiam inseruit Operi de Volaterrana urbe ejusque Sanctis, cujus exemplar manuscriptum servamus, notatum ✠ Ms. 164 a. Scriptores hi Augustini historiam ideo proculdubio luce & fide non indignam censuerunt, quia pagina 16 illam se desumpsisse ait ex variis instrumentis Mss. quæ ibidem allegat & vetustissima appellat. Papebrochius ad diem V Junii, ubi de SS. Justo & Clemente egit, biographum istum omnino neglexit. Ejus quidem in Commentario prævio num. 12 mentionem facit; sed addit se ex eo nihil, quod ad Sanctorum vitam spectat, in Opus nostrum traducere posse. Verum Volaterrani pro suo erga sanctos Patronos studio exigere possunt rationes, cur Augustini narratio usque adeo contemnenda sit, in cujus confirmationem producuntur instrumenta Mss. vetustissima, neque a Papebrochio probantur nullius valoris esse: nihil etenim adfert, unde pateat hæc meliora non esse iis, quæ a num. 2 improbat. Opportune nunc, cum de S. Octaviano agimus, Volaterranis plenius satisfaciemus. Documenta, quibus usus est Augustinus, adferentur num. 25; dein probabitur ea idoneæ non esse auctoritatis: prius tamen exhibebuntur gesta & miracula S. Octaviani, ex eodem biographo maxima ex parte in synopsim contracta.
[20] Sancti fratres Justus & Clemens, eorumque socius Octavianus, [& in qua mirabilis historia] omnes presbyteri & natione Afri, ex Gelimeris ultimi Wandalorum regis persecutione in voluntarium fugiunt exsilium una cum sanctis episcopis Regulo, Cerbonio & Felice. Post gravem tempestatem precibus sedatam, Populonium, maritimam Etruriæ urbem, eadem navi advehuntur. Tres sancti præsules solitarie victuri in ejus vicinia consistere, Justus, Clemens & Octavianus Volaterras progredi statuunt, cujus incolæ jam biennio a Wandalis obsidione premebantur. Oppidum Ripamarancii medium ferme milliare prætergressi, in loco, ex quo facilis in urbem est prospectus, gradum sistunt, Deumque orant, ut oppidani a secta Ariana ad veram fidem convertantur & ab hostibus liberentur. Finita oratione, sancti Advenæ urbem Volaterranam per medias Wandalorum acies ingrediuntur, incolis cum fructu doctrinam Orthodoxam inculcant, quam etiam miraculis confirmant: nam ad eorum preces cæci visum, surdi auditum, claudi gressum recipiunt & leprosi mundantur: dæmones etiam sine imperio vel ad solam sanctorum Virorum appropinquationem corporibus exeunt. Interea temporis annona deficit: præ fame moriendum est, vel urbs hostibus dedenda: ejus ulterius tuendæ nulla spes affulget, nisi a SS. Justo, Clemente & Octaviano. Ab his itaque consilium & auxilium in extrema illa calamitate cives efflagitant: quibus hanc facile propulsari posse Viri sancti persuadent, modo hæreseos abjurationem, veræ religionis amplexum & præceptorum divinorum observantiam promittant. Quod ubi fecisset civium pars major, Sancti ob bonam illorum melioris vitæ ac fidei amplectendæ voluntatem gratias Deo agunt, eumque precantur, ut afflictæ urbi subveniat.
[21] [urbis Volaterranæ per Sanctos illos & Octavianum] Inter orandum hanc vocem angelicam e cælis audiunt: Ego vos elegi, ut fructum afferatis, & fructus vester maneat. Itaque orationi insistite, quia faciet Deus mirabilia super salutem populi hujus. Tum B. Viri Justus, Clemens atque Octavianus Dei numine afflati, populum universum majori spe nutrientes, hæc prophetico protulerunt ore: Nec panis vos conturbet inopia, filioli, nec exterorum terreat gladius: exspectate Dominum, pœnitentiam agentes. Agite viriliter in confessione Orthodoxæ fidei… Mane (inquiunt) annuente Domino, vestra horrea saturitate plena erunt, & adversantium hostium valida audietur egestas. Hoc oraculo audito, in spem eriguntur Volaterranorum animi, prodigium per Dei servos edendum exspectant, & publicas preces persolvunt, quas illi indixerant per totam urbem faciendas. Dum vero sancti Viri noctu fervidius orant, quasi immobiles in extasim tracti obtinuerunt a Domino, ut per tacitæ silentia noctis tantam excrescere fecerit Deus in civitate Volaterrarum frumenti copiam, tantamque annonæ ubertatem famelicis exhibuerit populis, ut omnes plane, mirabile dictu, superabundare viderentur.
[22] [obsidione liberatæ,] Postero die Wandali summa cum admiratione & animorum consternatione omnem commeatum e castris suis noctu subreptum advertentes, seque ob illius defectum non diu obsidionem protrahere posse, optimum factu judicant, ut postridie summo mane totis viribus urbem aggrediantur & expugnare conentur. At illorum consilium Deus Sanctis revelavit. Hi populo persuadent, ut contra hostes famelicos urbem oppugnaturos non armis utatur, quibus repellantur; sed panes eis objiciat, quibus pascantur. Cives itaque, ut jussi erant, ingentem coquunt panis copiam & ad Sanctos deferunt; qui ei facto Crucis signo benedicunt, & partem noctu extra mœnia projici, partem reservari jubent ad tempus, quo barbari impetum in urbem facere decreverant. Imperata exsequuntur oppidani. Mane hostis Volaterras expugnaturus accurrit; sed ubi mœnibus appropinquans panes conspicit, attonitus consistit; magis obstupescit, dum videt alios panes ab oppidanis certatim ad se jactitari: Tunc quidam ex militibus barbaris, pugione panem impegit, erectumque ceteris ostentare gratulabundus conabatur, exoptans debilium animos corroborare.. Quo spectaculo Vandalianitæ sanctæ benedictionis haudquaquam capaces pro benedictione maledictionem (juxta prophetæ elogium) induentes, ilico quasi ad unum omnes rei novitate ac pavore incredibili consternati, alienati sensibus, armisque * derelictis, mutuo sese vulnerantes iter ad castra redeundi vix poterant invenire. Quidam ad subterraneas cryptas … confugere, qui utique ruinis ac bestiarum morsibus subinde miserabiliter periere. Pars dicere: Quid hic continenter vigiles custodivimus, quia pro lapidibus hostes nobis panes porrigunt, & qui gustavimus, perimus. Reliqui, qui non manducaverant, concitare alios, dicentes: Eamus hinc, sine gladio perimus, absque veneno absumimur; quia Deus pro illis dimicat contra nos. Ne multa. Tantus tremor ac tonitrui rumor voxque ignis ac sulphuris illos deterruit, ut irruentibus etiam ex urbe hostibus non solum sine mora ab obsidione Vandalianitæ destiterint; verum etiam ut postridie, nisi qui mortem obierant, in castris reliquus inventus sit nemo.
[23] [atque alia eorumdem gesta] Ob solutam tam mirabili modo obsidionem publica Volaterrani edunt lætitiæ signa; gratias Deo solemniter agunt; sanctos vero Sospitatores majori reverentia, benevolentia & amore prosequuntur, quorum precibus tantum beneficium acceptum referunt: nam pro urbis incolumitate a Domino impetranda per tres dies illi in oratione perseverarant; quo tempore illorum baculi viatorii super lapidem mirabiliter erecti steterunt; eorumdem etiam genua saxo, super quod oraturi ea inflexerant, impressa fuerunt. Etsi apostolicis sanctorum Advenarum laboribus, & miraculis, quæ Deus per illos operatus erat, plerique civium ad fidem Catholicam ab Ariana hæresi jam traducti essent; hujus tamen erroribus non pauci cum pertinacia adhærebant, qui conversos persequebantur & pervertere conabantur. Fortiter se his opponunt sancti Viri, falsam eorum doctrinam confutantes & fidelem populum in vera confirmantes. Porro ob hæc & alia in urbem Volaterranam merita publico senatus decreto, civitate donantur. Justum etiam communi cives consensu episcopum eligunt. Postquam hic a summo Pontifice Romæ consecratus esset, & Volaterras ab omni hæresios labe penitus expurgasset, aliisque multis in rebus divinæ gloriæ & oppidanorum saluti consuluisset, ipse & clemens & Octavianus urbem relinquere & in solitudine liberius ardentiusque Deo inservire constituunt. Duo priores in habitationem deligunt vallem nemorosam, non procul a civitatis mœnibus sitam: dæmones, lupos & ingentis magnitudinis serpentes, qui magna frequentia in illa latitabant, armis cælestibus victos ejiciunt, limitemque statuunt, quo propius accedere expulsa monstra prohibentur.
[24] Earum rerum, quas de tribus sanctis Confessoribus Augustinus Florentinus 23 prioribus capitulis diffuse narrat, [enarrantur;] substantiam & præcipua adjuncta quatuor præcedentibus numeris complexus sum. Capitulo 24 refert, S. Octavianum a sociis secessisse in locum, densa circumdatum silva; quem ponit citra fluvium Eram passus circiter mille: ubi, inquit, vigiliis ac jejuniis vacans, cellam sibi in ulmi cavo, quo vix totus tegebatur, constituit. Ibique per diem orando centies, ac per noctem itidem centies curvans genua cibo cælesti magis quam humano vescebatur. Quæ dein scribit de occasione, qua adolescens auceps Sanctum in eremo invenerit, vix differunt a narratione Blasii monachi, quam dedi num. 18: sed sibi aperte contradicunt in re, quæ unice ad Sanctum spectat. Blasius S. Octavianum ab adolescente isto mortuum inventum esse ait: at, si Augustino credimus, hic illum vivum & orationi vacantem reperit, salutaria sibi monita dantem audivit, populo Volaterrano locum commorationis ejus notum fecit; quem ille frequentare cœperit sancti Eremitæ videndi & audiendi desiderio captus. Cap. 25 & 47 Sancti obitus, cultus, translatio & miracula post mortem facta enarrantur. Vide infra num. 55.
[25] In historia Augustini, a me compendio exhibita, [fidem nullam conciliant documenta, quæ Augustinus Florentinus producit.] SS. Justi, Clementis & Octaviani exsilium male differtur ad tempora Gelimeris, ultimi Wandalorum in Africa regis: hinc etenim consequitur, ut obsidio, qua barbari illi urbem Volaterranam cinxerunt, quaque eam tres sancti Exsules liberarunt, contigerit regnante eodem Gelimere: quod nullo modo verisimile est, uti ostendetur num. 39 paragraphi sequentis; in quo etiam examinabitur, an Sancti cum Regulo, Cerbonio & Felice in Tusciam fugerint, an fuerint presbyteri, ac Justus etiam dein Volaterrarum episcopus creatus. Augustini narrationem maxime suspectam reddunt prodigia illa, quæ urbis obsessæ liberationem præcessisse, comitata atque secuta fuisse asserit. Adeo mirabilia ea sunt, ut prudenter credi non possint sine gravissima auctoritate. Hæc certe tribuenda non est documentis, quæ Augustinus pagina 16 producit, ut fidem historiæ suæ conciliet. Illorum catalogum ita texit: Auctores, ex quibus hæc ipsa historia desumpta est: ex Annalibus & monimentis civitatis Volaterrarum; ex libris vetustissimis manuscriptis, quæ habentur ibidem in cœnobio ipsorummet Sanctorum (Justi & Clementis,) & ex picturis antiquissimis ejusdem; ex libris manuscriptis ut supra, quæ habentur apud sacram eremum Camalduli, necnon in monasterio Angelorum Floren. & sparsim alibi variis in locis; ex monimentis ac libris manuscriptis ut supra, quæ habentur Fæsulis; ex libris historiographiæ compendioque Officiorum optimi doctissimique viri Raphaëlis Maffæi patritii Volater., auctoritate apostolica approbatorum anno MDXIX, Leone X Pont. max.
[26] [Volaterranus lib. 5 Comment. urbanorum in multis ab illo dissentit;] Libros historiographiæ, id est, Commentariorum urbanorum Raphaëlis Volaterrani, quos Augustinus laudat, lucem aspexere sub Julio II Pontifice, cui auctor illos dedicavit: de Sancto autem nostro ejusque sociis lib. 5 ejusdem sui Operis, typis Basileensibus excusi, fol. 51 hæc habet: Irruentibus dein diversam * gentium in Italiam barbaris, nullam eam (urbem Volaterranam) injuriam passam simul cum Florentia reperio usque ad Pannonios, quos postea dicam; præterquam brevem admodum Vandalorum excursionem, quum ad Populoniam, Leone III imperante, applicuere: quo tempore Justus presbyter ex Africa, ubi erat ortus, in Vandalica illa insectatione pulsus una cum Clemente fratre Octavianoque item presbyteris ac Regulo præsule sociis eadem navi advectis, in proximum Hetruriæ littus applicuit, ac Volaterris consedit, eumque populum secta, ut multa Italiæ loca, infectum Ariana, sua doctrina restituit. Insuper civitatem obsidione Vandalorum liberavit jactis de mœnibus panibus medicatis, qui & hostes adfecerunt & opinione copiæ a spe potiundi terruerunt. Augustinus a Volaterrano, quem ad narrationem suam confirmandam adducit, in variis dissentit. Ille Sanctorum exsilium annectit temporibus Gelimeris, Volaterras biennium a Wandalis obsessas fuisse scribit, & a SS. Justo, Clemente & Octaviano liberatas, panibus in hostes jactis, quos ipsi signo Crucis munierant. Volaterranus vero panes istos medicatos fuisse asserit, quæ vox suspicionem injicere potest, eos veneno fuisse infectos: quod nullo modo credibile est. Idem aperte negat obsidionem duobus annis durasse, dum dicit Wandalorum excursionem Volaterras brevem admodum fuisse: neque eam sub Gelimere contigisse ait, sed Leone III imperante, id est, seculo VIII, quo Wandalorum in Africa regnum dudum erat exstinctum. Papebrochius tom. 1 Junii pag. 438 num. 4 typothetæ vitio attribuit, quod numerus III irrepserit pro littera M, significante Magnum. Facile id quidem crediderim: sed si Leone M. imperante, id est intra annos 457 & 474, SS. Justus, Clemens & Octavianus in Italiam exsules advenerint, male dicuntur comites fuisse S. Reguli, quem seculo VI exsulasse certum est.
[27] Exiguam fidem Officia a Leone X anno 1519 approbata merentur in iis, quæ de SS. Justo, Clemente & Octaviano memorant. Præter crassos contra chronologiam errores § 1 in fine demonstratos alium deprehendi in lectione sexta Officii proprii de S. Octaviano. [Officia propria non modica correctione egent, & rem diverso ordine referunt;] Dicitur ibi Andreas episcopus Volaterranus supra Sancti corpus, in cathedralem Volaterranam translatum, aram erexisse, anno scilicet secundo & vigesimo supra octingentesimum, … Ludovico Caroli Magni filio imperante; quod verum non esse patebit ex dicendis num. 63. Reprobanda etiam sunt hæc verba lectionis quintæ in Officio de SS. Justo & Clemente: Eodem ferme tempore Vandalos, qui sicut in illorum historia scriptum comperimus, singulis annis ex Africa littora Etruriæ proxima incurrebant, contigit mœnia Volaterrana expugnatum venire. Officii auctor in lectione prima Sanctorum exsilium distulerat ad annum 520: hic vero ut fidem faceret, post eorum adventum in Etruriam Volaterras a Wandalis fuisse obsessas, se in illorum historia invenisse ait, quod, Sanctis in Tuscia exsulantibus, hostiliter in Italiam singulis annis excurrerint. Hoc autem a veritate alienum esse ex scriptoribus synchronis probabitur a num. 38. Lego quidem apud Procopium & Priscum Rhetorem, quorum verba dabuntur num. 41, gentem Wandalicam quotannis Italiam invasisse; at hoc eam non seculo VI, sed V sub Genserico fecisse diserte affirmant. Ceterum in lectione quarta & sequentibus ejusdem Officii de SS. Justo & Clemente, rerum, quas ex Augustini historia in hunc paragraphum traduxi, substantia quidem enarratur; sed non iisdem adjunctis vestita, atque alio ordine disposita. S. Octavianus illic non comparet: beneficia omnia urbi Volaterranæ præstita solis Justo & Clementi adscribuntur. Primum, quo ejus incolas affecerunt, dicitur fuisse infesti serpentis expulsio e vicina silva, in qua Sancti aliquamdiu commorati Volaterranos paulatim ad fidem Catholicam pertraxerint. Sequitur mira urbis liberatio ab obsidione Wandalorum, quam Augustinus primo loco refert.
[28] Suam etiam narrationem confirmat Augustinus ex picturis antiquissimis cœnobii SS. Justi & Clementis prope Volaterras. [ex picturis & vulgi eas male intelligentis errore forte accepta est Sanctorum victoria de serpentibus &c.:] Ex illis vel aliis similibus primum accepta esse suspicor, quæ scribit de dæmonibus, lupis & serpentibus a Justo & Clemente ex loco, quem habitare volebant, fugatis. Eorumdem elogium apud Ferrarium in Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem V Junii S. Octavianum illis adfuisse aperte insinuat, cum inde expellerent miræ magnitudinis serpentem. Sive cum Ferrario & aliis unum, sive cum Augustino plures serpentes, ac præterea lupos dæmonesque a Sanctis ejectos fuisse credas, nihil ego opponam, si dicas in eorum imaginibus dæmones forma corporea additos fuisse in signum victoriæ, quam de illis retulerunt, & per appictos serpentes luposque repræsentari eliminata a Sanctis ex urbe Volaterrana vitiorum monstra atque hæresim Arianam, quæ, uti & omnis alia, serpenti seu hydræ assimilari solet. Justum & Clementem unum vel plures serpentes ex loco, quem habitandum elegerant, expulisse, satis quidem antiqua & pervulgata fert traditio: sed hæc facillime oriri potuit ex errore simplicis vulgi, qui quod imagines exhibent, crude accipit, quodque symbolice considerandum est, eodem modo mente concipit & credit, quo oculis videt. Papebrochius tom. III Aprilis pag. 106 tam frequentia adfert exempla victoriæ de corporeo serpente vel dracone Sanctis occasione imaginum affictæ, ut nullam non suspectam habendam judicem, nisi quæ affirmatur in Actis omnino sinceris: qualia de Justo & Clemente vel Octaviano non exstant in libris manuscriptis vetustissimis, quorum meminit Augustinus in specioso suo instrumentorum Catalogo, ex quibus suam historiam se contexuisse ait. Vel ex ipsis ejus verbis jamjam evincam, monumenta Mss. omnia, quibus usus est, idonea destitui auctoritate.
[29] [denique ex ipsius Augustini verbis ostenditur, instrumenta Mss. omnia, quæ laudat,] In Præfatione a pag. 10 plurima miracula SS. Justi & Clementis strictim recenset, interque hæc etiam illa, quæ duo illi sancti viri simul cum S. Octaviano Volaterris patrarint. Facta miraculorum enumeratione ita de iisdem pronuntiat: Vera hæc quidem certe sunt, de quibus nihil quicquam dubitandum sit. Hæc a pristinæ memoriæ religiosis eruditisque viris lucidiori ampliorique stylo principio perscripta fuere. Hæc mox deperdita post Volaterrarum devastationem a Bliderantio ven. viro, Spiritu sancto inspirante, monimentis literarum præcipue commendata fuerunt. Hæc deinceps varia Hetruscæ rei agitatione cum injuria temporum, tum nimis crassa hominum incuria rursus longo tempore hac illac dispersa, neglectaque. Hæc nunc nos ad spirituale solatium eorum, qui … eadem conjunctæ structuræ serie videndi legendique desiderio tenentur (ut absconditum thesaurum eis expetentibus omnibus patefaciamus) suo priori syntagmati, quantum Deus donare dignatus est, restituere studuimus. Ecce ipsemet Augustinus hic satis prodit, nullius fere momenti esse documenta Mss., e quibus pag. 16 suam se historiam consarcinasse scribit. Aperte fatetur, vetera Sanctorum Acta interiisse, & nova primum a Bliderantio, vel potius Blideranno, conscripta fuisse post Volaterrarum vastationem, quam scilicet Hungaros seculo X urbi intulisse affirmat cap. 29; ubi addit, eam ab Ottone I imperatore, qui anno 973 defunctus est, restauratam & Ottoniam, dein Antoniam vocatam fuisse: quo nomine cum Bliderannus in Actis SS. Justi & Clementis, quæ ex vetusto codice basilicæ Lateranensis transcripta præ manibus habeo, identidem utatur, inficiari non potest Augustinus, illum seculo XI multo antiquiorem esse non posse.
[30] [a Blideranno, auctore non satis antiquo & valde inepto,] At unde Bliderannus, auctor tam juvenis hausit, quæ de SS. Justo & Clemente, qui cum S. Octaviano verisimilius seculo V floruerunt, litteris mandavit? Non ex vetustioribus illorum Actis, nam ea jam non amplius exstabant, ut ipse iterum Augustinus diserte profitetur. Igitur ex populari traditione omnia accepit: quæ proin nullus non suspecta habebit nisi is, qui verum esse crediderit, quod Bliderannus de se asserere stulte præsumpsit, nimirum ex divina revelatione se cognovisse veritatem eorum, quæ ex hominum sermonibus assumpta conscripsit: Quapropter, inquit, non est silendum, quod illo tempore a viris Christianis audivimus, quod isti sancti Justus & Clemens operati sunt: & ego equidem Bliderannus, Spiritu sancto revelante cognovi, quæ Dominus operatus est per Sanctos suos. Verbis illis præmiserat, eos adversus Arianam perfidiam certare zelumque exserere cœpisse tempore Constantis imperatoris, filii magni Constantini, id est, ante medium seculi IV. Eisdem subdit, Sanctos ex Africa Volaterras advenisse tempore iniquitatis & persecutionis, quando pagana gens Wandalorum, quæ non nisi seculo V jam adulto ex Hispania in Africam transmigravit, Antoniam civitatem obsederat. An tempora ita definire didicit Bliderannus ex revelatione Spiritus sancti? Quis prudens auctori tam inepto & ab ætate Sanctorum, quorum Acta describit, tot seculis remoto, quique non nisi vulgi sermones posteritati tradidit, securam fidem dabit?
[31] Omnia fere, quæ Bliderannus SS. Justum & Clementem Volaterris egisse narrat, [& aliis recentioribus conscripta, non nisi vulgi sermones continere.] in Augustini historiam traducta sunt; atque etiam illorum socio S. Octaviano attributa. His stilo ad fastidium verboso idem Augustinus non pauca immiscuit ex aliis instrumentis compilata, quibus narrationem suam multo prolixiorem & mirabiliorem reddidit. Verum si, ut jam satis ostensum est, tuto credi non possit Blideranni Actis, multo minus potest ceteris instrumentis, quia illis recentiora sunt omnia: vetustiora enim neque Papebrochius in Commentario prævio, de SS. Justo & Clemente num. 2, neque ipse Augustinus agnoscit. At si recentiora sint, unde habent eorum auctores, quæ de Sanctis Volaterranis referunt, & apud Bliderannum non leguntur? Non ex biographis eo antiquioribus, nam horum scripta illi videre non potuerunt, quoniam teste iterum ipso Augustino exciderant ante Bliderannum, qui nova primus conscripsit ex sola traditione populari. Relinquitur itaque, ut quæcumque Augustinus Blideranni narrationi superaddidit ex monimentis minus antiquis, vel ab horum auctoribus excogitata, vel accepta etiam fuerint ex ore populi, qui Sanctorum suorum gesta eo pluribus involuta fabulis circumferre solet, quo longius ab illorum ætate abest. Id quod num. 19 promisi, sufficienter me jam persolvisse arbitror, & lectorem satis docuisse historiam, quam sæpe memoratus Augustinus Latine, Euphrosynus Lapinus, Silvanus Razzius & Æmilius Feï Italice conscripserunt, & alii fide non indignam censuerunt, non sine rationibus a Papebrochio neglectam fuisse. Illas ego nunc adferendas censui, ne forte Volaterrani conqueri possent, nos sanctorum Patronorum Actis fidem abjudicare, nec tamen probare, cur hæc iis abjudicanda sit. Porro lector observet velim, quam tulimus censuram ea tantum afficere, quæ Augustinus SS. Justum, Clementem & Octavianum viventes fecisse narrat; neque illam tam universe accipiendam esse, ut ad omnia, quæ ex aliis collegit, sine ulla exceptione extendatur: aliqua enim, pauca tamen, quoad substantiam prudenter credibilia sunt; quæ paragrapho sequente assignabuntur.
[Annotata]
* forte murisque
* l. diversarum
§ IV. Seliguntur, quæ de Sancto ceteris credibiliora sunt: verisimilius cum SS. Justo & Clemente seculo V ex Africa in Tusciam exsul advenit, & Volaterranos a Wandalis obsessos liberavit: an sacerdos?
Temporum confusione, contradictionum frequentia, eventuum fidem pene excedentium & non nisi ex ore populi acceptorum admixtione S. Octaviani Acta, quæ § 2 & 3 exhibui, ita adulterata esse demonstravi, ut pauca supersint, quæ securum assensum mereantur. [Propenuntur fide digniora rerum capita, quæ de S. Octaviano traduntur;] Scriptores neoterici, qui tradita ab antiquioribus emendatiora reddere conati sunt, levibus suis conjecturis ea magis intricarunt; aliqui etiam erroribus errores novos adjecerunt, quemadmodum ex infra dicendis patebit. S. Octavianum natione Afrum fuisse, in exsilium fugisse tempore, quo Wandali Catholicos in Africa persequebantur, fugæ socios fuisse SS. Justum & Clementem, cum his in Tusciam advectum esse & Volaterras adiisse, dein in solitudinem urbi vicinam se recepisse, ibique in cava ulmo reliquos vitæ dies sancte traduxisse, maxime credibilia sunt earum rerum capita, quas de Sancti vita legimus litteris ex traditione commendatas.
[33] [quibus accenseri potest, quod Volaterras a secta Ariana & Wandalorum obsidione liberarit] Tuto etiam credi posse judico, Sanctum nostrum Volaterris cum Justo & Clemente operam suam contulisse ad cives sectæ Arianæ addictos ad veram fidem convertendos, atque ipsi etiam urbis ab hostibus obsessæ liberationem esse adscribendam; licet Officia propria ecclesiæ Volaterranæ, a Leone X approbata, Bliderannus & multi recentiores urbis conservationem & incolarum conversionem solis attribuant Justo & Clementi. His oppono Blasium monachum, qui primum; scriptorem anonymum, qui secundum; Augustinum Florentinum, qui utrumque beneficium Volaterranos etiam a S. Octaviano accepisse scribunt. Metum, ne forte, uti in multis aliis, ita etiam in hac re aberrent, removere vel certe plurimum minuere debet S. Ugonis, episcopi Volaterrani, idem asserentis auctoritas. Hic ante suum episcopatum, ad quem promotus est anno 1174, ecclesiæ Volaterranæ Ritus conscripsit, quibus ad meliorem formam redegit Officium divinum per totam diœcesim. Instrumentum, cujus pars edetur post hunc paragraphum folio 7 verso testatur Ritus illos Mss. adhuc servari in archivo episcopali, atque ex iis in rem nostram hæc verba allegat: Notandum, quod pro Reverentia tanti Confessoris (Octaviani) a prima die usque ad octavam novem lectiones facit pro eo Vulterrana ecclesia … & hoc quia QUASI APOSTOLUS & QUASI DEFENSOR FUIT in Vulterrana civitate. Hoc testimonium S. Præsulis, de quo VIII hujus mensis agetur, non obscure insinuat, S. Octavianum in terris degentem non modo Volaterris in salutem animarum laborasse, sed etiam urbem contra hostes defendisse, id est, suo consilio vel auxilio effecisse, ut expugnata non fuerit.
[34] [panibus in hostem jactis, uti constans neque adeo creditu difficilis fert traditio.] Credi insuper potest, Volaterras fuisse liberatas, panibus in hostes jactis, tum quia passim omnes id constanter tradunt, tum quia satis facile intelligi potest, quomodo projectio panum occasio fuerit, qua obsessores urbem oppugnare destiterint, quos probabilius Wandalos fuisse infra dicetur. Fuerint hi necessario commeatu destituti: sciverint id obsessi, rei frumentariæ inopia necdum laborantes, sed diffidentes se barbaris omni impetu urbem jamjam aggressuris resistere posse. Cives ut frangerent hostium ferociam, ex SS. Justi, Clementis & Octaviani consilio panes illis esurientibus liberali manu objecerint. Industria hæc charitas barbarorum animos ita demulcere & ad misericordiam flectere potuit, ut urbi parcere & obsidionem solvere decreverint. Sed & alio modo projecti panes Wandalos inducere potuerunt ad urbem deserendam. Hanc illi constituerint fame ad deditionem cogere: at cives sanctorum Advenarum suasu panes extra mœnia ostentarint, atque etiam in hostem projecerint, ut illorum copiam simularent. Potuit hoc strategema Wandalis spem urbis obtinendæ adimere, ita ut hanc satius relinquendam esse judicarint. Quod in primo casu barbari adeo ad misericordiam erga cives moti fuerint, in secundo tanta urbis capiendæ desperatio eos occuparit, sanctorum Virorum precibus non incongrue adscribes. Panes extra mœnia projectos alterutro modo solvendæ obsidionis occasionem dedisse opinor. Eos confectos fuisse ex frumento in urbem Volaterranam e castris hostilibus angelorum ope translato, barbaros, qui eos gustarant, periisse, ceteros vel ad solum eorum conspectum alienatos fuisse sensibus & mutuis se vulneribus concidisse; hæc, inquam, & reliqua, quæ in ipsa urbis liberatione & ante eam a Blideranno, Augustino Florentino & aliis facta esse narrantur, adeo mirabilia sunt, ut ad prudentem eorum fidem minime sufficiant populi sermones; gravioribus enim testimoniis non suffulciuntur, ut probatum est num. 30 & seq. Forte etiam Bliderannus, ceteris antiquior, ea primus commentus est: quod vel ideo magis de vano illo scriptore suspicor, quod jactitet omnia se ex revelatione divina didicisse, quæ Dominus per Sanctos operatus fuit.
[35] Jam supra num. 13 & 16 indicavimus, Wandalos seculo VI Italiam non invasisse, [Papebrochius Sancti socios Justum & Clementem sec. 5 floruisse asseruit;] quod num. 38 & seq. magis stabilietur. Barbaros istos sub Genserico post mortem Valentiniani III imperatoris, quæ in annum 455 incidit, frequentibus irruptionibus varias Italiæ regiones misere vexasse, certum est ex veterum testimoniis num. 41 producendis. Eruditis etiam satis notum est, eumdem Gensericum usque ad obitum suum seu annum 477, fidem Catholicam persecutum fuisse, plurimosque sub eo confessores Afros in exsilium detrusos fuisse, vel ita exagitatos, ut sponte in illud profugere fuerint coacti. Cum ergo, inquit Papebrochius ad V Junii in Commentario prævio de SS. Justo & Clemente num. 5, antiqua traditio, ab Actorum auctoribus expressa, teneat ex Africa advenisse Sanctos post varia cum Arianis certamina; & Volaterras obsessas a Wandalis suo consilio vel auxilio liberasse; etsi postea pluries Wandalica recruduit persecutio, plurimosque Catholicos præsertim episcopos ad exsilium seu voluntarium seu coactum compulerit, vix aliud tamen tempus invenias aptius, quo floruerint Sancti, quam tempora persequentis in Africa ecclesiam, & in Italia urbes vastantis Genserici, quibus prædicta contigerint. Nam quod eos cum S. Regulo, sub Totila deinde passo, venisse dicant lectiones, sæpe memorati Officii a Leone X approbati, id neque ex sancti illius Vita confirmatur, quam 1 Septembris illustrabimus, neque ex iis, quæ habemus, Sanctorum nostrorum Actis. Novum ergo istud commentum est nec duobus antiquius seculis. Suum his verbis profert judicium Papebrochius de solis Justo & Clemente: nam in Commentario de hisce Sanctis Octavianum nostrum, quod miror, ne quidem nominat; qui tamen simul cum illis Volaterras liberavit a Wandalis oppugnatas, uti dictum est num. 33. Unde si Justus & Clemens seculo V sub Genserico floruerint, Sanctus noster sub eodem floruisse dicendus est, & non secus ac illi sejungendus a societate S. Reguli seculo VI in exsilium fugientis.
[36] Sanctos Regulum, Cerbonium, Felicem, Justum, Clementem & Octavianum simul in Tusciam exsules advenisse, [tam novum, ac putarat, commentum non est, eos cum S. Regulo in exsilium venisse:] eorum, qui post seculum XV scripserunt, longe communior est sententia. Fallitur Papebrochius, dum hanc opinatur novum esse commentum, nec duobus antiquius seculis. Non confirmatur quidem ex Actis SS. Justi & Clementis, quorum ipse meminit num. 2, neque ex Vita S. Reguli, quæ ad 1 Septembris illustrata est, ex hujus sociis duos priores aut S. Octavianum fuisse: sed ideo id statim pro commento tam novo reputandum non erat. Anonymus, cujus verba attuli a num. 10, duobus seculis scripsit, antequam Papebrochius elucubraret Commentarium de SS. Justo & Clemente, insertum tomo 1 Junii, qui anno 1695 lucem aspexit. Duobus quoque seculis eo vetustior est Blasius monachus, cujus narrationem exhibui a num. 15. Fatetur id ipsemet Papebrochius tomo VI Maii pag. 51, ubi illum seculi XIV auctorem facit. Uterque scriptor SS. Justum, Clementem & Octavianum cum SS. Regulo, Cerbonio & Felice ex Africa in Etruriam fugisse diserte affirmat. Martyrologium Usuardi Florentinum auctum ducentis etiam & pluribus annis vetustius est Papebrochio, dictum Commentarium conscribente. In annuntiatione, quam ex illo retuli num. 1, asseritur Sanctus noster eodem tempore in Tuscia claruisse, quo S. Regulus: hic autem in sua Vita dicitur fugæ comites habuisse præter episcopos Cerbonium & Felicem, tres presbyteros & duos diaconos. Alios illis adjungunt socios Acta S. Cerbonii, quorum initium editum est in hoc tomo pag. 231. Ex eorum numero, quorum nomina reticentur, fuisse SS. Justum, Clementem & Octavianum neoterici, ut dixi, passim asserunt; quorum sententiam ut improbabilem rejicere non licet, utpote cui suffragentur antiquiora documenta, quam Papebrochius putarat. Hujus quidem opinionem illa multum infirmant, non ita tamen, quin oppositæ adhuc præferri debeat, quemadmodum ex sequentibus apparebit.
[37] [etiam aberrant, tam qui sec. 5, quam qui sec. 6 id contigisse aiunt & simul credunt,] Qui Sanctos, de quibus est controversia, una cum S. Regulo in Tusciam venisse dicunt, non conveniunt inter se circa seculum, quo id acciderit. Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ col. * 332 S. Justum in episcoporum Volaterranorum serie ponit ante Elpidium, quem synodo Romanæ sub Symmacho pontifice anno 502 habitæ interfuisse scribit. Deinde in sancti antistitis elogio, in Etruria ipsum floruisse ait simul cum SS. Regulo, Clemente & Octaviano, horum igitur in istam regionem adventus ante seculum VI, si Ughello credamus, contigerit necesse est. Raphaël Volaterranus laudatus num. 26 eorumdem exsilium innexuit temporibus Leonis I, qui ab anno 457 usque ad 474 imperavit, si tamen mendum typographicum corrigas, de quo lectorem ibidem monui. Raphaëlem sequitur Leander Albertus in Descriptione totius Italiæ editionis Coloniensis pag. 79. Hi auctores a manifesta veritate recedunt; certissimum enim est, sicuti in hoc tomo pag. 232 demonstravi, S. Regulum sub Totila passum, non nisi seculo VI ex Africa discessisse. Theodericus Ruinart in Historia persecutionis Wandalicæ cap. XI num. 13, & plurimi alii, quos hic nominatim recensere supersedeo, S. Regulo in exsilium seculo VI abeunti sanctos Confessores sæpe memoratos adhæsisse affirmant. Illorum nullus in dubium vocat, quin urbs Volaterrana ab iisdem obsidione liberata fuerit: at concordes non sunt circa gentem, quæ illas oppugnarit. Aliqui Gothicam, sed plerique Wandalicam fuisse volunt. Hos primo conveniemus.
[38] Si Wandali Volaterras obsidione cinxerunt, qua SS. Justus, [Justum, Clementem & Octavianum tunc Volaterras obsidione Wandalorum liberasse,] Clemens & Octavianus illas liberarunt, credibile non est, eos comitatos fuisse S. Regulum, seculo VI ex Africa profugum: nam veteres non modo nullius meminerunt irruptionis, a barbaris istis in Italiam tunc factæ; sed etiam in scriptis-suis argumenta suppeditant ex quibus concludere licet, omni illam verisimilitudine destitui. Anno 496 Guntabundo Wandalorum in Africa regi successit Trasamundus, qui, ut regnum, inquit Procopius lib. 1 de Bello Wandalico cap. 8, optime stabiliret, missa ad Theodoricum Gotthorum regem legatione, sibi uxorem poposcit sororem ejus Amalafridam, a recenti viri funere viduam. Sororem ille misit &c. Wandali sub Genserico omnes Italiæ, sub ejus successoribus Siciliæ oras infestare solebant usque ad nuptias Amalafridæ cum Trasamundo, concordiamque initam inter hunc & illius fratrem Theodoricum, sub cujus potestate tum tota erat Italia. Barbaros huic non amplius fuisse molestos post affinitatem & amicitiam inter utrumque regem contractam, testatur Ennodius Ticinensis in Panegyrico Theodorici: Quid castigatas Vandalorum ventis parentibus eloquar deprædationes, quibus pro annua pensione satis est amicitia tua? Evagari ultra possibilitatem nesciunt, duce sapientia. Affines esse meruerunt, quia obedire non abnuunt. Jacobus Sirmondus in Notis ad Panegyricum, eum ab Ennodio recitatum putat anno 507 vel 508, quo S. Regulus nondum exsulabat. Extra omne dubium id posui pagina 233 hujus tomi. Suspicari non licet, Trasamundum postmodum, amicitia Theodorico renuntiata, hujus terras hostilibus incursibus iterum vexasse: nam Procopius lib. 1 de Bello Gothico cap. 1 inter alias Theodorici laudes hanc etiam prædicat: Provincias suas a vicinis barbaris intactas custodiit. Hinc ulterius intelligitur, Italiam a Wandalorum invasionibus fuisse immunem non modo regis Trasamundi, qui ab anno 496 ad 523 in Africa regnavit, sed etiam Hilderici temporibus usque ad obitum Theodorici, qui anno 526 accidit.
[39] Post Theodoricum rex Italiæ fuit Athalaricus, qui quidem apud Cassiodorum lib. 9 Variarum epistola 1 Hilderico minatur, [quos verisimile non est, uti ex scriptoribus synchronis patet, sec. 6 Etruriæ bellum intulisse:] se Amalafridæ reginæ mortem, ut credebat, violentam armis brevi vindicaturum, nisi sibi fiat satis: sed non legimus, eum adversus Hildericum quidquam tentasse, eamdem haud dubie ob causam, ob quam Theodoricus sub finem vitæ Amalafridam sororem, in vinculis tunc detentam, ultum non ivit, quia nimirum, inquit Procopius lib. 1 de Bello Wandalico cap. 9, videbat, suas opes non sufficere comparandæ ingenti classi, qua bellum in Africam portaret. Nec verisimile est, Hildericum Gothos irritasse, eorum in Italia terras invadendo; nam teste Procopio jamjam citato: Vir erat totus ad mansuetudinem natus … at idem valde imbellis, res militares ne auribus quidem admittebat. Gelimer postremus fuit, qui ex gente Wandalica in Africa regnavit. Res ab eo gestas copiose descripsit idem Procopius a capite 9 libri 1 usque ad caput 10 libri 2. Ex hujus scriptoris synchroni narratione manifeste eruitur, Gelimerem in suismet provinciis militum suorum opera eguisse, neque alibi ea usum fuisse. Æstate anni 530 Hildericum solio deturbatum in vincula conjecit, ejusque regnum invasit; a quo paulo post Pudentius provinciam Tripolitanam, dein Godas Sardiniam defectione sejunxerunt: Interea Gelimer (verba sunt Procopii lib. 1 cap. XI) cum ipsius ditioni Pudentius Tripolim, Godas Sardiniam subduxissent; Tripolim quidem vix se recepturum sperabat, quippe quæ distaret longius, ac jam Romani rebellibus subsidio venissent. Quam ob rem optime se facturum putavit, si differret exercitum eo ducere & festinaret insulam prius invadere, quam adessent imperatoris auxilia. Sardinia per Tzazonem vix recuperata, Belisarius Justiniani imperatoris dux cum exercitu anno 533 ad Africam appulsus est, quam totam brevi una cum Sardinia aliisque insulis Romano subjecit imperio. Gelimerem ipsum cepit exeunte hyeme anni 534, & Constantinopolim ad triumphum perduxit. Ex his facile intelligere est, Gelimerem, qui quatuor integris annis non regnavit, in ditionis suæ provinciis adeo fuisse occupatum, ut credibile non sit, eum expeditionem ullam in Tusciam suscipere, Gothosque, sub quorum dominatu illa erat, inimicos sibi reddere voluisse.
[40] [Sancti itaque vel Reguli socii non fuere, vel urbem ab alia gente obsessam servarunt: Gothos an. 542,] Satis jam ostendi, quam parum verisimile sit, Wandalos seculo VI Volaterras oppugnasse. Igitur assentiendum non est plerisque neotericis, qui hoc affirmant, & simul admittunt, sanctos urbis Liberatores eodem seculo comites se adjunxisse S. Regulo in Etruriam fugienti. Vel ab hujus societate illi segregandi sunt, vel negandum urbis obsessores fuisse Wandalos. Primum elegit Papebrochius, exsilium SS. Justi & Clementis, quibuscum S. Octavianus conjungendus est, referens ad tempora Genserici: secundum Philippus Ferrarius in SS. Justi & Clementis elogio atque huic subjecta annotatione, Catalogo Sanctorum Italiæ ad diem V Junii insertis, necnon Franciscus Orlendius in Orbe sacro & profano parte 2 lib. 3 cap. 31, ubi a pagina 1043 usque ad 1054 operose quæstionem, quam nos modo discutimus, atque alias cum ea connexas agitat. Papebrochii opinionem probabilem esse non diffitetur: huic tamen & omni alteri pag. 1051 eam præferendam censet, quæ gloriosos exsules Regulum, Cerbonium, Felicem, Justum, Clementem & Octavianum simul in Tusciam advectos fuisse statuit, urbisque Volaterranæ oppugnatores non fuisse Wandalos, sed Gothos, qui sub rege Totila militabant. Non alienum id est a narratione Procopii lib. 3 de Bello Gothico cap. 6: Dein Totilas Cæsenam ac Petram castella cepit. Aliquanto post in Tusciam sese contulit, ac tentatis regionis illius oppidis, cum ei permittere se nemo vellet, trajecto flumine Tiberi, Romæ finibus abstinuit &c. Facta hæc sunt vere & æstate anni 8 belli Gothici, Christi 542. Consule paragraphum 5 Commentarii de S. Regulo. Ex iis, quæ ibi disserui de tempore, quo hic sanctus martyrio coronatus fuit, intelligitur, Totilam dicto anno in eas Etruriæ partes exercitum duxisse, in quibus jacet urbs Volaterrana, a qua Populonium, nunc destructum, haud ita procul aberat: unde conjicere licet, Volaterras ex earum urbium numero fuisse, quas Gothi tunc frustra tentarint.
[41] [Wandalos vero sec. 5 Volaterras frustra tentasse veterum testimoniis æque consonum est:] Nunc lectori expendenda propono veterum testimonia, quæ favent Papebrochio, asserenti per Sanctos, de quibus agit, liberatas fuisse Volaterras, quæ obsidebantur a Wandalis sub Genserico, non vero a Gothis sub Totila. Priscus Rhetor pag. 42 de Genserico hæc scribit apud Pagium ad annum 465 num. 8: Ab Orientalibus partem bonorum Valentiniani obtinuerat Honoriæ nomine, quæ Honoricho ejus filio nupserat, atque hanc belli renovandi occasionem singulis annis usurpabat. Itaque simulatque ver appetiit, infesto exercitu Siciliam & Italiam invasit, & urbes quidem Italorum præsidiis firmatas non facile oppugnavit; sed oppida militibus, qui resisterent, destituta circumveniens evertit & diripuit. Procopius lib. 1 de bello Wandalico cap. 5, Maurorum, inquit, adeptus obsequia Gizericus a morte Valentiniani, in Siciliam atque Italiam quotannis vere novo se invehebat. Ibi urbibus partim missis in servitutem, partim solo æquatis, cum & omnia rapuisset, ac regiones non modo pecuniis exhausisset, verum etiam incolis, in ditionem imperatoris Orientis irrupit. Illyricum, Peloponesi item & Græciæ partem maximam, necnon adjacentes insulas populatus, in Siciliam denuo atque Italiam exscensu facto, omnes in orbem oras incursans, agebat omnia ferebatque. Hic & supra ubique secutus sum interpretationem Claudii Maltreti nostri, qui Procopii Opera Parisiis anno 1662 Græco-Latine edidit.
[42] Ex Prisci Rhetoris & Procopii verbis eruitur, urbis Volaterranæ obsessionem æque Genserici quam Totilæ temporibus congruere, [nec ulla suadet ratio, cur magis ab his, quam ab illis barbaris, urbem liberatam asseras,] eamque tam verisimiliter fieri potuisse seculo V a Wandalis, quam VI a Gothis. Si primum verum sit, falsa est traditio a recentioribus passim omnibus recepta, quæ SS. Justum, Clementem & Octavianum socios facit S. Reguli, cujus adventus in Tusciam ad seculum V referri non potest: si secundum, falsa est altera traditio, quæ dicit Volaterranæ urbis obsessores fuisse Wandalos. Fieri quidem potuit, ut Bliderannus barbarorum nomina primus confuderit, & Gothos male Wandalos vocarit, qui error dein in juniorum auctorum scripta transierit: sed non minus facile contingere potuit, ut inter socios S. Reguli ex mera conjectura relati fuerint Justus, Clemens & Octavianus. Hi Sancti natione Afri fuerunt; ex patria in voluntarium exsilium discesserunt, regnantibus in Africa Wandalis; in Tuscia reliquos vitæ annos traduxerunt. Cum hæc etiam S. Regulo conveniant, cumque varios suæ fugæ comites habuerit, quorum nomina nec in ipsius nec in Cerbonii discipuli Actis exprimuntur, ut dictum est num. 36; hinc facile dicta conjectura capi potuit, quam litteris semel traditam recentiores crediderint, suisque etiam scriptis pervulgarint. Nihil hactenus allegavi, propter quod judices, SS. Justum, Clementem & Octavianum verisimilius sub Genserico, quam sub Totila floruisse. Nunc aliqua subjicio, quæ me inclinant, ut Papebrochio, qui primum tenuit, potius assentiar.
[43] Ferrarius & Orlendius laudati fatentur, tres Viros sanctos, [nisi quod antiquior ferat traditio, ejus oppugnatores fuisse Wandalos; qua cum potius standum sit,] postquam Populonium cum SS. Regulo, Cerbonio & Felice advecti essent, cum hisce non diu commoratos fuisse, sed statim Volaterras processisse. Idem passim admittunt, qui credunt illos S. Regulum ducem in exsilium fuisse secutos. Ferrarius omnes simul fugisse scribit ex persecutione Wandalica. Nos in hoc tomo pag. 233 probavimus, S. Regulum probabilius in Tusciam adventasse sub finem vitæ Trasamundi, qui Catholicos in Africa persecutus fuit usque ad mortem suam, quam obiit anno 523. Non dissentit a nobis Orlendus, ejusdem exsilium innectens anno 520. Sed si Justus, Clemens & Octavianus Populonium appulsi, statim hinc Volaterras progressi fuerint, easquë obsidione prius non solverint, quam Totilæ temporibus, consequens est, ut 20 circiter annis post Sanctorum in eamdem urbem adventum a Gothis oppugnata fuerit: anno enim 7 belli Gothici, Christi 541, Totilas regnare cœpit, qui ad proxime sequentem a Procopio Tusciæ oppida frustra tentasse narratur. Nunc ego quæro ab adversa parte, siquando traditiones, quarum altera alteram vetustate superat, inter se componi non possint, utra dicenda sit ex errore originem suam traxisse? Certe antiquiore standum est, si cetera omnia sint paria, uti revera in casu sunt. At Volaterrarum obsessores fuisse Wandalos, & Sanctos urbem ab illis incolumem servasse, non longo tempore ab ipsorum in eamdem ingressu, traditio antiquior est, quam ea, quæ dicit urbis Sospitatores cum S. Regulo ex Africa fugisse: ab hac igitur potius recedendum est, si defendi non possit, nisi illi contradicatur; sicuti faciunt, qui Volaterras a Gothis obsessas fuisse aiunt, & a Sanctis liberatas, postquam eorum in urbem adventus jam pluribus annis præteritus esset. Prior traditio litteris consignata est a Blideranno in Vita SS. Justi & Clementis: altera ab auctore anonymo & Blasio monacho, de quibus dubitare licet, an scripserint ante annum 1300. Quantumcumque exiguam fidem mereatur Bliderannus, quia tamen antiquior est, major ipsi haberi debet, quam aliis duobus scriptoribus; de quorum ætate & hallucinationibus actum est § 2. Sed neque ex illis opinio contraria roborari potest, cum vetustiorem etiam traditionem referant, quæ alteram evertit.
[44] [Octavianum & socios sec. 5 ante S. Regulum in Tuscia exsulasse statuimus.] Nunc tandem ita concludere licet: si SS. Justus, Clemens & Octavianus seculo VI cum S. Regulo in exsilium venerint, Volaterras liberarunt vel a Wandalis, vel a Gothis oppugnatas: at nullo modo verisimile est, a Wandalis seculo VI id fuisse factum, quemadmodum num. 38 & seq. ostendimus; & vetustiori traditioni repugnat, Sanctos urbem a Gothis obsessam expugnationis periculo eripuisse, ut jamjam dictum est: Papebrochio igitur potius assentiendum est, qui SS. Justum & Clementem, Octaviani socios, cum S. Regulo in Etruriam venisse negat, illosque floruisse censet temporibus persequentis in Africa Ecclesiam, & in Italia urbes vastantis Geinserici. Volaterrarum obsidionem apte referes ad tempus, quod medium fuit inter annum 455, quo Valentinianus III imperator, & annum 477, quo Gensericus primus Wandalorum in Africa rex vita defunctus est: etenim ex Procopii & Prisci Rhetoris testimoniis, num. 41 productis, constat, Wandalos sub dicto rege a morte Valentiniani III annuis irruptionibus varias Italiæ regiones afflixisse. Sancti nostri transitum ad vitam feliciorem supra notavimus ante seculum VI, sub dubio tamen, tum quia ejus initium attingere potuit, tum quia certa non est traditio, quæ me induxit ad Papebrochii sententiam præ ceteris amplectendam. Nihil de Sancto ad nostram notitiam pervenit, de quo minor est dubitandi ratio, quam quod vitam solitariam in pace finiverit: nihilominus Julius Ambrosius Lucentius tom. 1 Italiæ sacræ col. 1642 non modo Confessorem nostrum, sed etiam ejus socios indubitanter martyres facit: Justus, inquit, Clemens atque Octavianus Africani mirabili confessione Jesu nominis fidem sanguine Volaterris constabilierunt.
[45] Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ col. * 332, & ex eo Theodericus Ruinart in Historia persecutionis Wandalicæ cap. XI num. 13 & alii scribunt, [Blideranus, cui Papebrochius assentitur, Justum & Clementem laïcos fuisse tradit,] S. Justum episcopum Volaterranum in exercendo pastorali munere adjutum fuisse non modo a S. Clemente; sed etiam a S. Octaviano, quem tamen multi volunt in eremum se prius abdidisse, quam Justus post Volaterras obsidione liberatas episcopus eligeretur. Tantum abest, ut asseverari possit, Justum Sancti nostri opera usum fuisse in regimine ecclesiæ Volaterranæ, ut ne quidem certum sit, an ille ejusdem antistes fuerit. Certe cum vita eremitica, quam ab Augustino Florentino & multis aliis egisse dicitur, postquam jam ad Volaterranorum postulationem episcopus consecratus esset, non bene convenit sacer iste magistratus, in quo commissam sibi plebem pascere debuisset potius, quam sibi vivere. Imo sæpe laudatus Papebrochius ipsum & fratrem ejus Clementem verisimiliter nullo umquam sacro Ordine initiatos fuisse censet, quia eos laïcos fuisse expreße dicitur a Blideranno, illorum Vitam ita inchoante: Ad honorem sanctæ & individuæ Trinitatis, loquendum est de duobus Viris, qui LAICALITER conversantes, pleni gratia Spiritus sancti, tamquam perfecti magistri, mirabiliter sanctorum Apostolorum vestigia sequentes, honestis moribus sacerdotes Domini imitantes &c. Blideranni Actis, quibus vetustius de Justo & Clemente documentum nullum exsistit, contradicunt, quotquot fere posterioribus seculis utrumque confessorem scriptis suis celebrarunt. Præter Papebrochium, inveni neminem, qui Blideranno fuerit assensus. Volaterrani, quos comperi jam a tribus seculis S. Justi episcopatum, veluti rem indubiam, credidisse, sententiam Papebrochii merito improbare non possunt; quia pro ea antiquior stat traditio, quam ipsi pro sua adferre possint.
[46] Raphaëli Volaterrano, Augustino Florentino, aliisque neotericis, [nihil vetat, quo minus nos de utroque & S. Octaviano idem credamus.] qui S. Octavianum sacerdotem faciunt, etiam acquiescendum non est: quia ex instrumentis, quæ de Sancto nactus sum, seculo XVI antiquioribus nullum est, quod ipsi sacrum illum Ordinem aperte adscribat: aperte, inquam; nam anonymi scriptoris verba num. 10 in fine ambigua sunt. Sed neque in Officio proprio presbyter appellatur, licet hoc titulo donentur Justus & Clemens: nam in lectione III ad Matutinum dicitur: Comites S. Reguli fuere episcopi duo Felix & Cerbonius, presbyteri totidem pariterque fratres Justus & Clemens, quintus Octavianus. Verum, inquies, hic Sanctus ante suum in solitudinem secessum una cum Justo & Clemente Volaterris laboravit ad incolarum ab hæresi Ariana conversionem: satis id confirmatur testimonio S. Ugonis ejusdem urbis episcopi, qui in Ritibus suæ ecclesiæ ante annum 1174 conscriptis ad S. Octaviani festivitatem notat, eam cum Octava celebrandam esse, quia quasi apostolus … fuit in Vulterrana civitate. Sed hinc necessario non infertur, ut sacerdos fuerit: nam ab operibus apostolicis, modo & loco statui suo conveniente exercitis, etiam laïcus non inepte quasi apostolus agnominatur. Dici potest, S. Ugonem non voluisse de Octaviano plus asserere, quam Bliderannus de Justo & Clemente; qui illos laïcaliter conversantes … mirabiliter vestigia sanctorum Apostolorum sequentes, honestis moribus sacerdotes Domini imitantes, honorem Dei & salutem proximi magno zelo promovisse, sectamque Arianam oppugnasse scribit. Habuit Ecclesia seculo V laïcos non paucos tam fortes in confitenda, quam eruditos in vera religione contra varias hæreses propugnanda. Recenset eos Garnerius noster cap. 1 Præfationis generalis in Opera omnia Marii Mercatoris; qui Sancto nostro ejusque sociis coævus, & licet laicus, fidei Catholicæ adversus hæresim Cælestianam & Nestorianam fortissimus vindex fuit. Ex iis, quæ in utramque partem attuli, lector deducat, quodcumque placuerit. Mihi interim credere licet S. Octavianum non magis presbyterum fuisse, quam SS. Justum & Clementem; quos Papebrochius censuit laïcaliter vixisse, cum ita testetur Bliderannus; qui licet exiguæ sit auctoritatis, quia tamen reliquos antiquitate superat, majorem his fidem meretur.
§ V. Venerationis initium & progressus, corporis translatio Volaterras & miracula ex variis: observationes in eorum narrationem, contra quos translatio sub medium sec. IX facta probatur; ejus festum.
[S. Octaviani veneratio publica in loco emortuali, & corporis ab Andrea præsule] Certiora distinctioraque sunt pleraque, quæ de initio & progressu venerationis S. Octaviano exhibitæ, de translatione corporis e loco sepulturæ ad ecclesiam cathedralem Volaterranam, atque ejus miraculis memoriæ prodita sunt. Postquam Blasius monachus verbis supra num. 18 adductis sancti Eremitæ sepulturam, qua eum affecerant cives Volaterrani, qui intellecta ejus morte in solitudinem accurrerant, enarrasset; historiam suam ita prosequitur: Sed processu temporis super ipso corpore clare reinvento ecclesiam erexerunt Volaterrani, & devotione maxima visitare annis singulis die, quo ipsum invenerant, inceperunt. Ad cujus corpus infirmi pergunt & ducuntur, & confestim omni fugata ægritudine ad propria revertuntur. Cum propter guerrarum * discrimina ecclesia illa combusta esset, Andreas episcopus civitatis illius considerans, quod illud sanctum corpus minus debite servabatur, de reductione ad civitatem cum populo decrevit, & demum, ut ordinaverat, adimplevit. Nam anno D. DCCCXX, tempore Lotharii & Lodovici imperatorum, advocatis convicinis episcopis, cum universo clero & populo ad locum accessit, & corpus, fossorio * prius sumpto, invenire curavit.
[48] [inde Volaterras delati historia ex Blasio monacho,] Cum autem, juvantibus ipsum aliis, repertum fuisset; tanta odoris fragrantia de ipso manavit, quod sustinere nequibant. Propter quod Dominum laudantes ipsum sumpserunt, & ad civitatem deferre honore maximo curaverunt. Quod facere cum cœpissent, & ad locum, qui dicitur Podium, delatum foret; stante tempore pulcherrimo, tanta varietas obscuritatis, tonitrui & pluviæ fuit, quod, corpore deposito, nullus evadere credidit, & solum de sua salute quilibet per se cogitare curavit. Tunc episcopus ad se rediit, & assensu cleri & populi se facturum numerum clericorum sibi servientium in ecclesia, ad quam eum ferre volebant, devovit: & confestim ad statum pulcherrimum tempus rediit. Quo facto, gaudio magno corpus sumpserunt, &, ubi nunc est, locaverunt, & plenarie, quod devoverunt, servaverunt. Observationes in ea, quæ jam ex Blasio monacho attuli, & mox ex Officio proprio transcribam, infra dabuntur a num. 58.
[49] Officium de S. Octaviano, a Leone X anno 1519 approbatum, [& ex lectionibus] ad Matutinum novem habet lectiones de Sancto proprias. De tribus prioribus vide dicta § 1 in fine. Sex reliquas, quæ agunt de Sancti vita solitaria, translatione corporis Volaterras, cultu & miraculis, Commentario hic inseram, quia fide digna sunt tum quoad rerum substantiam, tum quoad adjuncta; si ex hisce tamen pauca excipias, de quibus lector infra monebitur. Lect. IV. Octavianus autem locum sibi delegit, citra fluvium Eram passibus mille, densa circumdatum silva, tantumque calonibus aut caudicariis * adiri consueta. Hic annis plurimis usque ad extremum vitæ finem in rerum omnium abstinentia duravit, tantum orationibus, vigiliis ac jejuniis vacans. Cellam sibi in ulmi cavo, quo vix totus tegebatur, constituit. Hic demum extinctus quarto Nonas Septembris, ac tumulatus est; ubi paulo post ejus fama sanctitatis adcolæ permoti, modicum ei templum constituere. Unde post annos fere trecentos in basilicam est Volaterranam translatus.
[50] Lect. V. Causam vero translationis Andream præsulem Volaterranum, [Officii proprii:] utile in Domino vas, fuisse accepimus. Hic quum sanctissimi Viri corpus neglectum, templumque ab infidelibus iniquisque viris dirutum in solitudine sineque honore jacere conspiceret, cum clero populoque de illo in urbem transferendo egit. Omnis itaque sexus, ætasque cum ordine sacerdotali eo, ubi situs erat, processere; magnaque reverentia illum effossum deducere contendunt. Medio fere itinere, imbre plurimo ac ventis cum magna tempestate exorientibus, cælo insuper nubilo viam oculis eripiente, ulterius ferre sunt prohibiti: sed nec bubus admotis aut ullis viribus de loco aliquamdiu amovere potuerunt. Prodigium hoc, omnibus visum, cunctos sane perterruit.
[51] Lect. VI. Ipse quoque præsul, cæteris destitutus remediis, [monumenta sacra, quæ in honorem Sancti, in ecclesia cathedrali depositi, ex voto] ingemens ad divinum confugit auxilium, Deoque vovit, ut, si Sancti corpus sequeretur ipsiusque digni adventu forent, collegium basilicæ conjunctum cum certo canonicorum numero in ipsius honorem Sancti & ejus nomine nuncupandum construeret: quod & voti compos postmodum absolvit; ejusque corpori aram in eadem basilica cum elogio, tempus indicante, dedicavit, anno scilicet secundo & vicesimo supra octingentesimum: quod sane Ludovico Caroli magni filio imperante * fuisse, palam est.
[52] Lect. VII. Disticum etiam in inferiore monumenti parte ponitur hujuscemodi: [vel ex liberali pietate idem Andreas crexit; qui novum etiam templum ultra Eram ei construxit;]
Octavianus adest pugil Vulterræ beatus,
Quem tulit ex ulmo præsul clero sociatus.
Quod, quamquam illorum temporum stilum ostendit opicum alienasque syllabas, hujus confirmandæ historiæ causa citavi. Post hæc templum ejus, ut supra memoravi, destructum ea, qua nunc cernimus, forma restituit. Calvariæ item ipsius, ramique ulmei, quo olim tegebatur, reliquias argento inclusas ejusdem basilicæ sanctuario condidit. Quæ palam factæ maximam hodie populo supplici vitæ securitatem, cunctisque adversis singulare præsidium præstant.
[53] [quotannis die translationis illud invisendi consuetudo introducta: Sancti beneficia:] Lect. VIII. Insuper ut tanti accepti beneficii dignæ Deo gratiæ agerentur, & ut translationis hujus dies seculis insequentibus innotesceret, idemne præsul an posteritas, incertum, constituit, ut, quoad possent & liceret, domorum singuli illius templum sexta Feria, quæ sanctam hebdomadam præcedit, supplices adirent. Scribuntur & in Gestis ipsius nonnulla memoranda prodigia: illud imprimis, quod sæpe visum atque observatum, ut in siccitatibus ad imbrem eliciendum ejus per urbem circumlatæ reliquiæ magnopere faciant. Deinde his, qui in animi angustia aut calamitate aliqua versantur, fide fretis ac supplicibus maximum subsidium præstant, mentisque pacem restituunt optatam.
[54] [fures adigit ad restitutionem rerum e loco sibi sacro ablatarum.] Lect. IX. Fertur & quondam in atrio templi illius congestam ædificandi gratia materiam quemdam minime Deum verentem subripere voluisse, ac clam ex hac jumenta onerata numquam de loco vel magnis adhibitis viribus amovere potuisse; post longam vero contentionem frustra expertum omnia tandem loco pristino ablata restituisse. Sed & rursus huic simile quoddam evenit. E sepibus olim templum claudentibus quidam sublicas abstulerat; pauloque ultra procedens quasi divinitus repressus, iter nullo modo perficere valuit, ita ut ei redire, reddereque ablatum fuit necesse. Et hæc quidem de beato Octaviano scripta comperimus, cujus hodie natalem Volaterrana celebrat ecclesia: quemve patronum & rerum suarum adsertorem apud Deum semel recepit, ut ab imminentibus malis tuti ac læti in Domino vivere valeamus, ipsiusque fidei exemplo, spreta felicitate terrena ad eamdem, ut ille, gloriam pervenire mereamur, gratia imprimis ac benignitate Domini nostri Jesu Christi, cui honor & imperium in secula seculorum.
[55] [Concursus ad ejus corpus nondum translatum: erga Sanctum irreverens morte punitur:] Lectiones modo datas Augustinus Florentinus inseruit capitulo 25 historiæ ex variis instrumentis collectæ, quam § 3 examinavi. De Sancti tamen sepultura & veneratione publica, qua fideles ipsum prosecuti sunt, cum adhuc quiesceret in loco, ubi solitarie vixerat, aliqua commemorat a veritate non aliena, quæ in lectionibus non referuntur: Comperta, inquit, dormitione in Domino beati Octaviani, fideles populi ad eum (ut par erat) honorifice sepeliendum undique confluxere. Igitur composito & obvoluto sacro corpore, illud penes ulmum ipsam, quæ ejus habitatio fuerat pie ac religiose humavere; ibique Deo in ejus honorem templum erexerunt: ubi Dominus multa atque præclara miracula meritis beati Patris est operatus. Etenim omnes quolibet morbi genere correpti, sanitatem recipientes, ejus merita per omnem regionis locum prædicare non cessabant. Quocirca adeo numerosus undecumque populorum concursus ad ejus tumulum studiosissime accedere visus est, quorum alii collationes & donaria, alii vota Deo emissa solverent, ut sylva, quæ paulo ante invia prorsus & inaccessibilis fuerat, jamjam pervia atque instar tritæ semitæ facta sit. Exacto nec mediocri temporis intervallo, cum beati Viri corpus neglectum, templumque ab infidelibus dirutum in solitudine ac sine honore jaceret, Andreas præsul Volaterranus cum clero populoque de illo in urbem transferendo egit &c. Quæ sequuntur, ex lectionibus accepta sunt præter ea, quæ de irreverentia in Sanctum, morte punita, in fine ejusdem capituli narrat: Novissimo belli tempore quidam miles argenteam effigiem, quæ sacri capitis reliquias continebat, e sacrario basilicæ Volaterranæ igni fundendam asportabat. Qui quidem dum Viro Dei, quem illa referebat, verbis ineptis non modicam irreverenter injuriam imponeret, protinus justo Dei judicio & gravi ulcere correptus est, &postridie eadem hora, qua facinus indignum patraverat, vitam magnis cruciatibus infelicissimus amisit. Miraculum hoc, quod anno 1530 contigit, plenius describitur, num. 5 in Ms. Volaterrano, cujus pars post hunc Commentarium edetur.
[56] Morte etiam, eaque repentina, punitus fuit faber quidam, [faber festum translationis colere contemnens,] quod colere contempsisset translationis S. Octaviani festum, de quo vide num. 64. Rem ita narrat idem Augustinus capitulo 47: Casus in urbe Volaterrarum circiter annum MDVIII maxime notandus accidit. Cum Silvester Fæus, inter cives suos non mediocris fortunæ ac dignitatis habitus, ædes suas in vico Burgi cuidam Baptistæ Novocomensi ædificandas locasset; hic, quamquam Silvester ab urbe aberat, ædificationem tamen ita urgebat, ut ad primarum fenestrarum anterioris partis fastigium ædificando jam pervenerat. Cumque divi Octaviani solennia, quæ in diem Veneris ante Palmarum Dominicam quotannis incidere consueverunt, jam adessent, & a Petro Covacio Volaterrano cive, Christianæ religionis maxime studioso, qui illac forte transierat, moneretur, ut ab ædificatione cessaret, cum diceret, Heu magister Baptista, ecquid tute hodie mane agis? Quin potius divi Octaviani protectoris patronique nostri festa colere nobiscum studeas, quam illa ædificando violare. Cui Baptista, ut est illud agreste hominum genus irreligiosum ac lucri maxime cupidum; Quid mihi cum divo Octaviano? Silvestro potius, a quo mercedem accipio, deserviam.
[57] Hæc verba vixdum protulerat, cum una tabularum, [e domo, quam ædificabat, in terram lapsus, statim exstinguitur.] e quibus pontem construxerat, elocatur; atque ita præceps in terram statutus, diruptus, dilaceratus statim efflavit animam. Qui casus cum universæ civitati valde molestus fuit, tum Silvestro ipsi ad urbem reverso illiusmodi terrorem injecit, ut ædificationem altius erigi, quod ipsum cuivis hominum etiam nunc videre licet, nullo quidem pacto permiserit. Atque hujus rei locupletissimi testes, adhuc extant primarii cives, ac fere omnes octogenarii, ut Gabriël Ricobaldus, ut Michaël Vintha, ut Mariotus Leonardus, ut alii permulti, qui se, cum ipsius Baptistæ funus efferretur, dictitant interfuisse. Hæc ab Augustino anno 1568 in lucem edita, etiam Italice referuntur ab Æmilio Feï in Opere Mss., cujus memini num. 19, & e cujus fol. 38 verso intelligo, ipsum seculo sequente sub pontificatu Pauli V scripsisse. Ad Augustini narrationem fol. 40 adjicit Æmilius, non prius quam suis temporibus ab equite Michaële Angelo Lottini ad fastigium perductam fuisse domum, quam ædificare cœperat impius ille Baptista, divinitus punitus, quod festum S. Octaviani diem laborando profanasset. Ut autem rei memoria renovaretur atque conservaretur, ad eam ædificii altitudinem, ad quam imperfectum erat relictum, a nominato equite Sancti effigiem positam fuisse ait, addita inscriptione memorabilem illum eventum exprimente. Alia adfert Æmilius miracula, a Sancto patrata; sed quæ vel ex Officio proprio jam data sunt, vel post hunc Commentarium dabuntur ex instrumento Volaterrano. Nunc aliquas in ea, quæ ex variis transcripsi, animadversiones subjicio.
[58] [Situs loci, ubi Octovianus solitarie vixit, & primum coli cœpit:] Sanctus Eremita eodem in loco, qui viventi virtutum palæstra obtigerat, sepultus fuit; ubi dein pii accolæ supra ejus tumulum ecclesiam exstruxere. Aliqui cum Officio proprio lect. V locum illum ponunt uno milliari citra, aliqui uno milliari trans Eram; Blasius monachus circa eumdem rivum in solitudine, Volaterris distante duobus circiter milliaribus: Ferrarius denique & alii locum ab urbe ad tria milliaria removent. Sed nullum in ejus situ determinando aberrare, facile intelligi potest, si eremus, quam S. Octavianus incoluit, attigerit dexteram Eræ ripam, quæ ab illius habitatione unum, duo vero milliaria abfuerit Volaterris, ad sinistram fluvii ripam jacentibus. Ideo autem alii cis, alii trans Eram locum, in quo Sanctus solitarie vixit, statuisse putandi sunt, quia hi a sinistra, illi a dextera rivi parte vel scripserunt vel scripsisse videri voluerunt.
[59] [ecclesia supra ejus tumulum ibidem, si Volaterrano credimus, condita est circa medium seculi 7:] In Officii proprii lectione IV & alibi lego, modicum templum in Sancti honorem ab accolis fuisse conditum paulo post ejus mortem: quod non satis convenit cum verbis Blasii monachi, qui processu temporis super ipso corpore clare reinvento ecclesiam constructam fuisse scribit; neque cum iis, quæ habet Raphaël Volaterranus lib. 5 Comment. urbanorum folio 51 verso: Procedente tempore Alcus vir potens in ea civitate Volaterrana … gemina templa constituit: Maurus vero præsul Senensis alterum Justo dicavit: alterum Clementi … Octavianus vero socius procul omni cura in eremo vixit urbi vicina: ubi ejus nunc cernitur templum eodem fere tempore constructum. Ughellus tomo 3 Italiæ sacræ col. 621 Maurum istum Senensi ecclesiæ præfuisse scribit anno 565: sed fallitur; nam Alcus, vel ut Bliderannus & alii, Alchis nomen est Longobardicum. Itaque templa ab illo constructa consecrari non potuerunt anno 565, quo Longobardi necdum in Italiam irruperant. Neque verisimile est, illorum dedicationem factam fuisse ante gentis istius conversionem ad Catholicam fidem, indeque secutam ecclesiarum restaurationem; atque ideo Papebrochius tomo 1 Junii pag. 440 Mauri episcopatum differendum censet usque ad tempora Gregorii Magni, aut etiam usque ad seculum VII. Non dubito ego, quin Maurus, qui SS. Justo & Clementi templa Volaterris dedicavit, fuerit ille ipse Senarum episcopus, cujus nomen apud Labbeum tom. 6 Conciliorum col. 366 subscribitur Concilio Lateranensi, quod a Martino I contra Monothelitas anno 649 celebratum fuit. Si S. Octaviano ecclesia in eremo ædificata fuerit eodem fere tempore, ut asserit Volaterranus, quo ejus sociis Alcus duas Volaterris erexit, factum illud fuerit oportet haud ita diu ante vel post dictum annum 649. Idem Volaterranus ecclesiam, quæ ibidem suo tempore conspiciebatur, non distinguit ab antiquissima Alci temporibus erecta. Sed hæc jam destructa erat, cum Sancti corpus sub medium seculi IX, ut num. 63 demonstrabitur, inde Volaterras transferretur ab Andrea ejusdem urbis episcopo; qui, facta translatione, ultra Eram in loco, ubi Sanctus primum quieverat, aliud templum ædificavit.
[60] In variis antiquis instrumentis, quæ edidit Ludovicus Antonius Muratorius in Antiquitatibus Italicis & Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ, [aliquot de Sancto notititiæ ex diplomatis Ludovici II & S. Henrici imperatorum.] ubi de episcopis Volaterranis agit, Sanctus noster commemoratur. Duo tantum ex illis hic producam, quod observatu digna contineant; nimirum diplomata Ludovici II & S. Henrici imperatorum. Quod Ludovicus anno 851 dedit, exstat apud laudatum Ughellum col. * 333. Rerum in eo contentarum summa est hæc: Lotharius imperator Ludovici pater, concesserat Petro episcopo, cui Andreas proxime successit, ut in ecclesiæ Volaterranæ utilitatem instituerentur duo mercata, id est, nundinæ, in locis videlicet nuncupantibus sancti Sylvestri & sancti Octaviani. Ad Andreæ petitionem non modo consirmat Ludovicus concessionem, a Lothario patre factam; sed etiam instituit alia duo mercata, .. unum videlicet in eadem Vulterrense civitate in domo ad festivitatem beatæ Dei Genitricis Mariæ, ubi beatus Octavianus in corpore requiescit, quod evenit medio mense Augusto, & alius * in castro ejusdem sedis, quod dicitur Camporitæ. Diploma S. Henrici, quo omnia jura & privilegia ecclesiæ Volaterranæ confirmantur, datum est anno 1015, editumque a Muratorio tom. 5 Antiquitatum col. 237. In illo asseritur, quadraginta tum temporis in cathedrali fuisse canonicos, qui in honore * priscis temporibus constituti fuerunt sanctæ Dei Genitricis Mariæ semperque Virginis, & sancti Octabiani, hac * Sanctorum aliorum commemorationem. Paucis interjectis, urbis Volaterranæ templum princeps nominatur ecclesia sanctæ Mariæ & sancti Octabiani. Paulo post memoratur ecclesia sancti Octabiani in Collina. Locum S. Octaviani dictum, de quo mentio fit in Ludovici diplomate, eumdem esse suspicor cum illo, qui Volaterrarum incolis ultra Eram jacet tribus ab ipsa urbe milliaribus; ubi Andreas episcopus sancto Patrono, ossibus ejus inde translatis, novum templum construxit. An ecclesia sancti Octabiani in Collina, cujus meminit S. Henricus, ab illo diversa sit, mihi incompertum est. In diœcesi Volaterrana frustra quæsivi oppidum vel vicum Collina appellatum. Cetera, quæ ex sancti imperatoris monumento decerpsi, confirmant id, quod auctor Officii lect. VI, Æmilius Feï fol. 34 & alii referunt de novo canonicorum collegio, quod in S. Octaviani honorem Andreas episcopus erexerit, nomine ejusdem Sancti insigniverit, & antiquiori S. Mariæ canonicorum collegio conjunxerit, ita ut utrumque unum dumtaxat capitulum constitueret. Porro verba, quæ ex Ludovici diplomate supra attuli, me docent, Sancti ossa in templo principe, Virgini Deiparæ in cælum assumptæ sacro, jam tum deposita fuisse, cum Andreas anno 851 illud obtineret.
[61] In lectione IV dicitur Sancti corpus in basilicam Volaterranam translatum fuisse trecentis fere, [Blasius, auctor Officii & alii corporis translationem, quæque post hanc] uti ex antecedentibus colligo, ab ejus obitu annis. Ferrarii Catalogus Sanctorum Italiæ in annotatione, ad 2 Septembris S. Octaviani elogio subjecta, idem asserit: sed nos inter ejus mortem & translationem plurium annorum spatium medium constituimus: nam Sanctus verisimilius seculo V sub Genserico floruit, uti paragrapho præcedente probatum est; nec corpus ejus citius Volaterras delatum fuit, quam paucis annis ante medium seculi IX, ut mox ostendetur. Blasius monachus translationem ab Andrea episcopo factam esse ait anno D. DCCCXX, tempore Lotharii & Lodovici Pii imperatorum. Componi hoc potest cum eo, quod habet lectio VI: Ejusque corpori Andreas aram in eadem basilica Volaterrana cum elogio, tempus indicante, dedicavit, anno scilicet secundo & vicesimo supra octingentesimum: quod sane Ludovico Caroli Magni filio imperante * fuisse, palam est: nam altaris erectio & dedicatio contingere potuit biennio post Sancti translationem.
[62] [in S. Octaviani honorem perfecit præsul Andreas, alienis omnia temporibus innectunt:] Volaterrani in instrumento sæpe memorato, cujus partem mox edemus, fol. 4 ejus corpus in urbem suam illatum fuisse aiunt anno 822: eodem autem folio verso: Novum, inquiunt, canonicorum collegium, in divi Octaviani honorem institutum, ab episcopo Andrea antiquo sanctæ Mariæ capitulo additum fuit anno DCCCXXIII die VIII Novembris a Ludovico Pio imperatore. Folio 5 hæc leguntur: Ipse prædictus episcopus in majori sanctæ Mariæ templo nobile * sarcophagum, in quo divi Octaviani ossa laterent, incidendum curavit. Insuper ecclesiam dicti Sancti jam dirutam ultra flumen Eram ampliori forma restauravit… Anno DCCCXXIX caput illius argenteo includitur vultu, auro superinducto. Ughellus tomo 1 Italiæ sacræ col. * 333 de Andrea episcopo ita scribit: Floruit anno DCCCXXXVIII. Hic sancti Octaviani corpus in Volaterranam basilicam transtulit, ubi etiam canonicos S. Octaviani instituit. Multos alios hic recensere possem, qui hallucinantur circa tempus, quo Andreas vel episcopatum gerere cœpit, vel S. Octaviani corpus Volaterras transtulit. Numerus sequens docebit, quomodo eorum errores chronologici sint corrigendi.
[63] [contra illos ostenditur, Andream sacra ossa Volaterras detulisse sub medium sec. 9] Anno 826 Volaterrarum antistes erat Petrus: subscripsit enim synodo Romanæ sub Eugenio II tunc celebratæ. Ejus memoria quoque exstat in instrumento anni 833, quod producit Muratorius tom. 5 Antiquitatum col. 923. Vivebat adhuc anno 844, quo Ludovicus, Lotharii filius, rex Longobardorum a Sergio II coronatus fuit: nam inter præsules, qui isti solemnitati Romæ interfuerunt, ab Anastasio Bibliothecario nominatur Petrus episcopus ecclesiæ Vollaterrensis. Sed neque ex catalogis antistitum ejusdem ecclesiæ, neque aliunde innotescit, ante Petrum Volaterris episcopum nomine Andream sedisse: dicendum igitur est, Andream, qui ossa S. Octaviani transtulit, fuisse successorem Petri. Hic paulo post Ludovicum regem anno 844 coronatum obiit: nam Scipio Ammiratus junior in Additamentis ad Seriem episcoporum Volaterranorum, ab ejusdem nominis seniore collectam, profert diploma quoddam Lotharii imperatoris in favorem Andreæ episcopi Volaterrani ejusque ecclesiæ anno 845 concessum. Jam autem quoniam constat ex supra memorato Ludovici privilegio, quod Sancti corpus in basilica Volaterrana anno 851 jam depositum esset, relinquitur, ut ejus translatio nec prius contigerit quam anno 844, nec serius quam 851.
[64] [die Veneris, ut creditur, ante Dom. Palmarum, qui sec. 16 & 17 festo cultu celebrandus erat.] Ferrarius citarus translationem celebratam fuisse ait XVII Julii: quod unde acceperit, ignoro. Ex auctore Officii lect. VIII, cui alii omnes consentiunt, discimus, Andream Sancti lipsana ad cathedralem suam transtulisse sexta feria, quæ sanctam hebdomadam præcedit, eodemque sub præsule vel ejus successoribus introductam fuisse consuetudinem, ut e qualibet urbis domo aliquis, qui commode posset, singulis annis Sancti Patroni templum ultra Eram situm inviseret eadem illa feria sexta, qua Volaterrani sacro thesauro ditati fuerunt. Æmilius Feï, seculi præcedentis scriptor, fol. 34 testatur, piam illam consuetudinem suis adhuc temporibus viguisse. Supra num. 56 & 57 retuli historiam infelicis istius fabri, qui anno 1508 ob domus ædificationem non intermissam die Veneris ante Dominicam Palmarum subita morte Volaterris exstinctus fuit. Inter ea, quæ num. 15 ex instrumento Volaterrano mox transcribentur, alterius fabri fit mentio, qui anno 1640 eodem die a laboribus non abstinens similes pœnas dedit. Unde intelligitur memoriam translationis S. Octaviani seculo XVI & XVII celebratam fuisse ea festivitate, quæ fideles ad cessationem ab operibus servilibus obligarit. Secunda Septembris Sancti cultui consecrata est, quia hæc ejus natalis fuisse creditur.
[Annotata]
* i. e. bellorum
* i. e. ligone
* hic sumitur pro iis, qui caudices vel stirpes arborum cædunt:
* adde factum
* aliud
* honorem
* ac
* adde factum
* nobilem
RELATIO RECOGNITIONIS
Reliquiarum S. Octaviani, in cathedrali Volaterrana servatarum, notitiæ de Sancti cultu & miracula;
EXCERPTA
Ex instrumento authentico, Volaterris ad P. Bollandum transmisso,
quod inter musei nostri manuscripta servatur notatum ✠ Ms. 164.
Octavianus eremita confess., prope Volaterras in Tuscia (S.) a
ex ms. Volaterrano.
[Caput S. Octaviani, in cathedrali honorifice asservatum, lustratur 12 Dec. 1647:] Die vero b XII Decembris MDCXLVII, præsente suprascripto domino provicario, ac D. Ludovico de Minuccis, D. Horatio de Maffæis, & me notario infrascripto & aliis in majoris ecclesiæ sacratio, cum una afforent, convenientes, oraverunt D. Bonamicum de Bonamicis, ejusdem ecclesiæ Vulterranæ archipresbyterum, ac D. Bartholomæum Bibonium canonicum, necnon D. Alexandrum de Feis militum ducem, ac D. Julium de Maffæis, omnes Vulterræ patricios, & ad præsens electi sacrarii conservatores; ut insigniores reliquias, quæ sub eorum custodia servabantur, agnoscendas & describendas ostenderent. Ideo pii admodum prædicti conservatores, tam religiosæ annuentes petitioni, presbyterum Paulum de Cortinovis, alterum e sacristis, reliquiarum tabernaculum aperire jusserunt. Est autem tabernaculum medio in sacrario instar altaris positum, asseribus confectum nuceis, simulacris affabre incisum auratis, seris repagulatum duabus, quæ duabus discordibus tamen clavibus recluduntur; quarum altera apud D. Bartholomæum uti conservatorem ecclesiasticum, altera apud D. Alexandrum uti conservatorem laïcum asservantur. Quo iisdem omnibus conservatoribus præsentibus adaperto, cum sacrista sericeum coccinei coloris velarium demisisset, caput S. Victoris martyris argento inclusum exposuit c… Postea presbyter Michaël Leonius, e sacristis alter, unam S. Octaviani argenteam e sacro abaco extulit imaginem d…
[2] Præsentibus igitur omnibus, sacra ex capite argenteo educta sunt ossa, [reperiuntur ejus ossa e juncturis suis dimota.] candido involuta serico, quæ omnia totius capitis sancti Patroni ossa perspeximus esse clarissime; non esset licet, ut olim, integrum caput; cum ossium juncturæ sibi invicem non adhærerent, propter militum ultimis in bellis insolentiam dimota & elocata. Anno etenim MCDLXXII, quo Vulterrani, civili discordia ex infaustis aluminis fodinis tunc primum repertis laborantes, reipublicæ Florentinæ arma in semet ipsos concitaverunt, quæ sub comitis Frederici Montis-Feltri, Urbini domini, auspicio & ductu urbem nostram obsessum & expugnatum venit. Ut vero tam pretiosus divi Octaviani thesaurus servaretur illæsus & incolumis, venerabile Senis caput simul cum mitris a Calixto II donatis multaque insigni supellectile in canonicorum sepulcro, in cathedrali posito, conditum est.
[3] [Sacrilego, quivas sacrum cum Christi Corpore rapuerat, cæcitate punito,] Cum vero multi civitatis Primores ad Florentinorum castra ab urbe defecissent, & adversæ partis cives ipsi quoque dissidentes perstitissent in civitate, copias, honorem & vitam paciscentes, seque & urbem ipsam in victoris potestatem tradiderunt: milites autem & a Vulterranis stipendio acciti, & a Florentino victore intra mœnia immissi, rupto fœdere, domos & sua templa prædabundi populantur. Quorum nonnulli in majorem irrumpentes ecclesiam, & portis, quæ ad reprimendum eorum impetum occlusæ erant, effractis, cum nihil pretiosi in sacrario reperissent; unus ex illis tabernaculum, quo Christi Corpus asservatur, immani ausu, cæcaque impulsus cupidine petiit: quod manu sacrilega custodiam ablaturus effregit. Deus vero sui numinis vindex, ne miles a tanto scelere impunitus abiret, extemplo ipsius ecclesiæ fores, prædantium violentia disjectæ, mirando prodigio ut per se ipsæ denuo clauderentur, effecit: scelestus autem utroque lumine captus est, qui attonito & stupenti similis, huc illuc discurrens vehebatur.
[4] [socii caput Sancti ablatum restituunt: illo sacram Hostiam in murum abjiciente, terra movetur:] Quo viso, comites, qui eodem momento e tumulo adaperto divi Octaviani caput eduxerunt, timore perculsi, in idem bustum argenteum vultum rejecerunt, monentes eum, ut sacrum vas, in quo Panis erat angelicus, in tabernaculum reportaret. At sacrilegus nihilo melior factus, furore insanus, rabieque infræna provectus, audaci conatu vas in templi muros injecit, qui contritus * in frusta concidit: Hostia vero, quamvis elisa, integra & intacta permansit; cum repente urbs tota ingenti terræ quatitur motu: quo factum est, ut tanto citius resideret militum furor: de quo mentionem faciunt Haldus Haldi, Florentinarum historiarum illius temporis scriptor, lib. IV, & Petrus Franciscus Rofia, Vulterrani communis * tunc cancellarius, in ejusdem belli descriptione e.
[5] Majorem sacra effigies passa est jacturam anno MDXXX, [blasphemis verbis S. Octaviano illudens fœdo ulcere percutitur e quo paulo post misere moritur.] quando usque ad dictum tempus calvaria venerabilis, auctore Jovio lib. XXVIII Historiarum, populo ad osculandum præbebatur. Cum vero Franciscus Ferruccius Vulterram f denuo in Florentinorum potestatem redegisset, cumque non solum argentea altarium frontalia, abacos, calices & sacrarii candelabra in cathedrali liquefacienda curasset, ipsorum * quoque divi Octaviani caput & imaginem in publico foro licitantium avaritiæ venalia exposuisset *: quod in tantum Sancti contemptum effectum est, ut sacrum caput atque calvariam tunc temporis confracta fuisse, manifesto pateat ex dictis Pauli Jovii Historiis g. Tantum vero sceleris, ultore Deo, fuit juxta superni Numinis severitatem punitum. Leonardus etenim Thebaldus, Bartoli h pro Florentino exercitu commissarii nepos, qui paulo ante in evertendis Vulterræ domibus grassatus, odium & iram in rapinas & cædes effuderat; longam canamque sancti Senis barbam arripuit lætabundus eludens: Quantam, o barbate senex, tua ex imagine mihi pecuniam conflavero! At repente in illius corpore anthrax i, ceu pestiferum ulcus, intumuit, ut, cum atroci pœna ac fœtore intolerabili dexterum latus infecisset, unius diei noctisque spatio misere vitam finierit. Id omne in illorum temporum Diariis liquido apparet, atque etiam in Vita SS. Justi & Clementis a D. Augustino Fortunio k conscripta cap. XXV, & a Frosino Lapino transumpta, & anno MDLXVIII Florentiæ in lucem edita pag. LXX.
[6] Solemne hujus Sancti festum quarto Nonas Septembris, [Recolitur ejus natalis 2 Sept., olim cum Octava, translatio feria 6 ante Dom. Palmarum.] cum in terris moriens in cælo nascitur, summa devotione a Vulterranis celebratur. Caput ipsius votiva per urbem lustratione defertur, clero, magistratibus, & universo populo prosequente: antiquioribus immo seculis hujus festa dies cum Octava colebatur a clericis, ut sanctus Ugo in Vulterranæ ecclesiæ Ritibus l ab eo conscriptis anno salutis nostræ MCLXI testatur, dicens: “Notandum, quod pro reverentia tanti Confessoris a prima die usque ad octavam novem Lectiones facit pro eo Vulterrana ecclesia, in qua cum corpore requiescit; & facit ad Missam gloria in excelsis Deo, & credo in Deum; & hoc quia quasi apostolus & defensor fuit in Vulterrana civitate”. Ipsius quoque Sancti translatio die Veneris ante Palmarum Dominicam celebratur: quo die ad visendum hujus Divi templum trans flumen Eram ingens populi confluit multitudo m.
[7] Vetustissimo est observatum more, ac re ipsa compertum est, [Patroni sui opem Volaterræ in variis necessitatibus sunt expertæ.] Vulterranum populum, dum sacrum caput per publica viarum circumferretur, opportuno tempore fœcundum imbrem vel aëris serenitatem a Deo Octaviani precibus obtinuisse: immo siquis animi angustiis premeretur, ad Sancti confugiens auxilium cordis mœrorem pacatus discutiebat. Magistra hujus veritatis in nona hujus Sancti Officii lectione est Vulterrana ecclesia, & in ejusdem Vita, e Latino in vernaculam conversa linguam, Frosinus cap. XXV in libro Florentiæ impresso anno MDLXVIII pag. LXIX: & Razzius in Sanctorum Hetruscorum Vita addit pag XXVII *, hæc beneficia nobis a Deo per Octaviani merita pervenire. Cujus imaginem occlusam, stanno liquenti extra fusam per rimulas *, sigillis obsignatam, in proprium sacrista locum reverenter detulit.
[8] Inde ulmi partem, in quo usque ad obitum delituit, [Inspicitur pars ulmi, in qua vixit, & bacilli, quo usus fuit.] conspicimus, & ubi testante Lipomano lib. III de Sanctorum Vita, trium angelorum & ipsius cælorum Regis dignus fuit intuitu n. In arca ex ebore deaurata bacilli fragmentum, cui Senex divus innitebatur, osseo manubrio instar suffulcri anulis plumbeis notavimus. De ossibus omnibus Vulterrana ecclesia in VII ejus Officii lectione, Razzius ut supra pag. CXXVI, D. Augustinus cap. XXV de SS. Justi & Clementis Vita apertissimam mentionem faciunt. Idque totum diligenter fideliterque de prædictorum DD. mandato desumpsi & notavi. Quæ arcula postea in sacro promptuario restituta fuit o…
[9] [Volaterras jamjam ab hoste occu pandas SS. Justus, Clemens & Octavianus propugnare visi.] Capita postea pectore tenus SS. Justi & Clementis, argento affabre incisa, videnda proponuntur p… Anno MDXXX, ut Jovius & Ammiratus q scriptum reliquerunt, cum Vasti marchio, feroci nisu Vulterram adortus, per Sancti angeli portam in civitatem irrumpere contendisset, & Maramaldus impetum in eam fecisset ad divi Lini monasterium, ibique tormentis bellicis muros dejecisset, ita ut defensoribus retrocedentibus locus nudaretur; & Franciscus Ferruccius, equitum peditumque præfectus, saucius atque perterritus se recepisset in arcem: tunc divi Lini moniales, furentis præda victoris mox futuræ, ad sanctorum Justi & Clementis ac Octaviani patronorum auxilium confugerunt: qui repente cum angelorum cohorte virginibus precantibus affuere: & hostibus adempta victoria & audacia militum repressa, virgines sibi metuentes cœperunt certam sperare salutem. Hostes retusi a mœnibus coguntur recedere; murorum ruina Sanctorum virtute defenditur, donec Joannes Broccardus, Vulterræ patricius, multis cum civibus primoribus superveniens, muros dirutos reparavit. Unde non solum moniales sanctos Patronos, ingenti cum aulæ cælestis exercitu pugnantes, & pro se stantes vidisse asseruerunt; sed ipsi quoque milites, e muro profligati & timore correpti, testati fuere. Præcipue vero Amicus Arsula, militum dux, cum in civitatem ad mœnia ab hostibus tuenda cum Ferruccio reversus esset, vehementer admiratus, confirmavit, se infinitum incognitorum pugnantium numerum pro urbis incolumitate propriis oculis conspexisse, inter quos tres præcipue Chiliarchos, virtute formidabiles, ætatis canicie reverendos, quos prædictos Sanctos fuisse, qui subito ad tollendum miserum civitatis casum de cælo confluxerint, a nemine dubitatum fuit r…
[10] [Urbs Sancti meritis peste liberata, ejus sacellum & aram an. 1522 insigni ornavit arca,] Inde ad divi Octaviani capellam devenimus. Hæc ad majoris altaris lævam posita est in cathedrali, in qua super altari marmoreo nobilis & ingens e candenti marmore assurgit urna, ab illustri mirabilis artis sculptore incisa, publico sumptu anno MDXXII erecta. In ea hoc elogium magnificis elementis exaratum cernitur.
DIVO OCTAVIANO.
Populus Volaterranus illius meritis
PESTILENTIA LIBERATUS EX VOTO
REFECIT.
& in basi:
Anno salutis MDXXII sexto Calen.
Martias.
[11] [cui inclusum sacrum corpus an. 1647 non visitatur,] Quoniam vero in ipsa D. Octaviani corpus quiescit, qui uti apostolus & defensor a Vulterrana dicitur ecclesia, ob reverentiam prædicti domini provicarius & deputati idem sepulchrum non aperiendum existimaverunt; & eo magis, quoniam anno MDCXXXI, cum tota civitas gravi pestilentia vexaretur, reclusum fuerat, ibique multi aderant, qui fuerunt testes de visu, quando eædem reliquiæ ex eodem sarcophago fuerunt eductæ & in eodem reconditæ. Qui testes infrascriptam fidem & attestationem in scriptis fecerunt; quæ a me notario & testibus infrascriptis, ab eisdem infra nominatis propriis manibus subscribi & confirmari visa est.
[12] Die XXIX Decembris MDCXLVII. Fidem facimus & attestamur nos omnes infrascripti, [quia, ut scripto fidem faciunt 4 testes, qui adfuerant, recognitum erat an. 1631;] qualiter sub anno Domini MDCXXXI, die vero XVI Augusti, inter primam & secundam horam noctis, cum civitas Vulterrana pestilenti lue laboraret, publico cleri & universitatis decreto provisum fuit, recurrendum ad preces divi Octaviani confessoris, hujus civitatis protectoris; & annuente & præsente illustrissimo ac reverendissimo Bernardo Inghiramio antistite, reverendissimis dominis Lepido de Gabriellis Massetano tunc vicario generali, Francisco Broccardio canonico, Francisco Incontrio canonico a reverendissimo capitulo deputatis, illustrissimis DD. Benedicto Falconcinio præposito, equite Carolo Bava, Inghiramo Inghiramio, Joanne Tanio quatuor ex illustrissimis DD. Prioribus, D. equite Paulo Incontrio, Domino equite Francisco Falconcinio, equite Lino de Liscis, equite Cammillo de Leoneribus, & quamplurimis aliis accessum fuit ad sarcophagum, ubi asservatur corpus dicti divi Octaviani; & piis ad Deum precibus effusis, ex præcepto prædicti illustrissimi antistitis lapide a cæmentariis sublato, in cassula * nucea apparuerunt sanctissima ossa majoris partis corporis dicti Sancti (nam caput in theca argentea custoditur:) & intus erat membrana, & etiam in laminis plumbeis memoria recognitionis corporis prædicti, factæ a reverendissimo olim D. Luca Joanninio episcopo Anagnino, patritio Vulterrano anno MDXXII, simili pestilentiæ occasione, & postea in dicto sepulcro repositi.
[13] Quod corpus solemni pompa die secunda Septembris MDCXXXI per civitatem processionaliter delatum, [quando per urbem gravi pestilentia vexatam circumlatum, & in arca repositum fuit:] & ipsa die hora prima noctis in eodem sarcophago diligentissime clausum fuit, & memoria hujus actus apposita est, præsente dicto D. illustrissimo ac reverendissimo antistite & aliis quamplurimis. In quorum fidem hæc aliena manu scripta, nostra propria manu subscripsimus.
Franciscus Broccardius canonicus cathedralis ecclesiæ in verbo veritatis attestor adfuisse dictæ functioni, nomine quo supra.
Franciscus Falconcinius fui præsens, & attestor omne quod supra, & in fidem manu propria [subscripsi.]
Cammillus Leonerius fui præsens, & attestor omne quod supra, & in fidem manu propria [subscripsi.]
Inghiramus Inghiramius fui præsens, & attestor omne quod supra; & in fidem [manu propria subscripsi] s.
Quæ attestatio veritatis præsentibus testibus & me notario infrascripto, in forma rogato, a prædictis fuit recognita jurejurando, a sacerdotibus tacto pectore, ab equitibus tacta cruce, ab aliis tactu Scripturarum.
[14] Postea vero a prædicto D. equite Francisco Falconcinio, [quam usque ad an. 1647 apertam non fuisse testantur, qui eam viderant occludi.] domino equite Camillo Leonerio, & D. Inghiramo Inghiramio agnitæ & diligenter perspectæ sunt ejusdem depositi juncturæ; mihique notario infrascripto juramento confirmarunt, durare & eodem modo permanere, quo die 11 Septembris MDCXXXI, vergente vespere, conglutinatæ ac compaginatæ fuerunt, neque idem bustum exinde amplius fuisse adapertum; quod ipsi concordes confirmare possunt: cum ipsi eadem die adfuerint, quando divi Octaviani reliquiæ in eodem tumulo denuo fuerunt compositæ, & in cassa * ex nuce confecta, crystallis translucidata, clavi unica obserata, quæ in eadem urna servatur, supereducto marmoris operculo, conditæ fuerunt: quæ ut gesta sunt, affirmarunt iidem clarissime apparere, & constare ex instrumento Michaëlis de Tanis eadem die rogato; qua die quoque eadem depositi urna a Simeone & Joanne Baptista Fortini lapicidis modo, quo nunc cernitur, coagmentata fuit, & prioribus inserta juncturis.
[15] [Sancti miracula ab aliis descripta.] Plurima sunt, quæ Deus hujus Sancti intercessione operatus est miracula; quorum multa in sanctorum Justi & Clementis Vita a domino Augustino Fortunio descripta cap. XXV leguntur; præsertim contra sacrilegos & sui templi prædatores: & in cap. XLVII miraculum de cæmentario, qui translationis ejus festum colere contempsit t: sicuti eumdem miraculi eventum magister Petrus faber murarius anno MDCXL die ejusdem Sancti festivo in Fugnani villa expertus est. Captivi etiam plurimi e Turcarum manibus divinitus Octaviani intercessione leguntur liberati, quorum cathenæ ad Sancti sepulcrum visebantur.
ANNOTATA.
a Bollandus tomo 1 Februarii pag. 330 jurc meritissimo commendavit singulare Volaterranorum studium in colligendis ad nostram instructionem notitiis, Sanctorum suorum Acta, cultum, miracula & reliquias spectantibus. Quod de hisce confectum & ad Bollandum missum in museo nostro instrumentum servamus, authenticum est; firmatur enim Francisci Contii, notarii publici, subscriptione, qui & in margine notariatus sui signum apposuit: fidem ei faciunt Priores populi Volaterrarum per suum cancellarium Thomam Francisci de Broziis die 13 Maii anno 1648, qui attestationi, propria manu scriptæ, civitatis Volaterranæ sigillum in cera viridi appressit. Ad clariorem notitiam vocis Priores, quæ infra num. 12 etiam occurret, Antonii Hyvani verba subjicio ex Commentariolo de Bello Volaterrano apud Muratorium tom. 23 ScriptorumItaliæ col. 6: Forum publicum Volaterrarum hæc præcipue continet; ædem cathedralem beatissimæ Virgini dedicatam, palatium dominorum Priorum, in quo ipsi magnifice satis resident, & quorum ductu consilia publica celebrantur &c. Et col. 9: Volaterrani summum magistratum octo virorum, qui Priores populi appellabantur, in palatio publico non sine assidua dignitate retinebant, quorum ductu respublica gerebatur.
b Tomo 1 Junii pag. 447 instrumenti editum est initium, cujus hæc est synopsis: Cum ad Volaterranos fama Operis a Bollando inchoati pervenisset, Sanctorum suorum memorias colligere & reliquias recognoscere, ipsique collectionis & recognitionis Acta transmittere decernunt. Totius cleri nomine 18 Decembris anno 1646 ad illud delecti fuere duo ecclesiæ cathedralis canonici Franciscus Broccardus & Alexander Riccobaldus Bava J. U. D. & Prior S. Michaëlis; nomine vero populi 12 Junii anno 1647 Raphaë Maffæus J. U. D. & Curtius Inghiramius. Nicolaus Sacchettus episcopus Volaterranus ab iisdem rogatus, ut tam pio operi præsideret, suo in spiritualibus provicario generali Frederico Ghetto commisit, ut ordinaria auctoritate illi assisteret. Dein notarius, Acta faciendæ recognitionis litteris excepturus, adscitus est Franciscus Contius: quo peracto, insigniorum reliquiarum, in cathedralis sacrario servatarum, facta est visitatio, quam nominatus notarius ita referre incipit: Die vero XII Decembris MDCXLVII &c.
c Quæ de S. Victore M. Volaterrani annotanda & nos docenda censuerunt, examinata sunt ad 8 Maii tomo 2 & 7 in Appendice.
d Post hæc verba S. Octaviani vita in instrumento paucis perstringitur: dein agitur de corporis ejus translatione in ecclesiam cathedralem, in cujus favorem varia ab imperatoribus aliisque principibus concessa diplomata recensentur. Antiquissimum quod adfertur, a Carolo Magno imperatore anno 801 datum fuit; cujus etiam compendium exhibetur. Cum in eo fiat mentio canonicorum sanctissimæ Virginis Mariæ, cui in cœlos assumptæ templum cathedrale dedicatum est, hinc infertur, canonicos in honorem S. Octaviani post hujus translationem ab episcopo Andrea institutos, non esse omnium antiquissimos;sed vetustiori Deiparæ Virginis ab eodem Andrea unitos fuisse. Porro de Sancti vita & translationis historia nihil in instrumento legitur, quod in Commentario prævio a me relatum & discussum non fuerit.
e Duo scriptores hic nominati ignoti mihi sunt: sed alter ad manum est auctor synchronus, qui bellum & calamitates, a Florentinis urbi Volaterranæ anno 1472 illata, ex professo descripsit, nimirum Antonius Hyvanus, qui apud Muratorium, in annotatis ad litteram a laudatum, col. 19 & 20 scribit de horrendo illo sacrilegio & subsecuto terræ motu: sed illud in templo S. Francisci patratum fuisse ait: in quo non concordat cum instrumento Volaterrano, quod exsecrandum istud facinus in cathedrali commissum fuisse dicit. Dum hæc agerentur, inquit Hyvanus, & impietate militum etiam templa spoliarentur, terræ motus urbem & castra concussit. Fama est, quod ante terræ motus initium tiro quidam ex templo divi Francisci sacram Eucharistiam, in parvo tabernaculo servatam, impudenter abstulerat, & exire templum nequiens, velut luce privatus, tabernaculum & alia, quæ rapuerat, iracundus contumeliose projecit. Sunt pie credenda quæ ad religionem pertinent. At si naturam sequimur, paucos ante dies assiduis imbribus madefacta Volaterrana regio, & mons ille cavernosus, in quo urbs ædificata est, terræ motum edere potuerunt. Muratorius in Præfatione ad Hyvani Opusculum notat, satis elucere, illud cura Florentinorum compositum fuisse, ut spargeretur per Italiam, atque ita sinistræ famæ invalescenti de eorumdem tyrannide occurreretur. Certe auctor, quanta potest arte, in cives Volaterranos culpam conjicit calamitatis, & acta quæque Florentinorum emollit. Ne scriptor parum fidelis audiret, negare vel tacitus præterire ausus non est, quod constans fama de sacrilego illo milite haud dubie jam late pervulgarat: illius tamen impietatem oblique quodammodo extenuare conatur, dum insinuat, pro divinæ iræ atque indignationis indicio non necessario accipiendum esse, quod terra statim ab admisso scelere tremuerit, cum causa naturalis producere tunc potuerit istum effectum, Deo ad hunc modo singulari non concurrente.
f Defecerant Volaterrani a Florentinis proreipublicæ suæ libertate tuenda bellantibus contra Clementem VII & Carolum V, fœdere junctos, quo sancitum erat, ut Margarita Austriaca nuptui daretur Alexandro Medices, atque hic Etruriæ principatum obtineret. Causam defectionis Volaterranorum dat Paulus Jovius lib. 28 Historiarum Basileæ editarum pag. 148. Vere anni 1530, cum Florentia a pontificio & cæsareo exercitu obsidione premebatur, Franciscus Ferruccius militum Florentinorum dux Volaterras vi expugnavit, & non minus crudeliter erga cives, quam impie erga res sacras victoria abusus fuit. Lege omnia fuse describentem Jovium pag. 149 & seqq.
g Ad confirmanda atque illustranda ea, quæ instrumentum Volaterranum de S. Octaviani capite & Ferruccii impietate hactenus num. 4 retulit, ipsa laudati Jovii verba subjungo. [Cum] Ferruccius non insulsa ratione reipub. urbem quoquomodo incolumen servare, quam avaritiæ militum, urbium excidiis vel parvo suo lucro gaudentium objicere mallet, alio ad parandam pecuniam ita vertebatur, ut sacrilega manu donaria antiquitus dicata templis, & religiose usque in eam diem custodita non cunctanter auferret… Quod vero summo religionis contemptu factum videri poterat, cælata argento altarium frontalia atque abacos cum candelabris atque calicibus conflari jussit. Postremo divorum urbis tutelarium, Octaviani scilicet atque Victoris argentea simulacra, quibus vera capita ipsorum Martyrum (S. Octaviano non convenit hic titulus) includebantur, ad hastam venalia in foro proposuit, ingenti cum luctu civium, muliercularumque præsertim crebris ejulatibus, quæ pietatis causa conceptis votis eminentem aperto paululum vertice sanctissimæ reliquiæ calvam exosculari consueverant. Hac in re ipso duce prudentior & religiosior in universum miles est inventus. Nam quum a Volaterranis omni pecunia exspoliatis capita redimi non possent, ne conflarentur, ipsi milites tacti religione pecuniam in pretium contulerunt ferme serius, quod eorum jam alterum simulacrum aurea barba pretiosus & magnitudine augustius (S. Victoris scilicet, uti testatur instrumentum Volaterranum, de Sancto illo agens) ad quæstoris officinam delatum, propereque conflatum fuerat.
h Ferruccio civibus Volaterranis infestior fuit Bartholus Tedaldus. Quid hic in eorum perniciem egerit distinctius ex Jovio citato cognosces pag. 148, 150 & 151. De Leonardo Tedaldo illius nepote, qui hic Thebaldus cognominatur, nihil profert.
i Ἄνθραξ id est carbo, dicitur ulcus, inquit Gorræus in Lexico medico, crustosum a sanguine in atram bilem converso & infervescente excitatum. Latini carbunculum vocant.
k Quæ Augustinus Florentinus, vel ut hic cognominatur Fortunius, de blasphemo divinitus punito cap. 25 narrat, invenies in Comment. num. 55. Quam Latine edidit Vitam SS. Justi & Clementis, a Frosino, vel ut alii rectius, Euphrosyno Lapino & Silvano Razzio Italice vulgatam fuisse diximus num. 19. Ad tres scriptores istos, & ad lectiones Officii proprii de S. Octaviano lector aliquoties mox remittetur: sed loci citandi nihil habent, quod Commentario § 5 insertum non sit. Hoc generatim semel monuisse sufficiat.
l Vide Commentarium num. 33.
m Consule dicta num. 58 & 64.
n Hæc de Sancto nostro apud laudatum Lipomanum invenire non potui.
o Sequitur relatio inspectionis reliquiarum infantis unius ex sanctis Innocentibus, S. Ugonis episcopi Volaterrani, qui dabitur 8 Septembris, & S. Candidi M., de quo ad 3 Februarii actum fuit.
p Quæ hic de SS. Justi & Clementis vita inseruntur, S. Octaviano illorum socio fere communia sunt; nec quoad rem ipsam differunt ab iis, quæ ex Augustino Florentino retuli § 3; ubi etiam ostendi, quam suspectæ fidei sint documenta, ex quibus illa hausta fuerunt. Dein monemur, lectionem primam, quam ad Matutinum de tribus sanctis Patronis clerus Volaterranus legere consueverat, ab erratis chronologicis purgandam esse. Quænam illa sint, & quomodo eadem Volaterrani corrigenda judicarint, dictum est § 1 in fine. Aliquibus notitiis de SS. Justi & Clementis cultu productis, summatim ex Augustino Florentino recensentur miracula ab utroque Sancto patrata & a Papebrochio tom. 1Junii a pag. 441 edita; quibus subjungitur aliud, quod hic transcripsi, quia etiam S. Octaviano attribuitur.
q Jovius supra laudatus lib. 29 & Scipio Ammiratus Historiarum Florentinarum lib. 30 præsidii Volaterrani constantiæ & virtuti bellicæ adscribunt, quod Vastius & Maramaldus urbem frustra oppugnarint: sed hic narrantur ejus patroni SS. Justus, Clemens & Octavianus cum cælesti angelorum exercitu obsessis in auxilium venisse. Mirum alicui videbitur Ferruccium,cujus jussu paulo ante sacra templorum supellex direpta, & argentea S. Octaviani effigies, cui caput ejus includebatur, in foro venum exposita fuerat, hunc eumdem Sanctum cum Justo & Clemente atque angelis in urbe defendenda adjutorem habuisse. Sed si Ferruccius tanto beneficio indignus fuerit, impetrare illud potuerunt preces piarum monialium S. Lini, quæ primæ objiciebantur hostium in civitatem irrumpentium furori & effræni licentiæ, qua tum temporis milites victores in urbibus vi expugnatis impune passim utebantur.
r Eodem die 12 Decembris, quo Sanctorum hactenus memoratorum reliquiæ in cathedralis sacrario visitatæ sunt, etiam illæ recognitæ fuerunt, quæ de S. Mario M. ibidem asservantur. Die 13, 14, 16, 17 & 19 Decembris varia in urbe & suburbiis templa lustrata, & quibus hæc ornantur, Sanctorum ossa & exuviæ inspecta fuere. Die 29 ejusdem mensis domini deputati ad ecclesiæ cathedralis sacrarium, a quo exorsi fuerant, regressi sunt; peractaque ceterarum, quibus illud ditatur, reliquiarum visitatione, transierunt ad S. Octaviani sacellum, quod in eademest cathedrali. De Sancti nostri corpore ibidem honorifice condito nos ea docuerunt, quæ a num. 10 ex instrumento desumpta sunt.
s Tres ultimæ subscriptiones terminantur vocibus, quas ad illarum sensum complendum ipse adjeci atque uncis inclusi. Leonerius & Inghiramius Italice subsignarant, quorum verba Latine reddidi.
t Relege annotata ad litteram k.
* quod contritum
* communitatis
* ipsum
* exposuit
* CXXVII
* id est, rimulis exterius infuso
* capsula
* capsa
DE SANCTO NONNOSO PRÆPOSITO MONASTERII MONTIS SORACTIS
IN ETRURIA ECCLESIÆ,
Seculo VI circa medium.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Memoria Sancti in Fastis sacris: scriptor Actorum S. Gregorius: locus & tempus, quibus floruit Sanctus.
Nonnosus, præpositus monasterii Montis Soractis, in Etruria Ecclesiæ (S.)
AUCTORE J. S.
Quamquam S. Nonnosus laudum suarum præconem habuit S. Gregorium, ejusque veneratio satis est antiqua, [Sanctus Martyrologiis adscriptus.] uti deinde ostendetur ex translationibus corporis; nullam tamen ipsius memoriam apud martyrologos antiquiores publici juris factos reperio. Illum tamen ut sanctum memoravit Petrus de Natalibus in Catalogo lib. XI cap. 97, ubi recitat elogium ex S. Gregorio. Eumdem seculo XV annuntiavit auctor Florarii nostri Ms. paucis his verbis ad 2 Septembris: Item sancti Nonnosi monachi. Editio Usuardi Lubeco-Coloniensis anni 1490 adjectam habet eodem die sancti Nonnosi memoriam hoc modo: Eodem die sancti Nonnosi monachi. Secuta Belini editio: Nonnosi monachi & confessoris. Molanus plura de sancto addidit his verbis: Nonnosi monachi & confessoris, de quo Gregorius scribit lib. Dialogorum 1 cap. 7, quod inter alia miracula ingentem lapidem precibus movit, lampadem fractam reparavit, & oleum augmentavit. Consonat fere Canisius in Martyrologio Germanico. Locum recte adjecit Baronius in Martyrologio Romano, sed minus recte abbatis titulum; sic enim habet: In monte Soracte sancti Nonnosi abbatis, qui oratione sua ingentis molis saxum transtulit, aliisque miraculis coruscavit. Ferrarius in Catalogo Sanctorum Italiæ expressit totum elogium Gregorii, seu Acta danda, quibus tamen addit, nescio unde acceptum: Obdormivit in Domino IV Nonas Septembris. Castellanus demum S. Nonnosum celebrat XIX Augusti & 2 Septembris, quod priori die colatur Bambergæ, uti observatum est apud nos in prætermissis ad eumdem diem XIX Augusti.
[2] Aliqua S. Nonnosi gesta commemoravit S. Gregorius Magnus Dialogorum lib. 1 cap. 7, [Acta scripsit S. Gregorius Magnus:] prout ea didicerat ex contemporaneis & fide dignissimis, quos ipse nominat. Unus ex iis erat Maximianus Syracusanus antistes, ad quem hac de causa S. Gregorius scripsit epistolam 51 libri tertii editionis novæ, quæ hujusmodi est: Fratres mei, qui mecum familiariter vivunt, omni modo me compellunt aliqua de miraculis patrum, quæ in Italia facta audivimus, sub brevitate scribere. Ad quam rem solatio vestræ caritatis vehementer indigeo, ut ea, quæ vobis in memoriam redeunt, quæque cognovisse vos contigit, mihi breviter indicetis. De domno enim Nonnoso abbate, qui juxta domnum Anastasium de Pentomis * fuit, aliqua retulisse te memini, quæ oblivioni mandavi. Et hoc igitur, & si qua sunt alia, tuis peto epistolis imprimi, & mihi sub celeritate transmitti, si tamen ad me ipse non properas. Quod hic petit Gregorius, præstitum esse a Maximiano, patet ex initio elogii recitandi. Porro sanctus hic Maximianus, de quo actum est apud nos ad diem IX Junii, ante episcopatum abbas fuerat Romæ monasterii Gregoriani, atque eo tempore, aut jam antea, haud dubie didicerat, quæ noverat de S. Nonnoso. Alter testis adductus a Gregorio est Laurio monachus senex vicini monasterii, cujus abbas S. Anastasius familiaris fuerat cum sancto Nonnoso. Relatio igitur S. Gregorii fide dignissima est, etiamsi mira contineat.
[3] Scribebat illa Gregorius, vivente adhuc Maximiano, qui obiisse dicitur anno 594, [tempus & locus, quo Sanctus vixit:] ab aliis 596. Cum autem Gregorius solam duorum senum auctoritatem afferat, verisimile est S. Nonnosum jam tunc triginta aut quadraginta annis fuisse defunctum. Hac de causa obitum fixi circa medium seculi VI cum extensione multorum annorum, quibus serius vivere potuit aut citius mori. Mabillonius in Actis Sanctorum Benedict. tom. 1 pag. 246, ubi elogium Sancti dat ex Gregorio, ad marginem notat circa annum DLXXVI, sed nullas allegat rationes. Illustrissimus de Aste in Annotationibus ad Martyrologium Romanum circa annum DXX. Castellanus late assignat seculum sextum. Locum Majores nostri breviter sic descripserunt in Anastasio XI Januarii: Mons est Italiæ in agro Falisco apud Tiberis ripam, Soractes & Soracte antiquis dictus, vulgo nunc mons S. Silvestri, a cœnobio, quod in honorem S. Silvestri Carolomannus ædificavit, ut lib. 4 cap. 60 testatur Aimoinus, aut certe restauravit: fuit enim antea in Soracte cœnobium, ut infra ex S. Gregorio patebit. Leander (uti & alii) id monti nomen factum ait, quod in eo S. Silvester Pontifex olim latitarit: sed illæ Silvestri latebræ hodie passim rejiciuntur ut fictitiæ. Etruriæ montem Soractem adscribit Mabillonius aliique. At id intelligendum de antiqua seu integra Etruria, non de hodierno Etruriæ magno ducatu, cum sit in illa Etruriæ parte, quæ est summi Pontificis inter oppidum Nepesinum & Tiberim: vulgo dicitur S. Oreste, uti locus vocatur a Castellano.
[4] Demum occurrit dubium, an S. Nonnosus abbas fuerit monasterii sui, [non fuit abbas, sed præpositus cœnobii.] prout vocatur in recitata epistola S. Gregorii; an vero præpositus, quemadmodum infra vocabitur. Wion in Ligno Vitæ abbatem vocat cum Baronio. Menardus vero lib. 1 Observationum in Martyrologium Benedictinum pag. 321 sic scribit: S. Nonnosus in hoc Martyrologio abbas appellabatur: sed tantum fuit præpositus in cœnobio montis Soractis, ut ait D. Greg. lib. 1 Dialog. cap. 7, qui & ait eum fuisse sub patre monasterii. Mabillonius Annalium tom. 1 pag. 170 hac de re sic habet: Gregorius in epistola ad Maximianum Syracusanum episcopum ait, se oblitum esse eorum, quæ is de domno Nonnoso abbate, qui juxta domnum Anastasium de Pentumis fuit, sibi retulerat; eaque rursus ex eo rescire cupit. Hic duplex error, & quod Nonnosum abbatem vocet, qui tantum præpositus fuit; & quod Pentumis pro Suppentonia scribat: quod utrumque erratum in libro primo Dialogorum Gregorius emendavit. Error in titulo abbatis facile obrepere potuit S. Gregorio, dum necdum satis cognoverat gesta Sancti, de quibus idcirco Maximianum interrogat. At hic litteris suis haud dubie Gregorium docuit, S. Nonnosum abbatem non fuisse, sed secundarium monasterii præfectum, qui eo tempore præpositus, nunc passim prior vocatur. De præposito agit Regula S. Benedicti cap. 65. Attamen dubitavit ipse Mabillonius, an Ordinis sui fuerit Nonnosus, cum ejus Acta minoribus expresserit characteribus, uti facere consueverat de iis, de quorum Ordine dubitabat. Hisce Acta subjungo, corporis translationes infra examinaturus.
[Annotata]
* melius Suppentoniæ
ACTA
Auctore S. Gregorio Magno lib. 1 Dialog. cap. 7.
Nonnosus, præpositus monasterii Montis Soractis, in Etruria Ecclesiæ (S.)
BHL Number: 6247
A. S. Gregorio Magno.
[Sanctus familiaris S. Anastasio abbati Suppentoniæ, ac humilitate insignis,] Gregorius. De vicino nunc loco tibi aliquid narrabo, quod & viri venerabilis Maximiani episcopi, & Laurionis, quem nosti, veterani monachi, qui uterque nunc usque superest, relatione cognovi: qui scilicet Laurio in illo monasterio, quod juxta Nepesinam urbem Suppentonia a vocatur, ab Anastasio viro sanctissimo nutritus est. Qui nimirum Anastasius, vitæ venerabilis viro Nonnoso præposito monasterii b, quod in Soractis monte situm est, & propinquitate loci, & morum magnitudine, & virtutum studiis assidue jungebatur. Idem vero Nonnosus sub asperrimo sui monasterii degebat Patre: sed ejus mores mira semper æquanimitate tolerabat. Sicque Fratribus præerat in mansuetudine, sicut crebro Patris iracundiam ex humilitate mitigabat.
[2] [oratione rupem ingentem loco movet,] Quia vero ejus monasterium in summo montis cacumine situm est, ad quemlibet parvum hortum Fratribus excolendum nulla patebat planities: unus autem brevissimus locus in latere montis excreverat, quem ingentis saxi naturaliter egrediens moles occupabat. Quadam die, dum Nonnosus vir venerabilis cogitaret, quod saltem ad condimenta olerum nutrienda locus idem aptus potuisset existere, si hunc moles saxi illius non teneret; occurrit animo, quod eamdem molem quinquaginta boum paria movere non possent. Cumque de humano labore facta esset desperatio, ad divinum se solatium contulit, seque illic nocturno silentio in orationem dedit. Cumque mane facto ad eumdem locum Fratres venirent, invenerunt molem tantæ magnitudinis ab eodem loco longius recessisse, suoque secessu largum Fratribus spatium dedisse.
[3] Alio quoque tempore, cum idem Vir venerabilis lampades vitreas in oratorio lavaret, [lampadem fractam reparat,] una ex ejus manibus cecidit, quæ per innumeras partes fracta dissiluit: qui vehementissimum Patris monasterii furorem timens, lampadis protinus omnia fragmenta collegit, atque ante altare posuit, seque cum gravi gemitu in orationem dedit. Cumque ab oratione caput levasset, sanam lampadem reperit, quam timens per fragmenta collegerat. Sicque in duobus miraculis duorum Patrum virtutes imitatus est: in mole scilicet saxi, factum Gregorii c, qui montem movit: in reparatione vero lampadis, virtutem Donati d, qui fractum calicem pristinæ incolumitati restituit.
Petrus e. Habemus, ut video, de exemplis veteribus nova miracula.
[4] Gregorius. Visne aliquid in operatione Nonnosi de imitatione quoque Elisæi cognoscere? [atque oleum multiplicat.]
Petrus. Volo, atque inhianter cupio.
Gregorius. Dum quadam die in monasterio vetus oleum deesset, jamque colligendæ olivæ tempus incumberet, sed fructus in oleis nullus appareret, visum Patri monasterii fuerat, ut circumquaque Fratres in colligendis olivis ad exhibenda extraneis opera pergerent: quatenus ex mercede sui operis aliquantulum monasterio olcum deportarent. Quod Vir Domini Nonnosus fieri cum magna humilitate prohibuit f, ne exeuntes Fratres ex monasterio, dum lucra olei quærerent, animarum damna paterentur. Sed quia in monasterii arboribus olivæ paucæ inesse videbantur, eas colligi præcepit, & in prælo mitti, & quamlibet parum olei exire potuisset, sibimet deferri. Factumque est, & susceptum in parvo vasculo oleum Fratres Nonnoso Dei famulo detulerunt: quod ipse protinus ante altare posuit, cunctisque egredientibus oravit, atque accersitis postmodum Fratribus præcepit, ut hoc quod detulerant oleum levarent, & percuncta vasa monasterii exigue fundendo dividerent, quatenus benedictione ejusdem olei omnia infusa viderentur: quæ protinus ut erant vacua claudi fecit. Die vero altera aperta, omnia plena g reperta sunt.
Petrus. Probamus quotidie impleri verba Veritatis, quæ ait: Pater meus usque modo operatur, & ego operor.
[Annotata]
a Suppentonia monasterium fuit inter Nepesinam civitatem & montem Soractem juxta locum, qui nunc dicitur Castellum S. Eliæ, a Nepesina civitate duobus milliaribus distans, ubi est adhuc nobilis ac vetus ecclesia, nomine S. Eliæ atque S. Anastasii Deo dicata, non longe a monte Soracte, illudque ipsum olim Suppentoniam appellatum esse, testatur Baronius se didicisse ex incolis loci. Hæc paulo latius in Anastasio apud nos ad XI Januarii num. 1. Porro Nepesina civitas, aliis Nepet & Nepete, vulgo Nepi dicta, episcopalis est in Etruria Pontificia. De Maximiano consulo Commentarium num. 2.
b Monasterium in monte Soracte structum aut instauratum est a Carolomanno, qui ibidem aliquo tempore vixit, ut habet Mabillonius tom. 2 Annalium pag. 132. Forte præcedens omninodestructum erat, cum illud suum in honorem S. Silvestri ædificavit Carolomannus circa annum 747. Citat tamen Mabillonius Chronicon seculo X scriptum, in quo dicitur Carolomannus accessisse ad monasterium jam conditum, ita ut verisimilius appareat, ab eo solum esse instauratum. Petrus Aldobrandinus, archiepiscopus Ravennas, & S. R. E. Cardinalis sub initium seculi XVII monasterium in monte Soracte instauravit, in eoque posuit Cistercienses reformatos, seu Congregationis Fuliensis. Audi Ughellum tom. 2 Italiæ sacræ col. 395 in Petro Aldobrandino: Inque monte Soracte monachis Cisterciensibus ex congregatione Fuliensium antiquum quondam domicilium, elegantius reparatum præstitit incolendum, commodiori adhibito censu, qui Numini die noctuque inservituris sufficeret. De instaurato ibidem Sancti cultu agemus postea.
c Designat S. Gregorium Neocæsariensem episcopum, cognomento Thaumaturgum, cujus simile factum passim celebratur, & in cujus Vita illud narratur a S. Gregorio Nysseno, ut observat editor. Colitur ille Sanctus 17 Novembris.
d S. Donatum episcopum Aretinum & martyrem intelligit editor S. Gregorii Operum cum Mabillonio. Et revera in Actis S. Donati apud Mombritium miraculosa fracti calicis reparatio asseritur. Verum Acta illa tam confuse scripta sunt, ut mixta videantur duorum Donatorum gesta, Aretini videlicet & Eurœensi in Epiro. Consule dicta in S. Donato Aretino ad VII Augusti, & in Donato Eurœensi ad XXX Aprilis.
e Petrus hic, qui cum S. Gregorio in Dialogis colloquitur, diaconus fuit, de quo ipse initio Dialogorum sic habet: Dilectissimus filius meus Petrus diaconus adfuit, mihi a primævo juventutis flore amicitiis familiariter obstrictus, atque ad sacri verbi indagationem socius &c. Hujus Petri elogium historicum dat Mabillonius tom. 1 Actor. Ordinis sui pag. 497.
f Modeste persuadendo abbati id non expedire, ut innuunt voces magna humilitate.
g S. Elisæi prophetæ factum huic simile legitur 4 Reg. 4.
GLORIA SANCTI POSTHUMA
Seu appendix de translationibus reliquiarum, cultu & miraculis.
Nonnosus, præpositus monasterii Montis Soractis, in Etruria Ecclesiæ (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Corpus S. Nonnosi Frisingam translatum: auctor translationis & tempus investigatur, aliaque huc spectantia elucidantur: inventio corporis Frisingæ seculo XII.
[Corpus S. Nonnosi olim Frisingam translatum,] Frisinga, urbs episcopalis, in media fere Bavaria ad Isaram fluvium sita, atque antistiti suo ut principi subdita, a multis seculis possedit pretiosissimum corpus S. Nonnosi, quem ut patronum suum magna pietate veneratur. Verum non omnino constat, unde & quo tempore, aut cujus industria, thesaurum hunc obtinucrint Frisingenses. Quippe unde Frisingam translatum sit S. Nonnosi corpus, nullibi satis expositum reperio; de tempore vero translationis & auctore variæ sunt variorum sententiæ, quas mox discutere incipiam, ubi pauca notavero de loco, ex quo Frisingam transferri potuit. Dubitare non possumus, quin corpus S. Nonnosi sepultum fuerit in monasterio montis Soractis, cujus fuerat Præpositus, seu Prior, uti hoc tempore communius vocatur secundarius abbatiarum Benedictinarum superior. Attamen sacrum ipsius corpus in illo monasterio, quod destructum fuit a Longobardis, non videtur permansisse usque ad Translationem Frisingensem; sed ad tutiorem locum fuisse translatum. Antonius de Effectis in Opusculo Italico de Monumentis S. Nonnosi, montis Soractis, & locorum adjacentium, quod editum est Romæ anno 1675, part. 1 cap. 4 pag. 27 Italice scribit, quæ reddo Latine: Destructum fuit dictum monasterium a Longobardis, & quo modo corpus S. Nonnosi Frisingam Bavariæ urbem delatum sit, suo loco dicam. Alii credunt, ab eremita quopiam, aut monacho Bavaro vel Flandro, partem corporis delatam esse ad dictam civitatem, ubi hodieque insigni veneratione colitur; partem vero ad Castellum S. Eliæ, affirmantibus loci civibus ex traditione antiqua, conservari in sua ecclesia istas reliquias cum reliquiis S. Anastasii monachi, iisdem tamen locum determinatum ignorantibus. Traditio illa incolarum Castelli S. Eliæ suspicionem ingerit, corpus eo primum fuisse delatum: sed ignorantia loci & cultus intermisso magis etiam persuadent, id ibidem relictum non fuisse.
[2] Laudatus scriptor mox subjicit sequentia: Nisi malimus cum Platina dicere, Adrianum I Papam, cum prævideret sacrilegam barbariem Longobardorum, ordinavisse, ut omnes reliquiæ ex locis sacris & cœmeteriis ad urbem ferrentur, [illudque ante verosimiliter delatum fuerat ad Castellum S. Eliæ:] ne ab impiis profanarentur. Unde ad Castellum S. Eliæ munitum, ideoque dictum Castellum, translatæ fuerint hæ S. Nonnosi, atque aliæ ex vicinis locis. Non quidem invenio locum Platinæ, quem citat, in Adriano I; at factum ejusmodi est, ut credibile sit, id actum fuisse a pluribus Pontificibus. Idem scriptor part. 2 cap. 2 pag. 768, ubi agit de translatione Frisingensi, alia affert, quæ augent suspicionem de corpore primum translato ad Castellum S. Eliæ, indeque postmodum Frisingam: quod furtim contigisse aliqui crediderunt. Quippe sic loquitur de traditione seu fama furtivæ translationis: Eamdem famam vigere hodieque in Castello S. Eliæ testatur P. Stella in Vita S. Nonnosi tam impressa quam manuscripta, cum credant loci incolæ inveniri etiamnum in sua ecclesia, S. Anastasio dicata, sepulcrum S. Nonnosi sine reliquiis suis, furtim inde ablatis a Religiosis peregrinis. Cum supra dixerit, traditionem illorum civium esse, servari hodieque in loco ignoto ecclesiæ suæ reliquias S. Nonnosi; nunc vero ex aliena opinione idem asserat de sepulcro, suspicari licet, divisas esse opiniones incolarum, atque alios velle solum superesse sepulcrum vacuum; alios vero haberi etiamnum reliquias S. Nonnosi in ecclesia Castelli S. Eliæ. Assertio utriusque partis verisimile facit, eo aliquando translatum fuisse corpus; at satis certum aliunde apparet, reliquias ibidem non fuisse relictas, uti patebit ex dicendis de translatione Frisingensi, de qua nunc agere incipiam.
[3] [monumenta, e quibus petenda translationum historia:] Carolus Meichelbeck, Ordinis S. Benedicti, seculo nostro in lucem edidit Historiam Frisingensem, duobus tomis comprehensam, in qua scriptor ille eruditus variis locis agit de translatione & inventionibus corporis S. Nonnosi. Ex hoc Opere, collato cum Opusculo jam laudato Antonii de Effectis, colligi posse translationis S. Nonnosi historiam, satis perspexeram, quando Acta S. Nonnosi elucidanda suscepi; verum miracula plurima, tempore translationis ac deinde patrata, deesse mihi dolebam; cum humanissime ad subsidium nostrum accessit reverendissimus dominus Ildephonsus abbas Weihenstephanensis, qui non modo desiderata miracula nobiscum communicavit, sed eruditam quoque Collectionem adjunxit, qua viam mihi monstraret ad hanc translationis historiam facilius expediendam. Utar igitur gratus collata ab eruditissimo abbate opera: utar etiam laboribus R. P. Mauritii Chardon rectoris collegii nostri Constantiensis, cujus industria omnia nobis collecta sunt ac transmissa, atque insuper non pauca miracula, quæ dabuntur inferius, e Germanico idiomate Latine reddita. Hæc virorum de Actis S. Nonnosi optime meritorum commemoratio ad indicium grati animi præmittenda fuit, qua etiam fiet, ut lector intelligat, quid velim, ubi nominabo Collectionem reverendissimi abbatis Weichenstephanensis.
[4] [translationem alii Hittoni & seculo IX, alii vero Nitgero atribuunt & seculo XI:] Alii translationem S. Nonnosi attribuunt Hittoni, qui sextus est inter Frisingensium antistites, quique ecclesiam illam laudabiliter administravit ab anno fere 811 usque ad annum 835, uti ostendere conatur Meichelbeckius tom. 1, ubi gesta Hittonis fuse pertractat. Hæc sententia innectit translationem seculo IX. Alii vero ac plures scriptores asserunt, corpus translatum fuisse Frisingam a Nitgero episcopo, cujus initia ad annum 1039, finem ad annum fere 1052 retulit Meichelbeckius. Horum igitur si vera est sententia, corpus translatum fuit seculo XI. Utramque opinionem conciliare utcumque nititur Antonius de Effectis, qui existimat partem corporis ab Hittone primum Frisingam delatum; aliam vero partem eo translatam esse Notgeri episcopi tempore. Cum nulla harum opinionum suis destituatur rationibus, diligenter investigandum est, quænam appareat probabilior.
[5] In Proprio Festorum, seu Breviario diœcesis Frisingensis, [referuntur varii, qui Nitgeri tempore corpus translatum dixerunt;] quod impressum seculo præcedente, ad 2 Septembris habentur tres lectiones de S. Nonnoso, ex S. Gregorio desumptæ, cum hac additione in fine: Cujus sacrum corpus per Nitgerum episcopum huc Frisingam deportatum, honorifice asservatur. Hundius in Metropoli Salisburgensi tom. 3 pag. 435 ex vetusto Ms. libro recitat elogium Germanicum Nitgeri, in quo eidem adscribitur translatio. Pro hac sententia Antonius de Effectis part. 2 Opusculi sui cap. 2 adducit etiam auctoritatem Marci Chingen Societatis Jesu, qui erat confessarius episcopi Frisingensis, ac interrogatus de S. Nonnoso sic respondit: Post diligentem inquisitionem hæc deprehendi. S. Nonnosi corpus, qui fuit præpositus monasterii in monte Soracte siti, Frisingam translatum esse a Nitgero episcopo Frisingano… De hoc sacro corpore post geminum incendium, quo ecclesia Frisingana funditus periit, nunc habentur tantum tria ossa majora cum paucis quibusdam reliquiis. Sic ille, antequam alia pars corporis esset inventa. Addit idem scriptor verba vicarii generalis Frisingensis, qui eidem opinioni adstipulatur. Ægidius Rambekhius in Kalendario Benedictino ad 2 Septembris ex S. Gregorio contexuit elogium S. Nonnosi, ejusque translationem similiter Nitgero adscripsit, uti disco ex laudata Collectione abbatis Weichenstephanensis Ildephonsi, qui totum illud elogium ibidem recitavit. Eamdem demum opinionem amplexus est Hanzisius noster tom. 1 Germaniæ sacræ corollario 10 in fine, ubi memorat institutam Sancti festivitatem Pataviæ * his verbis: Novissime inter festa propria diœceseos Pataviensis relatus est S. Nonnosus abbas, cujus corpus quondam e monasterio, quod erat in monte Soracte, deportatum Frisingam per Nitgerum episcopum, dein ab Joanne Francisco Frisingensium præsule detectum anno MDCCVIII, die XXVII Januarii, publicæque venerationi expositum anno sequenti, die 2 Septembris, multis continuo beneficiis inclaruit. Raymundus episcopus ejus festum eadem die 2 Septembris sub ritu semiduplici cum lectionibus propriis per diœcesim Pataviensem agi mandavit. Hæc recitavi, ut illa cultus extensio, cui novissima corporis inventio occasionem præbuit, simul intelligeretur. Nunc vero præcipua fundamenta sententiæ prioris, quæ Hittoni translationem attribuit, similiter referamus.
[6] Meichelbeckius tom. 1 pag. 117 in Hittone sic habet: [dantur etiam argumenta Hittoni saventia,] Lego in quodam vetusto codice, qui in inclyto monasterio Andecensi asservatur, ab Hittone episcopo Frinsingensi non solum corpora SS. Alexandri & Justini, verum etiam S. Nonnosi confessoris fuisse Frinsingam allata. Id ut credibile esse dicamus, tanto facilius movemur, quanto certius nobis constat, hujus Sancti festum jam fuisse annotatum in Frisingensi Liturgia, ante annum Christi millesimum scripta, & quidem majusculis rubricatis literis, ut Gamansius advertit. Certe tria illa sacra corpora in restauratione cathedralis ecclesiæ, ab Alberto I episcopo facta, simul fuisse inventa, alibi dicemus. Tria hic argumenta simul memorantur, quæ singula vim suam habent. Primum est ab auctoritate vetusti codicis, cui tamen facile præponderant allata mox pro contraria sententia. Secundum vim habet efficaciorem, modo satis constet de vetustate laudatæ liturgiæ: non enim est credibile, memoriam S. Nonnosi adscriptam fuisse liturgiæ Frisingensi, priusquam eo delatæ essent Sancti reliquiæ. Tertium verisimilitudinem quamdam habet, quia corpora deinde simul inventa; non multum tamen efficaciæ ad probandum, ut mox patebit.
[7] [sed ex illis primum & tertium exigui est momenti,] Secundo argumento maxime acquiescerem, nisi alia afferret ipse Meichelbeckius, quibus vis illius non parum enervaretur. Audi laudatum scriptorem in Nitgero pag. 248, ubi idem argumentum alteri sic opponit: Cui etiam domestici episcoporum catalogi adjungunt aliud encomium, quod scilicet Nitkerus corpus S. Nonnosi, Soractensis monasterii præpositi seu prioris, miris in miseros beneficiis indies clarum, ex Italia Frisingam advexerit. Verum quo minus huic opinioni tam facile accedamus, Gamansius obstat, qui scribit in Kalendario vetustissimæ, & ante annum Christi millesimum scriptæ, liturgiæ Frisingensis se reperisse festum S. Nonnosi, & quidem majusculis rubricatis literis expressum; ut adeo corpus illius sancti Confessoris jam multis ante Nitkeri episcopatum annis Frisingæ asservatum fuisse videatur. Unde præstat assentiri iis potius membranis, in quibus ea S. Nonnosi translatio Hittoni episcopo asseritur, ut alibi monuimus. Fateor ratiocinium istud recte deductum esse; at dubito, an fundamentum, quo nititur, tam sit solidum, ut tantam firmiter sustinere possit structuram. Certe monumenta omnia Frisingensia, nimirum Breviarium, episcoporum catalogi, adductum ab Hundio instrumentum Germanicum, aliorumque jam memorata judicia, longe præponderant uni codici Andecensi, cujus vetustas non enuntiatur. Præterea quod corpora simul inventa sint seculo XII, nihil evincit, cum corpora SS. Alexandri & Justini non manserint eo loco, quo primum fuere deposita, sed translata sint ad cathedralem, ibique inventa. Potuerunt igitur tria illa sacra corpora conjungi, dum ad cathedralem fuere translata.
[8] [secundum vero, quod præcipuum est, ita infirmatur] Nunc quærere liceat, unde cognoverit Gamansius, laudatam Liturgiam fuisse scriptam ante annum millesimum? Si certa habuisset istius vetustatis indicia, haud dubie illa expressisset. Itaque vix dubito, quin de antiquitate Liturgiæ judicaverit ex characteribus, uti aliqui solent facere scriptores, qui solo intuitu codicis Ms. mox de illius vetustate judicium ferunt, certoque definiunt, quo seculo codex sit exaratus. Verum, ignoscant mihi velim eruditi illi antiquorum codicum judices, si tantam illorum judicio certitudinem non attribuam, quantam ipsi fortasse oculorum suorum examini tribuendam existimant; si, inquam, existimem ipsos facile aberrare posse ad annos plurimos, quin & subinde ad seculum unum & alterum. Porro hic aberratum fuisse in seculo scriptæ Liturgiæ, vehemens mihi suspicio est partim ex dictis, partim ex iis, quæ rursum ipse scripsit Meichelbeckius in Hittone pag. 116 in hunc modum: Ad Hittonis laudes præcipue pertinet illud, quod nonnemo monachorum Weihenstephanensium, seculi sive undecimi, sive ad summum duodecimi scriptor, ad IV Idus Decembris Martyrologio venerabilis Bedæ adjecit his verbis: “Hitto Frisingensis episcopus, qui in isto loco primus initiavit Dei servitium cum uno præposito & sex præbendariis; qui & S. Alexandrum & S. Justinum de Roma huc attulit”. Lego in alio Weihenstephanensi codice, eam collegii illius fundationem contigisse anno Christi DCCCXXX… Translationem vero corporum sanctorum Alexandri Papæ & martyris, & S. Justini presbyteri, referri videmus ad annum Christi DCCCXXXIV, quo Hittonem Romam venisse, & a Gregorio IV PP. benigne exceptum, ac sacris illis, aliisque reliquiis in festo Pentecostes donatum fuisse scribunt.
[9] Hæc, inquam, verba cum præcedentibus collata suspicionem mihi ingerunt, [ex variorum silentio, ut cedere debeat argumentis opinionis contrarie, quæ apparet probabilior:] non ab Hittone, sed a Nitgero, obtentas esse S. Nonnosi reliquias, & laudatam liturgiam sub eodem Nitgero, aut serius, scriptam esse: nam & monachus ille Weihenstephanensis, seculi XI aut XII scriptor, & alii memorati, qui annum & diem translatorum corporum SS. Alexandri & Justini assignarunt, nec ignorare potuisse videntur nec tacere S. Nonnosi corpus, si istud ab eodem Hittone fuisset impetratum. Argumentum hoc confirmatur ex donatione, quam inter instrumenta ejusdem tomi pag. 353 num. 709 edidit Meichelbeckius: in ea enim legitur: Hoc factum in publico synodo in monte S. Stephani, ubi ossa cum pulvere sancti Alexandri & sancti Justini honorabiliter humata cernuntur. Instrumentum est anni 860. Auctor vero subjicit verba quædem Chronici Weihenstephanensis, quibus adstruitur translatio corporum SS. Alexandri & Justini ex laudato cœnobio ad cathedralem Frisingensem, sed similiter sine ulla mentione S. Nonnosi. Satis igitur certum apparet, corpus S. Nonnosi non fuisse seculo IX conjunctum cum corporibus SS. Alexandri & Justini, & errasse illos, qui putarunt tria illa corpora simul fuisse Frisingam translata. Huic autem errori occasionem præbere potuit inventio illorum corporum in cathedrali Frisingensi, ubi simul postmodum inventa sunt, ut videbimus. Alii vero scriptores, qui Nitgero attribuunt translationem S. Nonnosi, non inciderunt in errorem illum de translatis cum eo Alexandri & Justini corporibus; atque tum hac de causa, tum quia plures & antiquiores videntur, illorum sententiam altera probabiliorem sic existimo, ut tamen in contrariam facile sim abiturus, si certis rationibus ostendatur asserta vetustas Liturgiæ Frisingensis.
[10] Restat breviter examinanda sententia Antonii de Effectis, [verisimile non est, ab utroque laudato episcopo partem esse translatam:] qui credidit aliquas S. Nonnosi reliquias ab Hittone translatas esse, alias vero postea a Nitgero obtentas. Non alia militat ratio pro hac opinione, quam quod alii translationem attribuant Hittoni, alii Nitgero, quodque scriptores sic facile conciliari possint. Verum ætas scriptorum illorum non tantam ipsis auctoritatem tribuit, ut ea nos cogat ad conciliationem ejusmodi. Pro altera ratione allegaverat laudatus scriptor varia ecclesiæ Frisingensis incendia; cumque eo tempore Frisingæ non nisi tria ossa majora S. Nonnosi nota haberentur, conjiciebat aliam corporis partem, quam ab Hittone transiatam suspicabatur, incendio consumptam esse ante Nitgeri tempora, eamque fuisse causam, cur Nitgerus relictam in Italia partem obtinuerit. At hæc ratio prorsus collapsa est post inventam anno 1708 partem corporis majorem, quæ diu latuerat abscondita. Quippe tria illa ossa a reliqua parte corporis separata fuisse, dum inventæ primum sunt reliquiæ seculo XII, ut venerationi fidelium exponerentur, longe verisimilius ac credibilius est, quam separationem illam contigisse ob geminam translationem, quæ nulla fulcitur auctoritate.
[11] [occasio translationis & modus est incertus.] Qua occasione, quove modo reliquiæ S. Nonnosi Frisingensi ecclesiæ obtigerint per Nitgerum, non potest certo definiri. Antonius de Effectis part. 2 cap. 2 scribit, constantem esse famam ac traditionem ecclesiæ Frisingensis, clanculum ablatas ex Italia fuisse per monachos Flandros, atque ecclesiæ Frisingensi traditas. Ipsis Frisingensibus hujusce traditionis judicium permitto, cum id in ipsorum scriptis non reperiam, cumque reliquiæ transferri potuerint multis aliis modis, nimirum per imperatorem, qui Nitgeri tempore Romæ coronatus est, ac deinde in Bavariam rediit; per Nitgerum ipsum, quem in Italia fuisse constat, ac demum per legatos, qui hac de causa mitti potuerunt. Ignoro igitur, an multum fidei mereantur, (licet alioquin similia subinde contigerint) quæ scribit laudatus auctor Italice, quæque Latine reddo hoc modo: Dominus Joannes Carolus Ferruccius, musicus serenissimi electoris Bavariæ, ad quem fuerat scriptum, ut instrueret, quo modo reliquiæ istæ fuissent Frisingam translatæ, respondit; per monachos illos Flandros, qui Roma venientes, per illam viam redibant in Flandriam: atque hanc non modo esse opinionem vicarii generalis, sed traditionem antiquam cleri illius civitatis. Eamdem famam vigere hodieque in Castello S. Eliæ, testatur P. Stella in Vita S. Nonnosi tam impressa quam manuscripta, cum credant loci incolæ inveniri etiamnum in sua ecclesia, S. Anastasio dicata, sepulcrum S. Nonnosi sine reliquiis suis, furtim inde ablatis a Religiosis peregrinis.
[12] [Inventum seculo XII corpus S. Nonnosi cum duobus aliis,] Corpus S. Nonnosi inventum deinde esse occasione instauratæ ecclesiæ cathedralis, narrat Meichelbeckius in Alberto I pag. 357 his verbis: Jacienda erant, ut modo diximus, fundamenta pro nova cathedralis basilicæ structura, jamque fossores operi manus diu adhibuerant, cum ecce! reperta sunt tria corpora, quæ viri grandævi contendebant esse sanctorum Alexandri Papæ & martyris, Justini confessoris, ac Nonnosi monachi, ab Hittone episcopo Roma Frinsingam asportata. Verum cum testibus illis fides non adhiberetur, sacra illa ossa non solum sine veneratione, sed etiam absque omni custodia aliquamdiu neglecta jacebant, ac denique jamjam extra templi aditum exportanda erant. At cum portitores sacras illas exuvias ad locum januæ ecclesiæ detulissent, pedem extra ecclesiæ ambitum efferre minime potuerunt, adeo, ut re magis perpensa, maturiusque discussa nemo esset, qui non intelligeret, vera esse, quæ viri senio graves asseruerant. Hinc statim ad alia consilia conversis animis, ædicula lignea constructa est, qua sacra illa ossa tantisper contegerentur, dum nova ecclesiæ fabrica consurgeret. Auxere incredulis fidem multa prodigia, quæ ad illam ædiculam accidere, dum ex insessorum corporibus maligni hospites ejiciebantur cæci oculorum usum recipiebant, aliisque variis morborum generibus vexati mortales liberabantur. Ita Deus Sanctorum suorum ossa majori fidelium cultu deinceps honorari voluit. Hæc ex fide Freibergeri. Unde vero is eam narrationem excerpserit, nobis hactenus manet incognitum: qui interea iterum suspicamur, complures membranas, chartasque Frisingenses sive domesticorum incuria periisse, sive extraneorum fraude fuisse amissas.
[13] Sane divi Nonnosi sacra pignora a sancto Eberhardo Salisburgensi archiepiscopo, [& depositum in crypta ecclesiæ cathedralis, ubi diu latuit.] & religiosissimo antistite nostro Alberto, fuisse in tumulo elevato cryptæ cathedralis ecclesiæ posthac adjectis præclaris signis reposita, apparuit mira Dei providentia, cum celsissimus ac reverendissimus princeps & episcopus Frisingensis Joannes Franciscus die XXVII Januarii anno MDCCVIII tumulum illum præter omnem exspectationem detexit & aperuit. Qua de re suo loco plena manu agi poterit. Hactenus laudatus scriptor, quocum inventionem & translationem sacri hujus thesauri, qui post expositam modo translationem rursum, paucis ossibus exceptis, in oblivionem abiit, suo loco exponam. Porro, quod spectat ad tempus depositi corporis in crypta, depositio illa facta est anno 1161, uti liquet ex inscriptione quæ anno 1708 cum sacris ossibus inventa est. Legitur hæc inscriptio in Opusculo Germanico, quod anno 1709 luci dedit Benedictus Eberschwang, ibique pag. 29 exprimitur hoc modo: ANNO. INCAR. DNI. M. CLXI. ANNO. ALBERTI. FRISING. EPI. III. PRÆSENTE. EBERARDO. SALBURG. ARCHEPO. TNSLATU. T CORP. SCT. NONNOSI. CFESO. POST. INCENDIU. IN. HANC. CRIPTA. Inventum quoque fuit utriusque antistitis sigillum. Salisburgensis hanc in curcuitu habet inscriptionem, ab eodem auctore pag. 34 editam: eberhardus. Dei. gratia. salzeburgensis. archi. eps. Hæc vero erat in sigillo Alberti Frisingenis: ADALBERTUS. DE. GRARIA. FRISINGENSIS. EPS. Hæc monumenta nullum relinquunt dubium de tempore translationis.
[Annotata]
* Passau
§ II. Restitutus præterito seculo cultus S. Nonnosi in monte Soracte; reliquiæ Frisinga eo missæ; impetrata ibidem beneficia.
[Cultus in monasterio montis Soractis instaurari cœpius;] Destructo aut deserto montis Soractis monasterio, translatisque Frisingam Sancti Nonnosi reliquiis, memoria ipsius, aut certe cultus, prorsus exoleverat in priori loco, donec circa medium seculi XVII quorumdam monachorum pietate & industria effectum sit, ut quasi ex cineribus resuscitaretur. Historiam hanc fuse narrat Antonius de Effectis rebus gestis contemporaneus part. 2 cap. 3, cujus relationem huc transferam partim compendio, partim ipsis ejus verbis Latine reddendis, prout ad institutum nostrum expedire videbitur. Dixi in Annotatis ad Acta lit. b instauratum ac Cisterciensibus reformatis traditum monasterium montis Soractis circa initium seculi XVII per Eminentissimum Aldobrandinum. Verum, uti ob perpetua fulminis pericula ante sæpe fuerat desertum, ita rursum ex hoc monasterio, fulminibus partim destructo, laudati Religiosi concesserant in eremitorium S. Mariæ Gratiarum, tamquam in locum fulmini minus expositum. Unus ad custodiendum monasterium remanserat P. Andreas a S. Bonaventura, natus Burgi S. Sepulcri, qui magna armatus fiducia in Deum, vitam ibi ducebat solitariam, teneraque in S. Nonnosum ducebatur pietate, cum nosset eumdem locum ab eo fuisse inhabitatum. Tantum jam ipse effecerat, inquit laudatus de Effectis, ut anno MDCLV, die VII Augusti, impetraverit a sacra Rituum Congregatione facultatem celebrandi Missam (de S. Nonnoso) & anno MDCLVIII, die VII Septembris facultatem recitandi Sancti Officium de communi in ipsius festivitate. Hoc instauranti cultus initium.
[15] [ibique obtenta notitia de festivitate & reliquiis Frisingensibus:] Eodem anno 1658, die XX Novembris, Roma in Galliam rediturus, montem Soractem ascendit P. Petrus Naude, presbyter Gallus ex Ordine S. Pauli primi eremitæ Trecis in Campania, cum socio laico. Hic presbyter, dum lustraret loca monasterii, miraculis S. Nonnosi memorabilia, narravit se in transitu per Bavariam venisse ad civitatem quamdam, in qua festivitas S. Nonnosi ritu solemnissimo agebatur, vidisseque lectiones Officii ex S. Gregorio compositas, in quibus referebantur miracula, quorum narrationem in lustratione locorum audiebat. Cum nomen civitatis excidisset laudato Patri Naude, promisit se omnem diligentiam adhibiturum in reditu per Germaniam, ut docere posset, ubi celebraretur Sancti festivitas. Stetit promissis P. Naude, & die XXIII Januarii anni 1660 litteris suis inclusum transmisit ad monachos montis Soractis testimonium Joannis Jacobi Gasner, vicarii generalis principis & episcopi Frisingensis, quod erat conceptum his verbis: Episcopatus Frisingensis vicarius in spiritualibus generalis. Præsentibus notum facimus & attestamur S. Nonnosi confessoris, quem in Soractis montis monasterio aliquando vixisse, fide dignis monumentis constare tradunt, sacras venerabilis corporis exuvias, a Nitgero episcopo Frisingensi ad cathedralem hanc ecclesiam translatas, pio ac religioso Christi fidelium cultu in præsens adhuc honorari, ejusdemque annuam memoriam, tamquam singularis patroni, 2 Septembris solemni Officio a dictæ diœcesis clero celebrari: in fidem præsentibus officii, quem * gerimus, sigillo, manusque subscriptione roboratis, quæ datæ sunt Frisingæ die XIX Novembris MDCLIX &c. Hoc testimonium una cum lectionibus propriis secundi Nocturni, prout recitantur Frisingæ, acceperunt monachi Soractenses per socium laïcum prædicti Patris Naude die XI Aprilis anni 1660.
[16] [reliquias pro Soractensibus petitas mittit] Monachi Soractenses, accepta hac notitia, studiose allaboraverunt, ut obtinerent partem aliquam Sancti reliquiarum. Precibus idcirco institerunt apud reverendissimum dominum Hyacinthum Fantozzi, & D. Archangelum di Lazzara. Hi autem usi opera P. Michaëlis Estmor Societatis Jesu, Romæ pœnitentiarii pro Germanis, litteras dederunt tum ad serenissimum principem Frisingensem, tum ad ipsius confessarium R. P Marchum Chingen Societatis Jesu Hisce litteris, qua pars reliquiarum S. Nonnosi flagitabatur, annuit serenissimus princeps Albertus Sigismundus, atque os unum cum litteris authenticis, quas mox recitabimus, donavit, curam illud transmittendi demandans laudato suo confessario. Hic autem prima usus occasione, illud perferendum commisit R. P. Georgio Moligni Rectori Societatis Jesu Monachii, qui Romam ibat cum R. P. Provinciali ad congregationem generalem; atque ita reliquiæ pervenerunt ad P. Michaëlem Estmor, qui cum aliis eas detulit die III Julii anni 1661 ad Eminentissimum Cardinalem Antonium Barberinum, qui abbas erat Commendatarius monasterii S. Silvestri in monte Soracte. Ostendit etiam Eminentissimo Cardinali litteras R. P. Chingen, XX Martii anni 1661 datas, in quibus hæc legebantur: Tandem aliquando mitto reliquias S. Nonnosi cum instrumento authentico per R. P. Rectorem Monacensem &c. Serenissimus & reverendissimus meus princeps mihi clementissime demandavit suo nomine &c.
[17] Eminentissimus dominus reliquias decenter involutas, [Albertus Sigismundus episcopus Frisingensis cum litteris,] variisque sigillis munitas aperuit & recognovit, uti & instrumentum authenticum iis adjunctum, quod huic loco inseram, cum eo confirmentur multa ex prædictis. Antonius de Effectis, ex quo omnia hæc desumpsimus, illud recitat pag. 176 hoc modo: Albertus Sigismundus Dei, & Apostolicæ Sedis gratia episcopus Frisingensis, comes Palatinus, dux Lantgravius Leuthembergius universis &c. salutem &c. Cum notitia infrascriptorum advenerunt nobis superiore anno MDCLX litteræ reverendissimi D. Hiacinthi Fantozii de Terra Sancti Orestis, antiquitus S. Edisti nuncupata, in spiritualibus & temporalibus vicarii generalis eminentissimi & reverendissimi D. Cardinalis Antonii Barberini, abbatis & perpetui commendatarii abbatiæ Trium Fontium ad Aquas salvias de Urbe, & S. Silvestri de Monte Soracte, dictæ terræ S. Orestis, nullius diœcesis, Provinciæ Senensis: cleri secularis ejusdem terræ, Prioris & monachorum congregationis Reform. S. Bernardi Cistertiensis Ordinis in monasterio sancti Silvestri, & B. Mariæ Gratiarum in dicto Monte Soracte degentium, & communitatis, & hominum dictæ Terræ Sancti Orestis, quibus continebatur, quod cum dictus clerus sæcularis, & monachi præfati in Martyrologio Romano singulis annis pro secunda die Septembris audirent legere festa Sanctorum, ac præcipue: “In Monte Soracte S. Nonnosi abbatis, qui oratione sua ingentis molis saxum transtulit, & aliis miraculis coruscavit” admirabantur, & sæpe colloquebantur, suspirantes & dolentes, quod de hujusmodi Sancto in dicto Monte, ubi vitam degit, nullum festum ageretur, nec ejus sacrum corpus, ejusque sanctæ reliquiæ, ubi exstarent, sciretur, & in hoc statu tot annorum secula pertransierunt.
[18] Tandem præteritis annis, permittente Deo, [quibus exponitur occasio petitarum & missarum reliquiarum,] ne vota suspirantium & supplicantium irrita forent, & ipso inspirante, ut eidem Sancto aliquis honor tribueretur, suppliciter fuit petitum a S. Rituum Congregatione, ut dignaretur concedere licentiam saltem celebrandi Missam dicti Sancti in ejus die festo, quod benigne concessum fuit: & postea supplicatum fuit pro facultate recitandi Officium ejusdem Sancti, & benigne concessa fuit per decretum ejusdem sacræ Congregationis, quod hisce insertum existit. Quibus sic stantibus, ex peculiari providentia Dei, a quo bona cuncta procedunt, quique in sui dispositione non fallitur, accidit, ut in cacumine hujus montis Soractis, in quo dictus S. Nonnosus commoratus fuit, quidam sacerdos Gallus eremita, nomine Petrus Naude, incolis ejus loci indicium fecerit cujusdam Proprii Sanctorum diœcesis Frisingensis, quod ipse Gallus, dum in peregrinatione Romana illic hospitarentur, viderit, vitamque & miracula hujus sancti Nonnosi in eo legerit, qui eremita insuper in se recepit, quod in regressu ex Urbe idem antiquum hospitium suum rursus studio quærere, illic divertere, & de proprio illo sancti Nonnosi Officio accurate inquirere, atque illud descriptum eidem retromittere velit, quod & abunde præstitit collaudantibus & benedicentibus Dominum die XI Aprilis anno MDCLX. Illic invenerunt isti cum gaudio, S. Nonnosi sacrum corpus, per Nitgerum episcopum huc Frisingam deportatum, honorifice asservari. Quapropter omnes prædicti oratores desiderio hujus thesauri acriter incensi, unanimiter & uno ore enixe a nobis, & dilecto capitulo nostro petierunt & rogaverunt; ut dignarentur ipsis concedere aliquam partem sanctarum reliquiarum S. Nonnosi, quas cupiunt pro posse honorari, & in aliquo loco peculiaris altaris erigendi decenter collocare, devote venerari; orantes etiam genuflexi, eumdem adorantes & deprecantes, ut dignetur ad ejus primævum locum, & antiquam habitationem, unde per sena, & quod amplius secula excedit, absens fuit, reduci, & præsentia suarum sanctarum reliquiarum ad petentium consolationem sui memoriam in dicto monasterio renovare dignetur &c.
[19] [earumque veritas:] Nos igitur Albertus Sigismundus episcopus prædictus, & capitulum cathedrale ecclesiæ Frisingensis, adscitis ad hoc viris theologis doctis & piis, ex camera majoris sacristiæ nostræ, in qua similes thesauri recondi solent, hoc ipsum os de S. abbate Nonnoso depromi decrevimus, quo eosdem oratores libenter in Domino honoramus, certiorando illos, quod vere sit os de corpore sæpe nominati S. Nonnosi, quod absque omni dubio, & scrupulo recte & pie Christi fidelibus ad publicam venerationem exponi possit. Pro fine omnipotentem Deum nos quoque humiliter obsecramus, ut quod nostris meritis non valemus hujus S. Abbatis patrocinio utrimque assequamur. Datum Frisingæ in episcopali residentia nostra die X Februarii anno MDCLXI. Albertus Sigismundus episcopus Frisingensis loco † sigilli. Ex hoc instrumento liquet, translationem corporis Frisingam ab ipsis Frisingensibus indubitanter attributam fuisse Nitgero episcopo, & seculo XI, non autem Hittoni, & seculo IX. Liquet secundo, non latuisse totum corpus S. Nonnosi ante postremam inventionem anni 1708, sed partem corporis seorsum fuisse servatam, ex qua particulam suam acceperunt Soractenses. Erant hæc tria ossa majora cum reliquiis minoribus, ut dictum est num. 5: nec dubitandum est, quin occasione horum ossium, quæ populo in veneratione erant, paulatim oblivioni data fuerit potior pars corporis, quæ sub terra erat deposita in crypta ecclesiæ cathedralis.
[20] [reliquiæ per Cardinalem Barberinum recognitæ donantur ecclesiæ collegiatæ S. Laurentii;] Porro Eminentissimus Barberinus, cum reliquias recognovisset, & omnia recte se habere perspexisset, transmissam ossis particulam, quæ quinque digitis longa erat, coram omnibus præsentibus involvit telæ eleganti coloris rubri, imposuitque thecæ modicæ ex ebeno, cui varia adjecta erant ornamenta. Hanc thecam, tribus sigillis ex cera Hispanica obsignatam commisit Eminentissimus R. P. Odoni Conti Societatis Jesu, qui visitator erat abbatiarum ejusdem Cardinalis. Demum R. P. Conti hasce reliquias mense Aprili anni 1663 detulit ad montem Soractem, ubi magna solemnitate fuere receptæ, & postquam ad varias ecclesias honorifice erant circumlatæ, fuerunt depositæ in ecclesia collegiatæ S. Laurentii, ubi cum aliis reliquiis honorifice servantur in sacrario. Hæc omnia fuse referuntur in laudata sæpius Vita Italica Antonii de Effectis, qui solemnitates singularum ecclesiarum, ad quas reliquiæ delatæ sunt, eleganter exponit. Brevius res eadem refertur in scripto Italico, quod Romæ impressum est anno 1684, quodque recudit Meichelbeckius inter instrumenta tomi sui secundi pag. 400 & sequentibus. Scriptum hoc posterius deinceps præcipue sequar, tum quia ibi omnia succinctius narrantur, tum vel maxime quod ibi referantur aliqua, quæ contigerunt post Vitam jam scriptam. Ex hac tamen sumam omnia, quæ in scripto Romano fuere prætermissa, & præsertim beneficia, quæ Sancti patrocinio sunt impetrata, ex quibus mox duo subjungam, quæ narrantur in Vita part. 2 cap. 3 occasione prædictarum solemnitatum.
[21] Tentavit infernus, inquit laudatus Antonius pag. 183, [in illorum translatione beneficium unum] turbare piam solemnitatem, atque ululatu, terrificisque clamoribus energumenorum alio divertere modestam populi devotionem. Nec defuerunt in tam devota translatione divina prodigia, qualia fuerunt in translatione protomartyris Stephani, relata a S. Augustino, aut in gloriosa crucis inventione, quemadmodum cantat sancta Ecclesia: “Fides roboratur, adsunt divina prodigia, & Dei magnalia reserantur”. Quippe, cum ignes festivi e tormentis ederentur locis variis, ruptum aliquod tormentum explosorem in altero e temporibus percussit ictu mortifero. Unde in terram lapsus est deficientibus viribus, tamque male exceptus, ut spectatores eum tamquam mortuum lacrymarentur. Verum ab invocato S. Nonnoso adjutus, se subito erexit in pedes, cucurrit ad altare, ut ei gratias ageret, atque integer & sanus permansit. Hic post fabricatum altare Sancti, quod ei in ecclesia S. Silvestri erectum est, in signum acceptæ gratiæ tabellam votivam appendit.
[22] Huic prodigioso beneficio aliud subjungit idem auctor hoc modo: [& alterum invocantibus opem Sancti concessum.] Inter festa natalitia hujus Sancti, qui in memoria & devotione populi renascebatur, illius experta est effectum mulier, quæ eo die difficultate pariendi laborans, & semiviva languens, admonita est ab assistentibus, ut invocaret Sanctum, cujus reliquiæ illa ipsa hora per plateam portabantur, & peperit feliciter filium, eique, consentiente etiam patre ipsius Dominico Ricciotti, imposuit nomen Nonnosi, tamquam nato ad gloriam illius, & vero filio ipsius favoris. Neque usus hujus nominis perstitit intra muros Soractis, verum Civitate Castellana, Tibure *, Nepete, Narniæ, Romæ in Urbe & agro vicino, Laureti atque aliis locis, ubi per gratias a multis incolis obtentas nota est virtutis ac sanctitatis ejus fama, frequenti hodie usu & consuetudine receptum est, ut infantes nominent Nonnosi nomine, cum id nomen gratum sit omnibus, sicut ipse Nonnosus, nec cuiquam fastidio.
[Annotata]
* quod
* Tivoli
§ III. Ulterior promotio cultus in Italia: beneficia varia diversis personis concessa.
[Primum Sancti altare in Monte Soracte, prima festivitas, & Missa prima, qua dicta sanatur infirma:] Scriptum Romæ impressum apud Meichelbeckium pag. 402 de promotione cultus S. Nonnosi in monte Soracte post prædicta sic prosequitur: Constructum est deinde in ecclesia S. Silvestri (id est, in ecclesia monasterii, in quo habitavit Sanctus) primum altare in honorem S. Nonnosi: & anno MDCLXIV, die 2 Septembris celebrata est solemniter prima ipsius festivitas, quæ continuatur singulis annis cum supplicatione cleri, & congregationum S. Orestis, sequenti omni populo cum concentu musico & facibus, cereis & candelis. Feruntur sacræ reliquiæ ad ecclesiam S. Silvestri, eæque ponuntur supra altare S. Nonnosi, decenter compositum & ornatum, cantatoque solemniter Missæ Sacrificio, dataque benedictione exosculantibus reliquias, inde agmen supplicantium ad priorem locum regreditur. Addit Antonius de Effectis cap. 4 pag. 186 primam Missam votivam ad prædictum S. Nonnosi altare celebratam esse die XI Januarii anni 1664, id rogante muliere infirma, quæ Sancti patrocinio obtinuit sanitatem, etiamsi medici de vita ipsius desperarent; quæque deinde mense Aprili ad altare venit cum marito & consanguineis, ut votum suum adimpleret, Sacrumque ad honorem Sancti celebrandum curavit.
[24] [cultus extensus, lampas suspensa ante altare, imago excusa:] Idem scriptor post pauca subdit, eodem anno 1664, XXVI Januarii a sacra Rituum Congregatione concessum esse, ut licitum esset omnibus sacerdotibus secularibus & regularibus, qui venirent ad ecclesiam S. Silvestri, sacrum dicere votivum de S. Nonnoso ad ipsius altare. Eodem anno, ut prosequitur, mense Aprili, accensa est lampas, quæ perpetuo arderet ante altare Sancti. Hujus lampadis oleum a multis tam vicinis quam longe distantibus frequenter petitur; nec tamen umquam deest lampadi, quia pii homines illud abunde subministrant. Imago quoque Sancti eodem anno æri incisa est, multaque millia exemplarium sunt impressa, missaque non modo ad vicinas civitates, sed etiam ad remotas provincias. Hæc & similia fuse laudatus scriptor, qui mox subdit, qua occasione inchoata sit annua illa supplicatio, qua reliquiæ S. Nonnosi ex ecclesia collegiata S. Laurentii feruntur ad ecclesiam S. Silvestri: peractaque ibidem solemnitate ad priorem ecclesiam referuntur, ut supra dictum est ex scripto Romano. Rem accipe compendio.
[25] [annua supplicatio instituta occasione beneficii hic relati: Sanctus patronus electus:] R. P. Stella monasterii Prior rogaverat clerum triduo ante, ut similis supplicatio institueretur in Sancti festivitate die 2 Septembris. At excusaverat se clerus, tum ob æstum, tum ne res abiret in consuetudinem. Biduo post in ipso S. Nonnosi pervigilio cælum, quod fuerat serenum, subito obtenebrescere cœpit, tantaque ventorum, fulminum & tonitruum orta est procella, ut metum ingentem incuteret. Fulmine tacta est domus dominorum Caccia, variisque partibus contrita, avulsum marmor, quo fulciebantur domus anguli. Disruptum senile calcis rudere implebat lectum ipsum, in quo dormiebat Joannes Philippus Maria Caccia, sic tamen, ut ipse prorsus esset illæsus, sed ita territus incendio vicino & fœtore sulphureo, ut & opem S. Nonnosi flagitaret, & domesticorum ac vicinorum imploraret subsidium. Hi illico accurrerunt magno numero, & viderunt in eodem cubiculo ruptas januas, dejectos parietes, lectum terræ & calcis ruderibus oppletum, adustas & fumo decoloratas lecti columnas: supra eumdem lectum lapsam viderunt ingentem tabulam, avulsam e corona grandi, quæ ligno fuerat vestita. Hæc sola tabula sine fulmine nata erat mortem inferre, nisi adfuisset benigna S. Nonnosi manus. Ista cum crederentur fieri vix potuisse sine miraculo, & beneficium attribueretur S. Nonnoso, indicta mox est supplicatio, atque eodem die instituta miro hominum concursu, nec minori pietate, præsertim consanguineorum viri prænobilis, qui e tanto illæsus evaserat periculo, uti latius narratur in Vita. Hæc autem supplicatio deinde quotannis continuata est, & præterea sequenti anno, die I Martii, adlectus est S. Nonnosus inter patronos istius loci, teste rursum Antonio pag. 192.
[26] Cum eodem anno 1664 imago Sancti honorifice collocata esset in abbatia S. Stephani prope oppidum agri Romani, [imago collocata in abbatia prope Sermonetam, ubi sanatus abbas,] quod Italis Sermoneta dicitur, efficax ejusdem patrocinium expertus est ipse abbas dicti monasterii, uti refert idem Antonius de Effectis pag. 193. Accipe ipsius verba Latine reddita: Die VII Augusti (anni 1664) dominus Rogerius Cajetanus, abbas prædictæ abbatiæ S. Stephani, cum rediturus Sermonetam, ubi erat dominus princeps Casertanus, equum ascendere vellet, ejusque tergum calcaribus tangeret, priusquam firmiter consedisset, equus impatiens subsiliendo excussit equitem, qui caput in grandem duramque impegit rupem, multis locis cum mortis periculo ruptum. Jacebat vulneratus voceque & omni fere sensu carebat: at auxilio P. Prioris aliorumque Fratrum portatus fuit in monasterium, judicantibus omnibus eum moriturum. Ita scripsit deinde P. D. Angelus a S. Benedicto in litteris XXVII Augusti datis, ex quibus eventum commemoravi. Quia vero memineram gratiarum, quas Deus per merita S. Nonnosi largiebatur infirmis, quantum poteram eum commendavi; & coram multis personis, missis ab excellentissimo domino principe Casertano, ut inquirerent de statu dicti domini abbatis, sumpsi sanctam ipsius imaginem, quam hunc in finem supra pectus gestabam, fusaque brevi oratione pro salute dicti domini abbatis, illam reverenter exosculatus sum, eique eamdem commendavi, ut signaret eadem imagine in modum crucis caput, quo supra modum dolebat. Præterea excitavi illum ad fiduciam de laudato Sancto concipiendam, ut sanaretur. Die sequenti mane aliquantulum lenius habuit; & consilio medicorum ac chirurgorum, jussuque dicti excellentissimi domini principis, qui nunc Sermonetæ habitat, ductus est in sella ad prædictam civitatem, ut facilius medicaretur. Tulit secum sanctam imaginem, tenens illam in cubiculo suo ut pignus sacrum, & per gratiam Dei, & merita S. Nonnosi, sanatus est & dolor cessavit. Addit laudatum abbatem in gratiarum actionem concurrisse ad sumptus novi altaris, quod anno sequenti in honorem S. Nonnosi erectum est in ecclesia S. Stephani, ubi & festivitas eodem anno celebrari cœpta. Fuit hoc secundum altare, quod in honorem S. Nonnosi constructum est in Italia.
[27] [multa erecta Sancti altaria, duo beneficia:] Aliud eodem fere tempore ædificatum est Romæ in ecclesia S. Pudentianæ, de quo aliisque alibi erectis sic breviter scriptum Romanum apud Meichelbeckium pag. 402: Erecta insuper deinde fuere circiter viginti quinque alia altaria ad honorem S. Nonnosi in locis diversis, Ventimilii etiam in ditione Genuensi, in Longobardia, & Romæ in ecclesia S. Pudentianæ laudatorum monachorum reformatorum S. Bernardi, ubi celebratur festivitas S. Nonnosi, inchoata anno MDCLXVI, & singulis annis continuata, cum nobili elegantique apparatu altaris & sacelli, quem cum oblatione * cereorum eo mittunt dominæ principes de Alteriis, quæ etiam cum multis dominis illustribus ad illam festivitatem accedunt, ut venerentur & honorent Sanctum. Ex Vita Italica pag. 194 intelligimus, unde ortum habuerit eximia illa pietas erga S. Nonnosum nobilissimæ familiæ de Alteriis, e qua eodem tempore toti Ecclesiæ præsidebat Clemens Papa X. Nam narrat illustrissimam principem, conjugem principis Gasparis de Alteriis, laborasse partu difficili, atque, invocato S. Nonnoso, filium feliciter peperisse. Eidem quoque altari tabellam votivam appendi jussit, eadem Vita testante, excellentissima domina dux Bracciani, quod, ubi desperata erat a medicis, uncta oleo lampadis, quæ ardebat ante altare Sancti, pristinam sanitatem feliciter esset consecuta.
[28] [imago Sancti & oleum lampadis a multis expetitum; tria beneficia:] Hisce beneficiis aliud mox subjungit laudatæ Vitæ auctor hoc modo: Continua sunt beneficia, quæ etiam Romæ ad se confugientibus impertitur hic Sanctus. Hinc pauper mulier, quæ vicina erat prædictæ ecclesiæ, cum sederet supra domus fenestram; hæc avulsa a muro ipsam secum tam misere præcipitavit in plateam, ut mortua crederetur. Ubi accurrit cum oleo Sancti P. Prior S. Potentianæ, licet tota esset sanguine oppleta, contusa & confracta, brevi rediit sana. Cum ubique tam potens S. Nonnosi appareret patrocinium, mirari non possumus, ipsius imagines, oleumque ipsius lampadis, a multis fuisse expetita, variasque in partes missa, uti revera factum testatur laudatus Antonius de Effectis, qui nominatim recenset inter illos, qui prædicta petierunt & obtinuerunt, Eminentissimum Cardinalem Carpegna. Hic accepta Sancti imagine, oleoque lampadis, testatus est in litteris, deinde ad monachos datis, se morbo quodam liberatum: atque in testimonium gratiæ acceptæ transmisit calicem ad monasterium S. Silvestri, ut illo uterentur pro altari S. Nonnosi. Eodem remedio, ut mox subdit, Romæ sanata est in domo Puellarum, quæ vulgo dicitur, Delle Zitelle, puella quædam, neptis Fr. Pauli Donati di Cellene, a quo imaginem & oleum acceperat. Huic subdit aliud magis mirabile, quod in eadem domo contigit virgini quinquaginta annorum, cujus nomen erat Paula, cognomen Zappata, quia a Cardinali hujus nominis in domum illam fuerat introducta. Accipe scriptoris verba Latine reddita:
[29] [prodigium aliud maxime mirandum,] Jacebat infelix (Paula) in lecto, quod nullum invenisset remedium paralysi, qua novem annis fuerat motus impotens, adeoque afflicta, ut ne manum quidem ori admovere posset, nedum sibi opem ferre in necessariis. Suadente socia, rursum uncta (oleo S. Nonnosi) invocatoque Sancto, cujus imaginem habebat penes se, nocturno tempore, dum aliæ dormiebant, audivit sibi articulate dici Paula, Paula surge. Ad hanc vocem lacrymabunda & tremens inhorruit infirma, credens illam esse cujusdam sociæ suæ ante paucos dies defunctæ, a qua invitaretur ad aliam vitam. Cum post longum terrorem & planctum rursum indormivisset, iterum vocata atque invitata fuit, ut surgeret, & caperet bacillum, qui ad lecti caput erat positus… Tribus vicibus iterata erat hæc invitatio. Ad harum postremam se ipsa excitans nocte diei Martis XXVI Februarii, respondit, non posse se ob morbum insanabilem. Surge, ei fuit repositum, QUIA ES SANATA. Continuo non minus attonita quam obediens elevavit se e lecto sine ullo adjutorio; atque ad baculum extendit dexteram, quæ per novem annos motu & actione omni caruerat: cucurrit ad lectum Benedictæ, quæ item a longo tempore erat infirma, & proximo lecto decumbebat. Cum hæc sono excitata esset, eidem illa narrat miraculum. Persuadet ista, ut gratias Deo agat, & differat usque ad tempus matutinum publicationem miraculi, ne turbaret locum dormientium, & crearet aliquam obmurmurationem hora tam importuna. At vix illucebat, quin facto divulgato, prorsus læta conspiceretur Paula libere ambulare, veroque ac falli nescio testimonio publicare mirabilia S. Nonnosi. Confestim res perlata est ad Antonium Cardinalem protectorem, paulo ante e Francia reducem, qui donatus a P. abbate Stella trium diversarum formarum imaginibus, Sanctum magnopere venerabatur. Abbas Carolus Vaina, superintendens puellarum, collegit legitime facti veram relationem, testatam juramento earum medici, Joannis Antonii Antonelli, & die XVI Maii a Joanne Carolo Lamperino, notario capitulari, instrumento ac processu publico roboratam, quæ demum nunc etiam confirmatur grandi tabella votiva, ob gratiam Paulæ concessam ad Soractem transmissa. Quamvis autem libera esset puella, perrexit ob aliquantam debilitatem inniti baculo, sibi commendato per vocem illam nocturnam. Verum die festo Sancti, 2 Septembris, accensa ante aliquam ipsius imaginem lampade, & duabus candelis supra piam exiguamque aram, ubi orabat, recitatisque more suo litaniis, quando se levabat ab oratione, recusavit imposterum fulcimentum baculi, recuperatis pristinis viribus integraque sanitate.
[30] Post hæc affirmat idem auctor pag. 198, Sancti ejusdem invocatione menti restitutos esse duos homines. [duo phrenetici ad mentem reducti: cultus rursum extensus:] Prior dicebatur Josephus Quintinus, incola Civitatis Castellanæ, qui tredecim mensibus catena ligatus fuerat ob phrenesim. Hic, curante ipsius sorore Prudentia, oleo Sancti unctus est, aliaque adhibita fuerunt pietatis exercitia in honorem S. Nonnosi, cujus patrocinium implorabatur. Hoc modo Josephus corporis mentisque sanitatem recepit, tabulaque votiva, in qua factum repræsentabatur, in gratiarum actionem missa est ad ecclesiam. Sanatus est die IX Septembris anni 1666. Alterius nomen tacet auctor, quia sanatus fuerat, priusquam stultitia ejus vulgo innotuerat. Multa hisce annectit idem scriptor de altaribus erectis, cultuque S. Nonnosi ad varia loca extenso, quæ brevitatis causa prætermitto. Unum referre breviter suffecerit, quod habet pag. 201, nimirum anno 1667 indultum esse a sacra Rituum Congregatione, ut liceret omnibus monachis Ordinis Cisterciensis reformati Officium proprium de S. Nonnoso in ipsius festivitate recitare, ubicumque erectum esset altare Sancto dicatum. Memorat idem auctor pag. 195 inscriptionem marmori insculptam in honorem S. Nonnosi, & alteram pag. 199; item varia de veneratione Sancti apud Benedictinos Casinenses cœpta, aliaque similia, quæ apud ipsum videri possunt. At reliqua beneficia, quæ commemorat, huc transferre pergo.
[31] [collatum duobus ægris beneficium,] Piergrossi quæstor castelli Nazzano Benedictinorum, in loco angusto post equum pertransiens, calcibus ferientis equi tam graviter cæsus est, ut genu alterum loco motum esset, multisque contusionibus in crure & femore in mortis periculum videretur adductus. Imploratum fuit ab omnibus auxilium S. Nonnosi. Adfuit statim chirurgus, cujus ope os genu loco suo est restitutum. Post horam cessavit dolorum vehementia, domumque reductus est equo. Unctus autem oleo salutiferæ lampadis, intra paucos dies sanatus est, reddens gratias Sancto, quod & majus periculum evasisset, & malo cito esset liberatus. Hæc Antonius de Effectis pag. 202 paulo prolixius. Aliud beneficium narrat pag. 206 & 207, quod similiter compendio accipe. Anno 1669, mense Maio Joannes Jacobus Bell-huomo, canonicus Tiburtinus, præ abundantia sanguinis, quem ore emittebat sine intermissione, adhibitis frustra medicorum subsidiis, exsanguis languebat in præsentissimo mortis periculo. Allatum est Sancti oleum, eoque unctus moribundus. Mox cessavit sanguinis fluxus, ægerque sic convalescere cœpit, ut brevi vires atque integram valetudinem recuperaverit; sanusque in gratiarum actionem S. Nonnosi cultum in civitate Tiburtina insigniter promoverit.
[32] [mira erga Sanctum devotio, & beneficium febricitanti datum:] Inter hæc laudatus auctor eleganter prosequitur dilatationem venerationis S. Nonnosi, mirumque populi concursum ad præcipuam ipsius ecclesiam, in monte Soracte S. Silvestro dicatam. Cum autem mihi non liceat in hisce esse tam prolixo, pauca solum memoravi beneficia, quæ ex multis idem scriptor narravit, non dubitans interim, quin multo plura contigerint: nam id innuit velocissima cultus dilatatio, dona innumera, quæ Sancti altaribus offeruntur, devotioque fervens, qua oleum lampadis, imagines & numismata Sancti, similiaque alia a multis expetuntur. Narrat pag. 211 ad montem Soractem venisse R. P. Michaëlem Chiavazzi, visitatorem provincialem Ordinis Clericorum Minorum, qui exhilaratus eximia illa devotione erga S. Nonnosum, quam ex loci lustratione discebat, narrabat nuper ad ecclesiam Ordinis sui Marini (oppidum est, exiguæ reipublicæ caput, inter Romandiolam & ducatum Urbinatem) transmissam fuisse tabulam S. Nonnosi ex voto Joannis Francisci Duozi, aulæ Romanæ ministri, quod intercessione S. Nonnosi liberatus esset maligna febri, qua cœperat laborare Marini. Uti hoc beneficium facile latere potuisset scriptorem, sic haud dubie eumdem multa alia latuerunt: atque ipse variis locis insinuat, multo plura facta esse, quam memoriæ posterorum commendavit.
[33] [Officium Sancti pluribus permissum.] Priusquam hunc scriptorem omnino dimittam, unum etiamnum ex eo memorandum censui: Anno MDCLXXII, inquit pag. 211, inter ea, quæ de Sanctis novis Breviario Romano adjuncta sunt a præcedentibus Pontificibus, & a sanctissimo Domino nostro Clemente X, inter Officia AD LIBITUM etiam admissum est Officium proprium S. Nonnosi pro omnibus illis, qui militant sub regula S. Benedicti, & pro iis ecclesiis, in quibus erectum est altare Sancto dicatum. Hisce collectis ex Opusculo Antonii de Effectis, redeo ad scriptum Romanum, editum a Meichelbeckio, in quo supersunt quædam posterius facta.
[Annotata]
* in Italico non offerta legendum con offerta
§ IV. Cultus magis propagatus: aliæ a Frisingensibus in montem Soractem missæ reliquiæ.
[Officium & Missa S. Nonnosi in Breviario & Missali monastico:] Præterito anno sancto MDCLXXV impressus est liber, cui titulus: Monumenta de S. Nonnoso, compositus ab abbate Antonio de Effectis, & dedicatus eminentissimo Cardinali de Alteriis, sanctæ Sedis camerario, & nunc abbati commendatario S. Silvestri, inquit laudatum scriptum Romanum, quod pergam Latine reddere, paucis hinc inde ad elucidationem interjectis: Eminentissimus vero pietatis studio, & devotione erga S. Nonnosum, honoravit hunc Sanctum Abbatem eodem anno sancto obtenta a Clemente Papa X felicis memoriæ facultate curandi, ut insereretur Breviario monastico ad preces monachorum Benedictinorum. Ita revera factum est, impresso Officio Sancti in pulcherrimo Breviario monastico in folio, quod anno MDCLXXVII imprimendum in Germania curavit eminentissimus princeps, dominus Cardinalis Badensis; atque etiam in Breviariis & Missalibus novis monasticis, quæ impressa sunt Venetiis anno MDCLXXVIII. Habetur ibi loco suo, 2 Septembris, Officium & Missa de S. Nonnoso. Officium autem fit ritu duplici; ac Sanctus honoratur in sancta Ecclesia ab omnibus Ordinibus monasticis.
[35] Hæc devotio erga S. Nonnosum instituta est sub patrocinio Jesu, [veneratio Sancti late propagata:] Mariæ & Josephi. Deus autem multum mirabilis est in hoc suo Sancto, quoniam in omni loco, ubi ipsi est altare aliquod erectum, insignia conceduntur beneficia, præsertim in loco proprio S. Silvestri in monte S. Orestis. Sic corrupto vocabulo vocatur mons Soracte. Alii volunt corruptam hanc vocem oriri a S. Edistio, alii a S. Silvestro. Antonius de Effectis in laudato Opusculo part. 1 cap. 5 disputat hac de re, vultque nomen vulgare S. Oreste esse antiquum, non tamen deductum ab aliquo sancto Oreste, sed a superstitionibus gentilium. Undecumque ortum sit nomen, vulgare nomen expressi, eoque designatur oppidum ad montem Soractem. Redeo ad scriptum Romanum, quod sic prosequitur: Ubi præteritis hisce annis, currente nunc anno vigesimo primo ab erecto in illa ecclesia primo altari in honorem S. Nonnosi, sufficiens fuit populi concursus ab omnibus istis locis & terris in circuitu, etiam ab Urbe Roma, aliisque locis longinquis, prout colligitur ex ingenti copia tabularum tabellarumque votivarum, quæ in illa ecclesia S. Silvestri conspiciuntur; sicuti etiam Romæ in ecclesia S. Pudentianæ ad altare dicti Sancti; Sermonetæ in ditione dominorum Caëtanorum, Caprarolæ, Ventimilii, de quo supra, Perusiæ, Burgi S. Sepulcri, multisque aliis locis, quæ brevitatis gratia prætermittuntur. Itaque Ordo supradictorum monachorum S. Bernardi se felicem existimet, quod Deus sibi ab illo serviri voluerit in hac occasione ad majorem gloriam suam spectante.
[36] [aliæ reliquiæ Frisinga Romam missæ,] Nec prædicti monachi desistunt allaborare, quantum possunt, ut hanc promoveant devotionem & nomen S. Nonnosi. Ab anno MDCLXXIX impetrarunt alias reliquias S. Nonnosi pro ecclesia sua S. Pudentianæ in Urbe per favorem & commendationem eminentissimi domini Cardinalis Litta, archiepiscopi Mediolanensis felicis memoriæ, qui tunc Ordinis eorum erat protector. Hic initio mensis Augusti prædicti anni instanter & efficaciter hunc in finem scripsit ad supra memoratum serenissimum principem Albertum Sigismundum episcopum Frisingensem, qui confestim generosissimo animo per duos e suis canonicis, simul Romam ad limina Apostolorum venientes, transmisit reliquias S. Nonnosi, impositas thecæ sigillo clausæ, quæ longitudine erat unius palmæ. Porro cum memorati canonici intellexissent, defunctum esse prædictum Eminentissimum Litta, præfatam thecam tradiderunt eminentissimo Cardinali Cybo. Hic, ubi eam ad aliquod tempus penes se conservasset, deinde, inspirante Deo, die XXXI Augusti anni MDCLXXXII, per manum notarii eamdem tradidit monachis S. Pudentianæ. Ordinante vero & facultatem concedente Eminentissimo Carpegna, vicario summi Pontificis, aperta est theca recognitæque reliquiæ, quæ repertæ sunt esse particula ossis ex ultima parte cruris, cujus crassities & magnitudo trium circiter erat digitorum. Additum erat instrumentum authenticum, & epistola serenissimi principis episcopi Frisingensis, scripta supra dicto Eminentissimo Litta, dataque XX Augusti, anno MDCLXXIX.
[37] [quæ variis ecclesiis divisæ, dataque etiam particula ecclesiæ S. Silvestri:] Hujus sacri pignoris particulam modicam pro sua devotione voluit Eminentissimus Carpegna. Pars præcipua data est ecclesiæ S. Pudentianæ, pars alia minor, quæ erat mole unius juncturæ minoris digiti, concessa est dataque jussu domini Cardinalis Cybo, ecclesiis B. Mariæ Gratiarum, & S. Silvestri in monte Soracte. Hanc inclusam eleganti honorificæque thecæ ex ebeno, quam varia ornamenta, exigua Sancti statua, modicæque angelorum figuræ ex cupro inaurato decorabant, ad majorem Dei laudem ac gloriam, & honorem S. Nonnosi, portare voluit ad supra dictum monasterium in Soractem reverendissimus Pater, D. Florentius a S. Catharina Perusinus, abbas generalis laudati Ordinis reformatorum S. Bernardi, comitantibus multis aliis ejusdem Ordinis monachis Romanis. Porro servatam per aliquot dies in dicto monasterio Gratiarum, Dominica infra Octavam Epiphaniæ, die IX Januarii currentis anni MDCLXXXIV, tempore matutino, comitantibus in solemni supplicantium agmine monachis Ordinis Romanis & ejusdem monasterii Gratiarum, & duabus sodalitatibus S. Orestis, cum ingenti multitudine sequentium virorum & mulierum, eamdem portavit ad ecclesiam S. Silvestri, in summo istius montis vertice sitam. Missam insuper cantavit idem reverendissimus P. Generalis; eique ut diaconus adstitit P. Prior S. Bernardi Romæ, D. Franciscus a S. Michaële archangelo Ariminensis, qui post cantatum Euangelium eleganter & pie ad concionem dixit in laudem S. Nonnosi, & de reditu sacrarum harum reliquiarum ad locum suum & antiquam habitationem, patrocinantibus Jesu, Maria & Josepho. Placuit oratio, laudataque est ab omnibus; ecclesia tam erat plena, ut vix stare posset multitudo, non obstante tempestate frigida & nive, quæ istis diebus deciderat. De omnibus hisce habentur instrumenta authentica notariorum manu exarata.
[38] Hactenus auctor laudati scripti, qui demum relationem suam sic concludit: [opus Dei est, quod cultus, tot seculis intermissus, renovatus sit in Italia.] Manifeste perspicitur (ex dictis) voluntatem Dei esse, ut post tot centenos annos hic Sanctus honoretur in sancta Ecclesia, & ut hisce nostris temporibus memoria ipsius fuerit renovata; ac proinde, de hoc eventu S. Nonnosi dicendum esse: “Opus Dei est, manus Domini fecit hoc. A Domino factum est istud; & est mirabile in oculis nostris”. Divinæ Majestati, & supra dictis patronis ac protectoribus, Jesu, Mariæ & Josepho, semper referatur gratiarum actio, laus, honor & gloria; sintque semper omni tempore ab omnibus laudati ac benedicti &c. Hactenus monumentum anno 1684 Romæ impressum, editumque sine nomine auctoris. Quod ait, renovatam esse Sancti memoriam, intelligit de monte Soracte, aliisque Italiæ locis, non de Germania, ad quam nunc demum regredior, ut postremam reliquiarum Sancti inventionem, secutaque plurima miracula lectori exhibeam.
§ V. Pars major corporis, quæ diu latuerat, inventa Frisingæ, ac deinde solemniter translata.
[Locus Frisingæ in veneratione, multisque saluti erat,] Etiamsi quædam S. Nonnosi ossa Frisingensibus nota ac in veneratione essent, uti jam vidimus, major tamen pars corporis diu latuit, donec anno 1708 die XXVII Januarii, a celsissimo principe atque episcopo Frisingensi Joanne Francisco feliciter fuerit inventa in crypta ecclesiæ cathedralis, quam novis ornamentis condecorare studebat laudatus antistes. Occasionem thesauri inventi, inventionemque ipsam tam exacte narrat Meichelbeckius, qui pleraque lustrare potuit, ut ipsius relationem huc transferendam duxerim. Præmissis iis, quæ jam retuli, tom. 2 pag. 440 rem ipsam sic exponit: Statuerat reverendissimus & illustrissimus D. Joannes Sigismundus Zeller de Leiberstorff, episcopus Bellinensis, proëpiscopus Frisingensis, cathedralis ecclesiæ præpositus &c., … honoribus divi Nonnosi novam aram in hypogæo seu crypta cathedralis ecclesiæ construere. Id ut commode fieret, placuit celsissimo (Joanni Francisco) locum contemplari, ne quid præter animi sui vota operarii tentarent. Venit igitur ad eum hypogæi locum, ubi tum extabat ara divæ Margaritæ, nulli muro adhærens, nisi quod pone cerneretur conditorium quoddam, tribus fere cubitis altum, & ita ex lapidibus arcuatim eductum, ut sub ipso superius imposito conditorio homines possent perreptare: quod etiam multis, maxime qui dorso laborabant, saluti fuit, cum illic Deum pie invocantes manibus pedibusque perreperent, absque eo, quod ipsis certo constaret, quis eo in loco lateret Evergeta, cujus accedentibus intercessionibus ac meritis a dorsi doloribus liberarentur. Imo nemo unus hominum erat, qui, quid sibi arcus ille muratus vellet, affirmanter recensere posset. Illud unum dumtaxat sciscitanti episcopo memorabant æditui, quod annis lingulis, die II Septembris, ibi tempore divini officii lychnos duos cum cercis ardentibus reponere ex antiquissima consuetudine juberentur.
[40] [ubi corpus feliciter inventum,] Movit ea narratio episcopi animum, scire utique perquam cupidum, quid tandem mysterii ibi lateret? Ergo ejus jussu confestim manum admovent cæmentarii, loculumque aperire incipiunt: cum ecce! apparuere mox indicia magni thesauri ibi depositi. Itaque ut res tota circumspecte ageretur, cessare jussi sunt cæmentarii, donec notarius publicus advocaretur, qui, quid ageretur, coram spectaret, &, si res postularet, instrumentum publicum conscriberet. Missus itaque confestim fuit, qui notarium cito adesse juberet. Præsto igitur adfuit vir nobilis & clarissimus D. Antonius Pockmair, J. U. D. celsissimi principis consiliarius aulicus, & reverendissimi ac illustrissimi collegii cathedralis syndicus, notarius cæsarea authoritate publicus, quem princeps avide exspectaverat. Adfuere viri graves, qui futuri eventus testes essent. Hi mox fuere requisiti, ut id, quod eventurum esset, una cum D. notario in tabulas publicas referrent. Tum jussu principis extemplo remotum fuit saxeum operculum; quo sublato, conspecta fuit arcula quædam, quam statim celsissimus suis ipse manibus extraxit; & cum inexplicabili cordis jubilo deprehendit, reperisse se ossa beatissimi Nonnosi, olim prioris (alii abbatem vocant) monasterii Soractensis sub divi Benedicti regula, quem jam ab aliquot centenis annis inter suos patronos Frisingensis ecclesia ac diœcesis recensuerat, atque coluerat, quod tum ex alibi relatis, tum ex praxi continua constat. Id amplius indicabant apposita sigilla ac signa S. Eberhardi, ex monacho & abbate Ordinis S. Benedicti Biburgensi Salisburgensis archiepiscopi, & beati Alberti, eo nomine primi episcopi Frisingensis, qui sacra illa lipsana anno MCLXI ibi reposuisse ac condidisse reperti sunt.
[41] [quod in sacellum episcopi interim delatum,] Quantum gaudium ea, uti inexspectatissima, ita felicissima inventio attulerit tum spectatoribus omnibus, tum maxime ipsi fortunatissimo inventori, calamo exprimere nemo hominum potest; lacrymæ tamen præ cordium jubilo fusæ satis prodiderunt. Ergo statim præsentes omnes corruere in genua, divum suum Evergetam, ceu rursus in lucem protractum, sibique restitutum devotissime salutarunt, Deoque ac eidem divo Nonnoso pro gratia illa plane cælesti impensissimas gratias rependerunt. Satiari vix poterat dulcissimo thesauri sui aspectu celsissimus princeps, cum modo e lamina plumbea thesauri sui inventi descriptionem legeret, modo eorum, qui thesaurum ibi absconderant, insignia contemplaretur, modo appositum numisma aureum protraheret, suisque exhiberet, eosque non sine torrente voluptatis ad gratulandum sibi de reperta inæstimabili drachma clementissime invitaret. Itaque ne a corde suo procul abesset thesaurus ille suus, eumdem in sacellum suum aulicum cum summa devotione transtulit, ubi arcam notarius publicus occlusit, & sigillo notariatus sui duplici loco impresso obsignavit.
[42] Ex eo tempore celsissimus princeps diu noctuque in eam curam ferventissime incubuit, ut sacra illa lipsana, quam fieri posset, splendide exornarentur, [donec omnia ad honorificam translationem essent parata.] ac suo tempore pompa quadam festivissima in basilicam cathedralem reduci possent. Urbs ipsa tota, simulac faustissima inventione fama increbuit, ac propositum principis innotuit, ad exornandam quibusvis possibilibus studiis translationem illam sese præparavit. Porro medio illo tempore in prædicto sacello aulico ingens devotio fidelium erga divum Nonnosum exarsit, & quam plurimæ Eucharisticæ hostiæ præter morem ibidem fuere litatæ. Operam etiam operosissimam dedit celsissimus princeps, ut non solum aula gymnastica ad desideratam perfectionem beatissime perduceretur, verum etiam ut ibidem præpararetur theatrum insigne, ubi anno sequenti comico opere acta divi Nonnosi, a S. nostro Gregorio I Pontifice maximo conscripta, possent spectatoribus exhiberi Totius negotii curam in se suscepit reverendissimus D. Wolfgangus, sæpe hactenus laudatus Michaëlfeldensium abbas: qua de re inferius plura adducemus.
[43] Translationem factam anno 1709, die 2 Septembris, [Apparatu magnifico,] narrat idem auctor a pag. 442 hisce verbis: Cæterum (quod supra dicere cœpimus) dici pro rei dignitate non potest, quantis ab eo tempore curis ardentissimum principis pectus exæstuarit, ut sacra divi Nonnosi lipsana cum dignissima majestate in ipsius Sancti festo, nempe 11 Septembris, in cathedralem basilicam possent reportari. Inter alia præcipue hypogæum, seu crypta ejusdem cathedralis ecclesiæ eo tempore mire fuit exornata. Steterat etiam jamjam in nova aula gymnastica theatrum insigne, dirigente totum opus reverendissimo D. Wolfgango, a duobus Ordinis nostri fratribus laïcis Luca Benedictoburano, & Carolomanno Weihenstephanensi egregie depictum. Ipsa sancti Nonnosi sacra ossa phrygio pretiosissimo opere fuerant condecorata. Ad festivum conductum omnia erant præparata, ubi nulli labori, nullis sumptibus, nulli cujuscumque rei impendio fuit parcitum.
[44] Imminente postea festivitate, tot suspiriis exoptata, [multisque præsentibus ecclesiasticis,] nempe die 11 Septembris, divo Nonnoso alias sacra, celsissimus princeps inter alios illustrissima nobilitate variisque dignitatibus spectatissimos hospites, etiam ex Ordine nostro singulari favore invitavit reverendissimos DD. Quirinum Tegernseensem, congregationis præsidem, Placidum Frauencellensem, Maurum Andecensem, Ildephonsum Weihenstephanensem, Wolfgangum Michaëlfeldensem, Magnum Benedictoburanum, Placidum Ettalensem, & Benedictum Schyrensem: quibus mox accessere reverendissimi DD. abbates Placidus divi Petri Salisburgi, & Bonaventura Reichenbacensis: qui omnes reverendissimi DD. præsules e suis monasteriis religiosos socios secum adduxere. Quantus vero cæterorum Frisingam properantium advenarum numerus fuerit, ex eo conjiciet lector, quod intra unius tantum horæ spatium per unicam urbis portam, plus quam centum carpenta, aliique id genus currus & quadrigæ advenerint. Porro universa illa spectatu dignissima festivitas deinceps ordine sequenti fuit peracta, quam scribo testis per totum octiduum oculatus.
[45] Prima die Septembris, quæ Dominica erat, [ac civibus ipsis festivitatem augentibus,] SS. Angelis custodibus sacra, primum divi Nonnosi vespertinum Officium ritu magnificentissimo decantavit ipsemet celsissimus antistes noster, & festivitati tantis ardoribus exspectatæ initium dedit vere gloriosum: a quo tempore per universum reliquum octiduum Romani Pontificis clementia plenam noxarum culparumque condonationem impetrare poterant, qui preces præscriptas & alia pia opera ex more persolvissent. Vesperis deinde ac Completorio ministri ecclesiæ cathedralis statim Officium matutinum cum Laudibus crastini festi jungere jussi fuere, cum multiplices alii labores crastinam diem sibi integram exposcerent. Interim in universa civitate nullibi cessatum est a laboribus, cum nemo deliciosissimo erga beatissimum Nonnosum studio satisfecisse, ac dispositiones votis suis pares hactenus præmisisse sibi videretur: maximamque noctis partem non pauci insumpsere, ut ad tantæ festivitatis augmentum saltem pro modulo virium suarum quidquam conferre possent.
[46] [die 2 Septembris anni 1709] Ipsa magnificæ translationis die illucescente, cum maximorum æque ac minimorum corda cælesti quadam & enthea dulcedine jamjam diffluerent, audito campanarum festivo sonitu, horæ canonicæ minores in cathedrali ecclesia fuere persolutæ: quibus finitis, sacratissimæ divi Nonnosi reliquiæ, binis ferculis pretiosis decentissime impositæ, a presbyteris repositæ fuere in pegmate, itidem splendide erecto, prope vicinam divi Joannis Baptistæ collegiatam ecclesiam, in qua interim cætera omnia, quæ Frisingæ eousque asservabantur, sanctorum corpora condecorandum a se cælestis civis sui divi Nonnosi triumphum præstolabantur.
[47] [ipse princeps Frisingensis,] Hora sexta audita, celsissimus antistes noster consueto violacei coloris talari indumento indutus, & promicantibus e clementissimo vultu enthei cujusdam solatii minime obscuris indiciis suavissime venerandus, cum aulico suo ministerio universo ad pegma prædictum sese contulit, ubi præsentibus octo Ordinis nostri mitratis præsulibus a reverendissimo & illustrissimo cathedrali collegio, nec non ab utriusque insignis collegiatæ ecclesiæ divorum Andreæ & Viti DD. canonicis, totoque reliquo frequentissimo clero sæculari ac regulari demississime exceptus fuit. Considente postea cum aliis celsissimo antistite, musica, in divi Nonnosi honorem singulari ingenio & artificio composita, ejusdem beatissimi tutelaris Patroni laudes suavissime decantabat, omnis generis instrumentis musicis, ac præcipue buccinis ac tympanis lætissime accinentibus; imo æneis quoque machinis ignivomo tonitru e divi Viti monte jucundissime admugientibus.
[48] [pompa solenni,] Jam vero ut insecuto celeberrimo triumpho plene describendo manum apponam, persuaderi non possum, optime lector; sed ad libellum, infra a nobis allegandum, a P. Benedicto Eberschwang Frauencellensi, tum in hac aula commorante, Frisingæ editum, remissum te humanissime volo, illudque iterum moneo, ardentissima & pie ambitiosa civium, etiam exterorum studia, devotissimos artificum omnis generis, sacrarumque sodalitatum conatus & merita dignis laudibus hic paucis æquari non posse. Illud saltem te hic celare nequeo, eam magnificentissimam hujus sacri agminis partem, quæ numerosum, &, quam fieri potuit, splendide excultum equitatum, opificum tribus, piasque sodalitates secuta est, ominosis suis, ut vocant, figuris, labaris, curribusque ingentibus ita fuisse interstinctam, ut secuturæ in theatro comœdiæ per ordinem bellissime proluserit. Tota ejus pompæ directio ac distributio opus fuit reverendissimi D. Wolfgangi, qui etiam, ut diximus, actionem comicam ipsam composuit.
[49] Cum tanta illa tot hominum series ingentis spatii, [multis aliis reliquiis agmen cohonestantibus,] quod a cathedrali ecclesia usque ad portam S. Viti; inde recto tramite per totam urbis longitudinem usque ad xenodochium S. Spiritus; inde rursus supra montem ad cathedralem ecclesiam emetiendum erat, magnitudinem plane æquaret, successere primum, quæ maximam sui venerationem excitatura erant, patronorum scilicet Frisingensium sacratissima corpora & reliquiæ, variis religiosorum & clericorum turmis interstinctæ, sequenti ordine. Primo itaque loco portabantur divi Felicis martyris sacræ exuviæ, comitante venerabili conventu RR. PP. Capucinorum, quos sacræ devotionis ardor Erdinga una cum devotissimis ejus loci civibus (qui Frisingensi equitatui insigne auctarium addiderant) Frisinga evocaverat: hosque pone sequebantur RR. PP. reformati Ordinis divi Francisci Frisingensis conventus. Proxima fuere sacra lipsana divi Prosperi martyris, a venerabili collegio Canonicorum Præmonstratensium Neocellensium, cereos ardentes gestantium, deducta. Tertium locum obtinebat divi Viti pretiosa statua, religiosis fratribus communis studii Benedictino-Bavarici, quod in inclyto monasterio Weihenstephanensi tum erectum erat, devotum comitatum exhibentibus, & cereos itidem ardentes manu portantibus. Divi Bathonis sacros cineres rursum e nostris religiosis quidam, qui suos abbates huc secuti fuerant, comitabantur, & ipsi candelis accensis venerationem testati. Corpus S. Placidi martyris reverendis patribus Weihenstephanensibus præferebatur. Sextus locus obtigit variis diversorum cælitum insignibus reliquiis, quas proximi DD. canonici S. Pauli, uti etiam S. Joannis canonici, cum aliis chori officio destinatis vicariis, colebant. Secundum hos ibant canonici insignis ecclesiæ collegiatæ divi Viti, prælatis sibi divi Sigismundi regis & martyris effigie, ac sacris cineribus. Subiere domini canonici insignis collegiatæ ad divum Andræam ecclesiæ, argenteum divi Corbiniani nostri simulacrum, & ossa sacratissima sua serie stipantes.
[50] Proxima portabatur beatissimæ Virginis Deiparæ vetustissima imago a divo Luca picta, [transfert S. Nonnosi corpus] in ara argentea, gemmis faberrime exornata, sublimis, & sex DD. parochorum humeris innixa, prementibus vestigia dominis phonascis aulicis, qui alternatis cum buccinarum tympanorumque concentu vicibus celebrabant laudes divi Nonnosi, cujus deinceps sacrorum lipsanorum pars magna, auro gemmisque conspicua, ante reverendissimos DD. cathedralis ecclesiæ canonicos, sacerdotalibus itidem humeris (uti omnes aliæ hactenus recensitæ reliquiæ) gestata fuit. Subintrarunt, qui proximis ac præcipuis beatissimi Nonnosi exuviis (inter quos sacrum illius caput erat) thura perpetuo ministrabant, & incendebant. Porro has ipsas sacratissimas reliquias viginti ex Ordine nostro religiosi cingebant, octo nimirum reverendissimi DD. abbates, pontificio ornatu fulgentes, quorum semper quaterni humeros sanctissimo oneri alternatis vicibus submittebant: octo item religiosi patres, totidem illis præsulibus assistentes: & quatuor patres, SS. theologiæ, sacrorum canonum ac philosophiæ in studio supra dicto professores, qui uraniscum, seu umbellam portabant. His decore intermisti gradiebantur ephebi episcopales, tædis ardentibus conspicui, satellitii episcopalis serie nonnihil remotius utrumque latus contra populi conferta agmina custodiente.
[51] [ad ecclesiam cathedralem,] Vestigia proxima legebat reverendissimus & excellentissimus DD. Joannes Sigismundus Zeller, liber baro de Leiberstorff &c. &c. episcopus Bellinensis, & proepiscopus Frisingensis, pontificio ornatu cereoque spectabilis. Tum post crucem episcopalem, universam sacram pompam clausit ipse celsissimus antistes noster, habitu supra memorato splendidus, & manu quidem cereum præferens, vultu vero igneos in divum tutelarem suum Nonnosum amores spirans. Junxere sese post aliquot passus multi alii reverendissimi & illustrissimi hospites, aula domestica, & aliorum sequacium, in sacros amores & plausus, imo in lacrymas quoque ardentium, promiscua multitudo fere sine numero. Interstrepebant vero variæ festivissimæ salutationes, sclopetis exoneratis per varia ac destinata urbis loca, factæ a civium turmis. Per urbem spectabantur picturæ variæ, in pulcherrimas divi Nonnosi laudes facundæ, quas inter æstimationem habuere præcipuam, quæ magno numero e gymnasio nostro pendebant: quibus tamen vix, & ne vix quidem, cessere illæ, quas RR. PP. reformati S. Francisci insigni tum ingenio, tum penicillo extra ecclesiam suam in via publica erexerunt, seraphicis in Deum ac divum Nonnosum ardoribus nemini secundi. De spectantis populi multitudine aliquid repetere supervacaneum est.
[52] [ubi ritu solenni Missam cantat.] Reportatis in cathedralem basilicam, atque in ara maxima repositis sacris divi Nonnosi pignoribus, decantatæ fuere Ambrosianæ laudes insigni vocum & instrumentorum varietate, buccinarum præcipue tympanorumque, ac bombardarum fragore, minorumque scloporum repetito murmure sæpius lætissime interstrepente. Mox suggestum conscendit reverendissimus D. Quirinus, Tegernseensium abbas, roccheto, ut vocant, & pretiosa cruce pectorali e collo pendente exornatus, qui, ut divum Nonnosum ipsi beatissimo Benedicto exæquaret, copiosum sermonem habuit. Subjunxit Officium summum, inter innumera fere aliorum sacerdotum Sacrificia, ipse reverendissimus Frisingensium hierarcha, assistentibus ex sacro Ordine nostro octo præsulibus, mitras sacro vertice gestantibus: turmis vero civium gratulationes suas iterata sclopetorum exoneratione, & machinarum ænearum fremitu intermiscentibus non sine fertili lacrymarum gaudio spectantis populi, qui solatio plus quam terrestri sese diffluere, nec volebat, nec si voluisset, diffiteri poterat. Fine tantæ illius diei festivitati in cathedrali ecclesia imposito, ad aulam episcopalem celsissimus inter novos tormentorum curulium & sclopetorum applausus rediit, ibique trecentos circiter honoratissimos hospites (quos inter duodecim mitrata capita eminebant) convivio lautissimo adhibuit. Hactenus Meichelbeckius.
§ VI. Reliqua ad prædictam translationem spectantia: varia in laudem Sancti impressa: reliquiæ variis donatæ: quædam jam olim servatæ Bambergæ; Miracula edenda.
[Octiduana festivitas translationis, ac varia in laudem Sancti typis edita:] Hæc translationis festivitas, quam ex Meichelbeckio dedimus, per octo dies solemniter continuata fuit, alio quotidie oratore in laudem S. Nonnosi e cathedra disserente, uti videri potest apud laudatum scriptorem, qui omnia conspexit, fuseque enarravit: in hisce enim, cum ad institutum nostrum minus spectent, nolim esse prolixior. De variis Opusculis ea occasione ad laudem Sancti impressis sic habet pag. 448: Panegyres, intra hoc octiduum translationis S. Nonnosi in ecclesia cathedrali facundissime dictas, uti etiam universam octiduanam festivitatem deinceps P. Benedictus Eberschwang, professus ad Cellas Marianas inferioris Bavariæ, & celsissimi principis nostri pater domesticus atque consiliarius ecclesiasticus, pro æviterna rei memoria typorum beneficio in publicam lucem protulit: qui ipse eodem octiduo alium quemdam propriæ industriæ suæ partum, S. Nonnosus redivivus dictum, publicaverat, in quo ex Italicis æque ac Latinis autographis redivivi cultus divi Nonnosi mirabilis per Italiam & Germaniam facta propagatio erudite solideque demonstratur. E professoribus nostris Frisingensibus eodem tempore P. Georgius Zöde Benedictoburanus, poëseos professor, prælo & omnium oculis subjecit aliud Opusculum, cui titulum præfixit: Occultum Frisingæ præsidium, tandem post aliquot secula manifestatum: in quo præclaro ingenio, & jucundo sex metrorum certamine divi Nonnosi eousque non agnita beneficia, urbi Frisingensi præstita, suavissime cecinit, ingentem sibi laudem inter melioris venæ poëtas magno suo merito consecutus. Omnia illa Opuscula ad me humaniter transmissa fuerunt per R. P. Mauritium Chardon, magnoque fuissent auxilio, nisi habuissem fontes ipsos, ex quibus illi scriptores hauserunt, fontesque rivulis præferendos judicassem.
[54] De fine prædictæ translationis hæc scribit Meichelbeckius pag. 448: [corpus ubi nunc reconditum, miracula quotannis promulgari solita:] Sane reliquiæ divi Nonnosi, finita illa octiduana festivitato, relatæ fuerunt ad aram propriam, in hypogæo cathedralis ecclesiæ venuste præparatam, ubi, sicut deinceps cultores habuerunt, & etiamnum habent plurimos, ita etiamnum dispensant beneficia & plurima & ingentia, quæ non solum accurate solent conscribi a ministris cathedralis ecclesiæ, verum etiam recurrente quotannis Divi festo ad augendam fidelium devotionem e suggestu promulgantur. Porro annua inventionis divi Nonnosi memoria die XXVII Januarii annis singulis ad supra dictam aram Officio (quod ab uno celebrante, & duobus assistentibus Benedictinis cantari solet) accinente musica aulica, recoli solet. De loco, ubi sacer thesaurus est depositus, ita in Collectione laudata ad me scripsit reverendissimus abbas Ildefonsus: Sacrum corpus D. Nonnosi conditum est in ecclesiæ cathedralis Frisingensis crypta meridiem versus, ubi in aræ summitate imago Sancti, radiis deauratis circumcincta, spectabilis est. Infra eam caput, seu calvariam, publico cultui expositam in capsa, vitro pellucido obducta, duo angeli sustinent. Pone legitur hæc inscriptio: “In honorem S. Nonnosi, hujus ecclesiæ Frisingensis patroni, solemnis sacrorum suorum, ad quingentos & quadraginta septem annos latentium, anno Domini MDCCVIII, die XXVII Januarii, gloriose inventorum ossium translatio”. De loco inventi corporis hæc subdit: Paucis hinc ab ara pedibus ad murum stat arcus ille, quem perreptantibus salubrem diximus (de quo supra num. 39.) Et quoniam suprema in ejus parte, in modum tumbæ composita, nobiliores Divi reliquiæ conduntur, memoriæ causa marmori hæc in fronte verba incisa sunt: “Tumba, ubi potior pars corporis S. Nonnosi annis DXLVII delituit, modo insignis reliquia imposita Ad. MDCCIX”. Cæterum suspensa passim anathemata etiam pretiosa satis indicant, quo loco supplices & olim habuerint, & hodiedum habeant B. Nonnosi patrocinium.
[55] [ossa inventa cum cognitis ante collata: dubium est, an pars inventa latuerit] Meichelbeckius pag. 448 quamdam sibi format objectionem, eique respondet hisce verbis: Nolim hic dissimulare, fuisse aliquos, qui credebant, reliquias divi Nonnosi ab anno MCLXI usque ad annum MDCCVIII omnibus fuisse incognitas. Verum eam assertionem dubiam nobis facit Joannes Freibergerus Frisingensis canonicus, quando scribit, Philippum, ordine quadragesimum septimum episcopum Frisingensem, decrevisse deinceps S. Nonnosi lipsana splendidiori cultu exornare: ex quo aperte constat, Philippum & ejus ævi viros aliquam de reliquiis illius notitiam habuisse. Verum, utut hæc sibi contraria esse videantur, conciliari tamen facile possunt. Erant seorsum positæ quædam e divi Nonnosi corpore partes, & asservabantur in sacrario cum ossibus SS. Alexandri & Justini. De his omnino constabat Philippo, imo etiam posteris, uti certum est. Reliqua vero ossa, numero absque comparatione majora ac digniora, quæ in supra memorata arcula celsissimus Joannes Franciscus felicissime invenit, omnino erant incognita. Collatæ fuere partes, quæ extra tumbam erant in sacrario, cum iis, quæ in tumba fuerant depositæ: & statim intellexit medicus, utrasque ad unum corpus pertinere; ideoque portionem quidem minorem eousque fuisse cognitam, majorem vero reliquiarum partem eousque fuisse thesaurum absconditum.
[56] [multis seculis, atque hoc minus est verisimile, cum deinde ejus memoria excidere potuerit:] Hæc quidem verba clare ostendunt, utramque reliquiarum partem esse S. Nonnosi; atque etiam evincunt, Freibergerum loqui potuisse de minori parte, quæ semper fuit cognita. Attamen, cum nequeat probari, a quo tempore perierit memoria depositi in crypta corporis, cumque hæc ignorantia æque potuerit initium habere post tempora Philippi antistitis, qui floruit sub initium seculi XVI, incertum manet, quanto tempore inventa pars corporis latuerit abscondita, præsertim cum Freibergerus eodem tempore cum Philippo vixerit, & sub ejusdem episcopatu Opusculum suum ediderit, adeoque duo fere secula post ipsum effluxerint ante inventionem. Sane non crediderim thesaurum illum latuisse a tempore, quo in crypta fuerat depositus; aut brevi post latere cœpisse. At magis suspicor, abiisse in oblivionem post exortos Lutheranos & Calvinistas, quorum metu primum celari potuit, ne pateret direptioni, si quando Frisingæ prævalerent hæretici. Celatus autem & paucis cognitus thesaurus quandoque omnino oblivioni traditur, quod illi, qui soli thesaurum norunt, subinde casu quodam illius cognitionem non transmittant ad posteros. Hæc mea conjectura nititur facto ante narrato, quod æditui die 2 Septembris tempore divini officii lychnos duos cum cereis ardentibus reponere in loco inventi corporis ex antiquissima consuetudine juberentur. Non est dubium, quin id fieret in honorem S. Nonnosi; nec etiam dubitari potest, quin tale mandatum ædituis datum sit ab iis, qui noverant thesaurum, quique eumdem populo ipsisque etiam ædituis volebant absconditum, ut lateret securius. Verisimile autem mihi non apparet, consuetudinem illam ædituorum, rei causam ignorantium, continuatam fuisse ad quinque secula & annos excurrentes, seu a depositione corporis in crypta: atque ideo nihilo verisimilius est, reliquias tamdiu latuisse. Quin potius crediderim celari cœptas post tempora Philippi antistitis, atque hac occasione paulatim oblivioni traditas, sic tamen ut locus venerationi esset populo & consuetudo accendendi cereos usque ad inventionem perseveraverit.
[57] Quidquid autem de hisce sit verius, quod lectoris judicio libenter permitto, [recognitæ reliquiæ & enumeratæ: particulæ quædam aliis datæ.] celsissimus princeps & antistes inventas reliquias per anatomiæ peritos recognosci jussit & enumerari, quemadmodum docet instrumentum Germanice editum in Nonnoso redivivo pag. 32 & sequentibus, ubi legitur catalogus amplus reliquiarum S. Nonnosi, quæ servantur Frisingæ, non modo recenter inventarum, sed earum simul, quæ seorsum servabantur in sacrario. Porro ex hisce varias particulas hospitibus suis donavit laudatus princeps, uti in dicto instrumento legitur. De hisce etiam Meichelbeckius pag. 447 sic habet: Porro utut finem hodie (IX Septembris) habuerit omnibus apud Frisingenses memoranda sæculis octiduana festivitas, nondum tamen hospites suos dimisit clementissimus princeps, sed sequenti primum die abeundi copiam fecit reverendissimis DD. abbatibus, cum prius singulis quasdam e divi Nonnosi sacris lipsanis particulas donasset. Anno 1724 idem Frisingensium princeps accepit a principe Fuldensi partem reliquiarum S. Bonifacii episcopi Moguntini, teste Meichelbeckio pag. 478, ubi mox subjungit: Ut gratas vices celsissimo Fuldensi rependeret episcopus noster, paulo post aliquid ex ossibus sanctorum Corbiniani & Nonnosi Fuldam transmisit.
[58] Bambergæ jam olim ante postremam corporis inventionem ostensæ fuerunt S. Nonnosi reliquiæ in ecclesia, [Reliquiæ & festivitas Bambergæ in monasterio S. Michaëlis:] seu sacrario monasterii S. Michaëlis. Certe Papebrochius noster in Itinere Romano Ms. pag. 69 inter reliquias laudatæ abbatiæ, quas sibi ostensas testatur, recenset caput S. Nonnosi. Hoc tamen difficulter componere possum cum catalogo reliquiarum Frisingensium S. Nonnosi, cum ibidem totum caput dicatur Frisingæ inventum. Castellanus in Martyrologio unversali S. Nonnosum annuntiat ad XIX Augusti, aitque eum Bambergæ præcipuo cultu honorari. Ad eumdem diem apud nos in Prætermissis hæc leguntur: S. Nonnosus abbas seu præpositus monasterii in monte Soracte annuntiatur a Castellano & in chartis nostris, ut qui Bambergæ ob notabiles reliquias XIX Augusti solenniter colatur &c. Sollerius, qui hæc scripsit, per chartas nostras hic designat Indicem Sanctorum Bollandi, qui notavit ex Mss. Kalendariis Benedictinis, Sanctum coli in monasterio Bambergensi S. Michaëlis, ibique haberi reliquias. Crediderim die XIX Augusti translatas ad monasterium S. Michaëlis dictas reliquias, atque ideo cultum Sancti eidem affixum. Certe in variis Kalendariis Benedictinis Mss. illo die annuntiatum inveni. Ceterum nolim hic inquirere, a quo tempore abbatia S. Michaëlis dictas S. Nonnosi reliquias possederit: nam potuit illas accipere eodem tempore, quo corpus Frisingam translatum est, aut deinde post primam illius inventionem, sed de hisce nihil certi statuere possum. Nihilo magis affirmare ausim, sitne pars capitis, aut alia pars corporis, quam possident.
[59] [Miracula edenda partim impressa Germanice, partim manuscripta;] Priusquam huic Commentario finem imponam, pauca supersunt dicenda de miraculis mox edendis, quæ facta sunt post ultimam corporis translationem. Priora, seu facta duobus primis a translatione annis, enarrata sunt in libello Germanico sub titulo longiori, quem sic contractum Latine reddo: Beneficia S. Nonnosi, cathedralis ecclesiæ Frisingensis patroni, quæ a tempore translationis, seu ab anno MDCCIX usque ad 2 Septembris præsentis anni MDCCXI contigerunt. Hunc libellum Latinitate donavit quidam e nostris Germanus, ex cujus interpretatione eumdem edam primo loco. Post hanc collectionem sequentur alia beneficia necdum edita, quæ transmissa mihi sunt, hoc præfixo titulo: Varia beneficia S. Nonnosi clientibus præstita, præsertim per oleum lampadis, ad ipsius aram pendentis, ex ipsamet confessione ipsorum relata, ab anno MDCCXI usque ad annum MDCCXLIV. Hæc ex Ms. Germanico Latina fecit R. P. Mauritius Chardon, rector collegii nostri Constantiensis, jam ante sæpe laudatus, qui eadem cum reliquis monumentis Frisingensibus transmisit.
[60] [aliud iis non additum.] Reverendissimus dominus Ildefonsus, abbas Weihenstephanensis, qui omnia illa humanissime communicavit, sub finem Collectionis suæ aliud enarrat, sic scribens: Interim, cum multa, quorum publica supersunt testimonia, dicto hoc libello non contineantur, hoc præsertim attexere operæ pretium est visum. Reverendissimus dominus Antonius de Fraporta, sacri Romani imperii eques, canonicus ecclesiæ cathedralis Frisingensis, juris utriusque doctor, & adhuc in placido senio superstes, quondam ex Tyroli redux, hic, ubi Isara (torrens est ex Alpibus Tyrolensibus in Bavariam excurrens) jam navium est patiens, iter suum Frisingam rate vectus relegit, sed cum præsentissimo vitæ periculo, conclamata etiam salute, nisi Divum nostrum, jam sæpe sæpius submergendus, cum fiducia invocasset. Cernimus in crypta prope aram, ut appellant, tabellam votivam, cujus hæc subscriptio in Vernacula. In inscriptione, quam non est necesse totam exprimere, res contigisse dicitur anno 1718, die VIII Aprilis, prope Monachium, ubi allisione ratis ad murum excussus in Isaram, intercessione S. Nonnosi incolumis fuit servatus, etiamsi modo aqua eminens, modo mersus, ad mille facile passus flumine fuerit avectus. Ita inscriptio paulo latius. Nunc reliqua miracula, annotatis illustrata, subjungo.
MIRACULA
Germanice impressa anno MDCCXI, & Latine reddita.
Interprete aliquo e Societate Jesu.
Nonnosus, præpositus monasterii Montis Soractis, in Etruria Ecclesiæ (S.)
ex impressis German.
PRÆFATIO.
[Auctor nec vitæ nec translationis historiam scribit, sed Miracula,] Quoniam non ita pridem, & tantum abhinc annis duobus, tam miraculorum plena Vita, quam descriptio felicissimæ inventionis, & magnificentissime celebrati festi translationis gloriosi sanctique abbatis Nonnosi, hujus illustrissimi collegii cathedralis Frisingensis magni patroni tutelaris, cum in octo Orationibus panegyricis, tempore solemnis Octavæ eleganter habitis, tum etiam speciali libello (cui titulus Nonnosus Redivivus) ad satisfactionem cum omnibus circumstantiis publicis typis mandata est; supervacaneum judicatur in hoc præsenti libello mentionem de his facere. Verum unicus scopus & finis est in hoc instituto exiguum quidpiam ex nostro veteri & recenter invento gratiarum thesauro de glorioso abbate Nonnoso adjungere, quid nempe ab illo tempore per ipsum factum fuerit, quamque auxiliarem & thaumaturgum se omnibus sanctus pater Nonnosus potenti suo patrocinio, & immensarum gratiarum distributione præbuerit; ubi nempe divinæ providentiæ placuit eum post tot sæcula, quibus extra omnium hominum memoriam a delituit, rursus mira & felicissima inventione, quæ per celsissimum ac reverendissimum dominum Joannem Franciscum, sacri Romani imperii principem, & episcopum Frisingensem, clementissimum dominum nostrum, facta est, summo solatio & maximo gaudio non modo hujus illustrissimæ urbis Frisingensis, sed & uniuscujusque in lucem proferre.
[2] Et profecto videtur potentissimus Deus in compensationem hujus diuturnæ oblivionis jam adeo varia & publica veneratione in suo sancto servo Nonnoso vere glorificari velle; [saltem aliqua ex iis, quæ non modo Frisingæ, sed aliis etiam locis, fiunt magno numero,] cum pro sufficientibus testimoniis sint magna illa beneficia, quæ tam juvenes quam senes, & tum nobilioris tum infimæ conditionis personæ, in suis internis externisque gravibus ærumnis atque acerbis afflictionibus quotidie per potentissimam intercessionem mirifici sancti patris Nonnosi consequuntur. Quæ quidem non omnia, sed tantum ex illis aliqua hoc parvo Opusculo ideo comprehensa sunt, ut honor & inclytum nomen mirabilium patratoris sancti Nonnosi magis divulgetur, atque ita unicuique pateat, quantum omnipotens Deus hisce afflictis temporibus toti Frisingæ gratiarum thesaurum, & quam potentem Patronum tutelarem rursus donaverit. Verum enim vero magnus noster mirabilisque pater Nonnosus se præbet ut splendidissimum solem, qui gratiarum radios non modo sibi non reservat, nec Frisingam modo solam iis illustrat, sed illos mirabiliter quaquaversum dispergit, neque alicui opem suam negat, quiscumque demum in qualibet necessitate vera cum fiducia ad eum confugiat.
[3] [maxime per oleum lampadis, ante Sancti altare ardentis,] Ubi insuper quam brevissime observandum, quomodo quidem S. Nonnosus variis modis suam gratiosam opem afflictis filiis hominum impertiri soleat, & modo oblatione cereæ imaginis, vel promissione anathematis, vel alias observatione certæ alicujus devotionis, & vel præcipue perreptando in cryptam ad ejus lapideum sarcophagum, ubi quidem absconditus mirabiliter semper operatus est, & quomodocumque demum devotio & internus instinctus ad quærendam opem unicuique ansam præbeat: vult tamen potissimum maxima sua beneficia in oleo, quod perpetuo ante altare suum in lampade ardet, præstare; quemadmodum ejus usum tot afflicti in periculosissimis calamitatibus suis quotidie satis superque experiuntur: & videtur propterea ad speciale signum magnæ suæ liberalitatis & paternæ misericordiæ ramum olivæ manibus tenere b. Quod nobis magnum illud miraculum indicat, quod in monte Soracte patravit, ubi, deficiente omni oleo, paucis tantum expressis olivis, omnia vasa in toto cœnobio replevit.
[4] [cujus usus commendatur.] Imo postquam anno MDCLXIII, facta petitione, una particula benedicti corporis sancti Nonnosi Frisinga Romam transmissa est, & inde postea instituta adeo magnifica supplicatione, ut ingentem ejus pompam nullus calamus satis possit describere, in montem Soractem, ubi sanctus Nonnosus in summa sanctitate Deo suo servivit, translata est; sanctus abbas Nonnosus ibi, & multis aliis in locis urbibusque, in quibus ad ipsius honorem erecta erant altaria, & ubique, ut ante illa oleum in lampade arderet, curabatur; omnia fere & maxima miracula per usum olei, atque etiam vi potentis suæ intercessionis patravit atque largitus est. Quoniam igitur maximus Deus magnum suum servum Nonnosum præcipue virtute olei, veluti unius ei proprie attributi signi suæ auxiliatricis liberalitatis, erga suos devotos amatores vult glorificare, pauca hæc allegata erunt omnibus & cuilibet documento, ut in omni eventu & occurrentibus doloribus confugiant cum fiducia ad nostrum sanctum patrem Nonnosum, & indubitatam opem per usum ejus miraculosi olei quærant, ut omnipotens Deus in suo magno servo, & auxiliari patre Nonnoso magis etiam laudetur & celebretur.
ANNOTATA.
a Non vult auctor indicare, memoriam S. Nonnosi nullam fuisse apud Frisingenses ante inventionem corporis; neque enim ignorabat Sancti festivitatem singulis annis constanter fuisse celebratam, & quamdam reliquiarum partem eodem tempore in populi veneratione fuisse. At solum significat, præcipuam corporis partem latuisse incognitam. Incertum esse, a quo tempore hæc prorsus fuerit incognita, observavi supra num. 56.
b Loquitur de picta aut excusa Sancti imagine, quæ sinistra tenet ramum olivæ.
MONITIO AD LECTOREM.
[Docet auctor, cur omnia beneficia non potuerint ordine narrari, aut omnino etiam referri:] Circa hic annotata beneficia observandum est, quod illa absque dubio meliori ordine scriptis mandari potuissent: at quoniam initio frequentia accepta beneficia plane non fuerunt indicata; sed tantum sensim personæ eo fuerunt deductæ, ut ea ad majorem gloriam sancti Nonnosi annotari curarent: idcirco hoc commode fieri non potuit, & vel propterea non omnia beneficia referri potuerunt: quod tamen imposterum, cum jam beneficia, patrocinio S. Nonnosi præstita, plerumque e publico suggestu promulgentur, omni cura observabitur. Porro, quamvis deceret ad debitam testificationem grati animi de acceptis beneficiis, ut quilibet, qui a S. Nonnoso beneficium aliquod obtinet, nomen suum indicaret; sufficiet tamen, si talis persona gravibus de causis, & forte ob latentem aliquam difficultatem, celato nomine, saltem scripto aut verbo acceptum beneficium notum faciat.
[6] Benevolus lector etiam inveniet, quod aliqua inter apposita beneficia (quamvis hoc de pluribus fieri potuisset, [aliqua ex relatis authentice probata.] vel forte factum fuisset, si tempus & circumstantiæ permisissent) quæ sanctus Nonnosus ope & intercessione sua largitus est, ad ejusdem honorem & gloriam, tum etiam ad majorem fidem & fiduciam Christi fidelium, vi ordinariæ examinationis & juratæ dictionis testium approbata huic libello inserta sint, quod exiguum dilecto lectori erit pro monito. Ipse vero interim magnam Dei providentiam, quam in ejus glorioso servo Nonnoso mire experimur, humillime adoret seque magnorum beneficiorum, quæ suis omni tempore thaumaturgus pater S. Nonnosus in omnibus necessitatibus impertitur, continua veneratione participem faciat.
CAPUT I.
Beneficia anno 1709 variis personis collata.
Mirac. I.
Anno MDCCIX Reverendus Fr. Henricus Maerckl eremita in Vischbachau a ad locum Maria Pirckstein vulgo dictum, [Eremita perreptans speluncam sepulcri e gravibus lumborum doloribus restitutus:] prope Tirolim, prima Septembris, nempe pridie subsequentis magnificentissimi festi translationis S. Nonnosi, Frisingam advenit. At per totam illam noctem (nequidem sciens, quas ob causas) & sequenti die, tam magnos & intolerabiles dolores in lumbis suis sensit, ut ei impossibile esset, quamvis maximum ejus fuerit desiderium, magnæ supplicationi interesse: tamen considerato suo longinquo itinere, & ex ardenti fervore in mirabilissimum S. Patrem Nonnosum, omnes suas vires adhibendo, tandem gravi cum labore in perillustrem ecclesiam cathedralem ad altare S. Nonnosi venit, ubi summis cum difficultatibus & multis angustiis vix ad unum sacrum Missæ sacrificium perdurare potuit. Et cum jam in hoc gratiarum loco, novæque festivitatis die, ante reliquias S. Nonnosi, debilibus genibus flexis, ferventes preces funderet, excitat firmam fiduciam, impendit omnes vires, confert se ad lapideam speluncam, per quam repere solebant, & in qua tot sæculis sine ulla notitia sacrum corpus abbatis Nonnosi delituit, eamque summa cum devotione perrepit. Postquam hoc factum est, eum etiam omnis dolor extemplo deseruit, ut toto corpore sanus iter suum rursus domum instituere potuerit.
II.
[8] Nobilis & pia domina Maria Catharina Renothin, conjux ejus, qui hic celsissimo principi a cubiculis est, testatur se longo tempore perpetuo accrescente hydrope quam periculosissime affectam fuisse: [voto mulier nobilis ex hydrope sanata,] &, postquam hinc inde variis remediis & medicamentis usa fuisset, nullum tamen in melius versæ sanitatis effectum subsecutum; ac tandem die IX Octobris spem in thaumaturgo sancto Nonnoso posuisse, emissoque voto desideratam sanitatem impetravisse.
III.
[9] Eruditus dominus Benno Seitz, celeberrimæ ecclesiæ collegiatæ S. Andreæ hic cantor & ludimagister, [alius ex gravibus doloribus corporis,] propter miserrimum statum & periculosos corporis defectus, assidue prægrandes dolores passus est, & quoniam omnia adhibita humana remedia frustra erant, nec iis dolores mitigabantur, IX Octobris, emisso voto, ad magnum S. patrem Nonnosum confugit, a quo etiam quam mox exauditus fuit, & intolerabili dolore liberatus.
IV.
[10] Reverendus admodum dominus Franciscus Dur patiebatur tantos dolores capitis, [alius ex capitis doloribus,] ut sibi videretur propter vehementem ægritudinem fere mentis impos fieri. Quæcumque demum remedia adhiberet, nulla mitigabant dolores. Tandem interne incitabatur, ut spem suam in mirifico S. Nonnoso poneret, quod XII Octobris fecit, votum vovit, & postea subito furiosis capitis doloribus liberatus fuit.
V.
[11] Laurentius Millbaur ex Niderleern in inferiori Bavaria notum facit, [alius ex gravi morbo.] se diu vehementem cordis dolorem pertulisse; unde tandem lecto affixus est, & in gravissimum morbum incidit. Deinde, quoniam, adhibitis multis remediis, quæ omnia non profuerunt, ignorabat, quo se verteret, ei incidit, quod haud ita pridem de magno mirificoque S. Nonnoso audiverat. Animum igitur quam primum erigit ac vovet XXV Octobris huic Sancto unum Missæ sacrificium. Ab eo tempore omnis dolor cordis desiit, & felicissime pristinam valetudinem recuperavit.
VI.
[12] Maria Mechtild magno in metu versabatur propter tumorem aliquem, [Oleo lampadis uncta mulier, liberatur adnato pectori tumore,] qui ipsius pectori accreverat: & quoniam ille veluti vorax cancer ex uno loco corporis in alium se extenderat, præ anxietate nesciebat, quid ageret. Cum autem tanta de mirabili oleo, quod perpetuo in lampade ante altare S. Nonnosi ardet, audiverat, votum concipit, tendit XXVIII Octobris cum fiducia ad ecclesiam cathedralem, oleum petit ex prædicta lampade, & postquam hoc obtinuerat, & postea domi afflictam partem perunxerat, cum dolore omnis tumor evanuit.
VII.
[13] Nicolaus Hupfauer, opilio hic Frisingæ, alias natus in Taufkirchen b, [alius tumore ac dolore manus,] fatetur pariter summa grati animi significatione benignam opem S. patris Nonnosi. Quippe plane ex insperato manui ipsius accreverat tumor magnitudine ovi columbini, qui ei non modo magnos dolores creabat, sed etiam laborem ejus quotidianum impediebat: cumque usu naturalium remediorum talem tumorem una cum dolore non posset avertere, votum facit magno tutelari patrono S. Nonnoso, petit parum olei ex ejus lampade, illinit eo tumorem: & hic statim una cum dolore evanescit.
VIII.
[14] Reverendus admodum ac pius dominus Philippus Hermannus Schabberger, [alius periculoso carbunculo digitum corrodente,] juris utriusque licentiatus & pastor in Vilsheim c, proprio chirographo fatetur, quod forte digitum indicem sinistræ manus parvi pendenda & valde exigua Phagedæna d invaserit. Ut eam dispelleret, unum alterumve malagma applicuit, quæ tamen memoratæ Phagedænæ nullo modo mederi potuerunt: sed ex ea ingentis magnitudinis virulentus anthrax, ut vocatur, vel secundum relationem chirurgorum perfectus evasit carbunculus e, qui non modo digitum illum totum peredit, totamque manum magno cum ardore tumefecit; verum etiam totum brachium inexplicabilibus cum doloribus inflammavit, ut etiam medicus ad eum vocatus, etsi optima remedia & maxima diligentia impenderet, domino ægro non aliam spem sanationis dare potuerit, quam quod in talibus circumstantiis necessario contractio digiti & nullus ejus usus subsequi deberet. Cum igitur præfatus D. pastor videret, in remediis humanis nullam spem esse; ad sacra se convertit. Animo afflicto occurrit præ omnibus Frisinga, ut illic in magno thaumaturgo S. Nonnoso spem suam collocaret, quod etiam quam mox summa cum fiducia fecit, promittens, si hoc periculoso statu liberaretur, Frisingam se profecturum, ibique præterquam quod usurpaturus esset sacra mysteria, se sancto abbati Nonnoso in debitam grati animi significationem, votivum Sacrum oblaturum. Ecce autem rem miram. Brevissimo tempore evanuit una cum periculo omnis dolor, ita ut digitus, fere omnino desperatus & perditus, iterum plane rectus, & ut ante, ad usum idoneus fieret. Pro hac maxima gratia & beneficio, præter debitam gratiarum actionem, dominus pastor hodie XXVIII Novembris ad altare S. Nonnosi votum suum implevit.
IX.
[15] Honesta & lectissima femina Maria Theresia Penckmayr, [ac mulier periculoso vomitu post partum relicto.] civis & mercatrix ferri Frisingæ, etiam in maximo mortis periculo benignam opem sancti patris Nonnosi experta est: nam dum XX Septembris partus doloribus cruciata fuerat, & filium masculum in lucem ediderat, paulo post adeo lethalibus debilitatibus affecta fuit, ut propter assiduum & continuum vomitum non videretur fieri posse, ut longiorem vitæ moram obtineret. Non desiit quidem Dominus medicus, eo vocatus, omnia idonea remedia præscribere: at quoniam debilitatam naturam vires omnes defecerant, nullum illorum quidquam profuit, aut spem aliquam attulit sanationis. Quare omni temporali auxilio destituta, firmam concipit fiduciam de S. Nonnoso; & vovet, si ex hoc supremo mortis periculo ipsius intercessione liberaretur, se curaturam Sacrum votivum in ipsius honorem celebrandum, & ceream imaginem B. Virginis super ipsius altare posituram. Vix ex corde afflicta votum nuncupaverat, cum quilibet præsentes summo cum stupore viderunt unico momento periculosum & lethalem illum vomitum desinere, ad mortem usque debilitatam naturam de hora in horam se confirmare, & exiguo tempore omnem sanitatem redire. Pro qua magna gratia & visibili ope statim Sacrum in debitam gratiarum actionem S. Nonnoso persolvi jussit.
ANNOTATA.
a Vischpachau aut Vischbachau in tabulis Bavariæ apud Merianum notatur prope amnem, Leitzna dictum, non longe a limitibus comitatus Tirolensis inter Isaram & OEnum. In tabulis recentioribus in vicinia dicti oppidi etiam notatur Pücknstain Tyrolim versus. An ille sit locus Maria Pirckstein Germanice vocatus, an alius in ipso oppido Vischpachau, noverint incolæ.
b Oppidum est quinque aut sex milliaribus Frisinga dissitum ad amnem Quintanicam, quem Vils hodiedum nominant Germani.
c Oppidam est ad brachium ejusdem fluvii Vils, a quo nomen accepit.
d Ulceris species est, quæ carnes exedit.
e Antrax & carbunculus idem est, sed prior vox Græca est, altera Latina. Gorræus in Definitionibus medicis ad vocem Ἄνθραξ malum hoc ita exponit: Carbunculus est ulcus crustosum a sanguine in atram bilem converso & infervescente excitatum, & a pustula ambustis consimili, vel sine hac etiam incipiens. Inter initia qui hoc malo laborant, particulam omnino scabunt: unde pustulæ nunc plures nunc una erumpunt, milii seminis modo exiles, quibus ruptis crusta superinducitur, velut a candenti ferro, modo cinerea, interdum nigra, simulque cum ima radice adhærens & quoddammodo affixa, non sine rosione. Reliqua autem caro circumposita magno fervore prædita est & nigrescit, atque instar bituminis & picis resplendet: id quod exquisite atræ bilis indicium est. Febris longe vehementior, quam ab igne sacro excitatur. Hæc mali gravitatem abunde indicant. Plura tamen subdit auctor, explicans, quo modo vicinas corporis partes inficiat, uti hic mox sequitur.
CAPUT II.
Beneficia & miracula anni 1710.
X.
Die XXI Decembris a nobilis & generosi Domini Joannis Udalrici Haid b, [Voto sanatur puella morti propinqua,] juris utriusque doctoris, advocati & judicis hujus territorii, prope sexennis puellula, Catharina nomine, ex convulsionibus præ dentium dolore in tantam incidit debilitatem, ut debilitato capite, & pallido vultu, rigentibus oculis, uti etiam jam rigescentibus membris, proximo mortis periculo exposita esset, quemadmodum antea secundo propter similem casum, & inexpectatum malum unus alterve liberorum ipsius intra paucissimas horas vitam præmatura nimium morte finivit. Itaque præfatus dominus Haid, cum hæc ingrueret afflictio, firmam fiduciam secundum Deum de S. Nonnoso, ad quem confugit, concepit, & ad obtinendam pristinam valetudinem dilectæ filiæ, eam ipsi cum uno Sacro & duobus cereis devovit. Nuncupato voto, confestim filiam, cum morte jam luctantem, dolor deseruit, atque eodem die pristinæ sanitati restituta est. Atque hæc ipsa (laus & gratiarum actio sit Deo omnipotenti, ejusque thaumaturgo S. Nonnoso) ad hanc usque horam sine ullo ulteriori malo perpetua sanitate fruitur. Tantum beneficium iterato dictus dominus Haid, persoluto voto, propria syngrapha sigillo munita X Januarii sequentis anni MDCCX testatus est.
XI.
[17] Christophorus Streicher ob dilectum puerum, qui ætatis erat octodecim hebdomadum, [infans oleo lampadis liberatur visus amittendi periculo,] non exiguo dolore afficiebatur, quomiam maximum & periculosum tumorem oculorum patiebatur, ita quidem, ut dilectus puer, cum varia adhibita remedia non prodessent, in summo versaretur visus amittendi discrimine. Quapropter in hac necessitate pater firmam concipit spem, & devovet filium suum mirabili S. Nonnoso, etiam quam mox eo tendit, & petit parum olei ex lampade ante altare S. Nonnosi ardente: & postquam eo postea sui filii oculos devote inunxerat, tumor subito omnino evanuit. Magnum hoc beneficium parens cum debita gratiarum actione ad laudem & gloriam S. patris Nonnosi XVI Januarii indicavit, & scriptis mandandum curavit.
XII.
[18] Pia mulier Magdalena Schnapper, hic civis & coriarii conjux, [senex animo deficiente sic affectus, ut mortuo esset similis,] ad majorem honorem sancti abbatis Nonnosi fatetur, quod Melchior Schnapper, conjugis sui pater, quando mane ex hac civitate sanus exiverat, & montem prope ecclesiam collegiatam S. Viti ascendere voluerat, subito præter omnem spem lethale animi deliquium passus fuerit, atque ita quidem ut, adlito etiam balsamo, nullum vitæ signum in eo percipi potuerit. Interea, cum occurrentes homines ignorarent, quid cum hoc sene, in extremo mortis periculo versante, facerent; præfatæ Magdalenæ Schnapper, quæ domi in puerperio erat, tristis hic casus nuntiatur. Hæc sine ulla mora aliquos suorum domesticorum extra urbem ablegavit, qui omni modo viderent, ut senem, licet moribundum, saltem domum perferrent. Postquam hoc jusserat, illa ipsa Magdalena Schnapper in subito hoc terrore mota interno instinctu, quam mox omnem fiduciam suam in magno mirabilique viro S. Nonnoso posuit, votum vovit cum ferventi junctum oratione, ut potentissima sua intercessione, (si quidem voluntas Dei esset, præfatum Melchiorem Schnapper ex hac temporanea ad æternam vitam evocare) ad minimum tantum impetrare, & vitam tam diu producere vellet, donec extremis Sacramentis munitus domi naturæ debitum solvere posset. Interim in gestatoria sella cum morte luctans Schnapper per urbem ferebatur domum, & nullum dabat vitæ signum; neque etiam aliquod a circumstantibus animadvertebatur: albidam spumam ore egerebat, & mortuo similis erat.
[19] In tanta miseria præfata Schnapper ardentes preces suas & invocationem summa cum fiducia iterato una cum voto renovabat, [alieno voto integram sanitatem recipit:] & benignam opem & patrocinum S. Nonnosi enixissime flagitabat, promittens se beneficium hoc e publica cathedra promulgandum curaturam. Audi nunc rem mirabilem. Ad tam ferventes preces ille quasi vitæ expers Schnapper sese subito confirmat, atque incipit, præsentibus multis aliis, non sine summo omnium stupore statim loqui. Postea etiam sine ulteriore dilatione summo cum dolore confessus est, & sanctissimo Sacramento, tamquam extremo suo viatico, uti quisque credebat, munitus est. Et quod magis mirandum: post mediam horam omnino se movere, & postmodum eodem die ad Vesperas, inter primam & secundam c, solus sine adminiculo cujusquam alterius cubitum ire potuit, & ita per potentissimam intercessionem mirabilissimi S. Nonnosi non solum manifestæ morti ereptus est, sed etiam valetudinem suam mirum in modum obtinuit. Hæc omnia per testes legitimos juratosque examinata scriptisque mandata sunt. Tantum beneficium ipsa Magdalena Schnapper cum debita laude atque immensa gratiarum actione ad honorem S. Nonnosi, voto pie soluto, ex cathedra ecclesiæ cathedralis promulgari jussit.
XIII.
[20] Reverendissimus & illustrissimus Christophorus Henricus, liber baro de Sandizell, ecclesiæ cathedralis Frisingensis canonicus, [equus voto domini repente sanatus:] &c. habebat unum ex equis suis, cui uterque pes quam maxime intumuerat, & postquam eis varia, alias usu recepta, remedia sine ullo effectu applicata fuerant, præfatus illustrissimus dominus spem suam omnem in sancto abbate Nonnoso posuit, & in ejus honorem sacrum Missæ sacrificium, atque argenteam tabulam votivam promisit. Post hæc statim eadem nocte summa cum admiratione omnis tumor, qui periculosus adeo apparebat, evanuit, & equus, qualis antea fuerat, sanus evasit. Votum postea XXI Martii ad debitum Sancti honorem, & in gratiarum actionem, persolutum est.
XIV.
[21] [oleo sancti pulsa febris periculosa,] Illustrissima nobilisque femina, comes in Heimhausen secundum Deum soli thaumaturgo patri S. Nonnoso gloriam tribuit, quod ejus ope & intercessione gravi & manifesto vitæ periculo erepta fuerit. Prædictam illustrissimam dominam invaserat circa XIV Maii febris maligna, cui tam terribilis ex stomacho vomitus accesserat, ut quilibet putaret, florentem ipsius juventutem, propter deficientes vires & extremum vitæ periculum, crudeli mortis falce demetendam. Et quoniam alia remedia ad obtinendam sanitatem nihil proderant, convertebat se summa cum cordis fiducia ad cælum, & ante omnia benignam opem S. patris Nonnosi implorabat ferventissime: mittebat insuper quæsitum de oleo, quod in ejus lampade ardet, seque eo inungi jubebat. Post hæc omnis vomitus, cum periculosa ad mortem usque febri, subito cessavit.
XV.
[22] Mulier quædam ætatis octoginta quinque annorum aliquo tempore tantis oculorum doloribus affecta fuerat, [gravissimus oculorum dolor,] ut omnino crederetur in periculo versari, ne oculorum jacturam pateretur, & prorsus cæca redderetur. Quoniam igitur nulla plane remedia profuerant, petebat summa cum fiducia oleum ex lampade S. Nonnosi; inungit eodem utrumque oculum, & simul atque hoc factum fuerat, statim unico momento omnis dolor evanuit, pristinumque usum oculorum felicissime retinuit. Hoc insigne beneficium postea XX Maii peracta devotione, & debita gratiarum actione, ante altare sancti patris Nonnosi testata est, & indicavit.
XVI.
[23] Eodem ipso die, nempe XX Maii, mulier quædam septuaginta duorum annorum, [periculosum pectoris malum,] postquam in crypta apud mirabilem S. Nonnosum propter magnum beneficium exsolverat votum suum, & maximas gratias egerat, publice testata & fassa est, pectori suo prægrande accrevisse tuber, seque in eo maximos passam esse dolores. Omnia adhibita remedia erant frustranea, & quoniam nulla spes erat sanationis, credebatur moritura propter ingens periculum. Denique ex instinctu interno animum erigit, & magna fiducia confugit ad magnum sanctum Nonnosum, mittit quæsitum de oleo ex ejus lampade, & postquam eo affectum locum inunxerat, non modo sese melius habere sensit, sed quod maxime admirandum, magnus ille tumor subito evanuit, & ipsa exoptata valetudine potita est.
XVII.
[22] [oris fœtida ulcera,] Catharina Heillmayr, ex Aest, filiam habebat, nomine Annam, quæ prope quadraginta septimanis putredine oris adeo graviter affecta fuerat, ut ad ejus os & labra multa eruperint ulcera. Afflicta mater miseriæ suæ finem desiderans, nesciebat, quid remedii adhiberet, ut dilectam filiam suam hoc malo liberaret. In hisce magnis angustiis constituta meminit magni thaumaturgi S. Nonnosi. Spem igitur quam mox in hoc sancto Patrono tutelari per votum posuit, ex ejus lampade oleum petiit, eoque filiæ suæ peresum & affectum os inungi jussit. Quo facto, quam primum dolor desiit, putredo oris cessavit & brevi exesum os redintegratum est. Quapropter tantum beneficium mater, peracta devotione sua ante altare S. Nonnosi, XXVIII Augusti verbis exposuit, & ad debitum honorem auxiliatoris sui S. Nonnosi annotari desideravit.
XVIII.
[25] Similiter XXVIII Augusti Maria Heillmayr, præfatæ Catharinæ Heillmayr filia, [rursum febris,] ad honorem sancti patris Nonnosi, & in maximarum gratiarum actionem, publice fassa est, se aliquo tempore periculosa febri affectam fuisse, atque ita quidem, ut propter longiorem ejus moram, & magnitudinem dolorum, facies sua livescere cœperit. Et quoniam nullo alio remedio malum hunc hospitem poterat amovere, magna cum fiducia S. Nonnoso promisit, se, si pristinam valetudinem ope ipsius & patrocinio recuperaret, cum aliquibus aliis puellis vestitam albis indumentis Frisingam ad ejus sanctum altare venturam, ibique cum iisdem ardentes preces & grates esse persoluturam. Concepto tali voto, se postmodum oleo ex ejus lampade inungi jussit, & prorsus mirabiliter auxiliatrice gratiarum manu S. Nonnosi confestim pristinam sanitatem recuperavit.
XIX.
[26] Maria Thallmayr, civis Frisingensis, tanto dolore sinistri brachii afficiebatur, [acres brachii dolores.] ut illud dudum attollere non posset, adeoque ad subeundum solitum laborem capax non esset. Adhibebat aliqua subinde remedia, sine ullo tamen effectu, donec tandem unice confugerit ad communem nunc patronum sospitalem & thaumaturgum S. Nonnosum. Fidenti animo votum vovet, & afflictum brachium inungit oleo ex lampade S. Nonnosi. Hoc facto, omni mox dolore liberata est, & brachio, ut ante, sine ullo impedimento uti potuit. Præclaram hanc gratiam & beneficium postmodum XXXI Augusti, oblato cereo brachio, & peractis precibus suis, publice fateri voluit, & ad majorem honorem nostri magni patroni tutelaris S. Nonnosi annotari curavit. Eadem supradicta persona testatur, se aliis etiam temporibus sinistri brachii acres passam esse dolores; at, postquam usa erat oleo ex lampade S. Nonnosi, ejus potenti intercessione perfectæ sanitati restitutam esse.
XX.
[27] Persona quædam, quæ ob graves causas nomen suum indicare noluit, [Nuncupato voto, secreta afflictione quidam biberatur,] in quodam periculoso statu, a quo alio modo adhibitisve remediis aliis liberari non potuit, magna cum fiducia ad sanctum patrem. Nonnosum confugit. Votum concepit, & voluit præterea, si ope S. Nonnosi compos desiderii sui redderetur, ut accepta gratia & beneficium ad majorem gloriam Dei & sancti patris Nonnosi e publica cathedra promulgaretur. Nuncupato voto, quam primum a magno mirabilium patratore S. Nonnoso benignissime exaudita est, & magna sua secretaque afflictione ex voto liberata est. Quo obtento, XXX Julii ad ardentes preces & desiderium hujus personæ hoc acceptum beneficium ad majorem gloriam S. Nonnosi, & in gratiarum actionem, non solum in album relatum est, verum etiam publice promulgatum.
XXI.
[28] Honesta & pia mulier Anna Maria Millinger adeo periculosis pectoris doloribus afficiebatur, ut ex iis in mortis periculo versaretur. [mulier periculosis pectoris doloribus,] Cum igitur in tantis angustiis atque afflictionibus post varia adhibita remedia nullum amplius nosset medicamentum ad obtinendam valetudinem, fiduciam concepit, & vovit sancto patri Nonnoso, promittens etiam se curaturam ad ejus honorem, & ad magnificandum sanctum ipsius nomen, ut gratia accepta e publica cathedra promulgaretur. Cum votum erat emissum, cessit dolor, & summo cum gaudio pristinæ valetudini restituta est, quemadmodum die X Maii publice fassa est, & scriptis mandatum.
XXII.
[29] Agnetis Gehrhauer, quæ Landspergæ d nata est, [alia gravi malo brachii:] sinistrum brachium invaserat grave malum dolorque tantus, ut longo tempore solitum suum officium peragere non posset. Cum vero alia medicamina nihil proficerent, non poterat in magna sua necessitate aliam opem quærere, quam apud auxiliarem patrem S. Nonnosum. Ad hunc avide confugit: promissaque cerca imagine, usa est oleo ex ejus lampade. Hisce factis, voti sui compos effecta est, omnique brachii dolore liberata. Quam acceptam gratiam postea ad honorem sancti patris Nonnosi XV Januarii indicavit, & annotari jussit.
XXIII.
[30] Quod magnus noster pater tutelaris S. Nonnosus tamquam recens inventum gratiarum thesaurum se præbeat, [virgo quædam animi quietem impetrat,] & in omnibus tam internis quam externis afflictionibus auxiliarem manum impertire possit, liquet ex facto sequenti, quod nominanda persona propria manu testatur. Ego Anna Maria Schwarz, hic aulæ piscatoris filia cælebs, coram Deo & omnibus dilectis Sanctis manifestum unicuique & notum facio, me anno MDCCVII in tantam internam afflictionem incidisse, & in tam misero statu perpetuo usque ad annum MDCCX vivere debuisse, ut existimaverim, me præ mera tristitia rationis usu privandam. Postquam igitur inventio magni S. Nonnosi contigit, & ejus magna miracula jam ubique celebrabantur, ego præter certam aliquam devotionem ex speciali quadam filialique fiducia in sanctum patrem Nonnosum sanctam confessionem & Communionem cum auditione unius Sacri ad ipsius altare vovi, insuper adhuc promittens, me, si intercessione S. Nonnosi miseria mea liberarer, tantum cæli beneficium publice declaraturam, & nomine meo adjecto fassuram esse. Nuncupato voto, tam diuturna vitæ miseria fui liberata, & rursus optatam animi mei quietem obtinui: pro qua inexplicabili gratia sit ante omnia Deo omnipotenti, & tum glorioso sancto patri Nonnoso, laus & gratiarum actio.
XXIV.
[31] Maria Pichler cælebs tollendo saccum gramine plenum luxaverat adeo membra, [alia corporis luxati integrationem.] ut ultra tres horas erecto corpore stare non potuerit. Quare propter diuturniores dolores, & quia timebat, ne quid forte in corpore fractum esset, in hac tanta necessitate erecto animo & magna fiducia ad sanctum Patrem Nonnosum confugit, ad cujus honorem se tabulam votivum suspensuram, & opus aliquod devotionis peracturam promisit. Facta promissione, quam mox omnis dolor desiit, & sine ullo incommodo rursus, ut ante, laborem suum subire potuit. Hoc beneficium, quod intercessione S. Nonnosi obtinuit, postea XIX Novembris ad ejus honorem & in debitam gratiarum actionem indicavit.
ANNOTATA.
a Videlicet anni 1709, licet hic inchoentur miracula anno 1710 facta, ut habet titulus præfixus: nam miraculum in annum 1710 revera incidit.
b Nomen Haid infra in Germanico scriptum erat Haidt.
c Vesperas subinde in Bavaria cantari inter primam & secundam post meridiem, intellexi ex aliquo, qui id præsens sæpe videre potuit.
d Landsperga oppidum est Bavariæ ad Licum fluvium & in confinio Sueviæ.
CAPUT III.
Miracula anni 1711 priora.
XXV.
Sebastianus Hagn, civis & ligularum artifex hic Frisingæ, [Unctione olei lampadis vir liberatus doloribus genu & brachii,] diu in genu dextero, uti etiam in dextero brachio maximos dolores passus fuerat. Utebatur variis remediis & cataplasmatis, ut se hoc malo liberaret: verum nullo horum aliquid lenimenti aut solatii se obtinuisse expertus est; donec tandem firma fide & solida fiducia confugit ad sanctum patrem Nonnosum, cui quoddam vovit exercitium devotionis, & postquam oleo ex ejus lampade usus fuit, & eo se inunxit, utroque loco dolor una cum tumore evanuit, ut ipse X Februarii ad gratias humillime agendas, & ad honorem mirifici S. Nonnosi indicavit.
XXVI.
[33] Maria Anna Hagn, præsati Sebastiani Hagn uxor, [ejusdem filius periculosa oculi affectione,] pariter filium suum, qui sinistri oculi acutos dolores passus fuerat, & in periculo versabatur vitam amittendi, summa cum fiducia mirabili S. Nonnoso devoverat. Petiit insuper oleum ex ejus lampade, eoque inunxit filii sui ægrum oculum: quo facto, brevi omnis dolor evanuit, & filius omni periculo ereptus, rursus sanitatem oculi obtinuit. Talem acceptam gratiam ipsa mater, postquam ardentes preces suas, & ardentissimam gratiarum actionem in crypta ad altare S. Nonnosi persolverat, X Februarii annotari curavit.
XXVII.
[34] Ursula Mayr, hujus urbis tubicinis uxor, ab aliquo tempore gravissimos dolores sinistri pedis passa fuerat, [mulier sinistri pedis doloribus,] & quoniam usu aliorum medicaminum se nihilo melius habebat, in animo suo magnum excitavit desiderium quærendi aliquam opem apud auxiliarem patrem S. Nonnosum; adeoque summa cum devotione votum vovit, seque inunxit oleo ex ejus lampade: quo facto, mox omnibus doloribus liberata est, ut ipsa XV Februarii ad honorem & gloriam S. Nonnosi testata est.
XXVIII.
[35] Pia mulier Anna Maria Schnapper, hic civis & coriarii uxor, [puer convulsionibus,] summo dolore afficiebatur, quod nesciret, quibus remediis filiolo suo, qui laborabat gravissimis convulsionibus cum clamore conjunctis a, opem ferre posset, & ulteriori periculo liberare; tandem filium suum devovet mirabili patri S. Nonnoso. Emisso vix voto, cessavit morbus, & puer integram sanitatem recuperavit. Hunc visibilem favoris effectum mater ad debitum honorem & laudem S. Nonnosi indicavit.
XXIX.
[36] Prædictæ Annæ Mariæ Schnapper alio tempore ad mediocre intervallum aures tam vehementer tinniebant, ut timeret ne in periculo versaretur amittendi auditus. In tali afflictione cum fiducia confugit ad S. Nonnosum: [illius mater aurium tinitu,] vovet aliquod donarium & exercitium quoddam pium: & visibili intercessione S. Nonnosi omnis aurium tinnitus desiit.
XXX.
[37] Sigismundus Schnapper, hic civis & coriarius, tantos pectoris dolores patiebatur, [vir oppressi pectoris doloribus.] ut propter nimiam oppressionem in maximas adigeretur angustias, præsertim quia nullum sciebat remedium, quo se tanta molestia liberare posset. Unicum, quod ei supererat, refugium, erat S. Nonnosus, cui se summa cum fiducia, fusis precibus, una cum cereo pectore devovit, & felicissime quoque potenti intercessione hujus sancti Patris exauditus, & omni dolore atque oppressione liberatus est.
XXXI.
[38] Maria Heigl, carpentarii uxor, ex Aettenkirchen, utriusque oculi adeo intolerabiles dolores patiebatur, [Voto & olei unctione sublatus oculorum dolor:] ut præ vehementia illorum non amplius sciret, quid sibi agendum esset. Omnia alia adhibita remedia non adferebant lenimen; sed dolor semper magis crescebat, ita ut etiam timeret, ne forte omnino visu privaretur. Denique, quoniam tanta de beneficiis S. Nonnosi audiverat, ex interno instinctu magnam fiduciam de hoc sancto Patre nuncupatione voti excitat; & postea inungit utrumque oculum oleo ex ejus lampade. Quibus peractis, ab illo tempore ipsaque hora omni dolore liberata est, & optatam oculorum sanitatem omnino obtinuit.
XXXII.
[39] Elisabetha Zwey, hic civis & fabri lignarii uxor, [voto & precibus ante altare Sancti dolor pedum,] tantis sinistri pedis doloribus afficiebatur, ut sine baculo incedere non posset. Et quoniam causam hujus mali ignorabat, & periculosius aliquid pertimescebat, confugit ad communem auxiliatorem & patronum tutelarem S. Nonnosum. Vovit illi cereum pedem, & preces quasdam: omnes deinde vires adhibuit, atque ope baculi contulit se, quamvis non sine summa difficultate, ad cryptam & altare S. Nonnosi: & postquam ibi votum suum expleverat precesque quam ardentissimas fuderat, absque longiori mora omni pedis dolore liberata est.
XXXIII.
[40] Anna Eder totos tres annos laterum dolore b laborabat, [uti & diuturna pleuritis:] ita ut durante hoc tempore multos & frequenter inexplicabiles dolores sustinuerit. Multa remedia, ut hac diuturna miseria liberaretur, adhibuit; nullum vero ex omnibus efficax erat adeo, ut optatam valetudinem impertiretur; donec tandem spem suam in magno thaumaturgo, S. Nonnoso posuit. Hujus potenti intercessione manuque auxiliatrice post expletum votum, ardentesque preces ante sanctum ipsius altare fusas, eadem hora convaluit; acerboque ac tam diu tolerato laterum dolore feliciter liberata est.
XXXIV.
[41] Illustrissima domina Maria Magdalena Eleonora comes de Haimbhausen, [illustris domina post votum feliciter parit:] nata libera baro de Rechling, in extrema necessitate potentissimam opem & patrocinium mirabilis S. Nonnosi manifeste experta est, ad cujus majorem honorem & ad amplificationem sancti ipsius nominis præfata illustrissima domina comes scriptam relationem hac de re tradidit. Nam cum illa gravida, & tam ante, quam in ipso partu, ad mortem usque periculosis angustiis subjecta esset; S. Nonnoso, ejus opem implorans, votum nuncupavit, promisitque se curaturam, ut beneficium, non tacito nomine, publice promulgaretur. Deinde ipsa partum non modo feliciter enixa est, sed & postea in omnibus aliis occasionibus libera permansit. Insigne hoc beneficium ipsa secundum Deum magno thaumaturgo S. Nonnoso adscribit, & debitas gratias agit.
XXXV.
[42] Nostri magni patroni tutelaris & sancti patris Nonnosi auxiliatricem benignamque manum etiam in necessitatibus suis expertus est vir probus Jacobus Passauer, [sanatus cujusdam filiolus, ac deinde bos:] hic Frisingæ civis & coriarius, qui varia beneficia, maximas agens S. Nonnoso gratias, ipsemet, ut in sequentibus patebit, scripto testatus est. Ad Dei, & ejus servi S. Nonnosi honorem, publice hisce notum facio, me abhinc aliquibus hebdomadibus apud memoratum S. Nonnosum in duabus afflictionibus opem quæsivisse, eamque non sine solatio quam felicissime invenisse. Primo in morbum inciderat filiolus meus, cui sæpius accesserant convulsiones: ut ergo hac miseria meum filiolum liberarem, omnem spem meam in sancto patre Nonnoso posui: illum ei devovi cum exigua oratione, & vili anathemate: quo facto, non modo omnes convulsiones desierunt, sed etiam puerulus alio suo morbo brevi tempore liberatus est. Secundo in morbum inciderat bos, ad rem familiarem mihi perquam necessarius, & quidem ita periculose, ut illum quasi jam perditum censere deberem. Cum autem post concionem, in ecclesia cathedrali habitam, aliquod intercessione S. Nonnosi impertitum beneficium per publicam denunciationem ex cathedra intellexissem, me statim contuli in cryptam ad altare S. Nonnosi, fudi ibidem ad opem pro ægro bove impetrandam exiles preces meas, & donum addidi exiguum. Tum domum repetii, & inveni supra memoratum ægrum bovem jam omnino incolumem & sanum. Quod beneficium mihi tanto citius obtigisse credo, quod persolvendo prædictas preces firmiter proposuerim, me curaturum, si hac in re exaudirer, illud ad honorem S. Nonnosi publice, etiam addito nomine meo, promulgandum. Id itaque grato animo exequor, & magnum S. Nonnosum suam potentem intercessionem ulterius pro me meisque humillime flagito.
XXXVI.
[43] Honesta & pia mulier Haimbperger, hic Frisingæ civis & phrygionis conjux, [mulier osse faucibus hærente mirabiliter liberata.] cum post toleratum morbum rursus ad templum ire vellet, sibi antea, quo debilem stomachum & defatigatum corpus confirmaret, jusculum apparari jussit. Cum autem manducaret, ex improviso ossiculum, magnitudine æquans juncturam majoris digiti, sic deglutiit, ut ossiculum faucibus inhæserit, & præfata Haimbperger ægre spiritum trahere, multo minus loqui posset, adeoque non tantum toto vultu livescere cœperit, sed etiam sanguinem vomere, & vix non insanire. In hoc magno infortunio & vitæ periculo maritus prædictæ Haimbperger eam ardenter monuit, & adhortatus est, ut in hac necessitate unicam spem suam in mirabili S. Nonnoso poneret, quod etiam quam mox præstitit, se sancto opifero Patri pio quodam opere devovens. Jam vero audi factum mirabile. Subito post emissum votum os faucibus hærens evanuit, atque ita quidem, quo res magis appareat miranda, ut nec ipse nec ipsa Haimbperger ad hoc usque tempus sciant, quo illud evaserit: ipsa vero confestim sanata fuit. Præterea hac super re ad majorem securitatem, convocatis testibus juratis, examen institutum c est. Deo & ejus mirabili S. Nonnoso sit propterea æterna gratiarum actio, laus, honor & gloria; ad cujus majorem promotionem magnum hoc miraculum postea publice de cathedra promulgatum est anno MDCCXI, XXIV Maii.
ANNOTATA.
a Germanice malum hoc vocatur schryenden fraiss.
b Laterum dolor alias pleuritis voce Græca dicitur. Gravis & periculosus est morbus, quando vera est pleuritis. Verum, inquit Gorræus ad vocem πλευρῖτις, ubi veram pleuritidem explicaverat, aliæ pleuritides ab hac vera discernuntur, vel quod earum dolor externus sit, & contactu moveatur, vel quod sine febre sit, vel sine sputo, vel sine tussi, vel sine spirandi difficultate, vel quod neque tensionem neque duritiem ullam pulsus referat. Itaque existimem speciem quamdam non veræ pleuritidis fuisse, quæ per triennium duraverat.
c Licet auctor expressis verbis non dicat, approbatum esse miraculum in examine, id tamencum hic, tum aliis locis, ubi sic loquitur, satis insinuat.
CAPUT IV.
Prosecutio miraculorum ejusdem anni 1711.
XXXVII.
Sigismundus Schnapper vir honestus, hic civis & coriarius, [Pes cujusdam post votum de promulgando beneficio sanatus,] vexatus est anno MDCCX ulcere exorto in altero pedum. Quapropter ob continuos dolores tam in eundo quam etiam in laborando non modo magnam patiebatur difficultatem, sed erat quoque aliquibus temporibus ad utrumque incapax. Ad abigendum hoc ulcus variis cataplasmatibus & unguentis usus est. Quia vero non sensit, ullo eorum melius se habere; confugit ad optimum chirurgum S. Nonnosum, cui se promisso aliquo religionis opere devovit, simulque promisit, si pedis sui sanatio ejus patrocinio subsequeretur, se curaturum, ut beneficium hoc publice e cathedra promulgaretur. Simulatque nuncupatum erat votum, ejus pes de die in diem convaluit, & brevissimo tempore prorsus est sanatus.
[45] [neglectaque promulgatione recrudescens malum altero voto sublatum:] Ob impetratam sanitatem supra dictus Schnapper gavisus quidem est, sed, nescio qua negligentia & oblivione, hoc a S. Nonnoso acceptum beneficium, nullo modo, ut promiserat, e cathedra promulgandum curavit. Quid tandem contigit? Anno proxime sequente, jam nempe labente MDCCXI, Sigismundi Schnapper pedem veteres dolores rursum invaserunt, ejusque, ut ante, ulcus hiavit. Ille continuo recordatur, se maxime ingratum fuisse erga suum sanctum opitulatorem S. Nonnosum, & non stetisse promissis. Recolligit itaque sese, & dolet de errore, adjectis humillimis precibus: summaque fiducia votum iterans, promittit, si sibi rursus auxilium ferretur patrocinio S. Nonnosi, se ad ejus honorem non modo novum beneficium, sed etiam commissam ingrate negligentiam unicuique manifestaturum. Ex illo tempore eademque hora, qua novum hoc votum nuncupatum, dolores iterum desiere, & ipse Schnapper perfectam sanationem sui pedis secundo obtinuit. Impetratum hoc beneficium ipse postea quamprimum in debitam gratiarum actionem, & ad magnificandum sanctum nomen magni thaumaturgi S. Nonnosi e publica cathedra indicari jussit.
XXXVIII.
[46] Vir honestus Georgius Nehr, hic civis & sutor, [voto item ablata tormina colica,] anno MDCCX subito correptus est tam vehementibus doloribus colicis, ad quinque aut sex dies continuatis, ut propter nimiam dolorum vehementiam de convalescentia ipsius & vitæ conservatione passim omnes desperarent. In periculosis hisce mortiferisque angustiis, cum omnia, quæ adhibita fuerant, nihil prodessent, dejectum animum summa cum fiducia erigit ad mirabilem S. Nonnosum, ut sibi in tanta sua miseria gratiosam atque auxiliatricem manum porrigeret, mortisque prope instantis periculum averteret. Vovet deinde, se curaturum in honorem magni hujus Patris, ut ad altare ejus duo Missæ sacrificia celebrarentur: & votivam tabellam appensurum. Rem stupendam Vix præfatus Georgius Nehr votum suum ita nuncupaverat, cum subito cessat intolerabilis cruciatus, tormina colica desinunt, pristinamque valetudinem æger felicissime consequitur.
XXXIX.
[47] Proxime subsequenti anno MDCCXI præfatum Georgium Nehr rursus gravissimus morbus corripuit: [ac deinde ejusdem viri morbus articularis,] per totum enim ejus corpus summa vi arthritis a adeo invaluerat, ut nec manibus suis uti, nec pedibus posset, & ne attollere quidem ea membra valeret. In tanta molestia crebrisque doloribus nesciebat rursus, ubi opem quæreret, quam apud antiquum opitulatorem suum benignumque patrem S. Nonnosum. Itaque summa rursus cum fiducia ad eum confugit, ac vovet unum Missæ sacrificium, post recuperatam valetudinem ad altare ipsius celebrandum: adjunxit, se humillime cum gratiarum actione preces suas persoluturum. Preces ipsius cum fiducia fusas quamprimum admirabilis sanctus Nonnosus exaudiit, ægroque vehementer afflicto perfectam iterum sanitatem impertitus est. Hæc duo majora, quam explicari valeat, beneficia Georgius Nehr humillima cum gratiarum actione ad majorem honorem S. Nonnosi nota fieri & scriptis mandari voluit.
XL.
[48] Memorandum beneficium, quod inclytus prodigiosa beneficentia S. Nonnosus præstitit, [morbus alius cum gravissimis doloribus,] sibi collatum propria manu testatur religiosus ac reverendus dominus Franciscus Antonius Pez, hic Frisingæ sacerdos, ut sequitur. Die X Februarii MDCCXI Omnipotens Deus tam inexplicabile tamque acerbum sinistri pedis mihi immisit malum, ut totis sex annis, quibus jam æger decumbo, tantos dolores numquam passus sim, atque ita quidem, ut quoniam media pars corporis ad plantam usque pedis intumuerat, ne vel pedem movere possem, & integris quatuordecim diebus in linteo tollendus e lecto, itaque in eo reponendus fuerim. Nihil omnia præscripta & adhibita remedia, quibus abundanter usus sum, profuerunt; at solum, quantum opinor, majores vehementioresque dolores mihi creabant. Hac de causa, quoniam omnia humana auxilia & remedia irrita erant, firma concepta fiducia, S. Nonnoso promisi Missam ad ejus honorem dicendam, tabellam votivam, duas ex candida cera candelas, & exiguum aliquid, pro tenuitate mea, gazophylacio imponendum. Res mira! Vix votum hoc emiseram, cum statim notabilem mutationem dolorumque mitigationem sensi, ac paulatim vehementes hi dolores plane discesserunt & evanuerunt.
XLI.
[49] Maria Gulder, ex Neustift, vehementissimos & gravissimos capitis dolores patiebatur, & nullo modo sciebat, quibus remediis posset hisce doloribus liberari. [vehemens capitis dolor,] Cum autem perpetuo propter vehementiam doloris mœror accresceret, confugit tandem magna cum fiducia ad sanctum patrem Nonnosum, eique se devovet, pio quodam opere promisso. Hoc facto omni capitis dolore, uti optabat, liberata est.
XLII.
[50] Vir honestus Sebastianus Rainalder, silicarius in Neustift, [dolor oculorum & dentium,] abhinc aliquibus annis adeo oculis & dentibus laboraverat, ut continui immensique dolores, quos patiebatur, vix non intolerabiles viderentur: & quamvis multa & varia malo remedia adhibuerit, nullum tamen ex omnibus ei ad sanationem prodesse potuit. Itaque quia naturalia remedia frustranea erant, statuit spiritualia quærere. Quapropter summa cum fiducia spem suam ponit in thaumaturgo S. Nonnoso. Vovet, se, præter donum aliquod offerendum, etiam curaturum, ut in hujus urbis ecclesia cathedrali ad altare Sancti sacrum solemne in ipsius honorem celebretur. Emisso voto, dolores statim de die in diem cessare cœperunt, ac brevi tempore integram sanitatem recuperavit. Quapropter imprimis Deo omnipotenti, dein opitulatori suo S. Nonnoso infinitas gratias egit, & magnum hoc beneficium ad amplificationem sancti ipsius nominis publice promulgandum curavit.
XLIII.
[51] Joannes Willhelm, vir honestus & sartor in Wolferstorff, [periculosa ossis extuberatio,] totis quatuor annis dexteram habebat ingenti ossis extuberatione deformem non sine magno incommodo. Hoc malum ut pelleret, toto eo tempore variis usus est remediis, quæ tamen omnia irrita fuerunt, & sine ullo effectu. Tandem exiguo abhinc tempore vehementibus cum doloribus extuberatio aperta est. Cum sic in magnas curas & angustias adigeretur, non modo propter auctos dolores, verum etiam quia merito timendum erat, ne aliud idque magnum periculum ex manu sua pateretur; in hisce angustiis, quoniam jam multa mirabilia de S. Nonnoso audierat, excitat in mente sua magnam fiduciam, qua consugeret ad S. Nonnosi patrocinium. Vovet igitur, se ad ipsius honorem hic Frisingæ ante altare ejus in crypta præter donum offerendum, certum aliquod religionis exercitium obiturum. Accingit se sine mora itineri, seque Frisingam confert: & postquam in dicta crypta ante reliquias S. Nonnosi munusculum obtulerat, opusque pium summa cum devotione peregerat, omnis statim dolor cessavit, & hians ossis extuberatio evanuit. Impetratum hoc beneficium præfatus Joannes Willhelm in debitam gratiarum actionem, & ad perpetuam laudem S. Nonnosi scripto indicavit, & unicuique notum fecit.
XLIV.
[52] Sebastianus Zänglmayr, vir vitæ honestæ,[grave malum ex lapsu ortum,] agnoscit pariter scripta relatione thaumaturgam beneficamque manum sancti Nonnosi: nam cum haud ita pridem adeo graviter ac periculose cecidisset, ut se non amplius movere, multo minus incedere posset; sed necesse esset lecto decumbere; summa cum fiducia unice confugit ad patrem prodigiis inclytum S. Nonnosum: vovet, se in ipsius honorem preces rosarii Mariani semel persoluturum, cereamque imaginem oblaturum, ac demum aliquid gazophylacio impositurum. Quamprimum emissum erat votum, ipse extemplo (Deo omnipotenti & magno S. Nonnoso humillima sit gratia) melius habere cœpit, & sic paucissimis diebus convaluit.
XLV.
[53] Simon Binder, vir honestus, hic civis & sutor, [dolor oculorum,] una cum uxore sua testatur, filiolam suam diu maximos oculorum dolores passam esse. His ut parentes dilectam filiam liberarent, varia remedia adhibuerunt, quæ tamen nihil profuerunt. Tandem fiducia de S. Nonnoso concepta, ad eum confugerunt. Filiam per religiosum aliquod opus, & munusculum offerendum ipsi devoverunt. Hisce factis, statim dolores oculorum una cum omni periculo evanuerunt.
XLVI.
[54] Joannes Habert, vir vitæ honestæ, civis hujus urbis & tubicen, [dolor pedum,] longo tempore maximos pedum dolores ac vehementissimas punctiones passus est. Cum autem jam variis remediis usus fuisset, sed sine sanatione & effectu; summa cum fiducia sancto patri Nonnoso vovit, se ei ceream imaginem oblaturum, certasque preces persoluturum. Emisso voto, statim potenti patrocinio mirabilis S. Nonnosi acuta punctio desiit, & omnis dolor evanuit, de quo beneficio Deo imprimis, dein sancto patri Nonnoso debitas gratias agit.
XLVII.
[55] Eva Ober, Landshuti b nata, quæ jam multis annis ad hunc usque diem hic Frisingæ famulatur, [dentium dolor imminutus,] propter dentem infeliciter erutum, novem annis, & quidem aliquibus temporibus adeo vehementes & intolerabiles dentium dolores passa est, ut ea de causa sæpissime cibum & potum maxime necessarium omnemque laborem intermittere debuerit. Tot annis nullum remedium invenire potuit, quo se hoc malo liberaret. In diuturna illa afflictione se per unum Missæ sacrificium statasque aliquot preces S. Nonnoso hic in crypta devovit, atque etiam sæpius oleo ex ejus lampade usa est. Hisce factis, vehementes dolores, quibusdam diebus recurrentes, sic præterierunt, ut saltem dolores placide pati, & opera sua perficere, & cibo potuque necessario frui possit. Hoc igitur, ut decenter debitas S. Nonnoso gratias ageret, publice promulgari voluit.
XLVIII.
[56] Reverendus in Christo ac religiosus dominus Georgius Schnevogl, [corporis animique afflictiones,] Paulinus c in illustrissima ecclesia cathedrali hic Frisingæ, testatur, se præterito mense Martio anni jam labentis MDCCXI patrocinio S. Nonnosi, & usu olei ex ejus lampade, in quibusdam corporis & animi afflictionibus variis vicibus exauditum fuisse. De quo beneficio nomen suum publice indicando sancto patri Nonnoso humillimas gratias agere desideravit.
XLIX.
[57] Eva Peur, vidua stabularii hic, tollendo quidquam ita partem aliquam corporis luxaverat, [ac dolores luxati corporis.] ut longo tempore maximos dolores toleraverit: & quia hi non desinebant, & ipsa ab opere suo impediebatur, spem suam in sancto patre Nonnoso posuit, promisitque se curaturam, ut ad ipsius honorem sacrum Missæ sacrificium legeretur. Hinc ope & patrocinio thaumaturgi sancti Nonnosi se melius habere cœpit & sanata est.
ANNOTATA.
a Arthritis Græca voce, Latina vero morbus articularis dicitur id malum, & proprie quidem arthritis vocatur, quando multos simul corporis articulos occupavit. Alias ab affecta parte nomen accipit, & podagra nominatur Græca voce, dum solos corripuit pedes, chiragra dum manus solas, ischias dum in sola consistit coxa. Quam porro vehemens sit hic dolor, multis experientia notissimum est.
b Landshutum urbs est Bavariæ ad Isaram flumen.
c In Germanico litteris Latinis scribitur Pauliner. Cum vocem hanc non intelligerem, consului R. P. Mauritium Chardon, qui me docuit voce Pauliner in istis provinciis designari Religiosos Ordinis S. Pauli primi eremitæ, sicut voce Paulaner significantur Religiosi Ordinis S. Francisci de Paula. Verum, inquit, nec isti nec illi Frisingæ commorantur. Suspicatur igitur ab aliquo sacello S. Pauli, cui deservierit presbyter ille, vocari Paulinum, nisi fuerit fortasse ejus cognomen.
CAPUT V.
Eorumdem miraculorum prosecutio.
L.
Joannes Polzinger, ex Tuching prope Frisingam, publice ad honorem & gloriam sancti patris Nonnosi testatur, [Sancti ope liberati oculorum dolore,] se longissimo tempore vehementissimis sinistri oculi doloribus affectum fuisse, quibus ipsum varia adhibita remedia nullo modo liberare potuerunt; donec tandem ad thaumaturgum sanctum Nonnosum confugerit, & firma cum fiducia ejus potens patrocinium imploraverit, quod etiam manifeste expertus est: nam, simulac magno huic Patrono & opitulatori votum suum nuncupaverat, & oleo ex ejus lampade oculum suum inunxerat, dolores desierunt, & perfectam oculi sui sanitatem obtinuit.
LI.
[59] Anna Maria Grebmayr, mulier proba, ac civis Frisingensis, [diuturno dolore dentium,] anno integro intolerabilibus dentium doloribus adeo graviter affecta erat, ut omnia adhibita remedia eam nullo modo dictis doloribus liberaverint. Postea vero omnem spem suam in magno patre Nonnoso unice posuit: & simul atque cereum dentem ipsi promiserat, eumque in crypta ad ipsius altare, conjungens ardentes preces, obtulerat, potenti patrocinio S. Nonnosi acerbo illo dentium dolore liberata est.
LII.
[60] Ursula Mössner, mulier hic labore suo victum comparans, [laterali dolore,] longissimo tempore maximos dolores laterales patiebatur: & quoniam nulla remedia obtinere poterat, quibus similibus doloribus liberaretur; optima cum fide ad thaumaturgum S. Nonnosum confugit. Ad cryptam se contulit; obtulit cultrum cereum a ad ipsius altare, fusisque ardentibus precibus, prodigiosa ope & patrocinio S. Nonnosi omnis dolor laterum desiit.
LIII.
[61] Josephus Antonius Grainlehner, ex Eggenfelden b, [manifesto ac præsenti vitæ periculo,] cælebs & pictor, in præsenti vitæ periculo manifestam opem gloriosi patris Nonnosi expertus est. Nimirum quando, ingruente jam nocte, eques ad quamdam arcem se conferre volebat, pervenit in sylvam opacam, per quam tamdiu profectus est, donec propter nimias & spissas tenebras a recta via aberrans, fere ignoraret, ubi esset, vel quo se verteret. Nolebat tamen per noctem in silva manere; sed equum semper procedere sinebat, at non sine magno vitæ suæ periculo. Quippe cum ita perpetuo via semper magis ac magis incerta progrederetur, tandem, elapsis jam tribus horis, in ipsum montis cacumen pervenit. Illic quia nullo modo loci situm sibi imaginari poterat, eum magnus horror invasit, cum timeret ne in tali obscurissimæ noctis casu in summum periculum ex improviso incideret. Quapropter equo descendit, animumque timore consternatum ad cælum erexit, internoque instinctu firma cum fiducia confugit ad mirificum patris S. Nonnosi præsidium, eum ardenter invocans, ut in illa necessitate auxiliatricem præberet manum, omneque periculum avertendo in viam reduceret: vovet deinde, se, si evadat periculum, præter preces aliquas persolvendas, ad honorem S. Nonnosi altari ejus anathema appensurum. Factis piis hisce votis, in genua se projecit, rependo tentaturus, num manibus forte iter aliquod reperire posset. Ecce autem! vix duos aut tres ad summum passus prorepserat, dum maximo cum horrore & tremore animadvertit, nihil ibidem superesse terræ, nisi præcipitium, Isaræ, ut ipsi mox in mentem venit, inferius præterfluenti imminens, ubi necessario, nisi equo descendisset, & vota S. Nonnoso fecisset, una cum equo ex summmo montis cacumine in flumen fuisset præcipitatus. Tam manifesto vitæ periculo liberatus, statim ipso in loco ex toto corde gratias egit potentissimo suo opitulatori S. Nonnoso; deinde totus tremens equum suum arripuit, eumque in silvam reduxit, donec tandem fugatæ sunt noctis tenebræ, atque ipse prima aurora (loco prius, ubi de vita periclitatus erat, non sine horrore & tremore considerato) a devia rursus in rectam viam pervenit. Tam insigne beneficium ipse Grainlehner alte animo impressit, ac deinde, ut debitas thaumaturgo patri S. Nonnoso ageret gratias, votum suum religiosissime implevit.
LIV.
[62] Honesta & pia virgo Maria Magdalena Schnevogl hic fatetur, [pedis doloribus,] se longo tempore magnis dexteri pedis doloribus vexatam fuisse. In hac tanta afflictione confugit ad sanctum patrem Nonnosum: ideoque se confert ad ecclesiam cathedralem, & per cryptam repit ad lapideum sarcophagum, ubi modo deposita est particula ex reliquiis S. Nonnosi, & in quo olim ejus sacrum corpus tot seculis delituerat: fusisque ibidem piis precibus, ad altare sancti patris Nonnosi obtulit ceream imaginem. Hisce peractis, simulac a precibus surrexit, se statim integre sanatam sensit, & absque ullo dolore potuit domum repetere. De hac gratia Deo imprimis laudem immortalem attribuit: deinde magno thaumaturgo S. Nonnoso humillimas gratias egit.
LV.
[63] Joannes Abraham Zweckstötter, natus Carroduni c, [ulcere periculoso,] at eo tempore alumnus celebris abbatiæ Weihenstephanensis d, elapso vere febri correptus fuit: postquam autem febris, adhibitis remediis, eum deseruerat, paulo post sub ejus humero ortum est ulcus maximum. Cum vero advocatus esset chirurgus, qui ei mederetur; simul ac ulcus vidit, ab eo abhorruit; neque præfato adolescenti ante quatuor aut quinque menses sanationem promittere potuit. Interim aliquo tempore cataplasmata adhibebantur, quæ adolescenti huic adeo vehementes dolores creabant, ut neque necessariis cibis frui posset neque diu noctuve quietem capere. Cum autem decem dierum intervallo vix tres horas dormiendo explevisset, ideoque somni defectu vires corporis deficerent; cumque insuper timeretur, ne majus aliquod malum accideret; monitus est adolescens a Patre directore suo, ut confugeret ad sanctum thaumaturgum Nonnosum, ejusque opem imploraret ad valetudinem impetrandam. Itaque probus adolescens magna cum fiducia promittit, se non modo coronæ Marianæ globulos precando percursurum & ceream imaginem oblaturum, sed etiam ter repturum per cryptam prope lapideum Sancti sarcophagum. Sequenti die, nempe XXX e, magno cum desiderio & spe Frisingam tendit ad altare S. Nonnosi,, ibique summo cum ardore votum implet. Momento post sentire videtur se melius habere, illudque magis expertus est domum repetens, quia brachium suum jam facilius & sine dolore in altum attollere poterat. Eodem die sub vesperam, cum chirurgus recens cataplasma vellet applicare, & in animo haberet ulcus, quod præcedenti die cataplasmate mediocrirer detectum fuerat, instrumento suo aperire, ac turundam inserere, non sine terrore & maxima admiratione vidit, ulcus jam totum detumuisse; & cum subsequenti die propter rei novitatem videre vellet, utrum ulcus vere evanuisset, nec ipse nec alii præsentes, aut tumorem aut aliud ulceris indicium repererunt. Adolescens vero ex illo tempore, quamvis antea per duos annos singulis septimanis eguisset medicamentis, ad hanc usque horam sanus & incolumis permansit. Deo maximo, & magno thaumaturgo S. Nonnoso de tanto beneficio immortales atque immensæ sint gratiæ.
LVI.
[64] Quædam persona Deo, dicat, quæ quibusdam negotiis occupabatur, [gravibus corporis doloribus,] subito maximis correpta est corporis doloribus, ita ut merito timeret, ne omnino propter periculum lecto affigeretur, & ita necessario a præfixis negotiis impediretur. In his angustiis & curis laudata persona maxima cum fiducia confugit ad sanctum patrem Nonnosum, & promisit, se, præter cereum anathema, & aliquid gazophylacio imponendum, ad lapideum sarcophagum S. Nonnosi repturam per cryptam. Voto nuncupato, illo ipso die periculosus dolor prorsus desiit. Ut autem se gratam de hoc beneficio exhiberet, votum deinde ad honorem & laudem sancti abbatis Nonnosi implevit cum humillima gratiarum actione.
LVII.
[65] Honestus & ingenuus Joannes Georgius Poll, [hernia,] hic civis & alutarius, ac celsissimi principis stipator, similiter benignam opem sancti patris Nonnosi expertus est, dum in maxima afflictione versabatur propter filium suum. Quippe ejus filius, etiam Joannes Georgius dictus, anno decimo quinto ætatis suæ subito laborare cœperat hernia, quam ad tempus puer ex verecundia nemini manifestare voluerat; sed tandem propter dolores malum suum parentes diutius celare non potuit. Parentes tum præ horrore ignorabant, quid agerent, & quomodo filium suum hoc malo liberarent. In hisce angustiis omnia humana remedia & auxilia neglexerunt, & solum maxima cum spe & firma fiducia ad magnum thaumaturgum S. Nonnosum confugerunt, eique filium suum devoverunt. Hac facto, ibant una cum filii avia per aliquot dies in cryptam ad S. Nonnosum, ibique pietati suæ insistebant: ipse puer ibidem aliquot vicibus per lapideum sarcophagum S. Nonnosi cum devotione repsit, postea se inunxit oleo ex ejus lampade. Hisce peractis, qualibet vice malum diminutum est; cumque nona vice oleo se inungeret, prædicta periculosa hernia omnino evanuit, ut ne vel minimum ejus signum ad hanc usque horam videri possit. In debitam gratiarum actionem postea hoc magnum beneficium ad amplificandum honorem & gloriam S. Nonnosi promulgandum e publica cathedra curaverunt.
LVIII.
[66] Mulier, quæ ad dies aliquot continuos passa fuerat maximos morbi cujusdam dolores; [morbo alio,] in ea afflictione tantum confugit ad sanctum patrem Nonnosum, & promisit, curaturam se, ut sacrum Missæ sacrificium semel celebraretur, atque insuper aliud quidpiam oblaturam. Hoc facto, dolores desierunt ipso etiam die, ipsaque exoptatam valetudinem impetravit: pro quo beneficio Deo & & magno sancto Nonnoso æternæ sint laudes & grates.
LIX.
[67] Personæ cuidam duobus circiter annis ingens in sinistra manu erat tuber, [& ingenti sinistræ tubere.] quod ei toto illo tempore durante sæpissime maximos adferebat dolores. Quoniam igitur nullo alio remedio illud dispellere potuit, in hac miseria se S. Nonnoso devovit per donum aliquod offerendum aliaque opera pia. Voto postea magna cum devotione expleto, ipso orationis tempore ita tuber evanuit, ut exiguum tantum ejus indicium remanserit. Præclarum hoc beneficium & manifestum miraculum ad summam Dei laudem, quoque humillimas tam benigno opitulatori suo S. Nonnoso gratias ageret, omnibus tum temporis in crypta præsentibus indicavit. Dum vero paulo post etiam residuum illud minimumque tuberis indicium omnino evanuit, hanc gratiam ad majorem honorem sancti hujus sui Patroni tutelaris, & amplificationem laudis ejus e publica cathedra promulgari jussit.
ANNOTATA.
a Cultrum potius, opinor, quam aliud quidpiam obtulit, ut insinuaret latus suum talibus torqueri punctionibus, quasi cultro secaretur aut pungeretur; uti revera contingit pleuritide, seu laterali dolore, laborantibus.
b Eggenfelden oppidum est Bavariæ ad Rotamamnem, Rott Germanis dictum, qui in Oenum devolvitur.
c Germanice dicitur Craiburg, quod varii antiquum Carrodunum esse existimant. Situm est oppidum istud in Bavaria ad Oenum fluvium.
d Celeberrima hæc abbatia, cujus reverendissimi abbatis Isidori humanitate & industria hæc S. Nonnosi Acta multum excreverunt, sita est in editiore prope Frisingam monte.
e Mensis nullibi additur.
CAPUT VI.
Reliqua miracula impressa.
LX.
Perillustris & generosus dominus Joannes Christophorus Egkher, [Sanctus medetur periculoso morbo, gravique capitis dolori,] toparcha in Käpfingh & Liechtenegg, supremus stabuli celfissimi principis præfectus &c., ad laudem & honorem Dei omnipotentis imprimis, ejusque venerabilis Matris, atque opitulatoris sui illustris S. Nonnosi, atque in gratiarum actionem scripto testatur, se in gravissimo morbo suo, statuque periculosissimo spem suam in sancto patre Nonnoso posuisse, eique promisisse se curaturum, ut in ipsius honorem quædam sacra Missæ sacrificia celebrarentur, & præterea donum aliquod gazophylacio impositurum. Hisce factis, potens Sancti patrocinium, opemque manifestam expertus est. Imo etiam, cum præfatum perillustrem dominum subito intolerabilis capitis dolor invaserat, illudque circumcirca, atque in medio, quam maxime intumuerat, oleo ex lampade S. Nonnosi se inungi jussit, & post horæ quadrantem omnis ita dolor abscessit, ut postea ad hoc usque tempus similes dolores non amplius senserit. Insigne hoc beneficium sæpius memoratus perillustris dominus ad persolvendas grates immortales, & ad honorem S. Nonnosi unicuique notum fieri voluit, & e publica cathedra denuntiari.
LXI.
[69] Ingeniosus dominus Thomas Pfärte, hujus aulæ musicus, [morbo ter repetito,] pariter filiolum suum in periculoso quodam morbo S. Nonnoso devovit, cujus patrocinio, & usu olei ex ejus lampade, puer hoc morbo etiam secundo liberatus est. Quoniam vero dictus noxius morbus rursus tertio puerum invasit, iterum majore cum fide & fiducia ad thaumaturgum S. Nonnosum confugit; &, postquam ardentes preces fuderat, oleoque ex lampade Sancti affectam partem inunxerat, promisit, se curaturum, ut accepta gratia e publico suggestu denuntiaretur. Deinde ejus filiolus rursus medelam divinitus datam obtinuit, & hactenus plena fruitur valetudine. In debitam gratiarum actionem hoc postea pater publica denuntiatione notum fecit.
LXII.
[70] Catharina Pader, habitans in Neustifft a, quam ob causam nesciens, [loquelam mutæ restituit:] ad quatuor omnino annos linguæ usu sic caruit, ut tandem, quamvis omnes vires adhibuerit, nullum diu verbum ex ea percipi potuerit. Illo tempore variis hinc & inde datis utebatur remediis atque etiam opera chirurgi, omnia tamen nihil proderant, ad usum linguæ restituendum. Interea recens inventum corpus sancti abbatis Nonnosi, splendidissime celebrato festo translationis die, in hac illustrissima cathedrali deponebatur, ubi supradicta Catharina Pader interius incitabatur, ut opem apud novum hunc Patronum quæreret. Vovebat itaque summa cum fide & fiducia, se ad honorem thaumaturgi S. Nonnosi certæ quidpiam devotionis persoluturam, & anathema ad ejus altare appensuram. Rem accipe mirabilem. Nuncupato voto, statim illa ipsa hora eodemque tempore loquela ei ita restituta fuit, ut eam loquentem quisque percipere potuerit. At, quamvis postea promissa devotionis opera apud S. Nonnosum cum debita gratiarum actione peregerit, tamen, uti ipsamet fassa est, ob præsentem paupertatem, & ex oblivione accedente, anathema promissum appendere prætermisit. Loquela nihilominus continua fruebatur, sed quæ rauca esse audiebatur. Tandem vero post crebros instinctus, ut grata servaret illud, quod magno suo Patrono & opitulatori promiserat, hoc præsenti anno MDCCXI anathema confici jussit, illudque postea, preces ardentes conjungens, ad Sancti altare appendit. Hoc facto, perfectiorem etiam patrocinio S. Nonnosi loquelam obtinuit, & ea ad hanc usque horam sine incommodo utitur. Eximium hoc beneficium in gratiarum actionem ad laudem perpetuam gloriamque magni abbatis Nonnosi indicavit, & e publica cathedra promulgandum curavit.
LXIII.
[71] Mulier quædam primaria , quæ nomen suum quibusdam de causis non libenter manifestare vellet, [sanat vulneratam e lapsu,] scripto tamen ad honorem & gloriam S. Nonnosi fatetur, ex improviso lapsu sibi vulnus illatum, quod non modo in dies magis & magis augebatur, sed etiam maximos sibi dolores adferebat. In tantis angustiis tantaque afflictione non alio confugit, quam ad magnum thaumaturgum S. Nonnosum, in quo spem suam posuit, vovens eidem se curaturam, sacrum Missæ sacrificium ad ipsius honorem celebrandum; atque insuper utens oleo ex ejus lampade, quo se quotidie inungebat. Hæc faciens, brevissimo tempore, nullo alio adhibito remedio, hoc corporis malo vulnereque acerbo liberata est. Hunc favorem in debitam gratiarum actionem, atque ad majorem honorem & gloriam sancti patris Nonnosi, e publico suggestu annuntiari voluit.
LXIV.
[72] In pari afflictione Wilgefordis Kopseder, habitans in Neustift, [uti & vulnus pueri.] beneficam auxiliatricemque manum mirabilis S. Nonnosi experta est: cum enim ejus filiolus, Matthias nomine, novem annos natus, subito corporis aliquod malum b incurrisset, ignorabat misera, quid cum filio suo ageret. Cum autem mater puerum nollet chirurgo credere, omnia neglexit remedia naturalia, & summa cum fiducia se convertit, ad communem magnumque patrem & patronum S. Nonnosum, potens ipsius patrocinium ardentissime implorans, atque oleo ex ejus lampade filii sui vulnus inungens. Hoc modo quamprimum omnis dolor desiit, filiusque malo corporis sui omnino liberatus est, atque ita sanatus, ut ne vel minimum ejus vestigium remaneret. Qua de re jurati testes auditi sunt & examinati per officium. Insigne hoc atque inexplicabile beneficium in gratiarum actionem atque ad perpetuam laudem amplificationemque nominis S. Nonnosi publice e cathedra annuntiatum est.
LXV.
[73] Maria Marck, hic pauper materfamilias, diu tantis membrorum & stomachi doloribus affecta erat, [Mulier artuum dolore & stomachi malo liberata,] ut omni humano auxilio & remediis orbata, nullo modo sciret, qua ratione se tanta afflictione & multiplicibus doloribus liberaret. Tandem in imbecillitate sua, summa cum fiducia ad benignum patrem S. Nonnosum confugit promisitque, se in ipsius honorem statæ aliquid devotionis persoluturam, & nonnihil, quantum per paupertatem suam posset, gazophylacio imposituram. His factis, paulo post potenti patrocinio S. Nonnosi vehementi artuum dolore gravique stomachi imbecillitate liberata, & omnino sanata fuit.
LXVI.
[74] Sebastianus Heinrich, faber lignarius in Vötting prope Frisingam, [vir febri diuturna,] summis cum doloribus, & virium fatigatione totas octodecim hebdomadas febri tertiana conflictabatur, qua eum nec medicorum subsidia, nec alia adhibita remedia poterant liberare. Verum simulatque firma fide fiduciaque ad thaumaturgum patrem S. Nonnosum confugit, eique promisit præter preces quasdam, aliudque devotionis exercitium, se curaturum, ut sacrum Missæ sacrificium ad ipsius honorem legeretur, confestim diuturna febri liberatus est, & pristinam valetudinem felicissime recuperavit. Excellens hoc beneficium deinde in debitam gratiarum actionem, & ad majorem honorem sancti patris Nonnosi indicavit, curavitque promulgari.
LXVII.
[75] Laurentius Pals, honestus faber ferrarius Frisingensis, in loco hic Pichl dicto, testatur scripto, se ultra decem annos tantum in capite tinnitum sustinuisse, ut sinistræ auris auditum omnino amiserit. Tempore tam diuturno plurima & varia remedia adhibuit. Verum quando nullo eorum melius se habuit, [alius tinnitu in capite, quo usum unius auris amiserat,] nedum tali incommodo, gravique illa afflictione liberatus fuit; tandem spem suam posuit in magno thaumaturgo S. Nonnoso, ad quem confugit, vovens unum Missæ sacrificium, atque exiguum quidpiam gazophylacio imponendum. Emisso voto, molestus ille in capite tinnitus quamprimum cessavit, atque amissum auditum potenti patrocinio S. Nonnosi recuperavit.
LXVIII.
[76] Alio tempore supra dictus Laurentius Pals iterum manifeste in afflictionibus suis benignam opem magni S. Nonnosi expertus est. [ac gravi oculorum dolore.] Quippe, cum ultra octo dies gravibus oculorum doloribus vexatus fuisset, iterum confugit ad auxiliatorem suum sanctum patrem Nonnosum; vovitque, se ad sanationem oculorum impetrandam globulos precatorios coronæ Marianæ semel percursurum, & aliquid gazophylacio impositurum. Tendit itaque ad cryptam & altare S. Nonnosi, & promissas preces exorditur. Ecce autem prodigium! Dum sacram corollam pervolvit, statim sentit melius se habere, eodemque momento dolor oculorum evanuit. Hæc duo magna beneficia in humillimam gratiarum actionem & ad laudem perpetuam magni S. Nonnosi annotavit, & publice e cathedra nuntiari curavit c.
ANNOTATA.
a Locus hic in tabulis notatur prope Frisingam.
b Germanice Leib-schaden, quod de vulnere aut ulcere intelligi potest. At, cum postea vocetur ruptur, non dubito quin intelligenda sit hernia.
c Hactenus Miracula Germanice edita anno 1711, quibus subjungam alia deinceps patrata, atque ex Ms. Germanico Latine reddita.
MIRACULA
Facta ab anno 1711 usque ad annum 1744, ex Ms. Germanico Latine reddita interprete R. P. M. C.
Nonnosus, præpositus monasterii Montis Soractis, in Etruria Ecclesiæ (S.) a
ex ms. German.
[Patrocinio S. Nonnosi capitis collique dolor,] Anna Catharina Schuech Leuttnerim virgo ingenti capitis, collique dolore torquebatur: confugit ad sanctum & prodigiosum patrem Nonnosum, inungit se oleo ex ejus lampade, certis precibus persolutis, & modico ære in gazophylacium injecto. Remisit illico dolor. Deo & S. Nonnoso infinitæ sint grates!
[2] [febris,] Simon Sämer ex pago Vötting, b febre, acutisque capitis doloribus correptus, se S. Nonnoso devovit, coronamque Marianam, & pecuniam Sancti honoribus impendendam promisit. Non tam cito promisit, ac illum febris reliquit. Sint Deo & S. Nonnoso debitæ grates!
[3] [hernia,] Georgii Kizes pistoris vires prominens tuber, accedensque hernia cum magnis doloribus ita dejecit, ut impar suæ artis laboribus futurus crederetur. Erexit illum oleum ex lampade S. Nonnosi, quo se inunxit: postquam ceream illi imaginem, & monetam parvam se allaturum, & tres coronas recitaturum promisit Sancto.
[4] Anna Grafin, murarii & civis Frisingensis uxor, [lateris & dentium dolor,] integro propemodum anno inauditos lateris dolores perpessa est: momento convaluit; cum se S. Nonnoso prodigiis pleno nonnisi unico Rosario, & pecuniæ oblatione devovit. Eadem cum quinquenni sua prole eumdem auxiliatum in acerbis dentium doloribus experta est, quamprimum ex voto geminam ceream imaginem se oblaturam adpromisit.
[5] Joannes Paulus Peibl, murarius in Vötting, ex parte sinistra hemiplexia tactus, [hemiplexia,] S. Nonnosum in vota vocavit: adhibito ex lampade oleo, adjunctisque certis precibus, vigori pristino est restitutus, suosque ad labores rediit.
[6] Joannes Christianus Carolus Immel, typographus aulicus, [cæcitas ex variolis,] & ejusdem uxor filiolum suum Joachimum Benedictum, ex variolis jam aliquot dies cæcum, sancto patri Nonnoso ex voto commendarunt, promissa modica in gazophylacium oblatione, & stata oratione. Addidere, si lumen oculorum rediret, curaturos se, ut beneficium hoc publice ex cathedra promulgaretur. Mox inuncti sunt oleo ex lampade oculi, visus integer rediit, parentesque cum summa gratiarum actione se voto liberarunt.
[7] Mariæ Maurerin Weihenstephanensi dolores dorsi vehementer incommodarunt. [dolor dorsi,] Lenivit hos, penitusque abstersit oleum ex lampade S. Nonnosi, quem patronum, promisso Missæ sacrificio, geminis cereis, & precum penso, fiduciæ plena invocaverat.
[8] Geminum beneficium Maria Pichlerin ancilla ope S. Nonnosi accepit. [laterum & capitis dolores,] Primo doloribus laterum & cordis, hausto ex lampade oleo, inunctisque his partibus, remedium invenit, cultrum cereum cum recitatione Rosarii ex voti religione offerens. Dein vehementes capitis dolores illico cessarunt, cum iterato ex lampade oleum adhiberet, & oblato cereo capite, recitataque corona Mariana, sancto Evergeti gratam se sisteret.
[9] Similes in pede dolores unctione olei ex lampade instantanee fuisse depulsos Franciscus Pey in collegiata ad S. Andreæ musicus testatur; [dolor pedis,] & in Sancti honorem cereum pedem, preces, & statam pecuniæ summam obtulit.
[10] In summis dentium auriumque doloribus votum fecit S. Nonnoso Maria Helena Jacqueminin. [dentium auriumque dolores,] Exaudita est, & votum exsolvit, dum statas preces, & oblationem persolvit publiceque beneficium promulgari curavit.
[11] Guilielmo Schuester ex urbe Landishutana viscerum tormina prodigiosam S. Nonnosi opem in memoriam revocarunt. [viscerum tormina,] Vovit peregrinationem, & cereum munus: atque illis votis sanari cœpit.
[12] Maria Ursula Jochartin, cum crura manuum pedumque vitium fecissent, [malum crurum,] nec laborare, nec incedere potis erat; voto ad S. Nonnosum facto, unico rosario, & certo anathemate valetudinem redemit.
[13] Mariam Annam Schumagerin, aulæ tubicinis conjugem, [convulsiones,] filiolus Franciscus Nonnosus, quem convulsiones ad extrema deduxerant, unice solicitam habuit. Cum ars omnis, & natura mederi renueret, præsto fuit S. Nonnosus, cui Sacrum legendum voverat, & proles a funere, quod timebatur, revixit.
[14] Infans nonnisi tredecim hebdomadas vivendo exegerat, [ulcera,] & multis ulceribus squalebat. Parentes S. Nonnoso in tutelam committunt, ungunt oleo ex ejusdem lampade, & persolutis pauculis precibus, positaque imagine cerea, convalescere vident.
[15] [convulsiones mortiferæ,] Undennis filiola Andreæ Manhart Magdalena, subito convulsionibus obruta, nullum amplius vitæ signum dederat: cum in mentem parenti venit S. Nonnosum solicitare: fundit preces, Sacrumque legi curat, & postmodum prius valere filiolam sensit, ac putavit. Ut beneficium omnibus innotesceret, e cathedra publicari jussit.
[16] [malum oculorum,] Ægidius Vinderle, qui fabro clavario operam dabat, tres jam menses utriusque oculi curandis doloribus remedium inquisivit: ophthalmicum in S. Nonnoso reperit, & pro tanto beneficio signum cereum, preces, & modicum æris gratus exsolvit.
[17] [ulcus,] Balthasar Körnberger, ejusdem artis, Landishuti natus, ulcere pessimo, quod nulla arte coaluit, in dextro pede affligebatur: coivit vulnus, quamprimum oleum ex lampade S. Nonnosi adhibuit, & pie precatus cerei anathematis monumentum, & aliquid stipis in gazophylacio posuit. Etiam hoc beneficium, cum insolens videretur, e cathedra est promulgatum.
[18] [febris cum tussi & pleuritide,] Febris maligna, vehemens tussis, & insuper pleuritis in Joannem Michaëlem Berckmann civem & lini textorem Frisingensem incubuere, ita ut iis jam malis nihil humani remedii videretur superare. Quare triplici hoc morbo festinare doctus, ad S. Nonnosum accurrit, eumque studet Medicum exorare, concepto diversarum precum, cerei & pecuniarii muneris voto. Ille non difficilis adhuc illa nocte & febrim coëgit cedere, & tussis molestias, laterumque injurias tacere.
[19] [gemina alia necessitas,] Gemina, & gravis necessitas illustrissimam dominam comitem de Trauner natam L. B. de Bodmann, supremi aulæ Campidonensis c marschalli conjugem, ad S. Nonnosum confugere compulit. Manifestam Divi manum experta, ut gratam se sisteret, nuntium misit, qui aureum annulum adamante coronatum Frisingam ad divi Patroni lipsana deferret, & accepta beneficia palam deprædicaret.
[20] [morbus patris & filiæ,] Duplicis pariter beneficii reum se stitit Henricus Baur, cum ille gravi infirmitate detentus, invocata Sancti ope, iterato convaluit, & ejusdem filia Maria Catharina, in extremum vitæ discrimen adducta, feliciter evasit. Hoc cæli munus, ut omnibus publicum fieret, votum religiose concepit.
[21] [ulcus eum convulsionibus,] Maria Barbara Kärpfin, aulici musici uxor, valetudinem filiæ suæ ejusdem nominis, sancto Abbati commendare maturavit, cum geminum infestum ulcus, cui ingentes dolores, ipsæque convulsiones accesserant, vitam desperare coëgit. Ruptum est illico ulcus, & momento convulsiones cum doloribus quievere. Hilaris votum exsolvit, anno integro ad Divi aram corollam Marianam cum modico æris munere se texere velle pollicita.
[22] [aliud corporis malum,] Suam etiam sanitatem diu graviter in quadam corporis parte afflictatam S. Nonnosi patrocinio debet Josephus Antonius Teneberger. Statas Divo preces promisit, & publicam coram universa plebe accepti beneficii memoriam: & facilem in sua vota flexit.
[23] [pedis & oculi dolores,] Postquam Ursula Pointnerin ex Garttezhausem cum prole sua in S. Nonnosi tutelam concessit, adhibitum ex ejusdem lampade oleum matri peracerbos in pede dolores sustulit: proli sanitatem oculi reddidit.
[24] Maria Gerblin, civis Frisingensis uxor, ex gravissimis dorsi ventrisque injuriis decubuit, [dorsi dolores & ventris,] promissis statis precibus, & oblatione pecuniæ pro Sancti honoribus impendendæ, ægra ex invaletudine mox respiravit.
[25] Saltu quodam Maria Anna Köglin, Hospitæ Underbruggii filiola, [ac gemina filiola clauda sanantur.] pedem graviter læserat, ita ut multis chirurgorum consiliis mediisque infeliciter per aliquot annos adhibitis, mali vis prolixius cresceret, omnemque artem eluderet. Tandem mater eam, tutelæ S. Nonnosi pie traditam, olei ex ejusdem lampade in male affecto pede inungit, effectu mirabili; nam & sola paulo post incedere cœpit, & libera progredi. Voto liberavit se mater, dum præter alia, promulgato ex cathedra beneficio, alteram alarem furculam, qua filiola nitebatur, in grati animi munimentum ad Divi aram suspendit. Crevit postmodum in matre fiducia, & altera vice S. Nonnosum in sua vota pronum experiri voluit. Prolem parvulam, quæ sesquiannum nulli pedi insistere poterat, eodem inungit oleo, & illico firmare gressus admirabunda conspicit.
ANNOTATA.
a Titulum hisce Miraculis talem inveni præfixum: Varia beneficia S. Nonnosi clientibus præstita, præsertim per oleum lampadis ad ipsius aram pendentis, ex ipsamet confessione ipsorum relata, ab anno MDCCXI usque ad annum MDCCXLIV.
b Pagus est Frisingæ vicinus.
c Campodunum urbs est Sueviæ ad Ilarum fluvium, dicta etiam Campidona, & vulgo Kempten. Habet insignem abbatiam Ordinis S. Benedicti, cujus abbas est princeps imperii, & dominus territorii Campidonensis.
DE S. JUSTO EP. CLAROMONTANO
Sec. VII ante annum DCXXX.
Cultus Sancti; synonymus ab eodem diversus.
Justus episc. Claromontanus conf. (S.)
AUCTORE J. P.
Clarus-Mons, notissima Galliarum in Arvernia urbs, ac pluribus laudata apud nos die XXIII Augusti pag. 597, & apud Dionysium Sammarthanum tom. 2 Galliæ Christianæ pag. 221, [Veneratio publica Sancti, quem Sammarthanus,] aliis suis episcopis vitæ sanctimonia conspicuis accenset S. Justum. Nomen ejus signatur hac die inter festa propria ecclesiæ Claromontanæ hoc modo: Justi ep. 9 l., & in Ordine divini Officii pro anno 1656, Justi ep. & c. 9 l. Sed nullam de eo lectionem vidi, quæsito apud nos & hactenus non reperto ecclesiæ istius Breviario. Apud Dionysium Sammarthanum col. 244 inter ejusdem ecclesiæ Claromontanæ præsules signatur vigesimus primus S. Justus, cujus & cultum probat, & a synonymo archidiacono ita distinguit: Gregorius Turon. lib. 1 Historiæ Francorum cap. 40, meminit S. Justi archidiaconi his verbis: “Habuit (S. Illidius) & archidiaconum nomine & merito Justum, qui & cursum vitæ bonis consummans operibus, magistri tumulo sociatur”. Unde liquet S. Justum episcopum, qui ineunte seculo VII hic sedisse legitur, alium esse ab archidiacono S. Illidii, quarti Arvernorum episcopi, qui ab his temporibus adeo distabat. In sacello basilicæ S. Illidii legitur insculptum tabulæ marmoreæ: “Ibi requiescit sanctus Justus Arverniæ urbis episcopus”. Ibidem prope majus altare ex parte Euangelii visitur S. Justi tumulus marmoreus, cujus fornix facile probat ipsius antiquitatem.
[2] Theodericus Ruinart in notis ad Gregorii a se editi verba, [Ruinartius,] quæ Sammarthanus retulit, duos hosce synonymos Justos non satis perspectos habuit, dum ista scripsit de archidiacono: Memoratur inter Sanctos, qui in ecclesia S. Illidii quiescebant, lib. 1 de eccles. Claromont. cap. 11 (apud Savaronem) quamquam episcopus mendose in inscriptione dicitur. Nisi forte duo sint Justi, unus archidiaconus, & alter episcopus. Nam & in eodem libro cap. 14 Justus in ecclesia S. Cyrici quiescere dicitur. V. Sirmond. in ep. II lib. 4 Sidonii. Justi festum in Illidianis tabulis die XII Kal. Novembris memoratur. Sed laudatus editor postmodum inter Addenda & emendanda in notis ad Gregorium Turonensem col. 1401 Justum episcopum ab archidiacono clare distinguit. In sacello, inquit, S. Justi, quod est in basilica S. Illidii, … habetur tabula marmorea cum variis figuris & hac inscriptione: Hic Requiescit sanctus Justus Arvernicæ urbis episcopus. Hunc porro Justum alium esse a Justo S. Illidii archidiacono, de quo Gregorius lib. I Hist. cap. 40, præter episcopi titulum, qui hic Justo attribuitur, suadet Historia translationis S. Illidii, factæ anno MCCCXI; ubi Arbertus episcopus dicitur post elevatas SS. Illidii & Venerandi reliquias, ceterorum Sanctorum corpora, & potissimum B. Nepotiani episcopi, & Justi archidiaconi & discipuli S. Illidii, dimisisse in suis locis propter difficultatem quærendi. Certe Justos duos habet libellus de Ecclesiis Claromontensibus. Unde Savaro & post eum Sirmondus in lib. 4 epist. II Apollinaris Sidonii, Justo inter episcopos Claromontenses locum dederunt inter Avolum & Cæsarium.
[3] [& Sirmondus distinguunt a Justo S. Illidii archidiacono: hic sec. 4, ille 7 vixit ante an. 630.] Sirmondus, quem citat Ruinartius, hæc habet: Justus vero, qui in arca sepulcrali, quæ in S. Illidii basilica visitur, Arvernæ urbis episcopus inscribitur, non est Justus ille archidiaconus S. Illidii episcopi; sed Justus alter, qui re ipsa fuit episcopus Arvernorum post Avolum, ante Cæsarium. Cujus sane nomen apud Gregorium Turonicum in episcoporum elencho quæri non debet, quia post Gregorium vixit. Cæsarius, qui Sancto nostro in episcopatu Arvernensi seu Claromontano proxime successit, interfuit concilio Remensi, celebrato circa annum 630 vel, ut Labbeo visum est, 625. Inter hunc antistitem & S. Avitum I, qui anno circiter 594 obiit, sedisse creduntur S. Desideratus & Avolus, ac dein S. Justus: unde deducitur hunc postremum post annum 595, qui Gregorio Turonensi vitæ ultimus fuit, episcopatum gerere cœpisse, & haud dubie seculo sequente ad vitam feliciorem transiisse. At alter Justus, quem idem Gregorius laudat, seculo IV vixit: nam S. Illidius, cujus erat archidiaconus, mortuus est ante annum 389, uti probat Sammarthanus supra citatus col. 228. Saussayus hunc Justum refert ad diem XXI Octobris; de quo videri tunc poterit. Ceteri Sancti, quorum facta est mentio, omnes ecclesiæ Arvernensis antistites fuere: e quibus dedimus Venerandum XVIII Januarii, Desideratum XI Februarii, Illidium V Junii, Avitum I XXI Augusti. Nepotianum annuntiat Castellanus ad XXI Octobris.
DE S. COSMA EREMITA CONFESS.
VENETIIS.
Anno circiter DCLVIII.
[Commentarius]
Cosmas eremita conf., Venetiis (S.)
BHL Number: 1981
AUCTORE J. P.
§ I. Recentiorum annuntiationes; antiquus cultus; locus, in quo asservatur corpus; scriptores; tempus vitæ.
Antiquorum Martyrologorum, apud quos non novi mentionem fieri de hoc Sancto, silentium suppleverunt recentiores hagiologi, [Sanctus refertur merito ab hagiologis recentioribus,] nomine ipsius inscripto Fastis sacris, postquam sacrum ejus corpus ex insula Cretensi, in qua Sanctus claruit, Venetias translatum fuit. Belinus ad textum Usuardi a se editum subdit ista: Item sancti Cosmæ, confessoris & eremitæ. Grevenus: Cosmæ confessoris, qui in insula Cretensi eremiticam vitam ducens quievit. Belino consonat Molanus. Galesinius ita eum refert: Venetiis, translatio sancti Cosmæ heremitæ & confessoris: cujus corpus e Creta insula eo delatum est. Adde Canisium, Maurolycum, Ferrarium in Catalogo generali, & Castellanum. Merito autem sanctus ille Solitarius sacris eorum Fastis inscriptus est, ut patebit e probatione cultus publici, quem subdo.
[2] Ferrarius supra citatus indicat in notis, eum haberi in Tabulis ecclesiæ Venetæ die V hujus. [quia verum ac legitimum habet cultum Venetiis:] Ordo tamen recitandi divinum Officium secundum ritum ecclesiæ patriarchalis & diœcesis Venetiarum, ex decreto illustrissimi D. Joannis Francisci Mauroceni patriarchæ Veneti pro anno 1657 excusus, a die 2 Septembris, in quem tunc incidebat dedicatio ecclesiæ patriarchalis, Sancti hujus festum transfert ad diem XXIV ejusdem mensis, hoc modo celebrandum: Cosmi, ut ibi vocatur, conf. sem.. Corpus in E. R. S. Georgii major. (fuit 2 hu.) de com. 1. lo. M. Os Justi. Fortunatus Ulmus Venetus, & monachus Casinensis, qui Vitam S. Cosmæ vulgavit typis Venetis anno 1612, in suis ad eamdem notis pag. 19 indicans, ubi jaceat corpus, simulque edocens erectam Sancto fuisse aram; Jacet, inquit, corpus in altari D. P. N. Benedicto, atque ipsi Eremitæ sacro. Cum itaque ex his de publico ac legitimo Sancti cultu constet, plura hoc loco non addo, quæ occurrent in sequentibus.
[3] Locus S. Georgii Majoris, in quo sacrum ejus corpus requiescere jam diximus, [ubi jacet corpus ejus publica veneratione honoratum.] describitur ab Augustino Lubin in Abbatiarum Italiæ brevi notitia pag. 410, e qua delibo sequentia: Venetiis abbatia tit. Sancti Georgii Majoris, Ord. S. Benedicti .., quæ, propter reliquias S. Stephani in ejus ecclesiam allatas, fuit etiam S. Georgii & S. Stephani nominata. Initium sumpsit anno CMLXXXII a Joanne Mauroceno, nobili Duce, qui in ea monasticam vitam duxit & propagavit, atque abbatis officio functus decessit. Insulam, & S. Georgii jam extantem capellam ad cœnobium condendum dedit Memmus Tribunus. Donationis instrumentum refert Ughellus tomo 5 pag. 1272 & seqq., ubi ejus privilegia recensentur.. Est omnium civitatis abbatiarum pulcherrima, sita in regione S. Crucis. De ea Sansovinus lib. 5, pag. 166. Hæc dicta sint occasione corporis S. Eremitæ nostri ad laudatam modo abbatiam translati, de qua re dicemus plura, quando egerimus de vita ejus.
[4] [Dantur notitiæ] Petrus de Natalibus, qui floruit seculo 14, lib. 8 Catalogi Sanctorum cap. 26 pauca de illius gestis memorat, præfixo illis titulo: De sancto Cosma confessore. Deinde, Cosmas confessor, inquit, natione Græcus, in insula Cretensi eremiticam vitam duxit; qui omnibus diebus vitæ suæ jejuniis & orationibus vacans in quodam antro resedit, ubi & post laudabilem vitam in pace quievit IV Non. Septem. Cujus corpus cum aliquo tempore in eodem specu sepultum quievisset, ab incolis loci intra civitatem translatum est, ut honorificentius coleretur. Quod Deo & Sancto displicuisse evidenti signo apparuit. Nam, maxima aëris siccitate superveniente, arefacta est terra, & fames valida subsecuta: nec prius, illapsa de cælo pluvia, fertilitas abundavit, donec sanctum corpus ad loci sui abdita reductum est. Hæc tantilla Vita apud Petrum de Natalibus excusa est.
[5] [de Vitæ] Ulmus in annotationibus: Extat, inquit, copiosior in manuscripto anonymi auctoris, in nostro cœnobio D. Georgii Majoris antiquitus servato; ex quo, & eodem Petro (de Natalibus) quicquid scripsimus, didicimus. Hæc ille. Aliud vero apud nos est exemplar Ms. hoc titulo prænotatum: Vita sancti Cosmæ eremitæ & confessoris monachi Cretensis, quæ ad marginem desumpta indicatur manu Henschenii nostri ex cod. Reginæ Sueciæ de SS., quorum reliquiæ sunt in monasterio S. Georgii. Sic incipit: Dilectissimi, Creator & amator noster nobis providit, qui sui diadematis pretiosam gemmam Cosmam sanctissimum, quem alteri genti subtraxit, nobis licet immeritis patronum piissimum ad honorem & salutem totius Venetiæ dedit. Auctor est anonymus, & cum Petro de Natalibus similia de Sancto refert; verum, ubi ad translationem corporis Venetias avecti digreditur, parergis indulget de Venetis. En specimen: Contigit ex negotiandi consuetudine Venetiis navim exire, & ad easdem partes (Cretensis videlicet insulæ) venire: gens enim hæc amore libertatis paludes maritimas inhabitabat, & pene sola est in mundo, quæ suæ nobilitatis antiquæ mores usque ad hæc tempora studio laudabili retineat.
[6] Quia vero semel amore, ut diximus, libertatis accessibilia loca relinquentes, [scriptoribus,] maluerunt in remotis paludibus habitare, & pacifice moribus & legibus suis contenti vivere, quam duris exactionibus regum vel principum deservire. Hæc pauca e pluribus, quæ ibidem subduntur, retulisse sit satis. Illud exemplar fortassis coincidit cum eo, ex quo partim sua se didicisse, quæ de Sancto scripsit, indicabat Ulmus. Idem in Annotationibus pag. 15 de die mortis ipsius agens, hanc suggerit notitiam: De die obitus tam Petrus Natalites, quam Molanus, & alii consentiunt; quem eumdem etiam manuscriptum nostrum præ se fert. In nostro quoque exemplari sunt ista: Ideo infatigabiliter, quem præstolabatur & sitiebat, termino sui laboris adhæsit die secunda mensis Septembris, hoc est, ingressus est viam omnis carnis.
[7] Hujusmodi igitur monumenta secutus, opinor, diem & annum mortis ita determinat Ulmus in Vita inferius apud nos num. 5: [ac de tempore mortis.] Quibus atque aliis innumeris virtutibus micans, ad cœlos .. pervenit IV Nonas Septembris anno post Christum natum DCLVIII. De die emortuali jam dictum: de anno autem observat ista Ulmus in Annotationibus pag. 15 citata: Nam tum in Natalite, tum in Ms. sacrum Cosmæ cadaver quadringentos annos in Creta quievisse constat. Deportatum autem inde ad nos fuit .. anno MLVIII. Detrahantur itaque CCCC anni; remanet annus DCLVIII, quo e vita migrasse posuimus. Petrus de Natalibus, seu, uti eum Ulmus vocat, Natalites adverbium fere quadringentis illis annis adjungit, quod & facit nostrum Ms. anonymi supra indicatum: in quorum fide anno 658 τὸ circiter supra apposuimus.
§ II. Corpus ex insula Cretensi Venetias translatum; ejusdem status; translationis tempus; exemplar, e quo hæc & Sancti Vita datur,
[Translatio ista non eodem modo narratur:] Sancti Cosmæ translatio ex insula Cretensi ad Venetos apud Petrum de Natalibus brevissime perstringitur: Post annos vero, ait, fere CCCC corpus ipsum a Venetis navigantibus inde sublatum est, & Venetias translatum, atque in monasterio sancti Georgii Majoris reconditum, ubi ad præsens quiescit. Longe pluribus eam narrat, rerumque adjunctis satis miris vestitam profert Ulmus infra apud nos num. 10 & seqq., indicans in Notationibus pag. 16, unde ista hauserit: Translationis modum, inquit, non habet Natalites. Totum nos e manuscripto prodimus. Sed majoris auctoritatis esset ista narratio, si de fide ac tempore scriptoris constaret. Similia in substantia etiam memorat nostrum Ms. anonymi de modo, quo translatio ista contigit.
[9] [status corporis:] Ulmus biographus num. 13 corpus apud Cretenses asserit inventum esse ita integrum, ut recens conditum cuique mirum in modum videretur. Sed idem auctor hæc scribit in Annotationibus pag. 16: Referentibus venerabilibus monachis, quibus, antequam clauderetur, licuit ipsum videre, nunc non est prorsus integrum: sed æque incorruptione sanctitatem, atque corruptione aliqua vetustatem denotat. Caput a corpore separatur, fractum, inquiunt, atque intra corpus conclusum: pro quo supplebat olim caput sancti Felicis confessoris, quod nunc cura admodum reverendi patris domni Michaëlis Alabardi abbatis argentea theca coopertum, palam colendum proponitur. De hac re scheda olim arcæ sanctiss. corporis affixa ita habet: “Caput corpori annexum, est caput sancti Felicis confessoris per serenissimum imperatorem Karolum (IV) ad has oras apportatum, reconditumque in monasterio hoc S. Georgii Majoris Venetiarum, cura ac diligentia R. P. D. Gerardi Pante, abbatis monasterii ptædicti, die VIII mensis Octobris anno Domini MCCCLXI. Caput vero hujus S. Cosmæ confessoris in ipso corpore est”.
[10] [translationis tempus] “Corpus autem ipsum (uti pergit scheda superius citata) prædicti confessoris beatissimi Cosmæ collocatum fuit in hoc jam dicto monasterio anno ab Incarnatione domini MLVIII, mense Aprilis, Indictione undecima”. Hinc patet, errare Wionem, qui deceptum sequutus, & ipse deceptus est. In calce manuscripti habentur hæc verba non eo, quo manuscriptum ipsum, exarata charactere, verum subtiliori: “Translatum autem fuit ipsum sanctissimum corpus ad hoc nostrum monasterium anno Dni MCCCCIII, mense Apr., Indictione XI”. Quæ sequens Wion, sicut observat Ulmus, in Annotationibus ad S. Gerardi Vitam, translationem e Creta eodem anno MCCCCIII ponit. Verum e scheda superius adducta liquet, annum MLVIII ponendum esse. Nam recens & temere manuscripto addita verba indicantur, dum, uti ea hic apposuimus, tum charactere a manuscripto diversa sunt, tum ad marginem propter quædam alia, quæ in Ms. sequuntur, desinere coguntur. Sed quamvis stulte addita, libet tamen erroris causam conjectare.
[11] [perperam alibi signatum,] Undecima Indictio anno Domini millesimo quinquagesimo octavo, undecima etiam anno millesimo quadringentesimo tertio. Qui ergo ea apposuit, legerat fortasse Cosmam Indictione undecima mense Aprilis Venetias deductum, nulla habita anni memoria: quem ex Indictione vaticinari aggressus est, voto tamen frustratus. Nam adductum tempus annorum MCCCCIII refellit primum ea, quam supra vidimus, scheda: tum fortius Ms. alterum, quod de translatione D. Pauli martyris agit: ubi hæc inter cætera leguntur: “Potest, sicut credimus, de tali mansione gaudere, ubi consociatus est beatissimo Stephano Prothomartyri dignissimo, Cosmæ atque Damiano martyribus, nec non etiam Cosmæ confessori sanctissimo”. Deductio autem B. Pauli martyris Byzantio Venetias evenit anno Domini MCCXXII, scriptorque translationis ejusdem visa, aut ab aliis audita prodit.
[12] [& hic correctum] Inquit enim inter cætera, loquens de Marino Storlato Constantinopoli tunc præfecto, qui religioso operi favit: “Qui dominus Marinus pro eo, quod illius parentes ex antiquo apud monasterium sancti Georgii tumulantur, & ipse credit tumulari, diligit monasterium & confratres”. Contemporaneum Marino Storlato, ac proinde memoratæ Pauli martyris translationi habes auctorem ex eis verbis: “Ipse credit tumulari, diligit monasterium & confratres”. Quare si anno MCCXXII Cosmas ex oculato teste in templo nostro jacebat, cui D. Paulus martyr sociatus est; quomodo ad nos anno postea MCCCCIII deductus? Falsa itaque ad manuscriptum additio: vera autem sunt, quæ scheda profert: debeturque sane præcipuus Cosmæ honor ob adventus primas. Quippe etiam ante Prothomartyris translationem ad nos deductum * fuit.
[13] Quisnam sit Felix iste confessor supra nominatus, me latet. [exhibetur.] Gerardi vero Vita, seu breve potius Vitæ compendium, & Wionis ad illam annotationes reperiri possunt apud eumdem Wionem in Ligno vitæ. De eodem sæpius fiet mentio in Actis S. Stephani Hungariæ regis mox dandis. D. Paulus martyr, qui dein occurrit, eumdem esse credo cum S. Paulo episcopo Constantinopolitano & martyre, de quo actum est ad diem VII Junii. Ex antea deductis corrigendum etiam est apographum nostrum, in quo leguntur hæc verba: Translatum autem fuit ipsum sanctissimum corpus ad hoc nostrum monasterium anno Domini millesimo quadringentesimo tertio, mense Aprili, Indictione undecima, post obitum sanctissimum anno quadringentesimo fere. Dum vero dicit ad hoc nostrum monasterium, satis perspicue indicat, hujus translationis scriptorem S. Gregorii Majoris apud Venetos ascetam fuisse.
[14] Quoniam præter illa, quæ de S. Cosmæ Vita ac translatione jam dicta sunt, [Acta edenda.] a Fortunato Ulmo monacho Casinensi editis, ac F. Alexio Barocio, ex patricio Veneto eremitæ Camaldulensi, & in curia Romana procuratori generali dedicatis, nihil fere superest prænotandum, ac paucula, quæ restant, habitura sunt locum in Annotatis; lectoris oculis legenda subjicio, quæ dictus biographus ad posteros transmisit, in capita ac numeros a me divisa, prout hic vides. Prodiit autem exemplar, quod habemus, ex S. Georgii Majoris Venetiarum, datumque ex dono reverendissimi P. Bonaventuræ Barotii Veneti, abbatis Benedictini congregationis Casinensis .. MDCLX.
[Annotata]
* l. deductus
VITA
Auctore Fortunato Ulmo, monacho Casinensi, Venetiis edita.
Cosmas eremita conf., Venetiis (S.)
A. Fortunato Ulmo.
CAPUT I.
Sanctus variis in solitudine virtutibus illustris.
[Variæ sunt Sanctorum ad cælum viæ,] Splendentia Sanctorum agmina potissimum varietate coruscant. Ita sane rerum omnium Moderator per distincta itinera electos ad cœlum deducit, ut nulla hic virtus prætermittatur, nullius ab sacris illis sedibus virtutis præmia procul absint. Neque enim omnes purpureo martyrii decore insignitos voluit; verum provido consilio disposuit, ut, quibus sævi deessent carnifices, prompta sufficeret voluntas; aliaque plane adessent vivendi genera, quibus, si luberet, etiam ingenti laude perpetuam sibi quisque gloriam compararet.
[2] [inter quas est vita solitaria.] Ut de reliquis sileamus, sacer se nobis offert anachoritarum cœtus, eo magis spectandus, quo, qui in illo adscribuntur, humano prorsus destituti solamine adversus invisibilia dæmonia soli Deo fidentes, diuturna pugna bellare noscuntur. Quibus sane præcipua prærogativa donatur, ut, dum caducis exuti cupiditatibus, divinisque incensi ardoribus comprobantur; non homines, sed angeli adhuc in terris positi merito nuncupentur. Inter hos beatissimus Cosmas, cujus hodie illustris est dies, maxime fulgere conspicitur. Qui in Creta insula a incultæ solitudinis cultor egregius angelicæ prorsus vitæ, quoad in humanis extitit, sese conformare studuit.
[3] [Hanc S. Cosmas] Cælestium enim contemplationi, & orationi quotidie vacans, in horrido antro sedebat, promptum omnipotenti Domino famulatum hilaris exhibens. Dilectæ nimirum solitudinis parietibus septus corpus proprium jejuniis, vigiliis, exteriorique opere extenuans, ipsum spiritui servire cogebat. Æstus & frigoris patiens, quietis negligens reluctantem carnem miro quodam studio exercebat. Bellandi porro cum dæmone apprime artibus eruditus, intestinis vexationibus, quibus quotidie agitabatur, facillime obstitit. Quare de virtute transiens in virtutem, profectibus prioribus * oblitus, semper ad altiora conscendebat.
[4] [egregiis virtutibus] Proficiendi namque desiderio succensus, quo magis proficiebat, eo amplius Deo appropiare conabatur. Semper de Deo cogitabat: semper ad illum anhelabat; cui ut amabilis fieret, non diebus, non noctibus a probis operibus torpescebat. Mentis autem oculos in æternitatis contemplatione levans, inane prorsus æstimabat omne, quod transit. Cumque se, divino favente lumine, intra solitudinis secreta conclusum agnosceret: gratias Deo referebat, qui eum ab sæculi tumultu eduxerat, quo ab humanis perturbationibus divina foret protectione securus.
[5] [condecoravit,] Sæculum oderat, atque ejus amatoribus mirum in modum compatiebatur: pro quibus assiduos emittens gemitus piissimus Dei clementiam exposcebat. His Vir sanctissimus in solitudine sese exercebat, circa quæ versans speciosa deserti pinguia reddebat. Quibus, atque aliis innumeris virtutibus micans, ad cœlos demum, quo suos gressus direxerat, corona redimitus immortalitatis pervenit IV Nonas Septembris anno post Christum natum DCLVIII, atque in eadem spelunca, in qua vivens latuerat, sepultus est.
[6] [cælestibus] Ubi cum aliquamdiu servaretur, ac frequens ad antrum accessus a vicinis accolis fieret, eis tandem maxima in Eremitam pietate e loco horroris & vastæ solitudinis corpus abducere, atque intra oppidum ornatissimo in loco condere visum est. Ita enim & Sanctum dignius colendum, & sibi ad venerabile sepulchrum facilius iter futurum rebantur. Quæ quidem humanis consiliis provisa, ut divinis repugnaverint, sequentia indicio extitere. Vel enim exin clausum cœlum pluviæ munus retinuit, vel apertum segetes grandinibus consumpsit.
[7] Tum quamdiu intra sæculares tumultus sancti Eremitæ corpus jacuit, [etiam] tamdiu, ipso Divo precante, diræ siccitates, proinde ingentes rei frumentariæ angustiæ perdurarunt. Quod cum homines illi infeliciter experirentur, viderenturque Eliæ tempora exsuscitata, quando ad prophetæ preces clausum est cœlum annis tribus, & mensibus sex b; ambigui unde tam gravis animadversio prodiret, flagitiis primum, post deductioni memoratæ causam, Deo inspirante, adscripsere.
[8] Melius itaque, si unde amotum fuerat, sacrum reponeretur corpus, [favoribus] sibi consulturos rati, ad amicum antrum denuo reduxere. Fluxit illico aquarum larga benedictio, roraruntque cœli desuper, & pluvias emiserunt, cunctas regionis partes inundantes, manifesto placati Numinis indicio, docuitque rudiores homines peractum miraculum, interdum etiam ab iis, quæ honesta, quæque pia censemus, honestius, sanctiusque abstinendum. Mansit eo loci ad quadringentos annos eximio gentium cultu: a quibus ad Divi sepulchrum longum atque arduum intercedebat iter, eo gratius Deo, atque ipsi Eremitæ, quo difficilius, & laboriosius susceptum.
[9] Cæterum, ut valida quæcumque initio, denique spatio languescunt, [post mortem clarus.] etiam ingens ille plane ardor fidelium, corruptæ naturæ vitio, temporum postea diuturnitate defecerat. Sed Deus æternus Sanctorum amator, qui perpetuum Cœlitibus cultum a nobis præstari exigit, locum venerationi aptiorem, ad quem tamen juxta beati Eremitæ placitum non omnibus facile pateret accessus, Venetiis elegerat; angustas scilicet nostras oras, quas tam nobili munere libuit illustrare. Id quando, & quomodo evenerit, sequentia indicabunt.
ANNOTATA.
a Hæc insula Europæ perampla est in mari Mediterraneo inter Creticum mare ab ea dictum ad Septemtrionem, & Lybicum mare ad Meridiem, aliis quondam nominibus appellata, nuncautem vulgo Candia. Si quis de illa velit plura, adeat geographos.
b Consuli potest liber 3 Regum cap. 17 ℣. 1, & cap. 18 ℣. 1.
* l. profectus priores
CAPUT II.
Translatio corporis Venetias.
[Corpus ex insula Cretensi] Cretæ insula necdum in ditionem Venetam cesserat a. Eo tamen exoticarum mercium deducendarum gratia onerariæ naves in dies properabant. Quem etiamnum adnavigandi morem Veneti mercatores servant: qui barbaras usque regiones ingentibus ausis pro mercimoniis petere non verentur. Igitur e plurimis, quæ ad memoratam tendebant insulam, fausto omine Venetorum navis eo appulit; in qua non plus divitiarum, quam religioni studentium virorum caterva vehebatur. Qui quidem Cosmæ fama illecti, cum de ejus corporis raptu taciti secum volverent, huc sane animum, atque ad negotia vires intendebant, inscii fortasse, an propitio, adversove Cosmæ numine rem tantam aggressuri essent. Cui rei etiam Cretensium terror addebatur: quibus, si furtum tentatum esse notum fieret, ad rapientium profecto exitium facilis eorum conversio foret.
[11] [miro modo] His animum quatientibus, ambiguos ipse Divus quoscumque abstulit cogitatus, noctuque per visum uni eorum apparens, tales forsitan somniantem curas, ut tutissimo a Deo datum Corpus Venetias abducerent, plenius admonuit. Cujus rei ille somno solutus socios admonens, ut feliciter conceptum explerent propositum, hortatus est. Quamobrem a timore ad spem sese invicem revocantes, statutam diem, qua ad antrum una accederent, elegerunt. Ea igitur ut primum illuxit, alacres quidem singuli properabant, dumetum, ac fere * ob spinarum densitatem invium iter gradientes.
[12] E quibus religiosiores alii nudatis plantis, pars minus compuncte tectis pedibus incedebant. Tunc res mira prorsus, [e spelunca tollitor,] quæ & Cosmæ sanctitatem confirmaret, & omni Venetos cunctatione eximeret, contigit. Eos enim, qui detractis pedulis b ad sepulchrum iter habebant, minime spinarum asperitas læsit: illorum vero pedes, qui calciati * eo properabant, stimulis haud pene ferendis transfigebantur. Itaque re nova excitati, gaudio inenarrabili replebantur, Dominoque, qui prosperam eorum navigationem reddidisset, gratias ardentiores solvebant. Singuli igitur pariter ad speluncam accedentes, flexis poplitibus preces ad Deum & ipsum Eremitam mittunt, raptui religioso avidius incumbentes.
[13] [as Venetiat transfertur.] Ingressus ad speluncam difficilis plane extitit, ac fenestra arctissima, qua vix unius hominis corpus transiret, aditum præbuit: per quam ingredientes, preciosum thesaurum ita integrum invenere, ut recens conditum * cuique mirum in modum videretur. Omni itaque religione illinc extrahentes, atque ad propriam navim caute ducentes, quamprimum tranquillo mari, cœloque sereno digressi, anno a Virginis partu MLVIII Venetias ad hanc insulam D. Georgii, mense Aprilis, Indictione XI, die XX deduxere, necdum primo transacto sæculo, quo monachi insulam incolere cœperant c: quam etiam primus nobili præsentia illustrare dignatus est.
[14] [Laudatur Deus] Res omnes ejus gestas, ut cupimus, recolere, non valemus: secretior enim ab ipso vivendi ratio delecta, soli Deo uti charum, ita cognitum fecit. Hominibus vero non nisi ab ipsius obitu, quanti meriti vivens extiterit, patuit. Vixit Deo dumtaxat, & sibi: hinc soli Deo, sibique notus. Sufficiant nobis itaque vel invitis pauca, quæ de ipso scripsimus, quibus nec ob plura ardentior forsitan religio accresceret. Scilicet quia imitari Sanctos contemnimus, juste agens Dominus reconditas illorum actiones sæpius celat, ne frustra nobis exempla ponantur, quibus sectandis nullum prorsus studium adhibemus.
[15] [in Sancto, etiamsi vix noto,] Ab ejusdem igitur piissimi Domini miseratione haud abest, quod geritur: quippe cum novissimo illo die tot nobis adversantes futuri sint judices, quot ad recte vivendum habuerimus exempla bonorum. Cæterum alias Dominum collaudemus, cujus sane providentia factum est, ut neutiquam singulæ beati Eremitæ res gestæ obliterarentur: sed eorum ad nos saltem memoria deveniret, quæ de sanctitate ejus certos nos reddere possent.
[16] Quem enim hodie colere studemus, ex operibus justificatum miracula post mortem, ut audivimus, peracta demonstrant; ut si ad ipsius auxilium confugere vel in hac solennitate velimus, [& patrocinium ejus proponitur.] ex sanctitatis ipsius certitudine patrocinium non defuturum sciamus. Misericordem igitur Dominum precemur, ut æque illæ, quas scimus, actiones nos excitent, atque ea, quæ ignoramus, ejus præclara merita nos adjuvent; quatenus utrisque mediis ad superna polorum gaudia pervenire valeamus, præstante D. N. Jesu Christo, qui cum Patre, & Spiritu Sancto vivit, & regnat Deus in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Paruit olim hæc insula imperatoribus Constantinopolitanis, ex quibus Balduinus Flandriæ comes eam dedit marchioni Montisferrati: ab isto autem vendita fuit Venetis magno auri pretio anno MCXCIV [Note: ] [al. 1204] : sed ab anno MDCXLV bello tentata a Turcis, tandem ipsis tota cessit anno MDCLXIX, Venetis ægre tria fortalitia littoralia servantibus, nempe Sudam, Garabusam, & Spinam longam [Note: ] [al. Sudam, & Spinam longam tantum] , prout observat Baudrandus. Corpus autem S. Cosmæ Venetias delatum fuisse scribitur infra num. 13 anno a Virginis partu MLVIII, de quo anno plura dicuntur in Commentario prævio. Tunc itaque Creta nondum parebat Venetis, secundum dicta. His addi possunt, quæ alibi lego, insulam videlicet hanc non fuisse Candiam appellatam, nisi postquam fundata fuit Candia urbs ejusdem primaria, a qua nomen traxit, id est, a seculo nono; eamque tunc paruisse Saracenis; seculo autem decimo, anno 962 a Nicephoro Phoca recuperatam.
b Pedules sunt pedum indumenta, tibialia, PEDULI, Italis, uti habet Cangius, ubi plura.
c Nam anno 982 hanc abbatiam sumpsisse exordium, in Commentario habes num. 3.
* f. ad dumetum fere ob spinarum &c.
* l. calceati
* l. conditus
DE SANCTO AGRICOLO EPISCOPO ET PATRONO AVENIONENSI
IN GALLIA,
Anno DCC, ut fertur.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Agricolus conf. episc. & patronus Avenionensis in Gallia (S.)
AUCTORE J. S.
§ I. Legitimus ac celeber Sancti cultus apud Avenionenses.
Quamvis memoria S. Agricoli Avenionensis episcopi nec antiquis adscripta legatur Martyrologiis, nec hodierno Romano hactenus sit inserta, [Memoria Sancti annuntiata seculo 15,] constat tamen de legitima ejus veneratione satis antiqua, eumdemque commemorarunt plerique martyrologi recentiores. Florarium nostrum Ms. ad 2 Septembris sic habet: Item sanctorum episcoporum Colmanni & Agricolæ Avennicæ civitatis. Avenio apud S. Gregorium Turonensem aliosque Avennica civitas vocatur, ita ut nullum videatur dubium, quin ille seculi XV scriptor designare voluerit S. Agricolum Avenionensem, de quo agimus. At non satis certo perspicio, quem illi adjunctum velit Colmannum episcopum Avenionensem; cum nullum inter episcopos Avenionenses reperiam istius nominis. Suspicor tamen designari S. Magnum Agricoli patrem & decessorem, quem forsan repererit cum S. Agricolo memoratum, cujusque nomen luxaverit, ut alias non raro facit idem scriptor. Certe hæc conjectura mihi apparet verisimilis, tum quia S. Magnum Avenionensem alibi non annuntiat hagiologus iste, tum quia utriusque Sancti corpora simul translata sunt & conjuncta seculo XIV, ut videbimus: nam hæc ratio esse potuit, cur illos simul hoc die commemoraverit laudatus scriptor.
[2] Grevenus in Auctariis ad Usuardum eodem die sanctum Antistitem annuntiat his verbis: [& passim apud recentiores: cultus satis antiquus,] Agricoli episcopi Avinionensis & confessoris. Prolixum ex Actis elogium texuit Saussayus, Verum ex eo huc tantum transfero postremam partem, quæ spectat ad cultum Sancti, ejusque posthumam gloriam: Postea, inquit, ob crebras miraculorum coruscationes, quibus urbi civibusque perpetim suffragatur, una cum sancti Magni sui parentis pretioso cadavere, ossa ejus ad ædem gloriosæ Virginis translata fuerunt veneranda: dehinc ad sui nominis sacram ædem, quæ canonicorum sodalitio insignitur, delata, sæpiusque ornatioribus loculis inclusa: tandem in thecis argenteis sub majori altare reposita, ea, qua par est, religione observantur. Experiuntur in dies cives tanti Tutelaris virtutem, cujus patrocinio præpotenti, cum sæpe ab excidio, tum maxime ab hæresis lue, ipsa Avenionensis civitas servata hactenus creditur. Duo in hisce corrigenda sunt, videlicet asserta translatio ad ædem beatæ Virginis, in qua Sanctus ab initio sepultus; quodque de thecis argenteis deinde dicitur. Eumdem Sanctum hodie annuntiant Ferrarius in Catalogo Generali, Martyrologium novum Parisiense, Menardus in Martyrologio Benedictino, aliique, quorum verba adferre minime est opus. Col.anctum Avenione die 2 Septembris ut patronum, confirmant varii, qui de episcopis Avenionensibus scripserunt; ejusque cultus antiquitas patebit ex Actis infra dandis.
[3] [& celeberrimus, ut patroni urbis Avenionensis:] Varias observationes in Vitam, reliquias, & cultum S. Agricoli nobis nuper humanissime transmisit Reverendus admodum dominus de Brantes thesaurarius & pœnitentiarius ecclesiæ metropolitanæ Avenionensis. Ex hisce ad hunc locum transfero observata de hodierno Sancti cultu: Primo S. Agricolus patronus non est diœcesis Avenionensis, sed solius urbis. Festivitas ejus celebratur ritu duplici primæ classis cum Octava, atque est celebranda cum cessatione ab opere servili: Excellentissimus prolegatus, inquit Gallice, qui est vicarius summi Pontificis atque urbis gubernator, comitantibus eum omnibus aulicis ac dominis consulibus, solemni cum apparatu assistit primis Vesperis, postridieque Missæ solemniter decantatæ: populique concursus ad ecclesiam Sancti maximus est. Sub vesperam caput Sancti circumfertur in longo supplicantium agmine; ac reversis datur benedictio venerabilis Sacramenti. Circa noctis initium sumptibus urbis exstruuntur ignes artificiosi, quibus festivitas terminatur.
[4] Quod spectat ad Officium Sancti, sola ecclesia ipsius nomine insignita utitur Officio proprio. [Officium antiquum, cui novum nuper substitutum:] In ceteris urbis ecclesiis recitatur Officium commune. Aliæ ex his recitant in secundo nocturno tres lectiones ex Vita depromptas, aliæ vero omnes de communi. Habeo in manibus Officium Sancti, impressum Avenione anno 1671, quod dicebatur in ejus ecclesia. Habet in secundo nocturno lectiones de Vita pro tota Octava. Verum illæ lectiones sunt ipsa Acta, quæ dabimus, ita ut necesse non sit ex iis quidquam huc transferre. Antiphonæ quidem, hymni, responsoria & capitula ad Sancti patrocinium ejusque beneficia frequenter alludunt, sed nulla continent facta, quæ in Actis non leguntur. Officium hoc ante paucos annos abrogavit, teste laudato de Brantes, novumque substituit Franciscus Mauritius de Gonteri archiepiscopus Avenionensis, anno 1742 defunctus. Novum istud Officium, mandante archiepiscopo, concinnavit Franciscus Anselme canonicus ecclesiæ S. Agricoli, illudque usui esse cœpit anno 1741. Hymnos hujusce Officii nobis communicatos lectorum oculis objiciam, cum ea Sancti gesta contineant, quæ certiora credunt Avenionenses.
[5] Hymnus ad Matutinum:
Umbræ diffugiunt, surgimus ocius; [ex hoc dantur hymni, in quibus gesta ante episcopatum,]
Illabens tenebris provehitur dies:
Plaudant Agricolo cantibus angeli,
Sanctum dum canimus melos.
Magni progenies, Albiadum genus,
Mundi delicias abjicit, & fugit,
Virtutum retinens semina, quæ pater
Imis cordibus inserit.
Fama sat pelago nobilis insula,
Qua sanctos aluit Gallia præsules:
Has sedes habitant relligio, fides;
Illuc impiger advolat.
Quo te Sancte? Tuos siccine deseris?
Votis Avenio te vocat, expetit.
Illustras meritis, & precibus foves.
Ad nos tu citius redi.
Clero mox oculus * præficitur redux,
Thesauros aperit pauperibus sacros,
Commissas viduas pascit, & integer
Præludit modo pontifex.
Uni sit Domino perpetuum decus,
Qui nunc Agricolum contuitu beat,
Ut nos cælitibus civibus inserat,
Cives qui patriæ sumus.
[6] Ad Laudes:
Nobis lux oritur, sol micat igneus: [in episcopatu,]
Festivum, populi, dicite canticum;
Aptentur sociis organa vocibus,
Et dulci resonent sono.
Mox in pontificem Magnus inungitur,
Et plenus meritis æthereos subit:
Sacris induitur Filius infulis,
Hæres promeritus patris.
Mirum, quo populos imperïo regit:
Noscit Pastor oves, moribus instruit,
Exemplis revocat, nocte, die vigil
Christo filiolos parit.
Crescit sancta fides, plebs nova nascitur,
Templi tunc Domino mœnia consecrat,
Auget redditibus, ditat, & inscius
Templum jam sibi præparat.
Proh mœror! rapitur Præsul amabilis,
Pastor deliciæ, pastor amor gregis:
Cælum mox penetrans, in superum choros
Felix spiritus evolat.
Uni sit Domino &c. ut supra.
[7] [ac miracula memorantur;] Ad utrasque Vesperas:
Quem cælis celebrant agmina cælitum,
Quem terris resonant ora fidelium,
Felix Avenio, Pontificem tuum,
Civem nosceque filium.
Jam te summa beat gloria Numinis;
Menti, totus amor, se Deus explicat:
Aris relliquiæ lampadibus nitent,
Sacris est honor ossibus.
Urbis tu columen rebus in arduis:
Imbres sponte fluunt arbitrio tui;
Messes terra parit, vinea germinat,
Cum tu nubibus imperas.
Vastant innumeræ rura ciconiæ,
Urbem pestiferis anguibus inquinant:
Has jussu removes, munere quo Patris
Jam nunc novimus alites.
Sævit, falsa vomens, hæresis impia,
Tentat per cuneos gliscere per gregem:
Nobis tu vigilas, mœnia protegis,
Miris & facibus fugas.
Hæc omnia lumen accipient ex Actis infra edendis. Ciconiæ autem vocantur Patris, seu S. Agricoli, alites, quia illas pro insignibus gestat Sanctus, qui cum ciconia pingitur in imagine nobis transmissa.
[8] [antiphonæ & oratio, quæ indicant patrocinium Sancti,] Hisce demum addo antiphonas aliquot. Ad Magnificat in primis Vesperis hæc occurrit: Hodie Agricolus cælos ascendit, hodie sancta per urbem aguntur solemnia: lætetur terra nostra natalitiis ejus gloriosa. Ad Benedictus in Laudibus: Super speculam Domini ego sum, stans jugiter per diem: & super custodiam meam ego sum, stans totis noctibus. Ad Magnificat in secundis Vesperis: Hic est Sacerdos Altissimi, qui pro populo suo semper orat ad Dominum, & in tempore tribulationis factus est reconciliatio. Demum oratio Officii hæc est: Deus, qui nobis ad gloriam hujusce urbis manifestandam B. Agricolum, confessorem tuum atque pontificem, concivem & patronum tribuisti: concede propitius, ita nos ejus semper patrocinio defendi, ut petita efficaciter assecuti, ipsius concives esse mereamur in cælis. Per &c. Hactenus de Officio, ex quo plura desumenda non censeo.
[9] [quod præcipue imploratur ad impetrandam pluviam aut serenitatem:] Sancti patrocinium præcipue invocari ad impetrandam pluviam, aut aeris serenitatem, ejusque caput hac de causa circumferri in supplicatione, breviter innuunt Acta num. 12, illudque magis confirmabimus. Verum observandum est, varias fuisse Sacri corporis translationes, quas ordine chronologico discutiemus post gestorum chronologiam. In una autem ex primis translationibus caput Sancti seorsum fuit positum. De hoc capite sæpe jam memoratus dominus de Brantes sic scribit: Quod spectat ad caput S. Agricoli, involutum fuit panno aureis filis texto, inclusumque statuæ dimidiatæ ex argento inaurato, quæ venerationi exponitur, atque a supplicantibus circumfertur. Illius dimidiatæ statuæ figuram æri incidendam dedi chalcographo nostro, sed contractam in formam minorem, ut tomo commodius inseri posset. Sic igitur eam hic exhibeo.
[10] Accipe nunc, quibus cæremoniis ad impetrandam pluviam aut serenitatem utantur Avenionenses: [supplicatio cum capite Sancti hac de causa institui solita] In necessitatibus publicis, inquit Dominus de Brantes, & præsertim ad serenitatem aëris, aut magis etiam ad pluviam impetrandam (nam pluvia rara est in hac regione, frequensque siccitas) in longo supplicantium agmine circumfertur Sancti nostri caput, aut illud solum in ecclesia sua venerationi fidelium exponitur. Domini consules hac de causa accedunt illustrissimum dominum archiepiscopum, eique significant, necessitatem exigere, ut exponatur aut circumferatur venerabile caput S. Agricoli. Antistes ad preces eorum mandatum conscribit, quod domini illi exhibendum curant decano & canonicis ecclesiæ S. Agricoli, ut hi pareant mandato. Dum supplicantium agmen instruitur, passim ad hanc cæremoniam eligitur dies Dominicus aut festus. Confraternitas Pœnitentium alborum & capitulum S. Agricoli præcedunt reliquias, quæ feruntur sub umbella, quasque subsequitur ingens populi multitudo.
[11] Primum reliquiæ portantur ad ecclesiam metropolitanam S. Mariæ de Domnis, [cum cæremoniis hic descriptis,] ubi illustrissimus dominus archiepiscopus pontificalibus ornamentis indutus, assistente capitulo metropolitico, eas excipit ad portam, triplicique thuris suffitu veneratur. Cum perventum est ad mediam ecclesiam, antistes eumdem thuris suffitum iterat. Demum, ubi ad sanctuarium pervenerunt reliquiæ, locantur in solio archiepiscopali, ubi iterato rursum triplici suffitu illas honorat archiepiscopus. Cantatur deinde antiphona de beata Virgine Sancta Maria succurre miseris, aut alia tempori accommodata, cum versiculo & oratione congruis. Postea pro S. Agricolo canitur antiphona, Sacerdos ET PONTIFEX, cum versiculo & oratione, atque huic adjicitur alia congrua necessitati, ob quam instituitur supplicatio. Hisce cantatis, referuntur reliquiæ, comitante archiepiscopo, iisdemque adhibitis suffitibus, quibus fuerant acceptæ, nimirum in sanctuario, in media ecclesia, & ad portam. Post hæc supplicantes procedunt ad ecclesiam Cælestinorum, portaturque caput S. Agricoli in hanc ecclesiam ante altare, & tumulum B. Petri de Luxemburgo, qui alter est hujus urbis protector (de eo actum est apud nos ad 2 Julii.) Caput B. Petri de Luxemburgo expositum est supra altare ipsius, & canonici S. Agricoli singuli accedunt, ut eum reverenti honorent osculo. Iidem fere honores in hac ecclesia S. Agricolo exhibentur, qui in metropolitana. Deinde reliquiæ referuntur ad ecclesiam propriam; & benedictione sanctissimi Sacramenti tota clauditur cæremonia. Hactenus de Brantes, qui & transmisit hymnum, qui in processu supplicantium canitur.
[12] Hymno hic præfigitur titulus: Hymnus ad processionem decantandus, [hymnus, qui cani solet a supplicantibus.] tum in die festo, tum ad impetrandam pluviam vel cæli serenitatem. Hic vero hymni contextus:
Præsul excelso residens olympo,
Urbis o nostræ columen, decusque,
Pervigil custos, patriæ vocantis
Accipe vota.
Ecce per totam celebraris urbem,
Ossibus sanctum canimus triumphum:
Thura dant cives, facibusque multis
Theca refulget.
Numinis summi, meritis amicus,
Tu graves iras animumque flectis
Tu favens votis, inimica nobis
Tela repellis.
Pro pluvia recitandus sequitur hic versiculus:
Sol calet terris, sitiuntque tristes:
Stillet e cælo numerosa nubes:
Prata ridebunt, segetesque surgent,
Uva rubescet.
Dum pro serenitate supplicatur, hic dicendus:
Nubilat cælum, redeat serenum;
Solis auratam faciem revolve:
Tu potens cælo gravidas aquarum
Pellere nubes.
Deinde vero alterutro dicto, sic pergitur:
Ad tibi sacras properamus ædes,
Civium votis faveas benigne:
Dona præsentis tribuas, futuræ
Pignora vitæ. Amen.
Hæc omnia abunde ostendunt, quanta pietate Avenione colatur S. Agricolus, quantaque sit Avenionensium de ejus patrocinio fiducia. Nunc auctoritatem Actorum gestorumque ordinem examinare aggredior.
[Annotata]
* archidiaconus
§ II. Vita Sancti recentiori calamo exarata, sed verosimiliter ex antiquioribus monumentis: gestorum qualiscumque chronologia.
[Vita Sancti scripta sub finem seculi XVI,] Vitam S. Agricoli primus edidit Vincentius Barralis in Chronologia Sanctorum insulæ Lerinensis a pag. 321, eique hunc præfixit titulum: Vita & res gestæ sancti Agricolæ episcopi Avenionensis & monachi Lerinensis ex antiquissimo manuscripto Lerinensis & Avenionensis ecclesiæ. Eadem Vita recusa est apud Surium ad 2 Septembris, idemque titulus præfixus. Eadem quoque per lectiones divisa legitur in Officio S. Agricoli, pro Octava concinnato, editoque Avenione anno 1671 ad usum ecclesiæ laudati Sancti, rursumque illic initio repetitur ex antiquissimo manuscripto. Verumtamen clarum est ex ipsa Vita, eam non fuisse compositam nisi sub finem seculi XVI, cum auctor num. 13 meminerit gestorum anni 1574, quæ se vidisse testatur. Dionysius Sammarthanus tom. 1 Galliæ Christianæ col. 801, recitatis hujus scriptoris verbis de sepulturæ loco, qui nunc capella rosarii nuncupatur, sic subdit: Quæ verba probant recentem esse scriptorem Vitæ S. Agricoli a Barrali datæ, quod quidem jam subodorabar ex multis loquendi modis, hoc in Opere usurpatis, quæ sane antiquitatem minus sapiunt. Mabillonius tom. 1 Annalium pag. 598 sine multa inquisitione edicit Acta hæc esse recentioris auctoris. Et sane nullum hac de re potest esse dubium: auctor enim ætatem suam ipse indicat verbis jam datis, eodemque stylo ubique utitur, ita ut existimare nequeamus posteriora deinde addita esse ab alio quopiam, sed necessario sit dicendum, Vitam hanc scriptam esse sub sinem seculi XVI.
[14] Hæc scriptoris ætas exiguam auctoritatem conciliare potest Vitæ S. Agricoli, [ideoque exiguæ est auctoritatis;] præsertim cum nulla habeamus monumenta antiqua, quibus asserta ipsius, ordinemque chronologicum, quem composuit, confirmare valeamus. Verisimile quidem est, monumenta quædam antiqua de S. Agricoli gestis servata fuisse in ecclesia Avenionensi, idque prorsus credendum est, ne cogamur dicere, omnia ab impostore esse conficta. Quin imo improbabile non est, aliquam Vitam S. Agricoli huic scriptori in manibus fuisse, eamque ab ipso auctam & digestam ea, qua hanc habemus, methodo & stylo. Attamen, etiamsi hoc certum esset, vel sic maxime maneret incertum, quam exacte scripta fuerit antiquior Vita, quove tempore auctor ejus floruerit; atque æque ignoraremus, quid olim fuisset Scriptum, quid vero adjunctum ab auctore neoterico; ac demum, an hic sufficienti crisi antiquiora monumenta fuerit secutus, an nihil ex incertis levibusque conjecturis, nihil ex traditionibus popularibus admiscuerit. Certe multa asseruntur in hac Vita, quæ etsi prorsus inusitata non sunt, ab usu tamen ordinario abhorrent: alia vero affirmantur, quæ per se parum sunt probabilia; alia, quæ aliunde firmari nequerunt, & ex mera conjectura videntur scripta. Ordo chronologicus, qui non sine industria concinnatus est, totus verosimiliter ex conjecturis desumptus est a scriptore neoterico, ideoque plane incertus apparet.
[15] Mabillonius loco mox assignato chronotaxim hujus Vitæ oppugnat ex Privilegio Grasselensis monasterii, [chronotaxis Vitæ oppugnata ex privilegio Grasselensi:] quod edidit in Appendice ejusdem tomi pag. 698, ac sic ratiocinatur: Ante annos ab hinc quatuor retulimus primas Grasselensis monasterii litteras, quibus subscribunt episcopi omnes metropolis Arelatensis, cui tunc Avenionensis ecclesia, nunc metropolitana, subjecta erat: sed nullus inter subscribentes Agricolus, ad cujus nominis similitudinem nullus ex his propius accedit quam Agliacus, imo in subscriptione Aghiacus. Laudatus Dionysius Sammarthanus argumentum Mabillonii expendit his verbis: De fide hujus auctoris suspicionem injicit privilegium Grasselensis monasterii, quod edidit Mabillonius tom. 1 Annal. p. 698. Huic privilegio dato a Petroino Vasionensi episcopo subscribit Arelatensis metropolitanus cum omnibus suis suffraganeis, ex quorum numero tunc erat Avenionensis episcopus. Tempus concessi privilegii refertur ad annum X Theodorici regis, quo sedebat S. Agricolus; respondet enim hic annus Christi sexcentesimo octogesimo quarto. Attamen nullus Agricolus subscriptus huic privilegio legitur: unde suboritur suspicio suppositionis. At minime certum est nomina episcoporum, quæ leguntur ad calcem Grasselensis privilegii, esse suffraganeorum Arelatensis archiepiscopi potius, quam aliorum vicinorum præfulum; nec id asserit Mabillonius, nisi ex mera conjectura. Præterea post Wolbertum, quem putamus fuisse archiepiscopum Arelatensem, quia subscripsit primus, legitur Aglicus (Aghiacus) episcopus, qui forte idem est ac Agricolas Arelatensis: nam facile potuit mutari r in l, quæ duæ litteræ sunt liquidæ & valde affines; & ex Agricus factus est Agriculus, Agricolus. Si subsisteret argumentum Mabillonii, corrueret tota Vitæ chronotaxis. Verum præter ea, quæ respondit Sammarthanus, dici adhuc potest, Privilegium istud auctoritatis esse æque incertæ, quam sit Vita S. Agricoli; cum mirum sit ex novem episcopis, quorum subscripta sunt nomina, nullum aliunde notum esse eodem saltem nomine. Quapropter non video, cur illud privilegium Vitæ obstaret, si illa antiquior esset & melioris notæ.
[16] [Scriptores alii, qui egerunt de S. Agricolo, cujus gestorum certa chronotaxis dori nequit:] Prædictam Vitam imitati sunt duo alii scriptores, Italus alter, alter Gallus, qui lingua sua vernacula ediderunt Vitam S. Agricoli. Italica impressa est Neapoli anno 1626, nihilque præcedenti adjicit, nisi ornatum sermonis, quem variis sacræ Scripturæ textibus distinxit. Gallica vero edita Avenione anno 1651 adjunxit illustre miraculum, ipsius scriptoris ætate factum, quod ex ipso infra referemus. De gestis S. Agricoli etiam disseruerunt Franciscus Nouguier in Historia ecclesiæ & antistitum Avenionensium a pag. 23; Carolus Cointius in Annalibus Francorum; Sebastianus Fantoni Castrucci in Historia civitatis Avenionensis Italice scripta pag. 300, ac demum, ut omittam alios, Dionysius Sammarthanus jam laudatus. Hi omnes memoratam Vitam secuti sunt, totamque fere chronotaxim ex ea ordinarunt, corrigendo tamen aliquot capita. Fateor quidem apertæ falsitatis convinci non posse, quæ in ea dicuntur de anno emortuali, aliisque quibusdam ad Sanctum spectantibus. Verum simul assevero, fundamentum id solidum non esse, ideoque certam non posse texi chronologiam, adhibitis etiam quibuscumque correctionibus. Quis enim ex præmissis incertis certam eliciat conclusionem? Quis certo ordine disponat omnia, ubi annus natalis emortualisque, tempus episcopatus initi ejusdemque prolixitas, initium & finis vitæ monasticæ, atque omnia demum chronologiæ capita æque videntur incerta, atque a biographo asserta ex meris conjecturis? Hac de causa hic quærendum, quid vero vicinius appareat, non quid certum sit atque indubitatum, cum nihil fere certi inveniri possit.
[17] [datur tamcis qualiscumque gestorum & temporum ordo, quem Cointius] Divus Agricolus, inquit biograhus num. 1, circa annum Dominicæ Incarnationis sexcentesimum supra trigesimum, Honorio summo Pontifice, & Clotario in Gallia regnante,… Avenione natus est. Congruit assignatus Christi annus cum pontificatu Honorii 1; at non convenit cum regno Clotarii 11, cum hic obierit anno 628, ut passim tradunt scriptores. Erravit igitur scriptor, vel assignando regnum Clotarii, vel statuendo annum 630. Quis nunc definiat, utrum in anno erraverit, an in regno Clotarii? Cointius ad annum 627 num. 2, allatis iisdem Vitæ verbis, dubium facilius solvit quam solidius, dum subdit sequentia: At tres illi characteres simul convenire non possunt, quia Clotarius diem obiit anno Christi sexcentesimo duodetricesimo. Melius igitur ortum Agricoli referemus hoc anno, Christi sexcentesimo vicesimoseptimo …Vitam Agricoli, quam alii annorum septuaginta curriculo circumscribunt, prorogabimus ad annum tertium supra septuagesimum, triennalique auctione definiemus tempus ab auctore Vitæ prætermissum, quo Agricolus archidiaconatum in ecclesia Avenionensi gessit. In ceteris eidem scriptori ac Barrali assentiemur, pium enim Agricoli secessum in Lerinensem insulam anno ætatis decimo quarto, reditum post annos sexdecim consignabimus, tum archidiaconatum triennalem, postremo episcopatum annorum quadraginta subjiciemus. Si cui sufficit chronotaxis arbitraria, modo secum non pugnet, potest hanc Cointianam admittere, uti fecit Sebastianus Fantoni Castrucci.
[18] Verum talis tempora ordinandi methodus mihi numquam placuit, [frustra conatus est corrigere, cum omnia nimis sint incerta,] numquam placebit. Rationes requiro, cur censeam in uno potius errasse scriptorem quam in altero. Ubi nullæ occurrunt rationes, nihil definiendum statuo. Hic autem nulla se offert ratio, quæ faveat Cointio: sed potius ei adversatur ætas Sancti, quam annis septuaginta definit biographus num. 8, ita ut bis erraverit in opinione Cointiana. At fateor & illam rationem exigui esse momenti, mihique incertum esse, an non multo pluribus annis aberraverit scriptor, quam tribus a Cointio statutis. Porro chronotaxim ille texere pergit num. 2 hoc modo: Decimum quartum annum agens vitam monasticam amplexus est in cœnobio Lerinensi. Id itaque fieri debuit circa annum 644. Annos sedecim ibidem vixisse, ait num. 3; ac deinde sacris Ordinibus initiatum, factumque archidiaconum. Anni illi deducunt ad annum 660, circa quem ex supputatione biographi hæc fieri debuerunt. Verumtamen idem scriptor num. 4 affirmat Sanctum episcopum declaratum anno Domini sexcentesimo quinquagesimo inchoante, id est, toto decennio citius, quam exigit chronotaxis, non modo præcedentium, sed sequentium etiam factorum: nam num. 6 componit annum ætatis sexagesimum secundum cum trigesimo secundo episcopatus, & num. 8 mortem contigisse dicit anno Domini septingentesimo, exeunte ætatis suæ septuagesimo, initi pontificatus quadragesimo. Tota igitur biographi supputatio requirit, ut dicamus ex ejus opinione episcopum creatum circa annum 660; atque id affirmant laudati Cointius, Castruccius & Sammarthanus.
[19] Crediderunt illi verosimiliter in Vita pro anno quinquagesimo legendum esse Sexagesimo, [lapsusque biographi videri quidem possint;] nec temere, uti ex dictis liquet. At simul hinc patet, quam inepte biographus composuerit annos Christi cum annis regum Francorum, quamque incerta sit tota ejus chronotaxis. Nam num. 4 sic habet: Nec mora, Agricolus omnium ore, omnium votis expetitur. Dagobertus ipse … id habet acceptum. Itaque anno Domini sexcentesimo quinquagesimo inchoante, defuncto interea Dagoberto, atque regnante Clodoveo II, sancto patri … in episcopali sede successor communi omnium calculo declaratur. Dagoberti mortem alii alligant anno 638, alii 644. Quomodo ergo Dagobertus electionem Agricoli habuit acceptam? Quomodo hic declaratus est episcopus brevi tempore post ejus mortem, si electus est anno 660? Vides, opinor, lector, quam non sit fidendum scriptori nostro, qui regum tempora minus exacte novit, & vel sic enarrare voluit, sub quibus regibus singula fuerint peracta. Laudatus Sammarthanus post catalogum proprium episcoporum Avenionensium alterum dedit ex Historia Polycarpi de la Riviere Cartusiani, ubi col. 869 initium episcopatus S. Agricoli innectitur anno 666. Eligat prudens lector ex hisce, quod placuerit; aut potius nihil ex tota Vitæ chronotaxi pro certo habeat.
[20] Anno 690 monasterium a Sancto exstructum Avenione, tradit biographus num. 5, qui & mortuum anno 700 affirmat num. 8. An hæc melius suo tempore ordinata sint quam præcedentia, ignoro; [at non corrigi, nisi certiora reperiantur monumenta.] at nullus in contrariam abivit sententiam. Vincentius Barralis in annotatione post Vitam editam pag. 327 totam chronotaxim brevibus hisce verbis complexus est: Porro sanctus Agricolus nascitur Avenioni anno Domini DCXXX. Anno vero ætatis suæ quarto decimo, Domini vero DCXLIV fit monachus in insula Lerinensi, in qua permansit per sexdecim annos, & assumptus est ad sedem episcopalem Avenionensem anno ætatis suæ trigesimo, Domini vero DCLX. Rexit itaque episcopatum annis quadraginta, & moritur anno ætatis suæ septuagesimo, Domini vero DCC. Hæc servari possunt, donec certiora se offerant: nam difficulter corrigi possunt, aut omnino non possunt, nisi firmiori reperto documento.
§ III. Sepultura Sancti; sacellum prope Rupem Mauram, aliaque Sancto dicata: corporis translationes, miracula.
[Sepultus Sanctus in ecclesia cathedrali;] Biographus num. 8 ait Sancti corpus sepultum fuisse in ecclesia cathedrali, quæ vocatur divæ Mariæ de Dominis, quæque etiam hoc tempore dicitur beatæ Mariæ de Dominis. Locum distinctius explicat his verbis: In sacello sancti Petri, eo in loco, qui nunc capella Rosarii nuncupatur, … ubi cratis ferrea, quæ nunc invisitur cum inscriptione ejusdem, honorifice conditum est. De hisce Dominus de Brantes ad nos perscripsit sequentia: Sepultus est, uti habet Vita, in ecclesia beatæ Mariæ de Domnis, quæ est metropolitana Avenionensis, in sacello S. Petri, dicto deinde sancti Rosarii. Hic observandum, idem nomen non esse hodie dicto sacello, sed illud dedicatum esse S. Josepho. Visitur in pavimento crates ferrea, qua designatur locus, ubi S. Agricolus fuit sepultus. Erat verisimiliter crypta, quæ terra fuit repleta post translatas inde Sancti reliquias. Hæc crates est inter altare S. Josephi & mausolæum Joannis Papæ XXII, qui illic sepeliri voluit, motus pio erga S. Agricolum affectu. Hactenus de sepulcro Sancti.
[22] [dedicatum ei sacellum miraculis celebre:] Antequam corporis translationem narrat Vitæ scriptor, num. 9 asserit varia sacella S. Agricolo dicata fuisse, atque inter illa unum olim miraculis celebre prope Rupem Mauram, oppidulum Occitaniæ ad Rhodanum, quod duobus circiter milliaribus distat Avenione, ejusdemque est diœcesis; Gallis vernacule Roque Maure dictum, atque hinc Dionysio Sammarthano in tabula provinciæ Avenionensis Roca-Maura. Hoc sacellum, seu ecclesia celebris olim miraculis, inquit laudatus de Brantes, uno milliari distat Rupe Maura, & pertinet ad Benedictinos Congregationis S. Mauri, nempe ad abbatiam S. Andreæ de Villa nova prope Avenionem. Habent illic presbyterum, qui baptismum & extrema moribundorum Sacramenta administret rusticis in vicinia habitantibus. Verum illi, si matrimonium contrahere velint, coguntur accedere parochiam Rupis Mauræ, quia hactenus frustra petierunt, ut sacellum istud ad jus parochiale promoveretur. Creditur id sacellum unum ex vetustissimis, quæ Sancto fuere dicata. Verisimile igitur est, sacellum istud structum fuisse ante corporis translationem, mox examinandam.
[23] Refert biographus num. 10 primam corporis translationem ab ecclesia cathedrali B. Mariæ de Domnis ad ecclesiam S. Agricoli; [ecclesia Sancto sacrata & canonicis aucta: corpus ejus & S. Magni eo delatum:] asseritque locis variis quædam de illa ecclesia: verum omnia tam confuse & perturbate, ut difficulter ex ipso sua singulis tempora assignari possint. Nouguierius pag. 107 in Joanne XXII hæc scribit: Idem Pontifex anno MCCCXXI fundavit capitulum S. Agricoli, quale est hoc tempore; auxit ecclesiam olim ædificatam per hunc sanctum Antistitem, qui illic locaverat Religiosos monasterii sui Lerinensis, ac simul mensæ capitulari adjecit viginti prioratus rurales. Patent hæc ex bulla, servata in thesauro hujus ecclesiæ. Est hæc prima urbis parochia. Idem auctor pag. 23 affirmat, corpora SS. Magni & Agricoli per Joannem XXII translata fuisse anno 1321. Noster biographus idem dicere videtur, sed obscurius, nec affirmat omnia eodem anno fuisse peracta. Num. 9 ait, ecclesiæ S. Agricoli assignatos esse annuos proventus per Joannem XXII anno 1321, ad erectionem, opinor, capituli, de quo alibi non loquitur. Num. 10 dicit translationem factam jussu Pontificis, ejusdem, ut apparet, Joannis XXII. Paulo infra ait ecclesiam Sancto constructam, eumque patronum & protectorem electum, acsi illa serius essent facta. Verum reddit ibi potius rationem, cur illa sint facta; quam assignet ordinem, quo singula contigerunt. Hinc suspicor & illa contigisse tempore Joannis XXII, qui ampliandam curaverit ecclesiam, eamdemque collegiatam instituerit, ac demum ad illam transtulerit corpora Sanctorum Magni & Agricoli.
[24] Suspicor, inquam, omnia illa contigisse tempore Joannis XXII, [eadem corpora deinde sub majori altari collocata:] tum quia scriptor, dum Pontificem nominat, eumdem semper videtur intelligere, tum quia num. 10 videtur eumdem annum 1321, quem ante expresserat, translationi assignare, tum quia nullus aliud translationi assignat tempus. Ipse quidem biographus scrupulum movet, dum num. 10 narraturus secundam translationem, ait, Ubi aliquot annos honorificentissime asservata, acsi inter primam & secundam translationem anni non multi intercurrissent; cum tamen plusquam seculo toto secunda translatio posterior sit Joanne XXII. At scriptor nullibi accurate loquitur, ideoque dicta verba non evincunt, secundam translationem brevi secutam esse post primam. Hæc autem secunda translatio anno 1458 affigitur a biographo, qui affirmat sacra corpora Magni & Agricoli tunc collocata esse sub majori altari ejusdem ecclesiæ per Pontium Vasionensem episcopum. Vincentius Barralis post editam Vitam de corporum SS. Magni & Agricoli translationibus mox observat sequentia: Corpora sanctissimorum episcoporum Avenionensium Magni & Agricoli, patris & filii, in duabus archis * plumbeis inclusa, usque ad hæc tempora quatuor vicibus translata leguntur, crescente semper devotione populi Avenionensis: quarum duæ primæ habentur supra in vitæ Historia. De his egimus.
[25] Tertia vero (translatio) facta fuit a reverendissimo domino Carolo Contamissa, [tertia & quarta translatio sine loci mutatione:] episcopo Carrotensi & vicelegato Apostolico, quarto Idus Augusti, anno trigesimo nono supra millesimum quingentesimum; & collocata (corpora) in ecclesia suo nomine dicata sub majori altare in præfatis archis plumbeis existentia. Præsenti vero anno duodecimo supra millesimum sexcentesimum, cupiente capitulo canonicorum præfatæ ecclesiæ parrochialis ampliare chorum, & magnificare altare majus, & in omnibus pro posse (maxima ad hæc pulsi devotione) ornare ecclesiam, facta est translatio a reverendissimo domino Stephano Dulci, archiepiscopo Avenionensi, octavo Calendas Maii, & in novo altari quam honorifice collocata, sunt corpora utriusque Sancti. Diligentissimus dominus de Brantes de præsenti corporum statu hæc nobis perscripsit: Sacra corpora SS. Magni & Agricoli etiamnum quiescunt sub altari principe ecclesiæ S. Agricoli, quæ celebris est collegiata & prima parochia Avenionensis. Servantur autem in thecis plumbeis, quæ arcis ligneis sunt inclusæ. Ante has arcas ex ligno inaurato constructa est tumuli seu mausolæi pars anterior, quæ est pro ornamento inferiori altaris principis. Diebus communibus tegitur istud ornamentum conveniente frontali, quod non ponitur præcipuis anni festivitatibus; sed accenduntur sub altari duæ lampades, quibus tumba Sanctorum illustratur.
[26] [non fuere deinde corpora argenteis thecis inclusa:] Barralis post prædicta sic prosequitur: At non his contenta sancta Avenionensium religio, præfatas archas plumbeas, in quibus sacra pignora inclusa asservantur, in novas archas argenteas, sumptu maximo ac splendidissime elaboratas, includere laborat, ut ipsi vidimus, & relatu canonicorum, præcipueque reverendi domini Jacobi Melani viri solertis & activi percepimus. Verum oportet aliquid impedimenti intervenerit, id enim factum non esse, observat laudatus de Brantes, observationemque suam confirmat his verbis: Nam decanus S. Agricoli mihi asseruit, corpora inclusa esse thecis plumbeis, uti supra affirmavi. Caput S. Agricoli seorsum servari, ac circumferri jam dixi. Idem de brachio S. Magni scribit Dominus de Brantes in hunc modum: Brachium S. Magni inclusum est brachio argenteo, quod sacerdos celebrans circumfert manibus suis in supplicatione, quæ instituitur festo ejus die XIX Augusti.
[27] [quidam maligna febri ad extrema deductus,] Quod spectat ad miracula Sancti, præter ea, quæ in Vita S. Agricolo attribuuntur, aliud refertur in Vita Gallica jam memorata anni 1651, quod contigit anno 1643. Auctor anonymus illud Gallice narrat tali modo: Nequeo prætermittere factum recens, quod anno MDCXLIII, die 2 Septembris festo S. Agricoli, contigit fabro aurario, qui, dictus Raimundus Vinay, etiamnum vivit, gratusque erga S. Agricolum, ei acceptam fert sanitatem, qua fruitur, admirantibus omnibus, qui eum ægrotantem viderunt. Invaserat eum febris maligna, quæ apparebat per papulas *, varos nigros *, aliaque accidentia mirabilia. Aderat molesta admodum urinæ difficultas *, frequens sanguinis fluxus per nares, subinde tamen intermissus, ac crurum ardor incredibilis atque intolerabilis. Tandem sanguis interno illo ardore inflammatus ascendit cum ebullitione atque eruptione tam violenta, ut fluere per nasum non cessaverit tota hebdomada. Quando marmoris applicatione aut unctionibus cursus ejus sistebatur, erumpebat per oculos & per aures, quantumcumque conarentur illum divertere aperiendo venam in utroque brachio, venamque saphenam pedis dexteri. Credebatur animam brevi exhalaturus cum ultima sanguinis gutta. Medici abscesserant. Uxor ab eo erat avulsa, ne nimio opprimeretur dolore, dum videret morientem.
[28] [post votum Deo in honorem Sancti factum, brevi convalescit.] Hæc tamen ad maritum suum reversa erat, cum amore impulsa, tum studio experiendi, an adhuc spiraret. Agonizans sensibus destitutus, excepto auditu, percipiens aliquid strepitus, rogat, quid id esset. Respondent ei, transire agmen supplicantium, a quibus portabantur reliquiæ S. Agricoli. Hæc vox fiduciam ei ingerit. Vovet Deo, si ipsi placeat vitam sibi ac visum restituere (parum enim curabat vitam sine visu, quem in morbo amiserat) se ad honorem hujus Sancti victum subministraturum adolescenti pauperi, eique communicaturum omnia, quæ noverat. Vix id votum conceperat, cum sufficientes recuperavit vires ad sedendum in lecto suo. Cœnam sumpsit cum appetentia, visum recepit clariorem, quam umquam habuerat, & paulatim rediit ad labores artis suæ, quam hodieque exercet cum honore, agnoscens palam beneficium optimi Patroni sui, ad cujus honorem plura facere ex grati animi testificatione statuit, quam tunc promiserat. Hactenus ille. Ceterum dubitari non potest, quin intercessione S. Agricoli multo plura impetrata sint beneficia, quam ad posterorum memoriam sint perlata: nam ex iis videtur nata insignis illa fiducia, quam de ejus ope conceperunt Avenionenses.
[Annotata]
* arcis
* Gal. exanthemes
* Gal. tac
* Gal. disurie
VITA
auctore anonymo
ex editione Barralis & Surii.
Agricolus conf. episc. & patronus Avenionensis in Gallia (S.)
A. Anonymo.
CAPUT I.
Sancti natales, vita monastica, gesta in episcopatu, obitus & sepultura.
Divus Agricolus circa annum Dominicæ Incarnationis sexcentesimum supra trigesimum,[Natales S. Agricoli illustres,] Honorio a summo Pontifice, & Clotario b in Gallia regnante, ex illustri Albiensium c familia Avenione natus est patre beato Magno, qui hujus civitatis episcopatum postea sortitus est, matre Gandaltruda, sive Austadiala, avo vero Albino magnate. Insignes illi quidem, & ea, quæ secundum carnem est, inter reliquos provinciæ proceres generis claritate, & nobilitate conspicui: sed ea, quæ secundum Deum est, vera gloria, virtute, fide, ac pietate longe illustriores. Sub talium igitur parentum cura Agricolus educatus, tantæ virtutis specimen dabat, ut integritatis ac innocentiæ splendor, & major quædam in illis teneris annis ad virtutem indoles, elucentes significabant, quantæ sanctitatis futura esset maturitas.
[2] Florebat [illa] tempestate celebre illud Lerinense d cœnobium, [vita monastica in cœnobio Lerinensi,] sancti Honorati nuncupatum, in insula maris Gallici prope Antipolim, in quod adolescentes nobiles tamquam ad celeberrimum quoddam litterarum & virtutis emporium confugiebant, ut ætas puerilis ad virtutem, honestatemque informat *, brevi virtutibus digni essent adolescentes, qui honoris & dignitatis nomen possent sustinere. Ibi Deo militaverunt Honoratus, & Cæsarius e Arelatenses, Germanus Parisiensis, Eucherius, & Justus Lugdunensis, & Siffredus Carpentoractensis episcopi. Eo etiam se recipit beatus Adolescens, spretisque carnis illecebris, & labentis sæculi oblectamentis, decimum quartum annum agens se totum Patribus commisit, ac omnes animi motus, omnemque ingenii cogitationem in studiis scientiæ & virtutis locavit atque fixit. Vix adolescentiam ingressus, jam ex virtutum omnium religiosæque vitæ fragrantia, monasterium insulamque repleverat, ut in omnium oculis esset, in omnium ore versaretur, amaretur ab omnibus, cum solus ipse sibi displiceret. Elucebat in eo angelicus quidam nitor, effusa in omnes charitas, singularis modestia, rerum omnium suique contemplatio, atque inter omnia incredibilis in Deum amor, cujus charitate succensus ardentiori indies Christianæ perfectionis fluenta sitiebat.
[3] [archidiaconatus Avenionensis,] Annos sedecim in monasterio Lerinensi summa morum integritate vitæque sanctitate transegerat, proprii cordis agrum strenuus Agricola perpetuo excolens, cum divinis jam atque humanis apprime imbutus disciplinis, mandato superioris sacris ordinibus rite & gradatim, non assumens sibi honorem, sed vocatus a Deo tamquam Aaron, jussus est initiari. Paulatimque cum esset archidiaconatus officium obire coactus, nardus tantæ sanctitatis odorem dedit, ut jam vulgo haberetur, non qui oculus tantum esset episcopi, sed qui episcopatu ipso fungeretur.
[4] [episcopatus & mors patris Magni,] Beatus Magnus, Agricoli secundum carnem pater, Avenionensem tunc excolebat ecclesiam magna laude, magnaque opinione sanctitatis. Is senio confectus, cum * se pascendo gregi dominico jam imparem agnosceret, de successore (quod olim sanctus fecerat Augustinus f) cœpit attentius cogitare. Advocantur primores urbis una cum clero, suum ipsius desiderium venerandus præsul aperit, cupere se sarcinam humeris angelicis formidabilem, effœto jam corpore, ætate languente, viribus delabentibus flaccentibusque deponere: eligant una cum reliquo populo, quemcumque aptiorem in Domino judicaverint sibi successorem. Nec mora Agricolus omnium ore, omnium votis expetitur. Dagobertus ipse, qui Clotario g patri in regni administratione successerat, tanta Viri fama increbrescente, id habet acceptum. Itaque anno domini sexcentesimo quinquagesimo inchoante, defuncto interea Dagoberto, atque regnante Clodoveo secundo h, sancto patri, sanctus Filius, beato Magno beatus Agricolus in episcopali sede successor communi omnium calculo declaratur. Vidit beatus Magnus suam sponsam Filio desponsatam, vidit & suam vivam imaginem in sua sede collocatam, vidit gregem suum mutasse hominem, nec tamen mutasse pastorem: quicquid enim sanctus senex in se optasset, hoc in Agricolo filio emicare videbat. Quare statuit eidem ecclesiæ sua omnia elargiri, cui se Filiumque devoverat, prædia, possessiones & feuda, quæ illi supererant * in sæculo, templo beatissimæ Virginis Deiparæ liberali donatione, testamento concepto, consecravit. Quibus peractis, non multo interjecto tempore, matura Deo, & mundo beata illa anima miseræ istius vitæ vinculis exoluta, relictisque Avenionensibus, tum suarum virtutum, tum bonorum omnium, tum suæ sanctissimæ Prolis hæredibus, ad cœleste præmium decimo quarto Calendas Septembris evolavit.
[5] In beatum igitur Agricolum pastorali cura transmissa, [ecclesia cum monasterio structa,] mirum ac venturis sæculis imitandum exemplum, quo studio, qua vigilantia in id incubuerit verus Agricola, ut ex agro Dominico vepres vitiorum, atque errorum dumeta divelleret, neve inimicus homo in tritico lolium adulterinum insereret. Ex quo brevi factum est, ut agnoscente * fidelium numero, unica jam non posset omnes capere basilica. Quam ob rem pius Pontifex propriis sumptibus aliam intra muros jussit ædificari ecclesiam i parœcialem, quasi munitissimam turrim in medio vineæ, ad quam egregios operarios monachos non paucos, ex cœnobio Lerinensi, ubi prima suæ perfectionis jecerat fundamenta, curavit acciri, quod ex regulari ordine suauissimum quemdam fructum voluptatis acciperet, quibus & abbatem k præfecit, & prædia liberaliter assignavit: insuper concesso quartarum l privilegio, ut nihil deesset servis Dei necessarium, quod ex annuis redditibus ad illos facile non perveniret. Peracta sunt hæc Theodorici regis m tempore, Sergio summo Pontifice, circa annum domini sexcentesimum nonagesimum.
[6] Exegerat beatus Agricolus duos circiter & triginta annos in episcopali cura, [cura de felici morte, variæ consuetudines piæ,] ætatis vero suæ duos & sexaginta, ingenti Christianæ plebis fructu & incremento: cum in futurum præcavens sanctus Antistes, de postrema die patris Magni exemplo cœpit impensius cogitare. Ac primum rogavit abbatem monasterii, quod extruxerat, ut se * in hac vita digressum, & viam patrum ingressum, orationum, Sacrificiorum preciosissimi Corporis & Sanguinis Domini, quæ Deo libantur quotidie, participem faceret. Jussit præterea in sua ecclesia episcopali, datis in eum finem proventibus annuis, quotidie pro anima sua augustissimum Missæ sacrificium solemni ritu decantari. Atque etiam voluit Horas canonicas, & divina officia, mysteria deinceps in eadem ecclesia eodem modo, quo solerent in monasteriis, alternis videlicet cantibus recitari; nondum enim in his partibus invaluerat ille mos, quem aliquot ante annos Damasus n Pontifex Maximus invexerat, posteaque Pipinus rex o, in intimam Galliam Roma transtulit, cum Avenione dudum viguisset. Nec vero mirum, Deum voluisse illa prærogativa ecclesiam Avenionensem decorare, quo donante, aliquot postea seculis exactis, Avenione a Joanne primum episcopo Avenionensi p, tum summo Pontifice ejus nominis vigesimo secundo & fundatore nostræ ecclesiæ, excogitatus & inventus est salutaris usus, Deiparam Virginem q, ter r in die ad tintinnabuli sonitum salutandi, quem postea morem universa suscepit Ecclesia. Decennium circiter interea fluxit, quo numquam destitit prudens Pastor, ad illam se horam comparare, in qua beati sunt servi illi, quos Dominus invenit sic facientes. Mori non timebat, quia bonum noverat se habere Dominum, nec vivere curabat, qui cum Christo esse totis visceribus concupiscebat. Itaque expectans horam, in qua terrestris domus habitationis hujus dissolveretur, assidue exercebat se iis operibus, quibus viam Domino noverat præparari.
[7] Tandemque cum extremum sibi diem instare sentiret, advocato clero, coactoque populo, de sua ex hoc ergastulo discessione cum illis sermonem habuit, [electio successoris, præparatio ad mortem,] de vitæ hujus periculis, de vanitate infelicissimi sæculi, de vitandis peccatis, de fœlicitate Sanctorum: postremo de successore deligendo illos admonuit, cooptavitque in suum locum sanctum Veredemum s, qui prope urbem in heremo vitam angelicam claramque miraculis agitabat. Sciebat enim prudens Pastor, nihil esse morte certius, nihil incertius tempore ipso moriendi. Quare creber in oratione pervigilabat, corpus jejuniis macerabat, totus in rerum cælestium contemplationem diffundebatur, atque animum diurnis variisque curis distractum, nocturna meditatione collectum refovebat. O Præsulem omni veneratione dignissimum, qui utramque vitam ita complexus est, ut numquam a divinarum rerum contemplatione negotium, aut a negotiis contemplatio læderetur. Nam quanto magis honorificentia celebratur, tanto summissius de se existimabat; ac supernæ patriæ accensus desiderio, magis cœlestis, quam terrenæ patriæ mansionem appetebat. Hæc sunt charissimi, omni veneratione percolenda, hæc toto animi affectu non solum retinenda, verum etiam imitanda. Sanctorum igitur operum plenus divus Agricolus, condito testamento sanctissimam Virginem omnium bonorum suorum in sua æde reliquit hæredem. Servos, quibus de more utebatur, manumitti mandavit, plena libertate donari, atque eum maxime, qui mensæ episcopali administrabat.
[8] [mors sancta & sepultura.] Nec multo post venerabilis Senex sensit adventantem Dominum, in cujus beneplacito conquiescens, summa animi corporisque quiete dormienti similis, & placido veluti somno soporatus, animam reddidit Creatori, quæ carnis compage soluta, haud dubie in æternæ claritatis abyssum absorpta est, & sempiternæ beatitudinis gaudia penetravit, quarto Nonas Septembris, anno Domini septingentesimo, exeunte ætatis suæ septuagesimo, initi pontificatus quadragesimo, Childeberto t secundo Francorum rege, Sergio summo Pontifice. Qui tunc sensus animorum, qui motus extiterint, qui populi adventantis concursus, quæ lachrymæ, quæ suspiria, novit qui piarum affectionum omnium auctor est, & parens Deus. O diem illum tibi, Præsul sanctissime, sanctissimum, sed non minus tristem & acerbum tuis, quam lætum & jucundum tibi. Quantum detrimentum quarto Nonas Septembris, Avenio, quantam illo die jacturam, civitas, fecisti? Periit Avenicæ civitatis columen, periit, qui periclitantibus salutem, calamitosis opem, laborantibus præbebat quietem. Quare parantur exequiæ, deducitur sacrum pignus ad ædem Deiparæ Virginis, effunditur civitas in basilicam, omnis ætas, sexus omnis, flebili lamentatione parenti optimo, duci, atque æternæ salutis auspici, Agricolo nititur parentare, atque ei publice supplicare. Tandem frequentissimo conventu maxima cum pompa & veneratione corpus sanctissimum ad sepulcrum delatum fuit, & sicut ante migrationem e corpore obnixe petierat, in sacello sancti Petri, eo in loco, qui nunc capella Rosarii nuncupatur, ad templum divæ Mariæ de Dominis u, ubi cratis ferrea, quæ nunc invisitur cum inscriptione ejusdem, honorifice conditum est. Hujus ergo divi Agricoli, cujus patrocinio res nostræ nituntur, imitatores simus ac æmuli, hujus sanctimoniam sectemur, & quam pietatem sin minus imitatione consequi possumus, studio & labore certe ad eam proxime accedamus.
ANNOTATA.
a Honorium I intelligit. Hunc alii voluerunt Pontificem creatum anno 626, alii anno 625; defunctumque anno 638. Hic igitur character cum anno Christi assignato recte congruit.
b Clotarius II designatur. At eum obiisse anno 628 jam diximus, & scriptorem in anno Christi, vel in regno Clotarii errasse observavimus.
c Nobilissima sane fuit Romana familia Albinorum, multisque consulatibus ac præfecturis variis insignita. Certum etiam est, Albinos aliquos in Galliis claruisse; verum non æque apparet certum, an S. Agricolus ex illa familia originem habuerit, tum quia ignotum est, unde id hauserit scriptor ille, tum quia ipse, ejusque pater, aliud habuerunt nomen. Certe prorsus ignotus mihi est Albinus, quem S. Agricoli avum asserit, & magnatem nominat voce eo tempore adhuc inusitata, quantum existimo. De S. Magno patre actum est apud nos ad diem 19 Augusti.
d Lerinus & Lero duæ sunt insulæ maris Mediterranei, invicem vicinæ, & angusto freto a continente divisæ. Prior nunc passim vocatur Insula S. Honorati a celeberrimo cœnobio, cujus fundator ac primus abbas fuit S. Honoratus Arelatensis deinde episcopus, de quo actum est ad 16 Januarii. Altera nunc dicitur Insula S. Margaritæ. Ambæ sitæ sunt inter Antipolim (Antibes) & Forojulium (Frejus.) Huic autem vicinior est Lerinus, Antipoli propior Lero. Plura de hisce Valesius in Notitia Galliarum pag. 272, & Gallia Christiana recusa tom. 3 col 1188.
e De Cæsario Arelatensi actum est ad 27 Augusti, de Germano Parisiensi ad 28 Maii, de Justo Lugdunensi hoc ipso die. S. Eucherius Lugdunensis Martyrologio Romano, in quo præcedentes omnes leguntur, adscriptus est die 16 Novembris. Demum S. Siffridus monachus Lerinensis dicitur fuisse apud Dionysium Sammarthanumtom. 1 col. 696. De eo etiam agi poterit in hoc Opere, ubi constabit de cultu ejusque die. Porro S. Cæsarius certo fuit monachus Lerinensis. Verum id non invenio in Vita S. Germani, nec verum esse potest de S. Justo, ut in Commentario ad ejus Acta observavi num. 25. De S. Eucherio idem examinari poterit in ipsius Actis, cum minus videatur certum.
f Consuli potest Commentarius ad Acta S. Augustini prævius tom. 6 Augusti pag. 345, ubi legitur electio ipsius successoris, qui tamen consecratus non est episcopus ante obitum Sancti Doctoris; licet ipse Augustinus fuisset consecratus, vivente decessore suo Valerio, uti habetur ibidem pag. 271 & seq.
g Clotarium II obiisse anno 628 jam dixi in Commentario. Tunc ei successit Dagobertus in Neustria & Burgundia: nam Austrasiæ regnum jam ab anno 622 administrabat, vivente Clotario.
h Clodoveus II patri Dagoberto defuncto, ut dixi, anno 638 vel 644, successit in Neustria & Burgundia. Erat igitur ex supputatione auctoris hujus S. Agricolus annos natus octo, aut quatuordecim, cum obiit Dagobertus, qui electionemejus ratam habuisse dicitur. Hi anachronismi ipsam, vivente patre, electionem dubiam reddunt: nam etsi subinde successores electi legantur viventibus episcopis, id tamen fiebat præter consuetudinem Ecclesiæ.
i De hac ecclesia redibit sermo num. 9, ubi dicitur populi pietate factum, ut hæc ecclesia ejus nomini consecraretur, & haberetur in posterum prima insignis parœcia, nomine S. Agricoli tutelaris ornata. Postea vero num. 10 dicitur: Quocirca hinc factum est, ut augescente in beatum Agricolum populi pietate, basilica sit in ejus honorem summo studio constructa atque consecrata. Quæret aliquis, quomodo ecclesia S. Agricoli ab ipso Sancto structa est, quomodo deinde a populo? Locum hunc elucidavit laudatus dominus de Brantes, dum hæc ad nos perscripsit: Observandum est, ecclesiam, quam S. Agricolus exstruendam curavit in vita, non esse amplam ecclesiam parœcialem & collegiatam nomine ipsius hodieque insignitam, sed sacellum eidem ecclesiæ nunc inclusum, dedicatumque sancto Spiritui: nam major ecclesia longo post tempore ædificata est, quemadmodum deinde in Vita narratur citato num. 10.
k Auctor per accitos monachos abbatemque iis præfectum innuit exstructum fuisse cœnobium monachorum, quibus demandata fuerit parœciæ cura. Certe Sammarthanus de eo sic loquitur col. 869: Cum S. Agricolus Avenionensis episcopus ecclesiam urbis angustiorem esse cerneret, … aliam construi curavit, cujus administrationem dedit monachis Lirinensibus suis olim sodalibus… Hæc abbatia fundata seculo septimo desinente, quamdiu in hoc statu perseveraverit, nescimus. Non addit, parochiam commissam fuisse huic monasterio; at id ante dixerat in Agricolo. Verum auctoritas hujus scriptoris mihi tanta non est, ut certo credam ecclesiam parochialem & monasterium fuisse simul exstructum, atque huic illius curam fuisse demandatam, cum nesciam, an ille usus jam cœpisset seculo VII. Præterea dubium redditur istud monasterium, quia nullum alibi de eo exstat monumentum, nullus illius abbas aut monachus innotuit.
l Intelligitur haud dubie per quartas pars quarta quorumdam redituum. At non æque patet,de quorum redituum quarta parte agatur. Observandum itaque reditus ecclesiæ eo tempore in quatuor partes fuisse divisos, unamque partem cessisse episcopo, alteram clericis, tertiam pauperibus, quartam reparandis ecclesiis. De quibus consuli potest Thomassinus part. 3 lib. 2 cap. 14 & 15. Vult igitur auctor, monachis datum fuisse istud privilegium, ut etiam aliquid participarent ex hisce quartis, verosimiliter ex ista quarta, quæ in clericos dividebatur: nam clericorum munia obibant, si ipsis attributa erat ecclesia parochialis. Ecclesia quoque ipsorum particeps esset poterat quartæ reparandis ecclesiis destinatæ. Verum istud privilegium certius non est, quam sit, parochiam eo tempore monachis fuisse commissam.
m Pagius ad annum 688 num. 2 sic habet: De anno emortuali Theodorici III Francorum regis inter eruditos non convenit. Hadrianus Valesius lib. 22 annum DCXC; Cointius annum DCXCII; Henschenius in Exegesi ad Diatribam de tribus Dagobertis, præfixa tomo III Sanctorum mensis Aprilis, eumdem annum vel insequentem, elegere. Verum eum anno sexcentesimo nonagesimo primo vivere desiisse, imposterum certum esse debet. Quidquid sit de hac certitudine Pagii, omnes sententiæ consonant scriptori nostro, qui regnum Theodorici recte composuit cum anno 690; uti & cum pontificatu Sergii I.
n Floruit S. Damasus Pontifex tribus circiter seculis ante S. Agricolum. Quid ergo hic ait ineptus chronologus, aliquot ante annos? Porro consuetudo recitandi Officium, seu Horas canonicas, antiquior est S. Damaso: verum hic scriptor agit de recitatione Horarum per alternos cantus, atque hæc institutio non videtur Damaso antiquior, certe in Occidente. Verumtamen non invenio, hanc institutionem ipsi Damaso attribui ab antiquis, sed potius S. Ambrosio. De hisce S. Augustinus lib. 9 Confessionum cap. 8 & 9: Quantum flevi in hymnis & canticis tuis, suave sonantis ecclesiæ tuæ vocibus commotus acriter… Non longe cœperat Mediolanensis ecclesia genus hoc consolationis & exhortationis celebrare magno studio fratrum concinentium vocibus & cordibus. Nimirum annus erat, aut non multo amplius, cum Justina Valentiniani regis pueri mater hominem tuum Ambrosium persequeretur hæresis suæ causa, qua fuerat seducta ab Arianis. Excubabat pia plebs in ecclesia, mori parata cum episcopo suo.. Tunc hymni & psalmi ut canerentur secundum morem Orientalium partium, ne populus mœroris tædio contabesceret, institutum est; & ex illo in hodiernum retentum, multis jam ac pene omnibus gregibus tuis, & per cetera orbis imitantibus. Tillemontius tom. 10 in Ambrosio art. 45 hanc institutionem refert ad annum 386, quo jam biennio fere defunctus erat Damasus. De his latius Thomassinus part. 1 lib. 2 cap. 73, qui omnia magis exponit.
o Fallitur rursum scriptor, cum ait alternum cantum primo in Galliam adductum a Pipino: nam longe est antiquior. Audi concilium Agatense, quod Labbeus tom. 4 edidit, habitumque est anno 506, can. 30: Et quia convenit ordinem Ecclesiæ ab omnibus æqualiter custodiri, studendum est, ut, sicut ubique fit, & post antiphonas collectiones per ordinem ab episcopis vel presbyteris dicantur, & hymni matutini vel vespertini diebus omnibus decantentur. Per antiphonas intelligitur cantus alternus. Audi S. Isidorum lib. 1 de Officiis ecclesiasticis cap. 7, ubi & institutionem attribuit S. Ambrosio: Antiphonas Græci primum composuerunt, duobus choris alternatim concinentibus, quasi duo Seraphim duoque Testamenta invicem sibi conclamantia. Apud Latinos autem primus idem beatissimus Ambrosius antiphonas constituit, Græcorum exempla imitatus; ex hinc in cunctis occiduis regionibus earum usus increbuit. Si in cunctis occiduis regionibus tempore S. Isidori increbuerat usus ille; ergo diu ante Pipinum, atque etiam diu ante S. Agricolum, cum utroque antiquior sit Isidorus. Adi rursus laudatum Thomassinum cap. 75. Verumtamen Pipinus rex mutationem aliquam in cantum Gallicarum ecclesiarum invexit: nam cantores Romanos petiit a Stephano Papa, & per eos Romanum cantum in ecclesias Galliarum induxit: quod cœptum a Pipino Carolus Magnus perfecit, sublata, quantum potuit, diversitate, quæ magna erat in cantu Gallorum. Docet hæc uberius Thomassinus cap. 80.
p Joannes XXII primo creatus est episcopus Forojuliensis, tum Avenionensis, deinde Cardinalisepiscopus Portuensis, ac demum Pontifex Maximus anno 1316. Nomen ejus ante pontisicatum erat Jacobus de Ossa, vel potius, de Eusa, ut vult Dionysius Sammarthanus col. 820.
q Piam consuetudinem salutandi beatam Dei Genitricem Mariam non invenit primus, sed promovit Joannes XXII. Quippe Odoricus Raynaldus ad annum 1318 num. 58 sic habet: Hoc denique anno ad incendendam in Deiparæ cultum fidelium pietatem, cum pius mos in Xantonensi ecclesia susceptus esset, ut vergente in noctem die, campana ad præmonendos fideles, ut salutatione angelica Virginis suffragia implorarent, pulsaretur; Pontifex (Joannes XXII) decem dierum indulgentiam iis, qui pie ter eam orationem flexis genibus funderent, si vere eos criminum pœniteret, concessit. Idem auctor ad annum 1327 num. 54 recitat epistolam laudati Pontificis ad Angelum Viterbiensem episcopum suumque in Urbe vicarium, in qua ait: Dudum sane ad reddendam dictæ Virgini gloriam, … quod in quolibet noctis crepusculo campana pulsetur, & ad sonum ejusdem ipsi fideles præmissæ salutationis (Angelicæ) verbum dicerent, pie duximus ordinandum. Videri potest epistola tota, quæ etiam meminit de concessis hac de causa indulgentiis. Verum jam usus ille aliquibus locis cœperat ante pontificatum Joannis XXII. Certe Octavianus a Martinis in Oratione ad Sixtum IV, qua petit, ut S. Bonaventura in Sanctorum numerum referatur, apud nos tom. 3 Julii pag. 826 de eo sic habet: Idem etiam piissimus cultor gloriosæ Virginis matris Jesu instituit, ut Fratres populum hortarentur ad salutandum eamdem signo campanæ, quod post Completorium datur; quod creditum sit, eamdem ea hora ab angelo salutatam. Obiit autem S. Bonaventura anno 1274, id est, annis 42 ante pontificatum Joannis XXII.
r Uti primus auctor non est Joannes XXII salutandi prædicto modo beatam Virginem; sic rursum ab eo ordinatum non est, ut id fieret ter in die, sed semel tempore vespertino, uti ex verbis allatis abunde patet. Ter repetita salutatio, mane videlicet, meridie, & vesperi, qualis hodie usitata est, attribuitur Ludovico XI Galliarumregi in Glossario Cangii & Dictionario Trivultiano, quæ ulterius consuli possunt, ad vocem Angelus; nam hac inchoatur dicta oratio.
s Colitur S. Veredemus 17 Junii, ad quem diem de eo breviter actum est. An autem revera successorem suum Sanctus ipse elegerit, ex hac Vita mihi non est satis certum.
t Childebertus hic, cognomento Justus, ab aliis secundus vocatur, ab aliis tertius; at tertius revera fuit, dum omnes numerantur Childeberti, qui monarchiam ejusve partem legitime tenuerunt: non enim numerandus Childebertus Grimoaldi filius, qui potius tyrannus fuit quam rex legitimus. Disputarunt eruditi de primo regni ipsius anno; sed certo regnabat anno 700, quo etiam sedebat Sergius I.
u De loco sepulturæ consule Commentarium num. 21.
* Sur. informata
* Barral. non mendose
* Barral. superant
* forte augescente
* ex
CAPUT II.
Sacella Sancto dicata ecclesiaque; corporis translationes, miracula, protectio urbis Avenionensis.
[Sacella Sancto structa, & ecclesia ejus nomini dedicata;] Quare mirum non est, quanta fuerit erga hunc divum Agricolum hujus populi olim sanctimonia, cum tot tantaque in his partibus extarent ejus nomini dicata sacella. Extat sacellum quoddam prope Rupem Mauram a huic divo Agricolo dicatum, ad quod singulis diebus Sabbati confluit magna multitudo populi, qui ab omni morborum genere, atque ab insidentium dæmonum agitatione, precibus meritisque sancti Agricoli liberentur, quæ quidem res quotidiano miraculo comprobantur, & reverendissimi archiepiscopi visitationis acta publica b autentice testantur. Exinde factum est, summa populi pietate in beatum Agricolum, sobolescente ecclesia, quam intra urbis mœnia suis sumptibus exigendam curaverat, ejus c nomini consecraretur, & haberetur in posterum prima insignis parœcia, nomine sancti Agricoli tutelaris ornata; cui Joannes vigesimus secundus, summus Christi vicarius, annuos proventus assignavit d, anno Domini millesimo tricentesimo vigesimo primo. Neque tamen jacuit ibi obrutus Avenionensis thesaurus, nec lapis, qui operuit Agricolum, spem pauperum, præsidium inopum, perfugium miserorum, solatiumque contexit. Sed nova semper in dies civitas accipit incrementa, cum illius ope & auxilio semper conservetur. Norunt hujus civitatis cives, quoties, cum periclitarentur, & magnis undique circumsepti essent calamitatibus, erexerit, arcendo quidem hostes crudelissimos atque potentissimos ab hujus urbis mœnibus. Norunt cives, quoties divus Agricolus ab imminenti clade suos defenderit. Norunt, quoties tela intenta jugulis civitatis extorserit. Norunt, quoties jam faces accensas ad hujus urbis incendium protulerit, comprehenderit, extinxerit. Sensere cives ejus auxilium, cum perniciosa quædam lues grassaretur, qua cum cædem civibus, interitum patriæ, insidias urbi molirentur hostes, ut a quibus non poterat esse tuta civitas propter nimiam pestis grassationem, ignibus tuti esse cœpere cives.
[10] Multa inposterum liberalitas pontificia huic loco contulit, [translatio corporis prima & secunda,] ad majus obsequium majoremque gloriam divinæ Majestatis: atque ante omnia, cum sacrosanctæ reliquiæ sancti Agricoli, ejusque gloriosissimi patris Magni, in cathedrali Deiparæ templo colerentur, facta Pontificis jussu solemnis lypsanorum permutatio est. Annoque eodem e translata ab æde sancti Agricoli ad cathedralem ossa sanctorum Donati f, Maximi g & Veredemi episcopi Avenionensis: vicissimque a cathedrali ad divi Agricoli corpora sanctorum Magni parentis ejusque beatissimæ prolis deportata, & summa omnium ordinum veneratione recondita in arcula lignea inaurata, ubi aliquot annos honorificentissime asservata, tandem ad annum Christi millesimum quadringentesimum quinquagesimum octavum, die septima mensis Septembris, per Pontium h episcopum Vasionensem vicarium generalem, jussu Alani i Cardinalis ultimi Avenionensis episcopi, sub majori altari decenter apposita, inibi maxima omnium civium religione in dies frequentata, haud vulgaria identidem beneficia populo largiuntur, cum numquam deprecantibus abfuerit, nec rite petentibus aliquid umquam devexaverit *.
[11] Nam illis calamitosis temporibus sæpe sæpius cœlestis fax visa est, [varia beneficia, electus patronus,] quæ circum urbis mœnia errabat, ut sceleratos civitatis hostes ab impugnanda patria illis facibus deterreret. Quod quidem miraculum, licet de illo nulla monimenta fidem faciant, tamen huic divo Agricolo tota civitas adscripsit. Cui enim frugum, fructuumque reliquorum perceptio, & conservatio debetur? Cui gloriosam Caroli III k victoriam contra Albigensium impetum propulsandum, populus detulit? Cui salubritas civitatis, aëris moderatio adscribetur? nisi huic divo Agricolo, cui non solum omnia præclara facinora mandare debemus, verum etiam summa cum gloria prædicare? Verum enimvero quis non credet nos in cœlis habere intercessorem, quem in terris habuimus Patronum? Est experta sæpius civitas eum vivere in cœlis, quem vitæ & salutis æternæ olim moderatorem habebat, & venerabatur in terris. Hujus auxilium senserunt, qui febri æstuque jactabantur, qui a dæmonibus vexabantur, aliique quam plurimi, qui ab extremis mundi partibus ad ejus sepulchrum, tamquam ad portum tutissimum confugiebant. Quocirca hinc factum est, ut augescente in beatum Agricolum populi pietate, basilica sit in ejus honorem summo studio constructa, atque consecrata. Quare tanta eum animi propensione populus prosequutus est, ut eum in patronum optimum, & protectorem civitas elegerit.
[12] [imbres ejus ope obtenti, lis ejusdem favore mirabiliter finita,] Tacebone quoties, cum terra esset aridissima atque siccatissima, cum in supplicatione solemni sanctissimum illius caput efferretur, maximi imbres e cœlo demissi sunt, & redditæ sunt uberiores segetes? Tacebone illud præclare factum posteritati plane memorandum, quod actum fuit anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo (ut illius rei monimenta multis testibus consignata testantur) pontificatus vero sanctissimi in Christo patris Sixti l, divina providentia Papæ quarti, anno decimo: lite mota & contestata inter capitulum insignis ecclesiæ sancti Agricoli ex una parte, ac dominos consules ejusdem civitatis ex altera, super quibusdam territoriis, prædiis ac possessionibus, existentibus in territorio Avenionensi, antiquitus dicto de Camino, nunc de Cassaneis m, die octava mensis Julii, cum ad locum contentiosum venissent vicarius urbis, consules, curia sancti Petri, officiales, capitulum prædictum, atque alii quam plurimi viri spectatæ fidei. Ecce duas ciconias n, quæ territorium adiere, atque huc illuc volitantes, locum, ubi agrorum termini occludebantur, rostro patefacere, mox reseratis defosses * invenire. Quare acclamantibus omnibus, eo prodigio civitas intellexit, quo studio divus Agricolus animas sibi creditas e cœlo tucatur, qui de temporibus * suæ ecclesiæ bonis fuerit ita sollicitus, qui, quod suum erat, aperte declarasset. Ingruit aliquando tanta ciconiarum tempestas, ut civitatem Avenionensem magnis incommodis opprimeret: vastabant agros ciconiæ, urbem pestiferis serpentibus, quibus vescebantur, inficiebant: quod cum serperet infinitum malum propter tantam ciconiarum vastitatem, manaretque in dies latius, attoniti cœperunt omnes cives hærere, atque quid consilii capiendum esset, ignorare: quod cum vidisset divus Agricolus o, ut hanc civitatem, cui maxima impendebant pericula, liberaret, atque ab imminenti illarum avium clade vindicaret, anathemate ciconiarum illud agmen infestissimum expulit. Hinc factum est, ut in hujus rei recordatione, ciconiam pro insignibus huic divo Agricolo populus detulerit.
[13] Unde porro factum arbitramini, cum universa Gallia bellorum civilium incendio conflagrante, [urbs contra hæreticos defensa:] hæreticisque impune omni barbarie immanitateque grassantibus, omnes pene civitates regni, vel hæretici * luc inficerentur, vel occuparentur a sacrilegis, templa Deo dicata everterentur, violarentur sacra omnia, atque in miserandam redigerentur solitudinem, sola civitas Avenionensis incolumis, & ab omni contagione pravitatis hæreticæ, una propemodum inter omnes intacta permanserit? Sensit patrocinium sanctorum tutelarium afflictissima civitas, sanctique imprimis Agricoli patroni sui: neque enim aut silere debemus, aut oblivisci possumus, quæ hoc calamitoso sæculo vidimus ipsi, & quæ universa Gallia, unius fere urbis fœlicitatem integritatemque mirata conspexit. Siquidem anno salutis MDLXXIII, die decima atque undecima mensis Julii, in insula comitatus Venentessini p, aliisque in locis quam plurimis, sanguineæ pluviæ deciderunt, quæ nos cladium imminentium admonerent. Anno vero sequenti septuagesimo quarto, cum jam periculosissimas conspirationes civitas evasisset impune; jamque aliam atrocissimam omnium proditionem machinarentur hæretici, visa fuit fax splendidissima q ad muros Avenionenses, quæ totam urbem circuibat, militibus civibusque primariis permultis, qui tum in vigilia versabantur, videntibus mirantibusque: & qui viderunt plerique vivunt adhuc. De quo prodigio, etsi aliud certum non habemus, nisi portendisse conspirationem, quæ paulo post novo miraculo inopinatorum imbrium, inusitata inundatione decidentium, detecta & clausa * fuit, cum jam plerique armati in domibus intra urbem conspirati, alii extra muros comparati, ad portam pene urbis adstarent, pie tamen arbitramur, eaque vox est omnium illa communis, fuisse sanctorum tutelarium urbis, sanctique potissimum Agricoli opportune indicium, divina clementia sui Famuli precibus meritisque fidelium civium saluti & commodis invigilante.
[14] Quæ nobis ergo spes esse debet, quæve fiducia, [ex quibus concludit auctor, fidendum de protectione Sancti.] dilectissimi, fore ut sanctus Agricolus, hanc urbem sibi creditam tueatur & defendat! O Avenio felicissima, o urbs fortunatissima, quæ talem præsidem ac protectorem habere meruisti, & quæ tantis seditionum scopulis illius ope & auxilio sis conservata. Agite nunc, fratres, tanti Patris sectemur ad immortalem gloriam impressa vestigia: tunc enim nos germanos filios complectetur, cum virtutum suarum delineatam in nobis imaginem recognoscet. Numquam abfuit invocatus, numquam obsurduit imploratus, ut impetremus ejus orationis suffragium, ne deseramus conversationis exemplum: nemo ipsum sequens aberrat, ipsum rogans non desperet, ipsum cogitans non formidet, ipso tenente non corruit, ipso proregente non metuit, ipso sequente non succumbit. O Pastor hujus gregis sanctissime, qui jam in montibus Israël, in pascuis uberrimis pasceris, sis memor ovium tuarum, quæ errant in convallibus, ubi mundi tempestatibus & procellis jactantur. Hic ille est, dilectissimi, fratrum amator, hic qui multum orat pro populo suo, & universa civitate sua peculiari sibi patrocinio commendata, qui nos in istius vitæ agone fideliter decertantes, secum in tremendo mortis articulo deducet in cœlum triumphantes, præstante Domino nostro Jesu Christo, a quo omne datum optimum & omne donum perfectum, qui semper est gloriosus in sanctis suis, cum Patre & Spiritu sancto in sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a De hoc sacello actum est in Commentario num. 22.
b Hæc Acta ad manus nostras non pervenerunt.
c Phrasis utcumque videtur luxata, aut certe vitiosa est. Attamen satis clare affirmat auctor, ecclesiam, quam Sanctus struxerat, ei deinde dicatam.
d Verisimiliter ad erigendum capitulum canonicorum. Vide dicta in Comm. num. 23.
e Incertum est, an hæ voces annoque eodem ad anteriora referantur, ita ut velit asserere translationem factam anno 1321 ante designato; an vero solum velit utramque corporum translationem eodem anno peractam. Attamen verisimile est, scriptorem respexisse ad annum 1321 quo dixerat proventus ecclesiæ assignatos. Adi Comm. num. 24.
f Nouguierius pag. 18 testatur, in omnibus antiquis catalogis episcoporum Avenionensium reperiri S. Donatum episcopum inter S. Justum & Joannem episcopos, at sine temporis nota. Varia deinde adducit argumenta, quibus probabilius, credit, Sanctum illum Donatum non fuisse episcopum; sed reliquias S. Donati presbyteri, qui eremita fuit in pago Sistaricensi, vel Sigisterico (de Sisteron) eo fuisse translatas. Colitur hic sanctus presbyter & eremita 19 Augusti,quo breviter de eo actum est. Ait, ossa ejus quiescere in ecclesia metropolitana super altare majus, atque inclusa thecæ argenteæ cum aliis reliquiis; festumque ejusdem celebrari eodem die 19 Augusti, tamquam de Confessore non pontifice, & ritu duplici ob reliquias. Hæc satis congruunt cum hac Vita, in qua Donatus non dicitur episcopus; nec totum corpus, sed ossa translata memorantur. Hinc tamen certum non putem, S. Donatum aliquem non fuisse episcopum Avenionensem; nam seculo 4 unus tantum aut alter recensetur in Catalogo Dionysii Sammarthani, ita ut pluribus non desit locus.
g S. Maximus, hujus nominis secundus, inter episcopos Avenionenses recensetur a Nouguierio & Sammarthano; nec dubius est ejus episcopatus, sed certus, licet hic episcopus non nominetur, saltem aperte. Festivitas ejus celebratur 27 Novembris, quo etiam colitur S. Maximus Regiensis Martyrologio Romano insertus. Poterit eo die Sanctitas & cultus ejus exactius discuti. Interim asserit Nouguierius ossa ejus servari cum ossibus S. Donati. De Veredemo S. Agricoli successore jam egimus.
h Varia de Pontio Vasionensi memorat Dionysius Sammarthanus tom. 1 col. 933; atque inter alia, quod hic asseritur.
i Alanus Cardinalis ultimus dicitur Avenionensis episcopus, quia paulo post ejus mortem eadem ecclesia ad metropolitanam dignitatem evecta est. Adfuit electioni Calixti III, a quo varias legationes jussus est obire. Deinde quoque adfuit electioni Pii II. Atque hæc ratio fuisse videtur, cur vicarium generalem habuerit Pontium Vasionensem.
k Quem hic Carolum III, quam ipsius contra Albigenses victoriam velit biographus, libenter discam: nam id me prorsus ignorare fateor.
l Sixtus IV pontificatum adeptus est anno 1471: recte igitur annus decimus statuitur 1480.
m Dominus de Brantes testatur, hunc locum Avenione distare dimidio milliari Gallico.
n Hinc forsan contigit, ut ciconiam Sancto appingant Avenionenses, licet alia mox assignanda sit ratio.
o Sic loquitur auctor, acsi Sanctus adhuc vivensistud miraculum patrasset. Sane Vita Gallica edita anno 1651 istud factum pag. 19 attribuit viventi sancto Agricolo. Attamen vix crediderim, tale prodigium a Sancto patratum esse in vita, scriptoque relictum posterorum memoriæ:nam tunc citius fuisset a scriptore relatum. Quin potius vehemens potest esse suspicio, totum esse fictitium, ortumque ex ciconia, quam pro insignibus habet S. Agricolus. Certe non videntur ciconiæ ea damna inferre, quæ hic describuntur.
p Vindascinus comitatus, Gallis Venaissin, Italis Venesino, paret summo Pontifici, sicuti urbs Avenio, cui adjacet. Insula hic nominata est Rhodani, qui comitatum alluit, uti & Druentia.
q Castruccius in Historia Avenionensi tom. 1 lib. 3 cap. 5 etiam narrat, facem fuisse visam, quæ muros Avenionenses circuibat, quaque admoniti fuerunt præsidiarii milites, ut diligenter invigilarent: factumque istud confirmat testimonio tunc viventium, qui istud a parentibus oculatis testibus audierant. Idem habet Nouguierius pag. 213. Laudatus Castruccius eodem capite varia refert urbis Avenionensis pericula, quod eam urbem occupare conarentur hæretici Calvinistæ. Consuli igitur tum hic potest, tum alii, qui historiam illorum temporum pertractarunt. Nominatim anno 1574, dum mortuus erat CarolusIX Franciæ rex, priusquam ejus successor Henricus III ex Polonia in Galliam advenerat, hæreticorum armis impetitus est comitatus Vindascinus, uti habet laudatus scriptor num. XI.
* denegaverit
* forte fossis
* forte temporalibus
* hæretica
* forte elusa
DE SANCTO STEPHANO PRIMO HUNGARORUM REGE
ALBÆ REGALIS IN HUNGARIA,
Anno MXXXVIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Stephanus primus Hungariæ rex, Albæ regalis in Hungaria (S.)
BHL Number: 7920
AUCTORE J. S.
§ I. Acta Sancti a Carthuitio episcopo scripta; quæ defenduntur contra iniquas criminationes scriptoris heterodoxi.
Priusquam gloriosa sanctissimi Hungarorum regis Stephani gesta discutere incipiam, [Vita Sancti scripta a Carthuitio episcopo ad Colomannum regem;] necessario examinandum censeo, quanta Vitæ ejus, in qua enarrantur præcipua, tribuenda videatur auctoritas: nam varia de hac variorum sunt judicia. Auctor Vitæ nomen & dignitatem suam statim declarat in præfatione his verbis: Domino suo Calamanno regi præcellentissimo Carthuitus episcopus &c. Verum non addit, cujus civitatis fuerit episcopus, neque aliunde id certo constat: quod non mirabimur, modo consideremus paucos ex episcopis Hungariæ istius temporis nobis esse cognitos. Tempus scriptæ Vitæ colligitur ex rege Calamanno, aut Colomanno, ut alias vocatur: scriptam enim fuisse ad Colomannum S. Ladislai successorem, omnes olim existimarunt, atque istud satis certum puto, etiamsi nuper se opponere voluerit Godofredus Schwartz scriptor heterodoxus, qui anno 1740 libellum edidit sub titulo: Initia religionis Christianæ inter Hungaros Ecclesiæ Orientali adserta. Hic scriptor, cum gloriam conversæ Hungariæ Latinis ereptam vellet, omnem movit lapidem, ut verisimile faceret, Hungaros primo ad fidem adductos esse a Græcis; cumque Vita S. Stephani regis cum illo asserto cohærere non posset, omnem auctoritatem prædictæ Vitæ ablatam voluit. Hac de causa contendit, Vitam serius exaratam esse, idque ratiunculis quibusdam ostendere nititur. Singula ejus asserta excutiam diligenter.
[2] [hunc Haliciæ regem exponit Schwartzius, qui vult Vitam justo serius exaratam:] De tempore Vitæ conscriptæ, & de rege, ad quem scripta, Schwartzius pag. 57 sic loquitur: Tertio, quemadmodum nullius loci episcopum chartaceus noster Chartuitius se dicit, ita Colomanno regi Legendam suam inscribens, insigni iterum alucinatione, cui regi, auctor non prodidit, vel certe editor Surius monstrum utrimque aluit. Colomannus enim Hung. rex anno MCXV vita functus, intelligi nequit. Decrepitum siquidem in epistola ad regem scriptor se vocat: coævus hinc Ladislao fuisset, cujus auspiciis anno MLXXXIV, vel præcedente, Stephani regis corpus elevatum colendumque publice fuit expositum. Si coævus erat, absurde de Ladislao ad Colomannum, successorem illius proximum, scripsit: “Ladislaus rex, qui tunc ad reipublicæ gubernacula sedebat”: absurdiusque multo de rebus sua ætate gestis dixisset: “Lapidum acervos effecerunt, qui postea longo illic tempore permanserunt”: paucisque interjectis: “Mira quidem res & nostris temporibus stupenda”. Denique quam hodie Transilvaniam vocamus, veteribus Hungaris, etiam in Latinis scripturis, dicebatur Erdely, Andreæ II temporibus Ultrasilvania, Bela demum IV regnante, Transilvania. Sed legendarius noster Transilvaniam jam vocat. Quarto, si recentioris ætatis scriptor noster est, quod Timon agnoscit, pluraque id pronuntiata indicare fatetur: atque adeo si Colomannus, non ille antiquior Hungariæ, sed Haliciæ rex, Belæ IV germanus, est intelligendus, cui Legenda nostra inscripta sit; plus quam duobus seculis ab ætate S. Stephani distabat. Hactenus ille de tempore conscriptæ Vitæ.
[3] Verum rationes suas exposuit Schwartzius stylo longe acerbiori quam solidiori, [at frivolæ] pluraque peccat contra rectam rationem in oppugnando Carthuitio, quam hic videatur peccasse in scribenda Vita. Vidit ille hallucinationes, monstra, absurda, ubi nihil hallucinationis, nihil monstri, nihil absurdi. Episcopum se nominat Carthuitius, nec addit, cujus civitatis; regem vocat Colomannum, nec adjungit cujus regni: si id est hallucinari, aut monstra producere judice Schwartzio; rectius ut judicare discat, legat scriptores præstantissimos, antiquos & neotericos, & cum invenerit, id ipsum a plurimis factitatum, errorem modestius corrigat. Nos interim expendamus, an alia sint meliora. Intelligi non potest Colomannus S. Ladislai successor, si critico nostro credimus, quia sic decrepitus Carthuitius debuisset coævus esse Ladislao. Coævum fuisse Ladislao Carthuitium prorsus existimamus. Supponamus etiam eumdem adfuisse corporis elevationi sub Ladislao factæ, quod est incertum; quid inde orietur mali? An auctor non nisi absurde scribere potuit, Ladislaus rex, qui tunc ad reipublicæ gubernacula sedebat, quia Ladislao convixerat? Id sane mihi minime apparet. Quin potius judicium illius requiro, qui id male additum existimat: neque enim soli Colomanno scribebat Carthuitius, sed posteris etiam, qui Vitam erant lecturi, quique non omnes scituri erant, Ladislaum eo tempore regnasse. Nihilo plus piaculi in verbis illis, quæ absurdius scripta vult Schwartzius: Lapidum acervos effecerunt, qui postea longo illic tempore permanserunt. Cur, obsecro, istud recte scribere non poterat Carthuitius viginti annis post rem peractam? An lapides ibi non manserunt longo tempore, si vel solo decennio permanserint?
[4] Nihil rursum absurdi est in verbis Carthuitii, quæ subjungit: [sunt rationes,] Mira quidem res, & nostris temporibus stupenda. Poterat id apte scribere Carthuitius, etiamsi Vitam scripsisset eodem die, quo miraculum fuerat peractum. Equidem non inepte me dicturum existimo, si iisdem fere vocibus Schwartzio respondero: Mira quidem res, & nostris temporibus stupenda, virum, qui eruditus videri desiderat, sperare potuisse, se hujusmodi ratiunculis persuasurum orbi erudito, Vitam S. Stephani serius esse conscriptam, quam hactenus passim fuit creditum. Quin imo posteriora illa Carthuitii verba insinuant, miraculum mortui resuscitati, de quo illa pronuntiat, ipsius tempore contigisse. Accipe verba ex Vita num. 37: Mira quidem res & nostris stupenda temporibus, non prius orare mulier destitit, quam filium, quem defunctum collocaverat (apud sepulcrum Sancti,) viventem accepit. Non opponit auctor tempus, quo scribebat, tempori, quo factum erat miraculum; sed tempus suum tempori primævæ ecclesiæ, quo minus rara erat mortuorum resuscitatio: aitque rem esse cum per se miram, tum etiam plane stupendam, quod contigisset suo tempore, quo mortuorum resuscitatio erat rarissima. Insinuat igitur Carthuitius miraculum istud, quod factum est post corpus elevatum sub Ladislao, suo tempore contigisse, adeoque ex his verbis recte colligitur, Vitam esse scriptam ad Colomannum Ladislai successorem.
[5] [quibus id probare nititur:] Quod demum objicit Schwartzius de Transilvania, quæ veteribus Erdely dicebatur, etiam apud scriptores Latinos, quæque aliquando Ultrasilvania legitur nominata; id solum proferri debuerat, cum saltem speciem aliquam difficultatis habeat, licet difficultas revera non sit magna. In vita num. 22 sic legitur: Veredarium quemdam infra diem & noctem ad Albam transilvanam præcepit festinare. Verum Surius ubique dictionem immutans, edidit, ad Albam Transsylvaniæ, atque illa mutatione occasionem dedit objectioni. Nam scriptor revera Transilvaniam non vocavit; sed Albam cognominavit transsilvanam ad distinctionem alterius, videlicet Albæ regalis. Itaque, si nomen Transilvaniæ nondum usitatum erat tempore Colomanni, Carthuitius Albam Juliam cognominare potuit transsilvanam, quia sita erat trans silvas, quæ ipsi tandem provinciæ nomen dederunt. Deinde, si scriptor Transilvaniam revera nominasset, sicuti male edidit Surius, ex hac voce colligi non posset ipsius ætas posterior: nam provincia illa, quæ Erdely etiamnum vernacule dicitur, ab aliis scriptoribus Latinis cœpta est dici Transilvania, ab aliis Ultrasilvania. Nomen deductum est a densis silvis, quibus cingitur. Quis modo, nisi temere, definiat, a quo scriptore primo usurpatum fuerit nomen Transilvania? Aliquis certo primus fuit. Cur igitur non æque Carthuitius, ac alius quislibet, primum uti potuisset ea voce, si omnino usus fuisset?
[6] [& variis argumentis ostenditur, Vitam esse scriptam ad Colomannum Hungariæ regem;] Porro sicuti allatæ rationes non probant juniorem esse Carthuitium, sic aliæ prorsus persuadent eumdem scripsisse ad Colomannum Hungariæ regem. Primam rationem jam dedi num. 4. Alteram desumo ex verbis Surii a Schwartzio item adductis, Rex Ladislaus, qui tunc ad reipublicæ gubernacula sedebat, pro quibus legitur in Ms., Rex Ladislaus, qui tunc rempublicam administrabat &c. Addidisset haud dubie Hungarorum, aut quid simile, si scripsisset ad alium regem quam Hungarorum. Verum quia episcopus erat Hungariæ & ad regem Hungariæ scribebat, rempublicam solum vocat, intelligens Hungaricam. At sic apte loqui non poterat ad Colomannum Haliciæ regem, qui Hungaricam rempublicam non administrabat. Præterea Colomannus ille, seu dux, seu rex Haliciensis in Russia Nigra, paucis solum annis pacifice regnavit, ita ut verisimile non sit, Vitam ad eum fuisse conscriptam, præsertim cum multa contineat, quæ innuunt scriptam esse in Hungaria; nihil vero habeat, ex quo colligi possit compositam esse post Colomannum Hungariæ regem: nullam enim memorat personam, quæ vixit post Colomannum; nullum enarrat factum, quod contigit post ipsum. Verum elevationem corporis sub Ladislao factam, patrataque eo tempore miracula, sic refert cum adjunctis variis, ut inde colligi possit, vel rei gestæ præsentem fuisse, vel certe eo tempore vixisse scriptorem. Jam vero Vitam hanc esse scriptam ante Colomanni Haliciæ regis tempora, alio argumento sic ostendo. Colomannus Andreæ II Hungariæ regis filius ac deinde Haliciæ rex, necdum natus erat ineunte seculo XIII. Ad hunc igitur scribere non potuit Carthuitius, nisi multis annis post canonizationem S. Ladislai, quæ facta est anno 1192, secundum antiquæ Vitæ auctorem, vel anno 1198, si exactus sit calculus Bonfinii: videri hæc possunt tomo V Junii pag. 319. Verumtamen Carthuitius num. 33 præclaro quidem elogio ornat Ladislaum; at sanctum non vocat, nec ullo modo ei attribuit aliquid, quo insinuat eo tempore fuisse canonizatum, aut cultum ut sanctum. Præterea S. Henricus imperator solemni canonizatione Sanctis adscriptus erat ante medium seculi XII, ut apud nos ostensum est tom. III Julii pag. 715 & 716: nec tamen Henricum sanctitatis titulo laudavit Carthuitius num. 13, sed solum pietatis. At nec Ladislaum, nec Henricum nominasset auctor sine mentione sanctitatis, si post canonizationem eorum scripsisset; cum sanctitatem aliorum omnium, qui ante Colomannum Hungariæ regem eo donati erant titulo, non reliquerit indictam, ubi de illis meminit: nam aut sanctos vocat, aut beatos, aut quadam circumlocutione sanctitatem indicat. Manifestum igitur id est indicium, Carthuitium scripsisse diu ante Colomannum Haliciæ regem, nec alium quærendum esse Colomannum, cui Vita fuerit inscripta, quam Colomannum Hungariæ regem & S. Ladislai successorem.
[7] Ex dictis statui debet epocha Vitæ conscriptæ sub initium seculi XII, [sub initium seculi XII, ita ut auctor fuerit Sancto suppar,] cum Colomannus regnum adeptus sit anno 1095; obierit autem anno 1114, si credimus chronotaxi Joannis de Thwrocz, quam hic excutere non est necesse. Decrepitum se dicit auctor in epistola ad regem, ita ut jam natus esse potuerit anno 1038, quo obiit S. Stephanus. Suppar igitur fuit Sancto, & multa potuisset discere de gestis ipsius ex iis, qui fuerant præsentes, si juvenis conscribendam suscepisset hanc Vitam. Joannes Thuroczius mox laudatus in Chronica Hungarorum cap. 27 verisimiliter Vitam hanc laudat hisce verbis: Geycha vero divino præmonitus oraculo, anno Dominicæ Incarnationis nongentesimo sexagesimo nono, quemadmodum in Legenda sancti Stephani regis scriptum est, genuit sanctum Stephanum regem. Ranzanus ejusdem meminit, multaque ex ea refert in Epitome rerum Hungaricarum indice 8. Verum Schwartzius pag. 59 aliam Vitam designatam a Thuroczio dicit, quia Legenda Chartuitiana nativitatis annum nullum designat. Respondeo Vitam citari a Thuroczio non pro anno natali, quem ipse addidit, & quidem minus recte; sed solum pro patris nomine, & divino oraculo, quo præmonitum dicit ex Vita Carthuitiana. Monet eodem loco scriptor ille, se non omnia scripturum, quæ de Stephano & Emerico ejus filio in Vitis eorum relata sunt. Verum, Nos ea, inquit, quæ ab aliis scriptoribus prætermissa sunt, breviter ac summatim scribere intendimus.
[8] Porro, quamvis de ætate Carthuitii non videatur dubitandum, Vita tamen S. Stephani ab eo scripta, non caret erroribus, seu nævis aliquot: [qui in leves aliquot lapsus est errores; sed auctoritate carere non debet:] atque hi a Surio editore aucti sunt, dum Gisela Sancti conjux apud ipsum filia vocatur Henrici imperatoris, cujus filia non fuit, sed soror, sicuti revera nominatur in Ms. & in editione vetustiore. Error item est in anno emortuali, qui tam in Ms., quam apud Surium, dicitur MXXXIV; sed hic etiam error facile irrepere potuit vitio transcribentium, qui non raro numeros corrumpunt. Erratum quoque videtur in nomine ducis Poloniæ, quem narrat coronam regiam petiisse a Pontifice. Verum errores isti duo posteriores (nam primus certo ejus error non est) tales sunt, ut auctoritatem Actorum non multum minuant, præsertim cum multa in iis relata ex scriptoribus synchronis confirmentur, & alia non pauca ex iisdem fiant verisimilia. Hinc mihi non displicet judicium Bailleti de hisce Actis: nam in Tabula critica ad 2 Septembris Gallice habet, quæ reddo Latine: Vita ejus conscripta per episcopum Hungarum, nomine Carthuitium, & dedicata regi Colomanno, non est immunis ab erroribus. Aliunde tamen satis auctoritatis habet, licet auctor abfuerit a tempore Sancti. Recte cetera. At quod ait abfuisse a tempore Sancti nimiam insinuat distantiam, cum tantum sexaginta aut septuaginta annis post mortem ipsius scripserit. Idem fere fuit aliorum scriptorum judicium de auctoritate hujus Vitæ, & merito.
[9] [Schwartzius Vitam S. Stephani vehementer accusat;] Schwartzius vero, ut bile saltem suppleret, quod rationibus deerat, vix idonea reperit verba, quibus suum in hanc Vitam odium satis declararet. Odio fuisse scriptori heterodoxo Opusculum Carthuitii, quo clare patet, qualis fuerit Hungarorum religio conversionis initio, nequaquam mirari debeo; at vehementer miror petulantem hominis acerbitatem, cum hæc scribendi methodus passim improbetur hoc tempore. Audiamus tamen, an tam solide quam amare oppugnet Carthuitium: Quæ autem, inquit pag. 58, legendarii nostri fides putanda est, vani ad nauseam usque fabulatoris crassorumque errorum rei? “Labitur, inquit Timon, in quibusdam, ejus tamen auctoritas non parvi est momenti”. Datur sane hæc venia permultis aliis, quod lapsus humanos veritati rerum gestarum subinde admisceant. Sed ita scribentem, ut totum narrationis argumentum sit una multiplicium portentorum scena, fidem humanam exsuperans, ac nullo penitus coævorum suffragio communita, minimus quisque error suspectum facit. Si vanus fabulator, si crassorum errorum reus Carthuitius, si relata ab eo humanam fidem superant, nulloque muniuntur coævorum testimonio, recte ei omnem auctoritatem abrogabimus. Verum accusationes istas probatas oportuit, cum dissentiant eruditi.
[10] [at magis clamore incondito, quam recta ratione,] Duplex, inquit, commentorum ipsius nugacium, quibus, quantus quantus est, lutulentus fluit, specimen supra dedimus; ex quibus cetera, sibilis subinde explodenda discas. Vellem pro sibilis rationes allegasset Schwartzius. Nam revera sibilos potius quam rationes attulerat supra, ubi sic exclamat: An igitur in his, quæ omnium cordatorum fidem excedunt, firmus satis testis? Quanta & qualia sunt hæc, quod a rege Stephano exstructum monachorum cœnobium Hierosolymis; duodecim canonicorum collegium, domos quoque & hospitia muro circumdata lapideo peregrinantium Hungarorum causa Romæ, insignis denique operis templum Constantinopoli, condita narrat. Tam memoranda facinora adeone coævis omnibus ignota, & oblivione sepulta manere potuerunt? Hæ tres fundationes tam incredibiles sunt Schwartzio, ut solæ allegentur pro exemplo. At ostendam § 28 non esse incredibiles, sed prorsus verisimiles. Quod ait, hæc omnibus coævis ignota fuisse, nullius est momenti: nam Carthuitius suppar est, ac primus, qui gesta sancti Stephani uberius conscripsit. Coævi vero, qui seculo XI brevia scripserunt Chronica, plerasque alias Sancti fundationes similiter omiserunt, imo & plurima alia ipsius gesta, de quibus tamen dubitari nequit. Itaque altum quidem hic clamat Schwartzius, at immerito & sine ratione; uti magis patebit ex dicendis loco jam indicato.
[11] De erroribus vero nihilo rectius subdit ista: [cum duos tantum errores in ea ostendere potuerit;] Duplex item crassorum errorum exemplum accipe. Silvestri Pontificis nomen ignorans, Poloniæ tamen regis, qui corona jamjam a Pontifice parata excidit, dum scire vult, Miescam appellat ante demortuum, nactumque successorem Boleslaum. Graviore lapsu mortem Stephani ad annum MXXXIV retulit, cum scribendus fuisset annus MXXXVIII. Erratum in hisce esse non negaverim. Verum non tales sunt hi errores, quibus ignosci non possit: nam secundus fortasse transcribentium potius est quam auctoris; & uterque talis est, ut facile obrepere potuerit scriptori suppari. Alios autem errores assignare non potuit, etiamsi & alia carpat ut errori aut fictioni obnoxia; sed ea examinabimus commodius ad loca singula per decursum. Tandem Schwartzius crisim suam exercet, & conjecturam hujusmodi subjicit: Conjecturam his nostram, salvo aliorum judicio, adjungimus octavo, videri Legendam nostram circa seculi XIV tempora, quibus ea Hungaros inter atque Pontificem Romanum controversia magnis motibus agitata est, ab aliquo impostore consarcinatam, & ad curiæ Romanæ causam accommodatam esse. Quam inepta sit hæc conjectura, facile ostendi potest. At prius audiamus omnem iracundi hominis eloquentiam: Nam, ut lubens admittam, inquit, scriptorem a Surio, qui eum mutato, ut ipse de se prædicat, stilo edidit, ex integro fictum non esse, veterem tamen etiam, eumque fide aliqua dignum fore, nec Timon probat, & nos gravissimis, ut puto, argumentis auctoritatem obscuri, novitii, insulsi atque erronei Legendarii satis evertimus. Ceterum, si cui Surianam editionem, ad quam Bongarsiana excusa est, vel cum vetustiore illa, cujus meminit Schœdelius, vel cum codicibus manuscriptis, conferre liceret, credo equidem tela eum pleniore manu collecturum, quibus utrumque & Chartuitium & Surium conficat *. Interea, dum id fiat, redeat episcopus noster Chartuitius ad legendariorum subsellia, in cathedram probæ notæ scriptorum tum demum collocetur, cum legendariorum turba a communi objectione, qua velut superstitiosi fabulatores, verarumque historiarum corruptores, vanorum rumusculorum aucupes, homines obscuri, creduli atque infidi, ab emunctioris naris historicis impeti solent ac contemni, liberabuntur. Hactenus Schwartzius, qui tanto hanc Vitam prosequitur odio, ut præclarissimos Doctores Ecclesiæ, Græcos pariter ac Latinos, aliosque scriptores plurimos ac præstantissimos, qui Sanctorum Vitas conscripserunt, fabulatoribus atque historiarum corruptoribus imprudens annumeret, ut vel sic Carthuitium magis deprimat.
[12] Jam vero quam recte ratiocinetur Schwartzius, paucis accipe. Jactat se gravissimis argumentis auctoritatem Carthuitii satis evertisse; [& nullum afferat argumentum validum;] simul tamen divinat ex antiquiore editione & Mss. tela colligi posse pleniore manu, quibus Carthuitius conficiatur & Surius. Si gravissimis argumentis rem confecerit, cur alia desiderat tela? Cur credit ex antiqua editione & Mss. validius confici posse Carthuitium, quam ex editione Surii? Nullam equidem rationem invenio, nisi dictum poëtæ: Quod nimis miseri volunt, id facile credunt. Dabo editionem illam cum Ms. collatam; at nullum inde telum, quod validum sit, colliget Schwartzius. Ipse interim, dum tela desiderat pleniore manu colligenda, abunde insinuat, non ignotam sibi esse argumentorum suorum infirmitatem. Sane quanto magis totam ipsius disputationem perspicio, tanto minus quidpiam solidi in ea reperio, ita ut nihil contineat præter clamores inconditos. Tres fundationes dicit incredibiles, quia omissæ sunt a coævis; at iidem alias plerasque monasteriorum & episcopatuum Hungariæ fundationes prætermiserunt, quia breviter tantum attigerunt res Hungaricas potius quam enarrarunt. Deinde duos assignat errores, quos agnoverunt illi ipsi, qui Acta S. Stephani vel maxime alias probarunt. Addit a Thuroczio & Ranzano seculi XV scriptoribus multa aliter relata, quam narrata sint a Carthuitio; multa quoque ab iis addita, & contra multa prætermissa ex iis, quæ Carthuitius habet. Verum ostendam, laudatos scriptores Carthuitio passim consentire, eorumque silentium huic non adversari, cum brevitatis causa omiserint, aut breviter perstrinxerint plurima. Thuroczius cap. 27 remittit ad Vitas S. Stephani atque Emerici ejus filii; subjungitque: Nos ea potius, quæ ab aliis scriptoribus prætermissa sunt, breviter ac summatim scribere intendimus. Ranzanus vero brevem rerum Hungaricarum conscripsit Epitomen, multaque prætermisit. Horum igitur silentium relatis a Carthuitio fidem nequit detrahere, præsertim cum exigua illorum scriptorum sit auctoritas, & Bonfinius prædictis synchronus eadem abunde exposuerit.
[13] [sed ineptissimam conjecturam de Vita seculo XIV scripta.] Porro conjectura de scripta hac Vita seculo XIV nullam habet similitudinem veri, nulloque nititur fundamento. Verisimilem non esse, patet ex dedicatione facta Colomanno regi, qui anno 1095 coronam adeptus est. Antiquiorem longe esse Vitam, confirmatur ex aliis, quæ num. 6 disseruimus. Controversia quoque, quæ seculo XIV agitata est & composita inter Romanum Pontificem & principes Hungariæ, nullum prædictæ suspicioni præbet fundamentum. Gentilis Cardinalis, Sedis apostolicæ legatus, convocatis regni comitiis, litem illam cum Hungaris composuit. Raynaldus ad annum 1308 num. 22 rem sic summatim exponit: Cum legatus ex sua concione Sedi apostolicæ imponendi Ungaris regis jus tribuere visus esset, proceres publice sunt professi, non sentire ipsos regem a legato constituendum; sed quem ipsi ex veteri more stirpe regia procreatum regem agnovissent, pontificiarum esse partium confirmandi & inungendi. Hisce autem cum acquiesceret legatus, Carolus ab omnibus agnitus est rex Hungariæ, prout latius enarratur in instrumento hac de re conscripto, quod subjungit Raynaldus. Ex eo aliqua adducam, ubi ostendam in decursu Commentarii coronam S. Stephano missam fuisse a summo Pontifice, quod in illo instrumento, uti in pluribus aliis asseritur. Verum de ea re non disputabatur in comitiis, sed de jure, quod Romana Ecclesia habebat in electione novi regis, quodque legatus repetebat ex missa olim S. Stephano corona. Missam autem fuisse coronam a Pontifice ad S. Stephanum, utrimque admittebatur. Itaque, cum de jure Pontificis in electione novi regis nihil habeatur in Vita, hæc controversia nullam præbere potuit occasionem conscribendæ huic Vitæ, quæ semper agnita fuit pro legitima & minime supposititia.
[Annotata]
* conficiat aut configat
§ II. Judicium de Actis a Carthuitio scriptis, & varia illorum exemplaria: Acta alia incompleta; scriptores antiquiores, qui de S. Stephano egerunt.
[Bona fide scripsit Carthuitius, sed subinde erravit,] Non ita contra criminationes Schwartzii defendendam suscepi Vitam Carthuitianam S. Stephani, ut omnia, quæ scripsit Carthuitius, pro certis haberi velim & indubitatis: nam jam insinuavi aliquot laudato scriptori obrepsisse errores, quos per decursum emendare conabimur. Præter pauculos istos errores, quos dudum agnoverunt scriptores Catholici, alia quædam in eadem Vita occurrunt, quæ quidem erroris aperti nequeunt convinci, talia tamen sunt, ut dubia videri debeant, aut minus recte narrata. Sane, cum Carthuitius sexaginta aut septuaginta annis post mortem S. Stephani Vitam illius scribendam susceperit, atque integro seculo post gesta priora, mirum videri non debet, si in quibusdam factorum circumstantiis hallucinatus fuerit; nec facta ipsa negari merito possunt, quia illorum adjuncta minus accurate sunt exposita: cum enim ad regem, eoque jubente, scriberet de rebus, quarum memoria superesse poterat saltem confusa; facta ipsa confingere non potuit, nisi & indignationem ejus provocare, & hominum ludibrio se voluisset exponere. Hinc nequaquam dubitandum videtur, quin bona fide scripserit Carthuitius, præsertim cum nihil in tota Vita occurrat, ex quo colligi possit, eum quidpiam asseruisse, quod verum esse non crederet: quin & existimo, nullum in ea factum narrari, quod vere non contigerit, licet in quibusdam adjunctis fuerit erratum.
[15] Præterea, satis doctum ac pium fuisse Carthuitium, [& forsan nimis fuit credulus traditionibus popularibus.] ipsum ejus Opusculum ostendit. Id solum dubitari potest, an pro more sui temporis non fuerit nimis credulus popularibus traditionibus, & an in factis discutiendis sufficientem adhibuerit diligentiam & crisim. Hic solus defectus causam præbere potuit, ut facta quædam aliter narraverit, quam contigerunt, & revelationes quasdam minus certas scriptis suis inseruerit; uti & alii fecerunt scriptores, docti alias & fideles. Porro dubitari non potest quin Carthuitius, cum mandante rege scriberet, varia de gestis Sancti invenerit monumenta, ex quibus hauserit pleraque. Inter monumenta quoque suspicor fuisse Vitam, de qua mox. Non pauca etiam in juventute sua discere potuit ex senibus, qui Sancto convixerant; sed in iis referendis majus erat errandi periculum. Demum existimo fide optima scripsisse Carthuitium; at hominem fuisse errori obnoxium. Hinc ejus dicta admittenda, ubi gravior ratio aut auctoritas non resistit; deserenda vero aut corrigenda, ubi repugnant ii scriptores, quibus fides minus abrogari potest.
[16] [Vita edita a Surio mutato stylo; editio prior & exemplar Ms.:] Opusculum Carthuitii edidit Surius in Vitis Sanctorum ad XX Augusti, sed stylo non parum mutato atque elimato. Hæc editio recusa est inter Scriptores rerum Hungaricarum a pag. 268. Eamdem quoque recudit Joannes Tomcus in Sanctis Illyricanis pag. 201, paucis tamen additis in principio & fine. Scriptores quoque non pauci, qui Carthuitii verba adduxerunt, non alia usi sunt editione quam Suriana, nec aliam videntur cognovisse. Verumtamen edita fuit Vita hæc Cracoviæ cum aliis Sanctorum Vitis ab anno 1511, geminumque istius editionis exemplar mihi ad manum est. In hac autem editione stylus non fuit mutatus, uti colligere est ex collatione cum Ms. exemplari, quod habemus ex codice Canonicorum Regularium in Corsendonc prope Turnhoutum in Brabantia. Codex ille, ut notatum est in apographo, Secunda pars diversarum legendarum inscribitur. Titulus vero hic Vitæ præfigitur: Vita S. Stephani regis Hungariæ, auctore Cartuitio episcopo. Inter Ms. exemplar & editionem Cracoviensem nulla notabilis est diversitas, nisi quod præfatio adjuncta sit in edita Vita, quemadmodum etiam apud Surium, omissa vero sit in Ms. Reliqua passim consonant, si excipiamus menda quædam leviora, quibus non caret manuscriptum, nec editio ipsa: sed clarum est, menda illa in manuscriptum irrepsisse negligentia transcribentium; prout partim ex ipso Ms., partim incuria correctorum quædam satis aperta in Vita impressa leguntur. Itaque hanc antiquam editionem sic recudam, ut eam ubique collaturus sim cum exemplari Ms., & diversas lectiones annotaturus. Ad editionem Surii item respiciam; verum, cum verba ubique mutata sint, eas solum notabo diversitates, quæ sunt alicujus momenti.
[17] [alia Vita brevior, quæ Carthuitio videtur præluxisse.] Alia quædam S. Stephani Vita Ms., si tamen Vita vocari debet, Majoribus nostris transmissa est ex codice Mellicensi: Codex ille grandis est ex membrana, continetque Sanctos a Kalendis Julii ad Kalendas Septembris, uti invenio notatum. Titulus huic scripto, quod anonymi est & ignoti auctoris, talis præfigitur: Residua de sancto Stephano rege. Videntur hæc verba designare Vitam aliquam imperfectam, aut appendicem aliquam: & sane, licet natales Sancti cum gestis quibusdam, mors, sepultura, & secuta corporis elevatio referantur ordine suo, tam multa tamen omissa sunt gesta, ut Vita quidem vocari possit, sed jejuna admodum & imperfecta. Porro certum videtur, hoc Vitæ compendium visum esse a Carthuitio, cum varia utrobique referantur eodem modo verbisque subinde iisdem, cumque verisimile non sit Vitam Carthuitianam ab alterius auctore visam, ut mox probabo. Itaque existimo hanc Vitam breviorem primo fuisse conscriptam, at nimis jejunam apparuisse, ideoque a rege Colomanno rogatum Carthuitium, ut eamdem uberius conscriberet. Ratio hujus conjecturæ est, quod in Vita breviori omissa sint varia facta certissima & relatu digna, quæ scriptor illius saltem breviter retulisset, si vidisset Carthuitii Vitam. Talia sunt bellum a Conrado imperatore illatum, filius Emericus, pleræque fundationes, multaque alia, quorum veritas per decursum probabitur. Non existimo igitur me operæ pretium facturum, si scriptum hoc ederem: nam illius auctor ea solum cognovisse videtur, quæ servata fuerant in hominum memoria, uti ait in præfatione: Quia, quod a fidelibus auditu didicit, recitat. Ubi vero habebit aliquid, quo vel Carthuitius illustrari poterit, aut facta in Commentario hoc referenda elucidari, illud ex ipso Ms. apographo ad locum suum transferam.
[18] De S. Stephano quædam breviter commemorarunt Ditmarus, [Alii scriptores, qui egerunt de S. Stephano,] Hermannus Contractus, Marianus Scotus, Ademarus Chabannensis, aliique seculi XI scriptores suis locis laudandi. De eodem pari brevitate pauca narrarunt, Sigebertus, atque alii, qui seculo XII & XIII floruerunt. Verum præter laudatos ante biographos nullus mihi innotuit, qui ante seculum XV res ejus gestas ex professo conscripsit. Seculum vero XV tres produxit rerum Hungaricarum Scriptores, qui de gestis S. Stephani uberius disputarunt. Hi sunt Antonius Bonfinius, Joannes Thuroczius, vel de Thwrocz, & Petrus Ranzanus, qui omnes claruerunt regnante Matthia Corvino sub finem seculi XV. Bonfinius fuse laudatur apud Davidem Czuittingerum in Specimine Hungariæ litteratæ pag. 80 & sequentibus. Dicitur ibi natione Italus natusque Asculi in Piceno, sed versatus in aula Matthiæ regis Hungarorum. Scripsit varia stylo satis eleganti; at solæ huc faciunt Decades rerum Hungaricarum, in quarum secunda lib. 1 gesta S. Stephani fuse enarravit. Turoczius vero scripsit Chronicam Hungarorum, in qua cap. 27 & seqq. breviter ejusdem Sancti præcipua gesta memorat, multa tamen prætermittens, ut jam ante insinuavi. De hoc scriptore, qui Hungarus natione fuit, latius agit laudatus Czuittingerus a pag. 392. Ranzanus patria fuit Siculus Panormitanus, atque ex Ordine Prædicatorum evectus ad episcopatum Lucerinum in regno Neapolitano; ac demum a Ferdinando rege Neapolitano orator missus ad Matthiam regem Hungariæ. Scripsit hic auctor varia, & de S. Stephano non pauca narravit in Epitome rerum Hungaricarum, edita inter Scriptores rerum Hungaricarum post Chronicam laudati mox Turoczii. De Ranzano Czuittingerus pag. 311, & fusius Jacobus Echardus in Bibliotheca scriptorum Ordinis Prædicatorum tom. 1 pag. 876.
[19] Porro ex tribus memoratis scriptoribus diligentissimus certe fuit Bonfinius, [inter quos cum delectu adhibendi Bonfinius, Turoczius & Ranzanus.] idque indubitanter affirmo, non modo quia duobus aliis plura enarravit, sed maxime quia ab eo fere nihil de Stephano aut filio ipsius Emerico relatum reperio, quin id etiam assignare possim in monumentis antiquioribus. Hinc patet, eum longe abfuisse a factis confingendis: attamen non æque alienus fuisse videtur a conjecturis; atque ex ea causa oritur, ut subinde factorum adjuncta stylo liberiori fuerit prosecutus, quemadmodum per decursum ostendam. Quod spectat ad Turoczium & Ranzanum, fontes ex quibus hi hauserunt, non ita semper detegere potui: nec ætas ipsis multum auctoritatis tribuere potest. In chronotaxi vero omnes illi tres minime sunt accurati. Hac de causa horum scriptorum asserta sic allegabimus, ut simul examinaturi simus, quam recte congruant cum antiquioribus monumentis, quamque aliunde certa videantur aut probabilia. Nam certum est, hosce subinde a vero aberrasse; sed non omnia idcirco repudianda sunt, cum multa etiam vera narraverint. Præter hos consulemus etiam historicos Bohemos, Polonos, Germanos, aliarumque nationum vicinarum, uti & varios neotericos, quos suis quosque locis laudabimus.
[20] [Godofredi Schwartz Opusculum de Initiis religionis Christianæ in Hungaria,] Præ ceteris vero frequenter memorandum & non raro refutandum veniet Opusculum nuperrime editum a scriptore heterodoxo sub hoc titulo: Initia religionis Christianæ inter Hungaros ecclesiæ Orientali adserta. Auctor est Godofredus Schwartz, qui anno 1740 dictum Opusculum imprimendum curavit Hallæ in Saxonia. Rationem instituti sui cap. 1 reddit hisce verbis: Cum de initiis religionis Christianæ inter Hungaros disserere nobis sit constitutum, testimonia & exempla omnia omittimus, in quibus non obscura quidem sinceri cultus divini vestigia obvium est animadvertere, quæ tamen de Hungaris accipi non possunt; verum ad gentes earum regionum, quas ambitu suo Hungaria olim complectebatur, sunt referenda. Sed nec, quo loco apud Hunnos antiquos atque Avares, quos majoribus Hungarorum plerique omnes nostratium accensent, res Christiana sita fuit, in præsenti dispiciemus. Id quidem ad liquidum ostenditur, Hunnos veteres cælestis veritatis luce non prorsus orbos, Avares largo illius jubare fuisse perfusos. Quidquid vero de utrisque sit, Hungari tamen, cum seculo a Christo nato IX in Europa inclaruissent, ejusque fines funestis passim cladibus perculissent, idola & profanos barbarorum ritus coluerunt, a Christi Euangeliique Christiani doctrina longe alienissimi.
[21] [in quo multa temere asseruntur sine idonea probatione.] Seculo demum X atque XI tota gens, abjecta superstitione, desertisque delubris avitis, ad verum Deum conversa inque gremium Christianæ Ecclesiæ divino munere collecta est. Et de hoc solemni ac publico Hungarorum ad Christum transitu agere instituimus: non ut longo omnia ordine enarremus, quæ per vices gesta sunt, donec aspera gens disciplinam Christianam patienter ferret: id maxime operam dabimus, ut genuina ejus initia proferamus, eademque ecclesiæ Orientali adserta, a dubiis & fabulosis narrationibus repurgemus. Laudandum sane esset scriptoris institutum, si solo veri studio duceretur Schwartzius, si modeste alios corrigere niteretur, & sua solide probare. Imo, mea quidem sententia, Opusculum ejus utilissimum esset, si tot veritates e tenebris eruisset, quot errores illi immiscuit: nam difficulter pagellas aliquod reperire in toto Opusculo possum, quæ erroribus careant aut certe ineptis ratiociniis. Verum nec studium veritatis, nec modestiam ullam in toto Opusculo invenio, nec novæ veritatis quidquam erutum; sed multa temere asserta, nihil solide probatum, nisi pauca quædam ex aliis scriptoribus desumpta. Patebunt hæc ex dicendis, ubi dicta ipsius erunt refutanda. Hæc lectorem monere volui, quia ex sola Opusculi lectione non ita patescunt, quam ex collatione cum ipsis monumentis. Nunc cum Hungarorum conversio S. Stephani laboribus maxime debeatur, cumque fides Christiana nec in Hungaria, nec apud nationem Hungaricam, satis firmas umquam radices egerit ante ipsius tempora; & fidei in iis provinciis vicissitudines, & Hungarorum originem censui investigandas, ut ex iis magis pateat, quantam Ecclesiæ utilitatem attulerit Sanctus sua suorumque conversione.
§ III. De prædicatione fidei in hodierna Hungaria, variisque ejus vicissitudinibus per varias incursiones barbarorum, qui eam occuparunt usque ad Hungarorum adventum.
[Fides Christiana in Pannonia aliisque hodiernæ Hungariæ partibus,] Nullum cuiquam suboriri potest dubium, quin fides Christiana in Pannonia, vicinisque provinciis, quæ hodiernum Hungariæ regnum constituunt, prædicata fuerit primis Ecclesiæ seculis, priusquam Hunni veteres in Daciam ac Pannoniam sese effunderent, atque illas provincias occuparent. Hinc varii recensentur episcopatus antiqui in utraque Pannonia, quorum metropoles fuere Sirmium, urbs Pannoniæ inferioris ad Savum sita, seu in hodierna Slavonia, excisa seculo V per Attilam Hunnorum regem; & Laureacum seu Lauriacum itidem excisum, quod situm erat in Norico Ripensi, vel in hodierna Austria, collocaturque passim a geographis ad Danubium, ubi fluvium Anisum vel Anasum * recipit. Verum religio Christiana in Pannonia multum passa est per incursiones barbarorum, qui eas provincias frequenter vastarunt, atque occuparunt.
[23] Porro, uti variæ gentes per vices in Pannonia consederunt, [quæ a variis barbaris per vices occupatæ varia habuerunt nomina.] ita nomen regionis variis vicibus mutatum est. Observavit eas variationes Marcus Hansizius Societatis nostræ in Germania sacra tom. 1, easque commemorat pag. 6 breviter in hunc modum: Pannoniam ut gentes innumeræ per vices, Hunni, Gothi, Gepidæ, Langobardi, & rursum Hunni Avares dicti, cum Slavinis; dein Maravi, ac postremum Hungari discerpserunt; ita jam Hunnia, jam Avaria, aliquando & Maravia magna, ac demum Hungaria nomen obtinuit. Non quidem iisdem terminis circumscribitur. Hungaria, quibus olim circumscripta erat Pannonia, cum nec totam Pannoniam includat cis Danubium, & contra trans Danubium partem Daciæ & provinciam Jazygum Metanastarum complectatur; attamen magna Hungariæ pars olim erat Pannoniæ pars major.
[24] Dubitant eruditi, an Hunni & Hungari idem sit populus, [Lis est, an Hunni & Hungari idem sit populus: antiquæ Hunnorum sedes in Scythia,] an diversus. Alii volunt gentes esse diversas; alii eamdem esse gentem, iisdemque majoribus ortam; sed cujus variis temporibus pars quædam sedibus suis egressa, novas in Europa habitationes quæsiverit, atque in Pannonia vicinisque regionibus consederit. Origines Hungaricas sub finem seculi præcedentis descripsit Franciscus Foris Otrokocsi, qui Hunnos inter & Hungaros non distinguit, sed triplicem ejusdem gentis adventum in Pannoniam memorat. Laudatus scriptor de antiquis Hunnorum sedibus hæc compendio tradit cap. 3 num. 2: Hunni proxime ante suum in Europam adventum, sedes ultra Tanaim & Mæotidem in Asiatica Scythia, procul ad recessus Aquilonares habuere; quibusdam eorum ex adverso, usque ad Caucasum & Caspium mare extensis: sic tamen, ut, tamquam natio tunc late diffusa & populosissima, non paucos ex suis fratribus ejusdem propaginis & linguæ, cis Tanaim etiam haberet in Scythia Europæa. Hæc probabiliter dicuntur: nam Ammianus, aliique scriptores veteres, quos citat, hisce satis consentiunt.
[25] [quas deserentes, circa annum 400 Pannonias occuparunt magno Christianæ fidei damno,] Deinde Otrokocsius primam eorumdem migrationem, quam ex antiquis scriptoribus probat, hisce verbis subnectit: Hunni igitur Asiatici … pristinas suas sedes, una cum uxoribus, liberis & armentis deserere, melioremque habitandi locum in Europa quærere (illis sine dubio in patrio solo relictis, quibus placuit illic permanere) in animum sibi induxerunt. Quorum primus hunc in finem motus contigit circa annum Domini CCCLXX. Hinc, ut subdit, victis, sibique additis Alanis vicinis, una cum Budinis seu Sclavis, pulsisque Gothis, aliisque populis interjectis, circa annum 400 Daciam & Pannoniam penitus occuparunt. Porro quantam hæc irruptio Hunnorum aliorumque barbarorum, quos partim sedibus suis Hunni expulerant, partim exemplo excitaverant, Christianæ fidei cladem attulerit, breviter declarat S. Hieronymus, in Epitaphio Nepotiani, scripto anno 396, in quo habet sequentia: Horret animus temporum nostrorum ruinas persequi. Viginti & eo amplius anni sunt, quod inter Constantinopolim & Alpes Julias quotidie Romanus sanguis effunditur. Scythiam (Europæam ad Pontum Euxinum,) Thraciam, Macedoniam, Dardaniam, Daciam, Thessalonicam, Achaiam, Epiros, Dalmatiam, cunctasque Pannonias, Gotthus, Sarmata, Quadus, Alanus, Hunni, Wandali, Marcomanni vastant, trahunt, rapiunt. Quot matronæ, quot virgines Dei, & ingenua nobiliaque corpora his belluis fuere ludibrio? Capti episcopi, interfecti presbyteri, & diversorum officia clericorum. Subversæ ecclesiæ, ad altaria Christi stabulati equi, martyrum effossæ reliquiæ. Ubique luctus, ubique gemitus, & plurima mortis imago. Ita Hieronymus.
[26] [quam tamen non penitus exstinxerunt in Pannonia & Dacia.] Verumtamen non prorsus exstinctam fuisse religionem Catholicam sub Hunnorum imperio; sed potius Hunnos non paucos ad fidem conversos, aliunde habemus compertum. Docet id ipse S. Hieronymus in Epistola ad Lætam his verbis: Deposuit pharetras Armenius, Hunni discunt Psalterium, Scythiæ frigora fervent calore fidei: Getarum rutilus & flavus exercitus ecclesiarum circumfert tentoria; & ideo forsitan contra nos æqua pugnant acie, quia pari religione confidunt. Hæc S. Hieronymus circa annum 398. Orosius etiam ejusdem temporis scriptor lib. 7 cap. 41 Hunnorum non paucorum conversionem insinuat hoc modo: Quamquam si ob hoc solum barbari Romanis finibus immissi forent, quod vulgo per Orientem & Occidentem ecclesiæ Christi Hunnis, Suevis, Vandalis & Burgundionibus, diversisque & innumeris credentium populis replentur, laudanda & attollenda Dei misericordia videretur. Alia de Hunnorum quorumdam conversione testimonia prætermitto.
[27] [Hunnos expulerunt eodem seculo Gothi & Gepidæ,] Porro, etiamsi Hunni ingentem terrorem & vastitatem, sub Attila præsertim duce, præcipuis Europæ regnis intulerint, non diuturnum tamen in Pannonia habuerunt imperium: nam mortuo Attila anno 453, ut vult Pagius ex Cassiodoro, aut anno 454, ut scribunt alii, filii ejus inter se digladiantes brevi imperium amiserunt. Otrokocsius ex variis scriptoribus rem narrat hoc modo: Verum paulatim dehinc, ob contentiones & divisos Hunnorum animos, Gepidæ & Gothi in partibus Daciæ & in Pannonia, partim armis, partim ex favore Romanorum, superiores ad tempus evaserunt; ita ut Gepidæ magnam Daciæ partem … pro se vendicarent; Gothi autem… Pannoniam occuparent, relictis interim ubique veteribus incolis, imo & Hunnis (sine dubio,) qui subditorum instar sese Gepidis & Gothis subjicerent. Hunni autem militiæ & armis addicti partim Romanis se Græcis adjunxerunt, & quidem multi; partim in Scythiam minorem (sitam nempe intra Borysthenem & Tauricam Chersonesum) partim etiam, aliqui eorum … usque ad initiales oras Scythiæ Asiaticæ in ulteriorem Mæotidis ripam sunt reversi, … partim in Illyricum se contulerunt; partim etiam manserunt in ipsa parte Hungariæ meridionali, in Dacia Ripensi, ut loquitur Jornandes; qui … fatetur Hernacum, juniorem Attilæ filium cum suis in extremo minoris Scythiæ sedes delegisse; Emnedzur autem & Ultzindur consanguineos ejus in Dacia Ripensi, videlicet juxta Temesum & Danubium, ubi hodiernus comitatus Temeswariensis, usque ad Valachiam, & quidem ab anno 471 sub ducibus nationis Bulgaricæ, ut adjungit.
[28] Minus turbatæ, sed non multo feliciores fuerunt res Christianorum sub Gothis in Pannonia, [qui Ariani erant, & minus infensi Catholicis. Hos rursum magis vexarunt Longobardi. Avari,] & Gepidis in Dacia; nam populi illi Ariana hæresi erant infecti, sic tamen, ut non videantur persecuti esse Catholicos. Verum qualiscumque illa quies non fuit admodum diuturna: nam Longobardi circa annum 527, ut habet Pagius, ingressi sunt Pannoniam, eamque tenuerunt annis quadraginta duobus, teste Paulo Diacono de Gestis Langobardorum lib. 2 cap. 7. Cum autem Longobardi pagani essent, dubitari non potest, quin Christiana religio multum sit passa, ipsis ibidem imperium tenentibus. Porro dum Longobardi residebant in Pannonia, ingens rursum Hunnorum, qui se Avaros vocarunt, multitudo ex Scythia Asiatica Daciam versus progressa est. Docet hæc Evagrius lib. 5 cap. 1 his verbis: Sunt autem Abari Scytharum gens in plaustris degentium, qui campos ultra Caucasum sitos incolebant. Hi cum a Turcis finitimis suis gravi detrimento affecti essent, relictis sedibus suis, universi cum uxoribus ac liberis ad Bosphorum venerunt. Deinde relictis littoribus Euxini Ponti, ubi multæ quidem barbaræ habitant gentes, … ulterius progressi sunt cum omnibus barbaris, qui in itinere occurrerunt, depugnantes. Tandem vero, cum ad ripas Danubii pervenissent, legatos ad Justinum (Juniorem) miserunt. Theophylactus Simocatta lib. 7 cap. 8 hanc Avarorum migrationem sub Justiniano contigisse docet, asseritque non veros fuisse Avaros, sed nomen illud fraudulenter ab ipsis assumptum. Porro hosce Abaros vel Avaros, quos multi scriptores revera Hunnos vel Chunos nominarunt, eamdem esse nationem cum antiquis Hunnis, passim censent eruditi, multisque probat Otrokocsius cap. 5, ubi & varia Hunnorum nomina recenset.
[29] Hi autem Hunno-Avari, quibus non pauci ex prioribus Hunnis se adjunxerant, [Hunnica natio, item pagani successerunt Longobardis;] Pannoniam facile occuparunt, cedentibus Longobardis, qui properabant in Italiam. Audi Paulum Diaconum lib. 2 cap. 7: Tunc Alboin (Longobardorum rex) sedes proprias, hoc est Pannoniam, amicis suis Hunnis contribuit, eo scilicet ordine, ut si quo tempore Longobardis necesse esset reverti, sua rursus arva repeterent. Hanc migrationem Longobardorum in Italiam, ubi stabiles sibi sedes fixerunt, contigisse ait, cum jam a Domini Incarnatione anni quingenti sexaginta octo essent evoluti, nec opus est ad propositum nostrum hanc epocham studiosius discutere. Hunni deinde longo tempore rerum potiti sunt in Pannonia, & vicinis quibusdam regionibus, multaque cum vicinis suis bella gesserunt, victores plerumque, & gentiles usque ad imperium Caroli Magni, qui & Hunnos domuit, & fidem Christianam apud populum sibi subjectum prædicandam curavit.
[30] [Hunno-Avari devicti & fere deleti a Carolo Magno,] Hunni Carolum Magnum anno 788, ut ibidem narrat Pagius num. 7, priores lacesserant, exercitum ducendo in Bavariam contra Francos, atque alium in ditionem Forojuliensem; sed victi retrocedere coacti sunt. Vicem retulit Carolus anno 791 invadendo hodiernam Austriam, quam possidebant usque ad Anisum flumen, quemadmodum ostendit ex Eginhardo Pagius ad annum 791 num. 3. Finem belli Hunnici Pagius affigit anno 799. Illud bellum Eginhardus in Vita Caroli descripsit hoc modo: Maximum omnium, quæ ab illo (Carolo) gesta sunt, bellorum, præter Saxonicum, huic bello successit, illud videlicet, quod contra Avares sive Hunos susceptum est: quod ille & animosius quam cetera, & longe majori apparatu administravit. Unam tamen per se in Pannoniam (nam hanc provinciam ea gens tunc incolebat) expeditionem fecit; ceteras filio suo Pippino ac præfectis provinciarum, comitibus etiam atque legatis perficiendas commisit. Quod cum ab his strenuissime fuisset administratum, octavo tandem anno completum est. Quot prælia in eo gesta, quantum sanguinis effusum sit, testatur vacua omni habitatore Pannonia, & locus, in qua regia Cagani * erat, ita desertus, ut ne vestigium quidem in eo humanæ habitationis appareat. Tota in hoc bello Hunnorum nobilitas periit, tota gloria decidit, omnis pecunia, & congesti ex longo tempore thesauri direpti sunt &c.
[31] [qui curavis superstitibus prædicandam fidem Catholicam,] Clades Hunnorum reliquiis eorumdem saluti fuit, cum non pauci videantur fidem Christianam suscepisse: neque enim omnis natio sic deleta est, ut non superfuerint aliqui, quos fide Christiana instituendos curavit Carolus. Alcuinus epistola 7 ad Carolum ei de subjectione & conversione Hunnorum gratulatur his verbis: Tuam tamen, o veritatis & salutis multorum amator, optimam voluntatem majore gloria & laude Christo remunerare placuit. Gentes populosque Hunorum, antiqua feritate & fortitudine formidabiles, tuis suo honore militantibus subdidit sceptris, prævenienteque gratia colla diu superbissima sacræ fidei jugo devinxit, & cæcis ab antiquo tempore mentibus lumen veritatis infudit. Docet deinde, quo modo populus recenter conversus fidei principiis sit erudiendus. Plura de Hunnorum conversione, quæ Arnoni Salisburgensi archiepiscopo commissa est, refert Joannes Georgius ab Eckhart Rerum Francicarum lib. 25 num. 90. Laudatus scriptor lib. 27 num. 28 hæc ad propositum nostrum memorat: Reversum imperatorem (anno 805) Aquisgrani, omnium Annalium consensu, caganus sive Hunnorum princeps, nomine Theodorus, Christianorum sacris addictus adiit, petiitque locum sibi ad incolendum dari inter Sabariam & Carnuntum, quia propter Slavorum infestationem illi cum suis in pristinis sedibus tuto commorari non amplius liceret. Precibus ejus imperator annuit, & muneratum dimisit. Theodorus vero rex ad suos delatus decessit. Unde novus caganus quemdam ex optimatibus suis ablegavit, qui peteret, ut sibi antiquus ille honor, quem cagani apud Hunnos habere consueverant, restitueretur. Assensus est imperator, & summam totius regni, juxta priscum eorum ritum caganum habere præcepit. Sabaria & Carnuntum oppida fuere Pannoniæ ab antiquis geographis memorata. Manserunt igitur Hunni in Pannonia, sed imperatori subjecti, & Christianis sacris addicti. Hinc multæ in Pannonia, seu hodierna Hungaria erectæ ecclesiæ.
[32] Deinde vero Slavi maximam illarum regionum partem occuparunt, [quæ utcumque permansit sub Slavis Moravis, dein dominantibus usque ad Hungarorum adventum,] magnamque vocarunt Moraviam. Attamen instaurata utcumque religio Christiana perdurasse videtur usque ad Hungarorum adventum, seu usque ad annum 889, quo passim collocatur ingressus Hungarorum, qui omnem Christianæ religionis cultum prorsus eliminarunt. Annalista Metensis apud Chesnium tom. 3 pag. 324 de eorum adventu sic scribit: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCLXXXIX gens Hungarorum ferocissima & omni bellua crudelior, retro ante seculis ideo inaudita, quia nec nominata, a Scithicis regnis, & a paludibus, quas Thanais sua refusione in immensa porrigit, egressa est. Descriptisque gentibus Scythicis, sic prosequitur: Ex supradictis igitur locis gens memorata a finitimis sibi populis, qui Pecinaci * vocantur, a propriis sedibus expulsa est, eo quod numero & virtute præstarent, & genitale, ut præmisimus, rus, exuberante multitudine, non sufficeret ad habitandum. Horum itaque violentia effugati, ad exquirendas, quas possent incolere terras, sedesque statuere, valedicentes patriæ, iter arripiunt. Et primo quidem Pannoniorum & Avarum solitudines pererrantes, venatu ac piscatione victum cottidianum quæritant. Deinde Carantanorum, Marahensium, ac Bulgarorum fines crebris impulsionum infestationibus inrumpunt; perpaucos gladio, multa millia sagittis interimunt &c. In Chronico, seculo XIII scripto, apud Menkenium tom. 1 Rerum Germanicarum pag. XI eorumdem adventus sic memoratur: Hiis diebus gens Ungarorum ex Sicia (Scythia) ingressa in Pannoniam primitus venit, & ejectis inde Avaribus perpetualiter usque hodie permansit. Hisce alii hodie passim consentiunt.
[33] Opera Hungarorum anno 893 usus est Arnulphus Germaniæ rex contra Zwendebaldum Moraviæ regem, [qui eam prorsus exciderunt. Hunnorum vel Hungarorum tres migrationes in Hungariam.] quemadmodum varii tradunt historici, qui ideo invecti sunt in Arnulphum, quod sic ipsis viam aperuisset ad invadendas regiones vicinas, uti deinde fecerunt Hungari, qui non modo vicinas provincias, verum etiam Italiam, Germaniam ac Galliam ingenti terrore ac vastitate affecerunt. Ceterum tres diversas Hunnorum aut Hungarorum in hodiernam Hungariam irruptiones ostendere volui, quia historici Hungari eas olim non recte videntur distinxisse. Nam Bonfinius, Turoczius, aliique ipsos secuti, duas tantum Hunnorum migrationes recensent, & secundam contigisse aiunt anno 744. Verum epocha illa, ut a vera longissime abest, sic cum dictis eorum non congruit: nam omnia, quæ de gestis eorum post ingressum narrant, ad finem seculi IX; vel ad seculum X sunt referenda, uti alii jam ostenderunt. Præterea quatuor tantum duces ante S. Stephanum numerant, quemadmodum in Sancti genealogia ostendam. At illæ quatuor generationes non recte deducunt ab anno 744 usque ad annum natalem S. Stephani, quem credunt annum 969, quemque nos circa annum 984 statuemus. At quatuor generationes recte ab anno 889 usque ad annum assignatum deducere possunt. Volui autem eodem opere utcumque exhibere vicissitudines religionis Christianæ in hodierna Hungaria, ut sic magis innotescat, quam miser ejus fuerit status. Nunc etiam investigare lubet, an Hunni, Hunno-Avares, & Hungari ex eadem regione & gente ortum duxerint.
[Annotata]
* Ens
* i. e. Hunnorum regis
* aliis Patzinacitæ
§ IV. An iidem sint Hunni ac Hungari? varia eorumdem olim nomina.
[Hunni antiqui non manserunt in Hungaria: sed disputatur, an Hungari ex eadem gente prodierint.] Primo certum est, antiquos Hunnos, qui sub Attila maxime inclaruerunt seculo V, non mansisse in Pannonia usque ad tempora S. Stephani, paucis forsan exceptis, qui in parte Transilvaniæ dicuntur permansisse, & se Siculos nominarunt. Hi certe Siculi se illorum posteros gloriantur. Hinc etiam dicendum videtur, hodiernos Hungaros, saltem pro majori parte, illorum Hunnorum non esse posteros, sed, si ejusdem cum illis sint gentis, posteros esse illorum Hunnorum, qui in Scythia remanserant, cum primi illi in Europam discesserunt, aut illorum, qui eo deinde redierunt. Secundo certum apparet, Hunnos, qui Avari ab aliis fuere nominati, quique post diuturnum imperium a Carolo Magno fere fuerunt excisi, partim fuisse posteros primorum Hunnorum, partim posteros illorum, quos Var & Chunni nominatos fuisse ait Simocatta, antequam Scythia exirent. Id ergo solum investigandum est, an eadem fuerit gens Asiatica, a qua primo exiit colonia Hunnorum, secundo Hunno-Avarorum, ac demum tertio Hungarorum, qui nomen suum Hungariæ imposuerunt, eamque ad nostra usque tempora possederunt.
[35] [Eccardus vult Hunnos Slavicæ fuisse originis:] Joannes Georgius Eccardus Rerum Francicarum lib. 31 num. 82 ostendere nititur, Hungaros gente diversos esse ab antiquis Hunnis, quos Slavicæ vel Sarmaticæ nationis fuisse existimat. Lubet virum eruditum audire disserentem, ut controversia magis elucidetur: Varia, inquit, de Hungarorum origine sententia est. Bonfinius & cæteri scriptores Hungarici eos cum Hunnis confundunt, cum tamen diversi admodum generis fuerint. Hunni Slavicæ vel Sarmaticæ nationis populi erant, Slavonicaque lingua utebantur. Priscus testis omni exceptione major est, qui legatus imperatoris Attilam ejusque aulam vidit, & testatur in ea duas tantum linguas usitatas fuisse, Gothicam & Hunnicam. Gothica est Germanica. Hunnica autem, nisi fuisset Slavonica vel Sarmatica, debuisset etiam tertia illic usurpari, cum Attila inter medias gentes Slavonicas tunc versaretur. Vellem ostendisset Eccardus, quo modo inter gentes Slavonicas habitaret Atilla: non enim video Sclavos eo usque jam tunc progressos fuisse, ut Pannoniam undique fere cingerent, quemadmodum postea fecerunt, quando in Illyricum, Moraviam, Bohemiam, atque in partem Pannoniæ, quæ hodie Slavonia dicitur, sese effuderunt. Ipse Eccardus de Origine Sclavorum & migrationibus agens lib. XI num. XI primos Slavorum versus Danubium motus contigisse putat eo fere tempore, quo Gothi Italiam occuparunt, id est, sub finem seculi V, quando Attila dudum erat defunctus. Itaque primum illud argumentum nullo modo probat linguam Slavonicam usitatam fuisse in aula Attilæ; & ne quidem illud evinceret, etiamsi Slavi undique in vicinia Hungariæ tunc habitassent; nam & Græcis & Latinis vicinus fuit Attila, nec tamen eorum lingua in aula ipsius fuit usitata. Alia argumenta mox subdit Eccardus in hunc modum: Ipsum nomen Hunnorum sive Conorum lingua Slavonica significat equites, eosque semper in equis egisse, non minus ac Tartaros eorum successores, ex veterum relationibus constat. Jornandes inferias Attilæ datas describens, ingentis strawæ, id est, commessationis meminit. Strawa autem Slavonicis gentibus adhuc consumptionem & convivium designat; uti Germanis zehren est consumere, edere & bibere, & zehrung consumptio, convivium &c. Quod spectat ad vocem strawa, illa non exponitur de convivio in annotatis ad Jornandem recusum inter Scriptores Italiæ tom. 1 pag. 216, nec dicitur vox Slavonica, sed Gothica, eaque significationis incertæ. Verum etsi vera essent, quæ hic dicuntur de significatione vocum Hunnorum & Strawa, quod peritis linguæ Slavonicæ dijudicandum relinquo, nihil tamen ex hisce apte concludi potest, tum quod antiqua idiomata pleraque vehementer sint mutata, tum quod aliquæ voces utrique genti potuerint postea esse communes, quas altera ab altera acceperit ex mutuo commercio. Sic Hispani non paucas habent voces Arabicas a Mauris mutuatas; nos Belgæ multas habemus, a Gallis & Latinis acceptas, etiamsi lingua Hispanica toto cælo differat ab Arabica; nec minus Belgica a Gallica & Latina. Idem observari potest in linguis aliis. Hæ igitur observationes non magis probant, linguam Slavonicam usitatam fuisse antiquis Hunnis, quam id evincit præcedens argumentum; atque ideo vim nullam habere possunt, quæ de lingua Hungarorum subdit Eccardus.
[36] Hungaros vero, inquit, dialecto uti, quæ cum una lingua Finnica convenit, [sed rationes ipsius id non evincunt.] Comenius primum observavit. Martinus Fogelius, philosophus & medicus olim Hamburgensis, inde occasionem sumpsit plurima vocabula Finnica & Hungarica conferendi, & utrorumque convenientiam ostendendi libello, qui in bibliotheca regia Hanoveræ adhuc manuscriptus latet. Ego ipse summo studio cum eadem Hungarica lingua contuli dialectos varias, Finnicam, Estonicam, Livonicam, Lappicam, Samoiedicam & Ostiacicam; invenique ubique harmoniam communem. Cum denique legissem in relatione, quam de itinere suo Persico Fabritius, Sueciæ olim regis ad Persas legatus, conscribi fecerat, non procul a Volga fluvio, jam ad Caspium æquor accedente, nationem inventam esse, quæ communia cum Finnis nomina numeralia haberet, & a Finno intelligi posset; in eam deveni opinionem, omnem Europæ & Asiæ Septemtrionem a gente olim inhabitatam esse, quæ cum Finnica una aut certe cognata fuerit. Nomina fluviorum, quæ ex Finnica lingua pleraque exponi poterant, me in conjectura hac mea multum confirmarunt. Quæ hic disputat Eccardus de harmonia communi inter linguam Hungaricam & Finnicam, periti utriusque linguæ forsan non approbabunt, nec communem illam harmoniam invenient. Ego certe conferendo Orationem Dominicam in utraque lingua, nullam inveni utriusque similitudinem. Verum, etiamsi tanta revera esset similitudo linguæ Hungaricæ & Finnicæ, quantam se reperisse dicit Eccardus, nihil hæc similitudo evinceret, ut jam monui: cum probatum non fuerit, antiquos Hunnos alia lingua usos fuisse, quam utuntur hodierni Hungari.
[37] [Aliæ ejus rationes ex Jornande & Geographo Ravennate & Rubruckio,] Ab his argumentis, quæ ad propositum videntur fere inutilia, ad alia transit Eccardus his verbis: Jornandes Rerum Getic. cap. V Hunnos ac Hungaris (lege Hungaros, aut ab Hungaris) distinguit, hosque, quos Hunugaros vocat, supra Chersonnesum Tauricam, Septentrionem versus, suo tempore habitasse prodit, atque ab ipsis pellium murinarum commercium venire dicit. Unde Siberiæ proximos fuisse conjicias. Geographus Ravennas lib. IV cap. 2, “Item, ait, juxta mare Ponticum patria, quæ dicitur Onogaria *, quam subtilius Libavius philosophus vicinam paludis Mæotidis summitatis esse decernit, asserens multitudinem ex vicinantium locorum habere, sed, ut barbarus mos est, insulæ eos perfruere”. Hæc Jornandis & Ravennatis verba si conferas invicem, elucet, eos mare Ponticum sive paludem Mæoticam cum mari Caspio confudisse, atque ad mare Ponticum collocasse Hungaros, qui ad Caspium habitarunt. Rubruckius certe, a Ludovico sancto Galliæ rege ad Tartaros missus, didicit ibi antiquam Hungariam tunc Pascatir dictam, quæ hodie Baskiriæ nomine venit, & trans Volgam supra Caspium mare usque ad Siberiam extensa jacet. A Volga paulatim Tanai appropinquarunt, eoque superato, Tartariam minorem implerunt. Hactenus Eccardus, cujus dicta expendam.
[38] [at Jornandes Hunnos & Hunugaros non distinguit;] Primo Jornandes laudatus cap. 5 non distinguit Hunnos ab Hunugaris, ut clare ostendam: si igitur Hungari iidem sint cum Hunugaris, iidem quoque sunt cum Hunnis. Descripserat Jornandes ibidem partem Scythiæ Occidentalem a Danubio usque ad Pontum Euxinum, supra quem deinde Bulgaros locat, ac post Bulgaros pergit ad Hunnos his verbis: Hinc jam Hunni, quasi fortissimarum gentium fœcundissimus cespes, in bifariam populorum rabiem pulularunt. Nam alii Aulziagri, alii Aviri nuncupantur (alia lectio habet, alii Altziagiri, alii Faviri nuncupantur) qui tamen sedes habent diversas. Juxta Chersonem Aulziagri, quo Asiæ bona avidus mercator importat, qui æstate campos pervagantur effusos, sedes habentes, prout armentorum invitaverint pabula, hyeme supra mare Ponticum se referentes. Hunugari autem hinc sunt noti, quia ab ipsis pellium murinarum venit commercium, quos (Hunugaros) tantorum virorum (Gothorum, de quibus mox pergit,) formidavit audacia. Ita Jornandes apud Muratorium tom. 1 Scriptorum Italiæ pag. 194; nec plura ibidem de Hunnis aut Hunugaris. Jam vero Hunugaros ibidem non distingui ab Hunnis breviter ostendo. Recenset ibi Jornandes varias gentes Scythicas, ac earum sedes assignat; at nullam assignat Hunugaris, si illi ab Hunnis sint diversi. Secundo postrema verba, quos tantorum virorum formidavit audacia, quæ referenda sunt ad Hunugaros, clare insinuant, eosdem illos esse cum Hunnis, quorum metu sedes suas mutarunt Gothi. Hunc Gothorum timorem refert ipse Jornandes cap. 25, ubi, post relatos cap. 24 Hunnorum primos motus & victorias de Ostrogothis, sic subjungit: Vesegothæ, id est, alii eorum (Ostrogothorum) socii, & occidui soli cultores, metu parentum exterriti, quidnam de se propter gentem Hunnorum deliberarent, ambigebant; diuque cogitantes, tandem communi placito legatos ad Romaniam direxere ad Valentem imperatorem …, ut partem Thraciæ sive Mœsiæ si illis traderet ad colendum, ejus legibus viverent, ejusque imperiis subderentur. Id revera factum est, annuente Valente. Hunugaros igitur, quos Gothi timuerunt, eosdem cum Hunnis facit Jornandes.
[39] Geographus Ravennas asserit Onogoriam esse juxta mare Ponticum, [nec ipse, nec alii, Eccardi sententiæ favent.] aut potius ex Libanio vicinam esse summitati Mæotidis. Eodem fere loco Hunnos cum aliis collocavit Jornandes; at non erant angustis terminis circumscripti. Itaque si ex Onogoria illa venerunt Hungari, haud dubie fuerint ex gente Hunniaca. Vidit Eccardus scriptores illos sibi esse contrarios, si revera circa mare Ponticum habitaverint Hungari; ideoque eos longius in Orientem amandare cupit, dicitque Pontum Euxinum cum mari Caspio fuisse confusum. Verum id nullo modo verisimile est, nec consequitur ex dictis Rubruckii, qui Hunnos & Hungaros ex eadem regione Pascatir ortos voluit. Quippe, uti gens Hunnorum latissime extensa fuit, poterat ab utraque Volgæ parte habitare, sedesque inter Volgam & Tanaim habere. Si autem a Volga paulatim Tanai appropinquarunt, ut vult ipse Eccardus; non video cur Jornandes & Ravennas eos male collocent supra Pontum Euxinum, aut circa lacum Mæotidem. Annales Metenses hisce consonant: nam habent, Hungaros egressos esse a Scythicis regnis, & a paludibus, quas Tanais sua refusione in immensum porrigit. Itaque scriptores de Hunnorum & Hungarorum antiquis sedibus eodem fere modo loquuntur; utrosque alii magis, alii minus ad Septemtrionem & Orientem removent. Nullum igitur argumentum Eccardi obstare video, quo minus Hunnos & Hungaros ejusdem Scythicæ gentis colonias existimem, uti latissime ostendere conatus est Otrokocsius.
[40] Non omnia quidem Otrokocsii asserta mihi probantur, [Hunni & Hungari gens eadem videntur, primo quia ex iisdem regionibus egressi,] nec omnia ejus argumenta huc adducenda censeo; attamen ejus opinio mihi ob varias rationes sic probatur, ut omnino existimem, Hunnos & Hungaros eamdem esse gentem, aut certe Hungaros Hunnicæ gentis partem esse, sue coloniam a reliquis Hunnis egressam. Ratio prima est, quia tum Hunni antiquiores tum recentiores Hungari ex eisdem fere Scythiæ regionibus venerunt ad Danubium. Hunnos ex regionibus trans Tanaim & paludem Mæoticam venisse testantur scriptores eorum motibus contemporanei. Ammianus lib. 31 cap. 2 sic habet: Hunnorum gens, monumentis veteribus leviter nota, ultra paludes Mæoticas glacialem Oceanum accolens, omnem modum feritatis excedit. Consentit S. Hieronymus in Epitaphio Fabiolæ sic scribens: Ecce subito discurrentibus nuntiis Oriens totus intremuit, ab ultima Mæotide inter glacialem Tanaïn & Massagetarum immanes populos, ubi Caucasi rupibus feras gentes Alexandri claustra cohibent, erupisse Hunnorum examina, quæ pernicibus equis huc illucque volitantia, cædis pariter ac terroris cuncta complerent. Plures possent adjungi, sed hi duo mihi sufficiunt. Rhegino abbas Prumiensis, cum citatis ante Annalibus Metensibus, ex eadem regione venisse Hungaros testatur in Chronico ad annum 889 his verbis: Anno Dominicæ Incarnationis DCCCLXXXIX gens Hungarorum ferocissima, & omni bellua crudelior, retro ante seculis ideo inaudita, quia nec nominata, a Scythicis regnis, & a paludibus, quas Thanais sua refusione in immensum porrigit, egressa est. Ex hisce liquet, eamdem Scythiæ regionem inhabitatam fuisse ab Hunnis & Hungaris, priusquam migrarent in Pannoniam.
[41] [nec obsiat, quod aliqui dicant Hungaros antea fuisse ignotos:] Una tamen in hisce Rheginonis verbis occurrit difficultas, nimirum cur dicat Hungaros ante ignotos fuisse: nam, cum Hunnos non ignoraverit, videtur existimare Hungaros ab illis fuisse distinctos. Certe eo argumento utitur Schönlebenius in Annalibus Carnioliæ ad annum 889, ubi recitatis verbis hanc interponit observationem: Si non nominata vel audita prioribus seculis (gens Hungarorum,) igitur ab Hunnorum gente diversa. Respondeo Hunnos, qui in Europam transierant, non fuisse ignotos Latinis scriptoribus; at eosdem ignorare potuisse, tantam eorum multitudinem etiam tum superesse in Asia, ideoque scribere potuisse Rheginonem, Hungaros ante nec auditos nec nominatos; etiamsi post adventum Hungarorum revera credidisset, eos gentem esse Hunnicam. Sic Luitprandus in Historia lib. 1 cap. 2 de Hungaris scribit: Hungarorum gens, cujus omnes pene nationes expertæ sunt sævitiam, … nobis omnibus tunc temporis habebatur ignota. Erat itaque ignota ante adventum gens Hungarorum, seu pars illa Hunnorum, quæ antiquas sedes necdum reliquerat, ignotaque fuerat multis seculis in Europa, aut certe Latinis plerisque. At inde non consequitur, gentem illam ortam non esse ex Hunnis antiquis. Poterant quidem in ea opinione esse Rhegino, aliique istius temporis scriptores, quia mores Hungarorum multum diversi erant a moribus Hunnorum illorum, qui in Pannonia & Dacia remanserant, moresque alios ac mitiorem agendi rationem paulatim assumpserant; at, si revera id illi opinati sint, quod mihi incertum apparet, eorum auctoritas prævalere non debet rationibus variis, quæ persuadent eamdem esse gentem.
[42] [secundo quia iisdem olim fuerunt moribus, tertio quia similitudo nominis indicat:] Altera ratio petitur ex moribus Hunnorum antiquorum, & primorum Hungarorum: nam hi similes admodum repræsentantur a scriptoribus coævis. Ammianus loco indicato Hunnos non modo ut vagos describit, sed etiam ut ædificiis prorsus carentes; vagi item apud Rheginonem describuntur Scythæ, ex quibus Hungaros profectos dicit. Deinde utrique pellibus vestiti dicuntur; utrisque idem fere victus attribuitur, utrisque perpetuus equorum usus, eademque pugnandi ratio. Demum tanta est similitudo inter ea, quæ Ammianus de Hunnorum, & Rhegino de Hungarorum moribus referunt, ut facile eamdem gentem agnoscas. Verum malim hæc apud ipsos legi, quam hic repetere sine necessitate, præsertim cum Hungari cum fide Christiana alios simul assumpserint mores. Tertia ratio ex nomine ipso desumi potest, eoque argumento maxime utitur Otrokocsius, qui in origines omnium nominum inquirit, an satis feliciter, judicent alii. Nobis non est necesse etymologiam nominum Hunni vel Huni & Chuni ex radicibus Hebraicis incerto ratiocinio investigare, ut appareat vocem Hungari ab iis levi mutatione ortam esse, namque id vocum illarum similitudo ipsa innuit. Præterea jam ante Hunni varia habebant nomina, quibus apud antiquos appellabantur scriptores, atque aliqua magis vicina erant hodierno Hungarorum quam antiquo Hunnorum nomini. Sic Hunugari semel vocantur apud Jornandem, qui alias sæpius Hunnos vocat: Onogoria eorum regio dicitur ab anonymo Ravennate seculi VII scriptore: Unnuguros inter Hunnos recenset Simocatta lib. 7 cap. 8. Aliis quoque vicinis nominibus vocaverunt alii Hunnos, donec demum post ultimam migrationem Hungarorum nomen prævaluit.
[43] Verumtamen Hungari non tam constanter dicti fuere post ea tempora, [& Hungari etiam subinde Hunni vocantur a Græcis:] ut non fuerint alia etiam nomina iisdem data. Pagius ad annum 896 de iis observat sequentia: Continuator iste (Annalium Francorum Fuldensium apud Freherum tom. 1 pag. 55) Hungaros, seu Ungaros, Avares appellat (& Ungaros etiam:) quod mirum videri non debet; cum Avares, Turci, & Hungari Hunnicæ nationes essent; & easdem, quas ante Avares ad Danubium sedes occuparant, Hungari incoluerint. Nicetas in lib. 2 modo Ungros, modo Παίονας, seu Pannonios a sedibus, quas habitarant, Hungaros dicit: interdum Hunnos, ut & Suidas, communi gentis nomine vocat. Videas hinc Græcos inter Hunnos & Hungaros non distinxisse: nam lib. 3 ait Nicetas de Pannoniæ incolis: Pæones, qui & Hunni & Hungari appellantur. Suidas vero in Lexico vocem Οὔννοι explicat per vocem Οὔγγαροι, Latine Hunni, Hungari. Cum autem Græci propinquiores fuerint pristinis Hungarorum sedibus, illorum auctoritas prævalere deberet Germanis Scriptoribus, si hi revera fuissent in alia opinione.
[44] Hisce observatis, rursus audiamus Pagium, qui sic prosequitur: [ab iisdem etiam frequenter Turci vocati.] Hepidannus in Annal. ad annum DCCCLXXXIX Ungaros Agarenos nuncupat, aitque: “In cujus (nempe Arnolfi Germaniæ regis) temporibus Agareni in istas regiones primitus venerunt”. Sed non tantum Avarum, postquam Pannoniam sibi subdidere, sed etiam Turcorum appellatione Hungari ab Historicis designantur. Porphyrogennetus enim Turcas Patzinacitis & Rossiis confines facit, & in cap. XII libri de Administrando imperio dicit, Turcos habere ab Occidente Franciam, a Septemtrione Patzinacitas, seu Transilvanos, a Meridie magnam Moraviam, quam subegerint: Chrobatos (hodie Croatos) etiam ad montes versus finitimos esse. Constat autem hodieque Hungariam Transilvania, Croatia, Moravia, Russia terminari; Savo flumine a Croatia dividi. Hi termini mox examinabuntur. Audiamus interim reliqua: Luitprandus, inquit, cap. 2 & VIII eosdem nunc Hungaros nunc Turcos appellat. Zonaras in Leone Sapiente meminit Turcorum ad Istrum, qui & Ungri dicuntur:… & denique in Nicephoro Phoca Turci, qui & Ungri Thraciam vastasse dicuntur. Poterant addi Cedrenus, Curopalates, aliique Græci, qui Hungaros vocarunt Turcos.
[Annotata]
* Onogoria
§ V. Duces Hungarorum ante S. Stephanum, eorumque gesta breviter perstricta: termini regni Hungarici eo tempore, & clades ab ipsis illatæ Christianis.
[Progenitores S. Stephani,] Scriptores rerum Hungaricarum seculi XV, nimirum Bonfinius, Turoczius, Ranzanus, aliique ipsos secuti, ab ingressu Hungarorum quatuor enumerant generationes ante S. Stephanum, quem volunt ab eorum ductore primario linea recta descendisse. Dux ille primarius fuit Arpad filius Almi. Arpadus autem inter filios habuit Zoltan; filius Zoltani fuit Toxus vel Toxun, ac demum Toxi filius fuit Geicha vel Geysa, pater S. Stephani. Hæ quatuor generationes satis congruunt cum tempore, quod inter primum Hungariæ ingressum & imperium S. Stephani statuitur: nam id centum circiter & decem annorum est. Genealogia hæc fere tota confirmari potest ex Constantino Porphyrogenito, qui eo tempore vivebat, multaque de Hungaris, quos Turcas vocat, memoravit in libro de Administrando imperio. Hic cap. 40 quatuor enumerat Arpadi filios his verbis: Sciendum vero Arpadem magnum Turciæ principem filios genuisse quatuor, quorum primus Tarcatzus, secundus Jelech, tertius Jutotzas, quartus Zaltas. Hic Zaltas haud dubie est Zoltan Hungarorum, de quo mox subdit laudatus scriptor: Quartus Zaltas filium habuit Taxin, eumdem rursus procul dubio cum Toxo, quem Hungari tertium inter duces suos collocant. Porro vivebat Taxis, dum scribebat Constantinus, id est, paulo ante medium seculi X, sed necdum erat dux Hungarorum: nam alium ejus temporis asserit ducem, ut mox observabo. Toxum tamen ducem fuisse asserunt Scriptores Hungarici passim, nec est, cur negemus ducem Hungarorum deinde factum; uti etiam constat filium ejus Geysam ducem fuisse, & S. Stephanum eidem successisse.
[46] [inter quos Arpadus abavus Stephani, qui post primam Hungarorum migrationem] Porro hi S. Stephani progenitores non omnes videntur eamdem auctoritatem habuisse apud Hungaros. Arpadus eorum princeps electus est, & quidem primus, priusquam Pannoniam ingredi statuerant Hungari. Narrat hæc laudatus Constantinus cap. 38, aitque principem electum consilio & impulsu Chazarorum principis, quocum fœderati erant Hungari contra Patzinacitas, utriusque gentis inimicos. Hi autem Patzinacitæ bis Hungaros sedibus suis ejecerunt, easque occuparunt; primo quidem, priusquam principem elegerant,ex regionibus circa Tanaim & paludem Mæoticam, versus hodiernam Moldaviam & Transilvaniam; deinde vero ulterius in Hungariam, quam hactenus tenuerunt. Inter geminam hanc migrationem princeps Hungarorum electus est Arpadus, teste Constantino, nimirum dum illi Transilvaniam vicinasque Borystheni regiones implebant. Non lubet hic inquirere, an Patzinacitæ olim habitaverint in illa Moscoviæ Asiaticæ parte ad Oceanum fere Septemtrionalem, quæ etiamnum Petzora dicitur; at constat eos fuisse semper ad Septemtrionem Hungarorum, quos Meridiem versus pepulerunt, quosque sic diviserunt, ut una eorum pars Persidem versus abierit, altera vero tandem in Hungariam pervenerit. Posset hic inquiri, an pars illa, quæ in Orientem recessit, Turcis hodiernis dederit originem; verum id hujus non est loci. Audiamus Constantinum prædicta narrantem: Turcarum * gens olim prope Chazariam habitabat, … & quidem tunc temporis non Turcæ, sed Sabartœasphali quadam de causa dicebantur: erantque gentes eorum septem, & principem vel indigenam vel alienigenam habuerunt numquam, sed erant inter ipsos boëbodi * quidam… Habitarunt eorum in bellis adjutores. Ex annis tribus cohabitationis collige, jam ante eo aliunde accessisse Hungaros.
[47] Mox migrationis ex eo loco causam sic refert: [eorum princeps est electus,] Bello autem inter Turcas & Patzinacitas .. exorto, Turcarum exercitus devictus fuit, atque in partes duas divisus; atque earum una quidem Orientem versus, partem Persidis incoluit, … altera vero pars Occidentem versus sedes posuit cum boëbodo suo ac duce Lebedia in locis Atelcusu nuncupatis, quæ nunc Patzinacitarum gens incolit. Patzinacitæ quidem a Danubio per Moldaviam & Podoliam extendebant se late trans Borysthenem *, dum ea scribebat Constantinus, ut colligitur ex capite 17, ubi regionem Patzinacitarum describit. Attamen vix crediderim totam eam regionem tunc occupasse Hungaros, sed solum partem Hungariæ hodiernæ magis vicinam, Transilvaniam nimirum, & fortasse partem Moldaviæ & vicinæ Podoliæ, aut etiam totum tractum usque ad Borysthenem. Quidquid sit, narrat mox post præcedentia Constantinus legatos paulo post missos esse a principe Chazariæ ad Lebediam Hungarorum boëbodum, ut ille principatum gentis acceptaret. Recusavit principatum boëbodus ille, & alium assignavit boëbodum, hic Salmutzen vocatum, Latinis Almum, cui ejusve filio Arpado principatus dari posset. Electus præ patre fuit filius Arpadus, quem etiam, inquit, solenni Chazarorum more ac consuetudine in scuto erectum principem fecerunt. Et ante hunc Arpadum Turcæ principem alium nullum umquam habuerunt: ex cujus etiam posteris ad hunc usque diem princeps Turciæ constituitur. Hic primus Hungarorum princeps abavus fuit S. Stephani.
[48] Electo hoc principe, post aliquot annos, uti prosequitur Constantinus, [& cujus ductu expulsis Slavis Moravis, occuparunt Hungariam.] Turcas invadentes Patzinacitæ, eos cum principe Arpade persecuti sunt. Turcæ itaque profligati fugientes, & terram ad sedes collocandas quærentes, magnam Moraviam ingressi, incolas ejus expulerunt, ibique sedes suas posuerunt, tenentque etiam in hodiernum usque diem: & ex eo tempore bellum cum Patzinacitis Turcæ non habuerunt. Per Moraviam magnam non intelligit hodiernam Moraviam; sed Hungariam ipsam, aut certe majorem ejus partem, quam post cladem Avarorum occupaverant Slavi, magnamque Moraviam vocabant. Rex Moraviæ tunc erat Zwentibaldus, alias Swantoplucus, & Constantino Sphendoplocus dictus, qui & Hungariam obtinebat Moraviæ nomine. Contra hunc advocati in auxilium fuere Hungari, uti conqueritur Luitprandus lib. 1 cap. 5, quod illi hinc occasionem sumpserint regiones illas invadendi, quemadmodum factum est post mortem Zwentibaldi, si Constantino Porphyrogenito credimus: nam is cap. 41, descripta prius Zwentibaldi potentia, sic prosequitur: Post hujus autem Sphendoploci mortem, anno uno in pace exacto, orto deinde dissidio & bello civili (inter Zwentibaldi filios,) invadentes Turcæ, funditus eos exstirparunt, regionemque eorum occuparunt, quam in hodiernum usque diem incolunt: quæque supererat multitudo, dissipata confugit ad finitimas gentes. Hæc causa occupandi Hungariam non pugnat cum violentia a Patzinacitis illata, sed utraque concurrit, ut colligitur ex cap. 40, ubi narrat, Patzinacitas cum Bulgaris devastasse provincias Hungarorum, cum hi abiissent ad expeditionem bellicam, cum Arnulfo verosimiliter contra Zwentibaldum. Cum ergo reduces propriam regionem devastatam invenissent, invaserunt Hungariam, quam paulatim totam occuparunt.
[49] [Termini Hungarorum ad Orientem,] Terminos regni Hungarici, uti & vicinarum gentium variis locis describit idem auctor Constantinus, qui eos nosse poterat & debebat. Verum cum multa repetat modo paululum diverso, dicta ejus diligenter expendenda sunt, & invicem conferenda. Terminos Hungarorum dat cap. 40 his verbis: In hoc autem loco antiqua quædem monumenta supersunt; inter quæ Pons Traiani imperatoris ad initia Turciæ, & Belegrada, quæ trium dierum itinere ab ipso ponte distat, ubi turris est sancti ac magni Constantini imperatoris, & rursus ad cursum fluminis extat Sirmium, quod Belegrada abest duorum dierum itinere: inde magna Moravia baptismo carens, quam Turcæ devastarunt, cujusque princeps olim fuit Sphendoplocus. Atque hæc quidem juxta Istrum flumen monumenta sunt & cognomina. Ulteriora vero, quæ omnia Turcis habitantur, cognomina nunc habent a fluminibus transcurrentibus. Eorum primum Timeses est; alterum Tutes; tertium Moreses; quartum Crisus; quintum Titza. Fluvii hi sunt Hungariæ, ubi finitima est Transilvaniæ, in qua aliqui eorum oriuntur. At non memorat omnes Hungariæ fluvios.
[50] [ubi finitimi utcumque erant Bulgari, & Patzinacitæ, alias ad Septemtrionem locati:] Gentes Hungaris confines latiori hoc modo enumerat: Confines autem Turcis sunt Orientem versus Bulgari; ubi eos Ister fluvius, qui & Danubius dicitur, separat. Hæc verba sic intelligenda existimo, ut velit Hungariam trans Danubium se extendisse in Orientem usque ad limites Occidentales Bulgariæ; sed limites hosce Bulgarorum fuisse cis Danubium. Tales revera etiamnum sunt utriusque provinciæ limites: atque ita Bulgaria est ad Orientem Hungariæ, declinans tamen ad Austrum. Orientales item Hungariæ sunt Valachia & Transilvania: sed eas provincias tunc videntur inhabitasse Patzinacitæ, quos ad Septemtrionem collocat ob alias eorumdem provincias magis Septemtrionales. Septentrionem versus Patzinacitæ confines sunt Hungaris, ut prosequitur Constantinus. Verum, ut jam monui, sic illi erant ad Septemtrionem, ut simul partim ad Orientem se extenderent per Moldaviam certe & Bessarabiam, ubi Danubium attingebant. Asserit hoc ipse Constantinus cap. 42 his verbis: Ab inferioribus vero partibus Danubii ex opposito Distræ procurrit Patzinacia, eaque extenditur ad Sarcel usque, quod Chazarorum oppidum est; nimirum in Septemtrionem trans Borysthenem usque ad superiores partes fluminis Tanais, ubi collocat oppidum Sarcel.
[51] Patzinacitas etiam fuisse in Transilvania, censent varii scriptores, qui per Patzinacitas intelligunt Transilvanos. [Patzinacitæ etiam in Transilvania: gentes finitimæ ad Occidentem, & ad Meridiem:] Hungari vero scriptores aliquando sic loquuntur, acsi credidissent Transilvaniam tempore S. Stephani fuisse ab Hungaris inhabitatam. Verum num. 60 & seqq. ostendam, fuisse principem aliquem Patzinacitarum, quem devicit Stephanus, & Transilvaniam tunc fuisse Patzinacitarum provinciam. Hungari igitur sedes habuerunt in Transilvania, postquam e provinciis magis Septemtrionalibus pulsi erant, sed hisce sedibus rursum expulsi sunt, & firmas tandem in Hungaria sedes locarunt. Porro uti Patzinacitæ ex parte tantum erant Septemtrionales Hungaris, sic poterat & alias gentes nominare ad Septemtrionem, & præsertim Russos. Verum, quia solum scribebat ea, quæ filius scire debebat ad imperium administrandum, non attendit ad exactam omnino geographiam, nec memorat omnes gentes, sed eas maxime describit, quæ in bellis prodesse magis poterant aut obesse. Ad Occidentem Franci, inquit prædictus scriptor, ad Meridiem Chrobati; sub Francis comprehendens regnum Germaniæ seu Bavariæ, ab ipsis fundatum, quod extendebatur usque ad limites Hungariæ, recteque collocatur ad ejus Occidentem. Croatia etiamnum jacet cum Bosnia & Servia ad Meridiem Hungariæ. Constantinus autem sub Croatis videtur hodiernam Bosniam comprehendere & forsan partem Serviæ, nam cap. 31 Croatis ingentes attribuit vires, & Belogradum etiam in eorum urbibus recenset. Croatæ hi erant Christiani, ut ibidem narrat; eratque eodem tempore alia Croatia magna non baptizata, in parte nimirum Poloniæ ad montes; at de hac non agitur. Hæc omnia satis ostendunt, Hungariam iisdem fere terminis eo tempore circumscriptam fuisse, quibus hodie circumscribitur Hungaria proprie dicta: atque hoc ostendisse, sufficit ad propositum nostrum.
[52] Stabiliti Hungari eo, quo dictum est, modo in Hungaria religionem Christianam prorsus eliminarunt, [multis cladibus Christianos afficiunt usque ad medium seculi 10,] & vicinis suis multa attulerunt incommoda & mala, quæ referuntur a variis scriptoribus. Anno 896 pacem iniere Hungari cum imperatore Græco, eaque occasione grave bellum intulerunt Bulgaris, a quibus tandem magna clade sunt repulsi. Anno 900 Italiam populati sunt, ac deinde magnam Bavariæ partem, sacra omnia profanantes in Austria, uti habet Pagius ad illum annum num. 17, & 25. Rursus eosdem Italiam invasisse anno 902, vult Pagius num. 12. Anno 907 & sequentibus varias Germaniæ provincias misere vastarunt. Rhenum anno 917 transgressi, Alsatiam & Lotharingiam invaserunt. Quin & anno 924, teste Flodoardo in Chronico, non modo Italiam afflixerunt, sed etiam per Alpes penetrarunt in Galliam. Alias iterum clades Germaniæ & Galliæ intulerunt anno 925 & 926. Verum anno 934 ingenti clade affecti sunt ab Henrico Germaniæ rege; atque eodem anno Hungari Græcos vexare cœperunt, Constantinopolim usque excurrentes. Rursum anno 937 Germaniam & Galliam fere totam populati sunt usque ad Oceanum, ac per Italiam regressi sunt in Hungariam. Græcos anno 943 iterato aggressi, inito fœdere, recesserunt. Anno 949 Galliam rursus per Italiam ingressi, multis affecere cladibus: uti & anno 954, cum redierunt per Alpes & Italiam. Hæc breviter indicata satis ostendunt, quantum terroris & cladis intulerint Germaniæ, Galliæ & Italiæ: nam, cum hactenus pagani essent, monasteria, ecclesias aliaque loca sancta incendebant ac destruebant, tamque vagabantur libere, acsi nullus resistere ausus fuisset.
[53] [sub variis ducibus, principe tunc carentes.] Verumtamen eo tempore non videntur habuisse principem, cui omnes parere cogerentur. Colligitur id ex Constantino Porphyrogenito cap. 40, ubi de republica Hungarorum sic loquitur: Octo vero hæ Turcarum gentes principibus suis subjectæ non sunt, sed singulæ pro fluminibus, quibus distinguuntur, mutuo inter se contractu statuerunt, quamcumque partem bello infestari contigerit, ei communiter omni studio & cura suppetias ferre. Habent autem primum ducem exercitus principem e prosapia Arpadæ, cum quo duo alii gylas & carchan, qui judicum vicem obtinent. Et habet unaquæque gens peculiarem principem; suntque gylas & carchan non nomina propria, sed dignitates. Itaque nullus in principatum totius gentis successisse videtur post Arpadum, antequam electus est Toxus ejus nepos & avus S. Stephani.
[Annotata]
* i. e. Hungarorum
* sic duces vocabant
* Nieper
§ VI. Si per baptismum aliquorum fuerit spes aliqua conversionis Hungarorum ante medium seculi X; ea brevi concidit.
[Duo Hungarorum duces baptizati Constantinopoli, ut fertur,] Si Græcis scriptoribus credimus, ante medium seculi X Hungarorum aliqui fidem Christianam susceperunt. Audiamus de hisce Joannem Scylitzen Curopalatam in Historia per Gabium Latine reddita fol. 62: Non desistebant autem Turci (per quos designat Hungaros) in Romanorum (id est, Græcorum) regionem irrumpere, eamque depopulari, quoad Bolesodes ipsorum dux, quum decrevisset Christianorum fidem amplexari, ad Constantinopolim pervenit & baptizatus a Constantino imperatore suscipitur, patriciatus dignitate decoratus, ac multæ pecuniæ compos effectus, deinde domum reversus est. Paulo post item Gylas, ipse quoque Turcorum dux, Constantinopolim ingressus baptizatur, paribusque & ipse affectus muneribus & honoribus discessit. Assumpsit autem & secum adduxit monachum quemdam, Hierotheum nomine, qui habebatur religiosus ac pius, Turciæ episcopum a Theophylacto delectum, qui eo profectus, multos a barbaro errore ad religionem Christianorum traduxit. Verum Gylas in fide permansit, neque ipse in Romanos invadens, neque captos Christianos negligens, sed redemptos pretio curans in libertatem vindicabat. Bolesodes autem, violato fœdere divino, sæpe omnem exercitum in Romanos adduxit. Quod quum in Francos quoque facere decrevisset, captus ab Otone ipsorum rege in crucem actus est.
[55] [qui & Hierotheum episcopum duxisse dicuntur in Hungariam:] Eadem narrat Cedrenus in Historiarum compendio tom. 2 pag. 636 editionis Parisiensis. At ducem Hungarorum, quem Bolosudem vocat, ait simulasse se amplecti fidem Christianam: & regem Francorum, per quem designat regem Germaniæ, male Joannem nominat; cum Otho dicendus fuerit cum Curopalata. Zonaras quoque in Annalibus lib. 16 num. 21 eadem narravit hoc modo: Turci (Ungaros autem sic vocari supra diximus) alias Romanas provincias incursare soliti, ad tempus quieti fuerunt. Nam dux eorum Bologudes, & partis cujusdam princeps Gylas imperatorem convenerunt, amboque sacrosancto regenerationis lavacro initiati, & arcanis nostræ religionis imbuti, ac patricia dignitate ornati, onustique pecuniis in suas sedes redierunt, adducto pontifice, per quem multi ad Dei cognitionem pervenerunt. Ac Gylas quidem in fide permansit pacemque servavit. Alter, fœdere, quod cum Deo icerat, rupto, arma Romanis intulit; idemque contra Francos facere aggressus, captus est & in crucem actus. Sic ille, nomen episcopi Hungarorum silentio involvens.
[56] De Bologude vel Bolosude notandum est, non fuisse eum ex posteris Arpadi, [illi non erant supremi Hungarorum duces, sed alii,] nec ducem Hungarorum, etiamsi dux vocetur a Græcis, sed tertium tantum dignitatis locum apud Hungaros obtinuisse. Constantinus imperator, qui scripsit circa tempus quo hæc facta dicuntur, cap. 40 posteros Arpadi enumerat, & quosdam alios præcipuos Hungarorum, inter quos Bultzus est, quem cum Bologude eumdem esse, multa persuadent. Erat hic Bultzus tertius dignitate in Hungarorum exercitu, seu eorum carchas. Accipe Constantini verba: Tebelesque (nepos Arpadi) moriens filium reliquit Termatzum, qui nuper in gratiam rediit cum Bultzo tertio principe & carcha Turciæ. Bultzus autem hic carchas filius est Cale carcha; estque Cale nomen proprium, cum CARCHAS sit dignitas; quem admodum & GYLAS, quæ tamen major est quam carchas. Principem, ut ante dixerat, non alium habebant eo tempore quam exercitus; isque erat Phalitzis nepos Arpadi, ac sibi adjunctos habebat gylam, cujus nomen non exprimit Constantinus, & carchan, qui Bultzus nominabatur. Itaque duo hi principes, qui vere aut ficte baptizati dicuntur Constantinopoli tempore Constantini Porphorogeniti, videntur fuisse dignitate & imperio secundus & tertius in exercitu Hungarorum. Quod ait Zonaras Gylam fuisse principem cujusdam partis, non convenit cum dictis Porphyrogeniti, qui bis repetit nomen id fuisse dignitatis, non proprium; idque imperator, ad quos illi venisse dicuntur, quique similia diligenter investigabat, rectius nosse poterat, quam alii scriptores citati, qui toto seculo fuere posteriores.
[57] Non quidem præfracte negaverim a duobus illis Hungarorum ducibus baptismum susceptum esse imperante Constantino Porphyrogenito. [& eorum conversio non videtur fuisse sincera, aut certe effectu caruit.] Verumtamen rationes infra allegandæ de re tota dubitare utcumque cogent. Si vero omnino credere velimus, baptizatos revera esse, major orietur dubitatio, an sincere fidem professi sint, an vero fraudulenter simulaverint. Poterant similia fictitie facere, ut liberius Constantinopolim lustrarent, ipsique coram intuerentur, an illam invadendi nulla suppeteret facultas. Certe Bultzus non videtur sincere fidem amplexus, cum illam brevi post deseruerit, Græcosque omnibus viribus sæpe aggressus sit, teste Curopalata, licet patricia dignitate multaque pecunia donatus abiisset. An Gylas fidelior fuerit, æque dubito; cum exercitum pro officio suo sequi deberet. Asserunt quidem Græci illi toto seculo posteriores, ipsum in fide permansisse: asserunt iidem, multos ab Hierotheo ad fidem conversos. Verum nullam Hierothei uspiam mentionem apud Hungaros, Germanos, aut ullos scriptores Latinos reperio, nulla uspiam exstant conversionis per ipsum factæ, nulla episcopatus ipsius vestigia. Quin potius omnia persuadent, Hungaros multis adhuc annis æque a fide Christiana alienos fuisse, quam antea fuerant. Quapropter vehementer suspicor, Hierotheum illum, si revera profectus sit in Hungariam atque episcopus Hungarorum ordinatus, nihil ibidem effecisse: nam si ipsius labore prima fidei Christianæ semina jacta essent in Hungaria, non tam ingrata fuisset posteritas, ut nomen ejus altissimo sivisset involvi silentio. Hæc mea est sententia, quæ pluribus per decursum firmabitur. At alia est Godofredi Schwartzii, aut certe aliam ipse lectoribus suis instillare voluit.
[58] [Schwartzius Gylam illum male confundit cum Gyula principe Transilvaniæ,] Scriptor ille ab hoc duorum principum baptismo totius Hungariæ conversionem repetit. Opinionem suam sic exponit. Gylas ille Constantinopoli conversus erat princeps Transilvaniæ, filiamque habuit Saroltam, quæ nupsit Geysæ patri S. Stephani. Per Saroltam igitur conversus est Geysa, ejusque opera, uti & filii ejus S. Stephani, fides per totam Hungariam promulgata. Itaque a conversione Gylæ repetenda est totius Hungariæ conversio, si lubet credere Schwartzio, qui multa fidenter affirmat; at nihil ex hisce probat idoneis rationibus vel auctoritatibus. Audiamus igitur primo, quam solide ostendat, Gylam fuisse ducem Transilvaniæ. Peccat primo ille scriptor, quia sine fundamento supponit, Gyulam Transilvaniæ principem, cujus filiam deinde Geysa duxisse dicitur, natione Hungarum fuisse: nam id ostendere debuerat, antequam probare conaretur, Gylam Hungarum, qui conversus fertur Constantinopoli, cum illo eumdem esse. Clarum enim est, duos esse diversos, si alter sit Hungarus, alter nationis alterius. Deinde falso hoc supposito nixus, nihilo rectius ratiocinatur hoc modo: Res tota eo redit, inquit pag. 28, ut doceamus, quo sono Hungari suum Gyula pronuntient. Tum observatis quibusdam de duplici G Hungarorum, ait pronuntiari DIU-LA, ut dissyllabum, scribi vero Gyula: Atque hæc, inquit, de Hungarorum vocabulo, cui Gylas Græcorum, quantum per rationem istorum scribendi licuit, prorsus respondet. Equidem id non video, cum Græci vocem non expresserint, sicuti illam scribunt Hungari, nec sicut illam pronuntiant. Latini scriptores, qui Gyulam vocarunt Julum magis accesserunt ad modum pronuntiandi Hungarorum. Verum non opus de pronuntiatione disputare aut scriptione vocis, cum alia ad manum sint argumenta, quæ gratis assertam conjecturam prorsus evertunt. Primo Gylas, teste Constantino, qui tunc imperabat, cap. 41, nomen est dignitatis, non proprium; at Gyula nomen est proprium. Itaque nomina illa debent esse diversa, nec Gylas significat principem Transilvaniæ, quam ne quidem possidebant Hungari, sed ducem exercitus supremo duci subordinatum.
[59] [rationes, quibus id nititur probare,] Schwartzius interim sic pergit num. 31: Isque Gylas Græcorum quin idem sit ac Gyula Hungarorum, dubitare nos non sinunt rationes partim chronologicæ, partim regionis, cujus dominium obtinebat, situs. Scriptoribus namque Hungaris perhibentibus, auspiciis suis Transilvaniam rexit, memoriamque nominis ad nostrum usque seculum retinuit Transilvaniæ caput Alba Julia, Hungaris dicta Gyula-Fejervar, id est, Alba Gyulæ: & hinc circumjacens quoque regio, Albensis comitatus nomine insignis, Hungaris Gyula-Fejer-varmegye audit… Ex Transilvania igitur proximum Gyulæ duci in urbem Constantini iter patebat. Adde, præfecturæ ipsius fines imperium attigisse Constantinopolitanorum; quod Cedreni & Zonaræ verba, quibus pacem cum Romanis eum servasse, & ab omnibus incursionibus in fines Romanorum sibi * abstinuisse, testantur, satis superque docent. Unde, vel ipsa vicinitate Gyula permotus videtur, ut primum Græcis familiarius uteretur, sanioraque ab eis doctus, Constantinopolim deinde peteret. Calculus denique chronologicus, paulo post accuratius subducendus, ostendit Gyulam nostrum & Stephani patrem Geysam coætaneos fuisse, ut hic filiam istius uxorem ducere, Stephanumque ex eo conjugio suscipere potuerit. Hæc ille, reducens mox chronotaxim ad annum circiter 950, & subjiciens: Nullis igitur conjecturis operosis, nullis portentis, an fabulis, opus est, ad explicandum, unde Geysæ gentique ejus lux illa beata affulsit, si Saroltam, quam paulo ante, vel paulo post Gyula sustulit, quam a paganismi erroribus resipuisset, ad hoc præcipue opus a Deo fuisse delectam, adfirmaverimus. Itaque pro S. Stephano ejusque patre Geysa, quorum maxime opera conversos Hungaros, hactenus creditum fuerat; Gyulam & Saroltam nobis obtrudit scriptor ille, ut Latinis doctoribus Græcum substituat Hierotheum.
[60] Verum quam multa peccet Schwartzius in hisce, [inanes sunt, primo quia Transilvania eo tempore non erat Hungarorum,] quæ suæ inventionis esse gloriatur num. 19, paucis patebit. Primo Gyula, qui Transilvaniæ præerat tempore Constantini Porphyrogeniti, non erat princeps Hungarus, sed Patzinacita: ita ut idem esse nequeat cum Gyla, qui Constantinopoli baptizatus est, aut Gylas hic fuerit Patzinacita, non Hungarus. Testis mihi est dignitate & litterarum ornamentis eminentissimus, uti ipse eum vocat Schwartzius num. 25, idemque coævus Constantinus imperator, qui Transilvaniam non obscure Patzinacitis attribuit. Audi eum cap. 37, ubi ditionem Patzinacitarum describit: Et Patzinacia quidem universa in themata (id est provincias) octo dividitur, quæ magnos quoque principes totidem habet. Themata autem isthæc sunt. Primum est Ertem, secundum Tzur; tertium Gyla &c. Illud thema Gyla, Transilvaniam esse, varia indicant. Nam mox enumerantur quatuor provinciæ inter Borysthenem & Danubium sitæ, & quatuor illæ sic describuntur: Nimirum thema Giazichopon Bulgariæ finitimum est (quia situm ad Danubium in Bessarabia & Moldavia) inferius thema Gylæ Turciæ proximum est; Charoboe thema Russiæ adjacet; Jabdiertim vero thema conterminum est tributariis pagis Russiæ regionis, puta Ultinis, Derblenis, Lenzeninis, reliquisque Sclavis. Prima provincia finitima est Bulgariæ adeoque ad Danubium, tertia Russiæ, nigræ videlicet; quarta etiam Russis & Slavis, ita ut hæ duæ fuerint in hodierna Podolia: itaque secunda provincia, Gyla dicta, quæ Turciæ, seu Hungariæ proxima erat, nullibi aptius inveniri potest quam in Transilvania: nam sic etiam intelligitur, cur, ut mox subdit, Patzinacia distaret a Turcia dierum quatuor itinere, videlicet propter maximos montes, quibus Transilvania includitur.
[61] Hinc itaque rectius intelligitur, cur Alba Julia ab Hungaris dicatur Gyula-Fejervar, [uti probatur variis rationibus,] seu Alba Gyulæ, a provincia nimirum, cui nomen id olim fuit inditum, nisi ipsum nomen Latinum Julia sic efferant Hungari, ut ex Julia formetur Gyula. Accipe & alium locum Constantini cap. 40, ubi sic habet: Locus autem, quem primitus Turcæ occupabant, a fluvio interlabente vocatur Etel & Cuzu, in quo nunc Patzinacitæ commorantur; a quibus sane pulsi Turcæ & profugientes, sedes posuerunt illic, ubi nunc habitant; nimirum in Hungaria. Quæ, obsecro, provincia Etel vel Atel, ut scribit cap. 38, dicta est, nisi Transilvania, ab Aluta nimirum fluvio, vulgo Alt dicto? Turcæ etiamnum Transilvaniam vocant Ertel, una tantum littera adjecta. Itaque Patzinacitæ tunc obtinebant Transilvaniam, qua Hungaros expulerant: idque congruum est ipsi Hungarorum traditioni & historiæ: nam aiunt majores suos aliquot annis consedisse in Transilvania, ac deinde in Hungariam venisse. Idem colligitur ex eo, quod non soli Hungari inhabitent Transilvaniam, quodque nomine distinguatur ab Hungaria propria: nam omnes incolas in adventu suo expulerunt, ditionemque suam vocarunt Hungariam; sed neutrum contigit in provinciis, quas Hungari deinde regno suo adjecerunt, inter quas numeranda est ipsa Transilvania, per S. Stephanum subjecta, ut suo loco videbimus. Curopalates etiam sic describit Patzinacitarum terras, ut Transilvania iis omnino sit includenda: Pazzinacarum, inquit fol. 116, natio Scythica est: .. incolunt autem loca ultra Istrum, a Boristhene fluvio ad Pannoniam pertinentes campos. Consonat Cedrenus his verbis pag. 775: Incolunt (Patzinacitæ) trans Istrum planities a Borysthene fluvio ad Pannoniam usque porrectas. Suidas ad vocem Daci, ait Dacos suo tempore Patzinacitas vocatos fuisse, nimirum quia Daciam antiquam fere totam possidebant. Ex hisce patet, quam inania jactet Schwartzius, qui Gylam Hungarum in Transilvania quærit, eumque Hungariæ apostolum comminiscitur cum Sarolta filia atque episcopo Hierotheo, de quorum pro fide laboribus nulla uspiam apud Hungaros fuit mentio.
[62] [secundo quia Transilvania deinde conversa per S. Stephanum.] Quam id improbabile sit, docet Gyula istius Gyulæ filius, qui bellum movit S. Stephano, quod religionem Christianam in regno suo propagaret. Bellum illud Transilvanos inter & Hungaros certum est, victoque principe Transilvano, fides Christiana suscepta est in Transilvania, ut suo loco videbimus. Itaque religio Christiana ex Transilvania non penetravit in Hungariam, sed Stephanus eam Transilvaniæ primus intulit. Audiamus de hisce Schwartzium ipsum, qui num. 34 sic scribit: Duo his, quæ hactenus dicta sunt, opponi possunt. Primum, quod Gyula, Saroltæ frater, paganis erroribus addictissimus, S. Stephano, cum universam gentem cognitione Christi imbuere conaretur, in primis adversatus sit, usque adeo ut sanctus Rex in avunculum, qui classicum prior cecinerat, exercitum ducere cogeretur. Sed, adspirante meliori causæ Deo, Gyula victus, provincia exutus, inque Hungariam cum tota familia abductus est; ex quo tempore Transilvania regno Hungariæ accessit. Ita Turoczius, Bonfinius, Ranzanus; uti & alii antiquiores. Respondet quidem Schwartzius, Gyulam filium a paterna pietate descivisse; sed id dicitur prorsus improbabiliter, cum nullum pietatis patris Gyulæ adducat testem, nullum apostasiæ filii indicium, nullum fidei Christianæ in Transilvania eo tempore vestigium. Quomodo etiam cum opinione sua conciliabit hæc sua verba: Ex quo tempore Transilvania regno Hungariæ accessit? Vera hæc quidem; at pugnantia cum dictis Schwartzii. Si enim Transilvania non erat Hungarorum, Hungarus princeps non erat, qui eam obtinebat; Gylas igitur Hungarus princeps, qui Constantinopoli baptizatus dicitur, non erat princeps Transilvaniæ, adeoque tota Schwartzii machina, hoc fundamento nixa, labatur necesse est.
[63] Verum, inquiet aliquis, saltem Gylas Hungarus conversus est Constantinopoli, [Deinde conversio illa Hungarorum solo nititur testimonio trium Græcorum,] & secum duxit Hierotheum episcopum, per quem multi alii sunt conversi. Asserunt id quidem Zonaras, Curopalates & Cedrenus, pro quorum auctoritate ambitiose pugnat Schwartzius, quia non ignorabat illam Hungarorum conversionem, ipsumque Hierotheum episcopum, Hungaris scriptoribus, aliisque Latinis omnibus, prorsus esse incognitum, fateturque num. 41 rem totam niti Græcorum tantum testimonio, trium videlicet jam dictorum, quibus non modo non suffragantur Latini; sed plane etiam repugnant, dum conversionem Hungarorum & serius collocant, & aliis attribuunt. Audiamus, quid pro indubitata illorum fide, ut eam vocat num. 35, afferat num. 41, ubi de iis agit miro verborum ambitu: Testes quidem ita comparatos, inquit, primo omnium evincendum, ut eorum fides jure sollicitari nequeat. Ac rei gestæ tametsi non interfuerunt, justo tamen longius non distabant, clari circa finem seculi XI, initiumque seculi XII. Accipe, lector, quam omnem in partem versatile sit hujus scriptoris ingenium. Ex proprio ipsius calculo hi Græci a facto, quod narrant, aberant annis præterpropter centum & quinquaginta, nec tamen distabant justo longius. At num. 3 Sigebertus, qui eodem cum prædictis vixit tempore, quique ibidem citatur de facto quinquaginta, ut minimum, annis posteriore, inter sequiores numeratur scriptores. Nolim hic defendere rejectam ibi Sigeberti sententiam. Verum id lubet inquirere, cur Sigebertus, quinquaginta annis propinquior, nimium distet a re gesta, si Græci tanto tempore remotiores non distabant justo longius? Unica, opinor, ratio est, quia narratio Sigeberti displicuit Schwartzio, placuit vero relatio Græcorum. At nulli viro cordato placebit, quod Schwartzius non hic modo, sed ubique in Opusculo suo, scriptores sibi faventes supra meritum attollat, adversantes vero infra meritum deprimat.
[64] Pergit ille hoc modo: Deinde, quod scriptores istos inter se conferentibus continuo patebit, [quorum auctoritatem ambitiosius prædicat Schvarizius:] unum omnes monumentum vetus, rebusque descriptis æquale, in Annales suos transtulere; iisdem namque sententiis, imo iisdem fere verbis, utuntur. Et mihi quidem Zonaras auctorem primum simpliciter secutus, Cedrenus & Curopalates nomen Francorum, vel potius Germaniæ regis, sub quo Bulchu dux supplicium subiit, ex sua quisque opinione supplevisse videntur. Quo factum est, ut Cedrenus, privatus & monachus, veterum codicum lectioni ita unice affixus, ut in recentiorum temporum gestis hospes esset, suavem illum erraret errorem, Joannem dicens, quem Ottonem vocare debuisset. At Scylitzes in luce hominum agens, curopalatis honore in aula imperatoria defunctus, unde & appellatio ei adhæsit, non æque ignorare poterat, quæ vel suo, vel non multo ante decurso tempore acta fuerunt. Hujusce monumenti auctorem, quem tres illos trivisse adfirmavimus, circa Constantini tempora vixisse, dubitare nos non sinunt, tam ducum in urbe Constantini baptizatorum, quam adducti ad Hungaros Hierothei episcopi nomina; quæ certe sine litterarum præsidio seculi, & quod excurrit, ætatem non tulissent. Si vero tulerunt, rem divulgatam inque publicum omnibus notam, quæ nec seculi spatio in animis hominum obliterari potuit, fuisse necesse est. Si hæc justa est apologia, qua Græcorum illorum fides in tuto collocatur; facile narratiunculæ quælibet fidem obtinebunt, modo illarum scriptores nomina personarum expresserint: nam iisdem rationibus contendi poterit, relationem ex antiquis monumentis haustam esse.
[65] [tres illi invicem verisimiliter descripserunt,] Annotationem adjunxit Schwartzius, hisce verbis conceptam: Existimant multi Cedrenum, Scylitzem & Zonaram alterum dicta alterius bona fide descripsisse. Id sane multo verisimilius est, quam omnes ex eodem hausisse monumento. Attamen non placet critico nostro hæc conjectura: Verum, inquit, an ejusdem homines ætatis, sine turpissima plagii nota, uno eodemque in loco ac pæne tempore, id facere potuerint, aut famæ suæ prorsus securi id facere sustinuerint, non facile mihi persuaserim. Quid enim obstat, quo minus omnes ex unis sua hauserint fontibus. Unde illa in narrando similitudo, aliqua tamen etiam, inque plurimis exstantior, dissimilitudo. Hæc quidem ille. At dubium non est, quin Cedrenus sua descripserit ex Scylitze, quem fere verbotenus imitatus est ab imperio Michaëlis Curopalatæ usque ad Isaacium Comnenum, teste Oudino de scriptoribus tom. 2 Col. qui varios citat scriptores, inter quos Leo Allatius de Georgiis & eorum scriptis pag. 334 de Cedreno sic loquitur: Opus e variis historiis, non sententiis solum, sed verbotenus consarcinatum absolvit: quæ si ab auctoribus repeterentur, nudus ipse æque ac cornicula illa remaneret. Nescio qua fronte, quæ exscripsit, pro suis divendidit, adeo ut vix unam alteramve periodum in tam vasto volumine Cedreni propriam ac legitimam reperias. Zonaram quoque ex Scylitze factum istud mutuatum esse admodum est verisimile, licet Zonaras verba illius minus sit mutuatus. Itaque nullo modo verisimile est, antiquum aliquod monumentum tribus istis scriptoribus præluxisse. Sola dissimilitudo in nominibus occurrit, eaque imputanda est eorum in describendo negligentiæ.
[66] [nec ipsis fides in omnibus habenda,] Verum etsi Curopalates, qui primus videtur hanc scripsisse historiam, scripturam aliquam habuisset antiquiorem, idque nobis constaret, an idcirco verbis ejus continuo fides adhibenda, silentibus scriptoribus omnibus antiquioribus, Græcis æque ac Latinis? An statim verum est censendum, quod in schedula qualibet scriptum reperitur? Potuit sane Curopalates schedulam aliquam invenire, in qua descriptus erat baptismus ducum Hungarorum, uti & missio Hierothei in Hungariam, indeque etiam vel aliunde discere apostasiam Bolosudis, & infelicem ipsius interitum. Supponamus ejusmodi schedulam ab ipso vel a Zonara repertam, an inde concludemus, omnia facta esse, prout illa tanto post tempore narravit Curopalates? Minime vero. Nam auctor ejusmodi scripturæ credere potuit, serio fieri, quæ fiebant scenice, primosque rumores de conversione quorumdam Hungarorum temere in chartam conjicere; atque eo modo in errorem pertrahere scriptores incautos, qui post centum & triginta annos inventuri erant schedulam illam, temere exaratam, antequam rei veritas discussa erat ac satis innotuerat. Sive ergo ex antiquiori monumento scripserint prædicti auctores, sive ex sola fama populari, remotiores sunt, quam ut fides adhibenda sit eorum dictis in facto, quod aliunde falsitatis maxime est suspectum, quodque ipsi sic narrant, ut pateat non fuisse exacte instructos de rei veritate, cum varios admisceant errores, quos paucis exhibeo.
[67] Errant 10, cum Bolesodem vocant ducem Hungarorum aut principem eo modo, [quia multos admiscuerunt errores,] acsi omnium Hungarorum princeps fuisset: nam Bultzus, quem cum Bolesode eumdem fatetur Schwartzius, tertius tantum erat in Hungarorum exercitu, nec erat ex posteris Arpadi, uti ostendi num. 56. Errant 20 Curopalates & Cedrenus, dum affirmant sæpe omnem exercitum a Bolesode ductum contra Græcos, & quidem post baptismum: nam neque ipsi memorant illas Hungarorum irruptiones, neque illæ referuntur ab aliis, neque verisimiles sunt, cum circa medium seculi X Hungari occupatiores fuerint in Italia, Gallia & Germania, quam ut totum exercitum contra Græcos ducere potuerint. Hinc colligas, quanta negligentia in scribendo usi sint Græci illi, qui sæpe iteratas irruptiones Bolesodis somniant, & nullam Hungarorum cum Græcis velitationem attingunt, ac ne Bolesodem quidem alibi uspiam nominant. Zonaras paulo modestius dixit, Arma Romanis intulit, suspicatus forsan, id fieri potuisse a Bolesode, etiamsi id ipse ignoraret. Errant 30, cum alterum Hungarorum ducem vocant Gylam, acsi nomen esset proprium, cum dignitatis sit, teste Constantino Porphyrogenito de Administrando imperio cap. 38. Errat 40 Cedrenus, cum regem Germaniæ vocat Joannem.
[68] Erroribus claris admiscent alia, quæ verisimilia non sunt. [multaque alia non verisimilia,] Verisimile non est, multos per Hierotheum in Hungaria conversos, cum illius Hierothei gestorumque ejus nulla uspiam sit memoria, multaque persuadeant, Hungaros diu post in infidelitate permansisse. Nihilo verisimilius est, Gylam perstitisse in fide ob easdem rationes. At hæc illi facile potuerunt scribere ea solum ratione, quod non invenirent contrarium, scirentque Hungaros ad fidem conversos, dum scribebant. Scribunt Hierotheum Turciæ, id est, Hungariæ episcopum ordinatum a Theophylacto patriarcha; & ne quidem exprimunt, ubi sedem fixerit episcopalem; neque explicant, an aliquot sibi adjunctos habuerit presbyteros, aliosque ministros sacros. Quod manifestum est indicium, eos scripsisse de re, quam non satis noverant. Zonaras certe, dum & nomen Hierothei & Theophylacti & Ottonis caute prætermittit, insinuat suspectam sibi fuisse historiam. Cedrenus vero, qui anilium fabularum scriptor & veri incuriosus merito vocatur a Lipsio apud Oudinum citatum, quique Curopalatam descripsit, nomina liberius expressit quam verius. Curopalates autem ipse quantæ auctoritatis esse possit, si Cedrenus anilium fabularum sit scriptor, collige ex utriusque consonantia, quæ maxima est in gestis temporum, de quibus agimus. Tandem Græcos illos tres fidem non mereri de re tamdiu præterita, tamque inconcinne enarrata, evincent argumenta, quæ subjungo.
[69] Primum argumentum desumo ex silentio omnium Græcorum, [quia alii Græci antiquiores de re tota silent,] qui scripserunt post medium seculi X usque ad finem fere seculi XI, quo Curopalates scripsit. Intra illud tempus non pauci fuerunt Historici Græci, qui non poterant ignorare conversionem Hungarorum, quique non videntur eam omissuri fuisse, si inchoata fuisset Constantinopoli, & promota per Hierotheum. Descripserunt imperium Constantini Porphyrogeniti varii scriptores, qui Theophanem continuarunt, editique sunt a Combefisio; at nullus illorum memoravit hanc Hungarorum conversionem, etiamsi eodem seculo videantur scripsisse. Constantinus ipse imperator scripsit de Administrando imperio ad Romanum filium, atque eo quidem tempore, quo res tota paulo ante peragi debuerat, si facta esset. Verumtamen Constantinus non modo conversionem illam silet, sed etiam expressis verbis testatur, Hungaros necdum eo tempore fuisse conversos. Audi verba ejus cap. 40: Inde magna Moravia, id est, Hungaria, baptismo carens. Ex hisce verbis necessario consequitur, fabulosa esse, quæ de Hungarorum conversione habet Curopalates cum sequacibus suis, modo ostendi possit, Constantinum scripsisse post tempus ab iis designatum.
[70] [inter hos Constantinus, qui scripsit anno 949,] Edidit illum librum Constantinus circa annum 950, ut facile ostendi potest: nam scripsit ad Romanum filium jam coronatum, ut eumdem ad imperium recte administrandum erudiret, & post mortem Romani Lacapeni, de quo, ut defuncto, loquitur cap. 14. Obiit autem Romanus Lacapenus olim imperator Indictionis sextæ mense Julio, id est, anno 948, quemadmodum ibidem habet Pagius num. 3. Romanus vero junior sequenti anno 949 ad imperii societatem assumptus est a Constantino patre. Audiamus de hisce Cedrenum tom. 2 pag. 635: Mense Julio sextæ Indictionis Romanus … debitum naturæ persolvit… Proinde Constantinus Porphyrogenitus, omnibus, quæ suspecta erant, submotis, & solus jam imperans, festo Paschatis die, Romano filio suo diadema imponit. Coronatus ergo est Romanus anno 949, postquam Lacapenus obierat mense Julio anni 948. Non igitur scripsit Constantinus id Opus ante annum 949; sed vel eodem anno, vel sequente: nam cap. 26 de Lothario Italiæ rege, qui obiit anno 950, mense Novembri, uti recte probat Pagius ad dictum annum num. 1, ait, Qui nunc Italiæ rex est. Rursum cap. 27 dicit fuisse Indictionem septimam, dum scribebat. Cum autem Indictio septima fuerit anno 949, illo anno Opus suum componere cœperat, eodemque vel sequenti 950 absolvit.
[71] [cum cujus dictis conciliari nequit prædictorum Græcorum relatio,] Nunc videamus, an relatio Græcorum consistere possit cum dictis Constantini, qui circa annum 950 asseruit, Hungariam baptismo carere. Otto Germaniæ rex ac postea imperator anno 955, die X Augusti, insignem retulit victoriam de Hungaris, quorum tres duces fuere capti ac laqueo exstincti. Victoriam hanc multi narrarunt scriptores, atque ex iis Pagius ad annum 955. Turoczius eamdem Hungarorum cladem videtur describere cap. 25, licet multum aberret in chronotaxi, cum rem gestam referat ad imperium Conradi I imperatoris. Ab hoc scriptore inter captivos & occisos nominantur Leel & Bulchu illustres capitanei, atque hic Bulchu a variis idem esse creditur cum Bolesode, quem baptizatum Constantinopoli dixerunt laudati scriptores Græci. Inter hanc cladem & baptismum Hungarorum tam multa Græci nostri interponunt, ut ex dictis eorum baptismus iste collocandus videatur ante annum 950. Agnoscere id debet Schwartzius, qui num. 39 de tempore istius baptismi sic ratiocinatur: Denique negligendum non est, quod Zonaras tradit, post susceptum a ducibus baptismum, Hungaros ad tempus conquievisse, ac rursus Bulosudem, rupto fœdere, impressionem in Romanos fecisse. Secundum Cedrenum (& Curopalatam) sæpius cum universa gente Romanos adgressus est. Hæc Hungarorum quies & repetitæ Bulosudis ductu incursiones, donec tandem res male ipsis, ac duci cumprimis, verteret, quatuor certe aut quinque annos, si non plures a fatali Bultzkonis anno, qui fuit CMLV, retrogradiendo abstulerint… Ponamus igitur annum CML. Sic ille interposita baptismo & morti Bulosudis recte exponit; at illa plures absumere debuissent annos, si facta essent. Sane quies, post ducum baptismum secuta, duorum saltem aut trium annorum fuit, aut quies non fuit: secutæ totius gentis irruptiones sæpius repetitæ, etiamsi annuæ fuissent, tres, ut minimum, annos tenere debuerant. Itaque ducum Hungarorum baptismus figendus esset ante annum 950, præsertim cum Hungari anno 954 Græcos non invaserint, sed Germaniam, Galliam & Italiam, uti videre est apud Pagium ad dictum annum.
[72] Quapropter ille baptismus contingere debuerat, [licet aliquid veri continere possit.] antequam scribebat Constantinus, nec ille dixisset Hungariam baptismo carere, si vera narrasset Curopalates cum suis. Si horum relatio aliquid saltem veri continet, & duces Hungari ficto animo baptismum susceperint (quod omittere potuit Constantinus, ne proderet posteris se adeo delusum fuisse) id verisimiliter contigit circa annum 943, quo Hungari Græcos invaserunt, initaque pace reversi sunt. Theophanis Continuator in Romano Lacapeno rem narrat hoc modo: Indictione prima, mense Aprili, rursus Turci (id est, Hungari) cum ingentibus copiis Romanæ ditionis fines invaserunt. Egressus vero Theophanes patricius accubitor, pacis cum eis fœdus percussit, acceptis obsidibus ex illustrioribus. Hincque adeo contigit, in annos quinque pacem induciasque servari. Inter dictos obsides forsan fuerint Bulosudes & Gylas, qui se Christianos, suscepto baptismo, fingere potuerunt, ut Græcis facilius imponerent, ac remitterentur in Hungariam. Si vero inter obsides non fuerunt, sed sponte venerunt, uti volunt Græci, id agere potuerunt, ut obsides suos melius reciperent. Quidquid sit, nulli tempori aptius alligari potest, Hungarorum baptismus, cum pax ad quinque saltem annos duraverit, & rupta fuerit, imperante Constantino: nam laudatus Theophanis continuator in Constantino num. 47 ait, Turcos seu Hungaros excurrisse ad urbem usque Constantinopolitanam, sed repulsos esse per duces Constantini, domumque reversos, nulla initæ pacis facta mentione. Ex dictis hæc conjectura mihi apparet verisimilis. Pacem inierunt Hungari cum Græcis anno 943, imperante adhuc Romano Lacapeno; anno autem 944, ubi solus Constantinus imperare cœperat, duces Hungari baptismum susceperunt, sed ficte; simulationem vero illam protraxerunt, donec anno 948 vel 949 rursum cœperunt in ditiones Græcorum irrumpere, ita ut potuerit scire Constantinus, dum Opusculum suum scribebat, eorum conversionem non fuisse sinceram. Hæc dicta sunt in hypothesi, quod baptismum susceperint Bulosudes & Gylas: nam ne id quidem satis certum puto.
[73] Conversioni Hungarorum, quæ cœpta esset ante medium seculi X, non minus contrarii sunt scriptores Latini. [Conversioni Hungarorum ante medium seculi X obstat silentium omnium Latinorum,] Floruit post medium dicti seculi Luitprandus diaconus & postea episcopus Ticinensis, qui res maxime sui temporis Hungaricas frequenter descripsit. Non multis post annis scripsit Witikindus monachus & historiographus. Eodem seculo ad finem decurrente videtur scripsisse Continuator Rheginonis, multique alii eodem seculo historice scripserunt, & de Hungaris meminerunt: at nullus de hac eorum meminit conversione. Seculo XI & XII plurima conscripta sunt Chronica universalia, in quibus Hungarorum conversio narratur; at nullibi dicitur initium habuisse Constantinopoli, aut ante medium seculi X. Sane, si vera esset hæc conversio, non poterat ignorari a tot scriptoribus coævis aut supparibus, nec taceri debebat, præsertim a Luitprando, qui toties in Hungaros invehitur, quique legatus Ottonis fuit Constantinopoli. Æque mirum esset Hungarorum omnium de hac conversione silentium, si conversio locum habuisset. Verum hæc argumenta a silentio omnium scriptorum, etiamsi vehementer urgeant, nequaquam sunt necessaria, cum non desint aperta pro hac veritate testimonia.
[74] [diploma S. Stephani pro abbatia S. Martini,] S. Stephanus in diplomate dato pro prima Hungariæ abbatia S. Martino sacra, quod totum recitabo num. 149 & sequentibus, sic loquitur: Necdum enim (alias etiam) episcopatus & abbatiæ præter ipsum locum (S. Martini abbatiam, a Geysa cœptam & perfectam a Stephano) in regno Ungarico fuerant (alias sitæ erant.) Si anno 997, de quo agit Stephanus, nullus episcopatus in regno Hungarorum fuerat, ubi esse potuit episcopatus Hierothei, ubi ipse Hierotheus episcopus sedem habuerat? Si autem nullibi sedem episcopalem in Hungaria fixerit Hierotheus, uti constat ex allegatis S. Stephani verbis, consequitur, aut omnino in Hungaria eumdem non fuisse, aut ibidem non diu mansisse, sive quod obierit, sive quod, re insecta ac desperata, redierit in patriam. Piligrinus Laureacensis episcopus circa annum 974 de initio conversionis Hungarorum scripsit ad summum Pontificem Benedictum, tamquam de re nuperrime cœpta. Rescripsit Benedictus ad archiepiscopos Germaniæ & Ottonem II imperatorem. Utramque epistolam edidit Lambecius in Commentariis de bibliotheca cæsarea lib. 2 cap. 8 pag. 641 & sequentibus.
[75] [& litteræ Piligrini ac Benedicti Papæ.] In epistola autem Benedicti dicitur: Nunc autem, quam ob rem vocibus exultantibus in laudem omnipotentis Dei erumpimus, non modo sæpe dicta Laureacensis ecclesia (quam dixerat desertam fuisse usque ad victoriam Ottonis anno 955 partam) hostium cessante terrore, cum accolis suis pace & tranquillitate potitur, verum etiam ipsi dudum inimici illum, quem persecuti sunt more gentili, jamjam Christum baptizati profitentur, & sacerdotes modo habere desiderant, ac, prout scire rudes poterunt, venerantur, & ecclesias quasdam in sua terra, quas patres incendio delerunt, posteri restaurare videntur. Hæc Pontificis verba, uti & verba Piligrini, postea suo loco uberius danda, aperte declarant, tunc novam fuisse Hungarorum conversionem, eamque cœptam non esse, nisi post pacem cum Ottone initam. Quo autem anno pax illa coaluerit, non omnino certum est; at constat, eam fuisse conclusam post Hungarorum stragem anno 955 factam. Plura Latinorum testimonia proferemus infra, ubi vera initia religionis Christianæ in Hungaria assignabimus. Tuto interim asserere liceat, religionem Christianam in Hungaria non esse cœptam a baptismo Bulosudis & Gylæ, seu quod ille baptismus prorsus sit fictitius, seu quod ficto animo sit susceptus, seu denique quod illi fidem constanter professi non sint.
[Annotata]
* eum
§ VII. Cœpta conversio Hungarorum, regnante Geysa patre S. Stephani, occasione pacis inter Ottonem & Geysam initæ: Piligrinus Laureacensis præsul facultatem petit erigendi episcopatus in Hungaria.
[Occasio cœptæ Hungarorum conversionis sub Geysa patre S. Stephani,] Primus Hungarorum princeps, qui fidem Christianam amplexus est, fuit Geysa, pater S. Stephani, uti cum Carthuitio testantur scriptores varii. Hanc rem minime dubiam existimo, etiamsi aliqui laudem conversæ Hungariæ sic attribuerint S. Stephano, ut Geysam videantur excludere. At ideo sic illi videntur locuti, quia rudia & imperfecta fidei initia perfecit Sanctus. Prima occasio conversionis Hungarorum nata videtur ex memorata eorumdem clade anni 955: nam, fractis viribus animisque immensa illa strage, ad pacem cum Germanis stabiliendam respicere cœperunt. Pax vero Christianis prædicatoribus occasionem dedit Hungaros adeundi, eorumque conversionem tentandi. Non obscure id colligitur ex laudata modo Benedicti Papæ epistola apud Lambecium pag. 647, ubi hæc leguntur de ecclesia Laureacensi, sub cujus provincia fuerat Pannonia, dum in ea erant Christiani: Ex omnibus ecclesiarum diœcesibus Pannoniæ, hæc (Laureacensis) antiquitate & archiepiscopii dignitate esse primitiva creditur; quæ jam multis retroactis temporibus ex vicinorum frequenti populatione barbarorum deserta & in solitudinem redacta, nullum Christianæ professionis habitatorem meminit, usque dum invictissimus augustus & pater patriæ (Otto I) genitor quippe pii imperatoris nostri (quem adhuc superesse & diu dominari mundus exoptat) bellico trophæo eorum vires retudit. Nunc autem &c. Subdit verba data num. 75, nimirum Laureacensem ecclesiam confinio Ungarorum adjacentem, ut paulo ante dixerat, cum accolis suis (Hungaris) pace & tranquillitate potiri, ipsosque dudum inimicos Hungaros ad Christum converti. Itaque manifeste insinuat, ex victoria Ottonis pacem, ex pace vero conversionem Hungarorum esse enatam.
[77] Optime hæc congruunt cum iis, quæ Carthuitius in Vita num. 2 narrat hoc modo: [nata videtur ex pace inter Ottonem imperatorem & ducem Hungarorum:] Ea siquidem tempestate, qua gens præfata (Hungarorum) Dei ecclesiam depopulabatur, erat in ea princeps quidam ,.. nomine Geysa, quem etiam tum paganum fuisse subdit. Tamen, inquit, appropinquante spiritualis fulgore charismatis, cum omnibus circumquaque positarum provinciarum vicinis de pace cœpit attente tractare. Non liquet, quo anno pax inter Ottonem & Hungaros coaluerit, neque de tempore, quo Geysa Hungarorum principatum adeptus est. Verum constat, legatum ab Ottone episcopum Brunonem ad Hungaros, atque hujus opera pacem compositam plane existimo; nec modo pacem stabilitam, sed ostium etiam prædicatoribus Euangelii apertum. Digna sane hæc Ottone Magno legatio, dignaque res, quæ accuratius discutiatur, cum tenebris & erroribus lateat involuta. Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis S. Benedicti seculo 6 part. 1 pag. 81 ex codice Tegernsensi edidit epistolam Ottonis imperatoris ad Piligrinum Pataviensem episcopum, quæ hisce concepta est verbis: Otto Dei gratia imperator augustus Piligrino venerabili Pataviensis ecclesiæ episcopo salutem & gratiam. Brunonem episcopum vestræ mittimus & committimus dilectioni, ut quibuscumque apud vos indiguerit utensilibus, abundantissime adjuvetur; & tam vestris hominibus, quam & caballis, aliisque in itinere rebus necessariis, quanto propius possit, Ungrorum confinio honorifice ac cautissime perducatur. Nobis enim illuc erit delegandus, quo rex eorumdem nostro quam propere arbitrio sit colligandus. Vobis ergo magnopere sit studium hanc citissime fieri legationem: nam si, ut apud nos sedet, prosperabitur, vobis in hoc vestrisque omnibus admodum consuletur. Valete.
[78] [pax hæc conciliata non est per S. Brunonem martyrem, quem legasset Otto III,] Cum tres fuerint Ottones consequenter imperatores, variique Brunones episcopi, inquirendum est, cujus Ottonis sit epistola, quis Bruno ille episcopus. Mabillonius Ottonem tertium explicuit, & S. Brunonem martyrio apud Russos coronatum. Verum utrumque recte refutavit Hansizius noster in Germania sacra tom. 1 pag. 208, ubi sic habet: Inprimis auctor hujus epistolæ nequit esse Otto tertius, quod vel ipse titulus epistolæ manifestat: vocat enim se imperatorem augustum, quod Otto tertius nondum fuit Piligrino vivente: obiit namque Piligrinus anno CMXCI. Otto tertius creatus est imperator anno CMXCVI. Bruno ille Russorum apostolus a nullo scriptorum, neque a Ditmaro, qui ejus Vitam conscripsit, eique familiaris, &, ut ipse ait, contemporalis & conscholasticus fuit, proditur uspiam ad Hungaros abiisse, aut, ut Mabilio colligit, operam in revocandis ad fidem Hungaris adhibuisse. Præterea Bruno iste non nisi post Ottonis tertii mortem, regnante Henrico secundo imperatore, benedictionem episcopalem suscepit, eodem Ditmaro teste. Atqui Bruno, quem Otto ad Hungaros misit, quemque Piligrino commendat, appellatur Bruno episcopus. Hæc argumenta manifeste probant Ottonem III intelligi non posse auctorem legationis prædictæ, nec legatum illum fuisse S. Brunonem Russorum apostolum, de quo actum apud nos ad diem XIV Februarii, & rursum tom. VI Junii pag. 217, ubi hic Bruno idem esse ostenditur cum S. Bonifacio martyre. Quæ objici possunt ex Ademaro, qui favere videtur Mabillonio, abunde refutavit Janningus noster ibidem pag. 221, ostendens totum Ademari locum fabulis & erroribus scatere, idemque egregie probat laudatus Hansizius.
[79] [sed per Brunonem Verdensem episcopum ab Ottone I legatum ad Hungaros,] Hic scriptor Brunonem alium, cui omnia congruunt, assignat his verbis: Quin toto eo tempore, quo Piligrinus ecclesiæ Pataviensi præfuit, nullus omnino occurrit Bruno episcopus, præter unum Brunonem ex monacho Corbeiensi Verdensem episcopum, Hermanni Saxoniæ ducis consanguineum, quem Otto Magnus ob venerationem suam, ut scribit Ditmarus lib. 2, Amalongo successorem statuit episcopo. Sedere cœpit anno CMLXII, teste Annalista Saxonico. Decessit circa annum CMLXXVI, longe virtutibus quam genere clarior. Recte hæc Hansizius. Mabillonius tom. 4 Annalium Brunonem e monacho Corbeiensi antistitem Verdensem ad Pontificatum vult evectum sub nomine Gregorii V. At duos confundit Brunones; nec ostendit, aut ostendere recte potuit, episcopum illum Verdensem eumdem esse cum Gregorio V: nam Bruno Verdensis obiit, priusquam Gregorius V pontificatum adipisceretur. Fuisse Ottonem Magnum, qui Brunonem ad Hungaros legavit, mihi satis certum videtur: nam Hungarorum legatos vicissim ad Ottonem venisse, infra videbimus. Lubet hac de re rursus audire disserentem Hansizium, qui sic prosequitur: Hunc igitur (Brunonem Verdensem) existimem ab Ottone Magno delectum, qui conciliata cum Hungarorum rege concordia viam sterneret religioni. Is erat Otto, in quo mirificum religionis propagandæ studium passim celebrant scriptores. Serenissimum divinæ religionis speculum appellat Saxo Chronographus, post quem nemo extiterit, cui studium esset paganum convertere, nullus, qui ecclesiam intrare compellat paganum. Ei Bohemorum, ei Polonorum ad Christiana sacra traductio maximam partem debetur. Id ipsum igitur conatus in Hungaris, memorati Brunonis episcopi opera eos flexit ad consilia pacis, eoque adduxit, ut ipsi pariter legatos ad se mitterent.
[80] Legatio hæc facta videtur circa annum 972, [qui suum vicissim ad Ottonem mittunt legatum: occasione pacis fides prædicata Hungaris.] certe non ante annum 971, quo Piligrinus factus est episcopus Pataviensis, neque post 973, quo defunctus est Otto Magnus. Effectum legatione fuit, ut Hungari legatos remitterent ad Ottonem anno 973 circa Pascha. Audiamus Lambertum Schafnaburgensem in Annalibus ad dictum annum: Anno CMLXXIII Ottho imperator senior cum juniore venit Quidilinburg; ibique celebravit sanctum Pascha X Kal. Aprilis: illucque venerunt legati plurimarum gentium, videlicet Romanorum, Græcorum, Beneventanorum, Italorum, Ungarorum, Danorum, Sclavorum, Bulgarorum atque Russorum cum magnis muneribus. Huic, inquit Hansizius, consentiunt chronographi omnes, quorum nullus est, qui non in ceteris legatos etiam censeat Ungarorum. Itaque nullum est dubium, quin eo tempore pax esset inter Ottonem & Hungaros. Hinc etiam legationi Ottonis attribuenda videntur edicta Geysæ Hungarorum ducis, de quibus Carthuitius num. 2 sic habet: Statuit insuper præceptum (Geysa) cunctis Christianis, ducatum suum intrare volentibus, hospitalitatis & securitatis gratiam exhiberi. Clericis & monachis potestatem concessit suam præsentiam adeundi, quibus voluntarium libenter aditum præbens, orthodoxæ fidei semen, pectoris in horto satum, delectabatur germen emittere. Hæc eadem legatio viam ad Hungaros aperuit Piligrino Pataviensi episcopo, quem ultro invitarunt Hungari, ut mox ex ipsius patebit epistola, in qua dicitur prædicatio inchoata fœdere pacto sub occasione pacis.
[81] De Piligrino ex catalogo Ms. Archiepiscoporum Laureacensium & episcoporum Pataviensium seu Passaviensium hæc recitat Lambecius lib. 2 cap. 8 pag. 641: [Piligrinus Laureacensis episcopus conversionem Hungarorum inchoat;] Pilgrinus archiepiscopus Laureacensis sedit Pataviæ annis XXII, electus anno Domini CMLXXI. Iste fuit vir magnificus, & ecclesiam suam strenue tam in temporalibus quam in spiritualibus gubernavit: ipsam quoque a Boiariis occupatam & destructam magno ingenio, & imperatoris auxilio renovavit in melius, & erexit ac liberavit. Huic Papa Benedictus VI pallium misit ad scripta sua, in quibus se a personali accessu ad sanctorum Petri & Pauli limina, prout desideraverat, excusat propter neophytam Ungarorum gentem & operam prædicationis ad eosdem, deinde autem infulam ac pallium more suorum prædecessorum sibi mitti postulat, simul & fidei suæ succinctam professionem offerens. Hoc elogium a Schreitweino scriptum seculo XV, seu imperante Frederico patre Maximiliani I, ut observat Lambecius pag. 653, non modo confirmat fidem epistolæ Piligrini, sed simul insinuat causam, cur lætissima prædicationis initia prosequi apud Hungaros non potuerit, uti infra probabitur. Nunc ipsam Piligrini epistolam exhibeo ex Lambecio, resecta tamen fidei professione, quæ ad historiam non pertinet.
[82] [ac in litteris ad Benedictum Papam exponit,] Ordinis ac nominis carismate prærogato sanctæ Romanæ Sedis universalis Pontifici Benedicto Piligrinus sanctæ Lauriacensis ecclesiæ humilis servitor fidelitatem precum devotumque servitium. Notum fieri dignetur vobis, summe sacerdotum Præsul, quod supra omne animi mei desiderium nunc delectarer, & Apostolorum visitare limina, vestraque optabili perfrui præsentia, & ea facie ad faciem, quæ literis & internunciorum committo indiciis, sanctissimæ Paternitati vestræ coram ratiocinari, nisi quod a neophyta Ungrorum gente huc ire prohibeor, apud quam, fœdere pacto, sub occasione pacis fiduciam sumpsimus operam exercere prædicationis. Cujus enim terror gentis ex longo tempore etiam aliarum provinciarum prædicatoribus meæ diœcesis hactenus aditum clausit, ad quas nihilominus præsentis opportunitas temporis ire me vocavit. Quibus Deus Omnipotens, qui solita sua pietate semper dispersa congregat, aperire dignatus est januam cordis sui, diu clausam, ut discisso velamine duritiæ suæ, depositaque ferina crudelitate, leni jugo Domini colla submittant.
[83] [quantum jam per suos profecerit, quantaque spes affulgeat,] A qua ergo præfata Ungrorum gente multis precibus ipse invitabar venire, aut missos meos in opus Euangelii illuc dirigere. Ad hos dum transmitterem satis idoneos viros ex monachis canonicisque presbyteros, atque de singulis ecclesiasticis gradibus clericos, & vita & omni conversatione illorum sic ordinata, quemadmodum in gestis Anglorum didici, tantum Divina gratia suis institutionibus fructum statim ministravit, ut ex eisdem nobilioribus Ungris utriusque sexus Catholica fide imbutos, atque sacro lavacro ablutos, circiter quinque millia lucrarentur. Christiani autem, quorum major pars populi est, qui ex omni parte mundi illuc tracti sunt captivi, quibus numquam soboles suas licuit nisi furtive Domino consecrare, modo certatim, nullo obstante timore, offerunt eas baptizare, & gratulantur omnes tamquam de peregrinatione sua in patriam reducti, quod Christiano more oratoria audent construere, & licentia percepta linguam ligatam in laudem Salvatoris præsumunt solvere. Ipsi enim barbari, mira Omnipotentis Dei operante clementia, quorum licet adhuc gentilitate sint quidam detenti, nullum tamen ex illorum subditis vetant baptizari, nec sacerdotibus invident, quocumque libet proficisci; sed ita concordes sunt pagani cum Christianis, tantumque adinvicem habent familiaritatem, ut illic Isaiæ videatur impleri prophetia: Lupus & agnus pascentur simul, leo & bos comedent paleas. Factum est ergo, ut pene cuncta Ungrorum natio sit prona ad percipiendum fidem sanctam. Sed & aliæ Sclavorum provinciæ ad credendum promptæ; & est ibi messis quidem multa, operarii autem pauci.
[84] Unde quoque visum est jam necessarium esse, [petens pallium, & simul ut sibi episcopatus in Hungaria liceat instituere:] quatenus Sanctitas vestra illic aliquos jubeat ordinari episcopos, quia & quondam Romanorum, Gepidarumque tempore proprios septem antistites eadem Orientalis Pannonia habuit & Mœsia, meæ sanctæ Lauriacensi, cui ego indignus ministro, ecclesiæ subjectos; quorum etiam quatuor, usque dum Ungri regnum Bawariorum invaserunt, sicut præsenti cognitum est ætati, in Moravia manserunt. Quod nimium grave ac valde onerosum est mihi, ut tot Pontificii parochias solus prædicando circumeam, quibus necessitate & adjutorii inopia cogor numquam meam subtrahere præsentiam. Ecce, dominorum Amantissime, hujusmodi ecclesiasticis mancipatus officiis detineor, &, ni fecissem moram sæpedictæ gentis conversioni, ire & prosterni ad vestra Sanctissima vestigia non distulissem. Legatos tamen meos, præsentium scilicet portitores, ad vestram destinavi Serenitatem, quos audire dignetur, quæso clementia vestra, & eorum meisque mixtim precibus præbere assensum, quatenus pallium infulamque pontificalem, quod speciale munus honoris ex hac Sede tantum dirigitur metropolitanis; quod etiam mei prædecessores a gloriosis hujus principalis cathedræ Primatibus accipere soliti erant; mihi vero hoc ipsum benigno animo per illos dirigere dignetur, pariterque etiam privilegia Apostolicæ autoritatis meæ ecclesiæ, per eosdem missos vestris præsentata sacris obtutibus, more prædecessorum vestrorum roborari supplico & confirmari, ut hac Apostolica sanctione & benedictione munitus, mihi commissam populi gubernationem canonice exequi valeam, & vestris rationibus in die judicii imputetur, quod in illis finibus ex paganis nova ecclesia Domino lucrata sit. Post confessionem fidei, quam omitto, subjungit hæc verba: Qualiter ergo ex prælibata fide idiotas erudire debeam, & ipse in suscepta novitiorum ecclesia conversari, rescripto paternitatis vestræ cautius, flagito, ut merear edoceri.
[85] Responsum Benedicti Papæ ad hasce litteras nullum editum est, [epistola Benedicti Papæ,] licet dubium non videatur quin Piligrino responderit. Exstat enim epistola ejus ad archiepiscopos varios Germaniæ ipsumque Ottonem imperatorem & Henricum Bavariæ ducem, occasione præcedentis data, ex qua intelligi potest, ipsum annuisse postulatis Piligrini. Eam igitur ex Lambecio totam subjicio. Dilectissimis nobis in Christo filiis, Hrodberto * S. Moguntinæ ecclesiæ, & Dioterico S. Trevirensis ecclesiæ, atque Adalberto S. Magdaburgensis ecclesiæ, parique modo Gereoni S. Coloniensis ecclesiæ, atque Friderico S. Juvavensis ecclesiæ, sed & Adaldago S. Bremensis ecclesiæ archiepiscopis, pariterque domino nostro Ottoni gloriosissimo imperatori augusto atque nepoti suo Heinrico præcellentissimo duci Bawariorum, cæterisque omnibus episcopis & abbatibus, ducibus atque comitibus Galliæ atque Germaniæ, Benedictus Divina gratia præditus Apostolicæ Sedis Pontifex, servus autem servorum Dei, in Domino salutem. Oportet justis supplicantum petitionibus nos semper faciles & humiles exhibere, & præcipue cum fraternis religiosorum consacerdotum precibus sollicitamur; qui passim ab omni mundi termino tenorem & regulam, atque proprii officii vigorem ab hac universali S. Romana matre Ecclesia ejusque sortiuntur Ministro, vicario scilicet beati Principis apostolorum; cujus quamvis indigni, ejusdem tamen gratia & dono potestati nos successimus & ordini, cui voce Dominica dicitur: Tu es Petrus, & super hanc Petram ædificabo Ecclesiam meam.
[86] [qui pallium Piligrino concedit; & ecclesiæ ejus archiepiscopalem dignitatem restituit,] Quapropter dignum æstimavimus, assensum præbere congruis postulationibus reverendissimi archiepiscopi Piligrini, quas per probabiles personas nobis intimavit, responsalium suorum, duorum videlicet presbyterorum, quatenus sibi pallium & metropolitanum honorem cathedræ suæ sanctæ Lauriacensis ecclesiæ restitueremus, confinio Ungarorum adjacenti; quod omnino nos eidem ecclesiæ debere, testantur antiquissima secum adportata privilegiorum testimonia, in quibus continebatur, quod ætate pontificatus beati Symmachi, hujus almæ Sedis apostolici Præsulis, præfata sancta Lauriacensis haberetur ecclesia metropolis: & in quantum tam exinde, quam etiam de passionibus beatorum martyrum, qui illic plures in tempore persecutionis pro fide Christi variis sunt tormentis mulctati, colligere possumus, ex omnibus ecclesiarum diœcesibus Pannoniæ, hæc antiquitate & archiepiscopii dignitate esse primitiva creditur; quæ jam multis retroactis temporibus ex vicinorum frequenti populatione barbarorum deserta & in solitudinem redacta, nullum Christianæ professionis habitatorem meminit, usque dum invictissimus augustus & pater patriæ, genitor quippe pii imperatoris nostri, (quem adhuc superesse & diu dominari mundus exoptat) bellico trophæo eorum vires retudit.
[87] [ac episcopatus in Hungaria instituendos] Nunc autem, quam ob rem vocibus exultantibus in laudem Omnipotentis Dei erumpimus, non solum sæpedicta sancta Lauriacensis ecclesia, hostium cessante terrore, cum accolis suis pace & tranquillitate potitur, verum etiam ipsi dudum inimici, illum, quem persecuti sunt more gentili, jamjam Christum baptizati profitentur, & sacerdotes modo habere desiderant, ac prout scire rudes poterunt, venerantur; & ecclesias quasdam in sua terra, quas patres incendio delerunt, posteri restaurare videntur. Hac ergo suadente ratione, quod prænominati sanctæ Lauriacensis ecclesiæ archiepiscopi postulatio antiqua Apostolica autoritate commendatur, & præterea, quod, cum justum esset pariterque utile etiam visum est, ut ad fructificandas Deo gentes ex novitiis cultoribus fidei Ungrorum atque Maravorum, sive etiam aliis multis Sclavorum suæ parochiæ finitimis, illic ordinatis episcopis, secundum quod antiquitus dispositi erant, eis hunc constitueremus archiepiscopum.
[88] [inter Salisburgensem & Laureacensem metropo es dividit,] Quoniam autem Saltzburgensis ecclesia metropolis abusa est subjectione sanctæ Lauriacensis ecclesiæ pontificii, obliterata & attenuata sua dignitate ex devastatione barbarorum, quam propterea perceptis Apostolicis privilegiis nequaquam patimur privari, cum & priora sint Saltzburgensibus, & ideo auctoritativa, quæ conditio testimonii etiam apud secularia judicia viget & prævalet; nos vero in hujusmodi constitutione omnem calumniam atque contentionis occasionem, Domino adjuvante, facile propulsamus, parochiis ab invicem certis limitibus sequestratis, & tamen Apostolicis sanctionibus ubique stabilitis, quas nostrum est semper defendere, & secundum Euangelicam sententiam nihil ex eis solvere, sed adimplere. Unde ergo autoritate & potestate beati Petri principis apostolorum atque exemplo Pontificum scilicet Prædecessorum nostrorum, eamdem sanctam Lauriacensem ecclesiam, ejusque rectores jam archiepiscopos a modo perpetim ab omni Saltzburgensis ecclesiæ, ejusque præsulum subjectione ac ditione absolvimus, & honore metropolitano sublimamus; & sicut modernis temporibus sanctæ memoriæ Agapitus Papa terminos earumdem parochiarum ab invicem distinxit, sic & ipsi diffinimus, ita quoque ut sancta Saltzburgensis ecclesia superioris Pannoniæ episcopos habeat suffraganeos, quibus usque huc sui Pontifices præesse videbantur cum tanta talique diœcesi, quali hactenus in inferiori usi sunt Pannonia: sancta autem Lauriacensis ecclesia in inferioris Pannoniæ atque Mœsiæ regiones, quarum Provinciæ sunt Avaria atque Maravia, in quibus septem episcoporum parochiæ antiquis temporibus continebantur, fuique antistites archiepiscopalem deinceps potestatem cum tanta talique diœcesi, quali hactenus in superiori usi sunt Pannonia.
[89] Quibus utique in præceptis insuper injungimus, ut juxta beati Gregorii Papæ decretum Anglorum archiepiscopis directum, [utrique limitibus suis assignatis.] alter illorum, qui prior sit in ordinatione, ipse etiam, quoad vivat, prioratum teneat & in ordine. Penitus enim determinatis utriusque ecclesiæ diœcesibus, omnique exclusa altercandi occasione, canonica sub districtione interdicimus, ut neuter earumdem ecclesiarum archiepiscopus invadere alterius parochiam præsumat, vel quibuscumque jurgiis aut disceptationibus super diffinitis a nobis modo rebus alter alterum sollicitare audeat. His igitur sedatis, venerabilem confratrem nostrum Piligrinum archiepiscopum, canonicis literis munitum, sedi sanctæ Lauriacensis ecclesiæ inthronizavimus, palliumque ei secundum antiquum ejusdem ecclesiæ suæ usum direximus, atque in provinciis Avariæ & Maraviæ regionumque inferioris Pannoniæ sive Mœsiæ, & in contiguis sibi Sclavorum nationibus circumquaque manentium, nostram apostolicam autoritatem & vicem exercere committimus atque delegamus, quatenus illic more antecessorum suorum, sanctæ Lauriacensis ecclesiæ archiepiscoporum, habeat potestatem presbyteros atque episcopos ordinare atque constituere, & ex prædictis gentibus sua sancta prædicatione parare Domino plebem perfectam. Hactenus Benedictus Papa.
[90] Verum cum neutri epistolæ annus legatur adjectus, [Dubitatur an sit Benedicti VI, an Benedicti VII epistola,] nonnulla hic mihi oritur dubitatio, utrum Pontifex ille fuerit Benedictus VI, an Benedictus VII: nam utrique convixit Piligrinus. Fateor eruditos passim in eam conspirasse sententiam, ut crediderint Benedictum esse septimum, cui inscripta est Piligrini epistola, quique ad eamdem rescripsit. Verum non video hanc opinionem esse certam; cum Piligrinus anno 973 scribere potuerit ad Benedictum VI, qui sedit usque ad mensem aliquem incertum anni 974, ab eoque rescribi potuerit sub finem ejusdem anni 973, vel initium sequentis. Obstare quidem videtur epistola ejusdem Benedicti VI (apud Labbeum tom. 9 Conciliorum col. 711) qua Friderico Salisburgensi in tota Norica provincia & in tota Pannonia vices suas sic concedit, ut excludat Laureacensem a dignitate archiepiscopali: at potuit idem Pontifex mutare sententiam, ubi edoctus erat privilegia ecclesiæ Laureacensis. Potuit Piligrinus ipse dictis Benedicti litteris, ubi eas communicaverat Salisburgensis, acrius excitari, ut exhibitione privilegiorum suorum apud Pontificem studeret amissam ecclesiæ suæ dignitatem recuperare. Non video igitur, cur pallium impetrare non potuerit a Benedicto VI, cum nulla alia obstet ratio, & in elogio recitato num. 81 pallium a Benedicto VI obtinuisse dicatur. Quin & tempus magis favet Benedicto VI, quam Benedicto VII: nam prædicatio cœpta videtur apud Hungaros anno 971 vel 972, & epistola Piligrini non nisi uno alterove anno post cœptam ibidem prædicationem videtur scripta. Demum epistola Benedicti Pontificis, quam mox recitavimus, vix differri potest usque ad Pontificatum Benedicti VII; contra vero nihil in ea legitur, quod non congruat Benedicto VI.
[91] [& variæ rationes] Rationes colligo ex laudato sæpius Hansizio nostro, qui pag. 215 probat evidenter, epistolam Piligrini non potuisse scribi serius, quam sub finem anni 974; litteras vero Benedicti non post initium anni 975. Evincitur id ex personis, ad quas data est epistola Pontificia: nam inter has numerantur Robertus antistes Moguntinus, Gero vel Gereon Coloniensis, & Henricus Bavariæ dux cum Ottone II imperatore. At Robertus, seu Hrodbertus, Moguntinus mortuus est anno 975, Uti certissimum est, inquit Hansizius, ex Ditmaro, Chronographo Saxone, Necrologio Fuldensi, Annalista Hildeshemensi. Dies obitus ponitur ad Idus Januarii, id est XIII Januarii, uti liquet ex Necrologio Moguntino, Hildesiensi & Fuldensi. Idem annus & dies emortualis statuitur & probatur in Gallia Christiana recusa tom. 5 col. 456. Cum res certa appareat, subjungam solum verba Necrologii Fuldensis apud Schannat in Codice probationum Historiæ Fuldensis pag. 475, ubi sic habetur: Anno CMLXXV Id. Jan. Ruotbertus archiepis., subdunturque octo alii defuncti eodem anno. Corrigenda igitur hic Pagii sententia, qui ad annum Christi 979 num. 9 mortem Roberti figit anno 977, sola contentus auctoritate Trithemii, cujus sane auctoritas parvi momenti est in rebus chronologicis. De Gerone Coloniensi Mabillonius tom. 3 Annalium pag. 630 sic scribit: Coloniæ Agrippinæ Gero archiepiscopus hoc anno (974) decessisse traditur III Kal. Julii. Si verum id est, decessit medio circiter anno ante Rebertum. Et revera Ditmarus lib. 3 obitum Geronis Coloniensis præmittit obitui Roberti Moguntini, eumque eodem die & anno, quo Mabillonius, mortuum refert. Dicit quidem Dionysius Sammarthanus tom. 3 Galliæ Christianæ col. 649 de Gerone: Mortuus dicitur anno CMLXXVI, sed auctorem non nominat; nec ullum adducit monumentum, quo probetur vixisse post dictam Mabillonii epocham. Incertum igitur est, an Gero superfuerit post mensem Junium anni 974; imo & parum verisimile est ob auctoritatem Ditmari.
[92] [chronologicæ insinuant,] Eodem anno 974 gravissimæ exarserunt turbæ inter Ottonem II imperatorem & Henricum Bavariæ ducem, qui quorumdam principum fœdere nixus, regnum Germaniæ sibi vindicare meditabatur, sed captus fuit ab Ottone, ac deinde ipsa exutus Bavaria. Bellum illud cœptam feliciter apud Hungaros prædicationem interrupit, ut videbimus. Initium ejus hic necessario investigandum, ut inchoatam disputationem confirmemus. Ottone Magno defuncto Nonis Maii anni 973, Otto II, jam ante coronatus, agnitus est imperator a plerisque imperii principibus: Non perinde hoc tulit Henricus Bojus, qui … fœderum fiducia regnum arripuit, uti hæc narrat. Hansizius pag. 216, sic prosequens: Ei favebat Henricus Carantaniæ dux: … præterea Henricus Augustensis episcopus is, qui Udalrico erat eodem anno suffectus: accesserant in fœdus vicini reges, Boleslaus Bohemiæ, Miseco, seu Miceslaus Poloniæ, denique Heraldus Danorum. De Hungaris quamquam nulla mentio, tamen ex dicendis patebit, arma ipsos quoque in Ostericham seu Austriam brevi intulisse contra marchionem & Piligrinum, qui constantes in fide Ottonis permanserant. Denique eo assurrexerat Bojorum dux, ut consiliis minime dissimulatis unctionem quoque regiam, administro Frisingensi, Ratisbonæ susciperet: quo vulgato, accelerandum Ottoni erat ad opprimendum in favilla incendium. Collecto principum omnium cœtu, visum est, evocandum Henricum; qui, ut ad arma nondum erat accinctus, sic obsequio festino præsens exitium redemturus, stitit sese, ea tum quidem animadversione punitus, ut captivi in modum attineretur. Ditmarus scribit anno CMLXXV medii (id est, secundi) Ottonis secundo, Henricum ab Ottone captum & ad Geilheim deductum. Sed Lambertus & Annalista Hildesiensis, & Saxo Chronographus id referunt factum anno priori, & pro Geilheim scribunt Engilenheim. Certum est ex diplomate infra * memorando, Henricum non esse captum ante menses anni CMLXXIV postremos. Nam diploma illud datum est XI die Septembris, in eoque Henricus vocatur dilectus nepos, ejusque precibus se illud dedisse fatetur Otto, quæ verba in rebellem non conveniunt. Itaque conciliari possunt scriptores dicendo Henricum circa finem anni CMLXXIV evocatum ab Ottone ad conventum, & initio anni sequentis in custodiam abductum. Hæc adducere placuit, quia brevem & exactam rei gestæ relationem continent, & quia hinc colligi poterit, quid obstiterit cœptæ Hungarorum conversioni.
[93] Nunc ex hisce examinemus, utrum laudata Benedicti Papæ epistola septimi sit, [epistolam difficulter attribui posse Benedicto VII,] an sexti. Scribi ea non potuit, postquam Romæ innotuerat mors Roberti Moguntini antistitis, aut captivitas Henrici Bavariæ ducis, atque adeo data non est post mensem Januarium anni 975. Imo non potuit scribi epistola diu post medium anni 974, si vera sit sententia Ditmari & Mabillonii de morte Geronis Coloniensis, III Kalendas Julias ejusdem anni affixa. At hanc quidem sententiam non omnino, ut plane certam affirmo, quia dissentiunt alii. Verumtamen longe probabiliorem existimo, quam sit opposita. Præterea ex dictis necessario sequitur, Benedictum, cujus hæc est epistola, ante annum 975 fuisse Pontificem, uti etiam observavit Hansizius pag. 215: nam epistola Piligrini præcessit epistolam Pontificis, nec illam Piligrinus scribere potuit priusquam de pontificatu Benedicti esset edoctus. Itaque epistola est Benedicti VI, nisi Benedictus VII fuerit Pontifex aliquot mensibus ante annum 975. Hansizius revera credidit initium Pontificatus Benedicti VII collocandum esse circa menses posteriores anni 974, quia non dubitabat quin epistola esset Benedicti VII. Verum, etsi omnes neoterici passim Benedicto VII epistolam attribuant, hactenus a nemine probatum vidi, cur illi potius attribuenda sit, quam Benedicto VI: nam huic omnes convixerunt, qui in ea nominantur; eique attributa fuit per scriptorem seculi XV, laudatum num. 81. Demum multa suadent Benedictum VII non fuisse Pontificem ante annum 975: omnes enim passim scriptores cum antiquis catalogis ipsius pontificatum eo anno inchoant: cumque obierit anno 984, die X mensis Julii, ut constat ex epitaphio apud Baronium ad annum eumdem num. 1, duratio pontificatus, quam novem annis & quinque aut sex mensibus catalogi antiqui fere circumscribunt, teste Pagio ad annum 984 num. 1, insinuat, Pontificatum ipsius inchoandum anno 975, mense Januario aut Februario; certe ante diem XXV Martii, uti ostendit Pagius in Critica ad annum 975.
[94] [at commode Benedicto VI, cum scripta videatur anno 974.] Mabillonius tom. 3 Annalium pag. 627 ostendit, Benedictum VI adhuc sedisse mense Aprili anni 974, cum eo mense dederit privilegium Hildesindo abbati Rodensis monasterii. Videri illud potest apud Petrum de Marca in Marca Hispanica col. 906, ubi scriptum legitur mense Aprilio & Indictione secunda. Verisimile igitur est, eumdem Benedictum VI accepisse litteras Piligrini, pro eoque rescripsisse eodem anno 974, cum omnes in vivis erant, ad quos datæ sunt Benedicti litteræ, cumque nota non erat Henrici Bavari ambitio. Sic recte dicitur Piligrinus pallium accepisse a Benedicto VI, nec opus est improprio sensu explicare elogium ejus num. 81 datum. Pagius ad annum 979 num. 9 litteras Benedicti male refert ad annum 977 uno solum argumento, quod sic exponit: Imo eæ (litteræ) anno CMLXXVII scriptæ; cum ibidem referat Lambecius epitomen diplomatis ab Ottone II emissi, quo is metropolitanam ecclesiæ Lauriacensis dignitatem confirmavit litteris, in quibus dicitur: “Datum III Nonas Octob., anno Domini CMLXXVII, Indict. VI, anno regni Dn. Ottonis imperatoris augusti XVII. Actum in civitate Ratisbona”. Quod effectus fuit commendationis Benedicti VII, cui detulit Otto II. Verum hæc ratiocinatio efficere nequit, ut credamus Benedictum scripsisse ad defunctos dudum præsules, & ad Henricum tunc exsulem Bavaria sua, atque hostem Ottonis. At verisimile est Fridericum Salisburgensem archiepiscopum, cujus provinciæ auferebatur, quidquid accedebat Laureacensi, pro viribus obstitisse, ne litteræ pontificiæ exsecutioni mandarentur, ideoque, vel etiam ob alias rationes, potuit Otto II confirmationem metropolis Laureacensis tamdiu differre, eamque tandem dare post pacatam Bavariam, prout datam revera fuisse constat.
[Annotata]
* Roberto
* vide illud ibidem pag. 217
§ VIII. Inter primos prædicatores in Hungariam missus S. Wolfgangus: cur hic revocatus sit, & Piligrinus cum suis cœpta abrumpere debuerit.
[Inter primos Hungariæ prædicatores S. Wolfgangus,] Inter primos Hungariæ apostolos fuit S. Wolfgangus monachus in Suevia & presbyter, qui deinde creatus est Ratisbonensis episcopus. Testatur id scriptor coævus Vitæ ipsius apud Mabillonium seculo 5 Benedictino pag. 817 hisce verbis: Reputans jugiter secum, qualiter in salutem aliorum sibi concessum duplicaret talentum; hujus rei gratia abbatis sui licentia monasterium, & non monachum, deserens, per Alemanniam devenit exul in Noricum, ad cujus Orientalem plagam cum humili comitatu pergens, prædicandi gratia Pannoniæ petit confinia. Ubi cum veterum frutices errorum exstirparet, & steriles squallentium cordium agros euangelico ligone proscinderet, frugemque fidei inseminare frustra laboraret, a Piligrino Pataviense pontifice ab incepto revocatus est opere: dolebat enim idem pontifex tantum colonum in sulcis sterilibus expendere laborem. Quod ait scriptor de sulcis sterilibus, cum epistola Piligrini non omnino congruit. At etiam non repugnat, quia uberior ille fructus oriri potuit post discessum Wolfgangi. Forsan mera ex conjectura dixit biographus, rediisse Wolfgangum ob solam agri sterilitatem, ita ut malim suspicari, revocatum esse a Piligrino, ut coram virum perspiceret, atque ad episcopatum Ratisbonensem curaret promovendum: nam, ut mox subditur, revocatum omni humanitatis studio suscepit, aliquot diebus secum detinuit, virtuteque viri penitus perspecta, mox consilium inivit curandi, ut promoveretur ad cathedram Ratisbonensem. Quod etiam feliciter perfecit.
[96] Verum, quidquid sit de fructu prædicationis, magis ad propositum nostrum spectat tempus, [qui in Hungariam profectus est anno 972,] quo fuit inchoata. Hansizius noster pag. 204 putat, Wolfgangum ad Hungaros profectum esse, priusquam Ottonis I legatione liber in Hungariam impetratus erat accessus, ideoque nullum fuisse prædicationis fructum. At mihi contrarium apparet probabilius. Edidit Mabillonius tom. 4 Analectorum pag 479, & seculo 5 Actorum pag. 845 breves Annales Einsidlenses, in quibus tempus exprimitur his verbis: CMLXXII Wolfgangus monachus ad Ungaros missus est, qui secundo anno Radesponensis episcopus ordinatus est. Adduxit hæc verba, quæ clara videntur pro anno 972 missioni affigendo, laudatus Hansizius; at eadem sic exponit: Ubi annus CMLXXII referendus est ad ordinationem in episcopum, non ad missionem Wolfgangi: nam certum est ex Hermanno Contracto Canisiano Wolfgangum anno CMLXXII creatum esse Ratisbonensem episcopum. Pagius eamdem opinionem amplexus erat, eamdemque rationem allegavit ad annum 972 num. 7, non explicans tamen, sed erroris insimulans Annalistam Einsidlensem. At mihi Annalista hic præponderare videtur Hermanno Contracto, præsertim cum una tantum editio locum de episcopatu Wolfgangi habeat; aliæ istis verbis careant. Porro Pagius anno 994, quo defunctus est Wolfgangus, alteram addit rationem ex prædictione eidem facta, quod episcopus fieret, & expletis viginti duobus annis, moreretur. Habetur illa prædictio in Vita Wolfgangi apud Mabillonium pag. 817, eaque ipsi obvenit ante peregrinationem ipsius, quæ æque ipsi prædicitur ac episcopatus. Incertum igitur est, an viginti duo anni inchoandi sint ab episcopatu, an a peregrinatione, ita ut illa prædictio nihil probet: nam in sententia mea, quam satis certam puto, vixit deinde Wolfgangus annos viginti duos.
[97] [& consecratus episcopus Ratisbonensis anno 973:] Itaque consecratum esse Wolfgangum sub initium anni 973, ex eadem Vita evidenter probo. Pag. 818 hæc habentur: Imperator Otto II … legatos celeriter misit, ut idem famulus Dei (Wolfgangus) in locum cathedræ episcopalis eligeretur; deinde vellet, an nollet, ad Franconofurt, ubi imperator Natalem Domini celebraturus erat, deduceretur. Hac accepta imperatoris legatione, profectus est Ratisbonam, ibique electus; deinde Francofurtum venit circa Natalem Domini, ubi commendatus ei est episcopatus. Demum reversus est Ratisbonam, ut possessionem caperet, atque ibidem post aliquot dies consecratus est a Friderico archiepiscopo Salisburgensi. Ex hisce, quæ fusius ibi narrantur, constat consecratum esse sub initium anni, dum imperator Natalem præcedentem celebraverat Francofurti. Atqui ex Annalista Saxonico, qui a celebratione Natalis orditur annos singulos, clarum est, Natalem illum esse anni 972, prout nos annum inchoamus, aut initium anni 973, prout ipse annum exorsus est. Nullum ergo apparet dubium, quin Wolfgangus electus sit sub finem anni 972, & consecratus sub initium anni 973. Hinc existimo eumdem venisse in Hungariam sub initium anni 972, ibique aliquot mensibus mansisse, sed non integro anno.
[98] [cœpta prædicatio apud Hungaros anno 971 vel 972; at cito abrupta] Hæc exactius examinanda duxi, ut ex iis initium prædicationis apud Hungaros affigatur anno 971, vel 972. At fructus uberior, de quo loquitur epistola Piligrini, collectus videtur anno 973. Ceterum missi a Piligrino in Hungariam monachi & clerici, interque eos Wolfgangus, eo tantum venisse videntur post legationem Ottonis, quæ verisimiliter annecti potest anno 971; at illorum nomina non innotuerunt, quia cito abrupta est eorumdem prædicatio. Etenim, uti prædicatio apud Hungaros inchoata est, fœdere pacto, sub occasione pacis inter Hungaros & Ottonem I, sic haud dubie abrupta est occasione belli, quod Henricus Bavarus cum fœderatis suis, inter quos erant Hungari, suscitavit contra Ottonem II, eique fideliter adhærentes, inter quos similiter erat Piligrinus Laureacensis præsul. Nam cum Hungari tuerentur partes Henrici, Piligrinus vero Ottonis; quotquot missi erant a Piligrino in Hungariam, procul dubio solum vertere coacti sunt, quod pro hostibus haberentur ab Hungaris. Hi certe patrimonium ecclesiæ Laureacensis, seu Pataviensis, misere vastarunt Peregrini temporibus, ut constat ex litteris Ottonis III, quas recitat Hansizius pag. 225.
[99] [ob bellum rursus excitatum.] Idem scriptor pag. 224 de irruptionibus Hungarorum hæc scribit: Pacata demum Bavaria, tempus erat oblatum Piligrino repetendi messem in Hungaris euangelicam; sed iidem haustæ nuper institutionis obliti ad ingenium redierant. Nam Geisa rege seu volente seu obniti non audente, fines Orientales invadunt, raptant, incendunt. Ultraque Erlaffam fluvium progressi, populares & colonos, quos Wolfgangus Ratisbonensis episcopus ad Pechlariam, & loca vicina ecclesiæ Ratisponensi vectigalia, nuper deduxerat, creberrimis populationibus infestant; fuitque ea causa Wolfgango, ut munimentum in loco Zwisila, quo major Erlaffa cum minori congreditur, exstrueret, ut tutiores ibi coloni ab infestatione Ungrorum manere possent, ut loquitur Otto in litteris, quibus eidem episcopo dat veniam castellum illud in loco dicto construendi. Datum anno CMLXXIX. Tenuisse tunc videtur Geisa loca Erlaffæ fluvio vicina, atque in his etiam Mellicum arcem in rupe ardua situm, vetus ejus regionis munimentum: secus enim quid ab Hungarorum infestatione erat colonis Wolfgangi metuendum? Durarunt multis post hæc annis Hungarorum infestationes, ita ut Piligrino omnis facultas adeundi Hungaros adempta fuisse videatur. Plura de hisce videri possunt apud Hansizium: nam præcedentia sufficiunt, ut intelligamus, quid prædicationi apud Hungaros obfuerit.
§ IX. S. Adalbertus Hungarorum conversioni intentus: conversus & baptizatus Geysa, uti & S. Stephanus.
[Prima Hungarorum conversio imperfecta, etiam post adventum S. Adalberti,] Etiamsi lætissima & uberrima messis Piligrino se statim obtulerit in Hungaria, non multis tamen salutem videtur attulisse ipsius conatus, nisi quatenus aliarum provinciarum prædicatores ejus exemplo excitati sunt ad fidem Hungariæ inferendam. Id certum est, primam illam multorum Hungarorum conversionem tam fuisse imperfectam, ut multis deinde annis non nisi umbra quædam religionis esset in Hungaria, licet alii prædicatores in locum primorum successissent. Habemus istud ex scriptoribus, de quorum fide dubitare non licet. Duplex apud nos tom. III Aprilis edita est Vita S. Adalberti Pragensis episcopi, qui post Piligrinum ad Hungarorum conversionem incubuit. Utraque habet auctorem coævum: at prima nihil habet de prædicatione sancti Adalberti apud Hungaros; secunda vero satis ostendit, eum non tantum ibi fecisse operæ pretium, quantum voluisset. Hæc enim pag. 192 dicti tomi, num. 16 sic habet: Non tacendum, quod juxta positis Ungaris, nunc nuntios suos misit, nunc seipsum obtulit: quibus etiam ab errore suo parum mutatis umbram Christianitatis impressit. Idem auctor num. 22 magis insinuat, quam imperfecta fuerit Hungarorum conversio usque ad obitum fere Geysæ, dum hæc memorat: Miserat his diebus (id est, dum in Polonia versabatur ante discessum in Prussiam, seu anno 996) ad Ungarorum Seniorem * magnum, imo ad uxorem suam, quæ totum regnum viri manu tenuit, & quæ erant viri ipsa regebat, qua duce erat Christianitas cœpta, sed intermiscebatur cum paganismo polluta religio, & cœpit esse deterior barbarismo languidus ac tepidus Christianismus: ad quam tunc per venientes illinc nuntios in hæc verba epistolam misit: Papatem meum, si necessitas & usus postulat, tene: si non, propter Deum ad me mitte eum. Ipsi vero clam chartam alia mente, alia sententia misit: Si potes, inquit, cum bona licentia, bene: si non, vel fuga fugiens tenta venire ad eum, qui te desiderio concupiscit, Adalbertum tuum.
[101] [quod conversus eorum dux Gersa simul idola coleret,] Hæc verba abunde docent, idem Adalberto evenisse apud Hungaros, quod evenit apud Bohemos, quos bis terve reliquit, quod mores barbaros non satis corrigerent. Porro Papas, vel, ut ante in eadem Vita scribitur, Pappas, non est nomen proprium, sed alumnum vel discipulum significat. Radla erat istius discipuli nomen, ut ibidem legitur num. 15, mansitque ille in Hungaria, discedente Adalberto, qui anno 997 martyr in Prussia occubuit. Ditmarus sub initium libri 8 præcedentia confirmat. Verba dabo ex Ditmaro nostro Ms., cum in editis quædam sint mutata: Hujus (regis Pannonici, ut præmiserat, Stephani nimirum) pater erat Dewir * nomine, homo crudelis, multos subito furore occidens. Qui cum Christianus efficeretur, in corroboratione fidei sevit; & antiquum scelus zelo Dei estuans abluit. Hic Deo vero variisque deorum vanitatibus inserviens, cum ab antistite suo (Adalberto, opinor) ob hoc argueretur, inquit: Divitie mihi habundant, & ad hæc agenda libera facultas, & ampla potestas est. Uxor vero ejus Beleknegena *, id est, pulcra domina, dicta, potibus immoderatis deserviebat, & in equo virili more sedebat: quemdam quoque virum iracundiæ furore gladio occidit. Si verba Ditmari, quæ in editis eumdem habent sensum, conferamus cum allatis ex Vita S. Adalberti, necessario dicendum est, & Geysam & ipsius conjugem baptizatos quidem fuisse, sed moribus fuisse parum Christianis, certe initio conversionis, licet vitam suam deinde magis corrigere potuerint, & felicem sortiri vitæ exitum. Carthuitius in Vita num. 2 & 3, baptizatum fuisse Geysam dicit; non tamen explicat, a quo baptismum acceperit.
[102] [S. Adalbertus tamen ibidem ad ipsorum conversionem laboravit:] Joannes Dlugossus seu Longinus, scriptor Polonus seculi XV, de gestis Adalberti in Hungaria lib. 2 col. 116 hæc memorat: Cum Gaudentio cæterisque religiosis viris Hungariam ingressus, ad ducem Geisam pervenit, in fide Catholica & cæremoniis ejus, quam ipse ante annos aliquot suscepisse eum audierat, suis monitis & prædicationibus instructurus. Cum autem duci Geisæ & consorti ejus Adleidæ adventus fuisset denunciatus, summa mox lætitia concepta, ad laudes divinas organa laxarunt: hunc enim virum ad se venisse, qui sibi in visione dudum fuerat præmonstratus, intelligebant. Cum magna itaque veneratione & devotione susceptus, filio ducis Geisæ Confirmationis characterem impendit, & verbum Dei Slavis & Hunnis tam per se quam fratres suos, per unum & amplius annum mellifluo sermone prædicavit, plurimosque Slavorum & Hunnorum, adhuc cultibus idolorum deditos convertens, omnem Hungarorum perambulavit regionem, eos quidem, qui crediderunt, erudiens, & paterna pietate confirmans, idololatras vero ab erroribus reducens & confirmans. Ad cujus etiam exhortationem dux Geisa cum filio suo Stephano, & consorte sua Adleida, plures ecclesias fundant, erigunt & instituunt; & episcopalia illis bona largiuntur. Sed & ibi quoque facta persecutione, ob manuum violentarum in personam suam invectionem *, non maledicens, nec repugnans, sed benedicens, Pannonia discessit. Geisa Pannoniorum dux post hæc infra dies paucos moritur, filium Stephanum relinquens successorem. Nec Geysæ nec Stephani baptismum hic scriptor Adalberto attribuit; sed omnia Adalberti gesta apud Hungaros reducit ad finem fere vitæ Geysæ, cum tamen probabilius sit, Adalbertum variis vicibus in Hungaria fuisse; at numquam ad annum integrum ibidem substitisse.
[103] Ademarus Chabannensis monachus apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ pag. 168 baptismum Geysæ attribuit S. Brunoni Russorum apostolo, [dicitur & S. Bruno Russorum apostolus in Hungaria prædicasse,] quem vult in Hungariam venisse, imperante Ottone III. Fateor quidem hunc Scriptorem Geysæ supparem fuisse, & S. Stephano coævum; at tot errores immiscet iis, quæ ibidem retulit de S. Adalberto & Brunone, ut ei plenam fidem habere non ausim in illis etiam, de quibus non constat, an sint errori obnoxia. Accipe tamen asserta ejus de Brunonis gestis in Hungaria: Quod exemplum ejus (S. Adalberti in Poloniam abeuntis) secutus Brunus episcopus, petiit imperatorem, ut pro eo juberet consecrari in sede sua episcopum… Quo facto, & ipse humiliter abiit in provinciam Ungriam… Sanctus autem Brunus convertit ad fidem Ungriam provinciam: … regem Ungriæ baptizavit, qui vocabatur Geitz, & mutato nomine in baptismo Stephanum vocavit, quem Oto imperator in natali protomartyris Stephani a baptismate excepit, & regnum ei liberrime habere permisit, dans ei licentiam ferre lanceam sanctam ubique, sicut ipsi imperatori mos est, & reliquias ex clavis Domini, & lancea S. Mauritii, ei concessit in propria lancea. Rex quoque supra dictus Filium suum baptizare jussit: sanctus Bruno imponens ei nomen, sicut sibi Stephanum. Postea vero ipsi filio ejus Stephano Oto imperator sororem Henrici postea imperatoris in conjugio dedit. Resecui ab hac narratione errores apertos alibi refutatos. Hic autem refutabo, quæ dicuntur de baptismo Geysæ & Stephani.
[104] Audi igitur Vitam Brunonis a Ditmaro, qui eum familiariter noverat, [at id aliunde verisimile non est:] conscriptam; editamque apud nos tom. 2 Februarii pag. 798: A tertio Ottone igitur desideratus suscipitur (Bruno.) Quem non longe post deserens, solitariam vitam quæsivit, & de opere manuum suarum vivebat. Regnante vero Dei gratia secundo Heinrico post mortem gloriosissimi imperatoris, Merseburg veniens (Bruno) benedictionem episcopalem cum licentia domini Papæ ab eo petiit, & ejus jussione ab archiepiscopo Thaginone consecrationem, &, quod ipse huc detulit, pallium ibidem suscepit. Consecratus est Bruno, imperante Henrico, & defuncto Ottone III: non potuit igitur Geysam baptizare jam episcopus, cum Geysa ante Ottonem obierit; ac ne Stephanum quidem; nam & hunc baptizatum videbimus, vivente Ottone. Nec præstitit ea ante episcopatum Bruno, cum Vitam tunc egerit solitariam. Itaque miror Pagium, qui ad annum 1008 prædicta ex Ditmaro recte admittit, & tamen decem facile aut duodecim Ademari errores sic adducit, acsi totidem essent veritates. Suspicio esse posset, alium quemdam Brunonem prædicasse in Hungaria, indeque profectos Ademari errores, quod confuderit duos Brunones. Verum non invenio sufficiens fundamentum in historicis antiquis, ad substituendum Brunoni martyri synonymum alterum, nisi illum forsan, quem eo legatum diximus ab Ottone Magno; sed Geysa non tam cito baptizatus videtur. Hinc nulli certo attribui potest Geysæ baptismus.
[105] [incertum est, a quo baptizatus sit Geysa.] Hansizius pag. 227 de eo sic ratiocinatur: Quis ille fuerit, qui Geisæ principi baptismum impertiit, nemo satis detexit: Adalbertus enim Pragensis, Geisa jam baptizato, venit. Bruno ille episcopus Ottonis Magni legatus nuspiam a quoquam proditur baptismi illius auctor: ac certe Piligrinus in epistola ad Benedictum VII (aut VI potius,) cum de nobilioribus Hungaris ad millia quinque salutari lavacro ablutos glorietur, non erat certo silentio pressurus spolium omnium præstantissimum, baptismum regis. Manet igitur in obscuro, quisnam isthoc præstiterit, nisi quod suspicari liceat, id factum per aliquem Piligrini Pataviensis discipulum, serius tamen quam litteræ sint ad Benedictum scriptæ. Verisimilis est hæc conjectura, tum quia Carthuitius baptismum Geysæ narrat ante adventum Adalberti in Hungariam, tum quia nullibi asserit Geysam ab Adalberto baptizatum, (licet Pagius ad annum 997 perperam affirmet Carthuitium id habere) ac demum quia scriptores Vitæ S. Adalberti, cui gloriam baptizati Geysæ non invidissent, de eo baptismo nihil memorarunt. Porro baptizatum esse Geysam diu ante mortem, sed non satis fuisse instructum, colligitur ex Ditmari & Vitæ Adalberti verbis, quibus dicitur idola simul coluisse cum vero Deo; & tamen acriter pro fidei corroboratione pugnasse. Primum contigisse suspicor, quod primi prædicatores, a quibus baptizari potuit circa annum 974 aut 975, paulo post coacti fuerint Hungaria excedere, quodque Adalbertus cum suis hominem natura iracundum ab inveterata consuetudine tam cito avellere non potuerit quam voluisset. Credibile tamen est, sub finem vitæ resipuisse, & tunc demum sollicitum fuisse de idololatria destruenda: quod filius ejus S. Stephanus efficaciter perfecit.
[Annotata]
* i. e. dominum
* in editis Dejux
* ibid. Beleknegini
* forte injectionem
§ X. Utrum rejiciendæ sint visiones, quæ parentibus S. Stephani oblatæ dicuntur?
[Visiones, quæ oblatæ dicuntur parentibus S. Stephani,] Si vera sit visio, quam narrat Carthuitius num. 3, contigerit illa inter baptismum Geysæ & primum S. Adalberti ad ipsum adventum; quibus decennium facile intercurrere potuit: nam S. Adalbertus creatus est Pragensis episcopus anno 983, ita ut non videatur in Hungariam excurrisse ante annum 984, aut 985. Alterutro anno illuc venire potuit, antequam nasceretur S. Stephanus, de cujus anno natali non constat. Accipe visionem ipsam, ut exactius examinemus, an hæc tam sit absona, quam voluit nuperus scriptor heterodoxus: Cumque nimium, inquit, esset sollicitus (Geysa) de rebellibus domandis, & ritibus sacrilegis destruendis, & episcopatibus secundum æstimationem suam ad profectum ecclesiæ sanctæ statuendis, mirabili visione nocte consolatus est eum Dominus. Fecit astare sibi juvenem delectabilem aspectu, qui dixit ei: Pax tibi Christi electe, jubeo te de sollicitudine tua fore securum. Non tibi concessum est, quod meditaris, quia manus pollutas humano sanguine gestas. De te Filius nasciturus egredietur, cui hæc omnia disponenda divinæ providentiæ consilio commendabit Dominus. Hic erit unus ex regibus electis a Domino, corona vitæ sæcularis commutaturus æternam. Verumtamen virum spirituali legatione tibi transmittendum honorificabiliter suscipito, susceptum venerabiliter habeto, exhortationibus ejus non fictum cordis fidelis assensum præbeto. Alteram quoque visionem matri S. Stephani oblatam num. 4 exponit hisce verbis: Uxorem ejus (Geysæ,) jam appropinquantem partui, tali voluit visione divina gratia consolari. Apparuit namque illi beatus levita & protomartyr Stephanus, levitici habitus ornatus insignibus, qui eam alloqui taliter cœpit: Confide in Domino, mulier, & certa esto, quia Filium paries, cui primo in hac gente corona debetur & regnum, meumque nomen illi reponas. Cui cum admirans mulier responderet: Quis es, domine, vel quo nomine nuncuparis? Ego sum, inquit, Stephanus protomartyr, qui primus pro Christi nomine martyrium pertuli. Quo dicto, disparuit.
[107] Hasce visiones ex Carthuitio passim narrarunt scriptores Catholici sine scrupulo. [& quarum prima, non recte narrata a Bonfinio, exponitur,] Bonfinius vero decade 2 lib. 1 priorem utcumque deformavit, dum eam sic narravit, acsi Geysæ prohibitum fuisset orthodoxæ fidei fundamenta jacere, & ecclesias construere; namque id adeo ipsi non prohibetur, ut etiam jubeatur audire venturum Dei legatum, nimirum S. Adalbertum, ejusque jussis parere. At dubium non erat, quin S. Adalbertus hortaretur ad jacienda fidei fundamenta, ecclesiasque in regno construendas. Magis ergo jubebat Dei interpres illa facere, quam prohibebat; sed simul prædicit perficienda esse per S. Stephanum, quæ inchoanda erant per Geysam. Sensus visionis hic est. Dum Geysa, considerabat ingentes difficultates, quas experiretur in domandis gentilibus, qui se fidei Christianæ opponerent; atque in destruendis ritibus idololatricis, piisque stabiliendis, quod ecclesiarum & episcopatuum erectione fieri debebat; dumque hac cura tam erat sollicitus, ut nimio difficultatum timore ad desperationem quamdam potuisset deduci, atque a fide averti, misericordia divina nimiam illam formidinem depellere voluit, virumque trepidantem docere, non omittenda esse bene cœpta, etiamsi ea non statim possent ad perfectionem perduci. Hinc verba juvenis pulcherrimi, qui verisimiliter angelus erat, sic explicanda sunt. Pax tibi, nolo te nimium angi, quia vides omnia a te perfici non posse, quæ pro stabilienda fide Christiana sunt necessaria. Verum quidem est: non tantam tibi gratiam præstabit Dominus, quem sæpe injusta humani sanguinis effusione offendisti, ut omnia illa, quæ ad stabiliendam fidem necessaria credis, quæque perfecta velles, sed aggredi vix audes; tu ipse perfecturus sis. Hanc gratiam Filio de te nascituro reservabit Deus. Verumtamen tu ea agere incipe, quæ tibi præcipiet Dei legatus, brevi venturus; id unum interim a te requirit Dominus. Quid in visione sic exposita, prout naturaliter exponi debet, absoni sit aut absurdi, ego sane non video. Nihil etiam absoni habet sequens visio, quæ ne quidem ulla eget explicatione.
[108] At sæpe jam memoratus Schwartzius pag. XI & seqq. occasione harum visionum, quas fabulis annumerandas contendit, multos lacessit scriptores Catholicos, qui illas ex Carthuitio narrarant. Audiamus virum fabularum inimicum: [pro fabulis habentur a Schwartzio,] Illustriora, inquit, singula reddituri, fabulas protulerunt, pugnantibus & male inter se cohærentibus factis exornatas: quæ, cum ipsæ se refellant, suis eas seculis lubenter relinqueremus. Sed, cum magnos nostro etiam ævo patronos invenerint, eas pro instituti ratione expendemus. Fatetur visiones istas hoc etiam seculo critico a viris magnis defendi, & recte quidem: nam illi ipsi etiam, qui crisim justa severiorem non raro exercent, hasce visiones narrarunt sine ulla ambiguitate. Videri inter alios possunt Adrianus Baillet ad 2 Septembris in S. Stephano, & Claudius Fleury in Historia ecclesiastica lib. 58 num. 7. Deinde Schwartzius adducit locum Bonfinii, a quo relationem Carthuitii corruptam jam dixi: atque ex loco Bonfinii, jam ante refutato per Samuelem Timon, Carthuitium, Baroniumque & Inchoferum, qui Carthuitii verba dederunt, irridet vir acutus: quin & Timonem carpit, quod non æque Inchoferum refutaverit, quam Bonfinium. Omnia hæc immerito, cum Baronius & Inchofer Carthuitium recte scribentem secuti sint; Bonfinius vero nimia libertate rei gestæ relationem corruperit, ideoque solus esset improbandus. Accipe, lector, verba hominis heterodoxi, ut discas quam ille petulanter insultet Catholicis, etiamsi nullum habeat fundamentum, nisi errore nixum, ut mox videbimus.
[109] [qui prioris occasione scriptores Catholicos maledica dicacitate carpit,] Quin imo, inquit, liceat hinc nihil admirari quidquam, sed certo judicio statuere, hæc tam insulse commenta, quæ tam Bonfinius quam Inchofer, Baronius, aliique plures, ex Legenda S. Stephani deprompserunt, non cælestis alicujus oraculi descriptionem, quo anxius Geysæ animus revera erectus sit, sed futilis cujusdam fraterculi, in cellula sua superstitiose negotiosi, abortum esse. Quod enim divinarum litterarum exemplum imitari voluit, studia illud hominis, quod tam infelici minerva expressit, ingenii ejus ineptiam id abunde testatur. Quod visum, non a Bonfinio demum nove his verbis elucubratum, sed, ut diximus, ex Legenda S. Stephani esse desumtum, si perspicacissimi Timonis aciem non effugisset, non tam facile animum induxisset, opinor, ut Chartuitium, Legendæ auctorem, HISTORICUM VOCARET LUCULENTUM, dicendum verius LUTULENTUM. At at! hauserat ex Chartuitii turbidis lacunis Cardinalis Cæsar Baronius in Annalium suorum voluminoso opere totam conversionis Hungarorum historiam, fabulis quoque, quas Timon ridicule atque impie fictas proscribit, ad verbum insertis, & tamquam pretiosis vulgi cultus tabulis in sanctuario Romano suspensis. Quid quod non minore auctorem legendarium elogio Baronius ornarit: “Aliunde, inquit, petamus, nempe a Cartuitio episcopo ad Colomannum regem, qui cunabula Hungaricæ ecclesiæ stylo fidelissimo prosecutus” &c. Quare meliora videns ac probans, Timon dubia, quæ sensit, Bonfinio potius, cui Matthæus Raderus Societatis Jesu profani & pagani scriptoris notam pridem inussit, quam germanis fabularum institoribus opponere voluit.
[110] [& multa temere effutit, licet nullum habeat fundamentum,] Quam multa in hisce peccet maledicus scriptor, cujus vix ulla pagella erroribus aut ineptis ratiociniis caret, adverte, lector. Primo falso asserit eadem scribi hac de re a Bonfinio, Carthuitio, Baronio & Inchofero: nam Bonfinius, nimia subinde libertate factorum circumstantias describens, hoc etiam factum ita suis verbis narravit multumque mutavit. Baronius vero & Inchoferus Carthuitii verba dederunt, sicut ea ediderat Surius. Hinc 20 male carpit Timonem, quod Bonfinium refutet, non Inchoferum aut Baronium. 30 mala fide lectoribus suis imponit, dum sola dat verba Bonfinii, & quidem sic mutilata, ut peiora appareant, quam revera sint; ut alii eadem habere credantur. 40 dicacitatem scriptoris omnia verba indicant, atque acerbitatem contra Romana sacra & scriptores Catholicos. 50 demum nimiam sane confidentiam ostendit, dum certo judicio statuere prætendit, hæc esse commentitia, etiamsi antea dixisset, magnos nostro etiam ævo patronos esse prædictæ visionis. Restat, ut videamus, qua ratione probet Schwartzius, visionem prædictam futilis cujusdam fraterculi abortum esse. Attulerat verba Timonis, improbantis dicta Bonfinii, quæ Carthuitius non habet. Deinde eumdem scriptorem citat, qui negat Geysam, quem pacis studiosissimum fuisse affirmat, patratorem cædium, & quacumque demum ratione sanguinarium fuisse. Hoc autem argumentum sic prosequitur: Præter illud autem, quod de Geysa, pacis & quietis studiosissimo, observavit, id amplius notamus, filium potius Stephanum, vel istis illis fictoribus non dissimulantibus, bellis gravibus per totam propemodum ætatem fuisse implicitum: quæ certe sine sanguinis humani effusione non gessit. Habes hic, lector, præclarum istud viri humanissimi argumentum, quo Inchoferum, Baronium, & vel maxime lutulentum Carthuitium fictoribus annumerat. Excutiamus igitur fundamentum.
[111] Bella gessit S. Stephanus æque pater ejus Geysa; [nisi crasso errore nixum:] id enimvero non negamus. Bella illa non sunt gesta sine sanguinis effusione; id etiam vere dicitur. Verum, quid inde concludit Schwartzius? Vel nihil concludere potuit, vel sic ratiocinari debuit: Ergo vel Geysa non gestavit manus humano sanguine pollutas, vel etiam gestavit S. Stephanus. Justa sane hæc esset deductio, si omnis effusio sanguinis manus æque pollueret, si nihil esset distinguendum inter justam & injustam sanguinis effusionem. Nihil hic Schwartzius videtur distinxisse. Attamen id maxime necessarium erat, ut recte ratiocinaretur. Nam Stephanus sanguinem humanum fudit, sicuti omnes principes etiam sanctissimi, dum justo bello se defendunt, aut sceleratos puniunt: at hac effusione sanguinis manus principum non polluuntur. Geysa vero injustis cædibus manus suas habuit pollutas, idque nullus recte negaverit, cum hujusce rei testem habeamus coævum, & omni exceptione majorem. Quid, obsecro, significant verba Ditmari num. 101 adducta? Hujus (Stephani) pater erat, Dewir * nomine, homo crudelis, multos subito furore occidens. Negabitne Schwartzius, hominem crudelem, qui multos occidebat subito furore, manus aliquando habuisse sanguine pollutas? Negabitne sanguinem injuste effusum fuisse ab eo, de quo mox subditur: Qui cum Christianus efficeretur, … antiquum scelus zelo Dei estuans abluit? Si antiquum scelus abluit, scelus antea contraxerat injusta suorum cæde. Audiamus nunc etiam, quid de Stephani moribus præmittat idem Ditmarus: Nunquam audivi quemquam victis tantum parcere, & ideo in civitate prædicta, sicut in multis sedulo, Deus ei concessit victoriam. De facto, cujus occasione hæc dicuntur, cum obscurum sit & certo tempori nequeat alligari, breviter agemus in annotatis ad caput secundum Vitæ lit. m. Crudelitas Geysæ etiam agnoscitur a Carthuitio num. 2, cujus in scribendo fides ex ingenua illa agnitione ostenditur. Itaque nihil in Geysæ visione, prout relata est a Carthuitio, hactenus inventum est, quod censuram mereatur, aut fidem Carthuitii faciat suspectam; dignusque est Schwartzius elogiis illis, quibus scriptores Catholicos petulanter imperit.
[112] [idem secundam visionem inepto ratiocinio impugnat:] Secundam visionem idem scriptor nihilo rectius impugnat his verbis: Ejusdem notæ est aliud portentum, dum Stephanus levita, & primus Jesu Christi martyr, internuncii munere defunctus, habitu levitico Saroltæ, uxori Geysæ, in somniis oblatus dicitur, nativitatem filii Stephani annuntiaturus. Quis scriptor probus docuit protomartyrem Stephanum fuisse levitam? Demus autem legendarium nostrum munus, quod gessit, significare voluisse dumtaxat: habitu levitico cur illum apparuisse scribit, nisi quod in cucullo singulare quoddam sanctitatis decus inesse existimavit? Nam protomartyrem Stephanum, primosque Euangelii Christi præcones quoscumque certo vestimentorum genere a reliquo populo fuisse distinctos, non constat. Ita ille. At vero diaconos vocari levitas multis seculis ante S. Stephanum, nullus ignorat eruditus. Docuerunt igitur sacræ Litteræ S. Stephanum levitam fuisse eo sensu, quo levitam vocavit Carthuitius. Neque hic scripsit alia de causa, eum levitico seu diaconi habitu apparuisse, quam quod revera eum sic apparuisse crediderit: non enim credemus mentitum fuisse Carthuitium, quia Schwartzius de ipsius intentione perperam judicat. An vero primi præcones Euangelii ab aliis hominibus vestitu fuerint distincti, hic non inquiro; neque illud huc spectat: quippe non debuit S. Stephanus apparere eo habitu, quo indutus erat, dum vivebat in terris; sed potuit se accommodare tempori, quo apparebat.
[113] [testimonia Bonifacii VIII & Andreæ Hungarorum regis de visionibus] Utriusque visionis meminit Andreas Hungariæ rex in litteris suis ad Jacobum Cardinalem Prænestinum Apostolicæ Sedis legatum, quas recitat Odoricus Raynaldus ad annum 1233 num. 51 his verbis: Sed etiam parentibus ejus (S. Stephani) fuerat divinitus revelatum, quod ei in gente nostra corona debebatur & regnum. Consentit Bonifacius VIII apud eumdem scriptorem ad annum 1301 num. 8, ubi sic habet: Fuerat quidem divinitus revelatum, quod ei (Stephano) primum in gente Ungarica corona debebatur & regnum, sicut hæc plenius documenta, quæ servantur in archiviis memoratæ ecclesiæ Romanæ testantur, & ad ipsius archiepiscopi potuerunt notitiam pervenisse. Utrumque hoc testimonium protulerat Timon, quem Schwartzius, ut sibi faventem, mire laudat, eo quod refutasset corruptam relationem Bonfinii. Audi nunc, lector, responsum hominis heterodoxi, & mirare impudentiam: Mitto autem aliud regerere, inquit, quam quod & recentius testimonium illud sit (Bonifacii VIII,) & in causa propria editum, parum valiturum apud eos, qui errare non minus Pontificium, quam humanum esse, firmissime persuasum habent. Scrupulum & hoc mihi movet non levem, provocare Bonifacium ad documenta, quæ in archivis Ecclesiæ Romanæ conservantur. Nam licet aliud atque aliud ex Vaticano monumentum, ad jus, quod in Hungariam Pontifices sibi olim arrogarunt, stabiliendum, erutum hactenus sit, in nullo tamen divinæ alicujus revelationis testimonium invenitur. Addit silentium Baronii, qui Carthuitii testimonio contentus, alia non attulit.
[114] Enimvero existimaveram hactenus, fidem non abrogandam viro honesto, [impudenter rejecta a Schwartzio.] ubi affirmat se aliqua monumenta vidisse, nisi ostendi possit, facile eum falli potuisse, aut clara sint imposturæ indicia. Verum alia est Schwartzii crisis. Ipse enim Bonifacium VIII aperti mendacii suspectum facere conatur, neque credit ejusmodi monumenta servari in archivo Vaticano, qualia Bonifacius ibidem haberi asserit. At ego non modo inauditæ arrogantiæ, sed & stolidæ temeritatis reum facio Schwartzium, ac simul convinco. Adducit eodem loco testimonium Andreæ regis Hungariæ, quod ex Vaticano protulit Raynaldus, quodque longe antiquius est Bonifacio VIII, & tamen persuadere conatur, nihil simile in archivo Vaticano invenire potuisse Bonifacium. Quis igitur non perspiciat, ne curam quidem fuisse homini, ut caute calumniaretur? Quod ad testimonium Andreæ regis respondit, nihilo melius est: sed jam satis hanc disputationem protraximus. Veniam dabit æquus lector, si justo prolixior esse videor in refutandis viri heterodoxi objectionibus: nam id necessarium judico ad stabilienda Sancti gesta, vindicandamque biographi auctoritatem.
[Annotata]
* al. Dejux
§ XI. Baptismus Sancto per S. Adalbertum probabilius collatus: tempus collati baptismi, uti & annus natalis inquiritur.
[Licet baptismus S. Stephani non ab omnibus attribuatur S. Adalberto, scriptores tamen] Carthuitius num. 3 refert, natum esse S. Stephanum, dum in Hungaria degebat S. Adalbertus, a quo infans est baptizatus. Habemus hic consentientem Schwartzium, qui pag. 6 & 7 sic scribit: Eum (S. Stephanum) a S. Adalberto, episcopo post illa Pragensi, aqua lustrali tinctum, præter scriptores Hungaricos, Poloni, Bohemi, aliique magno consensu perhibent; quorum constans ab omni ævo testimonium uno halitu difflare, iniquissimum foret. Hic quidem omnium ab omni ævo consensus non parum exaggeratus est. Certe scriptores illi non asseruerunt, baptizatum esse Sanctum ante episcopatum Adalberti, quod verisimile non est, ut videbimus. Verumtamen sufficientia adferemus testimonia, ut baptismum S. Adalberto probabilius vindicare, & aliorum opinionem refutare possimus: nam neque hic deerit adversarius. Annalista Saxo, qui editus est ab Eccardo in Corpore historico medii ævi, tom. 1 col. 469 de S. Stephano ad annum 1038 sic habet: Stephanus religiosus Ungariorum rex obiit, qui cum omni gente sua ad fidem Christi conversus fuerat: hunc S. Adalbertus episcopus & martyr baptizavit; & uxor ipsius Gisla nomine, Heinrici imperatoris Babenbergensis soror fuit. Hæc omnia quæ de anno obitus, de conversione & de uxore refert, exacte & vere sunt relata: quo fit, ut scriptor ille majorem etiam fidem mereatur de baptismi collatore. Floruit ille scriptor ante medium seculi XII, putatque Eccardus in præfatione, fuisse Eggehardum abbatem Uragiensem in Hercynia silva.
[116] [varii, etiam antiqui, illum S. Adalberto adscribunt.] In Chronico Verdensi apud Leibnitium tom. 2 Scriptorum Brunswicensia illustrantium col. 215 sic legitur: Hiis temporibus S. Adelbertus Pragensis episcopus Stephanum regem Ungharorum cum multis baptizavit, qui pontifex postea martyrio coronatur, cum verbum Dei in Prucia prædicaret. Ricobaldus Ferrariensis apud Muratorium tom. 9 Scriptorum Italiæ col. 241 assentitur his verbis: Idem rex Stephanus virtutibus fuit insignis, qui baptizatus fuit a beato Adalberto episcopo Poloniæ natione Bohemo. Hisce addamus plerosque scriptores Hungaros, Bohemos & Polonos, quorum nomina non recenseo, quia ætas non magnam ipsis conciliat auctoritatem. Quin lubens fateor, factum hoc non tam firmis niti fundamentis, us satis certum crederem, si Carthuitius & Annalista Saxo illud non affirmarent. Verum cum duo hi scriptores minus remoti sint ab ætate S. Stephani, quam ut fidem ipsis abrogare debeamus sine justa ratione, cumque & posteriores plurimos sibi consentientes habeant, & neminem alicujus ponderis dissentientem (nam, qui solus ex antiquis opponitur, Ademarus Chabannensis tot errores accumulat, ut vix ullam mereatur fidem in hisce rebus Hungaricis;) baptismus S. Stephani probabilius attribuendus est S. Adalberto, nec ulli alteri æque probabiliter attribui potest.
[117] [At aliquis nuper negavit S. Adalbertum umquam fuisse in Hungaria,] Prodiit anno 1738 Gedani Opusculum, sub titulo Prussia Christiana, in quo Vita S. Adalberti copiosis annotationibus illustratur. Auctor Andreas Schottus non modo baptismum S. Stephani, sed simul prædicationem apud Hungaros, S. Adalberto abjudicat. Audiamus igitur disserentem pag. 45 & seqq., ut expendamus singula: Opus erit, inquit, ut explicemus, quid de conversione Hungarica, martyri nostro (Adalberto) adscripta, sentiendum sit. Ne tamen lector miretur, nos textui nihil ea de re intulisse, brevibus in antecessum monemus, quod, licet persuasi simus, famam ejus ad Hungatos pervenire potuisse, sequentia nihilominus dubia ipsam Adalberti in Hungaria præsentiam in totum tollant. Tantis certe Hungaricum ejus iter falsitatum obfuscatum est tenebris, ut non nisi veræ indagationis lumine ad clariora ducamur. Antiquissimus patronorum conversionis Hungaricæ est auctor Vitæ Surianæ, qui fol. 832 sequentia narrat: “Non tacendum, quod juxta positis Hungaris nunc nuntios suos misit, nunc se ipsum obtulit, quibus & ab errore parum mutatis umbram Christianitatis impressit”. Hunc sequuntur Chartuitius episcopus in Vita S. Stephani … apud eumdem Surium… Cosmas Pragensis ad an. CMXCVI. Langius in Chron. Citiz. fol. 761. Bonfinius Rer. Hungar. fol. 199, 200. Bakschay in Chronol. de reg. Hung. fol. 903. Dubravius lib. 6 fol. 46. Cureus Annal. Sil. fol. 34. Wernerus Rolefinck in Fascic. temp. fol. 70. Et, ut pauca addamus, dissentientes hactenus nullos invenies. Temeritatis equidem opus videbitur, communi contradicere consensui. Tentabimus tamen. Non accusabimus temeritatis scriptorem, qui verum inquirit, modo tam gravia adducat argumenta, ut præponderare possint iis, quæ sibi fatetur opposita. Verum & hæc multis aliis augere potuisset, si omnia habuisset perspecta.
[118] Argumenta sua proponere incipit hoc modo: Sylvestrum auctorem Vitæ Canisianæ (hæc apud nos edita est tom. III Aprilis a pag. 178 ex codice Ms.; [cujus primæ rationes] at verisimiliter auctorem non habet Silvestrum, sed alium incertum, coævum tamen) altum tenere silentium; cum ætas ejusdem, dignitas & scopus parem polliceri, imo poscere posset rei explicationem. Quantum vero silentium auctoris coævi in refutandis fabulis valeat, historici norunt. Valeret hoc argumentum, si omnes silerent scriptores coævi; at nullius est momenti, cum auctor alterius Vitæ, apud nos secundo loco editæ, qui item coævus est, duobus locis meminerit de prædicatione Hungarica S. Adalberti. Alia ergo audiamus: Præter hanc rationem, inquit, magnum offert momentum insignis autorum allegatorum ratione circumstantiarum occurrens hallucinatio. Quilibet suo indulget genio. Varium hinc etiam narrationis conficitur filum, differens ab Ariadnæo, cum ope hujus reducamur, illius seducamur. Verba Suriana aliis ad gloriam tanti martyris insigniter extendendam non sufficiebant, atque nimis videbantur generalia: inde chaos ortum est fabulosum de Stephano ab ipso baptizato, de somnio Geysæ, imo de Stephani per Adalbertum educatione. Dubravios commenti istius male cohærentis debilitatem cognoscens, Stephanum præfectum, seu capitaneum Hungariæ facit, atque de ejus baptismo summa loquitur ambiguitate. Bonfinius annum baptizati Stephani ponit 909 fol. 198; quod sphalma lubentes typographo tribuimus. Ast licet numerum invertentes, annum 990 accipiamus, tamen illa infantia Stephani, cum Geysæ patris mors in annum 997 incidat, neque cum inchoato imperio, neque cum Hermanni Contracti verbis conciliari poterit; qui ad annum 995 Stephani matrimonium notat, dicens: “Gisla Stephano regi Hungarorum, cum se ad fidem Christi converterat, quasi vero juxta nomen suum fidei obses (Grisset) in conjugium data”. Et licet serius hoc conjugium protrahamus; Urspergensis tamen etiam testatur: “Imperatoris Henrici sororem Giselam regem Ungariorum non prius promeruisse, donec hic, se Christianam religionem recepturum promisit, quod etiam fecit”. Cui adstipulatur auctor antiquus Vitæ S. Henrici imperatoris in Canisii tom. VI Lect. ant. pag. 390.
[119] Tota hæc disputatio nihil difficultatis habet, nisi in fine, [refutantur,] ubi quidam scriptores quibus plures possent adjungi, videntur affirmare S. Stephanum non fuisse baptizatum, nisi occasione matrimonii cum Gisela Henrici imperatoris sorore. Quippe si revera lustrali aqua tinctus non fuit Sanctus ante tempus nuptiarum cum Gisela, baptismus erit posterior morte S. Adalberti, ita ut ab hoc ei non sit collatus. Hoc argumento se niti, ostendit mox laudatus Schottus, dum subdit sequentia: Hactenus dicta eo redeunt, quod scriptores medii ævi, quando de Christianæ religionis in Hungaria initiis loquuntur, Adalbertum omnes sileant, conjugii tantum, velut causæ, mentionem injiciant: quæ eorum narratio majorem fidem postulat, quam confusa citatorum autorum cumulatio male connexarum rerum. Verum hoc argumentum latius solvemus infra, ubi discutiemus, an occasione matrimonii cum Gisela conversus sit Sanctus. Sufficiat igitur hic monuisse, conversionem Hungariæ per dictas nuptias cœptam non esse, sed promotam, ut ibidem probabitur, baptizatumque esse Stephanum diu ante obitum S. Adalberti. Quod autem Bonfinius aliique scriptores recentiores in chronotaxi aliisque rerum adjunctis sæpe a via deflectant, non negamus; at eo argumento everti non potest auctoritas scriptorum antiquiorum, quorum testimoniis nitimur.
[120] [posteriores vero nihilo sunt meliores,] Vidit hoc ipse Schottus, ideoque ad aliud ratiocinium progreditur hoc modo: Verum, ut rivos exsiccemus, fontem obturare oportebit. Primus errorem feminavit autor Vitæ Surianæ, si huic illa verba tribui possunt, de quo tamen non immerito dubitamus. Quod enim fides Surii propter emendationem adhibitam non ubivis firma sit, jam supra ostendimus. Quod de auctoritate Surii observat, plane concidit, cum eadem Vita apud nos edita sit ex codice Ms. Pragensi, ibique duobus locis de prædicatione Hungarica Adalberti auctor meminerit. Deinde interpolationis suspectum facere locum conatur Schottus, sic pergens: In hoc autem loco verba connectendi, NON TACENDUM, integrum negotium magis adhuc suspectum reddunt. Hæc enim conversionis historia, quæ insigne vitæ Adalbertinæ foret momentum, quasi per parenthesin explicatur. Quapropter has lineolas ex mala fide posterorum irrepsisse, confidimus. Nimia quidem hæc est confidentia, cum sic etiam irrepere debuerit in Annalistam Saxonem, in Carthuitium, aliosque deinde secutos. Attamen hujus confidentiæ subjunctas rationes audiamus: Præter suspicionem, inquit, ex ipso verborum contextu ortam, circumstantiæ quoque aliud suadent. Totum certe Adalbertum durities Bohemorum, in antecedentibus accusata, occupabat, ut falcem in alienas messes immittere ipsi non liceret. Obstat etiam, quod Romæ secunda vice solutionem vinculi episcopalis petens, promtitudinem ethnicorum Hungarorum in assumtione fidei Christianæ nullatenus indurationi Bohemorum opposuerit, ut contraria juxta se posita magis elucescerent. Hac ratione etiam optimum argumentum adhibiturus fuisset, ad procurandam dimissionem, quam anxius appetebat. Addimus, quod ipsi etiam legati iterata vice episcopum Romæ sibi expetentes, necessitatem præsentiæ Adalbertinæ in Bohemia, tali conversionis actu adlegato, optime ante oculos ponere poterant; cum de ejus, qui Hungaros feliciter converterat, futuris exoptatis in Bohemia progressibus desperandum minime erat. Et quis omnes minutias enodabit? Persuasi enim sumus, ex hactenus dictis quadantenus patescere, non commode Adalberto iter tribui posse Hungaricum. Hactenus Schottus.
[121] [tui ostenditur.] Verum omnes hæ rationes omitti poterant, cum ne minimum quidem verisimilitudinis detrahant S. Adalberti prædicationi Hungaricæ. Ita ratiocinatur auctor, acsi tota Hungaria per Adalbertum conversa diceretur. At istud non affirmat biographus, quem impetit, ac ne Carthuitius quidem, aut Annalista Saxo, quorum etiam testimonio nitimur. Umbram Christianitatis impressit Hungaris, non omnes convertit. Jam vero, si durities Bohemorum non impedivit itinera Romana, si non impedivit iter Polonicum & Prussicum, cur impedire debuit Hungaricum? Quin imo, si durities Bohemorum occasionem & causam præbuit itineribus prædictis, uti certo constat, cur non æque Hungaros eo facilius invisere potuit Adalbertus, quo durius monita ipsius excipiebant Bohemi? Quod autem non diu apud Hungaros manserit sanctus antistes, neque magis apud ipsos vitam transigere cuperet, quam apud Bohemos, non aliunde ortum existimo, quam quod populus Hungaricus nihilo magis se corrigere vellet quam Bohemus: nam perfecta Hungarorum conversio, & morum emendatio reservata erat S. Stephano, a quo demum efficaciter cœpta est & promota.
[122] Restat ut inquiramus, quo circiter anno natus ac baptismo renatus sit Sanctus. [Natus & baptizatus videtur S. Stephanus circa annum 984,] Carthuitius num. 4 insinuat, natum esse, dum S. Adalbertus erat Pragensis episcopus, & non diu post baptizatum. Episcopus autem creatus est S. Adalbertus anno 983, martyrio coronatus anno 997, quo etiam obiit Geysa pater S. Stephani. Adolescens hic erat, dum pater obiit, ac pueritia vix egressus, uti ex eodem colligitur Carthuitio. Inchofer in Annalibus Hungariæ scribit, natum S. Stephanum anno 985, ac duodennem regno admotum anno 997. Verum conjectura incerta nititur annus ille natalis, licet alioquin non longe a vero aberrare videatur, nec ulli repugnet monumento certo. Præplacet tamen mihi conjectura & ratiocinatio laudati jam frequenter Hansizii, qui pag. 227 succincte rem explicat his verbis: Baptizatus est ab Adalberto Pragensi antistite… Certum est id non factum ante annum DCCCCLXXXIII: nam eo primum anno Adalbertus in episcopum consecratus est apud urbem Veronam, festo apostolorum Petri & Pauli, imperatore Ottone II præsente. Ex narratione tamen Chartuitii constabit, id ultra annum DCCCCLXXXIV differri vix posse. Nam Adalbertus sub ipsum tempus nativitatis Stephani advenit. Porro Stephanus, vivente adhuc patre, in solium impositus est, postquam, ut ille scribit, jam pueritiæ excessisset metas. Obiit inde mortem Geisa anno CMXCVII, quo Stephanus jam erat adolescens, ut ibidem dicitur. Hæc observatio nos coëgit baptismum Stephani annis aliquot ante Baronium collocare, nempe ad annum circiter nongentesimum octogesimum tertium, quo Adalbertus sedere cœpit, aut certe sequentem. Secus enim haud intelligi potest, quemadmodum vivente patre pueritiæ metas excesserit, aut adolescentiam Stephanus attigerit. Ab anno itaque DCCCCLXXXIII, vel sequenti, ducendo calculum usque ad annum obitus Geisæ DCCCCLXXXXVII, modus tandem aliquis apparet conficiendi annos quatuordecim ætatis saltem incompletos. Placet hoc ratiocinium, ideoque circa annum 984 nativitatem ac baptismum S. Stephani collocandum censeo; non tamen existimo Carthuitium per adolescentiam annos quatuordecim sic designare voluisse, ut nequeat intelligi ætas paulo minor. Credibile etiam est, Hungarorum conversionem commendatam fuisse Adalberto, dum consecratus est episcopus, quod Bavari & Austriaci, bellis vigentibus, arcerentur ab Hungaria, non vero Bohemi.
[123] Ranzanus aliique olim dixerunt, natum esse S. Stephanum anno 969: [non anno 969, nec ante episcopatum Adalberti.] sed tota fere scriptorum illorum chronotaxis vitiosa est, atque auctoritate caret. Schwartzius tamen epocham illam ut certam adducit pag. 7 sine ulla probatione, atque ex ea sibi sumit argumentum. Hac etiam de causa dixerat, sanctum ab Adalberto fuisse baptizatum ante episcopatum, quod ne quidem probabile est ex sola Vita S. Adalberti, in qua num. 6 Adalbertus, moriente episcopo decessore, adolescens vocatur, qui his diebus deliciosus miles erat; quique eodem tempore sanctiorem vitam exorsus est. Porro ipse S. Stephanus epocham Ranzani satis destruit, & nostram confirmat in diplomate postea recitando pro abbatia S. Martini, dato sub finem anni 1001: nam in eo sic loquitur: Singulare namque suffragium, quod per merita beati Martini in me a pueritia expertus sum, memoriæ posterorum tradere curavi. Tum refert victoriam relatam de duce Simigiensi, quam consecutus est post obitum Geysæ patris anno 997, aut 998, ut suo loco explicabimus. Jam vero, si anno 997 aut 998 in pueritia erat, quæ adolescentia prima vocatur a Carthuitio, videtur annos habuisse tredecim circiter aut quatuordecim, ideoque annus natalis aptius statui non potest quam 984 circiter, ita ut natus etiam esse potuerit præcedenti aut sequenti. Ranzanus non modo scribit baptizatum fuisse ab Adalberto, sed exprimit etiam nomen illius, per quem de sacro fonte levatum asserit, Adeotatum vocans ex genere clarissimorum comitum Sanseverini in Campania. At hoc unde hauserit, ignoro, ejusque fidei relinquo.
§ XII. Mors Geysæ; cui succedit S. Stephanus: mater hujus non satis nota: quantum promota religio sub Geysa, & quo in statu inventa a S. Stephano.
[Geysa Sancti pater Catholice defunctus, uxorem reliquit superstitem,] Mortem Hungarorum ducis Geysæ Carthuitius affigit anno 997, eique passim omnes, qui alicujus sunt nominis, scriptores consentiunt. Ante obitum principibus Hungaris Filium suum sic ad principatum Hungariæ commendasse scribitur, ut etiam jurejurandi religione ipsos obstrinxerit. Hinc Stephanus, defuncto patre, mox ducatum adeptus est, promoventibus eum proceribus & populo, sicut patri ipsius promiserant. Catholicum obiisse Geysam & pie defunctum, cum Carthuitio affirmant scriptores Hungari. Neque obstant verba Ditmari num. 101 data, ex quibus suspicio esse posset, sincere conversum non esse, quod idola colere pergeret, & sic episcopo aliquando responderit, ut videretur in idololatria permanere velle: nam ipse Ditmarus innuit, ipsum ea mente non fuisse usque ad obitum, cum ait, Antiquum scelus abluit. Hungarici scriptores non nisi unicam Geysæ uxorem passim memorant, eamdemque matrem S. Stephani fuisse, & superstitem viro vixisse asserunt. Poloni vero Polonam uxorem Geysæ attribuunt, Adleidem nomine, & sororem Miecslai Poloniæ ducis, quam secundam fuisse Geysæ conjugem scribunt aliqui. Hac de causa, cum Carthuitius nihil lucis afferat, obscurum est, quænam fuerit S. Stephani mater: nam scriptores Hungari æque ac Poloni recentiores sunt, minusque exacti, quam ut dictis eorum multum fidere liceat. Conjecturas itaque dare possumus; at nihil certi statuere.
[125] [at illa non videtur fuisse mater Stephani,] Imprimis verisimile est, uxorem Geysæ, quæ eidem superfuit, non fuisse uxorem ipsius primam, aut S. Stephani matrem. Ratio petitur ex ipsis scriptoribus Hungaris, qui unamini voce affirmant, viduam Geysæ expetitam ad nuptias fuisse a Cupa duce Simigiensi, qui iis nuptiis conabatur ducatum Stephano eripere. Quippe Geysa senex obiit, ita ut prima ejus uxor, si vixisset, verisimiliter etiam provectioris fuisset ætatis, quam ut ad nuptias honeste expeti posset: neque enim verisimile est Geysam fuisse provectæ ætatis, dum primam duxit uxorem. Ex prædicta rursum ratione verisimile non est, viduam Geysæ matrem fuisse S. Stephani: nam Cupa non ambivisset matris nuptias, ut ejus ope Filium deturbaret, quod sperare vix poterat. Verum spe verisimili nitebatur Cupa, si vidua Geysæ erat noverca Stephani: nam, quandoquidem anno 996 ipsa, teste Vita S. Adalberti num. 100 adducta, totum regnum viri manu tenuit, & quæ erant viri ipsa regebat, tanta erat ejus auctoritas, ut sperare posset Cupa, cum nuptiis hujus viduæ regnum ad se devolvendum. Verum, ut jam vidimus, non videtur consensum ejus sperare potuisse, si mater erat principis regnaturi, aut nimiæ ætatis: nam utrumque eamdem stimulasset, ut regnaret potius pro Filio, quam sub marito.
[126] A Ditmaro lib. 8 uxor Geysæ vocatur Beleknegena, [sed uxor Geysæ secunda: mater vero Sancti Sarolta Transilvaniæ ducis filia.] in editis Beleknegini, id est, pulchra domina, ubi editores addunt Slavonice.. Si autem uxor hæc nomen habuit Slavonicum, verisimile est Polonicam fuisse. Itaque postremam Geysæ uxorem Polonicam fuisse, credere possumus Polonorum testimonio: at non ita verisimile est, matrem fuisse S. Stephani.. Hungaris vero, id unanimiter asserentibus, assentiri possumus, Saroltam, ducis Transilvaniæ filiam, fuisse matrem S. Stephani. Nam Annalista Saxo huic sententiæ fundamentum præbet, dum ad annum 1003 ducem Transilvaniæ a Stephano victum scribens, avunculum ejus vocat. Si autem Julus, ut ibi vocatur, vel Giula, ut malunt Hungari, avunculus fuit Sancti, certe mater ipsius soror erat Giulæ, ejusque patris filia. Porro si duas hasce uxores habuit Geysa, & prima fuit mater Stephani, pagana hæc fuit, uti erat adhuc frater ejus, dum victus est a Stephano; sed conversa fuit ante mortem cum marito Geysa, qui deinde Christianam duxerit Polonam. Verum hæc incerta fateor, libenter secuturus, si quis melioribus nixus monumentis, certiora docuerit.
[127] Petrus Ranzanus in Epitome rerum Hungaricarum indic. 8 multa memorat de promota religione Christiana sub Geysa. [Geysa conatus est promovere religionem Christianam,] Ex hisce quædam huc transferam, prætermissa tamen chronotaxi vitiosa, ut illorum discussione magis patescat, in quo statu religionem Hungarorum invenerit Stephanus, dum regnum adeptus est. Relato adventu Adalberti, hæc subdit: Constitutus est dies, quo & ipsi, & multi viri nobiles, multique alii, tum mediocris tum humilis generis homines, sacro baptismate in Christo renati sunt. Voto se tunc fecit obnoxium, jureque jurando promisit Geicha, quam primum daturum se operam, ut omnes ditioni suæ parentes populi exemplo suo Christi cultores efficerentur. Omni itaque via, modo, arte, diligentia curat, ut voti fieret compos. Multi ipsum secuti sunt, sed pene innumeri imitari sanctum ejus propositum recusaverunt, idolorum enim cultui servire malebant. Cum igitur illi, nulla tanti principis habita ratione, non desinerent versari in errore illo tenebrarum, animadvertit prudentissimus princeps, armis opus esse, quorum vi illorum domaretur & ferocitas & perdita audacia. Sed cum non essent ei tantæ vires, quibus fieret a se facile, quod rei exigebat necessitas: clam dat litteras ad plerosque principes Christianos, per quas aperit laudabile suum sanctumque consilium, ac propterea petit, ut in tanta rerum mole sua quisque idonea mittat auxilia. Mittuntur igitur undique in Hungariam Christianorum principum copiæ… Intra paucos annos tot millia externorum militum convenerunt, ut Hungaris, a Christi cultu abhorrentibus, essent illi armis ac numero longe superiores. Hæc forsan exaggerata sunt; at non omnino videntur improbabilia, cum & moribus Geysæ congrua sint, & verbis Ditmari ante allatis, Cum Christianus efficeretur, in corroboratione fidei sevit. Hac tamen violentia plures haud dubie hyprocritas fecit, quam vere Christianos: quod convenit ante dictis ex Vita Adalberti.
[128] [diciturque armorum & mortis metu plurimos coëgisse:] Quo modo rem deinde exsecutus sit Geysa, pergit narrare modo magis exaggerato, atque his verbis: Itaque ubi animadvertit advenisse jam opportunum tempus, quo exequeretur, quod animo conceperat; per præconem suum patefacit animum, commonefacitque Hungaros universos, eisque imperat, ut ab errore, in quo versabantur, resipiscentes, suscipiant veri Dei religionem, quam divina afflatus inspiratione ipse susceperat: nolle se pati ulterius, ut sui populares vagentur per tenebras, seque ipsos perdant diabolo servientes, cum quo essent æternis suppliciis cruciandi: qui ea salutifera monita visionesque despexerint, ii nihil expectent aliud, quam ut ad unum trucidentur, se jam ad id habere arma… Ita brevi effectum est, ut pars metu, pars salubri adducta consilio, in Christum universa Hungaria credens, Christianæ fidei sacramenta susceperit. Crediderim hæc facta potius sub initium regni S. Stephani, postquam desponsatus erat Giselæ, a cujus fratre S. Henrico, uti & ab Ottone III, subsidia militaria accipere potuit, & verisimiliter accepit. Putem etiam omnia peracta esse modo quidem efficaci, sed minus violento; nec mortis minas intentatas, sed exsilii aut alterius pœnæ. Verumtamen non improbabile est, Stephanum vivente patre jam desponsatum esse Giselæ, ut adultior deinde, regnoque ad fidem perducto, cum ipsa nuptias contraheret: nam sic facile explicari poterunt scriptores varii non contemnendi, qui occasione hujus matrimonii Hungariam conversam scribunt, uti & illi, qui S. Henrico eam laudem partim attribuunt. Potuit pactio futurarum nuptiarum confici anno 996, aut sequenti, eodemque tempore subsidia mitti potuerunt in Hungariam: hisce autem acceptis, Geysa sub finem vitæ idololatriam universim prohibere potuit. Factum certe est, vel sub finem vitæ ejus, vel brevi post ejus mortem; quod decidere non ausim.
[129] [sed Ranzanus multa Geysæ attribuit, quæ facta sunt per S. Stephanum,] Certius est, ea, quæ pergit Geysæ attribuere Ranzanus, tantum ab eo ex parte cœpta esse, perfectaque a Stephano. Verba ejus accipe: Erecta igitur ubique Dei, & beatæ Mariæ Virginis, & cæterorum Sanctorum templa: constituti præcipuarum ecclesiarum antistites & presbyteri, cæterorumque ordinum sacerdotes, qui Dei laudibus inservirent: Christianæ leges ac ritus, sacræque cæremoniæ inductæ, sanctorum Patrum decreta servari cœpta: constituta præterea ea, quæ sunt usui humanæ vitæ necessaria, ex quibus clerici honorifice in suis ecclesiis viverent. Omnia hæc facta sunt, sed pleraque serius inchoata per S. Stephanum. Aliquæ quidem ecclesiæ per Geysam exstructæ sunt, sed episcopatus nulli constituti, atque una solum abbatia inchoata, uti colligitur ex litteris S. Stephani pro abbatia S. Martini, datis anno 1001, in quibus illa abbatia dicitur inchoata per Geysam, perfecta vero per Stephanum, atque inferius: Necdum etiam episcopatus & abbatiæ præter ipsum locum (id est, abbatiam S. Martini) in regno Hungarico sitæ erant, eo nimirum tempore, quo ducem Simigiensem vicit Stephanus post obitum patris. Leges etiam a S. Stephano latæ sunt; & ecclesiæ, quarum numerus exiguus fuisse videtur sub Geysa, per totum regnum sufficientes constitutæ & fundatæ.
[130] De educatione Stephani hæc subjungit Ranzanus: [multaque Stephano ante principatum,] Inter hæc Stephanus intentissima parentis sui cura, sub educatore sibi adhibito, qui ad id esset idoneus, primam ætatem innocenter agebat. Erat adeo egregiæ indolis, ut specimen quoddam cunctarum virtutum præ se ferre videretur. Ubi autem adolevit, ita cœpit exercere vitam virtutum operibus, ut neminem fefellisset ea, quæ de ipso fuerat, futuræ probitatis expectatio. Tanta ejus humanitas, ut omnium hominum generi charus esset, & incredibiliter amœnus atque jucundus. Mira morum, qua pollebat, elegantia perquam facile effecit, ut omnium animos in sui converteret admirationem. Tanta inerat ei vis ac dexteritas ingenii, tantusque ac talis incipientis cujusdam prudentiæ vigor, ut prudentissimus quisque natum ipsum ad regnum arbitraretur. Christianæ pietatis supra, quam dici potest, cultor admirabilis. Cujus rei satis superque fuerit hoc nunc, & quidem memoratu dignum, exemplum afferre. Adolescentulus cum accepisset permultos Hungarorum Christum simulate colere, propterea quod sacri baptismatis undam metu adducti susceperant; sua ipse diligentia id egit, ut plerique illorum in Christum ipsum, omni sublata fictione, crediderint. Quippe sumptis Christianis armis, fide videlicet ac spe, & ea, quam docuit Euangelium, charitate, nunc hos, nunc illos, ad se accersivit. Aperuit eis sensum divinarum Scripturarum, & juxta beati Pauli apostoli doctrinam, arguendo, obsecrando, increpando, tandem consecutus est, ut in omni Hungaria perpauci remanserint, qui veri Dei cultores effecti non essent. Itaque non minus fuit ipse, quam suus parens, adeptus; cum, quod ille armis, hic amore & divinitus ei data sapientia fecerit.
[131] Mortuo postea ejus patre pie ac religiose, & ea in Deum fide, [quæ fecit in principatu.] qua decuit mori Christianissimum principem; ipse in illius opes successit, ducisque nomine, ut & ille, aliique ante illum, rem Hungaricam administravit. In tota hac relatione nihil video exorbitare a verisimilitudine, nisi quod multa commemorentur ante tempus. Docuit quidem multos ipse Stephanus, uti aliunde satis constat; verum non tanta perfecit ante mortem patris, quanta eidem attribuit Ranzanus, qui ex chronotaxi vitiosa in hunc incidit errorem. Credidit ille natum esse anno 969, ideoque eidem non difficulter attribuit ante principatum, quæ gesta per ipsum invenit, sed quæ collocanda erant post principatum adeptum. Quippe cum ostenderimus natum esse Sanctum circa annum 984, tredecim circiter annorum Adolescens, ob excellentiam ac maturitatem ingenii, poterat quidem inchoare rudium instructionem, & absurditatem idololatriæ ostendere rudibus. At verisimile non est, sacras Litteras jam eo tempore expositas ab Adolescente, tantumque laboris pretium factum, quantum hic describitur, quantumque revera fecit ætate provectior & gradu sublimior. Ex dicendis etiam colligitur, regni Hungarici conversionem seriam & perfectam sub Stephani principatu tantum collocandam esse. Quod demum ait, Stephanum ducis titulo Hungariam administrare cœpisse, suo loco confirmabitur.
§ XIII. Utrum S. Stephanus, obtento principatu, conversus sit occasione nuptiarum cum Gisela? Scriptores, qui id videntur asserere, explicandi de conversione totius regni.
[Historici non pauci volunt,] Varii scriptores etiam suppares S. Stephano de ipsius nuptiis cum Gisela sorore S. Henrici imperatoris sic loquuntur, ut iis sancti Regis conversionem, & baptismum ipsum attribuere videantur. Hinc scriptores Bavari gloriam hanc genti suæ vindicare nituntur. Joannes Adlzreitter in Annalibus Boïcæ gentis part. 1 lib. 15 num. 1 hac de re disputat in hunc modum: Hoc ipso, quem describimus, anno, si Hermanno (Contracto) fides est, Gisela Henrici soror, quam idem Sanctus (Wolfgangus, de quo mox egerat) divino instinctu, reginam solitus erat vocitare, a Stephano Ungarorum rege ad nuptialem thalamum ambita est & impetrata. Quamquam Cartuitus, Ungarorum episcopus, anno demum MII; Sigebertus, qui longo fere intervallo alios solet sequi, anno MX; Joannes Staindelius anno DCCCCXCIV, eas nuptias volunt coaluisse. Nos Hermannum, Henrici ævo propiorem, sequi maluimus. Porro Giselam, Stephano non prius convenisse in manus, quam sacris Christianis esset initiatus, authores sunt, Martinus Polonus, Otto Frisingensis & Conradus Urspergensis. Ungari quidem edocti mores mitiores, magisterio Piligrini episcopi Batavensis, nonnihil de genuina feritate remiserant, & gestum aliquem ceperant mansuetudinis Christianæ: verum licet Geisa Ungarorum rex, Adalbertum ad gentem excolendam vocarat, & suscepto baptismate, Christo nomen dederat, tamen diis patriis pergebat habere divinos honores, credebatque, esse pari, cum vero Deo, cultu adorandos; & plebes ejus exemplo nuntium gentilitiis superstitionibus non remiserant.
[133] [S. Stephanum conversum esse occasione nuptiarum cum Gisela:] Quamobrem auctor, Adalberto coævus & familiaris, in ejus Vita ait, eum Ungaris nunc misisse nuntios, nunc seipsum obtulisse, iisque ab errore parum mutatis, umbram Christianitatis impressisse. Unde est, cur Cartuitum, qui anno circiter CXXX post ortum Stephani scripsit, nimiæ in suam nationem indulgentiæ arguas, cum scribit, ducem Ungarorum, cum Filio suisque familiaribus, & omnibus ditionis suæ hominibus, salutaribus undis ab Adalberto fuisse expiatos, & Geisam quidem de ritibus sacrilegis abolendis, & statuendis episcopatibus multum fuisse solicitum. Certe Sigebertus diserte Stephani & Ungarorum conversionem Giselæ, sorori Henrici imperatoris, adscribit. Consentit Nonnosius, vel quisquis edidit vitam S. Henrici, quem Arenpekius & Andreas Ratisbonensis sunt secuti. Sed &, quod instar omnium est, in Romano Martyrologio dicitur Henricus ad fidem Christi suscipiendam perduxisse Stephanum regem cum universo fere ejus regno. Ita Deo visum, hanc pulcherrimi facti gloriam, Henrico & Giselæ, Boïcæ principibus, reservare, ut potissimi divinæ legis in Ungaria recipiendæ authores dicerentur & essent. Ergo, ut paucis multa complectar, Geisæ ducis filius, cujus nomen ante baptismum Waic a Ditmaro scribitur, cum Giselæ nuptias ardenter expeteret, non est prius voti compos effectus, quam ejuratis gentilium ritibus, sacra Christiana susciperet, pollicereturque, se totam Ungarorum nationem ad eadem pro viribus adducturum. Hujus scriptoris verba eo libentius adduxi, quod agnoscat, conversionem Hungarorum cœptam esse a Piligrino, promotamque ab Adalberto, quodque etiam fateatur Geisam salutari fonte ablutum esse. Andreas Brunnerus in Annalibus Boïcis part. 2 lib. 3 pag. 147 eodem fere modo disputat, fateturque ex Ditmaro manifestum esse, Geysam Christo nomen dedisse. Uterque vero observat, Geysam idololatriam cum cultu veri Dei conjunxisse; quod nos ipsi ostendimus. At iidem non probant, id ab eo continuatum usque ad finem vitæ; nos vero contrarium probavimus ex Ditmaro, cui Carthuitius jungi potest.
[134] Hisce observatis, ipsa antiquiorum scriptorum verba recitare placet, [id tamen non evincit auctoritas Hermanni Contracti,] ut examinemus, an illi tam clare asserant, baptismum Stephani occasione matrimonii susceptum, ut alteri cuipiam explicationi locum non relinquant. Primus seu antiquissimus auctor, qui hac de re scripsit, est Hermannus Contractus, qui in Chronico, prout editum est a Canisio, ad annum 995 occasione mortis Henrici Bavariæ ducis, & successionis S. Henrici postea imperatoris, de prioris filia, posterioris sorore, hæc scribit: Hujus soror Gisela Stephano regi Ungariorum, cum se ad fidem Christi converteret, quasi vere juxta nomen suum fidei obses, in conjugium data, eleemosynis cæterisque bonis operibus inibi intenta consenuit. Ad hunc locum notanda sunt aliqua. Primo hæc non leguntur in editione Pistorii aut Urstitii, ita ut incertum sit, Hermannine sint, an alterius, qui ea adjecit Hermanni Chronico. Secundo, sive Hermanni sint, sive alterius, auctor indicare noluit, nuptias eo anno contigisse, sed eas solum memorat occasione patris Henrici, cujus obitum assignat. Nuptias autem serius contractas, deinde probabimus. Tertio Schwartzius hunc locum citans pag. 3, eumdem corrupit: nam pro verbis, cum se ad fidem Christi converteret, substituit, qui se ad fidem Christi converterat: quæ verba minus significant quam præcedentia. Hisce observatis, pergo ad alterum locum Hermanni, qui ad annum 1038 sic rursum habet apud Canisium: Ipso anno Stephanus Ungariorum rex, cum ante plurimos annos se cum tota gente sua ad Christi fidem convertisset, ecclesiasque plurimas & episcopatus construxisset, .. obiit. Aliæ etiam editiones hoc loco conversionem memorant cum obitu, sed paulo brevius. Ex quo colligo, priorem locum verisimiliter non esse Hermanni, sed interpolatoris cujusdam, cum verisimile non sit, ipsum in brevi Chronico bis idem commemorare voluisse, & editionum varietas interpolationis suspicionem præbeat. Itaque nec tempus nuptiarum ex Hermanno statui potest, nec aliud quidpiam, quam quod asserat, ipsum conversum esse, adeoque supponat non fuisse Christianum ab initio.
[135] [aut Mariani Scoti, qui aiunt Stephanum cum suis conversum esse:] Sententiæ huic accedit Marianus Scotus in Chronico ad annum 1038, ubi hæc habet: Stephanus rex Ungarorum Christianus obiit, qui cum omni gente sua ad fidem convertitur. Hi quidem scriptores recte non adducuntur ab Adlzreittero ad probandum S. Stephanum baptizatum esse ob nuptias cum Gisela: ultro tamen agnosco illos utcumque repugnare sententiæ meæ, quam ut probabiliorem asserui, de Stephano ab infantia baptizato. Verum respondeo horum auctoritatem tantam in hisce non esse, ut æquari possit rationibus pro baptismo infantis Stephani militantibus. Sola Carthuitii auctoritas hisce, aliisque deinde secutis, præponderare debet, cum ille monumenta Hungarica habuerit, dum Sancti Vitam scribebat; alii vero de rebus Hungaricis parum fuerint instructi, ob exiguum commercium, quod aliis nationibus intercedebat cum Hungaris ante principatum Stephani. Norant illi scriptores, Stephanum fuisse Catholicum, regnumque ejus tempore conversum: norant ipsius progenitores fuisse paganos, ideoque facile credere potuerunt, Stephanum ipsum paganum fuisse usque ad publicam universi regni conversionem. De conversione Geysæ nihil videntur inaudivisse, nihil de inchoata sub ipso Hungarorum conversione, quod ætas ipsorum remotior ab his esset, quam ut ea per se possent cognoscere, neque in scriptoribus, quos sequebantur, quidpiam de illis scriptum invenirent. Ditmarus quidem & Ademarus conversionem Geysæ memoraverant; atque Ademarus utriusque baptismum, patris nimirum & Filii, fixerat sub initium imperii Ottonis III, quod cum chronotaxi nostra, cumque infantia Stephani optime congruit; at eo tempore scriptores non facile habebant omnes libros ante sua tempora scriptos, ideoque eis condonandum, si quid ignoraverint; sed non imitandi, ubi occasione illius ignorantiæ perperam aliquæ enarrarunt. Hæc interim ad horum auctoritatem reponimus, plura dicturi, postquam adduxerimus verba eorum, qui illorum dicta liberiori paraphrasi explicaverunt.
[136] [varii vero scriptores paulo recentiores aperte nuptiis conversionem attribuunt,] Sigebertus ad annum 1010 Stephani nuptiis cum Gisela clare tam Regis quam Hungarorum conversionem attribuit, hæc scribens: Gens Hungarorum, hactenus idololatriæ dedita, hoc tempore ad fidem Christi convertitur per Gislam sororem imperatoris, quæ nupta Hungarorum Regi, ad hoc sua instantia Regem adduxit, ut se & totam Hungarorum gentem baptizari expeteret, qui in baptismo Stephanus est vocatus. Cujus merita per Hungariam multa miraculorum gloria commendat. Nuptiæ hic longe a suo tempore avulsæ, sed de hisce postea. Otto Frisingensis lib. 6 cap. 27 Chronici sui de Henrico sic habet: Sororeque sua Gisela Stephano Ungarorum regi in uxorem data, tam ipsum quam totum ejus regnum ad fidem vocavit. Hunc Stephanum Ungari, hactenus fidem Christianam servantes, velut principium fidei suæ, inter Sanctos colendum dignum ducunt. Urspergensis in Chronico mentem suam explicat in Henrico II hisce verbis: Horum sororem, bonæ memoriæ fœminam, Giselam rex Ungariorum, qui Stephanus dicebatur, in conjugium expetivit, sed eam ducere non promeruit, donec se Christianæ religionis rudimenta, & sacri baptismatis sacramenta, cum omni gente sua suscepturum promisit. Quam pollicitationem ubi rebus perfecit, religiosus Deoque devotus postea in executione bonorum operum permansit: quod divina pietas post mortem ejus evidentibus indiciis, ad sepulturam ejus factis signorum miraculis, demonstravit. Hæc verba fideliter descripta sunt in Chronico brevi Leodiensi apud Martene tom. 3 Anecdotorum Col.Addantur hisce Martinus Polonus, aliique plures, qui in eamdem sententiam abierunt: nolim enim inficiari scriptores facile decem aut duodecim seculi XIII, aut paulo posteriores a me lectos esse, qui præter adductos eadem fere commemorant; sed hi numerum augere possent, non auctoritatem, ideoque opus non est eorum texere catalogum.
[137] Annalista Saxo ad annum 1002 Bavarorum sententiam commemoravit, [quæ opinio Germanorum aliquot fuit, at non Hungarorum, qui contrariam asseruerunt] sed ad annum 1038 ait, Stephanum ab Adalberto baptizatum, quod prioribus est contrarium. Albericus monachus in Chronico suo ad annum 1010 utramque sententiam exposuit hoc modo: Gens Hungarorum hactenus idololatriæ dedita, hoc tempore ad fidem Christi convertitur per Gislam sororem imperatoris, quæ nupta Hungarorum regi, ad hoc sua instantia regem adduxit, ut se & totam Hungarorum gentem baptisari expeteret: qui in baptismo Stephanus est vocatus: cujus merita per Hungariam multa miraculorum genera commendant. Tamen dicunt Hungari, quod S. Adalbertus Pragensis episcopus regem Stephanum ad fidem convertit & baptisavit; & ipse Rex sua prædicatione Hungaros convertit, & majorem ecclesiam Strigonii in honorem Adalberti instituit: sed illa Gisla regina, ut dicunt, multas malitias in terra illa fecit, & extremum post mortem sancti Regis, meritis exigentibus, interfecta fuit. An posteriora illa de Gisela sint certiora, quam priora de conversione Stephani per Giselam, suo loco examinabitur. Interim juverit ex dictis Alberici observare, sententiam Germanorum de conversione Stephani occasione nuptiarum, numquam admissam fuisse ab Hungaris: nam contrariam sententiam asseruit Carthuitius circa initium seculi XII, eamdemque ab Hungaris asseri, testatur Albericus, qui scripsit sub initium seculi XIII; posteriores vero Hungari semper eidem adhæserunt; sibique faventes habent scriptores Polonos & Bohemos.
[138] Tot insuper rationes Hungarorum sententiæ favent, [cum Ditmaro, Ademaro, aliisque: horum sententiæ plures rationes favent,] ut dubitare nequeam, quin hæc vera sit. Certum est ex Ditmaro, Ademaro, Vita Adalberti, ipsisque Stephani litteris pro abbatia S. Martini, fidem fuisse susceptam a Geysa, quod & Adlzreitter & Brunnerus agnoscunt. Quis igitur credat patrem baptizatum esse, baptizatum non esse filium, præsertim cum Ademarus Filii æque ac parentis baptismum affirmet, fidem utriusque Ditmarus asserat, & Stephanus ipse agnoscat se beneficio S. Martini a pueritia adjutum? Verum, inquit Adlzreitter, Geysa, licet baptizatus, cum gente sua simul idola coluit: atque hinc infert Brunnerus, satis constare, Geysa vivo de impietate non esse triumphatum. Si totum admisero, nihil habebunt adversarii, quo probent, Stephani baptismum ab ipsius infantia amovendum. At vero, si Ditmaro credimus Geysam simul & verum Deum & idola ad tempus coluisse, & episcopo id improbanti durius respondisse, ut pro argumento assumit Brunnerus; reliquis etiam Ditmari dictis eamdem habeamus fidem, ac tempora distinguendo ejusdem scriptoris verba conciliemus, uti æquitas postulat. Paganus fuit Geysa, idola coluit: Christianus effectus est, perrexit idola colere; objurgatus est ab antistite, durius respondit, si velis; vel, si malis, frivolam excusationem attulit; nam & hunc sensum verba admittunt, prout leguntur in codice Ms.; hæc omnia credimus Ditmaro. Verum, si credamus prædicta, æquum est; ut similiter credamus ea, quæ honorifica Geysæ scripsit: itaque & hæc admittenda sunt verba: Antiquum scelus zelo Dei æstuans abluit. Non perrexit igitur idola colere usque ad finem vitæ: sic enim nec zelo Dei æstuasset, nec antiqua abluisset crimina.
[139] [quæ persuadent, errorem obrepsisse Sigeberto & aliis,] Jam vero triumphatum non esse de impietate apud Hungaros, id est, universam gentem, aut ejus partem majorem, non conversam ante obitum Geysæ, lubens admitto. At hinc non sequitur, Stephanum non fuisse baptizatum ante patris obitum, quia nec principatum tunc obtinebat, nec statim cum principe totum regnum convertitur. Quin potius, si conjecturis opus est, ex subita conversione regni post mortem Geysæ, inferre liceret, Stephanum jam antea altas pietatis egisse radices; indeque factum esse, ut totum regnum paucis annis converteret, ecclesiisque, episcopatibus ac Christianis legibus instrueret. Hæc sane justior ac verisimilior esset deductio; sed id non agimus hoc loco. Illud lubet investigare, quo modo Sigebertum aliosque scriptores laudatos, si non omni errore, certe fictione absolvamus. Non erit hoc difficile, si ostenderimus, qua occasione hic error obrepere potuerit. Porro ex conversione totius regni, quæ facta videtur non diu ante nuptias Stephani cum Gisela, quæque nuptiis illis non parum promota fuit, facile credere potuerunt scriptores laudati, Regem ipsum eodem tempore fuisse conversum, cum scirent majores ejus fuisse paganos, ut jam dixi num. 135. Probabile etiam existimo, contractum sponsalitium ea conditione initum fuisse, ut Stephanus ante nuptias totum regnum convertere conaretur, subsidiumque ad hoc ipsi ferrent Henricus Giselæ frater, tunc Bavariæ dux, & Otto III imperator. Fœdus ejusmodi efficere potuit, ut alii conversionem Hungariæ Ottoni III attribuerent, alii Henrico; atque alii demum numero conversorum Stephanum ipsum includerent, quod de baptismo ab infantia suscepto facti non essent certiores.
[140] [cum ille error oriri potuerit ex conversione regni.] Jam vero non sine fundamento curam aliquam conversionis Hungarorum Ottoni III æque attribui posse, ac S. Henrico, colligo ex duobus scriptoribus synchronis. Primus est Ademarus monachus, apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ pag. 168, aberrans quidem in multis adjunctis, & perperam Brunoni attribuens, quæ in conversione Hungarorum attribuenda erant Adalberto, recte tamen baptismum Stephani multo citius collocans, post quem relatum subdit sequentia: Postea vero ipsi filio ejus Stephano Oto imperator sororem Henrici, postea imperatoris, in conjugio dedit. Insinuant hæc verba, Ottonis consilio nuptias coaluisse. Ditmarus vero lib. 4 testatur, Stephanum episcopales cathedras erexisse gratia & hortatu Ottonis III. Itaque, cum constet Ottoni III religionem Hungarorum & nuptias Stephani cum Gisela curæ fuisse, verisimile est ipsius & Henrici auxilio usum fuisse Stephanum ad conversionem suorum fortius urgendam, nuptiasque tantisper esse dilatas, donec hæc feliciter essent peracta. Lubens igitur scriptoribus Bavaris concessero, certe ut probabile, noluisse S. Henricum Stephano sororem suam dare uxorem, nisi regni conversio præcederet, illaque conversione fides ipsius in tuto esset collocata: at nequaquam ut probabile admisero, Regem ea occasione conversum, aut baptizatum esse. Quin potius credidero, Stephanum non voluisse regni conversionem nuptiarum causa; sed nuptias illas quæsivisse, ut regnum facilius converteret. De tempore contractarum nuptiarum suo loco disputabimus; nam alia quædam videntur contigisse ante nuptias contractas.
§ XIV. Bellum cum Cupa duce Simigiensi, qui regnum occupare & fidem Christianam exscindere moliebatur: victoria Regis post vota S. Martino facta.
[Cupa dux Simigiensis, ab aliquibus Stephani consanguineus dictus,] Ducatum paternum adeptus Stephanus pacem cum vicinis principibus Christianis, quam defunctus pater conciliaverat, studiose observare ac confirmare statuit, ut Christianorum principum subsidio vexillum fidei altius erigeret in Hungaria, satisque haberet virium ad insultus rebellium comprimendos. Verum proceres Hungari, qui idololatriæ addicti erant, vexillum rebellionis mox erexerunt, Stephanumque adolescentem principatu deturbare conati sunt, ut pullulantia fidei semina radicitus exstirparent. Belli hujusce contra Stephanum antesignanus fuit comes Simigiensis, qui ducatum Hungariæ sibi vindicare moliebatur, teste ipso sancto Rege in litteris pro monasterio S. Martini. Pro altera causa Carthuitius num. 5 assignat religionis Christianæ odium, quo ille partes suas vehementer auxit. Comitem aut ducem illum Simigiensem, Cupam Hungari vocant, dicitque Ranzanus fuisse S. Stephani consanguineum. Ait Bonfinius Cupam fuisse Calvi Zirindi filium. Turoczius cap. 27 Geysæ attribuit fratrem Michaëlem, hujusque filios recenset Calvum Ladislaum & Vazul. Hic itaque Calvus Ladislaus, erat patruelis S. Stephani. Verum Cupa non videtur hujusce Calvi filius, quia sic junior verosimiliter fuisset Stephano, & quia pater Cupæ vocatur Calvus Zirind ad distinctionem, ut apparet, alterius. Fieri potest, ut Ranzanus duos Calvos confuderit, indeque crediderit Cupam fuisse Stephani propinquum: quod affirmare non ausim. Quin imo ista sanguinis propinquitas parum mihi apparet verisimilis, cum Stephanus de Cupa, seu comite Simigiensi sic loquatur, ut non videatur ipsius fuisse consanguineus.
[142] Si credimus scriptoribus Hungaricis seculi XV, [contra adolescentem Stephanum, fidei propagationi intentum,] Cupa dolo uti voluit, ac per nuptias viduæ Geysæ, quam Saroltam dicunt Stephani matrem, regnum adipisci conatus est. Viduam autem Geysæ verisimiliter non fuisse matrem Stephani, sed novercam, ante observavi. Quid vero de expetitis hisce nuptiis credendum sit, aliorum judicio permitto. Verum quidquid sit de nuptiis, certum est Cupam voluisse regnum invadere, magnumque Regis adolescentis fuisse periculum, quod divina protectione & patrocinio S. Martini discussum ipse gratus agnovit. Bonfinius decade 2 lib. 1 pag. 172 satis probabiliter descripsit, quo modo se initio principatus gesserit Stephanus, & quænam rebellionis occasiones fuerint. Quapropter verba ipsius, ut probabilia, subjungo: Nihil majore studio aggredi cupiebat (Dux adolescens,) quam universos Ungaros in lucem asserere veritatis. Neque illud ignorabat, nullum diu principem esse regnaturum, nisi justitia & religione præpolleret. Huc omnes ingenii nervos intendebat. Et ut hæc facilius assequeretur, divinis codicibus incumbebat. Adhibebat sibi sacrarum rerum præceptores, quibus familiarissime & assiduo utebatur. In re quaque gravissima viros sanctos consulebat, ne quo se suosque piaculo inscius incestaret. Sed cum publicæ saluti inprimis intendisset animum, quam sine finitimarum otio adsequi non poterat, inprimis cum omnibus vicinis inita & confirmata pace regnum communivit, ut si qua inter suos populos principesve pertinaces seditio pro subeunda fide Christi oriretur, his nulla foris auxilia sperari possent. Verebatur enim, veluti mox accidit, Scythicas mentes haudquaquam facile ritus patrios esse deposituras. Quin & ex his, qui baptismate abluti fuerant, multos pudore, nonnullos regis gratia, perquam paucos ultro, Catholicam fidem accepisse sentiebat. Contra vero populum perniciosa deorum opinione universum iri perditum, æquo animo perpeti non poterat: quin sibi certum erat, aut ad salutarem fidem eum revocaturum, aut regno simul & vita cariturum.
[143] [rebellionem suscitat, & cum rebelli bus Vesprinium obsidet:] Dum aliquanto severius in reluctantes agendum esse censet, quando quam plurimi sine vi ad resipiscentiam cogi non poterant, principes plerique cum ingenti multitudine in eum conjurant, intestinum bellum moliuntur; & ne Scythicam feritatem exuant, ceteros ab instituta religione deterrent. Primum in pagos late desæviunt, prædia vastant; mox adauctis viribus oppida regia adoriuntur: in primisque Vesprinium juxta Balatonium lacum sitam, urbem quidem non ignobilem, obsident, ut majorem Regi stomachum facerent, & eorum, qui ab ejus fide desciverant, animos augerent. Novitatis hujusce auctorem Cupam, Calvi Zirindi filium, qui in Simigiensi agro dominabatur, Ungarorum Annales fuisse tradunt. Quippe qui, defuncto Geysa, Stephani matrem per adulterium in conjugium allicere conabatur, ut eam nactus uxorem, Stephani vitam dolis interciperet, ac rerum denique potiretur. Occasionem explendæ libidinis quum in dies sibi dari expectaret, in hac rerum novitate quiescere non potuit, tumultui non solum adesse, sed præesse voluit. Nam imperandi cupiditate abreptus, … pagos æque ac oppida hortari, ut a regia fidelitate ac superstitione * deficerent: se conjurationis principem deperdita quadam audacia profiteri, criminibus Regem ad augendam invidiam onerare; passim prædicans hunc suæ gentis hostem patre perniciosiorem futurum, quando externæ quam suæ gentis studiosior & amantior esset: Martem, Herculem, patriosque deos, quorum numinibus res Ungarica tantopere adoleverat, aboleri jussisset; eorum sacrosancta simulacra ubique disjecisset, fatuam inducere superstitionem niteretur: quin & ocio & desidia bellicosam gentem enervaret, pacem indiceret ærumnosam, quum & vi & bello Ungari victum semper traxerint. Quum inferiorem ita Pannoniam totam fere suscitasset, gravi Vesprinium in contemptum Regis obsidione premebat. Liberiori quidem stylo hæc exposita sunt, sic tamen, ut nihil a moribus Hungarorum illius temporis, nihil a probabilitate discedere videatur, nisi quod pro matre Stephani ad nuptias expetita, novercam verisimilius substituendam putem; & nuptias expetitas, nescio qua de causa, adulterium vocet.
[144] Vesprinium, quod obsessum ab iis fuisse etiam testatur Carthuitius, [Stephanus vero, collecto exercitu,] caput hodie est comitatus cognominis, eratque ex præcipuis urbibus Hungariæ, non multis milliaribus distans Alba regali. Qua de causa mirum non est, perculsum fuisse Stephanum hac rebellium audacia. Ingentem solicitudinem suam, votumque hac occasione nuncupatum, fatetur ipse in litteris postea dandis. Bonfinius vero pergit exponere, quo se modo Rex pius in hac trepidatione gesserit, hæc scribens: Contra vero Stephanus, in tanto tumultu nequaquam animo consternatus, quando sub divina se tutela esse intelligebat, ad coërcendam Cupæ audaciam, mox summa celeritate ac prudentia omnia moliri: passim per Ungariam delectum habere, inprimis divinum e cœlis auxilium implorare, exorare impensius divi Martini numen, ne suæ Pannoniæ deesse vellet. Item maximam exuviarum ac prædæ hostilis partem, nuncupatis votis, polliceri, ad hæc tumultuarium cogere exercitum, accire principes, quos & sua & patris beneficentia fidos habebat, nihil prætermittere, quod bello usui fore duceret. Coacto demum exercitu, ad Garam amnem castra locat: ibique primum Juvenis Deo deditissimus, defendendæ publicæ salutis necessitate adactus, sibi ensem accinxit. Duos ibi magistros equitum pronunciavit fide ac militari disciplina præstantes, quorum alter Huntes, Paznan alter dictus est. Hi Teuthones fuisse traduntur, qui quum Christiana fide pollerent, imperante Geysa in Pannoniam venerant, nobili genere nati: & quum bello ac pace de Ungaris essent bene meriti, principatum semper inter proceres apud Geysam tenuerunt: multumque in propaganda Christi fide patrem ac Filium adjuvere. Hi reluctantes in fide pro servis habendos esse censuerunt: item ut qui ex Ungaris prius in religionem confluerent, inter eos hi nobiliores haberentur. Atque in istorum sententiam, a Geysa edictum factum est. Post hos Wencellinum Alamannum, hospitii jure sibi conjunctissimum, dictatorem creat: cui exercitus universi summam tradidit.
[145] Nominatos hic Stephani duces, aliaque brevius memorat Turoczius cap. 28, [votoque nuncupato S. Martino,] sic scribens: Stephanus autem sanctus, convocatis proceribus suis, per interventum beatissimi Martini confessoris divinæ misericordiæ imploravit auxilium. Postmodum vero, congregato exercitu, perrexit obviam hosti suo; & ad amnem Coron primitus accinctus est gladio: ibique ad custodiam corporalis salutis suæ duos principes Hunt & Paznan constituit. Totius autem exercitus sui principem & ductorem Vencellinum hospitem, Alamannum genere præfecit. Sanctus ipse in litteris suis ait se votum nuncupasse S. Martino, adstantibus ducibus, videlicet Poznano, Cincio, Orthio. Prioris nomen congruit cum uno ex antedictis: posteriorum vero nomina differunt. Verum non omnes forsan aderant voventi Regi, ita ut Wencellinus exercitum ducere potuerit, prout affirmant Turoczius & Bonfinius, quorum sententia saltem falsitatis non convincitur. Patria etiam, quam prædictis ducibus attribuit Bonfinius, insinuat jam Geysæ externa quædam fuisse subsidia, eaque Stephano fuisse relicta: quod verisimile admodum esse, jam ante dixi. Amnem Garam aut Coron, ad quem castra posita fuisse dicunt, suspicor esse eum, qui ex superiori Hungaria prope Strigonium, Danubio illabitur; collectumque ibidem exercitum, ut inter hunc & hostilem Danubius relinqueretur medius, donec tutius ad hostes progredi posset.
[146] [post grave prælium ac diuturnum,] Prælium subsecutum & Regis victoriam Turoczius breviter sic exponit: Commisso itaque prælio, inter utrumque diu & fortiter est dimicatum: sed divinæ miserationis auxilio beatus Stephanus dux gloriosam obtinuit victoriam. In eodem autem prælio Vencellinus comes interfecit Cupam ducem, & largissimis beneficiis a beato Stephano tunc duce remuneratus est. Bonfinius eadem narrat, sed omnia liberiori stylo pro more suo latius prosequitur, admiscens quædam incerta, præsertim de gestis & votis Regis in ipsa pugna. Hac monitione prævia, ipsius verba subnecto: Hæc ubi rite constituta sunt, instructa acie in Cupam itur. At ubi conjuratorum castris appropinquarunt, infestis utrimque signis extemplo concurritur. Quum prælium confereretur intestinum, eo obstinatius & crudelius utrimque pugnabatur, dum fortuna nunc his nunc illis adridet, & pari spe utrimque dimicatur. Ex hoc factum est, ut longam cruentissimamque pugnam ederent. Rex divina potius oratione, & militari hortatione, quam armis certare: per legiones modo discurrere, legatorum & centurionum animos confirmare, turmas cohortesque hortari, ut pro Christi charitate fortissime dimicarent: revocare terga vertentes, & quandoque timidos graviter increpare: subsidia mittere laborantibus, & nullum imperatoris optimi officium prætermittere. Vencellinus, qui in dextro cornu præsidebat, & quadrato agmine Cupæ se objecerat, ratus inclinato ducis agmine, cæteros omnes facile cessuros, acerrime pugnabat. Disquirebat ubique, ubi Cupas esset, ut singulari certamine cum eo dimicaret.
[147] [rebellium exercitum cædit, Cupa ipso occiso,] Dum dubio ubique marte pugnatur, Rex elatis in cœlum manibus, his fugam verbis deprecatur: Clementissime Deus, qui lucem veritatis tuæ in durissimo ac truci populo, quem mihi commisisti, infundere voluisti, ut tuæ fidei radiis illustratus, perpetuo Christianæ Reipubicæ fines tueatur, te supplex exoro, ut nutantium animos confirmes, vires plebi tuæ e cœlo demittas, ut cœlesti auxilio munita, tuos proterat inimicos. Et tu, Jesu Christe, optime, maxime, cujus ductu & auspiciis bellum gerimus, per salutarem tui (quæso) passionem populo pro te dimicanti propius adesto, tuisque fidelibus victoriam pro clementia tua concedito, fœdam fugam sistito. Ego autem omnium rerum decimas, pro referenda gratia gloriosissimo nomini tuo, passimque basilicas dicabo. Vix hæc dixerat, ingens ecce clamor per legiones exoritur, Cupæ cornu a Vencellino inclinatum, utrumque ducem singulari certamine congredi. Quum hæc audivisset, illuc cum validissimo agmine continuo properat. Laborantes & jam inclinatos inimicos proterit. In media acie Vencellinum offendit, & congratulatur, Deo gratias agens: qui Cupæ caput absciderat, & opima de hoste spolia referebat. Quo per acies circumlato, ita hostium animi consternati, ut palantes fugerent. Magna cædes ac miserabilis oritur, principes conjurationis maxima ex parte capti, & in castris cæsi, in cæteros regis edicto remissius actum. Uti ex hisce quædam incerta jam dixi, ita incertius & minus probabile existimo, quod subjungit de Cupæ corpore, cum lenissimis S. Stephani moribus parum sit consentaneum: Parta victoria, inquit, Cupæ corpus in parteis quatuor dissectum: una Strigoniensi portæ affixa est, Vespriniensi altera, tertia Jauriensi, in Transsylvaniam quarta, ad deterrendos Dacorum ammos delata, & Albæ Juliæ præfixa. Quam quidem regionem olim Ungari, ab auri feracitate Kenchies Herdell appellavere. Turoczius eadem sic refert: Ipsum vero Cupam beatus Stephanus in quatuor partes fecit mactari: primam partem misit in portam Strigoniensem, Secundam in Wesprimiensem, tertiam in Jauriensem, quartam autem in Erdel. Strigonium, Vesprinium & Javarinum urbes sunt non admodum dissitæ ad partem Occidentalem Hungariæ: suspectum igitur magis est, quod quartam partem in Transilvaniam dicant missam, præsertim cum Transilvania non videatur eo tempore paruisse S. Stephano, qui bello contra ejus principem suscepto eam post paucos annos subjecit, & Hungariæ addidit. Merebatur quidem hanc ignominiam rebellio Cupæ, neque eam prorsus negare velim: de re tamen tota dubitare me cogit eximia Sancti lenitas; quodque dicitur de parte corporis in Transilvaniam missa minus credo ob rationes prædictas.
[148] Verisimilia magis sunt, quæ subjungit Bonfinius hisce verbis: [& vota sua S. Martino fideliter persolvit.] De cæteris captivis, pro facinorum gravitate pœnæ sunt exactæ. Contra vero militibus & præfectis, qui se in prælio optime gesserant, præmia pro dignitate e Regia liberalitate tributa. Dictatori præmia multa, magnique honores redditi: item oppidis villisque a Rege amplissime donatum ferunt… Divo autem Martino Pannonicæ gentis patrono ut debita vota exsolverentur, perpetuo Regis edicto Simigiensis populus, qui Cupæ tyranni audaciam sectatus est, non modo frugum, vini, ac pecorum, verum etiam liberorum decimas, divi Martini basilicæ quotannis pendere jussus est. Præter hæc tertia prædæ pars templi postibus affixa. Hæc Turoczius quoque sic exponit: Beatus enim Stephanus dux votum, quod tunc voverat Deo, fideliter reddidit. Nam universum populum, in provincia Cupan ducis degentem, decimas liberorum, frugum ac pecorum suorum cœnobio sancti Martini dare perpetuo jure decrevit. Consentit Carthuitius num. 7; & Rex ipse in litteris dandis plura enumerat, quorum decimas cœnobio S. Martini attribuerat; sed de decima prole ibidem non meminit, ita ut hæc sola pars minus videatur certa; at neque certo falsa: nam, cum hæ litteræ Regiæ aliquot annis serius datæ sint, potuerunt ipsi monachi ad declinandam invidiam decimis liberorum renuntiare, etiamsi fuissent antea a Rege concessæ. Fieri etiam potuit, ut vox illa exciderit litteris, in quibus plura reperiuntur menda. Certe in ipsis litteris inferius mentio fit de mancipiis monasterii, cui illa non videntur obtigisse, nisi hac donatione Regis. Tandem verisimiliter dici potest, decimam prolem solum unica vice dandam fuisse monasterio ab illis, qui tempore rebellionis decem liberos habebant: nam id recte congruit verbis Carthuitii, qui ait a Rege statutum, ut, si cui (in comitatu Semigiensi) decem liberos habere contingeret, decimam prolem S. Martini cœnobio daret.
[Annotata]
* i. e. religione
§ XV. Fundatio monasterii S. Martini, & duorum aliorum.
[Litteræ S. Stephani pro monasterio S. Martini,] Ut rectius explicari valeant obscura & implexa, quæ in fundatione monasterii S. Martini occurrunt, præmittendas hic censui jam sæpe laudatas S. Stephani litteras, quibus dicti monasterii privilegia roboravit Rex sanctus. Datæ hæ sunt sub finem anni 1001: nam sic exigit apposita his litteris epocha: Datum anno MI, regni nostri secundo, Indictione XV. Hæc Indictio currere incipiebat mense Septembri anni 1001, quo & regni S. Stephani annus currebat secundus. Litteræ igitur datæ sunt mense Septembri, aut alio ex mensibus sequentibus anni 1001. Edidit hasce litteras Joannes Sambucus inter Decreta regum Hungariæ post Bonfinii aliorumque Opera pag. XI, eædemque deinde variis locis recusæ sunt, sed non sine mendis. Titulum ibi hunc habent præfixum: Privilegium datum proto-abbatiæ S. Martini Pannoniæ. Easdem quoque litteras dedit Odoricus Raynaldus ad annum 1232 num. 24, prout insertæ erant litteris Gregorii Papæ IX, qui privilegium abbatiæ confirmavit. Cum hic paulo videantur correctiores, eas ex Raynaldo subjicio, notatis in margine differentiis editionis Sambuci, ubi menda non sunt clara. Sic habent: In nomine Domini Dei summi. Stephanus superna * providente clementia Ungarorum rex. Credimus & vere scimus, si locis divino cultui mancipatis potestates, atque honores adaugmentaverimus, id non solum laude humana prædicandum, verum divina mercede remunerandum. Quocirca omnium sanctæ Ecclesiæ Dei fidelium, nostrorumque, præsentium ac futurorum solers comperiat intentio, quod nos interventu, consilio, & consensu domini Anastasii abbatis de * monasterio S. Martini, in monte supra Pannoniam sito, a genitore nostro incepto, quod nos per Dei subsidium ob animæ nostræ remedium, pro stabilitate regni nostri ad finem perduximus, talem concessimus libertatem, qualem detinet monasterium S. Benedicti in monte Cassino, quia propter orationes sanctas fratrum ejusdem monasterii, consiliante domino Anastasio præscripto abbate, & jugiter adjuvante, confortati & laureati sumus: singulare namque suffragium, quod per merita B. Martini in pueritia mea expertus sum, memoriæ posterorum tradere curavi.
[150] [post victoriam dotato] Ingruente namque bellorum tempestate, quia * inter Theutonicos & Ungaros seditio maxima excreverat, præcipueque cum civilis belli ruina urgeret, volente comitatu quodam Symigiensi * paterna me sede repellere, quid fluctuanti animo consilii darem., quaque me verterem tanta tactus verecundia, astantibus ducibus videlicet Pagzano *, Contio *, Orzio *, donno quoque Dominico * archiepiscopo, votum vovi S. Martino, quod, si de hostibus interioribus, & * exterioribus ejus meritis victor existerem, supranominati comitatus decimationem de omnibus negotiis, prædiis, terris, vineis, segetibus, vectigalibus, vinoque hospitum, quod in prædiis eorum cresceret, ne parochiano episcopo pertinere videretur, sed magis abbati ejusdem monasterii, sub testimonio præfatorum ducum multorumque comitum, absque ulla mora subjugarem. Dumque post cogitatum victoria potirer, quod animo revolveram, operis efficacia complere studui. Necdum enim * episcopatus & abbatiæ præter ipsum locum in regno Ungarico fuerant *. Quod si, vos fideles, licuit mihi, quo volui loco, episcopatus, & abbatias statuere, an non licuit cuipiam loco, quod volui, ut facerem?
[151] Et ne adhuc ecclesia S. Michaëlis vacua esse videretur, [variisque privilegiis munito:] vel episcopus parrochianus injurias, querimoniasque in collectione decimationis pateretur, ei curtem, quæ vocatur Cortou *, cum omnibus eidem * pertinentibus tradidi. Quod si ipse contra mea statuta quid inique agere, vel acquirere voluerit, ante Deum judicem vivorum & mortuorum in die judicii se contendere mecum sciat. Adhuc autem subjungens dico: sit autem id ipsum monasterium ab omni inquietudine semotum, habeantque monachi post transitum sui cujusque abbatis alium abbatem securiter eligendi auctoritatem, a quocumque velint episcopo consecrandi eum, sitque illis licitum ordines recipere in quovis loco, & a quocumque, &c. Signum domini Stephani inclyti regis. Dominicus archiepiscopus vicecancellarius fecit anno Dominicæ incarnationis MI Indictione XV. Anno Stephani primi regis secundo. Pauca de hisce litteris veniunt observanda. Primo episcopus parochianus, de quo hic fit mentio, est episcopus Vespriniensis, atque ecclesia cathedralis Vespriniensis dicata est S. Michaëli. Itaque falluntur scriptores nonnulli, qui crediderunt pro ecclesia S. Michaëlis hic memorata substituendam esse S. Martini ecclesiam: nam refert S. Stephanus, quid concesserit ecclesiæ Vespriniensi pro damno, quod alias pateretur ex privilegio abbatiæ S. Martini concesso. Secundo Dominicus archiepiscopus, qui memoratur apud Raynaldum in hisce litteris, in aliis editionibus non exprimitur nominatim. Et sane non novi ullum archiepiscopum illo tempore fuisse in Hungaria, qui vocabatur Dominicus: nisi forsan primus archiepiscopus Strigoniensis eo fuerit nomine, quod magis examinabo § 24. Obscurum igitur est, quis ille fuerit, imo non omnino certum, an illa lectio sit recta.
[152] Hisce breviter observatis, inquirendus est locus monasterii. [laudatum monasterium in Monte sacro situm,] Situm dicitur in monte supra Pannoniam. Carthuitius num. 7 constructum ait, Juxta fundum sancti Præsulis in loco, qui SACER MODUS * dicitur, ubi sanctus Martinus, dum adhuc in Pannonia degeret, orationis sibi locum assignaverat. Hæc verba satis indicant, locum non longe abfuisse Sabaria urbe Pannoniæ deinde destructa, ubi natus est S. Martinus. Itaque tanto magis miror hallucinationem Mabillonii, qui tom. 4 Annalium Benedictinorum pag. 115 hoc S. Martini monasterium cum cœnobio Breunoviensi in Bohemia confundit, erroremque hunc pag. 143 repetit, Astricum vocans Breunoviensem S. Martini abbatem: quin & pag. 470 ait, Breunoviense monasterium distare ab urbe Praga viginti stadiis, ita ut velit S. Martini monasterium, quod S. Stephanus perfecit, in media fuisse Bohemia. Hujusmodi errores, in quos subinde labuntur viri eruditi, notandos credimus, ne adoptentur ab aliis, prout sæpissime contingere experimur. Gotardus Arthus in Chronologia Pannoniæ pag. 9 solum ait: Adhæc S. Martini cœnobium in altissimo monte locabat. Inchofer etiam ad annum 999 constructionem quidem monasterii hujus narrat, sed locum distinctius non exponit, uti & alii fecerunt plurimi.
[153] [excrevit in oppidum munitum inter Javarinum & Albam regalem:] Verumtamen ad hoc S. Martini cœnobium oppidum excrevit egregie munitum, quod Tartarorum innumeræ multitudini restitit, dum illi totam fere interceperant Hungariam. Quippe Bonfinius decade 2 lib. 8, ubi totius Hungariæ vastationem, urbisque Strigoniensis miserrimam cladem narraverat, pag. 300 hæc subjungit: Arx Strigoniensis, cui Symeon præfectus cum valido præsidio tunc præerat, hostem tentata deterruit. Qua dimissa, ad Albam Regalem barbarus properavit, … sed hæc eum frustrata fuit opinio: nam inter paludes sita, nulla vi & arte capi potuit. Mox ad divi Martini cœnobium festinatum, unde re infecta abiere. Hæc igitur tria loca tantum, excidii Tartarici expertia fuisse testantur. Idem tamen oppidum facili negotio a Turcis interceptum est anno 1574, uti narrat Isthuanfus lib. 28 Historiarum pag. 636 verbis hisce ad propositum nostrum conducentibus: Redacta in potestatem Tata, arx divo Martino sacra, hostibus obvia erat, opulento monachorum Benedictinorum collegio insignis, quod olim divus Stephanus, primus rex Pannoniæ, in edito & amœno ac in longum exporrecto colle, ante DC (fere) annos e spoliis & manubiis devicti ad eum locum Cuppani perduellis sui… condiderat, & SACRUM Pannoniæ MONTEM nominaverat. Ea arx Paulo Baroniano abbati parebat: militari autem præsidio… Joannes Zadorius præerat &c. Subdit arcis deditionem, quæ huc minus spectat. Eamdem refert Martinus Zeillerus in Topographia Hungariæ Germanice scripta pag. 174, addens arcem a Christianis post triennium receptam, ac deinde retentam. Porro arx S. Martini sita est in Javarinensi comitatu non longe Javarino distans versus Albam Regalem, a qua multo longius est dissita. Tata abest paucis milliaribus: sic certe passim notatam invenio in tabulis geographicis Hungariæ; dictaque Zeilleri & Isthuanfi hisce recte congruunt.
[154] [primus abbas hujus monasterii Astricus, alias Anastasius, qui ante fuerat Breunoviensis.] Abbas hujusce monasterii in litteris Regiis vocatur Anastasius, alio nomine Astricus dictus, teste Carthuitio. Verisimile est hunc Astricum jam venisse in Hungariam, vivente adhuc Geysa; aut certe Geysæ notus fuit, cum hic monasterium S. Martini exstruere cœperit. Mabillonius in Actis Sanctorum Ordinis Benedictini seculo 6 part. 1 pag. 72 elogium Anastasii texuit ex variis scriptoribus, in quo de primordiis Anastasii sic habet: Hic in monasterio S. Alexii, seu S. Bonifacii Romæ, vitam monasticam agebat sub Leonis abbatis regimine, eo tempore, quo S. Adalbertus Pragensium antistes in idem monasterium denuo se recepit. Cum vero idem Adalbertus, agente Willegiso archiepiscopo Moguntino, iterum in Bohemiam ad suam ecclesiam redire coactus fuisset, sex monachi Alexiani, inter quos noster Austricus erat, sese ipsi itineris comites adjunxere, eumque in Bohemiam secuti sunt, quod condendo celebri Breunoviæ asceterio occasionem præbuit. Deinde adducit verba Dubravii, qui affirmat monasterium istud ab Adalberto & Boleslao Bohemiæ duce conditum, primumque abbatem eidem Breunoviensi cœnobio præfectum esse Astricum, sub cujus præfectura monasterium maxime floruit, dum res erant tranquillæ in Bohemia. Recte hactenus ac probabiliter hæc exposuit Mabillonius; atque hinc Astricus pater vocatur a Carthuitio, qui abbas erat, dum in Hungariam venit. Mox subdit, Adalbertum rursus discessisse Romam, quia Bohemia tota iniquorum conjuratione erat turbata, Cujus, inquit, exemplum secutus paulo post Astricus, in Hungariam cum suis discipulis perrexit, ubi a beato Stephano tunc duce benigne exceptus; ac ædificato monasterio in honorem sancti Benedicti, non minus ibi, quam in Boëmia, sanctitate floruit. Si discessit ex Bohemia Astricus paulo post Adalbertum, anno 995 Romam discedentem, venit in Hungariam vel eodem vel sequenti anno, dum vivebat Geysa, qui ei cœpit exstruere monasterium S. Martini, quod perfecit Stephanus. Hujus monasterii primus abbas fuit Astricus, sicut fuerat Breunoviensis.
[155] Alterum quoque monasterium ejusdem Astrici monachis exstruxit S. Stephanus ad radices Montis Ferrei. [Aliud a priori distinctum ad radices Montis Ferret conditum monasterium,] Posterius hoc agnovit Mabillonius in elogio Astrici, sed Martinianum non distinxit a Breunoviensi, ut ante dictum. Alii vero inter monasterium S. Martini in Monte Sacro, & S. Benedicti ad radices Montis Ferrei non videntur distinxisse. Quin imo nec in Annalibus Mabillonii posterius hoc ullibi memoratum invenio, ita ut videatur minus postea adhæsisse iis, quæ in elogio Anastasii de hoc monasterio attulerat. Attamen Carthuitius num. 7 prioris fundationem refert, ac num. 9 fundationem alterius, utrumque loco distinguens & nomine: nam primum sacrum erat S. Martino, cujus nomen semper retinuit; alterum dicit fundatum sub titulo sancti patris Benedicti. Primum erat in monte, alterum ad radices montis. Mons Sacer dicebatur, nunc Mons S. Martini, cui impositum erat primum; Mons Ferreus, ad cujus radices situm erat alterum. Hæ distinctionis notæ dubitare vix sinunt, quin diversa sint monasteria Montis sacri & Montis ferrei, seu S. Martini & S. Benedicti. Verum nullum prorsus remanebit dubium, ubi infra locum & litteras fundationis secundi assignaverimus.
[156] Ratio condendi hæc, aliaque monasteria, erat accessus monachorum, [quia multi presbyteri & monachi litteris Regis invitati] qui ad S. Stephanum undique confluxerunt in Hungariam. Testatur id scriptor coævus, Maurus nimirum Quinque-ecclesiensis episcopus, in Vita SS. Zoërardi & Benedicti, data apud nos tom. IV Julii pag. 336, quam sic orditur: Tempore illo, quo sub Christianissimi Stephani regis nutu nomen & religio Deitatis in Pannonia rudis adhuc pullulabat, audita fama boni Rectoris, multi ex terris aliis canonici & monachi ad ipsum, quasi ad patrem confluebant, non quidem causa alicujus necessitatis coacti, sed ut novum sanctæ conversationis gaudium ex eorum adventu adimpleretur. Inter quos quidem, sancti Spiritus instinctu tactus, ex rusticitate, quasi rosa ex spinis ortus, nomine Zoërardus, hanc in patriam de terra Poloniensium advenit, & a Philippo abbate, cujus monasterium, Zobor nominatum, in Nitriensi territorio ad honorem S. Hippolyti martyris situm erat, habitu accepto, & Andreas nominatus, eremiticam vitam agere statuit. Aliud hic rursum indicatur monasterium, de quo infra. Causam tanti piorum virorum confluxus indicat Carthuitius num. 8, sic scribens: Ad hoc ergo incipiendum & consummandum (de conversione regni loquitur) quoniam fidelium Christi consultum * habebat necessarium, nuntiis & litteris in omnes partes suum divulgavit desiderium. Inde multi presbyteri & clerici, Spiritus paracleti compuncti visitatione, relictis sedibus propriis, elegerunt pro Domino peregrinari: abbates & monachi, nil proprium habere cupientes, sub tam religiosi Principis moderamine regulariter vivere deliberaverunt.
[157] [ejusque sanctitate moti veniebant in Hungariam,] Merentur etiam audiri Bonfinii verba, quæ subdit post relatam modo victoriam: Tali successu, inquit, Regis animus non elatus, sed ardentissima Dei charitate succensus est. Quotidie humi prostratus Deo supplicat, ut sibi salutare consilium divina ope perficeret, totamque Ungariam, antequam rebus humanis excedat, ad veram fidem revocare liceat. Quod ut a Deo assequeretur, sæpe in cinere & cilicio supplicabat, & in templo assidue exorabat: laudabile propositum suis diplomatibus longe lateque declaravit. Quare plerique sacerdotes, publica utilitate commoti, ad prædicandum Dei verbum in Ungariam ultro confluunt, & pro Catholica fide peregrinari gestiunt. Alliciebantur quoque sanctitate Principis, cujus nomine multi e remotissimis in Pannoniam partibus evocabantur. Inprimis Astricus, vir sanctitate conspicuus, cum discipulis advenit. Astricum verosimiliter sub Geysa jam advenisse diximus; nisi forsan sub Geysa stabilem habitationem non fixerit in Hungaria, quod monasterium S. Martini necdum monachorum habitationi esset satis adaptatum. Si ita se res habuerit, venit paulo post mortem Geysæ: nam in Hungaria erat cum suis ante bellum Regis cum Cupa. Monasterium S. Martini huic Astrico structum fuisse, videtur ignorasse Bonfinius; solius enim ecclesiæ S. Martini meminit, non monasterii, nisi illud confuderit cum sequenti, a quo diversum est.
[158] [ut Hungaros instruerent; monasterium illud inchoatum verisimiliter circa annum 999,] De secundo mox ita scribit: Astricum & discipulos Rex honorifice excepit, & ad radicem Montis ferrei collocavit, ubi divi Benedicti cœnobium magnifico sumptu exædificare permisit. Quin & basilicam illam ingenti donativo, multisque prædiis pagisque donavit, quo monachi commodius in regulari vita consistere possent. Horum consuetudine, quando viros optimos esse intelligebat, mirifice delectabatur: quorum auxilio ac opera Ungaros, partim sponte, partim vi ac metu, in lucem veritatis asseruit, mandata sacræ legis & orthodoxæ fidei axiomata omnes scire coëgit, prophanis dira supplicia indixit. Inchofer ad annum 999 refert constructionem monasterii S. Benedicti ad Montem Ferreum, illudque recte distinguit a præcedente. Verisimile est, inchoatum revera esse dictum monasterium ab anno 999, cum ejus fundatio referatur a Carthuitio ante fundationem episcopatuum, cumque Rex ipse clare innuat in litteris datis, plures abbatias constructas fuisse ante tempus, quo dedit prædictas litteras, id est, ante finem anni 1001. Verba accipe: Quod si .. licuit mihi, quo volui loco, episcopatus & abbatias statuere &c. Hinc etiam credo, non diu post inhabitari cœptum. Attamen ædificatio ad multos annos protracta videtur, templi certe, cujus consecratio anno 1015 peracta est, ut colligitur ex litteris S. Stephani eodem anno in die consecrationis templi datis, quas edidit Carolus Peterfy Societatis Jesu in Conciliis Hungariæ, anno 1741 editis, part. 1 pag. 4.
[159] Illas ex dicto Opere huc transfero: Stephanus superna favente clementia rex Hungarorum &c. Credimus, [sed serius absolutum, uti insinuant datæ hic litteræ:] & vere dicimus, si locis Divino cultui mancipatis, potestates atque honores adaugmentaverimus, id non solum laude humana prædicandum, verum etiam Divina mercede remunerandum. Quocirca omnes sanctæ Dei Ecclesiæ, & fidelium nostrorum, præsentium atque futurorum, conspiciat intentio, quod nos per Dei subsidium, ob animæ nostræ remedium, & pro stabilitate regni nostri, monasterium sanctissimæ Dei Genitricis Mariæ, & sancti Benedicti ad radicem Montis Ferrei diligenter construximus &c. Præterea ex consensu, & confirmatione authoritatis Apostolicæ, non solum præscripti populi &c. Eadem authoritate Apostolica mediante, decrevimus, ut præfati cœnobii abbas, generali tamen & solenni synodo dumtaxat, Strigoniensi episcopo interesse teneatur &c. Quod, ut verius credatur, hanc paginam manibus propriis roboravimus sigilli munimine, in ipso die consecrationis dicti monasterii, per ministerium domini Astrici archiepiscopi Colocensis, & Pauli abbatis prædicti monasterii, nobiscum omnibus regni principibus ibidem assistentibus confirmavimus. Anno ab incarnatione MXV.
[160] Ex his litteris habemus, abbatiam hanc beatæ Mariæ Virgini & S. Benedicto simul fuisse sacram. [patroni & locus hujus monasterii, vulgo Pechvarad dicti:] Solum nomen posterius memorarunt Carthuitius & Bonfinius, quod illo forsan nomine condi sit cœpta. Verum prius nomen deinde magis invaluit, eoque solo fere vocatur. Sita est hæc abbatia (cujus nomen Hungaricum Pechvarad) in comitatu Tolnensi, estque diœcesis Quinque-ecclesiensis, inter Danubium & Dravum ad radices montis, prope amnem Zarwizam assurgentis, uti notatur in tabulis Hungariæ. Petrus Pazmany archiepiscopus Strigoniensis in Appendice secunda apud laudatum Peterfy part. 2 pag. 274, enumerans abbatias Ordinis Benedictini in Hungaria, hanc recenset his verbis: Pech-varad (alias de Varad ad radicem Montis-Ferrei) B. Mariæ Virginis diœcesis Quinque ecclesiensis, fundata a S. Stephano rege anno MVII. Inchoferus ad annum 1007 existimat, monasterium hoc conditum a S. Stephano in gratiarum actionem de nato filio Emerico, ita scribens: Ut autem Stephanus rex pro data sibi sobole gratum se Deo exhiberet, Deiparæ Virgini patronæ insignem basilicam erexit, adjuncto Patribus Ordinis S. Benedicti cœnobio, omnibusque tam pro ornatu, quam pro commodo victu, copiis aucto. Viguit ea diu ad radicem Montis-Ferrei in diœcesi Quinque-ecclesiensi, vocabulo abbatiæ de Varad, sive, ut alii appellant, Pechvarad, donec defluentibus Hungariæ rebus, & ipsa inconstantiæ se submisit. Laudatus ante Peterfius pag. 10 multa Regis dona enumerat, tum ecclesiæ tum ipsi cœnobio concessa.
[161] Inter primas quoque Hungariæ abbatias fuisse putem abbatiam S. Hippolyti, [alia quoque abbatia, Zobor dicta, sacraque S. Hippolyto, in comitatu Nitriensi structa.] Zobor dictam, cui Philippus abbas præerat, dum illam ingressus est S. Zoërardus, uti habent verba Mauri episcopi num. 156 data. Prioribus enim regiminis S. Stephani annis conditam esse, colligitur ex tempore adventus S. Zoërardi, qui venisse dicitur, quando sub Christianissimi Stephani regis nutu nomen & religio Deitatis in Pannonia rudis adhuc pullulabat. Hoc tempus designat priores haud dubie Stephani annos, cum religio rudis adhuc pullularet. Attamen condita jam erat dicta abbatia, dum advenit Zoërardus, qui habitum ibidem accepit ab abbate Philippo. Dubium igitur non videtur, quin hæc abbatia prioribus Hungariæ sit annumeranda. Territorium, & episcopatus Nitriensis, in quo ædificata est abbatia, est superioris Hungariæ, non longe ab Austria & Moravia, a quibus per interjacentem comitatum Posoniensem dirimitur; atque urbs ipsa Nitria, vulgo Nytra, cum comitatu cognomine Hungaris satis nota. Laudatus Pazmany in memorato supra abbatiarum catalogo de hac ita loquitur: Zobor, S. Hippolyti martyris, Nitriensis diœcesis, a S. Stephano rege fundata. Postea est applicata ad episcopatum Nitriensem. Verumtamen anno 1689 novum monasterium, seu eremum eodem in loco instaurarunt monachi Camaldulensis Ordinis, uti jam dictum est in Commentario Actis SS. Zoërardi & Benedicti prævio tom. IV Julii pag. 331. Ceterum annus fundatæ hujus ac præcedentis abbatiæ nequit exacte assignari: nam primæ fundationis litteræ hactenus productæ non sunt; nec satis fidimus dictis scriptorum, qui longe posteriores sunt.
[Annotata]
* al. divis
* al. deomittitur
* al. qua
* al. nomine Simigensi
* al. Poznano
* al. Cincio
* al. Orthio
* al. dominoque meo
* al. aut
* al. etiam
* al. sitæ erant
* al. Corten
* al. cum hominibus eodem
* lege sacer mons
* i. e. consilium
§ XVI. Fundati episcopatus per totam Hungariam, eorumque metropolis Strigonii constituta: hæc facta interveniente auctoritate Romani Pontificis.
[Constat varios episcopatus circa annum 1000 a Stephano erectos,] Varios in Hungaria per S. Stephanum erectos esse episcopatus, certum est indubitatumque. Mirum igitur videri posset, tam paucos scriptores illius temporis de iis meminisse, verbisque tam brevibus & confusis, ut difficulter tantæ rei distinctam narrationem dare possimus, nisi abunde constaret, res gestas Hungarorum seculo X & XI accurate scriptas non esse, quod Hungari ipsi id non præstarent; aliæ vero nationes de rebus gestis Hungarorum enarrandis non essent sollicitæ. Ditmarus lib. 4 de erectis episcopatibus brevissime meminit, sic habens in codice nostro Ms.: Imperatoris autem prædicti gratia & hortatu, gener Henrici ducis Bawariorum Waic in regno suo * episcopales cathedras faciens, coronam & * benedictionem accepit. Hæc verba scriptoris coævi sufficiunt, ut constet de erectis per Stephanum episcopatibus quibusdam ante mortem Ottonis III. Idem etiam habemus ex ipsis Stephani litteris, in quibus testatur, nullos fuisse episcopatus in regno Hungariæ, quando superavit comitem Simigiensem, simul insinuans aliquot erectos fuisse, antequam anno 1001 daret prædictas litteras. Ex utroque hoc testimonio colligi utcumque potest tempus, quo cœpta est episcopatuum erectio: nam evidenter hinc sequitur, cœptam non esse ante annum 998, nec post annum 1001. Crediderim Sanctum anno 999 aut 1000 ordinare cœpisse reditus & limites, unicuique episcopatui assignandos; deinde & personas designasse; misisse vero anno 1000 Astricum abbatem, designatum episcopum Colocensem, ad summum Pontificem Silvestrum II, ut omnia illa Pontificis auctoritate rata fierent & confirmarentur. At de misso Romam Astrico infra agemus latius.
[163] Schwartzius in Opusculo sæpe memorato de institutis episcopatibus ratiocinatur more suo, id est, [quod propria Regis auctoritate factum,] eo modo, ut vix queam existimare, ipsum vera credidisse, quæ tamquam probata lectoribus suis obtrudere conatur. Sententiam, quam inculcare nititur, declarat pag. 61, num. 56 his verbis: Originem proinde potestatis ecclesiasticæ, quam primi Hungariæ reges exercebant, a Græcis quoque, a quibus in religione Christiana instituti sunt, repetimus. Quo refero, quod Stephanus rex suo consilio suaque propria auctoritate archiepiscopen, episcopas, abbatias, aliasque prælaturas condidit, & quibus visum ipsi est, immunitatibus donavit. Nimirum quia Græci unamquamque gentem suo arbitrio vivere permittebant, si credimus Schwartzio, qui de moribus Græcorum hæc præmiserat verba: Græcos hæc contra illis constat fuisse moribus, ut partibus suis se rite defunctos existimarent, si quos Christiana pietate imbuere potuerunt: imbutos suis eos legibus rem sacram gubernare permiserunt. Egregiam enimvero laudem Græcis adscribit Schwartzius, dum affirmat conversos eorum opera suis legibus rem sacram administrasse. At rem adeo mirabilem probare debuerat, quod ne uno quidem verbo tentavit. Mihi sane chimæræ non absimilis videtur assertio: quo enim modo suis legibus rem sacram gubernarent gentes recens conversæ, quæ nullas umquam de sacris Christianorum habuerunt leges? Jussit Christus Petrum pascere agnos & oves Joan. 21: posuit Spiritus sanctus episcopos regere ecclesiam Dei Act. 20; at nullibi præcepit aut permisit Dominus, ut gentes recens conversæ suis legibus rem sacram gubernarent. Rectius igitur & laudabilius, quam vellet, de Romana Ecclesia loquitur Schwartzius, dum sic scribit: Gentes autem tunc primum conversas accurate observabant Pontifices, nihilque non egerunt, ut recens plantatæ ecclesiæ suo arbitratu ordinarentur, suoque a nutu penderent in posterum. Ita facere oportuit Petri successores, quibus cura pascendi oves Christi erat demandata. Hisce breviter observatis, audiamus, quam belle probet memoratus scriptor, episcopatus Hungariæ propria auctoritate a S. Stephano constitutos.
[164] Episcopas, inquit, & metropolitanam Strigoniensem prius a Stephano fuisse institutas, [inculcare nititur Schwartzius:] ipse in Legenda Chartuitius tradit, quam legationem Rex Romam mitteret. Eæque fundationes ecclesiarum quam sine omni Pontificis consilio a Rege factæ fuerint, illi iterum, qui principibus hæc jura denegant, testimonium edant, quando, præeunte Chartuitio, Silvestrum Pontificem, suis in litteris, legatos regios IGNOTÆ GENTIS LEGATOS appellantem fingunt. Ergo in gente, quam ad ovile suum pertinere ignorabat Princeps pastorum, religio Christiana effloruit, incrementa cepit, sacerdotia & episcopatus instituti fuerunt. Sed hæc κατ᾽ ἄνθρωπον. Firmissimum sententiæ nostræ præsidium collocamus in diplomate, quo abbatiam S. Martini rex Stephanus communivit; ex eo enim & prælaturas solius Regis auctoritate institutas, & ipsos prælatos, quibus visum Regi est, immunitatibus donatos, elucet. Nam cum decimas, ad parochianum episcopum pertinentes, abbati monasterii Rex addiceret; ne id episcopus ægrius ferret, ipsum & ceteros, cujus auctoritate sint constituti, cogitare admonet. Nec minus dignæ, quæ solicitius expendantur, sunt ceteræ immunitates, abbatibus monasterii illius concessæ. Atque hoc illud est, quod recitatis privilegii verbis, febricitare coëgit Inchoferum. Ita loquitur scriptor heterodoxus, quia Inchofer subjunxit hæc verba ad annum 1002: Multa vero sunt in hoc privilegio, quæ, si ad strictum jus exigantur, admirationem pariant. Verum enim Stephanum jure legati summi Pontificis, ut supra vidimus, circa ecclesias earumque jura disposuisse, tradunt scriptores rerum Hungaricarum: inter quos Bonfinius narrat, Regis acta cuncta cum institutis episcopatibus fuisse a summo Pontifice approbata; & præterea ad exaggerandam ejus dignitatem, pontificiæ legationis munus, qua sibi, posterisque regibus in perpetuum fungi fas esset, præferendæ crucis potestate honorasse.
[165] [at contrarium probatur certis argumentis;] Nihil attulit Schwartzius, cur hæc febricitantis esse verba dixerit; nihil, quo evinceret, vera non esse. Fallitur enimvero scriptor ille, si sibi persuaserit, dicta Catholicorum, variis rationibus nixa, joco illiberali satis refutari: neque enim id est scriptoris verum investigantis, sed petulantis & inhumani. Quam autem vera sit Inchoferi observatio, paucis accipe, lector studiose. Primo Carthuitius num. 12 testatur, summum Pontificem permisisse Regi, ut non modo ecclesias erectas ordinaret, sed etiam crucem in signum apostolatus ante se ferri juberet. Secundo Rex ipse in litteris fundationis monasterii Beel, quas recitat Peterfius in Conciliis Hungariæ pag. 5, sic loquitur: Ita nihilominus a Romanæ Sedis supremo Pontifice habui auctoritatem, ut, quibus vellem, ecclesiis seu monasteriis libertates seu dignitates conferrem. In litteris quoque fundationis monasterii Montis Ferrei jam datis num. 159 hæc reperiuntur Regis verba: Ex consensu & confirmatione authoritatis Apostolicæ; & hæc: Eadem authoritate Apostolica mediante decrevimus. Accedunt litteræ ejusdem Regis pro cathedra Quinque-ecclesiensi datæ apud Inchoferum ad annum 1009, in quibus similiter asseritur, erectum esse episcopatum illum a Rege cum consensu Sedis Apostolicæ. Ditmarus item, dum ait, Episcopales cathedras faciens, coronam & benedictionem accepit, aperte insinuat, gratam fuisse summo Pontifici hanc episcopatuum erectionem. Etenim non existimo tantum impudentiæ esse Schwartzio, ut negaturus sit benedictionem summi Pontificis intelligi a Ditmaro. Certe quilibet moderati ingenii eruditus sine dubio admittet de Romani Pontificis, seu Apostolica benedictione loqui Ditmarum. At non accepisset Stephanus a Romano Pontifice benedictionem ob erectos episcopatus, nisi illos erexisset consentiente Sede Apostolica, atque ab ea illorum confirmationem impetrasset. Quapropter certum est, nihil actum a S. Stephano in erectione episcopatuum & abbatiarum, nisi approbante & confirmante Romano Pontifice; idque vel ex sola sancti Regis pietate atque amicitia cum S. Henrico & Ottone III dicendum esset, etiamsi alia deficerent argumenta.
[166] [& ostenditur, quam inepta sint argumenta,] Relata Schwartzii argumenta, auctore suo digna prorsus sunt, id est, plane inepta. Objicit primo Carthuitium, ac deinde Epistolam Silvestri II, duo nimirum monumenta, quibus alias omnem auctoritatem detractam vellet. At clarissimum est, utrumque monumentum maxime esse contrarium opinioni, quam asserit: nam, teste Carthuitio infra num. 10, confirmationem erectorum episcopatuum, uti & metropolis Strigoniensis, petiit & impetravit per legatum suum Stephanus. Verba quoque Silvestri II in Epistola apud Inchoferum ad annum 1000 tam clara sunt, ut nihil relinquant dubitationis: Quare gloriose Fili, inquit Pontifex, cuncta a nobis & Sede Apostolica expostulata, diadema nomenque regium, Strigoniensem metropolim & reliquos episcopatus, de omnipotentis Dei, ac beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus authoritate, præmonente atque ita jubente eodem omnipotente Deo, cum Apostolica & nostra benedictione, libenter concessimus, concedimus & impertimur. Itaque Carthuitius dixit, institutos a Rege episcopatus, at non dixit id factum inscio aut se non interponente Pontifice, sed eo Regis consilia approbante, & auctoritatem tribuente. Surrexerunt sacerdotia & episcopatus in gente Romanæ Ecclesiæ eatenus ignota, quod nullus illius gentis legatus antea Romam fuisset destinatus.
[167] Verum, etiamsi facile credidero, Regem consilio suorum cœpisse quorumdam episcopatuum reditus & limites designare, [quæ protulit Schwartzius:] antequam legatum suum Romam mitteret, quod speraret omnia, quæ disposuisset, ibi probanda; episcopatus illi erecti non erant, antequam accessisset auctoritas summi Pontificis, qui non modo inchoata probavit & rata habuit, at reliqua etiam, quæ restabant ordinanda, sancti Regis dispositioni permisit. Vidit ipse Schwartzius non recte a se adduci Carthuitium & Silvestrum II, ideoque recurrit ad litteras Regis pro abbatia S. Martini datas, in quibus nulla fit mentio auctoritatis acceptæ a Pontifice. Verum non omnia ubique dicenda sunt. Meminit auctoritatis sibi collatæ per Pontificem in aliis tribus fundationum litteris jam allatis. Cum vero illas litteras Sanctus dabat, tanto minus opus erat meminisse potestatis acceptæ, quod ea recens obtenta latere tunc non posset ecclesiasticos Hungariæ. Silentium igitur illud Regis obesse minime potest, cum aliis locis explicet, qua potestate immunitates & privilegia ecclesiis dederit, quaque auctoritate instituerit episcopatus.
[168] Noverunt id ipsum Hungariæ reges Stephani successores, [ipsi reges Hungariæ agnoverunt auctoritate Romani Pontificis hæc facta esse:] quorum verba juvabit subnectere. Andreas Hungariæ rex in litteris ad Jacobum Prænestinum Apostolicæ Sedis legatum, apud Raynaldum ad annum 1233 num. 51 de S. Stephano sic loquitur: Sedens itaque in cathedra cum David sapientissimus Princeps, omne malum infidelitatis secundum illa tempora, ut prædiximus, suo intuitu dissipavit, & obstetricante manu ipsius, a gente Ungarica eductus est coluber tortuosus: sed & auctoritate summi Pontificis, qui ipsum vocavit Regem & Apostolum gentis nostræ, provincias per episcopatus distinxit, ecclesias mirifice ampliavit &c. Bella IV, successor & filius Andreæ, idem privilegium petiit a Gregorio IX pro gentibus Bulgariæ, quas subjicere conaretur. Verba ejus in epistola ad Pontificem apud Raynaldum ad annum 1238 num. 14 hæc sunt: Petimus ut officium legationis non alii, sed nobis in terra Assœvi (Bulgariæ regis, qui aliis Asanes dicitur) committatur, ut habeamus potestatem limitandi diœceses, distinguendi parochias, & in hac prima institutione potestatem habeamus ibi ponendi episcopos de consilio prælatorum & virorum religiosorum, quia hæc omnia beatæ memoriæ antecessori nostro S. Stephano sunt concessa &c. Hæc clarius manifestant, qua potestate S. Stephanus episcopatus novos erexerit in Hungaria, quam ut amplius elucidari debeat res clara & certa.
[169] Numerus episcopatuum a S. Stephano institutorum hoc tempore incertus mihi apparet. Ait quidem Carthuitius decem episcopatus a S. Stephano erectos, [decem aut undecim episcopatus a Stephano erect, sed non omnes simul.] sed incertum est, an metropolim eo numero comprehendat; nec dicit, omnes simul esse institutos. Unam initio totius Hungariæ metropolim statutam esse Strigoniensem ecclesiam, eique subjectos esse reliquos episcopatus, abunde habemus perspectum; nec dubitandum est, quin hæc omnium prima sit ordinata. Carolus a S. Paulo in Appendice ad Geographiam sacram varias dat notitias episcopatuum medii ævi, in quarum posterioribus recensentur etiam episcopatus Hungariæ. In notitia penultima, quam edidit ex Regia bibliotheca, pag. 55 metropolitanus Strigoniensis cum suffraganeis suis sic recensetur: Archiepiscopus Straigoniensis hos habet suffraganeos; Agriensem, Nutriensem, Vatiensem, Jauriensem, Quinqueecclesiensem, Vespruniensem. Iidem enumerantur alio ordine in postrema ejus notitia pag. 68, ubi & voces paulo correctius scriptæ hoc modo: Archiepiscopus Strigoniensis hos habet suffraganeos; Agriensem, Jauriensem, Nutriensem *, Quinque-ecclesiensem, Watiensem *, Vesprimiensem. Ponitur deinde utroque loco metropolis Colocensis, quæ initio fuit cathedra suffraganea Strigoniensis metropolis, cum suffraganeis quatuor. Sufficiet illas recitare ex Notitia postrema, quæ sic habet: Archiepiscopus Colocensis hos habet suffraganeos; Ultrasilvanum *, Cenadiensem *, Cagabriensem *, Waradiensem. Præter duodecim hosce episcopatus, antiquus etiam est Bachiensis, qui deinde Colocensi unitus est, ita ut jam tredecim habeamus episcopatus antiquos Hungariæ, quos tamen non omnes a S. Stephano institutos existimo. Ex hisce tamen decem certe aut undecim institutioni sancti Regis debentur. De primis quorumdam episcopis agam infra § 24.
[Annotata]
* al. suimet
* al. ac
* Nitriensem
* Vaciensem
* Transilvaniensem
* Chanadiensem
* Zagabriensem
§ XVII. Nuptiæ quo fere anno contractæ: uxor Sancti Gisela, soror S. Henrici imperatoris: de Giselæ genere errores quorumdam.
[De tempore nuptiarum S. Stephani opiniones variæ:] De anno, quo S. Stephanus nuptias contraxit cum Gisela S. Henrici imperatoris sorore, minime convenit inter scriptores, qui annos assignant multum diversos. Antiquorum hac de re dissensio effecit, ut neoterici quoque in varias abierint sententias. Inchoferus in Annalibus nuptias Stephani cum Gisela alligat anno 1005; at nuptias citius contractas videbimus. Schwartzius pag. 7 num. 6 de tempore nuptiarum hæc scribit: Nuptias ejus ad annum MX Sigebertus ponit; cujus quidem calculus vitio non caret, fateor… Propius ad rem accedit Aventinus, nuptiarum annum scribens MV. Id longe est certissimum, ante annum MII matrimonium principum non coaluisse. Idem enim omnes perhibent, fratrem Giselæ Henricum ea tempestate imperii habenas tenuisse: eas vero anno MII adeptus est. Ita quidem ille intrepide definit; at cum falsum sit, omnes asserere, Henricum tempore matrimonii hujus imperatorem fuisse, incerta mihi est ea opinio, imo & minus probabilis ob rationes mox dandas.
[171] Modestius & rectius de tempore nuptiarum Stephani disserit Hansizius noster in Germania sacra tom. 1 pag. 235, [Hansizius eas recte ponit inter annum 1000 & 1003,] ubi hæc scribit: Jam tum, (quando fundabat episcopatus) credo, Stephanus destinatus erat gener Henrici ducis Bavariorum, quæ res ei studium Ottonis adjunxerit; sic ut gratia & hortatu Ottonis obtentam ex Pontifice coronam ac benedictionem testetur Ditmarus. Gisela erat Heinrici sancti soror, cum qua nuptiale sacrum ferunt in castro Schyrensi celebratum, incertum quo anno. Obierat Henricus Giselæ pater Bavariæ dux anno CMXCV, circa XXVII Augusti mensis: filios reliquerat Henricum sanctum, principatus hæredem; & Brunonem postmodum Augustanum episcopum: filias, Giselam istam Stephano nuptam; & Brigittam Ratisbonensis parthenonis antistitam. Horum liberorum ex teneris institutor erat S. Wolfgangus, qui crebro vaticinio singulis eventuras olim sortes canebat. Henricum appellitabat regem; Giselam reginam. Hermannus Contractus conjugii hujus mentionem facit sub anno CMXCV per occasionem mortis Henrici Giselæ patris, non tamen sic, ut eodem anno contractum asserat; & in vivis tunc adhuc erat Geisa, & Stephanus nondum Hymenæo maturus. Illud verosimillimum, paulo post legatos ad urbem dimissos & coronam regiam inde obtentam, Giselam Stephano convenisse in manus, ut quem favor Ottonis, per eas nuptias emptus, ad consilia maturanda haud dubie impulerit. Certe Chartuitius ejus connubii mentionem haud ante facit, quam de accepto Pontificio munere retulisset; tunc enim subjicit, consortem regni, ab Stephano adscitam Giselam, chrismate unctam, & corona regia insignitam. Illud certum videtur, Giselam anno MIII jam fuisse in domo Stephani, cum constet ex Adelboldo & Annalista Hildesiensi, Brunonem Giselæ fratrem sub eum annum in Hungariam profugum ad sororem venisse, ut postea pluribus explicabitur.
[172] Hæc ratiocinatio figit matrimonium S. Stephani inter annum 1000 & 1003; [& sane nuptias non esse posteriores anno 1003, certo probatur argumento:] atque auctor verosimillimum judicat, matrimonium contractum esse post reversos Roma Stephani legatos, id est, circa finem anni 1000 aut initium 1001; sic tamen, ut simul existimet, nuptias jam ante fuisse decretas. Adelboldi verba de Brunone ad Giselam fugiente hæc sunt: Dominus Bruno autem apud Bulizlaum consolationem non inveniens, ad sororem suam Ungaricam reginam confugit, & etiam semetipsum recognoscens, intercessionem ejus imploravit. Sic Adelboldus in Vita S. Henrici apud nos tom. IV Julii pag. 751. At observandum est scribi hæc inter priora gesta anni 1004, licet revera contingere potuerint sub finem anni 1003, quo Bruno fugit ad Boleslaum Bohemiæ ducem, apud quem non diu mansit. Brunonem in Hungariam venisse ad Giselam circa finem anni 1003, aut certe initium 1004, colligo ex tempore reconciliationis ipsius cum Henrico imperatore fratre suo. Nam in gratiam receptus est ab Henrico circa finem mensis Martii, uti facile colligitur ex tota relatione Adelboldi, qui de ea sic habet: Ibi ei dominus Bruno cum legatis Ungarici Regis, qui ad intercedendum pro eo veniebant, ad se reversus obviam venit, & veniam pro commissis humiliter postulans, fratris viscera movit, & celeriter ad ignoscendum inflexit. Facta hæc sunt circa limites comitatus Tirolensis, quem mox pertransivit cum exercitu Henricus, Dominicam Palmarum, quæ incidebat in IX Aprilis, Tridenti celebraturus. Hæc eo libentius adduxi, quod ex relatione Adelboldi simul discamus non Giselam modo, sed etiam Stephanum, allaborasse, ut Bruno se Henrico subjiceret, ab eoque reciperetur in gratiam.
[173] [probabilius quoque videtur, contractas esse anno 1000 ante coronam obtentam:] Porro sive Bruno ad Giselam venerit currente anno 1003, sive inchoato 1004, ex illis certo colligitur, nuptam non esse Giselam post annum 1003, cum ante adventum fratris sui regina esset. Ex eodem etiam Adelboldo colligitur, nuptias hasce coaluisse verisimiliter ante imperium Henrici, inchoatum die VI Junii anni 1002: nam diligentissimus Adelboldus nuptias istas non siluisset in Vita Henrici, si incidissent in annos priores regnantis Henrici, quos exacte descripsit. Itaque non crediderim, Henricum regni initio, quod perturbatissimum fuit, de nuptiis sororis suæ cogitasse. Præterea Ditmari verba vix ullum relinquunt dubium, quin nuptiæ factæ fuerint, vivente adhuc Ottone III: nam Stephanus a Ditmaro vocatur gener Henrici ducis Bawariorum; dum coronam ac benedictionem accepit. Patrem S. Henrici designat; illius enim gener fuit Stephanus. At gener non dicitur, nisi matrimonio junctus. Innuit igitur Stephanum non modo ante imperium S. Henrici, seu annum 1002; sed etiam ante coronam anno 1000 acceptam nuptiis illigatum fuisse. Quapropter existimo, nuptias hasce nulli anno rectius affigi posse quam anno 1000, paulo ante obtentam coronam nomenque regium; atque eatenus dissentio ab Hansizio, qui magis existimat, nuptias obtentæ coronæ postponendas. Demum nuptias non esse contractas ante annum 1000, aut certe non diu ante, colligitur ex ætate Sancti, qui tunc agebat annum circiter decimum septimum aut decimum octavum.
[174] [Carthuitius quidem nuptias narrat post coronationem, & Bonfinius contrarius est sententiæ datæ;] Contra hanc sententiam objici potest auctoritas Carthuitii, quia hic num. 13 nuptias referens S. Stephani cum Gisela, eas videtur postponere coronæ obtentæ; quin etiam nuptias videtur referre ad tempus imperantis Henrici, cum dicat Stephanum sibi matrimonio junxisse sororem Romanæ dignitatis augusti, videlicet Henrici. Bonfinius quoque pag. 176 apertius ad imperium Henrici nuptias removet; de hisce enim sic scribit: Stephanus igitur Henrici secundi sanctitatem, gestorum gloriam, & religionem conspicatus, cujus ope & hortatu Ungaros in veram fidem asseruerat, cum pari probitate conjungi cupiebat: accedebat & imperatoris dignitas & potentia, quam ad rem suam nimium facere intelligebat. Contra vero Henricus, Stephani præstantiam & ingenitam sanctitatem non ignorans, nihil ducebat antiquius, quam aliqua cum eo affinitate vinciri, qua infestissima utraque natio, quæ tot annos cruentissima bella gesserat, reconciliaretur, & divi Regis sanctitas propagaretur, cujus sapientia ac studio factum erat, ut Ungari, qui finitimos diu Scythica feritate vexarant, in Christi fidem asserti, & vicinis & Christianæ reipublicæ salutares fore viderentur. Proinde postulatam a Pannonico Rege sororem, cui Gysle nomen erat, ultro Henricus conjugavit, ut pari cum Viro sanctitate certaret, pacemque perpetuam inter Alamannos & Ungaros pacisceretur. Hanc Bonfinii relationem nullo modo conciliari posse cum tempore nuptiis assignato, lubens agnosco; at ipsius auctoritas nullius est ponderis pro chronotaxi stabilienda.
[175] Carthuitius vero, licet Giselam vocet sororem Romanæ dignitatis augusti, [sed hisce rationibus aliæ præponderant.] & nuptias narret post coronationem Regis, non affirmat Henricum jam imperatorem fuisse tempore dictarum nuptiarum: nam augustum vocare potuit, quia eam dignitatem deinde consecutus est Henricus, uti sæpe fit a scriptoribus. Potuit & rerum gestarum ordinem invertere in hisce, uti eumdem in aliis quibusdam invertit, ita ut necesse non sit ubique affirmare, prius facta esse, quæ prius referuntur a Carthuitio: contrarium enim observabimus variis locis in annotatis ad Vitam. Hæc præpostera factorum narratio familiaris est scriptoribus, qui exactam non texunt chronologiam; atque hoc loco ratione aliqua non caret. Narraverat consilium Regis de instituendis episcopatibus, & dispositiones in hunc finem cœptas. Hanc igitur relationem pertexere voluit usque ad obtentam Romani Pontificis confirmationem, quæ connexa erat cum corona eodem tempore a Pontifice missa. Hunc rerum potius, quam temporis, ordinem secutus, mox etiam subjecit leges ad regnum recte constituendum latas, & tunc demum nuptias; quamvis leges haud dubie nuptiis sint posteriores. Turoczius & Ranzanus nullum nuptiis assignarunt tempus. Chronicorum scriptores annis maxime diversis nuptias referunt, ut vidimus: nostræ tamen sententiæ magis favent, quam oppositæ, quia plerique dicunt, nuptiis hisce conversam esse Hungariam, ipsumque etiam Stephanum. Errarunt hi quidem, ut ostendi § 13; at facilius in hunc errorem labi potuerunt, si nuptiæ præcesserint coronationem Regis, qua innotuit Hungariæ conversio, quam si eamdem fuerint secutæ. Itaque, omnibus consideratis, probabilius mihi videtur, S. Stephani matrimonium præcessisse coronationem, & vix ullum apparet dubium, quin contractum sit ante imperium Henrici, cum id etiam clarissimis verbis affirmet Ademarus num. 103 citatus.
[176] Giselam fuisse sororem S. Henrici imperatoris, filiam vero Henrici Bavariæ ducis, [Gisela fuit filia Henrici Bavariæ ducis, soror Henrici imperatoris:] tam multi affirmant scriptores contemporanei, suppares & paulo remotiores, ut ea de re nullum superesse possu dubium. Duos illa habuit fratres, sororem unam. Hisce omnibus S. Wolfgangus Ratisbonensis episcopus futuras dignitates prædixit. Quippe scriptor Vitæ S. Wolfgangi apud Mabillonium seculo 5 Benedictino part. 1 pag. 827 de iis sic habet: Sed neque hoc silemus, quia aliquando per prophetiæ spiritum ea, quæ ventura erant, quasi præsentia vidit. Quod maxime in provectibus liberorum præcipui ducis Heinrici patescit. Cum enim ad eum, sicut sæpe solebat, causa benedictionis duceretur speciosissima illius proles, Heinricum, qui postea Dei nutu rex est effectus, prænominavit REGEM; fratrem vero ejus Brunonem appellavit ANTISTITEM; sororem eorum majorem (Giselam) REGINAM; alteram autem, quam baptizavit, & de sacro fonte suscepit, ABBATISSAM nuncupavit. Hæc itaque, & multa alia, quæ ex ore ejus audivimus, sicut ipse prædixit, impleta cernimus.
[177] Porro aliqui scriptores Hungari aliam olim commemorarunt Giselæ stirpem; [de genere ipsius varia fabulosa scripserunt aliqui,] sed hac in re errarunt haud dubie, sicut in aliis multis. Audi tamen eorum opinionem ex Bonfinio, qui eam pag. 176 refert his verbis: Præter cæterorum opinionem, Ungarici aliter sentiunt Annales; quippe qui divum Stephanum in uxorem Gyslam, Guilielmi ducis filiam, asserunt accepisse: Guilielmum S. Sigismundi Burgundiorum regis fuisse fratrem, & post Sigismundi martyrium, ne interitum dixerim, ad Henricum imperatorem confugisse, ejus jussu Venetiis fuisse collocatum, Gertrudem imperatoris sororem in uxorem habuisse, & ex ea Gyslam filiam accepisse, Ungariæ regi desponsatam: Gertrude intempestiva morte subrepta, sancti Stephani sororem sibi copulasse, ex eaque genuisse Petrum, qui ad regni fastigium evectus est. Dedit hic Bonfinius opinionem Turoczii, quam tamen non approbat. Quam autem omnia illa sint vitiosa, abunde liquet vel ex solo S. Sigismundo Burgundionum rege, qui jam seculo VI erat occisus. Qua igitur specie veri hic statui potest frater Guilielmi, quem dixerunt Giselæ patrem? Guilielmi nomen æque videtur fictitium ac Sigismundi, & imperatoris Henrici, quod nomen non expressit Turoczius, sed solum vocavit imperatorem.
[178] [verosimiliter ex confusione cum matre ejus, item Gisela dicta,] Demptis nominibus omnibus, genus Giselæ Hungari desumere potuerunt ex confusione cum aliis duabus Giselis ejusdem temporis, quæ ambæ fuerunt Burgundæ. Prima erat ipsa mater Giselæ reginæ, uxor nimirum Henrici Rixosi Bavariæ ducis, & filia Conradi Pacifici Burgundiæ regis. Hæc Gisela, mater Giselæ uxoris S. Stephani, præcipuam confusioni occasionem præbuisse videtur: nam revera Conradus ipsius pater, cum adolescens amisisset patrem suum Rodolphum II Burgundiæ regem, venit ad imperatorem Ottonem I, a quo multis annis detentus est, donec Otto Adelaïdem sororem Conradi, quam Berengarius Italiæ rex captivam tenebat, e manibus ipsius liberavit, & uxorem duxit: nam tunc Conradum etiam ad regnum suum remisit. Videntur itaque Hungari tenuisse genealogiam matris Giselæ, eamque cum filia ipsius, regina sua, confudisse. Fateor quidem non omnia, quæ dicunt, convenire Giselæ matri; attamen vix dubito quin illam confuderint cum filia, reliquosque errores pari libertate conjecturandi addiderint.
[179] [& cum tertia ejusdem temporis: duas uxores non habuit Stephanus.] Altera Gisela erat consobrina reginæ Hungaricæ, nata nimirum ex Gerberga, prædicti Conradi regis item filia. Fuit hæc Gisela nupta primum Ernesto Sueviæ duci, eoque defuncto, deinde Conrado II imperatori, cognomento Salico. Ex hac etiam aliqua commiscere potuerunt Hungari cum Gisela regina sua. Quidquid sit, quod eorum erroribus occasionem dederit, prorsus mihi non placet eorum conjectura, qui duas uxores, & quidem ejusdem nominis, attribuerunt S. Stephano, ut antiquos Hungarorum errores utcumque conciliarent cum vera sententia: nam secundæ S. Stephani uxoris nullum uspiam apud antiquos scriptores exstat vestigium. Giselæ reginæ, uti & Emerici filii, qui ex liberis S. Stephani solus innotuit, subinde mentionem faciemus per decursum.
§ XVIII. Nomen & dignitas regia obtenta, corona missa a summo Pontifice Silvestro II, qui & alia Regi consert privilegia.
[Stephanus initio ducis titulo principatum tenuit,] Mortuo Geysa S. Stephani patre, Filius ipsius mox quidem consecutus est regimen Hungarorum, sed ita, ut illud habuerat Geysa, aliique duces, videlicet ducis, non regis, nomine. Hæc Carthuitii, Turoczii, Ranzani, aliorumque plurimorum est sententia, quæ multis quoque rationibus sic confirmabitur, ut nullum superesse possit dubium. Si qui scriptores Stephanum ab initio obtenti principatus regem nominaverunt, id fecerunt vel quia regiam dignitatem deinde consecutus est, vel quia quoslibet principes potentes aliqui reges nominant, aut certe, quia errarunt cum Bonfinio, qui credidit Stephanum ab initio a subditis suis regem fuisse dictum, etiamsi idem agnoscat missam deinde a Pontifice coronam regiam. Audi mentem prædicti scriptoris. Post longam orationem ad proceres Hungaros, quam Geysæ sub finem vitæ attribuit, electionem Stephani sic narrat: Præsente patre, omnium consensu Stephanus, non tam humano, quam divino judicio, non dux, ut pater erat, sed Ungarorum rex creatur. Universæ reipublicæ summa traditur; cunctique nobiles & plebeii in manus ejus conjurant, se numquam imperia detrectaturos, gratissima ac fida præstituros obsequia, & cælestis internuncii loco eum habituros. Mox procerum manibus elatus in solium, rex ab omnibus consalutatur. Delatus in castra, a prætorianis legionibus eadem consalutatione comprobatur. Clarum est, hæc electionis adjuncta ex moribus antiquorum Romanorum conficta esse. Electionem vero ipsam suspicor assertam esse ex Carthuitio male intellecto. Hæc verba num. 4 apud Carthuitium leguntur: Convocatis pater suus (Geysa) Hungariæ primatibus cum ordine sequenti, per communis consilium colloquii filium suum Stephanum post se regnaturum populo præfecit, & ad hoc corroborandum, a singulis sacramentum exegit. Vox regnaturum persuadere potuit Bonfinio, regem creatum esse Stephanum. Verum non ea est mens Carthuitii; nam in patris solium, ut mox addit, evectus est, & regnavit ut pater, ducis titulo, donec regium consequeretur.
[181] Ranzanus indice 8 de accepta regia dignitate sic habet: [deinde vero regiam dignitatem & nomen obtinuit,] Haud multo interjecto deinde tempore (a victo Cupa Simigiensi duce,) cum Hungariæ optimatibus placuisset, ut, qui titulo ducis tot præesset populis, totque viris generis claritudine auctoritateque magna insignibus, uteretur magis honorata appellatione, regiam elegerunt dignitatem. Cæterum ad eam evehendum neminem, nisi Stephanum: quippe cum jure successor fuisset paternarum opum, atque ita duxisset anteactam vitam, ut solus natus ad regnum fuerit prudentium omnium sententia judicatus. Omnium igitur miro consensu & applausu eligitur, appellaturque ipse rex, ac regia corona, regum more, donatur. Quam diu tenuit regnum, præterquam quod sapienter & Christiane, hoc est, pie sancteque vitam instituit; nihil quoque prætermisit, quod optimi regis officio congrueret. Hæc narratio eatenus vera esse potest, quod Hungari ipsi regium nomen Stephano detulerint, priusquam eam dignitatem Romæ obtineret; aut, ut verisimilius apparet, quod acceptum Romani Pontificis auctoritate nomen regium suo consensu ratum habuerint, & approbarint: relatio tamen admodum est imperfecta, quia omittitur præcipua illius dignitatis origo, ideoque tota fit suspecta. Turoczius cap. 29 regiam dignitatem acceptam breviter perstringit his verbis: Porro beatus Stephanus, postquam regiæ celsitudinis coronam divinitus est adeptus &c. Clare quidem significat, initio regem non fuisse, nam paulo ante dixerat, a beato Stephano tunc duce; at non refert, a quo coronam acceperit Stephanus. Verumtamen voce divinitus utcumque insinuat, se non ignorasse, coronam acceperit Stephanum missam fuisse a summo Pontifice divinitus præmonito.
[182] [petita corona a summo Pontifice per legatum,] Bonfinius vero non siluit, cujus auctoritate coronam regiam impetraverit Stephanus, sed Carthuitium secutus, rem fuse narravit. Quin & errorem Carthuitii in nomine ducis Poloni amplexus est, Miscam vocans, quem Boleslaum dictum oportuit. Totam ipsius relationem in paucis corrigendam, ac deinde confirmandam, subnecto. Pag. 174 sic habet: Hunc (Astricum, alio nomine Anastasium) quarto post obitum patris anno, Romam ad summum Pontificem mittendum esse censuit, mandata dat, ut a Christi Vicario in Ungaros, qui ejus fidem nuper iniverint, Apostolicam benedictionem imploret, & inter oves Petri adnumeret. Post hæc, ut Strigoniensem basilicam metropolitanam esse jubeat. Item cæteros episcopatus, in Ungaria nuper erectos, sacrosancta auctoritate confirmet. Demum quando potestas omnis a Deo est, & maxima cœpta sine divina ope confirmari nequeunt, regalia insignia cum pontificia benedictione piis precibus assequatur. Astricus Romam properans, ut legationis officio diligentissime fungeretur, die noctuque iter facit. Quid facit Deus, qui piorum consiliis & honoribus semper incumbit? Nimirum dexterrimis eos prosequitur auspiciis. Eodem enim anno Misca, Poloniæ dux, ad fidem cum populo conversus, eadem a Benedicto * Pontifice maximo per legatos postulabat: quare coronam Pontifex ingenti sumptu compararat, ut religionis ac fidei accessione lætatus, Miscam ducem, & novum Christi militem, ob rem bene gestam, regio diademate insigniret.
[183] [eaque cum aliis privilegiis impetrata,] Pridie ejus diei, quo Polonis destinata corona tribuenda erat, Astricus urbem ingreditur. Ecce in somnis superiore nocte Dei internuncius Pontifici apparet: Salve (inquit) Pontifex, cras Pannonicæ gentis legatum ad te venturum esse scito, qui ut tuo beneficio & auctoritate suum Principem regio diademate dones, exorabit, destinatam Polonis coronam, quando ita merita postulant, huic dato; proinde divina mandata servato. Quum is in auras recessisset, secunda hora diei Astricus in senatum Apostolicum admissus est. Ubi quum Regis mandata ex ordine retulisset, ejusque sanctissima gesta subjecisset, & quantum Catholicæ fidei ultra citraque Danubium accessionis fecisset, quam in Getas & Sarmatas usque propagarat, enarrasset, incredibili Apostolicum ordinem gaudio complevit. Re ad senatum relata, pro voluntate Regis, & legati postulatione, nullo refragante, decernitur, ut non modo Christianissimus Rex regia corona donetur, in regno Apostolica auctoritate confirmetur, & Regis acta cuncta cum institutis episcopatibus approbentur; verum etiam, quia verus & fidus Dei miles est, & Apostolus, ad exaggerandam ejus dignitatem, in perpetuum Pontificiæ legationis insigne, qua sibi posterisque regibus, semper fungi fas sit, præferendæ crucis potestate honestetur.
[184] Quum legatus omnia non solum e sententia, sed præter spem & opinionem impetrasset, [ut scribit Bonfinius, in quibusdam tamen aberrans.] magno refertus gaudio, in Pannoniam se recepit. Strigonio appropinquanti Rex cum singulari sacerdotum pontificumque pompa obviam prodiit. Astricum Pontificia munera deferentem, & coronam & crucem ostentantem, honorificentissime Deo gratias agens excepit. Apostolica insignia præreverenter accepta, quando ad unamquamque Romani pontificis mentionem Stephanus, spectante populo, inclinato capite sese ingeniculabat, ut exemplo suo ad Romani Pontificis, Apostolicique senatus obsequium & observantiam omnes hortaretur. Hactenus Bonfinius, cujus errore Benedictus Pontifex substitutus est Silvestro II. Delenda item sunt, quæ ait de propagata religione in Getas & Sarmatas: nam id necdum fecerat Stephanus.
[185] Cum relatione Carthuitii & Bonfinii optime congruunt litteræ Silvestri II summi Pontificis, [Litteræ Silvestri II, quibus postulata omnia] ad Stephanum redeunti legato datæ. Edidit hasce Inchofer in Annalibus ad annum 1000 hoc modo: Silvester episcopus servus servorum Dei Stephano duci Ungarorum salutem & Apostolicam benedictionem. Legati nobilitatis tuæ, in primis vero carissimus confrater noster Astricus, venerabilis Colocensis episcopus, tanto majori cor nostrum lætitia affecerunt, ac minori officium suum labore confecerunt, quanto divinitus præmoniti, cupidissimo animo illorum adventum de ignota nobis gente præstolabamur. Felix legatio, quæ cælesti præventa nuncio, atque angelico pertractata ministerio, prius Dei conclusa est decreto, quam a nobis audita fuisset. Vere non volentis, neque currentis, sed, secundum Apostolum, miserentis est Dei: qui teste Daniele, mutat tempora & ætates, transfert regna, atque constituit: revelat profunda & abscondita, & novit in tenebris constituta, quia lux cum eo est: quæ, sicut docet Joannes, illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Primum ergo gratias agimus Deo Patri, & Domino nostro Jesu Christo, qui temporibus nostris invenit sibi David filium Geysæ, hominem secundum cor suum, & luce irradiatum cælesti suscitavit illum pascere Israël populum suum, electam gentem Ungarorum. Deinde laudamus pietatem sublimitatis tuæ in Deum, & reverentiam erga Sedem Apostolicam, cui divina patiente misericordia, nullo meritorum nostrorum suffragio, præsidemus. Tum vero largitatem liberalitatis, qua B. Petro Apostolorum principi regnum ac gentem, cujus dux es, cunctaque tua, ac teipsum per eosdem legatos & litteras perpetuum obtulisti, digno præconio commendamus. Hoc enim facto egregio aperte testatus es, & re vera talem te merito esse demonstrasti, qualem ut nos te declarare dignaremur, studiose expetivisti. Sed parcimus. Neque enim necesse est, ut quem tot ac talia præclare pro Christo gesta facinora voce publica clamant, quemque Deus ipse commendat, amplius commendemus.
[186] [Stephano concedit, regnum oblatum restituit,] Quare, gloriose fili, cuncta a nobis, & Sede Apostolica expostulata, diadema, nomenque regium, Strigoniensem metropolim, & reliquos episcopatus, de omnipotentis Dei, ac beatorum Petri & Pauli apostolorum ejus authoritate, præmonente atque ita jubente eodem omnipotente Deo, cum Apostolica & nostra benedictione libenter concessimus, concedimus & impertimur. Regnum quoque a munificentia tua S. Petro oblatum, teque una, ac gentem & nationem Ungaricam præsentem, & futuram, sub protectionem sanctæ Romanæ Ecclesiæ acceptantes, prudentiæ tuæ, hæredibus ac legitimis successoribus tuis habendum, tenendum, regendum, gubernandum, ac possidendum reddimus & conferimus. Qui quidem hæredes, ac successores tui quicumque, posteaquam per optimates legitime electi fuerint, teneantur similiter nobis, & successoribus nostris per se, vel per legatos, debitam obedientiam ac reverentiam exhibere, seque sanctæ Romanæ Ecclesiæ, quæ subjectos non habet ut servos, sed ut filios suscipit universos, subditos esse ostendere, atque in Catholica fide, Christique Domini ac Salvatoris nostri religione firmiter perseverare, eamdemque promovere.
[187] [eumque creat legatum Apostolicum; aliæ etiam per nuntium missæ.] Et quia nobilitas tua Apostolorum gloriam æmulando, apostolicum munus, Christum prædicando, ejusque Fidem propagando, gerere non est dedignata, nostrasque & sacerdotii vices supplere studuit, atque Apostolorum Principem præ cæteris singulariter honorare: idcirco & nos singulari insuper privilegio excellentiam tuam, tuorumque meritorum intuitu, heredes ac successores tuos legitimos, qui sicut dictum est, electi atque a Sede Apostolica approbati fuerint, nunc & perpetuis futuris temporibus condecorare cupientes; ut postquam tu, & illi, corona, quam mittimus, rite juxta formulam legatis tuis traditam, coronatus, vel coronati extiteritis, crucem ante se, apostolatus insigne, gestare facere possis & valeas, atque illi possint valeantque: & secundum quod divina gratia te, & illos docuerit ecclesias regni tui præsentes & futuras nostra ac successorum nostrorum vice disponere atque ordinare, apostolica authoritate similiter concessimus, volumus, & rogamus, sicuti in aliis litteris, quas in communi ad te, optimatesque regni, & cunctum fidelem populum, per nuncium nostrum, quem ad te dirigimus, deferendis, plenius hæc omnia explicata continentur. Oramus omnipotentem Deum, qui te de utero matris tuæ vocavit nomine tuo ad regnum & coronam, quique diadema, quod duci Polonorum confectum per nos fuerat, tibi dandum mandavit, augeat incrementa frugum justitiæ suæ, novellas plantas regni tui rore suæ benedictionis perfundat largiter; regnum tuum tibi, teque regno servet incolumen; ab hostibus visibilibus, & invisibilibus protegat; ac post terreni regni molestias, in cælesti regno corona adornet æterna. Data Romæ VI Kal. April. Indictione decimatertia. Ad hasce litteras recte observat Inchoferus, alias quoque litteras, quibus omnia latius explicabantur, a Silvestro missas fuisse per nuntium. Et sane dignitas Regis exigebat, ut Pontifex mitteret nuntium, qui consilio etiam adesse poterat Regi, eumdemque in erigendis ecclesiis, condendisque legibus ad Ecclesiam spectantibus juvare. In litteris, quas anno 1009 pro instituto episcopatu Quinque-ecclesiensi dedit Stephanus, nuntii Pontificii mentionem facit his verbis: Cum consensu sanctissimi Apostolici, & in præsentia ejus nuntii. Porro epocha litterarum designat annum 1000, uti liquet ex Indictione XIII, quæ eo anno currebat. Litteræ ipsæ optime congruunt cum relatis Carthuitii & Bonfinii, nihilque prorsus continent, quod non aliunde confirmabitur. Schwartzius tamen hasce litteras suppositionis suspectas reddere nititur; sed ratiunculas ipsius discutiemus infra, ubi ad alia quoque ejusdem argumenta respondebitur. Singula prius capita, quæ heterodoxus ille scriptor negare voluit, solidis rationibus confirmare aggredior.
[Annotata]
* imo Silvestro
§ XIX. Præcipua capita, quæ in relatione Carthuitii Bonfiniique & in Litteris Pontificiis asseruntur, aliis auctoritatibus & rationibus confirmantur.
[Coronam S. Stephano a Pontifice missam, probatur ex Ditmaro,] Laudati scriptores cum litteris Silvestri II asserunt primo, coronam regiam per legatum S. Stephani petitam fuisse a Romano Pontifice atque obtentam, Pontifice prævie per revelationem monito. Nullum hactenus vidi scriptorem Catholicum, qui id factum negavit; nullum, qui de eo videtur dubitasse. Et sane tam firmis nititur rationibus, ut dubitationi non debeat esse obnoxium. Ditmarus Merseburgensis episcopus, qui eodem vivebat tempore, quique res Hungarorum tantum breviter attigit, quatenus connexæ erant cum gestis imperatorum, quæ enarrabat, breve quidem, at luculentum huic veritati præbet testimonium, quod vel solum sufficit ad omnem dubitationem amovendam. Verba ipsius, jam alia occasione ante data, lib. 4 hæc sunt: Imperatoris autem prædicti (Ottonis III) gratia & hortatu, gener Henrici ducis Bawariorum Waic, in regno suo episcopales cathedras faciens, coronam & benedictionem accepit. Constat Stephanum fuisse generum Henrici Rixosi Bavariæ ducis; constat erectionem episcopatuum ab eo cœptam circa annum 999 aut 1000; constat eodem tempore Ottonem III imperasse, nec defunctum esse ante annum 1002; itaque certum est, per nomen vernaculum Waic non alium designari, qui coronam & benedictionem accepit, quam S. Stephanum; neque ullus, opinor, hoc negaverit. Jam vero Stephanum non ab alio accepisse coronam, quam a summo Pontifice, clarum rursus est, quia dicitur simul coronam & benedictionem accepisse, quia eam accepisse dicitur gratia & hortatu imperatoris, & quia coronam asseritur impetrasse episcopales cathedras faciens, quibus verbis innuitur, coronam fuisse concessam in præmium promotæ rei Christianæ. Itaque Schwartzius impudenter mendacii arguere debet Ditmarum, vel admittere coronam S. Stephano concessam fuisse a Romano Pontifice.
[189] Alteram rationem desumo ex epocha litterarum S. Stephani pro abbatia S. Martini, [ex litteris Stephani, ex Turoczio,] quæ datæ leguntur, anno Dominicæ Incarnationis MI, Indictione XV, anno Stephani primi regis secundo. Hasce litteras authenticas esse admisit Schwartzius, ratus multum sibi profuturas. Primo, cum hæ litteræ datæ sint anno MI, mense Septembri, aut alio posteriori, epocha harum litterarum exacte congruit cum tempore, quod exprimunt litteræ Pontificiæ, quodque assignant Carthuitius & Bonfinius. Quippe hi aiunt missum a Stephano legatum quarto post patris obitum anno, id est, ipso anno millesimo, quo datæ leguntur litteræ Pontificiæ XXV Martii. Si autem missa est corona anno M, currebat secundus acceptæ coronæ annus sub finem anni MI, quo suas dedit Stephanus notatas anno regni secundo. Hic tam exactus epocharum consensus dictorum omnium instrumentorum fidem mire commendat. Præterea, cum Stephanus Hungaris præfuerit ab anno 997, non vocaret annum MI secundum sui regni, nisi ad primam dignitatem accessisset alia, a qua annos suos deinceps numerare voluisset. Numeravit igitur Sanctus annos suos a tempore acceptæ coronæ, hanc autem cum divinitus obtentam dicat Turoczius, innuit acceptam esse eo modo, quo datam narrat cum Carthuitio & Bonfinio ipse Pontifex, nimirum quia Silvester divino præmonitus erat oraculo per angelum: atque hæc esse videtur causa, cur corona illa vocetur angelica. Ab exemplo etiam Boleslai Poloniæ ducis, quem coronam regiam petiisse a Romano Pontifice videbimus, verisimili ratione concludi potest, Stephanum non ab alio coronam petiisse & obtinuisse, quam a Romano Pontifice. At ejusmodi argumentis non egemus, cum non desint testimonia alia, eamdem veritatem firmantia.
[190] [ab auctoritate Andreæ & Ladislai Hungariæ regum,] Andreas II Hungariæ rex anno 1233 ad Jacobum Prænestinum Apostolicæ Sedis legatum apud Raynaldum ad eumdem annum num. 51 sic loquitur: Cum constantia sinceræ dilectionis rex, qui sedet in solio judicii, teste rege Salomone, dissipat omne malum intuitu suo. Hunc regem sanctæ & recolendæ memoriæ intelligimus beatissimum Stephanum, gentis Ungaricæ primum regem, qui ad regni solium auctoritate propria noluit sublimari, sciens scriptum, quod nemo assumit sibi honorem, sed qui vocatur a Deo: & ideo non a quolibet, sed a Vicario Jesu Christi, & Petri beatissimi successore, per revelationem divinam summo Pontifici factam, assumpsit regni diadema… Sed & auctoritate summi Pontificis, qui ipsum vocavit Regem & Apostolum gentis nostræ, provincias per episcopatus distinxit &c. Hæc verba non modo confirmant, coronam missam esse a Pontifice: sed simul probant ejusdem Pontificis revelationem in monumentis singulis, quæ desendimus, assertam. Ladislaus item Hungariæ rex datam per summum Pontificem Stephano coronam profitetur in litteris suis apud Raynaldum anno 1279 num. 31 hisce verbis: Divinæ visitationis exordium, quo nos Dominus verus Oriens visitavit ex alto, quo sanctæ matris Ecclesiæ visceribus aduniamur, lumine Catholicæ fidei illustrati, in progenitore nostro, sancto rege Stephano, a sacrosancta Romana Ecclesia recognoscimus, ut debemus. In ipso enim orthodoxæ fidei, divina afflante clementia, sacrum redolevit unguentum; in ipso, alluvione cælestis gratiæ pullulante, una cum reliquis serenissimis regibus Ungariæ, claro germine descendentibus, ab eadem regni gubernaculum suscipimus, & coronam. Et ut principatum fidei in sacrosancta Romana Ecclesia consistere, eamdem Christi thalamum, & Trinitatis hospitium luculentius demonstraret, non a se, vel ab alio, sed ab eadem Romana Ecclesia, matre omnium & magistra, regni diadema revelatione divina meruit obtinere.
[191] Bonifacius Papa VIII anno 1301 apud laudatum Raynaldum num. 8 prædictis regibus consonat, [Bonifacii Papæ VIII,] in litteris ad Nicolaum Ostiensem Apostolicæ Sedis in Hungaria legatum sic scribens: Ad hæc nolumus te latere, aut in dubium revocari, quod memoratum Ungariæ regnum sacrosanctæ Romanæ Ecclesiæ a beato Stephano, primo rege Ungariæ Christiano, cum omni ejus jure ac potestate, devote oblatum fuit, & traditum reverenter: qui etiam ad ipsius regni solium noluit auctoritate propria sublimari, sciens quod nemo sibi sumere debet honorem, nisi qui vocatur a Deo: & ideo non a quolibet, sed a Vicario Jesu Christi & successore Petri assumpsit regium diadema. Fuerat quidem divinitus revelatum, quod ei primum in gente Ungarica corona debebatur & regnum, sicut hæc plenius documenta, quæ servantur in archiviis memoratæ Ecclesiæ Romanæ testantur, & ad ipsius archiepiscopi potuerunt notitiam pervenisse. Idem Pontifex ad Wenceslaum Bohemiæ regem, cujus filius Wenceslaus regnum Hungariæ appetebat, ita scripsit ibidem num. 10: Nec debuit Apostolica Sedes, mater omnium & magistra, contemni, quin saltem in dubiis & majoribus causis ad ipsam fuerit recursus habendus: sine cujus etiam auctoritate sanctæ memoriæ Stephanus, rex Ungariæ divina revelatione præmonitus, noluit in ipsius regni solium sublimari: sed tamquam Aaron vocatus a Deo, ab ipsa Sede accepit humiliter coronam & regnum. Hunc Stephanum Deus de tenebris infidelitatis eripuit, & vocavit in admirabile lumen suum; qui fuit primus rex Ungariæ Christianus. Hæc Bonifacii testimonia simul confirmant revelationem, quæ jam tot testimoniis & tam præclaris confirmata est, ut neque de corona per Pontificem missa, neque de revelatione ipsius dubitare possit ullus, qui mavult verum agnoscere, quam inutili labore contra apertam veritatem pugnare.
[192] Non desunt tamen & alia testimonia, quibus idem rursum inculcari potest etiam contentiosis & pertinacibus. [ac Gentilis Cardinalis, Pontificii in Hungaria legati.] In tabulis conventionis inter Cardinalem Gentilem legatum & proceres Hungaros apud Raynaldum ad annum 1308 num. 25 hæc dicuntur: Idem dominus legatus proposuit verbum Dei, assumpto illo Euangelico themate, Domine, nonne bonum semen seminasti in agro tuo? &c., seriose retexens agri semina, id est, regni Ungariæ, quæ in illo Dominus seminarat, ex quibus reges Catholici, tanta sanctitatis & vitæ claritate conspicui prodierunt, quod Sanctorum adscribi catalogo meruere; quodque coronam regni primus rex Ungariæ sanctus Stephanus a Romano Pontifice consecratam acceperit, prout Ungarorum Historiæ *, quas legatus ipse prænoverat, asseruit protestari. Hæc dicta in publico procerum conventu nullus negasse legitur; sed murmur exortum est dicentium se nolle, quod Ecclesia Romana, vel ipse dominus legatus ejus nomine, sæpedicto regno (Hungariæ) de rege ullatenus provideret; sed placebat eis, quod illum, quem ipsi ex antiquo & approbato ejusdem regni more vocaverant, & in regem assumpserant, præfatus dominus legatus ejusdem Ecclesiæ Romanæ nomine in verum regem Ungariæ confirmaret; & quod etiam perpetuis futuris temporibus veri summi Pontifices, & ipsa Romana Ecclesia haberet jus confirmandi & coronandi reges Ungariæ, de vera regali progenie propagatos, quos ipsi unanimiter & concorditer de dicta progenie ducerent eligendos. Hoc modo finita est controversia, recepto ab Hungaris in regem Carolo, cujus causa diu fuerat disceptatum. Posteriora autem hæc verba solum adduxi, ut respondeatur Schwartzio, hanc litem objicienti, ut videbimus: neque enim disputare velim de modo aut jure, quo olim reges Hungariæ sunt electi. De corona ad Stephanum missa addi possunt multa scriptorum recentiorum testimonia, quæ tacitus prætereo, cum allata abunde sufficiant, eademque veritas in responsione ad objectiones Schwartzii rursum sit elucidanda.
[193] [Errarunt Carthuitius aliique in nomine ducis Poloni, a quo petita corona,] Alterum, quod Carthuitius ac Bonfinius cum Silvestro II asserunt, quodque aliqui negandum putarunt, est petitio coronæ per ducem Poloniæ, cujus nomen Silvester non exprimit. Hoc autem Pontificis silentio factum videtur, ut Carthuitius in nomine ducis erraverit, atque in eumdem errorem deduxerit Bonfinium, & scriptores aliquot Polonos, qui ipsius auctoritatem sunt secuti. Ducem illum Polonorum Myscham, (aliis Miseconem, Miesconem, aut Miecislaum dictum) nominavit Carthuitius. Fuit hic revera primus Polonorum dux Christianus: sed jam erat defunctus aliquot annis, filioque Boleslao ducatum reliquerat, antequam S. Stephanus coronam fuit adeptus. Itaque dux Slavorum in Polonia erat eo tempore Boleslaus, isque coronam petierat, ut dudum observavit Baronius in Annalibus ad annum 1000. Res hæc certa est ex variis scriptoribus: nam in Vita S. Adalberti martyris apud nos tom. III Aprilis pag. 194 & 195 variis vicibus mentio fit Boleslai Polonorum ducis, vivente Adalberto, qui martyrio coronatus est anno 997, ita ut ante hunc annum Miseco obierit. Ditmarus in codice nostro Ms. lib. 4 de ipsius morte sic habet: Anno autem Dominicæ Incarnationis octingentesimo * nonagesimo secundo, regni autem tertii Ottonis decimo octavo Kalendis Junii præfatus dux (Miseco) jam senex febricitans ab hoc exilio ad patriam celestem transivit, relinquens regnum suum plurimis dividendum; quod postea Bolizlaus, noverca & tribus fratribus expulsis, … vulpina calliditate contraxit in unum. In editis legitur, regni autem tertii Ottonis octavo sine addito die. Pagius ad annum 991 num. 3 vult legendum esse nono, cum regnum inchoasset in Natali Domini, anno 983, & sic revera nonus curreret annus. Forsan legendum anno … decimo, octavo Kalendas Junii. Quidquid hic lateat mendi in anno imperatoris, etiam Annalista Hildenseimensis mortem Miseconis alligat anno 992. Quapropter lubens fateor errasse Carthuitium in nomine ducis Poloniæ, dum eum Myscham vocavit. At minus id mirari possumus in episcopo Hungaro, qui toto seculo serius scripsit, quique nomen ducis non reperit in litteris Pontificiis, quas sequebatur, præsertim quia Miseco Boleslaum præcessit, & fidem Catholicam primus suscepit. Fieri etiam potest, ut Miseco jam cœperit coronam postulare, eamdemque postulationem deinde continuaverit: & sic utcumque excusari possent tam Carthuitius quam scriptores Poloni, qui illam petitionem etiam attribuunt Miseconi, seu Miecslao.
[194] Porro factum ipsum admittunt Historici Poloni, Joannes Dlugossus, Michaël de Michovia, Martinus Cromerus, aliique, fatentes coronam petitam fuisse a duce Polonorum, sed ei negatam a summo Pontifice. [uti agnoscunt historici Poloni, & inter illos] Hic consensus utriusque nationis in eamdem historiam facit, ut de ipso facto dubitare non debeamus; præsertim cum Dlugossus antiquior sit Bonfinio, remque narraverit cum iis adjunctis, ut clare pateat, eum non hausisse ex Carthuitio, aut aliis fontibus Hungaricis, sed ex monumentis Polonicis. Qua de causa relationem ipsius, etsi prolixior appareat, totam placet subjicere. Lib. 2 col. 121 sic habet: Miecslaus interim Polonorum dux, prælatorum & baronum Poloniæ sedula admonitione & consilio persuasus, ut ad summum Pontificem Benedictum VII nuncios mittat, & coronam sibi, & Polonorum regionibus dari petat. Ea enim tunc opulentia frequentiaque tam hominum, quam divitiarum in Poloniæ provinciis, & justitia ducis Miecslai habebatur, ut digna Polonia visa sit, quæ ad numerum Catholicorum regnorum accederet. Ad hanc autem tam arduam rem obeundam expediendamque pontifex Cracoviensis Lampertus, vir doctrina & eloquentia spectabilis, electus est.
[195] Qui cum ad summum Pontificem Benedictum Papam pervenisset, [exponit Dlugossus, asserens coronam promissam duci Polono,] & diserte graviterque ducis Miecslai, & Polonorum mandata exponens, petiisset, ut duci Miecslao & Poloniæ regionibus pro majori fidei S. Catholicæ per eos susceptæ, quam mirum in modum per fundationem novem cathedralium ecclesiarum, aliorumque sacrorum locorum deducebat germinasse, corroborationem, pro infidelium quoque & schismaticarum nationum Poloniæ vicinarum reductione & exterminio, daret coronam, deducens Miecslaum ducem Poloniæ verum Catholicum, religionisque Christianæ ferventissimum zelatorem, attestantibus id operibus, existere, in armis actibusque militaribus strenuum & ingenuum, multarum gentium copia gloriosum. Cum autem summus Pontifex Benedictus VII communicato Cardinalium consilio, coronam Miecslao Polonorum duci pro incremento & dilatatione fidei Catholicæ, & gloria gentis Polonorum se benignitate paterna daturum, Lamperto Cracoviensi episcopo respondisset, ducis Hungarorum Stephani, germani ex sorore Aleida ducis Polonorum Miecslai nepotis, qui eodem anno, genitore Geisa mortuo, Hungariæ ducatum regendum susceperat, nuncius Austriacus * cœnobii S. Benedicti Ordinis ad radicem Montis Ferrei abbas, & post in Strigoniensem archiepiscopum promotus, licet per anticipationem Strigoniensis archiepiscopus inscribatur in Annalibus, Romam advenit, & pro duce suo Stephano Hungariæ coronam petere a summo Pontifice cœpit.
[196] Et licet Benedictus Papa dispositus fuerit, utrique duci, [sed deinde a Pontifice, divinitus monito, eidem negatam esse, & Stephano traditam;] Hungarorum videlicet & Polonorum, dare coronam, intelligens largitionem coronæ pro utroque nulli esse præjudicialem, & magnum rebus fidei religionisque Christianæ profectum posse adferre; interim tamen fertur Benedictus Papa angelica visione admonitus esse, quatenus promissum pro duce Polonorum Miecslao, episcopo Cracoviensi Lamperto factum, rescinderet, & duci tantummodo Hungariæ Stephano, ejusque nuncio Austriaco coronam conferret, subinferens, Polonos magis sanguini, cædi, & venationibus, quam devotioni & misericordiæ operibus; magis oppressioni subditorum & rapinis, magis mendacio & dolis, quam veritati deditos & intentos esse; majorem illos agere belluarum & canum quam hominum curam, in effusionemque sanguinis humani proclives, nondum dignos existere, quibus corona hactenus debeatur * conferri. In proximo autem, si erit Deus genti illi placatus, miserebor, & coronam *, quam nunc ei denego, glorificabo exaltaboque illam: extant enim in ea gente plura hominum millia in lege mea incedentium sine offensa, quorum merito & supplicatione cæteris miserebor, sed neque multorum bonorum operum in plurimarum erectione dotationeque ecclesiarum, cæteroque, quibus ab ea veneror, cultu, potero oblivisci. Hujusmodi itaque visione Benedictus Papa permotus, coronam, quam duci Miecslao præparaverat, duci Stephano Hungariæ tradendam, Austriaco suo nuncio largitur.
[197] [legatum vero Polonum dimissum cum spe coronam postea impetrandi.] Lampertum autem Cracoviensem episcopum, licet tristem & lugubrem in Poloniam remittens, bene sperare jussit, asserens non longo tempore decurso ducem Polonosque, postquam sordes spurcitiasque scelerum, quibus hactenus displicuerant Deo, adjecerint, & exercitati virtutibus, colendo justitiam & æquitatem studuerint, Dei benignitatem pro votis suis se largissime consequuturos. Veritus autem Benedictus Apostolicus, ne occasione coronæ duci Stephano Hungariæ datæ, duci vero Poloniæ Miecslao negatæ, inter avunculum & nepotem, Hungarorum & Polonorum duces prædictos, execranda bella, & guerrarum motus consurgerent, vocato utroque nuncio, hortatur, commonet, & mandat, ut pacem & charitatem, affinitatis vicinitatisque jure contractam, indissolubilem observent, custodiant, & nullo respectu aut occasione, labefactari permittant: per utrum steterit, quo minus pax servaretur, eum se anathematis censura censuraturum.
[198] [Scriptor ille carpens immerito Hungaros, ostendit se solo veritatis amore illa narrasse,] Habet autem nonnullorum assertio, quod summus Pontifex non angelica visione permotus, sed ex certitudine, qua doctus erat, Miecslaum Poloniæ ducem obiisse, coronam illi non dederit, quod & ego in Polonorum aliquibus Annalibus memini me legisse; sed apparitionem angelicam ab Hungaris, quo coronæ missio eis a Benedicto Papa facta foret celebrior, confictam & somniatam esse, quam etiam in hanc diem parum justa appellatione sanctam vocant, cum nullum metallum potest in se includere sanctitatem, nisi usurpatam vel ementitam. Hactenus Dlugossus, cujus posteriora verba satis indicant, ipsum veritate victum hæc ingenue scripsisse, sicuti contigisse credidit, cum alias Hungaris minime faveat, eosque immerito carpat, quod coronam suam vocaverint Sanctam. Cur enim sancta vocari non possit corona, quæ a Rege sancto obtenta & primum gestata? Nec opus ad hoc est ut metallum ipsum quidquam sanctitatis contineat.
[199] [quædam ab aliis negatæ coronæ rationes non recte allegantur.] Præterea illa aliorum relatio, qui dixerunt ideo datam non fuisse legato Poloni ducis coronam, quod hic interim obiisset, verisimilis admodum esset, si Miecslaus revera defunctus esset anno 999, quo eum obiisse credidit Dlugossus: & tamen aliam adfert negatæ coronæ causam, eamque genti suæ parum honorificam, quam nec apud Carthuitium invenerat, nec apud alios scriptores Hungaricos, sed vel in monumentis ecclesiæ Cracoviensis, cujus erat canonicus, vel in aliis Polonicis, quæ præferebat Annalibus illis, in quibus mors Miecslai pro causa allegabatur. Hæc observo, ut appareat hæc non esse scripta sine delectu, Mors autem ducis causa esse non potuit negatæ anno 1000 coronæ, cum ille jam obiisset anno 992. Stanislaus Sarnicius in Annalibus Polonicis lib. 6 cap. 5 aliam affert negatæ coronæ rationem, sic scribens: Illud tamen pro certo Historia Calvi montis astruit, Pontificem Romanum Benedictum eodem tempore jam tum in suo senatu decrevisse, ut dux Poloniæ Boleslaus, cognomento Chobri, in regem coronaretur, & jam coronam ex purissimo auro paratam ad hoc habuisse, ut si forte Boleslaus vellet, eam ei mitteret: sed ubi audivit Boleslaum maluisse ab imperatore, quam a Papa coronari, admonitus ab angelo, Stephano divo regi Hungariæ eamdem misit. Hæc legunrur, ut dixi, in Historia Calvi montis. At hæc ratio nihilo magis est verisimilis, cum verum non videatur, Boleslaum ab Ottone III coronam accepisse, ut videbimus: nec Benedictus Pontifex coronam negavit, sed Silvester.
[200] Porro erravit quidem Dlugossus defectu rectæ chronologiæ, [Ostenditur relationem Dlugossi non abjiciendam, sed corrigendam:] dum Miecslaum & Benedictum VII nominavit, & connexuit cum tempore acceptæ a S. Stephano coronæ: uterque enim multis annis erat defunctus. Sed error ille chronologiæ regnat in aliis etiam ipsius scriptis, & nominatim in illis, quæ paulo ante narrat de S. Adalberto, cujus secundum discessum ponit sub Benedicto VI multis annis defuncto, adventum vero in Poloniam & iter in Prussiam etiam refert ad tempora Benedicti VI, plusquam viginti annis mortui, & ad Miecslaum ait venisse in Poloniam, licet dux ille quadriennio tunc esset defunctus. An igitur itinera S. Adalberti Romana, Polonicum & Prussicum, gestaque ejusdem cum Pontificibus & duce Poloniæ pro fabulis habebimus; quia alios Pontifices & duces assignat Dlugossus? Minime vero. At corrigemus errores aberrantis, & nimis libere personas designantis scriptoris, cum aliunde constet, facta ipsa verissime contigisse, sed nec cum iis personis, nec illis temporibus, quæ assignavit Dlugossus. Idem faciendum est in facto, de quo disputamus. Factum ipsum, quod ille ex antiquis hausit monumentis, omnino asserendum; dicendumque coronam petitam esse a Duce Polonorum, eamque eidem præparatam fuisse a Pontifice; at deinde negatam, ut Stephano mitteretur. Jam vero ducem illum fuisse Boleslaum, Pontificem vero Silvestrum II, docet chronotaxis recte ordinata. Lambertus quoque Cracoviensis præsul cum hac chronotaxi optime cohæret, non item cum alia, si ipsius annos recte enumeraverint Poloni: mortuum enim statuit Dlugossus anno 1014 post episcopatum novemdecim annorum, ita ut hic calculus initium episcopatus ipsius reducat ad annum circiter 995.
[201] Præterea aliunde constat, duces Polonos iis temporibus allaborasse, [Boleslaus, imperante Henrico, coronam a Pontifice petere voluit.] ut regiam coronam impetrarent a summo Pontifice. B. Petrus Damianus in Vita S. Romualdi, apud nos data tom. 2 Februarii, pag. 114 narrat, a Boleslao Polonorum duce, quem Busclavum Slavorum regem nominat, petitos fuisse aliquot monachos Camaldulenses ad fidem prædicandum in Polonia, missosque ad eum SS. Joannem & Benedictum, deinde martyres factos, quos post aliquot annos Romam mittere studuit, ut coronam regiam obtinerent a Papa. Verba Damiani accipe: Busclavus autem, volens coronam sui regni ex Romana auctoritate suscipere, prædictos venerabiles viros obnixa cœpit supplicatione deposcere, ut ipsi plurima ejus dona Papæ deferrent, & coronam sibi a Sede Apostolica reportarent. Qui regiæ petitioni assensum penitus denegantes, dixerunt: Nos in sacro ordine positi sumus, tractare nobis secularia negotia minime licet: & ita relinquentes regem, ad cellam reversi sunt. Eodem scriptore testante, repugnabat consilio Boleslai Henricus imperator, de quo num. 52 sic legitur: Imperator autem Henricus Busclavi consilium non ignorans, undique vias custodiri præceperat, ut, si Busclavus Romam nuntios mitteret, in ejus illico manibus devenirent. Dubitandum non est, quin jam ante id molitus esset Boleslaus, cum res ad Henricum imperatorem esset perlata. Itaque Boleslaus per monachos tentare voluit, quod antea nequidquam conatus erat efficere per episcopum. Baronius ad annum 1000 ex hisce infert, Boleslaum non impetrasse coronam ab Ottone III imperatore, cum illam petierit a Pontifice, imperante eique repugnante Henrico. Id ipsum ad eumdem annum num. 5 confirmat Pagius ex Wippone in Vita Conradi Salici. Addi potest Annalista Saxo ad annum 1030, ubi similiter asserit ducem Polonorum Miseconem propria auctoritate usurpasse nomen regium. Verum nolim hic examinare, quo tempore dignitas regia sit data Poloniæ; & pergo ad objectiones Schwartzii, ut reliqua, quæ in litteris Silvestri asseruntur, una confirmentur.
[Annotata]
* historias
* in editis recte nongentesimo
* Astricus
* debeat
* corona
§ XX. Excutiuntur rationes quibus Schwartzius probare nititur, coronam Hungarorum regis datam esse ab imperatore Græco.
[Schwartzius constantem Hungarorum traditionem oppugnans,] Schwartzius num. 43 hanc quasi legem statuit: Constans Hungarorum traditio qualemcumque ob difficultatem convellenda non est. Si autem ulla est constans Hungarorum traditio, ea sane constantissima est, quæ tradit, S. Stephanum coronam regiam accepisse a summo Pontifice; cum tradita sit ab auctoribus coævis & ab omnium sequentium seculorum scriptoribus confirmata. Hanc tamen traditionem, non certam minus quam constantem, convellere conatus est idem ille scriptor heterodoxus, ut opinionem adstruat, cum per se nulla veri specie vestitam, tum nulla auctoritate nixam, & a nemine, quod sciam, assertam. Certe ille pro suo illo paradoxo, non modo nullum laudat antiquum monumentum, sed ne ullum quidem scriptorem neotericum. Verumtamen tam intrepide ratiunculas suas proponit, tanta jactantia conclusiones suas affirmat, ut lector incautus, & minus criticus, facile existimare possit, aliquid saltem ipsius ratiociniis tribuendum, eaque occasione nonnihil dubitationis possit concipere. Hac de causa diligentius expendam argumenta Schwartzii, quam alias expendi mereantur rationes tam frivolæ, ipsaque ejus verba adducam, ut lector clarius intelligat, quibus machinis oppugnetur veritas, quamque illæ inutiles sint ad vim ipsius infringendam.
[203] [contendit coronam Hungaricam Græci esse artificii,] Memoratus scriptor num. 44 sic loquitur: Diadema illud, aut, si mavis, corona, qua reges Hungariæ, quoad longissime respicere, eorumque memoriam recordari ultimam licet, longo omnes ordine insigniti fuerunt, adeo ut legitimus rex non haberetur, nisi cujus augustum caput sacrum hoc pondus pressit, Græcæ esse consuetudinis, adfirmare nulli dubitamus. Formam namque ejus si spectes, ex clausarum, ut vocant, coronarum numero est, quales ante tria abhinc secula Europæ regibus coronæ in usu non fuerunt. Soli imperatores clausas hujus generis coronas proprias sibi vindicabant: ceteri vero reges diadematibus ex aureo circulo conflatis, ex quo pinnæ quædam ornamentorum, vertice tamen aperto, efflorescebant, usi sunt. Græcorum præcipue morem referunt catenulæ aureæ octo, in totidem gemmas desinentes, & ad utrumque juxta aures latus, hinc quatuor, illinc quatuor, dependentes, nona insuper in tergum defluente. Maximo autem argumento, ad Græcos coronæ Hungaricæ natales attribuendum, nobis est, quod illustrissimus comes Petrus de Rewa, sacri illius cimelii conservator quondam duumvir, qui eam intentis oculis adspexit, solliciteque descripsit, præter Salvatoris mundi, beatissimæ Virginis Mariæ & SS. Apostolorum, Constantini præterea Magni aliorumque Græcorum imperatorum imagines in ea extare, &, quod caput rei est, litteris Græcis notatas esse, prodidit. Tanta hæc illustrissimo comiti de Rewa visa sunt, ut & ipse sacri diadematis originem ad Græcos referret. Tum adducit laudati comitis verba, ex quibus sufficient ista: Videtur autem Græci artificii esse nostra corona, non tantum ex dictis imaginibus & litteris, sed & appensis catenulis, quæ iisdem locis in iconibus Græcorum imperatorum deprehenduntur.
[204] Non negamus, comitem de Rewa existimasse coronam Hungaricam diu compositam fuisse ante Silvestrum II, [quod etiam credidit comes de Rewa, alias Schwartzio contrarius:] & Græci esse artificii. Verum laudatum comitem non ideo favere Schwartzio abunde patebit, idque agnoscit ipse, dum sic prosequitur: Estque testimonium hoc Rewaianum tanto æstimandum validius, quo minus ulla in auctorem suspicio cadit, acsi opprobrio cujusdam aliquid comminisci voluisset. Vulgatam enim opinionem historicorum, qui reges Hungariæ diadema a Pontifice Romano accepisse credunt & scribunt, sine ullo scrupulo sequitur, ac plurima operose commentatur, ostensurus, qui factum sit, ut Græci artificii ingeniique opus illud aureum Hungariæ regibus Roma a Pontifice fuerit transmissum. Censet igitur, diadema nostrum idem illud esse, quod Constantinus Magnus imperator Silvestro I Pontifici Romano donavit, quodque ad hoc usque tempus in thesauris Pontificiis latuit: ejusque sententiæ Platinam sibi auctorem fuisse memorat: nimirum quia Platina in Silvestro I hæc scribit de Constantino: Nam & Pontificibus diadema aureum distinctum gemmis concedebat: quod quidem Silvester aspernatus, tamquam religioso capiti minime conveniens, Phrygia mitra & candida tantummodo contentus fuit. Hanc comitis de Rewa sententiam oppugnat deinde Schwartzius. At cum opinionem Rewaianam nec examinare velim, nec tueri, illa Schwartzii verba huc non spectant. Illud solum observo, verba comitis de Rewa adduci a Schwartzio, ut ex Græco coronæ artificio contra sententiam communem concludat, non Romani Pontificis, sed Græci imperatoris dono coronam illam Hungaris obtigisse.
[205] Nam mox num. 47 ex illa sententia sic ratiocinatur: Et vero qui Stephanum diadema a Pontifice obtinuisse perhibent, [dantur rationes pro Græco coronæ artificio] Silvestri opus, quod duci Polonorum prius destinaverat, quam ad Stephanum, divino oraculo monitus, illud mitteret, uno omnes ore fuisse fatentur. Id ipsum Charta Silvestri, quæ una cum corona ad Stephanum, si diis placet, fuit transmissa, nobis insinuat. Sic enim in ea Pontifex: “Oramus omnipotentem Deum (inquit) … qui diadema, quod duci Polonorum confectum per nos fuerat, tibi dandum mandavit” &c. Hic vero Inchoferum, diplomatis Pontificii auctorem, ejusque socios, diplomatis defensores, conclusos teneamus, ut sese, si possunt, expediant, nobisque dicant, cur Silvester, non Constantini Magni tantum, sed & aliorum imperatorum Græcorum imagines, in sui operis cimelio elucere voluit? Cur Græcis eas litteris insignivit? Cur universam coronæ formam, contra Occidentalium regum morem, Græcorum æmulam finxit? Respondeant illustrissimo comiti de Rewa, sine omni fuco significanter eam in rem disserenti, “Quod si Pontifex, inquit, sive fuerit ille Benedictus VII, sive Silvester II, dictum diadema fieri curasset, tum habuisset causam, propter quam a characteribus linguæ Græcæ in opere proprio abhorreret. Gentem enim Græcam, imo terram ac linguam ipsorum, ob schisma & divortium a Romana religione factum, graviter oderat eo magis, quod toties per Pontifices tentata concordia, nullo pacto ad conformitatem fidei reduci poterant. Quin potius Pontifex, velut opus suum, litteris Latinis atque nominibus Romanis imaginibusque exornasset, quo & beneficium donumque potestati Romanæ & genti conforme, illustrius fuisset. Præsertim cum Romani, insita ambitione & gloria, templa, columnas &c. Et quid magis ad probandam rei veritatem evidens, quam communis rerum discretio per notas, vel possessoris vel auctoris proprias; siquidem hic & imago Constantini est, & insigne ejusdem crux invenitur.
[206] [ex comite de Rewa allegatæ, quibus exsultat Schwartzius,] “Quod si inventionis & operæ Pontificis corona esset, tum sine dubio Pontificium insigne, corpori suo impressum firmiter ostentaret, ut monumentum tam excellens auctori suo sine hæsitatione adscriberetur. Tales tamen Pontificiæ dignitatis notæ in corona nusquam visuntur: sicut eas in pomo, adjuncto coronæ clenodio, ab una parte, ab altera vero insigne regni Hungarici, invenire licet. Quod si itaque utrumque, corona & pomum, uni & eidem auctori imputetur, tum nullum est dubium, quin in nobiliori opere, majestatem regibus conferente, Pontifex suum insigne exprimi curasset”. Posteriora comitis verba sententiam communem confirmant, ut videbimus. Schwartzius tamen, illis recitatis, Thrasonica vanitate sic exclamat: Hic murus aheneus esto, quem Baronius, Inchofer, omnesque sui similes, regnum Hungariæ pro auri pondere mercantes, regesque ipsos in curiæ Romanæ servitutem addicentes, arietare tentent, tentent, inquam. Verum mox patebit, gloriosis verbis effici non posse, ut ex paleis murus construatur aheneus: sed prius audiamus, unde Hungarorum coronam accersat Schwartzius, qui mox sententiam suam, aut potius conjecturam, nulla auctoritate fultam, subjungit.
[207] Quærat autem quis, inquit: Unde Hungaris Græci operis diadema illud? Si quid conjectura assequi possumus, donum imperatorum Constantinopolitanorum fuit, [atque ex incerta illa sententia inferre nititur, ab imperatore Græco coronam illam Hungaris donatam,] quod Hungaris ob fidele quoddam officium, imperio Romano utile in primis, contulerunt. Solebant enim exteræ gentes, si quam egregiam imperatoribus Græcorum operam navarunt, coronas quoque inter cetera ab eis munera flagitare. Constantinus Porphyrogenitus demum id muneris Barbaris conferre indignum ratus, filio Romano lepidum suggessit consilium, quo preces flagitantium eluderet. Verba deinde Constantini recitat lib. de Administrando imperio cap. 13; sed non omnia, quæ ibidem leguntur ad propositum nostrum; quæque conjecturæ ipsius tam opposita sunt, ut sola sufficiant ad eam prorsus destruendam. Ea igitur huc transfero: Si quando sive Chazari, sive Turcæ *, sive Russi, sive aliæ quæpiam boreales & Scythicæ gentes, ut plerumque accidit, imperiales vestes, coronas, aut stolas, cujusdam præbiti ministerii causa, sibi transmitti postulent, ita te excusatum oportet: Hujusmodi stolæ & coronæ, quæ nos CAMELAUCIA vocamus, neque hominum opera confecta, neque humana industria excogitata sunt. Sed ut ab historia veteri in libris arcanis scriptum reperimus; quando Deus Constantinum illum magnum imperatorem effecit, qui primus Christianorum imperium tenuit, illi per angelum tales stolas & coronas, quas nos camelaucia vocamus, misit, jussitque ea deponere in magna sancta Dei ecclesia, quæ de nomine sapientiæ Dei enhypostatæ SANCTA SOPHIA appellatur; nec quotidie illa uti præcepit, sed tantum in publico & magno Dominico festo: quare ex jussu Dei hæc deposita, & supra sacram mensam in altari ipsius templi suspensa manent, & in ornatum ecclesiæ deputata sunt. Reliqua autem indumenta & saga imperialia, supra hanc sacram mensam extensa jacent. Cum porro Domini & Dei nostri Jesu Christi festum inciderit, ex hujusmodi stolis & coronis ea accipiuntur a patriarcha, quæ tum opportuna & convenientia sunt, qui ea ad imperatorem mittit, isque illis tamquam minister Dei in processu tantum induitur; atque rursum postquam illis est usus, ea remittit in ecclesiam, ubi reponuntur de more.
[208] Quin etiam sancti & magni Constantini in Dei ecclesiæ sacra mensa maledictio scripta est, [allegans sola verba Constantini Porphyrogeniti, directe repugnantis,] ut ipsi per angelum Deus mandavit: ut si quis imperator pro quacumque necessitate aut rerum conditione, sive ex intempestiva cupidine, ex iis quædam auferat, ac sive ipse iis utatur, aut aliis præbere audeat, quasi hostis & Dei jussorum inimicus, anathemate feriatur, & ab Ecclesia expellatur. Si vero ipse quoque alia illis similia efficere velit, ipsa quoque Ecclesia recipiat, libera voce petentibus episcopis omnibus, & senatu: neque vel imperatori vel patriarchæ vel cuiquam hominum facultas sit, rerum hujusmodi quampiam ex sancta Dei ecclesia exportare, sive stolæ eæ sint, sive coronæ. Sane iis, qui ex hujusmodi Dei mandatis quodquam evertere velit, magna impendet formido. Nam quidam imperator, Leo is vocabatur, qui etiam ex Chazaria uxorem duxerat, cum inconsulto ausu quodpiam ex hisce stemmatibus abstulisset, etsi Dominico non occurrente festo, atque id præter patriarchæ voluntatem, hunc sibi ornatum imposuit: ac subito carbone in faciem erumpente, magnis inde cruciatus doloribus misere periit, ac sibi ante tempus mortem maturavit. Atque ex subitanea illa hujusmodi audaciæ ultione, is exinde mos inductus est, ut imperator coronam accepturus juret, & profiteatur se nihil mandatis & consuetudinibus antiquis hujusmodi adversum aggressurum aut cogitaturum esse; atque ita a patriarcha coronetur, & statutæ solemnitati congruentia peragat & absolvat. Hactenus Constantinus.
[209] [cum, eo teste, jurarent imperatores Græci istius temporis, se similia non daturos etiam Hungaris,] Cum neminem adducere potuerit Schwartzius suæ conjecturæ adstipulantem, saltem verba aliqua recitare voluit scriptoris directe repugnantis. Jurant imperatores Græci, teste Constantino ejusdem temporis imperatore, se nihil ejusmodi facturos, & tamen adfertur Constantini testimonium, ut probetur factum esse, quod nullus umquam factum dixit, quodque ipse juramento vetitum affirmat. Nolim quidem omnia ut vera defendere, quæ asserit Constantinus; at certe consuetudinem sui temporis noverat, nec mentiri filio voluit, cum is ipse juramentum istud præstare deberet. Schwartzius tamen, recitatis quibusdam Constantini verbis, quasi re bene gesta, subdit sequentia: Nota, quod dicit: Illi PER ANGELUM tales stolas & coronas misit. Vide enim, an non ex sparso hoc rumore enata apud Hungaros est opinio, ut coronam suam, Constantinopoli adlatam, ANGELICAM dicerent, sacramque colerent? Non ex sparso hoc rumore angelica dicta est; sed quia angeli jussu S. Stephano missa: nam Constantinopoli missam nullus antea somniavit: neque ullam occasionem verisimilem, qua fuisset missa, ostendere potuit egregius scilicet criticus noster, qui hæc solum addit: Quando autem, a quo, & cui, an non Bulosudi, aut Gylæ, in reliquis donis, quibus Constantinopoli baptizatos imperator donavit, hac corona data fuit? Conjecturas ex conjecturis exsculpere nolumus. Ita quidem loquitur; at interim nihil affert, nisi conjecturas ex conjecturis deductas.
[210] [itaque nihil affert Schwartzius nisi conjecturas ex conjecturis] Conjectura est incerta, quod corona sit Græci operis: nam neque imperatores Græci in ea cum Constantino expressi, neque litteræ Græcæ, neque vittæ dependentes, id certo evincunt, cum neque a litteris Græcis abhorrerent Romani, neque ab imperatoribus Orientalibus, inter quos aliqui reperiuntur pietate præstantes; cumque vittæ non modo in diadematibus Græcorum imperatorum reperiantur, sed etiam in quorumdam Occidentalium. Sane tanta in numismatibus imperatorum invenitur coronarum diversitas, ut ex sola coronæ forma validum desumi nequeat argumentum: nec minor varietas fuit apud Græcos quam apud Latinos; non enim omnes imperatores Græci exprimuntur cum vittis e corona dependentibus; alii habent diadema clausum sine vittis, alii circulum vel coronam apertam. Demum tanta est diversitas, ut vix pauca diademata ejusdem formæ reperias, ac nullum plane, opinor, quod ejusdem sit figuræ cum corona Hungarica. Quis igitur hinc certo inferat, eam esse artificii Græci, aut Romæ non esse confectam? Hoc tamen tam fragili fundamento tota nititur Schwartzii structura, quæ insuper consistere non posset, licet fundamentum esset validum. Nam ex prima hac conjectura de artificio Græco alias ipse conjecturas exsculpit, quæ nullam habent verisimilitudinem.
[211] [nulla verisimilitudine & summa temeritate deductas.] Totum ipsius ratiocinium huc reducitur: Corona Hungarica Græcæ est consuetudinis: donata igitur est Hungaro cuipiam ab imperatore Græco. Antecedens propositio incerta est, ut vidimus: at tantisper supponamus veram esse, quamque inde deducit conclusionem excutiamus. Græcæ est consuetudinis corona; an idcirco eam gratia & hortatu Ottonis III ab imperatore accepit Stephanus? An ab eodem Græco imperatore benedictionem accepit? An potius mentitus est Ditmarus, qui sic acceptam a Stephano coronam & benedictionem asseruit? An similiter mentiti sunt reges Hungariæ, summique Pontifices, qui scripserunt coronam Stephano missam a Romano Pontifice? Certe Schwartzius hosce omnes mendacii, aut turpissimi erroris insimulavit, dum suspicionem injicit de corona non data Stephano, sed Bulosudi aut Gylæ, quos corona donatos nullus umquam cogitavit. Videat ille, quam consulat honori nationis suæ, dum mavult suspicari coronam illam, quam tanto in pretio habent Hungari, ut sanctam vocent & angelicam, donatam fuisse homini ethnico, qui vitam male transactam in cruce finivit, quam sanctissimo Regi, regnique Hungarici fundatori: dum conatur frivolis ratiunculis inculcare, coronam potius datam esse ab imperatore Græco, qui eam sine perjurio donare non poterat, quam a Romano Pontifice, a quo Carolus Magnus, secutique Occidentis imperatores coronam acceperunt. Hoc sane est temeritate maxima conjecturas ex conjecturis exsculpere, & conjecturas quidem non minus inconsiderate quam illegitime deductas. Contra vero qui receptam ac certam sententiam de corona Hungarica sequuntur, non minus honorificam quam veram ei attribuunt originem, dum eam sancto Regi a supremo Christi in terris Vicario transmissam scribunt.
[212] Vera hæc sententia ex ipsis comitis de Rewa verbis, [Ex allatis adversarii verbis confirmatur communis sententia, & ostenditur Græcum artificium] quæ adduxit temerarius scriptor, lucem accipere potest. Ait ille: Tales tamen Pontificiæ dignitatis notæ in corona nusquam visuntur: sicut eas in pomo, adjuncto coronæ clenodio, ab una parte, ab altera vero insigne regni Hung, invenire licet. Quis, obsecro, insignia summi Pontificis pomo insculpsit, nisi is, qui ejusdem jussu illud composuit? Et quid magis ad probandam rei veritatem evidens, quam communis rerum discretio per notas, vel possessoris, vel auctoris proprias? inquit rursum Schwartzius ex Rewa. Cum itaque hic habeamus notas proprias Romani Pontificis & regni Hungarici, quid priores designant, nisi auctorem, sicut posteriores possessorem insinuant? Nec dubitat laudatus comes, quin pomi auctor fuerit Pontifex; at negat auctorem fuisse coronæ, quia in illa non invenit insignia Pontificia, existimans Pontificem misisse coronam antiquam, in thesauro Romanæ Ecclesiæ inventam, atque eo tendunt omnes ipsius rationes: quas Schwartzius suas facere voluit, ut probaret paradoxon a nemine assertum. Porro sententia illustrissimi comitis ex parte apparet vera, aut certe probabilis: nam facile crediderim, quasdam antiqui diadematis partes adhibitas fuisse a Pontifice, ut ex iis conficeret coronam Hungaricam ea forma, qua ad S. Stephanum fuit missa. Sic facile intelligemus, cur litteræ Græcæ, cur imagines Græcorum imperatorum in corona expressæ, cur etiam appensæ fuerint pretiosæ catenulæ; ac demum, cur forma ex parte congruat cum coronis Græcorum, ex parte vero ab iis sit diversa. Sumpserit nimirum Pontifex antiquum diadema clausum, in quo prædicta omnia cernebantur, illique addiderit ea ornamenta nova, quibus coronis Occidentalium regum fieret similior; atque ita effinxerit coronam Hungaricam, quæ aliquid haberet ex Græcis diadematibus, aliquid ex Latinis, sicut regnum Hungaricum inter utrumque imperium erat medium.
[213] [non obstare, quo minus censeri debeat a Pontifice missa corona.] Certum quoque est, non defuisse in thesauris Romanæ Ecclesiæ diademata antiqua, quæ ad usum ejusmodi servire poterant. Anastasius Bibliothecarius in Hormisda de corona, quam Clodoveus Francorum rex ab Anastasio imperatore acceperat, quamque beato Petro obtulit, sic habet: Eodem tempore venit regnum (sic vocat coronam) cum gemmis pretiosis a rege Francorum Clodoveo Christiano donum beato Petro Apostolo. Sigebertus ad annum 510 de hac re scribit sequentia: Clodovæus rex ab Anastasio imperatore codicillos de consulatu, & coronam auream cum gemmis, & tunicam bracteam accepit, & ex ea die consul & augustus est appellatus. Ipse vero rex misit Romam sancto Petro coronam auream cum gemmis, quæ REGNUM appellari solet. Cangius dissert. 24 ad Vitam S. Ludovici regis exhibet coronas aut principum diademata triginta quatuor, putatque pag. 293 hanc fuisse coronam superius clausam. Idem pag. 291 affirmat, Theodebertum Francorum regem usum fuisse corona clausa, quali utebantur ejusdem temporis imperatores Græci. Idem rursus diadema clausum attribuit regibus Anglo-Saxonibus, & pag. 294 Theodato Italiæ regi, qui sic exprimitur apud Octavium Strada, uti & alii plures. Demum, ut mittam alios, testatur Cangius pag. 299 regibus Angliæ multis seculis usitatam fuisse coronam clausam. Itaque nec soli imperatores olim corona clausa caput exornarunt, ut nimis generaliter asserit Schwartzius; nec Romano Pontifici vetitum erat talem coronam mittere S. Stephano, qualem revera accepit sanctus: nec eidem deerant coronæ, ex quarum partibus similem concinnare posset, aut ad earum figuram fabricare; ac demum nullo modo stare potest murus ille aheneus Schwartzii, omni carens fundamento, nisi ut confundat auctorem suum, modo norit erubescere.
[Annotata]
* i. e. Hungari
§ XXI. Excutiuntur ea, quæ objecit Schwartzius contra alia quædam in litteris Silvestri, aut in Vita asserta.
[Ratiocinatio misera Schwartzii, qui crucem Hungaricam] Concessit Silvester II S. Stephano in litteris datis, ut ipsi ejusque posteris regibus, qui prædicta corona legitime redimiti essent, liceret crucem sibi anteferendam curare in signum apostolatus. Id ipsum narrant Carthuitius, Bonfinius, aliique, & consuetudo abunde eorum relationem confirmat. Hanc tamen veritatem similis sui Schwartzius oppugnare ausus est; at verbis potius, quam ulla ratione. Audi temerarii scriptoris verba num. 49: Aliud, inquit, Græci moris exemplum crux Hungarica cum duplici transversario stipite, quæ regum nostrorum insigne est, eisque in coronationum solemnibus hodie antefertur, nobis suppeditat. Crucem enim imperatoribus Græcis maxime semper charam fuisse, ac sceptri loco ab eis gestari solitam, non ignorant Historiæ Byzantinæ curiosi. De Justiniano hinc perillustris dominus de Ludewig, “Sequitur, inquit, Justiniano M. tantum non propria divæ crucis imago, relata passim in illius nummis &c”. Pari consuetudine Hungariæ reges nummos suos cruce signabant. Vidi nummulos argenteos Stephani, Andreæ, Belæ, Ladislai, geminæ crucis imagine notatos, quos Stephani sancti seculum adtingere, variis haud difficulter probari posset rationibus. Cumque recentiore ævo nummi Hungarici crucem parmæ insertum repræsentent, antiquitus in argenteis totam aversam faciem crux una & sola occupabat. Quid de nummis Byzantinis Carolus de Fresne promiscue? “Jam vero, inquit, imperatorum Byzantinorum pietatis, si qua fuit … argumentum præcipuum fuit, quod crucem, vel Christi monogramma, nummis suis crebro adscriberent, Christi etiam ipsius, interdum & Deiparæ, atque adeo Sanctorum, imagines effingi curarent”. Nec est, quod in Justiniani & antiquiorum imperatorum Græcorum nummis crux tantummodo simplex compareat; certum enim & exploratum est, commutatam eam a recentioribus cum duplici, hancque seculo X magis jam fuisse frequentatam. Dignus præcipue spectatu, quem Joannis inter Zemiscæ nummos protulit Carolus de Fresne, in quo aream aversam crux duplex sola, perinde ac in argenteis Hungaricis, implet, super ramo tamen excitata florido.
[215] Nolim sane negare crucem fuisse Græcis familiarem & usitatam, [nulla auctoritate, ratione nulla, repetit ab imperatoribus Græcis;] etiam in nummis. Verum cum æque usitata fuerit Latinis omnibus, quid ex hac sermocinatione inferri potest? quomodo hinc concludi, Hungaros crucem suam a Græcis accepisse? crucemque duplicatam regi Hungariæ præferri, quia id Græcorum imperator concessit? Nam non modo non legitur, id eum concessisse S. Stephano, sed nec alteri uspiam. Schwartzius tamen concludit his verbis: Quare cum corona Hungariæ ad morem imperatorum Orientis indubitato accedat, quo minus crucis quoque insigne ex eodem fonte derivemus, quid vetat? Nam quod a Pontifice Romano insigne illud iterum plerique omnes repetant, causam dicere rogati non magis hanc, quam priorem de corona sententiam tueri possunt. Recte verba scriptoris inverti poterunt hoc modo: Cum indubitato corona Hungarica talis sit, qualem nullus umquam imperator Constantinopolitanus gestavit, aut certe qualis nulla in ipsorum nummis exprimitur, ideoque non modo nulla auctoritate aut fundamento, sed nulla etiam ratione verisimili, imperatoribus Græcis origo hujus coronæ attribui possit, cumque crux simul cum corona Hungariæ regibus concessa sit; hæc sola ratio sufficere potest, quominus ejus originem ex Græcorum consuetudine non repetamus. Deinde cum communis sententia sit, privilegium illud S. Stephano concessum esse a Romano Pontifice, eaque antiquis nitatur monumentis, quæ defendemus contra Schwartzii criminationes; nullus sani judicii scriptor dubitabit, quin privilegium duplicatæ crucis præferendæ, æque ac coronam & nomen regium, a Romana Ecclesia acceperit S. Stephanus.
[216] Unum lubet dumtaxat addere argumentum ex verbis comitis de Rewa, [licet cum auctoritatibus ratio ipsa clamet, eam concessam esse a summo Pontifice,] quæ ipse adduxit Schwartzius: nam illud laudati comitis Opusculum mihi ad manum non est. Ait ille, Pontificiæ dignitatis notas, seu insignia Romani Pontificis inveniri expressa in pomo, adjuncto coronæ clenodio, ab una parte; ab altera vero insigne regni Hungariæ, id est, crucem Hungaricam cum duplici transversario stipite. Hæc conjunctio duorum insignium, nimirum Pontificis & regni Hungarici, clare insinuat, Silvestrum simul cum corona S. Stephano pro insigni dedisse crucem prædicto modo duplicatam, eamque hactenus fuisse retentam. Porro crux prælata Regi significabat legationem Apostolicam, quæ ipsi eodem tempore demandata est, ut ecclesias regni sui ordinaret, & episcopatus institueret. Hanc legationem passim agnoscunt scriptores Catholici, interque eos Thomassinus, qui in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 1 lib. 2 cap. 58 num. 6 inquirit originem istius consuetudinis, qua Papæ, legatis Apostolicis, ac metropolitanis crux præfertur; relatisque aliquot exemplis, sententiam suam breviter explicat his verbis: Ex his non temere concluditur 10, prælatas fuisse cruces Pontificibus primum Romanis, inde legatis Pontificiis, ac denique archiepiscopis, quod nemini non persuasissimum esset, nusquam eos procedere, nusquam progredi, nisi ad Christi crucem imperiumque aut constabiliendum aut propagandum: 20, initium ductum esse a Romanis Pontificibus, qui legatos eodem suos honore decorarunt, a quibus tandem serpsit mos in metropolitanos. Plura rursus de his disputat cap. 59, quæ videri possunt.
[217] [Nomen regis Apostolici privata auctoritate datum videtur,] Nullum potest esse dubium quin ex Apostolica legatione, Stephano commissa, ei deinde adhæserit honorificum nomen Regis Apostolici. Non inficior, Sanctum suorum conversione nomen illud etiam mereri: nec contendo, Regem ejusve successores eo titulo usos fuisse aut privilegium accepisse a Pontificibus, ut eo uterentur: at solum assevero, justam hanc esse prædicti cognominis rationem, nec alteram dari posse justiorem, quocumque demum modo aut tempore simile cognomen Regi datum fuerit. Schwartzius num. 20 contra cognomen Apostolici Regis multum disputat, vultque illud fuisse privatæ originis, atque usurpari cœptum diu post mortem Sancti. Utrumque mihi verisimile fit, hoc tamen sensu, quod Hungari illud cognomen Stephano posterisque regibus attribuerint, occasione sumpta tum ex legatione Apostolica S. Stephani, tum ex gestis ipsius Apostolicis, tum ex similibus titulis, per Silvestrum II aliosque Pontifices Stephano datis. Quare partim vera sunt, partim corrigenda, quæ subdit Schwartzius in hunc modum: Quam ob rem, licet optimo jure Apostolici regis titulus Stephano conveniat, ex his tamen, quæ hactenus disputavimus, plus satis efficitur, illo ipsum non publico, sed privato instituto, neque insigniri prius cœpisse, quam cum gens Hungarica, in religione Christiana confirmata, maxima Regis optimi beneficia in dies magis agnosceret, & quibus poterat encomiis gratam mentem declarare laboraret. Stephani quoque successores, inclytos Hungariæ reges, quis reges Apostolicos digne vocari neget? cum in omnia jura, quæ Stephanus ob propagatam stabilitamque suis unice auspiciis religionem in regno Christianam sibi suisque acquisivit, rite successerint. Posteriora sic corrige: Cum privilegium S. Stephani crucem sibi præferendi in signum apostolatus ad successores quoque ipsius extensum fuerit. Pergit Schwartzius: A Romanis tamen Pontificibus eo ipsos titulo decorari, haud facile invenies; luculento indicio Pontifices regibus nostris titulum istum adeo non contulisse, ut etiam invideant. Imo vero indicium id est, Pontifices neque illud nomen directe dedisse regibus Hungariæ; at nihilo magis invidisse, cum tale contulerint privilegium, cui Apostolici regis cognomen congruit.
[218] Vera ratio, cur Pontifices eo nomine non insigniverint Hungariæ reges, [sed occasione concessæ a Papa legationis Apostolicæ:] hæc una videtur, quod illi ipsi istud non ambiverint, aut usurpare cœperint, uti agnoscit Schwartzius, sic pergens: Sed & reges Hungariæ jura, quæ in ordinandis Ecclesiæ rebus ipsis per Stephanum (concedentibus Pontificibus) contigerunt, regia ab omni tempore potestate exercere, quam adscititio Apostolici muneris cognomine velare (aut potius, significare) maluerunt. Hinc est, quod nusquam foris, sed neque domi temere, titulo illo usi legantur, aut etiamnum uti soleant; quamvis devotas civium acclamationes faciles accipiant. Quid igitur ex Apostolici regis cognomine præsidii illis accedit, qui duplicatam crucem Hungariæ regibus a Pontifice concessam putant? Respondeo illo cognomine communem traditionem, quæ sufficienti auctoritate & ratione aliunde probata est, magis elucidari, &, si opus esset, confirmari, cum nulla istius cognominis ratio dari possit tam congrua, quam quod legatio Apostolica Stephano fuerit commissa. Quippe multi alii reperiuntur principes & reges, qui fidem Catholicam egregie promoverunt & propagarunt auctoritate regia: nec tamen ipsi aut eorum posteri habuerunt nomen regis Apostolici, nimirum quia illud non fecerunt auctoritate Apostolica, uti fecit S. Stephanus. Hinc recte Werböczius Operis tripartiti part. 1 tit. XI de Stephano ait: Unde etiam Rex & Apostolus dici meruit, eo quod vices Apostolorum in terris prædicatione, & bonorum operum atque exemplorum exhibitione gessit. Et propterea duas quoque cruces per collationem summi Pontificis in signum suæ sanctitatis, quod scilicet Rex & Apostolus juste diceretur, digne meruit habere pro armorum insignibus. Unde ab illius tempore gens Hungarica duplicatam crucem pro armis ac insignibus habere pariter & gestare consuevit. Ceterum quam late se extenderit potestas Sancto Regi a summo Pontifice in res ecclesiasticas collata, exacte determinari non potest, quia Silvester in litteris suis remittit ulteriorem expositionem ad alias litteras, quas non habemus. Ait enim Pontifex, velle se & rogare, ut ecclesias regni sui disponat & ordinet, sicuti in aliis litteris, per nuntium nostrum … deferendis, plenius hæc omnia explicata continentur.
[219] De legatione Apostolica sancti Regis jam aliqua sunt dicta § 16 occasione erectorum in Hungaria episcopatuum, [ex qua legatione multa alia profluxerunt huc minus spectantia,] quos scriptor heterodoxus, quem refutamus, propria Regis auctoritate institutos male asserebat. Multa idem auctor num. 58 disserit de electione & investituris prælatorum in Hungaria: at illa magis spectant ad reges posteriores, quam ad S. Stephanum, ideoque ad institutum meum non pertinent. Nihilo rectius disputat num. 60, ubi ex Græcorum instituto repetit, quod Stephanus aliique reges Hungariæ Synodos coëgerint, quodque Sanctus leges condiderit ad res ecclesiasticas ordinandas: namque ex eodem fonte profluxit illa potestas condendi leges ecclesiasticas. Hinc leges illæ sic conditæ sunt, ut ecclesiastica episcoporum judicio relinquantur, uti ex variis probari potest. At mihi unum sufficiet exemplum. Decretorum S. Stephani lib. 2, capite 12, cujus titulus est de observanda Christianitate, hæc statuuntur: Si quis observatione Christianitatis neglecta, & negligentia, stoliditate elatus, quid in eam commiserit, juxta qualitatem offensionis ab episcopo per disciplinam canonum judicetur. Si vero rebellitate instinctus renuerit sibi impositum æque sufferre, item eodem judicio restringatur, & etiam usque septies. Tandem, si per omnia resistens & abnuens invenietur, regali judicio, scilicet defensori Christianitatis, tradatur.
[220] [quæ Schwartzius contra communem Hungarorum sensum ad Græcas consuetudines refert.] Addi hic posset, quod S. Stephanus in monitis ad filium Emericum agnoscat, Petrum a Christo positum esse custodem magistrumque Ecclesiæ, ita ut ex propriis ipsius verbis prorsus improbabile sit, aliquid ab eo factum esse quod spectabat ad res ecclesiasticas, sine auctoritate illius, quem magistrum Ecclesiæ ipse profitetur. Verum, ne hic justo sim prolixior, Sufficiet uno exemplo ostendere, unde similes consuetudines ipsi Hungari jam olim repetierint. Laudatus mox Werböczius, disputans de jure conferendi beneficia ecclesiastica, non recurrit ad consuetudines Græcorum, sed alias allegat rationes, quibus regibus Hungariæ jus collationum vendicare studet; nimirum fundatione ecclesiarum, gentis conversione, legitima præscriptione, & auctoritate concilii Constantiensis. Secundam autem rationem explicat his verbis: Quia Hungari non per prædicationem apostolicam, vel Apostolorum, quorum Principis vicem & personam in terris Papa gerit, sed per institutionem proprii regis eorum, sanctissimi videlicet Stephani regis, de quo & superius memini, conversi sunt ad Catholicam fidem, qui primus omnium episcopatus, abbatias, & præposituras hoc in regno fundavit, & harum omnium ecclesiarum prælaturas, ac beneficia solus ipse ex nutu summi Pontificis, quibus maluit (idoneis tamen & virtutibus probitatum insignitis) contulit, sicuti Ecclesia de eo solenniter canit: Hic (videlicet sanctus Stephanus) ad instar Salomonis struit templa, ditat donis, ornat gemmis, & coronis cruces ad altaria. Et mox subinfertur: Ad regendum hæc prælatos, viros ponit literatos, justos, fidos, & probatos ad robur fidelium. Sic talentum sibi datum Deo reddens duplicatum, ab æterno præparatum sibi scandit solium. Ecce aperte describitur, quod ipse, & non alter quispiam, ad regenda templa per eum constructa, donisque ditata, prælatos justos & fidos posuit, prout ex ejus quoque historia, & pluribus privilegiis suis super ecclesiarum fundationibus & dotationibus confectis liquide patet. Itidem, & plerique cæsarii ac Pontificii juris interpretes suis commentariis conscriptum prodidere. Hisce subnectuntur verba supra num. 218 data. Omnia vero hæc insinuant, quam longe absint paradoxa Schwartzii a communi Hungarorum sententia.
§ XXII. Refutantur ea, quæ ratiocinatur Schwartzius contra oblationem regni S. Petro.
[Asserit Silvester 11 regnum a S. Stephano oblatum esse S. Petro:] Silvester II in litteris ante datis sic S. Stephanum alloquitur: Tum vero largitatem liberalitatis, qua B. Petro, Apostolorum principi, regnum ac gentem, cujus Dux es, cunctaque tua ac te ipsum per eosdem legatos & litteras perpetuum obtulisti, digno præconio commendamus. Et inferius: Regnum quoque a Munificentia tua S. Petro oblatum, teque una ac gentem & nationem Ungaricam præsentem & futuram sub protectionem sanctæ Romanæ Ecclesiæ acceptantes, Prudentiæ tuæ, hæredibus ac legitimis successoribus tuis habendum, tenendum, regendum, gubernandum, ac possidendum reddimus & conferimus. Qui quidem hæredes ac successores tui quicumque, posteaquam per optimates legitime electi fuerint, teneantur similiter nobis & successoribus nostris per se vel per legatos debitam obedientiam ac reverentiam exhibere, seque sanctæ Romanæ Ecclesiæ, quæ subjectos non habet ut servos, sed ut filios suscipit universos, subditos esse ostendere, atque in Catholica fide, Christique Domini ac Salvatoris nostri religione, firmiter perseverare, eamdemque promovere. Nihil sane in hisce invenio, quod indignum sit eximia S. Stephani pietate; nihil, quod gravitati ac prudentiæ summi Pontificis sit contrarium. Præterea Stephani oblatio non modo Gregorii VII, qui eodem seculo Ecclesiam rexit, auctoritate confirmatur, sed & aliorum quoque Pontificum, uti per decursum patebit.
[222] Schwartzius tamen hanc oblationem audet vocare fabulam fabularum omnium levissimam, [quam oblationem, ut fabulam, traducit Schwartzius,] censuramque iniquissimam multis defendere conatur. Sequar hominem, dicacitate & maledicentia insigniorem, quam doctrina aut eruditione: Objiciat vero quis, inquit num. 64, quod, religione Christiana inter Hungaros efflorescente, S. Stephani regis tanta jam erga Pontificem Romanum fuerit reverentia, ut sese gentemque suam, ac totum regnum, in curiæ Romanæ clientelam traderet. Quam fabulam fabularum omnium levissimam nisi confecerimus, instituto nostro haud satisfecisse merito censeri possemus. Primarium quidem Regiæ illius liberalitatis, sane plus quam enormis, columen, diplomaticas Silvestri II PP. litteras jam infregimus. Verum adeo litteras illas non infregit, ut vanitatem argumentorum ejus infra simus ostensuri, & non minus litteras ipsas, quam singula litterarum asserta simus probaturi. Audiamus igitur alia heterodoxi scriptoris responsa.
[223] Prius tamen, inquit, quam litteræ illæ ab Inchofero orbi essent obtrusæ, [licet fateatur eam esse assertam a Gregorio VII, cui falso attribuit] epistolas Gregorii VII, Hildebrandi, ad Salamonem & Geysam Hungariæ reges scriptas, prodigiosæ ejus donationis testes, plerique ostentabant. Has igitur excutiamus. Increpat in eis Pontifex Salomonem, quod regnum, ex quo pulsus fuerat, a Teutonico rege, non a Pontifice Romano, denuo acceperit. Rationem vero istam inserit, “quod regnum Hungariæ SS. Romanæ Ecclesiæ proprium sit, a rege Stephano olim B. Petro cum omni jure ac potestate oblatum, ac devote traditum”. Pontificiumque jus ipsum agnovisse imperatorem Henricum, memorat: is enim cum victoriam ab Hungaris adeptus fuisset, “ad corpus B. Petri lanceam & coronam regis transmisit, & pro gloria triumphi fui illuc direxit insignia, quo principatum ejus dignitatis adtingere cognovit”. Hæc verba Gregorii VII recte allata, quantam vim habere debeant, infra ostendam. Verum, dum prosequitur scriptor heterodoxus, vel mala fide, vel crassa ignorantia, affingit Gregorio Papæ, quæ Gregorii non sunt, sed alterius: In altera vero idem Gregorius ad Salomonem epistola, inquit, Pontificii in Hungariam juris columen in eo collocat, quod, cum regnum istud “a barbaris … fuisset post Constantini tempora occupatum, ereptumque Romano imperio, cui Ecclesia hæres successit, a Christianis regibus Ecclesiæ Romanæ, cui debebatur restitutum fuerit. Quod, inquit, de Hispania luce clarius est &c”. Hæc Hildebrandus ad Salomonem Assignat locum horum fragmentorum his verbis: Fragmenta hæc litterarum Gregorii, posterioris nempe ad Salomonem, utriusque vero ad Geysam Joh. Bodinus adfert de Republica cap. IX. Ex Bodino allegantur a Schœdelio in Disquisit. hist. polit. de regno Hung. pag. 147 ex edit. Behamp. Quis non credat vere esse Gregorii verba, quæ allegantur & assignantur tanta confidentia?
[224] [verba Eugubini, citantis Gregorium, & suas rationes subdentis,] At commodum accidit, quod Notitia Hungariæ Joannis Ferdinandi Behamp ad manus meas pervenerit cum Disquisitione Schœdelii: nam ibidem pag. 147 leguntur omnia, quæ allegat Schwartzius ex eodem loco: at clarum est, verba non esse Gregorii, sed Augustini Steuchi Eugubini lib. 2 contra Laurentium Vallam de falsa Donatione Constantini, cujus hæc ibidem allegantur verba: Eadem prope aut similis ratio est de regno Hungariæ, de quo idem Gregorius episcopus servus servorum Dei dilecto filio Salomoni regi Hungariæ salutem &c. Tum adducit verba epistolæ Gregorianæ, quæ apud Harduinum tom. 6 Conciliorum Col.ic leguntur: Sicut a majoribus patriæ tuæ cognoscere potes, regnum Hungariæ sanctæ Romanæ Ecclesiæ proprium est, a rege Stephano olim beato Petro cum omni jure & potestate sua oblatum & devote traditum. Præterea Henricus piæ memoriæ imperator, ad honorem sancti Petri regnum illud expugnans, victo rege, & facta victoria, ad corpus beati Petri lanceam coronamque transmisit, & pro gloria triumphi sui, illuc regni direxit insignia, quo principatum dignitatis ejus attinere cognovit. Hisce cum levi immutatione recitatis apud Behamp, Eugubinus, hujus similiumque donationum rationem expositurus, subdit sequentia: Noris de hoc regno, quod, cum a barbaris, Scythis ac Pannonibus non Christianis, fuisset post Constantini tempora occupatum, ereptumque Romano imperio, cui Ecclesia hæres successit, fuisse a Christianis regibus Ecclesiæ Romanæ, cui debebatur, restitutum. Quod de Hispania luce clarius est, quæ & ipsa a barbaris occupata cum esset, Ecclesiæ restituta a regibus est.
[225] [uti ex distinctis utriusque verbis ostenditur:] Hisce observatis, Eugubinus subdit: Idem Gregorius de eodem regno ad Geysam Hungariæ regem eodem libro, sed non eodem capite, citans epistolam 63 apud laudatum Harduinum Col.ubi verba citata sic leguntur: Notum autem tibi esse credimus, regnum Hungariæ, sicut & alia nobilissima regna, in proprio libertatis statu debere esse, & nulli regi alterius regni subjici, nisi sanctæ & universali matri Romanæ Ecclesiæ, quæ subjectos non habet ut servos, sed ut filios suscipit universos. Quod quia consanguineus tuus a rege Teutonico, non a Romano Pontifice, usurpative obtinuit, dominium ejus, ut credimus, divinum judicium impedivit &c. Post hæc verba adducta, cum levi tamen immutatione, Eugubinus rursus prosequitur hoc modo: De eodem item regno ad eumdem regem Hungariæ sic scripsit idem summus ac sanctus Pontifex capite septuagesimo. Indicat epistolam 70 libri 2 ad Geysam, apud Harduinum Col.ubi locus ab Eugubino adductus ita exprimitur: Verum, ubi (Salomon rex Hungariæ) contempto nobili dominio beati Petri Apostolorum Principis, cujus regnum esse prudentiam tuam latere non credimus, rex subdidit se Teutonico regi; & reguli nomen obtinuit. Dominus autem injuriam suo illatam principi prævidens, potestatem regni suo ad te judicio transtulit: & ita, si quid in obtinendo regno juris prius habuit, eo se sacrilega usurpatione privavit. Petrus enim a firma petra dicitur, quæ portas inferi confregit, atque adamantino rigore destruit & dissipat, quidquid obsistit. Subdit Eugubinus: Hæc magnus ille Pontifex.
[226] Ex hisce omnibus studiosus lector perspiciat insignem Schwartzii temeritatem. [usus ille videtur hac fraude, ut auctoritatem irrefragabilem Gregorii VII,] Affirmat Gregorius VII, regnum Hungariæ a S. Stephano oblatum fuisse S. Petro, atque ea de causa lanceam coronamque Hungariæ regis missam fuisse ad corpus beati Petri ab Henrico imperatore. Epistola hæc Gregorii notatur data Romæ, V Kalendas Novembris, Indictione decima tertia, id est, anno 1074, quo Indictio decima tertia currere incipiebat a mense Septembri. Itaque hic testis est tam vicinus tempori, quo regnum oblatum, quoque deinde lancea & corona ab Henrico III imperatore fuit transmissa, ut prorsus temerarium sit, ei fidem velle abrogare; præsertim cum scribat ad regem, qui facile in rei veritatem inquirere poterat, cumque provocet ad majores, seu principes Hungariæ, qui facta illa non poterant ignorare. Cum Schwartzius videret periculosum esse, si directe se opponeret tantæ auctoritati, quæ aliorum quoque consensu firmabitur; maluit Gregorio affingere verba Eugubini, hujusque opinione, quæ multis non erat placitura, Gregorii auctoritatem infringere. Certe tam clarum est apud Behamp, quem allegavit, tres solum citari epistolas Gregorii, verbaque Eugubini esse, quæ Schwartzius dedit pro verbis Gregorii, ut crassi stuporis se insimulare debeat, si contendere velit, id se non vidisse, nec secutum esse illud politicorum quorumdam: Calumniare fortiter, semper adhæret aliquid. Hisce observatis, expendamus, quibus diverticulis usus sit, ut vim auctoritatis eluderet.
[227] His, inquit, præcipuis Gregorius præsidiis utitur: [quem graviter calumniatur, indirecte infringeret:] nam cetera litterarum ipsius dictatoriæ tantummodo voces, piæque fraudis lemures sunt. Habeo vero, quod moneam, priusquam rationes Pontificis probemus. Nullam hic coronæ Roma in Hungariam missæ, nullam regii fastigii, ad quod Stephanum Pontifex evexerit, nullam Apostolici Regis cognominis, & crucis, velut apostolatus symboli, Hungariæ regibus collatæ, mentionem reperias. An vero tam invidenda beneficia tam commodo loco, quo cum maxime exprobranda erant, Gregorius pro animi elatione tacuisset, si sua jam ætate fabula nata ac credita esset? Beneficia certe ista commemorando fortius coarguisset reges, officii sui oblitos, quam hæreditatem imperii Romani obtendendo. Vana persuasio ac deridenda! Quasi eundem imperii dominum esse oporteat, qui Urbis est: & hæredem imperii, qui ad Urbis dominium mille artibus est grassatus. Hæc primum Schwartzius, cujus si tanta fuerit stoliditas, ut inter Eugubini & Gregorii verba non noverit distinguere, hic saltem calumniatur fortiter, ut adhæreat aliquid. Nec hæredem imperii Ecclesiam dixit Gregorius, nec tanta erat animi elatione, ut exprobranda regibus Romanæ Ecclesiæ beneficia sine necessitate judicaverit: neque ulla talis exprobrationis erat necessitas, cum unice studeret Gregorius, ut reges illi jus Romanæ Ecclesiæ agnoscerent, quod acquisitum non erat per beneficia Ecclesiæ, sed per donationem S. Stephani, quam allegavit. Frustra igitur hic alieno loco objicitur Gregorii silentium contra facta jam ante abunde stabilita. At interim sic lectoris attentionem alio avocavit Schwartzius, qui, si cupiat virtutes Sanctitatemque Gregorii VII discere, probeque perspicere gravitatem calumniarum, quibus impetit virum sanctissimum, adeat Acta nostra ad diem XXV Maii, ubi de S. Gregorio VII fuse disputatum est.
[228] [nam silentium Carthuitii obesse non potest auctoritati Gregorii, cui plures alii assentiuntur.] Ille deinde sic pergit donationem S. Stephani oppugnare: Jus, ex donatione Stephani exsculptum, precarium est. Legendarius ipse Chartuitius, suas ad curiæ Romanæ palatum fabulas componens, donationis istius ne indicio meminit. Cur, obsecro, ad palatum Ecclesiæ Romanæ scripsisset Carthuitius, qui jussus a rege Colomanno Vitam composuit, eamque eidem dicavit? Nonne justior posset esse suspicio, Carthuitium ad regis palatum scripsisse, ideoque commemorare noluisse aliquid, quod ei displiciturum crederet? Id sane mox pro sua licentia affirmaret Schwartzius, si donationem defenderet; nisi mallet dicere, locum deinde resectum esse. Verum, sive hasce ob causas, sive ob alias, donatio illa non legatur in Opusculo Carthuitii, unius silentium non potest magni esse momenti, quando plures, iique antiquiores loquuntur, atque antiquioribus posteriores adstipulantur, uti hac in re adstipulatos vidimus. Verba Bonifacii VIII, donationem S. Stephani asserentis, dedi num. 191. Nicolaus IV apud Raynaldum ad annum 1291 num. 47 ad Joannem Æsinum episcopum, legatum suum hæc scribit: Cum itaque regnum ipsum (Hungariæ) ad apostolicam Sedem multipliciter pertinere noscitur &c. Idem asserit in litteris ad Rodulphum imperatorem, in aliis ad Albertum Austriæ ducem, ac demum in aliis ad archiepiscopum Strigoniensem, uti ibidem videri potest. Plura hujusmodi Pontificum posteriorum testimonia lubens prætermitto, ut ostendam breviter, Hungaros ipsos favere sententiæ nostræ.
[229] [Jus aliquod Romanæ Ecclesiæ, quod ex donatione S. Stephani petebatur,] Celebris illa controversia inter Hungaros & legatum Pontificium anno 1308 agitata, & terminata in comitiis prope Budam, composita legitur hoc modo: Post quæ sub specie tuendæ libertatis ejusdem regni, inter ipsos barones & nobiles murmur, quod ipsius domini legati attigit aures, per querelam patulam in publicum productam exoritur: videlicet quod nolebant, nec erat aliquatenus intentionis eorum, quod Ecclesia Romana, vel ipse dominus legatus ejus nomine, sæpedicto regno de rege ullatenus provideret; sed placebat eis, quod illum, quem ipsi ex antiquo & approbato ejusdem regni more vocaverant, & in regem assumpserant, præfatus dominus legatus ejusdem Ecclesiæ Romanæ nomine in verum regem Ungariæ confirmaret; & quod etiam perpetuis futuris temporibus veri summi Pontifices, & ipsa Romana Ecclesia haberet jus confirmandi & coronandi reges Ungariæ, de vera regali progenie propagatos, quos ipsi unanimiter & concorditer de dicta progenie ducerent eligendos. Ipse vero dominus legatus, ad consummationem cœptorum per eum feliciter, ferventer anhelans, ad eorumdem prælatorum, baronum, & nobilium supplicationem, petitionem, & expressum consensum, præfatum dominum Carolum, de prædictorum regum Ungariæ ex domina serenissima, domina Maria Siciliæ ac Ungariæ regina illustri, nata claræ memoriæ Stephani regis Ungariæ, vera progenie propagatum; cujusque in eodem regno successio legitima per eamdem Ecclesiam extitit declarata, sibique de jure deberi regnum hujusmodi diffinitum, in ejusdem regni verum regem ipsius Ecclesiæ Romanæ nomine cum solemnitate debita confirmavit, & prædictæ ipsius Ecclesiæ Romanæ nomine acceptavit.
[230] Et subsequenter omnes unanimiter & concorditer post confirmationem hujusmodi, [agnoverunt ipsi magnates Hungariæ,] tam adhærentes quam adversantes hactenus eidem domino Carolo, receperunt & recognoverunt singulariter & divisim ipsum dominum Carolum verum regem, ac regni Ungariæ successorem, sibique servire, ac obedire teneri tamquam vassalli legitimi & fideles domino naturali. De quibus etiam per eos firmiter adimplendis, & inviolabiliter observandis, junctas manus, prout solet a profitentibus regulas fieri, infra sæpedicti domini legati mittentes manus, juramentum & fidem super veræ Crucis Lignum, ipsique, ac dicto domino regi singulariter pacis osculum præstiterunt. Ex hisce clarum est, proceres Hungariæ jus aliquod Romanæ Ecclesiæ agnovisse, cum ejusdem Ecclesiæ nomine confirmandum regem decreverint. Jus autem illud non aliunde repetebant Gregorius VII, Nicolaus IV, & Bonifacius VIII, quam ex donatione S. Stephani, de qua sola disputo: nam quod, aut quale jus illud fuerit, discutere nolim.
[231] Idem diu ante agnovisse videtur S. Ladislaus, Hungariæ rex tempore Gregorii VII creatus. [& jam diu ante S. Ladislaus.] Audi Baronium in Annalibus ad annum 1077: Hoc eodem anno, inquit, diu rebus Hungaricis fluctuantibus, defuncto Geisa rege, eligitur Ladislaus, de quo idem Gregorius Papa ad Nehemiam Strigoniensem episcopum hoc anno scribens, hæc inter alia habet: “Admonemus fraternitatem tuam, ut regem, qui inter vos electus est, cum aliis tuis confratribus & principibus terræ alloquaris, notificantes, & consulentes sibi, ut apertius nobis suam voluntatem, & erga reverentiam Sedi apostolicæ debitam per idoneos legatos denuntiet devotionem: & ita demum, quod ad nos attinet, ad honorem Dei omnipotentis, & beati Petri Apostolorum Principis, benigne sibi respondebimus &c”. Præstitit hoc abundanter idem rex, cum iteratam ad eumdem Gregorium Papam legationem misit, ut ipsius Gregorii redditæ ad eum postea litteræ docent. Hæc Baronius. Porro dubitari non potest, quin Gregorius idem exegerit a Ladislao, quod antea præstari voluerat a Salomone & Geysa ipsius decessoribus. Obtinuisse autem Gregorium, quod desiderabat, non modo indicant verba Baronii, sed magis etiam ipsa Gregorii epistola, quam ille ad annum 1079 num. 19 recitat hoc modo: Gregorius episcopus servus servorum Dei Ladislao Hungarorum regi salutem & Apostolicam benedictionem. Sicut fidelium * tuorum crebra relatione cognovimus, idemque ipsum nostris attestantibus ratum habemus, excellentia tua ad serviendum beato Petro, quemadmodum religiosa potestas debet, & ad obediendum nobis, ut liberalem filium decet, toto affectu & cordis intentione parata est. Unde nimirum devotionem mentis tuæ super hoc studio non indigne laudamus, eique sincere congratulamur, quod quidem optimorum regum sequendo vestigia, illustras servando tam in moribus normam justitiæ, quam etiam lineam nobilitatis in sanguine &c. Ex dictis videmus, Pontifices asseruisse donationem S. Stephani; reges vero eamdem non negasse, quin etiam agnovisse; sed eorum aliquos disceptasse de jure, quod ex illa donatione sibi attribuebant Pontifices. De hoc autem me non disputare, jam ante monui.
[232] [Alia objectio ex verbis S. Stephani] Schwartzius a silentio Carthuitii ad alia pergit hisce verbis: Nulla tanta Stephani erga Pontificem Romanum observantia usquam elucet, cujus impulsu seque suaque illi devovisset. Verum observantia Stephani erga Romanum Pontificem, quem Ecclesiæ caput visibile agnoscebat, colligitur ex missa ad eum legatione, ex petita ejusdem benedictione, ex corona postulata potius a Pontifice, quam ab imperatore; ac demum ex aliis multis, quæ referentur per decursum. Nihilominus Schwartzius dicta probare nititur in hunc modum: Rex Stephanus autem filium Emericum in Institutione regia ad honorem regni sui pontificibus impertiendum exserte cohortans, Pontificem Romanum ne verbulo commemorat. Catholicæ fidei observationem eidem injungens, & Christi ad Petrum apostolum dictum illud, Matth. XVI, ad quod, tamquam ad sacram anchoram, Pontificibus confugere solemne est, id quod & Gregorius in altera ad Geysam epistola joculari argumentatione facit, explicans, “per PETRAM Christum, per Ecclesiam, in petra ædificatam, gentem electam & divinam”, non hierarchiam, sub uno visibili capite cum membris suis visibilibus florentem, potentem, splendidam & dominantem intelligi vult. Hic paululum subsistere oportet: nam disputator noster S. Stephanum non solum Romani Pontificis parum observantem, sed etiam Luthero faventem facere molitur. At adducta Sancti Regis verba facile evincent, Schwartzium nihilo feliciorem esse in dogmaticis quam in historicis.
[233] [male expositis:] Stephanus in laudata Institutione filium cap. 1 hortatur ad observationem fidei Catholicæ, cap. 3 ad honorem impendendum pontificibus, seu episcopis regni sui; neque ibi loquitur de Romano Pontifice, de quo cap. 2 egerat, ut videbimus, licet simul, & præcipue agat de Ecclesia. Hortatur ibi filium, ut curam habeat, ne Ecclesia, quæ per totum orbem diffusa, quæque in certis locis quasi antiqua habetur, in Hungaria vero adhuc quasi juvenis & novella prædicatur, … destruatur & annihiletur, hanc subdens rationem: Nam qui minuit aut fœdat sanctæ Ecclesiæ dignitatem, ille Christi corpus mutare nititur. Ipse enim Dominus dixit Petro, quem custodem magistrumque eidem posuit sanctæ Ecclesiæ: “Tu es Petrus, & super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam”. Seipsum quidem nominabat PETRAM; non ligneam vel lapideam super se ædificatam Ecclesiam dixit, sed populum acquisitionis, gentem electam, divinam * gregem, fide doctam, baptismate lotam, chrismate unctam, SANCTAM super se ædificatam Ecclesiam dixit, & appellat. Hæc sunt verba, ex quibus sequi vult disputator heterodoxus, S. Stephanum per petram non intellexisse S. Petrum, sed Christum ipsum: quod, etsi verum esset, nihil evinceret; cum Sanctus dicat Petrum a Christo statutum Ecclesiæ magistrum. Idem contendit, Stephanum per Ecclesiam non intellexisse hierarchiam, sed gentem electam & divinam. Examinemus igitur, an hæc justa sit deductio.
[234] Stephanus ait, Seipsum quidem nominabat petram. [assignatur verus] Si velimus hanc phrasim considerare secundum regulas grammaticales, recte locum intellexit Schwartzius, & Stephanus per petram intellexit Christum ipsum, uti etiam locum aliquando explicavit S. Augustinus, uti dicam num. 353. Sin vero attendamus, quomodo S. Stephanus cum aliis multis scriptoribus medii ævi utatur prænomine relativo sui, facile perspiciemus, per petram ab ipso intelligi S. Petrum Apostolorum principem, quem designat per prænomen seipsum, quia de Petro fuerat sermo æque ac de Christo. Accipe alias similes S. Stephani phrases. Decretorum lib. 1 cap. 3 eodem modo utitur sibi pro ei in hisce verbis: Si tunc secrete renuerit audire monita, adhibenda sibi (id est, ei) sunt publica &c. Lib. 2 cap. 7 sic habet: Si quis igitur presbyter vel comes, sive aliqua alia persona fidelis, die Dominica invenerit quemlibet laborantem, abigatur; si vero cum bobus tollatur sibi bos &c. Sibi hic clare ponitur, pro ei vel ipsi. Cap. 22: Si quis hospitem cum benevolentia accipit, & nutrimentum sibi honeste impendit &c. Sibi rursum pro ipsi. Talis ejusdem prænominis abusus recurrit cap. 24, 25, 28 & 33. Itaque ex adjunctis colligere oportet, utrum vox seipsum hic sumenda sit in significatione propria, an vero posita sit pro illum ipsum. Adjuncta autem verba, Ipse enim Dominus dixit Petro, quem custodem magistrumque eidem posuit sanctæ Ecclesiæ: Tu es Petrus, & super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam; satis innuunt, Stephanum per petram intelligere S. Petrum: nam per verba Christi intendit probare, quod asserit, Petrum custodem magistrumque positum esse Ecclesiæ. Id vero citata Christi verba non probarent, si alio modo intelligerentur. Deinde expositio illa, qua per petram designatur S. Petrus, tam naturalis est, tamque recepta erat & communis tempore S. Stephani, ut verisimile non sit, ipsum ab ea recessisse.
[235] Hæc solum observare volui, ut ostenderem, qualis sit genuinus sensus verborum S. Stephani: [illorum verborum sensus.] nam alioquin parum refert, quo modo verba Christi Sanctus intellexerit, cum admittat Petrum esse statutum custodem magistrumque Ecclesiæ, atque illud sufficiat, ut crederet successorem Petri maximo honore colendum. Altera Schwartzii collectio longe absurdior est, nec ullum ex verbis S. Stephani habet fundamentum. Dicit Sanctus nec ligneam nec lapideam esse Ecclesiam illam, quæ supra petram ædificata est, sed esse collectionem hominum fide & baptismate ad Ecclesiam pertinentium. Hierarchiam non vocat, sed hierarchiam sub uno visibili capite florentem esse innuit, dum dicit supra petram esse ædificatam, dum Petrum custodem magistrumque eidem positum sanctæ Ecclesiæ affirmat. Vocat Ecclesiam gentem electam, & divinam gregem: an inde concludet disputator, solos electos, aut solos perfectos spectare ad Ecclesiam, idque voluisse S. Stephanum? At S. Stephanus de similibus hæreticorum assertis ne cogitavit quidem, opinor, dum hæc scriberet. Verum, cum illa non spectent ad controversiam, quam tractamus, videri infra possunt ipsa sancti Regis Decreta, quæ suo loco dabimus, & variis annotationibus illustrabimus.
[236] [Aliud ejusdem scriptoris argumentum,] Redeo igitur ad Schwartzium, qui Gregorium VII mendacii convincere solita temeritate nititur, verba ejus directe sic impugnans: Falso Salamonem regem defectionis a curia Romana Gregorius accusat, & multo falsius, quod ad imperatoris Romani auxilium confugerit, reprehendit. Ante Salamonem enim idem fecit Petrus rex, a suis ex Hungaria deturbatus, vectigal imperatori pactus, si se in regnum reduceret. In quo pacto adeo nihil reprehendendum invenerunt ejus temporis Pontifices, ut etiam Leo IX Andream regem, a quo Petrus regno iterum exutus fuit, solicite per nuntios monuerit, ut ne vectigal imperatori pendere recusaret. Ipse quoque Papa, ut id regi persuaderet, primum in Germaniam; hinc, comite imperatore, in fines usque Hungariæ profectus est. Sed surdo Andreæ fabulam narravit, reque infecta imperator & Pontifex redierunt. En specimen obedientiæ, a priscis Hungariæ regibus Pontificibus Romanis præstitæ! Quam ob rem contrariis his factis literæ Gregorii falsitatis & vaniloquentiæ sole meridiano clarius coarguuntur, ut verissime a Frederico Spanhemio scriptum est: “Istud vero de accepto regno a Romana Sede vulgatum est circa tempora Gregorii VII, quando scripsit hic Pontifex, … a rege Stephano regnum Hungariæ, ut S. Romanæ Ecclesiæ proprium, B. Petro cum omni jure & potestate sua oblatum & devote traditum”.
[237] [quod statum quæstionis minus tangit,] Multa rursum hic peccat temerarius disputator, qui jactitat se litteras Gregorii falsitatis convicisse, & quidem sole meridiano clarius. Quodnam, obsecro, Gregorii assertum falsitatis convicit? An falsum est, quod in Salomone reprehendit Gregorius his verbis: Quæ cum ita sint, tu tamen, in ceteris quoque a regia virtute & moribus longe discedens, jus & honorem S. Petri, quantum ad te, imminuisti & alienasti, dum ejus regnum a rege Teutonico in beneficium, sicut audivimus, suscepisti. Non reprehendit Salomonem Gregorius, quia ad imperatoris auxilium confugerat, ut falso ait Schwartzius; non quod tributum pendat, ut ille videtur supponere; sed unice quod regnum in beneficium ab ipso suscepisset, id est, quod clientelam imperatori jurasset eo modo, acsi ab imperatore dependeret regnum Hungariæ. Aliud sane est alterius auxilium petere, aliud se ipsius clientem seu subditum profiteri. Rursum aliud est tributum alicui pendere, aliud eidem se per clientelam juratam subjicere. Nec de tributo loquitur Gregorius, nec de auxilio petito, sed de subjectione regni per clientelam, quam improbat, quia illud ad Romanam Ecclesiam pertinere ex donatione S. Stephani affirmat. Hac in re falli Gregorium, non ostendit Petri regis factum, nec Leonis IX consilium, etiamsi plane vera essent, quæ de Petro & Andrea regibus, ac de Leone IX sine probatione affirmat Schwartzius. Si distingueret scriptor ille, quæ per se distincta sunt, rectius ratiocinaretur, & minus aberraret a vero.
[238] Falsum quoque est, quod ait Andream regem non acquievisse consilio Leonis IX. [nec omni ex parte verum est,] Nam contrarium plane asserit Leonis archidiaconus Wibertus, qui optime nosse poterat, cujus culpa pax non fuisset conclusa, quique in Vita Leonis apud nos tom. 2 Aprilis pag. 661 scribit sequentia: Non modicus quoque ei inerat fervor in augenda republica. Idcirco Hungariæ principes, a Romano nuper imperio dissidentes, multiplicibus legatis adierat, ne detrectarent solita subjectione imperatori prisca persolvere tributa: quod & consenserant, si præteritorum commissorum eis concederetur indulgentia. Quapropter sancta commonente pietate coactus est tertio antiquam patriam repetere, & pro reorum miseratione, qui contra imperium moverant bellum, persuasoriis precibus imperiales aures expetere. Sed quia factione quorumdam curialium, qui felicibus sancti viri invidebant actibus, sunt augusti aures obturatæ precibus Domni apostolici; ideo Romana respublica subjectionem regni Hungariæ perdidit, & adhuc dolet finitima patriæ prædis & incendiis devastari. Itaque acquievit rex Andreas consilio Leonis IX; at idem facere noluit imperator, atque hac de causa pax conclusa non est. Hoc solum observare volui, ut pateat quam temere multa asserat Schwartzius: nam alioquin parum ad rem facit, uter consentire noluerit: neque enim exigebant Pontifices, ut suo arbitrio a regibus Hungariæ regni negotia administrarentur.
[239] Porro verum est, Leonem IX suasisse Andreæ regi, [nec quidquam evinceret, licet totum esset verum.] ut tributa penderet imperatori, an ideo repugnat Gregorio VII, qui improbavit, quod Salomon coronam in beneficium ab imperatore accepisset? Minime gentium. Tributa penduntur variis de causis ex pactione. Alii principes tributa solvunt ob beneficium vel auxilium sibi præstitum. Sic Petrus rex, tributum imperatori solvisse dicitur, quod ejus ope in regnum esset restitutus. Alii tributum pendunt, ut bellum redimant, quo alias a principe quopiam potentiore impeterentur. Hanc ob causam tributum pependisset Andreas, suadente Leone IX; si voluisset imperator a bello desistere, & pacificam regni possessionem Andreæ relinquere, uti postea facere debuit sine tributo. Verum qui tributum solvunt hisce modis, non profitentur idcirco se vassallos principis, cui illud pendunt. Longius progredi voluit Salomon, quem reprehendit Gregorius, quod regnum succepisset a rege Teutonico in beneficium, sive quod se imperatoris vassallum fuisset professus. Hæc omnia clare evincunt, temere impudentem esse Schwartzium, dum ex factis quibusdam, quæ statum controversiæ non attingunt, sanctissimum Pontificem mendacii arguere sustinet. Ne quidem hæc conclusio recte deduci posset, licet idem Andreæ suasisset Leo IX, quod in Salomone improbavit Gregorius: nam solum sequeretur Gregorium Leone attentiorem fuisse ad conservanda Ecclesiæ jura.
[240] Postremum deinde conatum adversarius adhibet his verbis: Denique, Henricum imperatorem, post Petrum vi & armis in regnum restitutum, [Postremum Schwartzii argumentum] coronam & lanceam ad corpus B. Petri Gregorius transmisisse scribens, coævis omnibus ignota loquitur. Unde vel Inchofer ipse, “Nemo tamen, nisi fallimur, inquit, lanceæ & coronæ, ad corpus B. Petri missæ meminit; ut idcirco pluribus in loco tam insigni auctoritas Pontificis expendenda supersit”. Liberrime vero Herm. Conringius, “Henricum III cæsarem, inquit, Ovone devicto, lanceam ejus & coronam pio adfectu Romam misisse, non negaverim. At illum judicasle, Hungariæ regnum Papis deberi, hoc profecto omni illi repugnat &c. Commenta hæc sunt hominis, qui hoc solum negotii sibi credebat datum, ut imperium Germanorum everteret, sibi autem, suisque posteris successoribus, dominatum aliquem divinum in omnem mundum compararet. Qualia proinde de omnibus pæne regnis finxit plurima sine rubore”. Hactenus, Schwartzius, in subsidium advocans Inchoferum & Conringium, qui ambo tamen admittunt Gregorii verba, quæ ille hic impugnat ex silentio coævorum. Enimvero prætermissa quidem a plerisque, at non ignota coævis omnibus loquitur Gregorius, cum ipse coævus fuerit facto, quod narrat illis, qui rei veritatem mox poterant cognoscere: nam a facto ipso usque ad epistolam Gregorii ne quidem triginta anni erant intermedii. Consideravit, opinor, Conringius hanc temporum vicinitatem, ideoque negare ausus non est, lanceam & coronam fuisse missam ab Henrico ad Romanam Ecclesiam.
[241] [nullius est momenti.] Verum, cum idem scriptor hæreticorum more honori Romanæ Ecclesiæ favere nollet, atque in Gregorium VII exacerbato esset animo, aliam Henrico imperatori intentionem attribuere maluit, dixitque Henricum id fecisse pio affectu. At respondeo commentum id esse hominis, qui vidit factum negari non posse sine temeritate, quique minus pio erat affectu erga Romanam Ecclesiam, quam ut istud vellet incorruptum admittere. Schwartzius audacior Conringio factum ipsum tentavit vocare in dubium: sed cautior esse debuerat, quam ut citaret verba illius, qui quantacumque etiam bile in Gregorium turgeat, factum inficiari non sustinuit. Jam vero res ipsa negari nequit, nisi quis fingat non modo improbum, sed simul etiam maxime temerarium, imprudentem, ac famæ suæ prodigum fuisse Gregorium, qui voluisset falsa scribere regi, cui falsitas ipsa statim poterat innotescere. Nihilo melius confictus est ille pius affectus a Conringio; non enim missæ Romam sunt lancea & corona, ut ibidem servarentur pro cimeliis; sed ut remitterentur legitimo Hungariæ regi. Itaque Romam Henricus direxit insignia regni Hungarici, ut illa Pontifex restitueret illi, quem Henricus ipse armis in regnum reduxerat.
[Annotata]
* i. e. legatorum
* divinum
§ XXIII. Litteræ Silvestri II defenduntur contra objectiones Schwartzii.
[Levissima & nullius ponderis Schwartzii argumenta contra litteras Silvestri II:] Quandoquidem capita præcipua Epistolæ Silvestri II jam ita defensa sunt, ut pro veris haberi deberent, & satis essent probata, etiamsi dicta epistola non exstaret, cum singula asserantur ab auctore aliquo coævo, aut saltem suppare, & confirmentur a pluribus; difficile non erit epistolam ipsam tueri. Prolixe quidem contra hasce litteras disserit Schwartzius num. 51 & sequentibus, sed verba fere tantum sunt, quæ affert. Quapropter, cum nimium excresceret hæc disputatio, si singula ipsius verba recitarem, præcipua tantum recensebo argumenta, eaque expendam breviter. Ait primo, non adferri ipsam .. tabulam, Pontificis manu exaratam confirmatamque; sed aliam, superioribus seculis descriptam, ac veluti lampada per varios traditam. Hoc autem argumentum si valeret, omnibus fere antiquis litteris abroganda fides esset: paucarum enim ostendi poterunt authenticæ tabulæ. Ait secundo: Nemo, quod constet, diploma illud Pontificis, priusquam ab Inchofero publici juris & lucis factum esset, sexcentis supra quadraginta annis, legit, nemo vidit, nemo usquam exstare perhibuit. Verum est, quod epistola hæc diu in tenebris jacuerit; at idem rursum contigit de aliis innumeris, de quarum fide non dubitatur. Præterea ostendemus inferius, dubitari vix posse, quin epistola seculo XI visa sit a variis. Hisce solis ratiunculis, quæ nullius sane momenti sunt, contra epistolæ fidem utitur Schwartzius: nam, etsi plures afferat, eæ solum serviunt ad respondendum argumentis, quibus fides epistolæ nititur.
[243] Inchofer in Annalibus ecclesiasticis regni Hungariæ ad annum 1000 docet, [exponitur, unde acceptæ sint hæ litteræ;] unde Epistolæ illius exemplar acceperit, hæc scribens: Et jam confecto hujus primi tomi argumento, magnamque partem liberatis e prælo foliis, dum propemodum millesimi hujus anni historia subjicienda foret, inopine, sed peropportune, suggessit reverendus frater Raphaël Levacovicz Croata, Ordinis Minorum Observantium, sacræ theologiæ Lector, atque in Urbe, sacrorum Illyricanæ ecclesiæ codicum corrector, haberi apud se literarum Sylvestri Pontificis exemplum, quæ legatis Hungariæ, tum adhuc ducis Stephani, mox inaugurandi regis, una cum sacra corona traditæ, non singulares dumtaxat prærogativas eidem concessas, sed & summam rerum ad hanc historiam pertinentium exacte continerent. Et ne de fide religio incesseret, tametsi stylus abunde pro se loquatur, authoritatem faciunt, quæ idem suo vir Ordine dignus, manu addidit. Antonius Verantius Dalmata, superiori seculo, magnæ tum doctrinæ, tum prudentiæ laude clarus, eoque viginti plus legationibus ad maximos principes perfunctus; apud Ferdinandum demum & Maximilianum Romanorum imperatores ea gratia valens, qua suæ dignitati Strigoniensem archiepiscopatum adderet. Hic enimvero, cum in archivo Traguriensis ecclesiæ, cognoscendis colligendisque antiquitatum monumentis intenderet, has quoque literas forte anno seculi quinquagesimo offendit; & dignum studii sui præmium, in adversaria, quibus titulum memorialis præfixerat, manu sua descripsit. Eo post annos tres & viginti vita functo, veluti lampada per varios traditum accepit Athanasius Georgier, proinde genere & legationum provinciis illustris; cujus eximia erga eruditos humanitate Viennæ Austriæ nactus est frater Raphaël, cum nuper datum a summo Pontifice Urbano octavo Terræ sanctæ negocium apud cæsarem Ferdinandum tertium procuraret. Ab eo demum nos, qua diximus occasione, habitas, ne amplius desiderio & errore multorum, ne dicam insigni ecclesiæ damno, in privatis scriniis, adeoque in tenebris delitescerent, hisce Annalibus inserere, & publici juris & lucis esse voluimus; ita etiam optante eo, qui ceu pignus, & depositum argumenti sui, de Vinea Domini in Illyrico, in nostris lucubrationibus extare voluit.
[244] [inanis contra hanc expositio nem cavillatio Schwartzii,] Non miror Schwartzium hic laborare, ut fidem Inchoferi suspectam faciat. Quippe, cum Gregorium VII summum Pontificem, ad reges Hungariæ scribentem de facto ne triginta quidem annis præterito, mendacii accusare non erubescat; mirandum potius foret, si privato scriptori parceret. Audiamus igitur hic ipsa ejus verba: Primus omnium, inquit, in archivo Traguriensis ecclesiæ repertum in adversaria manu illud sua descripsisse fertur Antonius Verantius, post archiepiscopus Strigoniensis. Quasi vero in archivo quomodocumque repertum sufficiat, & non multo plura expedienda fuerint, ut scripturam authenticam esse doceretur. Subsistat hic tantisper æquus lector, & mecum expendat, an scriptor noster heterodoxus æquali lance ponderet monumenta, quæ sibi faventia credit, atque illa, quæ odit ut sibi contraria. De Diplomate S. Stephani pro abbatia S. Martini ait pag. 7, Cujus αὐθεντίαν infra adstruemus. Facit hoc pag. 62 his verbis: Ad Stephani Privilegium, abbatiæ S. Martini elargitum, quod adtinet, Petrus Pazmany Cardinalis & archiepiscopus Strigoniensis id ipsum se apud abbatem vidisse testatur. Deinde allatis laudati Cardinalis verbis, hæc subdit: Nos stilum diplomatis præcipue suspicimus, ex eoque de tabulæ fide & antiquitate judicium facimus. Unius testimonium, & stylus, ibidem Schwartzio sufficiunt. Inchofer similiter observavit, quod in litteris Silvestri stylus abunde pro se loquatur, & viri præclari attulit testimonium. Attamen multo plura expedienda, ut authentia probetur, si credimus disputatori nostro, qui rectius Academicorum more in utramvis partem verba funderet, quam tractat gesta historica, in quorum discussione bona fide veritas est investiganda.
[245] [altera ejusdem objectie contra fidem Inchoferi,] Pergit ille hoc modo: At neque illud, quod in archivo Traguriensi inventum adseritur, aliquo numero habendum est. Laqueum ipse sibi Inchofer induit, adfirmans a Verantio descriptum, non ex tabulario ablatum esse. Et certe, si ablatum esset, tam pulchre in tabularium ingeri potuisset, quam ablatum fuit; quo ad tabularii fidem imminuendam nihil esset opportunius. E tabulario autem quoniam ablatum non est, dicam diplomatis patroni eludere nequeunt, quam doctissimus solertissimusque monumentorum veterum indagator, Johannes Lucius, non sine acerbo aculeo, Inchofero impegit. De patria namque Hieronymi contra Inchoferum disputans Lucius, perperamque ab eo allegatum Hieronymum observans, alterum mox falsum hoc, quamvis ab argumento, quod tractabat, alienum prorsus, subjicit eo haud dubie animo, ut quæ Inchoferi, vetusta monumenta allegantis, consuetudo sit, palam faceret. Ita vero Lucius, “Unde verba Hieronymi, inquit, in Habacuc, sumserit Inchofer, cum non reperiantur inter ejus Opera, compertum non habeo. Compertum mihi tamen & notissimum est, illam, quam ipse refert, Silvestri PP. Epistolam, anno M Stephano duci Ung. scriptam, in archivo Traguriensis ecclesiæ non reperiri; cum diligentissime a me recensitum fuerit, neque in eo ullam antiquiorem scripturam anno MCLXXXV repererim”. Sane nulla plane adest ratio, cur in tabulario potius Traguriensi, quam in archivis Hungariæ prostiterit. Hactenus Schwartzius, cujus hoc unicum argumentum aliqua consideratione dignum est.
[246] Tota argumenti vis in eo consistit, quod epistola dicatur descripta e tabulario Traguriensi, [quæ expenditur, & nihil evincit] quodque contra testetur Lucius, se tabularium istud diligenter persorutatum esse, nec illam ibidem invenisse. Atqui epistola, inquit Schwartzius, e tabulario ablata non est. Necesse igitur est, ut illic non fuerit inventa. Quæro primum, cur Lucio potius credendum putet, quam Inchofero; si revera existimet, utrique credi non posse? Idoneam hic rationem non dabit: nam uterque falli potuit. Nec refert, quod asserat Lucius rem sibi notissimam esse, quodque diligentiam suam alleget: novi enim, quam omnem quærentis solicitudinem eludat aliquando exile aliquod monumentum inter chartas absconditum; idque propria experientia iteratis vicibus didici, etiam ubi certus eram me chartam aliquam, quam frustra quærebam, vidisse ac manibus contrectasse. Si istud possit contingere, ubi una dumtaxat charta de industria quæritur, quanto facilius accidere potest ei, qui multa sibi profutura eadem opera investigat, quemadmodum haud dubie fecit Lucius? Nimium igitur suæ confidit industriæ, qui sibi persuadet, nihil suæ in quærendo diligentiæ fuisse absconditum. Quapropter, si ex duobus eodem tempore alter mihi affirmet, se monumentum aliquod vidisse in quopiam tabulario; alter vero post diligentem investigationem neget, illud ibidem reperiri; credam ego affirmanti, negantem vero mendacii non accusabo, sed erroris habebo suspectum.
[247] Hic autem diversa est ratio: utrique hic credit potest, [contra fidem Inchoferi, nedum contra ipsam epistolam,] cum eorum dicta non pugnent. Invenit Antonius Verantius Epistolam illam in tabulario Traguriensi anno 1550. Deinde evoluto integro circiter seculo, perscrutatus idem tabularium Johannes Lucius nullum invenit monumentum, quod sit anno 1185 antiquius. Equidem non video, cur utrumque simul verum esse nequeat, cum variis modis auferri potuerit tempore illo interjecto; si ipse Verantius inventam epistolam ibidem reliquit: quod non negatur, neque etiam affirmatur ab Inchofero. Tanto autem facilius monumento illo privari potuit tabularium Traguriense, quanto minus utile erat Traguriensi ecclesiæ, ad quam nullum epistolæ hujus verbum pertinebat. Mitto recensere modos plurimos, quibus qualecumque istud damnum pati potuit tabularium Traguriense, ne justo sim prolixior sine necessitate: nam Epistola ipsa tam manifeste pro se loquitur, ut haberi deberet pro authentica, etiamsi non constaret, ubi aliquando fuerit reperta. Demum, quod ait Schwartzius, nullam esse rationem, cur potius in Traguriensi, quam in Hungariæ tabulariis, reperta esset Epistola, nequaquam urget: non enim constat, an non lateat in quibusdam Hungariæ tabulariis; si vero de eo constaret, non deest ratio differentiæ, cum tota Hungaria multis direptionibus Tartarorum, Turcarumque & aliorum fuerit vastata, non ita Tragurium, cujus tabulario communicari potuit epistola dum erat sub Hungarorum dominio. Sic Vita S. Stephani Carthuitiana necdum producta est in lucem ex Hungariæ scriniis; licet edita fuerit in Polonia & Belgio nostro, ubi etiamnum servatur manuscripta.
[248] Nunc, missa ulteriori disceptatione de loco inventæ aut servatæ epistolæ, illam ipsam inspiciamus, ostendamusque talem esse, ut non modo nullum contineat suppositionis indicium, [quæ a peritissimo impostore non potuit tam apte fingi,] sed tot simul veritatis notas, ut nec verisimile sit nec credibile, ita componi potuisse ab impostore. Primo tanta est styli conformitas inter hanc epistolam & reliquas Silvestri II, aliorumque illius temporis Pontificum, ut major desiderari nequeat, & de stylo epistolæ ne quidem mutire ausus sit Schwartzius. Secundo facta omnia, quæ narrantur in epistola, sic aliunde confirmavimus, ut eorum veritas sine hac epistola solide sit stabilita. Hoc argumentum tanto fortius urget, quanto plura ex iisdem factis perperam relata erant per scriptores posteriores: quorum errores, dum in lucem hæc prodiit epistola, nullus sic correxerat, ut hæc omnia tam apte fingi potuissent ab homine etiam peritissimo. Incipiamus ab epocha. Epistola data legitur Romæ VI Kal. April. Indictione XIII, id est, ipso anno millesimo. Congruit hæc epocha cum Carthuitio, qui num. 10 ait, legatum a S. Stephano Romam missum, quarto post patris obitum anno, qui erat annus millesimus: nam Geysam obiisse anno 997 jam ante dixerat. Congruit similiter cum Ditmaro, qui coronam & benedictionem a Stephano acceptam ait, imperante Ottone III. Congruit tandem cum diplomate Stephani pro abbatia S. Martini, quod legitur datum anno MI, regni nostri secundo, Indict. XV, id est, mense Septembri aut aliquo posteriore anni 1001, quo secundum litteras Silvestri II currebat annus secundus regnantis Stephani. Non tam accuratus in chronologia fuit Inchofer, ut quis credere possit, hanc epocham omnibus monumentis tam concinne cohærentem ab ipso esse confictam; præsertim cum perperam existimaverit, laudatum diploma pro abbatia S. Martini datum fuisse anno 1002, quod non intelligeret Indictionem 15 inchoari a mense Septembri anni 1001. Minus etiam cadere potest confictæ epochæ suspicio in illos, qui epistolam antea habuerunt; cum prædicta monumenta non ita eo tempore fuerint cognita, magisque tunc vigerent errores scriptorum illorum, qui Benedictum VII substituerant Silvestro II.
[249] [& cujus similitudo in variis phrasibus cum Carthuitio] Samuël Timon, cujus Opusculum tempestive impetrare non potui, jam ostendere conatus est, Carthuitium habuisse Silvestri II epistolam, uti ex Schwartzio disco, qui ad nonnulla ipsius argumenta respondit. Cum autem Opusculum illud non habeam, nec omnia illius argumenta colligere possim ex Schwartzio, similia quidem adducam, sed verbis propriis. Testatur Carthuitius num. 13 Astricum S. Stephani legatum rediisse non modo cum corona & cruce, sed etiam cum benedictionis Apostolicæ litteris. Hasce autem Silvestri II litteras eas esse, quas attulit Astricus, Carthuitius verisimile facit, quia dictis quibusdam illarum utitur. Legatos S. Stephani, ubi illorum adventus prædicitur, Carthuitius nominat IGNOTÆ GENTIS nuntios. Sane non capio, unde phrasim illam satis mirabilem, (cum Hungari non omnino ignoti essent Romæ, ubi illorum conversio haud dubie innotescere cœperat) hauserit Carthuitius, nisi ex litteris Silvestrinis, quæ sic habent: Legati nobilitatis tuæ … tanto majori cor nostrum lætitia affecerunt, … quanto divinitus præmoniti, cupidissimo animo illorum adventum de IGNOTA nobis GENTE præstolabamur. Carthuitius num. 12 ait, ecclesias Hungariæ Stephano ordinandas relinqui, prout divina gratia ipsum instruit; Silvester vero ait, se illas ipsi ordinandas relinquere, secundum quod divina gratia te … docuerit. Duo alia loca attulit laudatus Timon, nec dictorum similitudinem negat Schwartzius. Verum hisce omissis, alium adjungo locum, cujus similitudo magis est miranda. Cum scribit Carthuitius num. 10, petitam a Stephano esse confirmationem episcopatuum Hungariæ, tantum exprimit Strigoniensem ecclesiam in metropolim confirmandam, & reliquos episcopatus. Silvester vero in litteris eodem modo confirmat Strigoniensem metropolim & reliquos episcopatus.
[250] Hæc dictorum similitudo, quæ in pluribus assignari posset, [ostendit, hunc hausisse ex illa epistola: nam, quod objicit adversarius,] ostendit Carthuitium habuisse litteras Silvestri II, atque ex iis hausisse omnia, quæ refert de Romana S. Stephani legatione. Nam, uti ait Timon apud Schwartzium, dicta duorum virorum, temporum locorumque intervallo disjunctorum, casu & fortuito concurrere non poterant. Respondet Schwartzius num. 54 his verbis: Timoni id ultro largimur, duorum virorum dicta, tam præcipue dubia, quale est illud IGNOTÆ GENTIS, ita nimirum Hungaros Pontifex vocat, temporum locorumque intervallo disjunctorum, casu & fortuito concurrere non potuisse. Sed quando concludit, Chartuitium formulas istas e litteris Silvestri hausisse, vitio, ut in scholis philosophorum dicitur, petitionis principii argumentum laborat. Sumit enim literas Silvestri Chartuitio lectas, atque adeo genuinas atque antiquas esse. Verum hoc illud est, quod in quæstionem vocetur; & a Timone probari prius debuisset, quam sumeretur. Ita ille. Verum, si quod principium ut certum assumpsit Timon, quod non invenio ex ipsius adductis verbis, certe non assumpsit illud, quod ait Schwartzius, lectas fuisse a Carthuitio Silvestri litteras: nam istud probat hoc ratiocinio: Concurrunt multa Silvestri II & Carthuitii dicta: hoc fieri non potuit casu fortuito; legit ergo Carthuitius Silvestri litteras, ex iisque hausit. Fateor quidem ex duabus prioribus propositionibus, tantum colligi posse disjunctive: ergo vel Carthuitius legit Silvestri litteras, vel harum litterarum auctor legit Carthuitium. Verum suspicor Timonem satis probasse, litteras Silvestrinas fingi non potuisse ex Carthuitio, ideoque ratiocinium ipsius legitimum esse. Si vero id ipse forsan sine probatione certum credidit, uti revera pro certo haberi potest ob exactam litterarum veritatem, istud ego jam ostendere cœpi, pergamque ostendere tam manifeste, ut hoc ratiocinium liquido formari possit: Duorum dicta hic concurrere temere non potuerunt: concurrunt Silvestri II & Carthuitii; ergo auctor alterutrius monumenti ex altero quædam hausit. Non autem potuit Silvestri epistola componi ex Carthuitio, adjunctis etiam aliis subsidiis: Carthuitius igitur hausit ex litteris Silvestri, easque pro legitimis habuit.
[251] Schwartzius contra ratiocinatur hoc modo: Sin id, [Silvestri epistolam fingi potuisse ex Carthuitio,] quod petitur, non sumas, non minus litterarum Silvestri editores primi, cum Legendam Chartuitii manibus versaverint, formulas illas ex Chartuitio, quam Chartuitius ex litteris Silvestri, depromere potuerunt. Si Chartuitius ex Silvestrinis litteris prompsit, an, quæso, poterat nomen Pontificis, quod in fronte earum legitur, ignorare, ejusque in Legenda sua penitus dememinisse? Respondeo plura a Carthuitio nomina prætermissa, quæ non poterat ignorare. Sic num. 33 omisit nomen illius Pontificis, qui jussit elevari corpora Sanctorum illorum, qui ad Hungarorum conversionem allaboraverant. At illius tamen nomen non poterat ignotum esse scriptori, qui eodem vivebat tempore. Nomen quoque matris S. Stephani nullibi memorat, licet nec illud videatur ignorasse. Demum aliorum multorum nomina, quæ commemorari poterant, involvit silentio, uti patebit Opusculum ipsius attente pervolventibus. Hinc ex silentio nominis non recte insertur, nomen Pontificis Carthuitio fuisse ignotum: nam credibile non est, Carthuitii tempore non amplius exstitisse litteras Pontificias, quas Roma allatas asserit: si autem exstabant, illas haud dubie quæsivit, ut ex iis intelligeret, quæ & qualia a Romano Pontifice impetrasset Sanctus.
[252] [cum Gregorii VII epistolis collato,] Imo, pergit Schwartzius, ignorarunt scriptores omnes nomen Silvestri, antequam recentiores, in quibus familiam ducit Baronius, subducto temporum calculo, id exsculpsissent. Olim enim alii Bonifacium VII, alii Benedictum VII, alii Gregorium V nominabant; a quo Stephanus diademate, augustisque in ordinanda gentis ecclesia privilegiis donatus sit. Quo fit, ut neque in anno constituendo veteres cum recentioribus conspirent, sed mirum inter se in modum discrepent. Certum est, scriptores seculi XV, aliosque ante Baronium, in tempore & Pontificis nomine assignando mirum in modum discrepare, quia non modo litteræ Silvestri, sed etiam Vita Carthuitiana, latebant in tenebris. Verum tanto minus potuit fingi laudata epistola, tam apte consentiens antiquorum monumentis, ut ne verbum quidem falsitatis convinci possit. Hac de causa rursum inepta est conclusio, quam ex hisce deducit his verbis: Igitur, cum prorsus verisimile non sit, Chartuitium dicta illa ex literis accepisse Silvestri, dicta tamen duorum virorum, temporum locorumque intervallo disjunctorum, casu ex fortuito concurrere non potuerint, ut litterarum Silvestrinarum editores primi dicta hæc ex Legenda Chartuitii pia fraude surripuerint, consequitur. Atque hæc ipsa res totam litterarum Silvestri causam destruit: quas si quis non solum cum Legenda Chartuitii, sed & cum Gregorii VII epistolis, ad Salamonem & Geysam reges Hungariæ scriptis, contulerit, ex quibus earum tam argumentum, quam formulæ dicendi inusitatiores haustæ sint, facile adsequetur. Nobis immorari istis non libet; præcipua enim litterarum momenta toto hoc, uti & sequenti capite, aliunde excutimus, nec pretium operæ fuerit, scripturæ, nothæ per se & supposititiæ, argumentum ponderare.
[253] [ostenditur, fieri non potuisse.] Quod hic fatetur Schwartzius de epistolis Gregorii VII, ex uno loco mirifice elucet. Nam in Epistola ad Geysam apud Harduinum tom. 6 Conciliorum Col.e Romana Ecclesia sic loquitur Gregorius: Quæ subjectos non habet ut servos, sed ut filios suscipit universos. Hæc ipsa plane verba leguntur in Epistola Silvestri II, ex qua Gregorius ea ipsa verba posuisse videtur, ut ostenderet se habere Silvestri II epistolam. Innuit temerarius Schwartzius etiam ex Gregorii VII epistolis confectam esse Silvestrinam. Verum ne nota quidam Inchofero fuit hæc Gregorii VII epistola, quæ serius edita est a collectoribus Conciliorum: quo igitur modo laudata verba desumi ex illa potuissent? Epistolam Gregorii VII ad Salomonem novit Inchofer, quia eam invenerat apud Baronium; scriptas vero ad Geysam idem Baronius paucis indicavit, sed earum contextum non recitavit: atque hinc factum est, ut eas ignoraverit Inchofer, cui accessus ad bibliothecam Vaticanam non patebat. Itaque merito istis non immoratur adversarius: nam difficulter probaret, epistolam componi potuisse ex monumentis ignotis; nec magis persuaderet, omnia epistolæ capita ab impostore sic ficta esse, ut singula cum antiquis monumentis exacte consentiant, & error Carthuitii de corona per Myscham Polonorum ducem petita in epistola non reperiatur.
[254] Sane, si Inchofer, quem maxime impiæ illius fraudis suspectum facere conatur Schwartzius, [Inchofer fingere non potuit hanc epistolam, cui multa contraria scripserat,] si Inchofer, inquam, epistolam ipse composuisset, cur nomen Myschæ, seu Miecslai, Polonorum ducis, cui negatam coronam probare vult contra Baronium, epistolæ non inseruisset ex Carthuitio? Contra, cur epistolam auxisset quibusdam vocibus, in quarum explicatione ipse nonnihil laborat, & nominatim hisce ignotæ gentis? Certe non ipse solum laborat in explicandis vocibus istis, sed illæ etiam conciliari nequeunt cum tanta Hungarorum sub Geysa conversione, quantam perperam descripsit Inchofer; neque cum verbis ipsius ad annum 990, ubi ait, multos prædicatores in Hungariam venisse, præcipue Romani Pontificis auctoritate, proposito peccatorum indulto, multisque spiritualibus gratiis concessis. Præterea si ante mortem Geysæ, ut scribit anno 996, perpauci desiderarentur, qui Christo manus non dedissent; si tanta conversio facta esset per prædicatores, Romani Pontificis auctoritate ab anno 990 affluentes, non erat Romano Pontifici, judice Inchofero, tam ignota gens Hungarorum, ut verba illa Carthuitii in epistola expressisset. Rursum, cum Geysam, ut idem scribit ad annum 997, divinitus ad id paratum crediderit, per quem primum ipsi (Hungari) lumen fidei acceperunt, quomodo in epistola ore Pontificis omnem laudem attribuit S. Stephano, & de gestis Geysæ prorsus silet? Demum, ut omittam alia, si Hungari, ut perperam vult Inchofer, anno 997 non jam ducem, sed regem Hungarorum renuntiarunt Stephanum, cur fingit nomen regium cum corona datum a Pontifice, quod ex Carthuitio non sumpsit? Hæc aliaque ostendunt, epistolam Silvestri II conformem non esse multis ab Inchofero mendose relatis, ita ut nulla verisimilis esse possit suspicio, ab ipso confictam esse.
[255] Jam vero, ne quis cogitet, alium quempiam fingere potuisse dictam epistolam, [nec ea ab alio tam accurate fingi potuit, ideoque pro vera est habenda;] eamque Inchofero obtrudere, diligenter consideret sequentia. Primo omnia epistolæ capita exactæ veritati consona sunt; idque ostenditur ex antiquis monumentis, quorum alia necdum edita, alia non satis expensa erant, quando primum apparuit Silvestri II epistola. Secundo, dum edita est hæc epistola, historia Hungarica variis laborabat erroribus, iique admodum erant vulgares, uti colligi potest ex Inchofero, qui non paucos ex iis adoptavit, atque aliquos huic epistolæ contrarios, quia eam serius acceperat. Itaque nec verisimile est, nec credibile, epistolam sic fingi potuisse ab impostore, ut simul & plura de legatione S. Stephani referret, quam ipse Carthuitius, eaque exacte vera; & errorem tamen ipsius, aut alios Hungaricæ historiæ errores veris non misceret, præsertim cum monumenta, ex quibus veritas patescit, serius innotuerint. Nulla igitur potest esse justa suspicio de fide epistolæ authentica; ac quilibet non litigiosus illam pro vera & legitima Silvestri II epistola habere debet.
[256] [nec dedecori, sed honori est, regibus Hungariæ.] Hæc autem adeo non est indigna serenissimorum Hungariæ regum majestate, ut ipsis potius maxime sit honorifica, summamque coronæ Hungaricæ venerationem conciliet. Docet etiam, quam legitima auctoritate S. Stephanus res ecclesiasticas ordinaverit, ecclesiisque varia concesserit privilegia. Sanctus id ipsum brevius indicat in litteris pro monasterio Beel, anno 1037 datis, quas recitat Peterfius in Conciliis Hungariæ pag. 5, ubi Rex sic loquitur: Ita nihilominus a Romanæ Sedis supremo Pontifice habui auctoritatem, ut, quibus vellem, ecclesiis seu monasteriis libertates & dignitates conferrem. Quod Schwartzius existimet, indignam esse prædictam epistolam augusta regum Hungariæ gloria, ex eodem fonte oritur, ex quo totus ipsius libellus, nimirum ex odio, quo prosequitur Romanam Ecclesiam. Eodem odio impulsus Græcis attribuere contendit conversionem Hungarorum, monstrumque sine capite fingit fuisse ecclesiam Hungaricam. Audi, lector, præclarum viri effatum pag. 72: Ex quo, inquit, ecclesiam in initio Hungaricam prorsus censemus fuisse ἀκἑφαλον, nec Pontifici Romano, nec patriarchæ Constantinopolitano, ulla lege addictam. Ut monstrosa hujusmodi effata vestiat conjecturis quibusdam improbabilibus, monumenta omnia contraria pro fabulosis aut supposititiis habenda decernit: quæque rationibus evincere nequit, saltem maledictis inculcare conatur. Verum nos, dimisso hoc scriptore heterodoxo, ad gesta S. Stephani regrediamur.
§ XXIV. Statuti per Hungariam episcopi, ex quibus nonnulli recensentur: quanta in eorum delectu diligentia uteretur Sanctus, quantaque cura cum regina Gisela Dei ministris necessaria provideret: natus filius Emericus.
[Primus archiepiscopus Strigoniensis dicitur fuisse Sebastianus,] Dubitari non potest, quin S. Stephanus, accepta amplissima potestate a summo Pontifice ad ordinandos episcopatus per Hungariam, episcoposque singulis designandos, manum mox operi admoverit, atque intra paucos annos totam fere Hungariam doctis piisque pastoribus diviserit. Nomina tamen primorum Hungariæ episcoporum, eorumque gesta, admodum obscura sunt defectu scriptorum, & paucissima de iis omnibus ad nos pervenerunt. Ad metropolim Strigoniensem primus a Rege evectus dicitur vir pietate præstans, ac monachus monasterii S. Martini, Sebastianus nomine, ut habet Carthuitius num. 15. De hujus electione Bonfinius pag. 177 memorat sequentia: Illud sibi (S. Stephano) præcipuæ curæ fuisse tradunt, ut viros moribus & doctrina probatissimos, in rebus sacris ubique præficeret. Quum in divi Martini cœnobio Sebastianus singulari vita & sapientia non mediocri præditus esset, miro amore a Rege complectebatur, ejusque amore & auctoritate eo usque evectus, ut Strigoniensis metropolita crearetur, supremam in Ungaria dignitatem assequutus, nescio quo mox fato cæcus effectus est. Cui quum cæcitatis casus sacri muneris exercitationem inhibuisset, ejus officium permissu Apostolico accitus Astricus Colociensis episcopus æque resarsit, acsi ejus loco suffectus esse videretur. Tertio cæcitatis anno, instauratis luminibus, in pristinam is dignitatem a Romano Pontifice restitutus.
[258] Hæc verba simul assignant primum episcopum ecclesiæ Colocensis, [Colocensis primus antistes Anastasius Strigoniensem ecclesiam triennio administrat:] quæ deinde ad dignitatem metropoliticam evecta est. Erat is Astricus, alio nomine Anastasius dictus, abbas primum Breunoviensis in Bohemia, deinde S. Martini in Hungaria, ac designatus episcopus Colocensis, quando legatus est a Rege ad summum Pontificem. Hic occasione cæcitatis Sebastiani ad triennium administravit metropolim Strigoniensem, ac demum ad propriam ecclesiam reversus est, retento pallio, quod acceperat a Romano Pontifice, dum ad Strigoniensis ecclesiæ administrationem accedebat. Inchofer ad annum 1002 suspicatur, cæcitatem illam Sebastiani circa dictum annum accidisse, quod incertum est. Deinde, relata administratione & reditis Astrici seu Anastasii, observat sequentia: Hinc factum, ut plerumque Anastasius vocetur Strigoniensis archiepiscopus; quo etiam vocabulo notatur in Martyrologio Menardi, quamvis Colocentem ecclesiam ad finem usque administrarit. Ex eo porro, quod cum pallio redierit, facile est colligere, ipsum archiepiscopi titulum semel adeptum retinuisse, aut certe ea occasione transtulisse, ut hoc tempore & hæc Colocensis ecclesia secunda post Strigoniensem eo titulo & privilegio erecta gauderet. Sed hinc præterea colligimus, non ita arbitrarium fuisse Stephani regis circa ecclesias ordinandas privilegium, ut Romanum Pontificem haud respiceret; quando nec Astricum Colocensem sufficere Sebastiano * oculis capto potuit, nisi Pontifice assentiente; nec rursum is, recepto visu, recipere munus episcopi in Strigoniensi ecclesia valuit, nisi eodem Pontifice approbante. Adhuc vero colligimus, aberrasse eos scriptores, qui in texendo archiepiscoporum Strigoniensium catalogo, non modo Astricum seu Anastasium Sebastiano ordine præponunt &c.
[259] Hæ observationes non displicent. Ultimam tamen, [Strigonii forsan ante Sebastianum primus sedit Dominicus.] etiamsi communi opinioni de archiepiscopis Strigoniensibus conformis sit, non omnino certam existimo, quia, omnibus altente consideratis, dubitatio nonnulla mihi oritur, an Sebastianus revera primus fuerit illius metropolis antistes. Prima ac præcipua dubitandi ratio oritur ex privilegio S. Stephani pro abbatia S. Martini: nam ibi, prout illud a num. 149 dedimus ex Raynaldo, memoratur Dominicus archiepiscopus idemque rursus in fine dicitur Dominicus archiepiscopus vice-cancellarius. Prorsus hic videtur designari archiepiscopus Strigoniensis, & quidem primus, cum privilegium sit anni 1001. Deinde Carthuitius non asserit de Sebastiano, primum fuisse archiepiscopum; sed, cum ipsius promotionem diu post erectionem metropolis Strigoniensis referat, multaque alta interponat, potius insinuat primum non fuisse, præsertim cum dicat: Eodem tempore in monasterio S. Martini erat monachus quidam, Sebastianus nomine… Hunc Rex venerabilis miro amore cœpit diligere &c. Hæc enim insinuant, eum ad metropolim promotum esse, postquam Rex virtutes ipsius satis diuturna conversatione perspectas habebat. Accedit & alia ratio: non enim satis perspicio, cur S. Stephanus abbatem ejusdem monasterii Astricum, cujus virtutes & prudentiam maximi fecisse videtur, postposuisset Sebastiano monacho, si utrumque promovisset eodem tempore. Itaque vehementer suspicor, Dominicum illum, de quo in laudatis Stephani litteris, primum fuisse archiepiscopum Strigoniensem, eique defuncto substitutum esse Sebastianum: nam sic mirum non erit, Sebastianum potius Strigoniensi ecclesiæ præfectum esse quam Astricum, quia hic jam sponsam duxerat Colocensem. Hæc probabilia apparent: certiora lubens sequar, si quis ea adduxerit.
[260] [Primus Vesprimiensis Stephanus; Qui queecclesiensis Bonipertus,] Vesprimiensis ecclesiæ primum episcopum, dictum fuisse Stephanum, colligo ex litteris donationis S. Stephani, quæ datæ netantur anno 1009. Recitavit eos partim laudatus jam sæpius Peterfius pag. 6, ubi hæc leguntur: Si quis igitur hujus nostri præcepti paginam frangere tentaverit, aut prælibatæ S. Michaëlis Vesprimiensis ecclesiæ Stephanum magnificum episcopum, suosque successores ex cunctis prænotatis rebus, ecclesiis, nec non dotibus, molestare conaverit &c. De gestis hujus Stephani nihil uspiam invenio. In catalogo Ms. apud nos episcoporum Quinque-ecclesiensium primus ponitur Bonipertus sacellanus D. Stephani regis. In litteris fundationis ejusdem ecclesiæ apud Inchoferum ad annum 1009 scribitur Benipertus forsan mendose. Initium harum litterarum accipe: Noverint omnes fideles nostri, præsentes scilicet & futuri, qualiter nos cum consensu sanctissimi Apostolici, & in præsentia ejus nuncii Anonis episcopi, & aliorum omnium nostrorum fidelium episcoporum, marchionum, comitum, nec non minorum quoque personarum, electionem (alias erectionem) episcopatus, qui vocabitur Quinque-ecclesienisis, statuimus in honorem Dei & omnium Sanctorum, Beniperto ibi episcopo facto, privilegiis terminisque ordinavimus & confirmavimus… Dat. decimo Kalend. Septemb., Indictione septima, anno Incarnationis Domini millesimo nono; Pio Stephano regnante anno nono. Actum in civitate Jauryana.
[261] [litteræ fundationis hujus ecclesiæ inepte oppugnatæ vindicantur;] Memoratus sæpe Schwartzius hasce litteras ex ultima voce sic impugnat pag. 63: Nam cum ad calcem ejus (diplomatis) legitur, Actum in civitate Jauryana, novitium illud est. Gewr enim ab Hungaris veteribus, vel, quod celeberrimus patriæ historicus, vir summe reverendus Matth. Belius, mavult Geuru & Geveverinum, scribebatur nomen urbis, quæ Belæ demum regis IV ætare Latine scribi ac dici cœpit Jaurinum. Germanicarum rerum scriptoribus antiquis Raba, Germanis quoque nostris Raab. Nescio, an non ignorantiam hic simulet Schwartzius, ignorare enim nequit a voca Gewr aut Geuru deduci Jaurum & Jaurinum; adeoque inepte dicit, Jaurum aut Jaurinum ante Belæ IV tempora numquam dictam esse civitatem illam, cum agnoscat Gewr aut Geuru vocatam fuisse ab antiquis Hungaris. Bonfinius deo. 1 lib. 1 describens Hungariam, pag. 25 de hac civitate ejusque territorio sic loquitur: Si ad Danubium declinaveris, Jaurienfis conventus occurrit, qui ab Jauro civitate feracissima nuncupatus est, quam Arabon amnis alluit. Jauriensem comitatum a Jauro civitate deducit, nec queritur de novitate vocis Bonfinius; itaque nec Schwartzius de ea conqueri debet, seu Jaurum mavult civitatem tunc dictam fuisse, seu Jaurinum: nam utraque vox Hungaricis vocibus Gewr & Geuru optime quadrat; nec episcopatus Jauriensis, a S. Stephano verisimiliter cum aliis institutus, alio unquam nomine innotuit, quam episcopatus Jauriensis. Nihil igitur est, cur voces civitas Jauriana vel Jauryana suspectum possint reddere diploma, cujus posteriorem partem nuper recudit Peterfius pag. 6.
[262] Inter epistolas Fulberti Carnotensis episcopi quinta inscripta est: [epistola Fulberti Carnotensis ad Bonipertum.] Sancto ac venerabili arc. (id est, archiepiscopo) suo Boniberto. Mabillonius tom. 4 Annalium pag. 144 existimat scriptam fuisse Astrico seu Anastasio Colocensi, quia inscribitur Archiepiscopo. Malim ego credere ad Bonipertum Quinque-ecclesiensem datam epistolam illam, cum scripta haud dubie fuerit alicui Hungariæ episcopo, & ille solus eo nomine sit notus. Certe virum fuisse sanctitate & doctrina conspicuum, insinuant verba Fulberti, sic epistolam exordientis: Primum quidem benedicimus Dominum Patrem ingenitum, Filiumque suum unigenitum Jesum Christum Dominum nostrum, & Spiritum sanctum Paraclytum unum verum Dominum, qui cuncta creavit, qui te quoque, dilectissime pater, multa sapientia illustravit, ad docendum populum suum, & decore sanctitatis ad præbendum bonæ vitæ exemplum decenter ornavit. Idem epistolam concludit iis verbis, quæ luculenter ostendunt, quanta esset fama S. Stephani etiam in Gallia: Ad ultimum, inquit, salvere te semper optamus, precantes ut illam novam ac gloriosam adoptionis prolem summi Regis, regem videlicet Stephanum (salutes,) intimans excellentiæ seu * ex nostra parte, & universarum congregationum, quæ sunt in episcopatu nostro, canonicorum scilicet & monachorum, orationum fidelia. Tempus scriptæ epistolæ non additur. Non liquet etiam, qua de causa Bonipertus vocetur archiepiscopus, nisi forsan pallium acceperit, uti illud ad episcopos aliquos subinde missum fuit, inter quos Quinque-ecclesiensis recensetur in Glossario Cangii ad vocem pallium: aut nisi Strigoniensis fuerit archiepiscopus post Sebastianum, aut ad tempus Strigoniensem ecclesiam administrarit. Quidquid sit, sive huic Boniperto scripserit Fulbertus, sive etiam alteri Strigoniensi post Sebastianum archiepiscopo, certum est egregium illum antistitem promotum fuisse a S. Stephano, cujus causa hæc adduxi, ut nimirum pateat quam insignes ille viros ad episcopatus promoverit.
[263] Porro quam diligens esset Rex sanctus in examinandis iis, [Rex & apostolus Hungarorum Stephanus,] quorum sanctitatem commendari audiebat, ut ipsos ad episcopalem dignitatem promovere posset, ex variis patet factis, per decursum enarrandis, ex quibus unum huc transferam ex Vita S. Emerici. Edidit hanc Vitam Surius ad IV Novembris, mutato non solum stylo, sed truncatam etiam, uti colligo, ex gemino Ms. apographo, in scriniis nostris servato, & editione Cracoviensi anni 1511. Præmittit illius auctor aliqua de conversione Hungariæ per Stephanum S. Emerici patrem, quæ ut maxime huc spectantia primum accipe: Postquam unigenitus Dei Filius omnipotentis post Ascensionem suam per Apostolicæ prædicationis verba cunctis gentibus solatium suæ visitationis impendens, eas a tenebris ad fidei lumen convocaverat, novissimis, ut ita dicam, temporibus per mellifluam beati Stephani, primi regis nostri, providentiam totius Pannoniæ regnum lumen veritatis agnovit: ipse enim noster est rex & apostolus: ipse quoque de jure diabolicæ potestatis ereptos ad veri Dei cognitionem perduxit. Eadem fere repetit inferius his verbis: Pannonia autem nostris fere temporibus ad fidem venit, &, quæ eatenus fœdis paganismi ritibus fœdata erat, exhortatione & eximiis meritis christianissimi regis sui Stephani in virtute fidei & incremento divini cultus profecit. Hæc confirmant dicta nostra de converso per Stephanum regno, simulque ostendunt auctorem hujus Vitæ Sancto fuisse supparem.
[264] [sanctam vitam Mauri monachi audiens ex filio Emerico,] Nunc accipe factum mirabile, quod mox subditur: Quodam itaque tempore, cum beatus rex Stephanus ad ecclesiam B. Martini, quam ipse in sancto monte Pannoniæ inchoaverat (potius inchoatam perfecerat) & egregia monachorum congregatione decoraverat, una cum filio orationis causa advenit, Rex sciens pueri præcellens meritum, honorem, qui eum decuit, impendit filio: nam cum prædicti Fratres, peracta processione, salutaturi Regem accessissent; propter reverentiam filium suum præmisit ad salutandum. Puer autem Emericus, Spiritu sancto repletus, prout divina sibi gratia revelante singulorum merita noverat, singulis inæqualiter oscula distribuit: alii siquidem unum, alii tria, alii vero quinque, postremo uni septem oscula continuavit. Quam rem, ceteris quoque intuentibus, beatus rex Stephanus tacite ammirabatur. Colloquio familiari, Missaque finita, cur illis inæqualiter oscula distribuisset, diligenter ab eo sciscitatus est. Beatus itaque Emericus singulorum merita coram Patre pertractans, videlicet quanto temporis spatio singuli in virtute continentiæ perstitissent, sub ea consideratione se plura aliis, & pauciora aliis oscula dedisse, edocuit; eumque, cui septena multiplicaverat oscula, virginalem vitam perduxisse asseruit…
[265] [illius virtutes explorat,] Paucis etiam diebus interpositis, ex quo de sancto Monte abscesserat beatus Stephanus, duobus tantum ministris adhibitis, eo die regressus, vigilias Fratrum & orationes secreto exploraverat. Jamque expleto Matutinarum officio, ceteris in lecto se collocantibus, illi soli, quibus beatus Emericus oscula multiplicaverat, in ecclesia persistebant, divisique in angulis ecclesiæ secretioribus in conspectu Dei in psalmis decantandis vigilabant. Cumque ad singulos sanctus Rex divisim accederet, faciem suam eis manifestavit, & in verbo benedictionis eos salutavit. Singulis autem Regiam majestatem rupto silentio venerantibus, ipse novissime ad fratrem, Maurum nomine, veniens, quem in septenis osculis beatus Emericus commendaverat, nec blanditiis salutationis, nec verbis regiæ commendationis, responsionem ab illo extorquere potuit. Mane autem facto, cum conventum Fratres celebrarent, ipse Rex adfuit: & ut animum fratris Mauri de virtute humilitatis temptaret, in communi audientia plurima ei & religioni contraria objecit: cujus assertioni Maurus nullam contradictionem fecit; sed humiliter perstans, ad Deum, qui humanæ mentis inspector est, sperando confugit.
[266] [eumque deinde ad episcopatum promovet;] Tunc vero beatus Stephanus filii sui verba rata esse cognovit: & rei ordine narrato, Maurum extulit laudibus, & ut locus pontificalis per eum decoraretur, paulo post eum in episcopatum Quinque-ecclesiensem sublimavit. Hactenus scriptor Vitæ S. Emerici; ex quo haud dubie hausit Bonfinius, qui pag. 177 eadem narrat, cum levi tamen quorumdam adjunctorum mutatione. Maurus autem hic scriptor est Vitæ ante memoratæ SS. Zoërardi & Benedicti, in qua num. 4 indicat, se abbatem fuisse, priusquam fieret episcopus. Itaque verba illa, paulo post eum in episcopatum Quinque-ecclesiensem sublimavit, latius sunt intelligenda, cum primo abbas aliquo tempore fuerit, ac deinde factus sit episcopus, verisimiliter post laudatum ante Bonipertum. De Mauro plura in Commentario ad Acta SS. Zoërardi & Benedicti § 4, ubi ostenditur, hæc fieri potuisse circa annum 1025, sic tamen, ut aliquot annis citius aut serius facta esse, non negetur.
[267] Ex dictis colligere possumus, vera esse, quæ scribit Carthuitius num. 14 de cura ac diligentia Regis explorandi vitam etiam monachorum, [curans semper optimos promovere. Natus Emericus filius] idque eum haud dubie fecisse non modo ut torpentes excitaret, sed vel maxime ut selectissimos quosque abbatiis atque episcopatibus præficeret. Summum quoque erat sancti Regis studium, ut omnes tum ecclesiastici tum monachi reditus haberent sufficientes, ut nec ipsis nec eorum ecclesiis deesset quidpiam, cooperante ad eumdem finem Gisela, ut ibidem rursum testatur biographus, qui reginæ liberalitate factum asserit, ut domus episcopalis Vesprimiensis ædificaretur, omnibusque necessariis abunde ditaretur; dum Rex interim Strigoniensis metropolis, omniumque fere aliarum ecclesiarum præcipuam gerebat curam. Dum vero piis hujusmodi studiis Rex cum regina solerter erat intentus, filium ipsis concessit divina liberalitas, natum verosimiliter circa annum 1003 aut 1004, (nam annus ipsius natalis nullibi exprimitur) quem Emericum nominavit. Pauca jam de sancto hoc filio dixi, plura dicturus, ubi de præmatura ipsius morte erit agendum.
[268] Hæc omnia Bonfinius pag. 176 narrat in hunc modum: [ex Gisela conjuge, quæ pari studio certat cum Rege,] Ex uxore hac (Gisela) plures filios divum Regem tulisse ferunt, & inprimis Emericum, ut de cæteris sileam, quorum nomina non traduntur, tot divinis dotibus imbutum, ut e divinis quoque parentibus promanasse videatur. Præter pudicam temperantissimamque vitam, tantum in deos * & homines pietatis ostendit, ut divino potius, quam humano consensu, se Stephano Gysla conjugasse reputetur. Certatim utrimque sanctissima facta manebant, divina charitate neuter æquo animo superari patiebatur, & in Christo conjuncti, conjugalem amorem redintegrabant. Quamquam in omnes pientissima, præcipua tamen beneficentia in miserabiles ac calamitosos, in sacerdotes, ac templa utebatur. Basilicas omnes profusa liberalitate prosequebatur, ne quid divinarum rerum ornamentis deesse videretur, simulachra deorum * expostulata argento obryzoque multa dicavit. Item gemmatas phialas, sacras vestes ex auro contextas, insano sumptu factas, per collegia sacerdotum sæpe distribuit. Vespriniensem basilicam propria impensa exædificavit, abundeque donavit rebus omnibus, quæ cultui divino usui esse solent, uberrimos quoque proventus adjecit, unde antistites, cæteraque sacerdotum collegia pro dignitate viverent.
[269] Simili quoque diligentia Vir ejus, ne mulieri cederet, [ut ecclesiis earumque ministris nihil desit.] metropolitanæ basilicæ, cæterisque episcopis tam abunde prospexit, ut nihil sibi superfuisse videretur, uti Deo, cultui divino, non modo se, verum etiam sua omnia addixisse videretur. Quin & hæc agris, villis, oppidis, portoriisque donarat: quotannis eorum accessionem fieri jubebat, ne quid Dei cultoribus deesse pateretur. Quotannis quoque cœnobia, basilicas, ædesque sacras perlustrabat, ut ædificiis hominibusque prospiceret: inter lustrandum non modo sacerdotum, verum etiam pontificum mores exacta investigatione recognoscebat: increpabat negligentiæ reos, studiosissimum quemque diligebat, observabatque. Per quæstores autem singulis fere mensibus urbanos paganosque antistites *,cuncta sacerdotum collegia recensere, recognoscere vitas, & cujusque verba factaque diligentius pensitare studebat, ne quid publice privatimque piaculi committeretur, aut in Christi fidem intenderetur.
[Annotata]
* Stephano erat mendose impressum
* suæ, opinor
* i. e. Deum & Sanctos
* i. e. Sanctorum
* i. e. sacerdotes
§ XXV. Bellum S. Stephani cum principe Transilvaniæ, quam subjicit & Christianam facit: bellum Bulgaricum: condita ditataque ecclesia Albæ Regalis, ac pietas Regis in beatam Virginem.
[S. Stephanus bello impetitus a principe Transilvaniæ,] Priusquam cetera sancti Regis gesta pro religione recensere pergo, interponere hic lubet bellum Transilvanicum, quod item pro religione pius Princeps sustinuit, miraque felicitate confecit. Bellum illud scriptores Hungari, quorum verba deinde dabo, innectunt anno 1002. Hungaros secutus est Baronius tom. XI Annalium ad annum 1002 num. 17, ubi brevi compendio rem totam expressit in hunc modum: Qui quidem adeo pietate insignis (Stephanus,) haud inferior militari fortitudine perhibetur. Hoc siquidem anno lacessitus a Giula Transilvaniæ principe, avunculo suo, ob disparem cultum religionis, ægro illo animo ferente, Stephanum adeo addictum Christiano cultui; licet coactus ab avunculo traheretur ad bellum, invitus tamen & necessitate compulsus, cum armis impeteretur, comparato exercitu, Transilvaniam petiit, profligatoque hoste, eoque una cum suis captivo ducto, eam sibi provinciam subjugavit, atque regno Hungarico junxit: quam & reddidit Christianam. Simulque ipse Giula princeps cum uxore & filiis exemptus vinculis, Christi fidem amplexatus, licet invitus, ut asseritur, omni excussa contumelia servitutis, ab eodem Rege fuit regio more tractatus. Ita Baronius. At Pagius ad eumdem annum num. 8 factum istud mavult remittere ad annum sequentem.
[271] [quod contigit anno 1002 vel 1003, aut utroque,] Pro ratione hujus correctionis allegat Pagius Chronographum Hildensheimensem, qui apud Chesnium tom. 3 pag. 517 ad annum 1003 sic habet: Stephanus rex Ungariæ super avunculum suum regem Julum cum exercitu venit: quem cum comprehendisset cum uxore & filiis duobus, regnum ejus vi ad Christianitatem compulit. Eadem plane verba ad eumdem annum habet Annalista Saxo apud Eccardum, ita ut unus alterum descripserit. Ademarus Chabannensis in Chronico apud Labbeum tom. 2 pag. 170, relato obitu Ottonis III, & successione S. Henrici in imperium, quæ anno 1002 contigere, mox de hoc bello subjungit verba sequentia: Stephanus etiam rex Ungriæ, bello appetens Ungriam Nigram (sic Transilvaniam nominat) tam vi quam timore & amore ad fidem veritatis totam illam terram convertere meruit. Hæc omnia de anno hujus belli dubitare nos cogunt: sed parum refert, annone 1002, an sequenti, res contigerit. Forsan anno 1002 bellum inchoatum est per irruptionem principis Transilvani in Hungariam, & confectum anno 1003 per expeditionem S. Stephani in Transilvaniam: nam verisimile est, Transilvaniam subactam non esse eodem anno, quo Giula Hungariam vexare cœpit; idque ex Hungarorum relatione satis apparet certum.
[272] Hisce observatis, accipe verba Thuroczii, bellum illud cap. 29 describentis in hunc modum: [quodque gestum est religionis causa,] Porro beatus Stephanus, postquam regiæ celsitudinis coronam divinitus est adeptus, famosum & lucrosum bellum gessit contra avunculum suum, nomine Gyulam, qui tunc temporis totius ultra sylvam regni gubernacula possidebat. Anno itaque Domini millesimo secundo beatus rex Stephanus cepit Gyulam ducem cum uxore & duobus filiis ejus, & in Hungariam transmisit. Hoc autem ideo fecit, quia sæpissime ammonitus a beato rege Stephano, nec ad fidem Christi conversus, nec ab inferenda Hungariæ injuria conquievit. Universum vero regnum ejus latissimum & opulentissimum monarchiæ Hungariæ adjunxit. Dicitur autem regnum illud Hungarice Erdeeln, quod irrigatur plurimis fluviis, in quorum arenis aurum colligitur: & aurum terræ illius optimum est. Ranzanus indice 8 idem bellum memorat his verbis: Suscepit gessitque bellum adversus Giulam, avunculum suum, non eo solum, quod infestabat fines Hungariæ: sed quod etiam abhorrebat a Christi cultu. Et licet illum persæpe monuisset, rogassetque, ut patienter accommodaret aurem documentis salutis, quibus perfacile posset agnoscere veritatem: ille tamen & deridebat Regem, & pia ejus monita despiciebat. Erat ille dux regionis, quam vocitant Transsylvaniam, propterea quod eos, qui illam adeunt ex Hungaria, per sylvosa loca, perque arduos montes, facere iter oportet. Cumque regio ipsa abundet laudatarum rerum maxima copia, argenti præsertim & auri; fiebat, ut Giulæ opes non essent minimi faciendæ, ac propterea esset adeo potens, ut novellum Hungarorum Regem, auderet facile & superbe contemnere. At vero Stephanus primum Christi, deinde temporalibus armis fretus, loca illa aditu difficilia, magno animo penetrat, ac tandem collatis signis, commisso prælio, illum superat, capitque: & cum uxore, duobusque filiis, mittit in Hungariam, ut carcere adservaretur. Ipsam vero Transsylvaniam non modo coëgit, ut suo pareret imperio: verum etiam subigi ex eo tempore voluit illis, qui in regnum Hungariæ deinceps succederent.
[273] Bonfinius pag. 181 aliqua addit, ac res hoc bello gestas paulo prolixius explicat, [cum vincit, capit, ac in Hungariam transfert,] ita scribens: Item alia successere bella, quæ divina benignitate prospere gessit. Ab anno salutis secundo supra millesimum, inter Stephanum & Gyulam avunculum intestina bella exoriuntur. Is enim nepotem Christiana fide initiatum, & a Scythica religione desciscentem iniquissimo animo ferebat. Quare non solum verbis sæpe Regem acerrime corripuerat; verum etiam armis lacessere nitebatur, ut ad patrias hunc cæremonias revocaret. Ubi verbis se nihil perficere posse intellexit, a Transsylvaniæ montibus, cui præerat, Ungariam quotidianis incursionibus & rapinis infestat. Contra Rex pientissimus, ne cum suo sanguine manum conserere cogeretur, per legatos & feciales admonuit, obsecravitque sæpissime, ne in Scythica feritate persisteret; verum Deum, & Servatorem suum agnosceret: omnis tamen opera eludebatur. Proinde hunc Ungaris quotidie insultantem, & varia detrimenta inferentem, armis coërcere cogitur. Comparato ne mediocri quidem exercitu, in Transsylvaniam contenditur, paucis mensibus universa capitur. Gyula cum uxore duobusque liberis postremo captus, in Pannoniamque ductus.
[274] [totamque Transilvaniam sibi subjicit, ac Christianam facit.] Preciosissima regio, & auri, vini, frumenti, pecorum, omniumque rerum feracissima, ex eo tempore Ungariæ regno est adjecta. Populi omnes, qui eum Daciæ tractum incolebant, partim vi, partim sponte, in Christianam fidem asserti sunt. In avunculi regia ingens auri & argenti copia deprehensa, facinorosissime comparata. Ex qua basilicam Albæ præstantissimam rex erexit, quæ quum sæpe incendio fuerit obnoxia; hinc publica nata est opinio, & explorata fides, templum idcirco diro sæpe incendio laborasse, quia ex pecunia scelestissime parta fuerit ædisicatum. Gyula cum liberis & uxore inviti orthodoxam fidem subiere: baptismate expiati, a Rege vinculis liberati sunt, & pro dignitate tractati. Aliqua hic paulo liberius dicta videntur, illud præsertim, quod ait de comparato ne mediocri quidem exercitu: nam, licet hoc bellum ubique breviter tantum referatur, illud tamen non exiguæ molis fuisse putem ob præstantiam provinciæ, idque satis innuunt auctores ante citati. Deinde, quod ait de pecunia Giulæ, forsan caret fundamento, & mox ulterius discutietur: nam alii volunt basilicam Albensem conditam esse ex spoliis belli Bulgarici.
[275] [Ducem Bulgarorum Hungariæ infestum] Certe bello Transilvanico aliud bellum contra Bulgaros feliciter gestum eo modo mox subjiciunt laudati scriptores Hungarici, ut vehemens mihi sit suspicio, Bulgaricum hoc ex Transilvanico ortum esse, ducemque Bulgarorum aut fœderatum fuisse cum Transilvano, aut certe eidem venisse suppetias. Thuroczius cap. 30 de hoc bello sic habet: Post hæc autem movit exercitum super Kean ducem Bulgarorum & Sclavorum, quæ gentes loca naturali situ munitissima inhabitant. Unde etiam multis laboribus & bellicis sudoribus prædictum ducem vix tandem devicit & occidit, & inæstimabilem copiam thesaurorum, & præcipue in auro & gemmis ac pretiosis lapidibus accepit: & locavit ibi unum proavum suum, nomine Zoltan. Erat enim ille antiquissimus, qui vixerat usque tempora sancti Regis: & ideo voluit ipsum esse super gentes opulentas. Ita loquitur hic scriptor, acsi vellet totam Bulgariam a Stephano subactam fuisse. At id non est verisimile, cum ex nullis probari possit monumentis, Bulgariam eo tempore Hungaris subjectam fuisse. Quod de proavo Zoltan adjunxit, etiam errore non caret, uti ostendam post data verba Bonfinii, qui errorem illum adoptavit. Ranzanus idem bellum brevius memorat hoc modo: Aliud deinde bellum ei fuit contra Ceanum Bulgarorum & Sclavonum potentissimum ducem, qui ausus hostiliter ingredi Hungariæ fines, multorum oppidorum agros populatus est. Prælio illum vicit & interfecit, ne perditæ audaciæ homo aliquid simile, si vixisset, postea moliretur. Ex thesauris autem, qui illi fuerant pretiosissimi, maximam partem dono dedit ecclesiis, quas ipse in diversis regni sui locis magnifice condiderat splendideque exornaverat.
[276] Bonfinius eadem latius prosequitur; at non sine aliquot erroribus, [prelio vincit & occidit;] quos mox conabor emendare: Paulo post, inquit, ingens e Bulgaris, Sclavorum genere natis, bellum exoritur. Quippe qui inferiore Mysia quondam potiti, quæ ultra citraque Istrum, ad Euxinum usque Pontum effunditur, nunc iidem, Cea duce, finitimos adoriuntur, prædas abigunt ingentes, & latrociniis ac incursionibus late vagantes, pro viribus cunctos infestant, nunc Transsylvaniam, nunc Ungariam diripere contendunt. Ad coërcendam horum audaciam, magnum ubique delectum Rex habere cogitur: nam non solum hostes numero roboreque potentes, verum etiam locorum difficultate munitioneque inaccessibiles aditurus erat. Comparatis igitur magnis copiis, inferiorem Mysiam ingreditur, durum hostem invenit: sæpius manu æquo marte consertum. Bulgari tandem novissimo prælio terga vertunt, lateque funduntur, fuganturque. Ceas eorum princeps in pugna cæsus, castraque direpta, e quibus tanta præda acta est, ut nemo spoliis hostium inoneratus abierit, tantaque auri, argenti, ac lapillorum inventa copia, ut quidquid multis illis bellis congesserint, uno prælio amiserint: & quum pugna in ulteriori Dacia, quam Transsylvanam dicunt, gesta fuerit, ditissimæ regioni præfecit proavum, quem Zoltan nominabant. Hostilis præda non in usum humanum, sed divinum conversa, aurum & argentum cum gemmis in cruces, calices, phialas, & vestimenta pontificia erogatum: unde tot templorum ornamenta confecta sunt, ut ne minima quidem Pannoniæ ædicula, expers tam piæ fuerit prodigalitatis.
[277] In hisce corrige primo, quod ait de inferiori Mysia seu Mœsia, [at hoc bello nihil videtur Hungagariæ additum, sed forsan asserta Transilvania.] quam uti & Bulgaros ea potitos male collocat ab utraque parte Danubii: nam Mœsia etiam inferior, quæ deinde dicta est Bulgaria, ad unam tantum Danubii partem extenditur, dictoque flumine separatur a Dacia, quæ nunc circa Danubium Valachia est & pars Hungariæ, seu comitatus Temeswariensis. Secundo verisimiliter aberrat, dum ait de Rege: Inferiorem Mysiam ingreditur. Certe deinde dicit: Et quum pugna in ulteriori Dacia, quam Transilvanam dicunt, gesta fuerit &c. Hæc autem verba aperte indicant, in Transilvania, aut vicina Valachia pugnatum esse, ita ut non videatur Stephanus Bulgariam ipsam ingressus esse cum exercitu. Tertio Zoltan Arpadi filius, revera fuit proavus S. Stephani, ut ostendi num. 45: atque hunc ipsum designat cum Turoczio Bonfinius. Verum, cum ille natus esse debuerit circa ingressum Hungarorum in Pannoniam, seu ante finem seculi IX, jam centenario major fuisset, dum hæc contigerunt. Malim igitur existimare alium ex posteris prioris Zoltani, sive is filius ipsius fuerit, sive nepos, qui Zoltan etiam nominari potuit, præfectura illa donatum esse a Sancto. Porro hic quæri potest, cui provinciæ Zoltanum illum præfectum velint Bonfinius & Turoczius. Respondeo, intelligendam videri ipsam Transilvaniam, quam Hungarico regno adjecit Stephanus, quamque deinde per præfectum administravit. Quippe monumenta mihi idonea ad manum non sunt, quibus ostendam, bello illo Bulgarico aliud quidpiam adjectum esse Hungariæ; imo ne Ceanum quidem inter reges Bulgariæ reperio. Hisce de causis multum dubito, an hoc bellum a præcedenti sit aliud: nam verisimile est Bulgaros, duce Ceano, solum venisse, ut opem ferrent principi Transilvaniæ, atque eorum exercitum cæsum esse a Stephano : qua eorumdem clade possessio Transilvaniæ Stephano fuerit asserta.
[278] [Opes his bellis acquisitas Sanctus expendit in opera pia,] Sive autem hæc fuerit prioris belli continuatio, sive bellum distinctum; consentiunt Hungari, ingentia spolia hisce victoriis Stephano obtigisse, iisque Sanctum usum esse ad promovendam pietatem Christianam, & nominatim ad condecorandam Albensem basilicam. Turoczius de hisce scribit sequentia: Ex hac itaque gaza multiplici secundus rex Stephanus plurimum locupletatus, Albensem basilicam, quam ipse fundaverat, aureis altaribus, crucibus quoque & calicibus, indumentis etiam pontificalibus, contextis auro purissimo & lapidibus pretiosissimis ditavit: vasa quoque ministratoria & cætera utensilia, eidem basilicæ necessaria, nec non & aliis ecclesiis Dei, regali donavit largitate. Inter cæterea vero dedit eidem Albensi ecclesiæ quædam donaria sempiternæ memoriæ digna, duo scilicet rationalia, quorum utrumque habebat oram, contextam septuaginta quatuor marcis auri purissimi, & lapidibus pretiosis, quæ Benedictus sanctæ Romanæ Ecclesiæ Pontifex ad preces sancti Stephani regis tantæ auctoritatis privilegio insignivit, ut quicumque in celebrando Missam eis uteretur legitime, posset Regem inungere, coronare, & gladio accingere. Et quia pecunia illius Giulæ fuit male acquisita, ideo ipsa ecclesia frequenter est passa incendium. In eadem autem ecclesia ipsum avunculum suum cum tota familia sua absque velle compulit baptizari; sed postea honorifice tenuit sicut patrem. Regina vero Keisla, uxor sancti Regis, dictam ecclesiam aureis crucibus, fusoriis, tabulis, calicibus, gemmis, & ornamentis ultra modum ditavit. Duo in hisce corrigenda sunt: primo quod ait de causa incendiorum ecclesiæ Albensis: unde enim nosse poterat, orta esse incendia illa, quod pecunia Giulæ male esset acquisita? Secundo, ne verisimile quidem est, quod S. Stephano imponit, acsi plane invitum Giulam coëgisset ad baptismum: noveras enim Sanctus inutilem fore baptismum, nisi susciperetur a volente. Itaque omnibus modis allaboraverit Stephanus, ut Giula fidem Catholicam & baptismum suscipere vellet, atque ita ex nolente tandem volentem fecerit.
[279] [ac præsertim in basilicam Albensem,] Ranzanus pium obtentæ prædæ usum enarrat his verbis: Inter cæteras vero ecclesias, Albensem longe pluribus, & magis eximiis, potioribusque dotavit muneribus; propterea quod ante ejusce victoriam, in illius consecrari fecerat honorem, quam constat esse Sanctorum omnium Beatissimam. Multa præterea ex spoliis illis distribuit Christi pauperibus. Egenorum namque & pupillorum, viduarum & virginum fuit, dum vixit, consolator, patronus, adjutor, præsidium, refugium, levamen singulare. Ejusmodi hominum generis causa deferre ipse solebat sacculos nummorum plenos, ut illos haberet in promptu, quotiens ei aliquo procedenti occurreret quispiam, cui eleemosyna erogaretur. Dictis hisce consonat Bonfinius, qui post recitata num. 276 sic pergit: Et basilicæ præsertim Albensi donativa duo dicavit, quæ rationalia nunc appellant, horum utriusque oram cernere erat, e septuaginta obryzi pondo sane constantem, ubi lapilli late discintillabant. Quæ quum Benedictus Pontifex maximus spectasset, eo donanda privilegio censuit, ut quicumque in sacris faciundis his uteretur, coronandi regis Ungariæ integram sibi potestatem inesse sentiret. Multa huic ornamenta a Gysla sunt adjecta, ut nemo hæc sine maxima admiratione spectare queat. Pauca hic observanda. Rationale est vestis episcopalis non absimilis pallio, quo utuntur metropolitani in præcipuis festivitatibus. Crediderim rationalia illa a Stephano donata ecclesiæ Albensi, ut iis uteretur archiepiscopus Strigoniensis in regum coronatione, quæ fiebat Albæ Regalis. Pontifex autem, qui illorum usum dicitur confirmasse rogatus a Rege, fuit haud dubie Benedictus VIII, qui pontificatum iniit anno 1012: an hic ea spectaverit dubitari potest, sed res exigui est momenti. Pondus auri, ornamentis istis impensum, etiam non parum auxisse videtur Bonfinius, licet alias nullum sit dubium, quin magnificum & vere regium fuerit hoc donum.
[280] De structa hac, ornataque & ditata mirum in modum ecclesia, [sacram beatæ Virgini, cui Rex erat devotissimus:] quæ erat præpositura sæcularis & sacellum regium, agit Carthuitius num. 16 & 17, eximiam sancti Regis celebrans pietatem in beatissimam Virginem Mariam. Carthuitio fere consentit Bonsinius de iisdem sic scribens pag. 178: Assiduis divam Virginem precibus exoravit, ut se suumque regnum perpetuo magna Mater patrocinio tueretur, cujus tutelæ ac potestati se Ungarosque omnes addixerat, omniaque suorum studia fortunasque dicaverat. Quin etiam illud solenne promulgavit edictum, ut omnes diem beatæ Virginis, quo inter Divos relata fuit, inter celebratissimos haberent, Dominæque diem appellarent, ac cætera ejus festa jejuniis & singulari solennitate transigerent. Hanc demum peculiarem sibi deam pientissimamque patronam in cælo tertisque ducerent. Commodo sensu intelligenda sunt verba scriptoris hujus, qui subinde verba mutuatur a paganis, iisque utitur in significatione impropria, aut certe inusitata in Ecclesia Catholica. Ita hic Dea pro Domina, & infra numen pro potestate legitur. Per diem vero, quo inter Divos, seu Sanctos, relata fuit, designat diem Assumptionis. Porro hæc Regis pietas erga Dei Genitricem magis declarabitur ex Vita S. Gerardi martyris, de cujus ad Regem adventu agemus § sequenti.
[281] Hic interim subjungo fundationem laudatæ ecclesiæ, [illam ecclesiam elegantissime ædificavit Sanctus,] seu regii sacelli Albensis, de quo laudatus Bonfinius sic habet: Quin etiam ut ejus numen semper Ungaris æquissimum redderes, celeberrimam in Alba regali basilicam dicavit, ubi regum corpora reconduntur, ibique ex instituto creati reges diadema suscipiunt. Opus est mirabili sumptu, incrustationibus marmoreis renitens, ubi pavimenta tessellata cernere est; magnificas columnas, aras, iconibus ac tabulis nonnullas mirum in modum exornatas, ex purissimo auro argentove conflatas, item sacella regia, ac monumenta pleraque in mausoleorum speciem: præterea signa sunt quædam, & tabellæ lapidibus & gemmis exsculptæ, quin & supra mensam Christi acuminata testudo insano lapillorum & auri sumptu elaborata: ne varia quidem vasorum genera desunt, multa crystallina, pleraque myrrhina, onychina multa, ex porphyrite & alabastro complura gemmata; nonnulla, in quibus nil auro & argento vilius intueri licet: de vestibus, supellectilique sacra nil dicendum, quando cunctarum rerum mira copia, quæ divino cultui sunt usui.
[282] [multisque ornavit privilegiis, at pro sacello regio elegit.] Quum peculiarem hanc regum ædem esse juberet, tanta eam immunitate privilegioque donavit, ut hujus antistes nemini episcopo, præterquam Pontifici Romano subjiceretur. Quin & regibus jus esset expiationis & cujusvis consecrationis tempore pro arbitratu suo episcopum optare, ac illuc ad exhibenda sacramenta mittere. Omni basilicam, qua potuit, liberalitate, potestateque donavit, præsente absenteve rege nulli Pontifici rem sacram ibi facere jus & fas esse, nisi cui rex præsulve basilicæ demandarit, quem præpositum appellant. Quin etiam populus nulli decimas pontifici, præterquam huic, suoque collegio, pendere jubetur. Item nemo rex Ungariæ reginave institui, regiisque insignibus donari poterat, sine præsulis hujusce præsentia. Pauca hic rursum observanda. Primo etiamsi præfectus hujus ecclesiæ antistes & præsul nominetur a Bonfinio, qui significationem vocum ecclesiasticarum non raro mutat, illum tamen non esse episcopum, sed præpositum vocari, uti ipse etiam Bonfinius testatur, & aliunde certum est. Laudatus jam Pazmanus apud Peterfium part. 2 pag. 276 inter præposituras sæculares hanc primo loco recenset his verbis: Præpositura sæcularis, Albæ Regalis S. Mariæ Virginis; in Vesprimiensi diœcesi, fundata a S. Stephano rege. Secundo, uni Romano Pontifici, non episcopo Vesprimiensi, licet in hujus diœcesi sit civitas Alba Regalis, subjectam fuisse præposituram, teste Bonfinio, & Carthuitio num. 16 &
[283] [incertum an urbem quoque Albam Regalem ædificaverit.] Porro Bonfinius & Turoczius ipsam quoque urbem a S. Stephano conditam fuisse scribunt. Prior pag. 134 ita habet: Arpadus inter cæteros principatum obtinuit, profligatis incolis; trajecto Danubio, in monte cui Noë nomen est; castra posuit, haud procul ab Alba, quam divus Stephanus, Ungarorum rex hercle sanctissimus, & Arpadi genere natus, haud immemor suæ gentis, quæ ex auspicato in hoc loco consederat, ædificavit. Consonat Turoczius cap. 4 hoc modo: Arpad cum cæteris Hungaris castra fixit in monte Noæ prope Albam: & ille locus est primus, quem Arpad sibi elegit in Pannonia: unde & civitas Alba per sanctum regem Stephanum, qui de ipso processit; fundata est ibi prope. Ranzanus ind. 1 pag. 205 Albam Regalem breviter describit, refertque basilicam nobilissimam ibidem a Stephano conditam; sed de urbe ipsa nihil asserit. Quapropter, cum etiam sileant Carthuitius & antiquiora monumenta; rem nec affirmare ausim; nec omnino negare, cum nihil inveniam de majori urbis antiquitate, & nihil obstet, quo minus Rex sanctus eam primus exstruere potuerit.
§ XXVI. Misericordia Sancti & liberalitas in pauperes: ipsius gesta cum SS. Gunthero & Gerardo, fundatumque monasterium Beel.
[Insignis pauperum cura, contumeliaque hac occasione piissime tolerata:] De insigni Regis misericordia jam aliquid ex Ranzano dictum est num. 279. Plura vero habet Carthuitius num. 19 & 20, quæ eximiam plane liberalitatem pauperumque curam non vulgarem luculenter declarant. Bonfinius pag. 180 eadem exponit his verbis: Unde qualis in omnes, & potissimum in pauperes & calamitosos fuerit, facile conjici potest. Quotidianas egenis ac mendicantibus impensas exhibuit. Multas noctes transigebat insomnes, ut clandestinas miserabilibus eleemosynas erogaret, Christique fideles sua beneficentia, miseria liberaret. Verum illud referunt admiratione dignissimum: quadam enim nocte, cœlesti percitus instinctu, clam sine comite e regia prodiit, distentos nummorum loculos ferens, quos miserrimo Christi popello distribueret. Quo quum venisset, stipemque viritim daret, inter petulantes rogatores mox orta seditio, Regi per contumeliam ab avidioribus plerisque barba distracta, & ne parva quidem ex parte convulsa: ac is nequaquam ex hoc succensus, imo solido quodam gaudio agitatus, in Genitricis ædem properavit, ac mox ante aram in terram procidens, ingentes Divæ gratias egit: Regina (inquit) cœli, ac divum magna Parens, unica Ungaricæ patrona gentis, immortales tibi gratias ago, quod me, quem regem esse voluisti, milites tui hoc modo tractarunt, colueruntque: si has ab hostibus injurias accepissem, tuo auxilio ulciscerer. Proinde hinc futuræ felicitatis auspicia capto, neque irrita Filii tui verba scio fore, quum suis Apostolis ne minimum quidem e capite capillum periturum esse recepit. Haudquaquam casus iste pietatis officium interpellavit, imo exuberantiore posthac beneficentia usus est: qui quum ipse satis esse non posset, familiares, monachos, sacerdotes, & occultos quosdam dispensatores adjecit.
[285] Cujus quidem rei Guntherus, eremita Bohemicus, gravissimus testis est, [ad Regem venit Guntherus eremita, ac deinde Gerardus:] qui principis liberalitate pellectus, in Ungariam sæpe adiit, ejusque monitu cœnobium in regione, quam Beel nunc appellant, a rege ædificatum ampleque donatum, ubi Gerardum monachum, virum quidem religiosissimum, contemplativam vitam egisse fama est: quem post Regis obitum ad pontificatum evectum fuisse ferunt, sed fluctuante in Pannonia Christiana fide, lapidibus obrutum, & inter Divos relatum affirmant. Quæ de Gunthero eremita, & de Gerardo Veneto, hic dicuntur, habet etiam Carthuitius num. 21, excepto tamen errore Bonfinii, qui perperam asserit, Gerardum episcopum creatum post mortem Stephani: nam mox videbimus ab ipso Stephano promotum esse ad episcopatum. Quo fere tempore Guntherus subinde Regem invisere cœperit, utcumque conjicere possumus ex tempore conversionis ipsius, quam Annalista Saxo memorat ad annum 1006 hisce verbis: Gunterus vir nobilis ac potens de Thuringia consilio Godehardi abbatis renuntians omnibus, quæ possedit, in Alatha monachus est factus. Idem rursus ad annum 1008: Gunterus monachus Atahensis sancta conversatione in monasterio probatus, heremita est effectus.
[286] [prior monachus primum factus in Altahensi monasterio, deinde eremita] Altahense monasterium, ubi monachus effectus est Guntherus, in Bavaria situm est ad ripam Danubii, quæ Bohemiam respicit, non longe ab oppido Deckendorf, diciturque Altahense inferius, vulgo Nider Altaich, ad distinctionem alterius, quod situm est prope Straubingam. Hæc de loco, ubi monachus fuit Guntherus. De loco autem, in quo deinde vixit eremita, Wolferus scriptor coævus in Vita Guntheri apud Mabillonium seculo 6 part. 1 pag. 482 sic habet: Sed Dei famulus plus appetens mala mundi perpeti, quam laudes, … deserti loci secessum cum aliquantis sibi de Altach cohærentibus in quodam saltu Boëmico de permissione sui abbatis domini Godehardi petiit, ibique cellulam in honore sancti Johannis Baptistæ construxit, & ipsum locum Rinchnach proprio nomine appellavit, in qua ad XXXVII annos in studio sanctæ religionis, & in summa discretione paupertatis spontaneæ cum sibi remanentibus vixit.
[287] [duobus locis diversis vixit,] Locus Rinchnach est in hodierna Bavaria versus confinia Bohemiæ, uti notatur in variis tabulis geographicis. De eo notat Mabillonius pag. 479: Monasterium Rinchnac, a Gunthero conditum, Altahensi cœnobio semper subjectum fuit, ab eoque tribus milliaribus distat, ut asserit Stengelius in Monasteriologio Germanico. Multa huic monasterio dedit Henricus imperator, cujus diploma recitat Mabillonius pag. 480: atque ex eo intelligitur, locum fuisse intra limites Bavariæ, etiam quales erant eo tempore. Non recte igitur diceret Carthuitius Guntherum venisse de terra Bohemicorum, si ibidem usque ad finem vitæ mansisset. Hac de causa existimo, eum deinde longius recessisse, atque in ipsam Bohemiam penetrasse, quemadmodum Arnoldus, monachus Ratisbonensis coævus, cujus fragmentum ibi recitavit Mabillonius pag. 476 clare dicit, pene per tres annos in priori illa eremo perstitisse, subditque: Tunc ille timens, ne frequentia populi, & gloriola seculi sibi sub specie religionis quid de veris surriperet aut minueret bonis, fugiens inde secessit in eremum, quæ vocatur Aquilonaris silva. Ipse etiam Wolferus satis innuit S. Guntherum non mansisse in priori eremo cum aliis usque ad obitum: nam num. 9 & 10 narrat solum in cellula inventum a Bredislao Bohemiæ duce, dum hic venationi intentus erat in silva circa urbem quæ Prahen dicitur. Urbs illa deinde diruta nomen dedit provinciæ Prachensi, quæ in Bohemia est ad confinia Bavariæ. Hæc sufficiunt, ut intelligamus Guntherum eremitam fuisse in Bohemia, adeoque hac in re non errasse Carthuitium. Locus vero ille ulterius investigari poterit, ubi gesta Guntheri ipsius erunt examinanda.
[288] [sæpiusque invitatus a Rege ad eumdem venit;] Jam vero primum Guntheri cum Stephano congressum sic laudatus Wolferus apud Mabillonium pag. 482 enarrat: Cumque in austeritate vitæ perseveraret, & exemplo suo quamplures ad viam veritatis incitaret, veluti lucerna super candelabrum posita, fama ejus bono odore respersa, ad aures beati Stephani regis Ungarorum, ipsius venerabilis viri cognati, emanavit, cujus animum magno dilectionis incitavit amore, ut hunc facie ad faciem videret, quem sic de virtute in virtutem proficere frequens fama prædicaret. Unde factum est, ut ad ipsum nuncios dirigeret, & ut ad eum venire non recusaret, omni studio postularet. Vir autem Domini conversionis suæ non immemor, hæc sibi minime licere respondebat, quæ Rex pius postulabat. His Rex auditis, majoris inflammatur caritatis amore, & velut antea nuncios direxit. Sed ille se venire etiam secundo denegavit. Tertio itaque post illum veluti primo, secundo transmittebat, & ut ipsius petitioni assensum præberet, humiliter postulabat. Igitur sanctus Guntherus Regis tandem victus precibus, ejus petitioni licet invitus annuit, & accepta abbatis & fratrum benedictione, cum transmissis legatis pariter & ipse ad Regem pervenit. Rex autem viso sancto Gunthero, gavisus est, & quomodo hunc artius veluti justum & sanctum diligebat, circa ipsum majorem diligentiam habere satagebat.
[289] Factum est autem, dum hora prandii sanctus Guntherus mensæ Regis pariter consedisset, [prodigium, quod ad mensam in illo congressu contigisse dicitur:] Rex sibi pavonem assatum apposuit, & ut carnibus vesceretur, intime flagitare cœpit. Sancto autem viro sub regulari conversatione degente, & hujusmodi cibis abstinente, penitus contradicebat, & illicitis cibis se contaminari nolle asserebat: cujus voluntati Rex non minus resistebat, ut apposita manducaret, non solum rogando, verum etiam præcipiendo laborabat. Quidnam facere poterat? Præcepto Regis se obtemperare promittebat, sed in divino adjutorio fiduciam retinebat Quapropter factum est, ut inter prandentes hic solito more orationi insisteret, caput manibus inclinaret, profusis lacrymis, ne illicitis cibariis pollueretur, divinam clementiam implorabat. Mira res atque stupenda! completa Dei famulus oratione, caput de manibus elevabat, avis assata, mensæque superposita, reddita vitæ pristinæ devolabat, & ab ejus usu gratia divina virum liberabat. Quo viso cuncti miraculo inaudito, Deo gratias referebant, nec amplius sancti viri voluntati resistebant. Mirum sane hoc factum, quod ideo fortasse parum credibile quibusdam apparebit. At ego miraculum ipsum negare nolim, cum & alia non minus mira in monumentis fide dignis legantur, & nihilo difficilius sit Deo, vitam reddere avi assatæ, quam nobis vitam conservare. Verumtamen dubito, an adjuncta omnia recte sint exposita, cum vix credere possim, S. Stephanum serio petiisse, nedum præcepisse, ut carnes manducaret Guntherus. Malim existimare sanctum Regem, sicuti subinde aliqua faciebat, ut virtutem virorum sanctitate insignium penitus haberet perspectam, similiter hic egisse, ut exemplum constantis abstinentiæ præsentibus præberet Guntherus. Fieri etiam potest, ut alii præsentes vehementius urserint Guntherum ad oblatas a Rege carnes manducandas, idque ipsi Regi perperam attribuerit Wolferus.
[290] Porro hic scriptor unum dumtaxat Guntheri cum Stephano congressum narravit, [idem postea sæpius Regem accessit. Gerardus vero Hierosolymam iturus, in Hungaria] atque illum collocavit eo tempore, quo Guntherus degebat in monasterio Altahensi. Verum Carthuitius & Bonifinius testantur, Guntherum sæpius ad Regem venisse, dum in eremo degebat, atque illius hortatu Stephanum condidisse monasterium Beel, in quo vixit S. Gerardus postea episcopus. Vitam hujus sancti Gerardi ex Surio dedit Mabillonius seculo 6 part. 1 a pag. 628, sed mutato stylo per Surium. Eadem Vita anno 1511 impressa est Cracoviæ, atque hac editione utar, quia in ea stylus non est mutatus, uti ex Mss. nostris colligo. Occasio, qua S. Gerardus in Hungariam venit, erat iter Hierosolymitanum, quod aggressus erat, postquam aliquot annis vitam monasticam Venetiis sancte duxerat. Hisce compendio dictis, verba biographi subnecto: Pervenit denique ad partes Pannoniæ, quarum habenam tunc Christianissimus rex Stephanus gubernabat: quem vir Dei humilis atque supplex adiit, causamque sui itineris aperiens, ampliori delectatione est ab eo receptus. Quem ubi Rex moribus atque disciplinarum documentis bonum Christi odorem fragrare intellexit, clam dimissis suis itineris comitibus, hunc solum invitum retinuit, custodiamque adhibuit. Postquam servus Domini se solum inhærens * reperit, tumultum populi devitans, in eadem regione heremum, quæ vulgo Boel * vocatur, petiit, ubi per septem annos jejuniis (&) orationum exercitiis deditus, excepto Mauro monacho, solus habitavit.
[291] [detinetur a Stephano, & eremiticam vitam ibidem ducere incipit] Hæc S. Gerardi detentio docet, quanta diligentia uteretur Stephanus, ut viros sanctos in Hungaria detineret, aut eo pertraheret. Non crediderim tamen, Gerardum ibi detentum plane invitum; sed existimo, Stephanum arte usum esse, curasseque ut socii itineris, ipso inscio, discederent, atque interim ille multis officiis urbanitatis detineretur, donec ipsos assequi non posset. Postea vero abitum illorum indicasse, ac persuasisse, ut maneret in Hungaria. Fecit haud dubie istud Rex sanctus, ut Gerardus prædicando doceret Hungaros; at istud non statim persuadere potuit viro contemplationi addicto, & sermonis Hungarici ignaro. Itaque Gerardus, ut alio interim modo prodesset Hungaris, eremiticam vitam ibidem exorsus est, & Regi occasionem præbuit monasterium exstruendi. Inchofer adventum S. Gerardi collocat anno 1030, ac de eo quædam memorat, quæ non omnino consonant cum supra dictis: Sub finem hujus anni, inquit, accidit etiam regi Stephano illud in mœrore (de morte Emerici filii) solatii, ut Gerardus monachus, sanctitate vitæ illustris, ex Italia in Hungariam veniret… Venit is in Hungariam, non a Benedicto Papa IX missus, ut quidam putant, … sed devotionis gratia Hierosolymam petiturus, facta a suo abbate potestate, cum aliquot sociis, ac præsertim Mauro monacho, hoc anno per Hungariam iter fecit. Hic in Guntherum, de quo supra diximus, & professione & fama sibi notum incidit; & fortasse occasione etiam quæsita ipsum invenit, ab eodemque Regi de optima nota commendatus, ulterius ire non est permissus, sed exempli & prædicationis causa detentus. Quare in monasterio Beel agri Budensis, quod ad nutum Guntheri Stephanus ædificarat, & proventibus dotarat, se abdens, septem annorum spatio contemplationi rerum divinarum vacavit; non solus, ut quidam scribunt, & soli Mauro cognitus, sed cum aliis monachis, quibus id monasterium repletum erat, Gunthero præsertim, cum adesse liceret, eis moderante.
[292] [in deserto Beel, ubi deinde monasterium erigit Stephanus.] Varia hic dicuntur, quæ nonnulla egent correctione. Primo ex septenni habitatione in eremo, aliisque Sancti gestis vivente Stephano, clare colligitur, Gerardum diu ante annum 1030 venisse in Hungariam. Secundo verisimile non est, Gerardum egisse cum Gunthero, dum venit in Hungariam, nisi forsan Guntherus eo tunc venisset ad Regem. Tertio nondum ædificatum erat monasterium Beel, cum venit Gerardus; sed ejus adventus monasterio ædificando occasionem præbuit, quod locum illum eligeret ad vitam eremiticam ducendam. Quarto verum non putem, quod ait Guntherum dicto monasterio præfuisse. Incertum quoque, an Maurus cum Gerardo ex Italia venerit, cum in ipsa Hungaria se ei potuerit adjungere. Verum gesta S. Gerardi exactius discuti poterunt ad XXIV Septembris, quo colitur. Hic solum examino ea, quæ spectant ad Stephanum. Thuroczius cap. 40 de Gerardo ait: Qui in Pannoniam veniens, primus in Beel vitam ducens eremiticam, tandem in Chanadiensem cathedram in episcopum est translatus. An toto septennio solus cum Mauro vixerit Gerardus, an vero cum aliis etiam post structum monasterium, hic non definio. At Regem struxisse monasterium in loco, aut prope locum, in quo sanctus Gerardus degebat, satis certum existimo, cum etiam in litteris fundationis apud Peterfium pag. 5 dicatur: In quo Gerardus monachus, de Venetia veniens, primus cœpit conversari. Locum agro Budensi supra adscribit Inchofer. Petrus Pazmanus jam ante laudatus de eodem monasterio sic habet apud Peterfium part. 2 pag. 273: Bakon-Beel, S. Mauritii, in Vesprimiensi diœcesi, a S. Stephano rege fundata, circa annum Domini MXXX. Rex ipse in litteris mox memoratis sic loquitur: Igitur inter cætera in illo loco, qui Beel dicitur in sylva Bocon, quia divino cultu videbatur mancipari valde idoneus, sub titulo beati Mauritii Christi martyris monasterium incepi construere, quod & per Dei adjutorium consummavi: regiis quoque munificentiis, sicut potui, ditavi &c. Litteræ datæ notantur anno 1037; sed fundatio longe anterior est; & forsan recte locata circa annum 1030, si non collocanda sit citius: nam, cum litteræ potius sint scriptæ ad privilegium abbatiæ dandum, quam ad fundationem ipsam stabiliendam, ex earum epocha nequit colligi tempus abbatiæ fundatæ. Nunc, neglecto utcumque temporis ordine, qui servari exacte non potest in gestis S. Stephani, pergam ad alia, quæ Sanctus cum Gerardo gessit.
[Annotata]
* forte mœrens
* Beel
§ XXVII. Alia gesta Sancti cum Gerardo, quem ad erectum episcopatum Morisenum, nunc Chanadiensem promovet: fundatum monasterium in agro Ravennate.
[Dubium est, an monasterio Beel præfuerit Gerardus ut abbas:] Nec in Vita S. Stephani, nec in Actis S. Gerardi exprimitur, utrum hic Sanctus ante episcopatum rexerit monasterium Beel; licet istud alias satis appareat verisimile, cum Stephanus frequenter probatos in regimine monachorum ad præfecturam cathedrarum promoveret. Dicitur quidem Gerardus ab heremo vocatus, ut mox audiemus, sed ea expressio non obstat suspicioni de regimine monasterii, cum inferius in eadem Vita legatur: Quamvis episcopalem dignitatem nimia prudentia gubernaret, tamen heremum non deseruit: verum juxta urbes, ad quas prædicare veniebat, cellulam sibi silvarum secretiori loco construxerat, in qua ligatus pernoctasse, multasque passiones, quæ soli Deo sunt cognitæ, sustinuisse memoratur. Itaque, si Gerardus eremum utcumque incoluit, dum opera exercuit Apostolica; eam haud dubie magis conjungere potuit cum monasterii regimine. Hoc tamen magis discutiendum remitto ad diem XXIV Septembris, quo colitur hic sanctus episcopus & martyr. Jam vero ex verbis allegatis, magisque ex allegandis, colligi videtur, Gerardum initio fuisse episcopum Apostolicum, prædicasseque in Orientali parte Hungariæ circa Transilvaniæ confinia, donec erectus fuerit episcopatus Chanadiensis, quem primus tenuit.
[294] [at vocatus ex eremo ad episcopatum a Rege, cum eo erigit ecclesiam Morisenam,] Audi laudatam S. Gerardi Vitam: Interim præfatus rex Stephanus, ut robustissimus Josue, impietatem gentium delevit, crudelesque paganorum mores superavit, ac plurimorum corda ad recipienda sanctæ fidei semina præparavit. Videns autem Rex regnum suum pacis tranquillitatem adeptum, servum Domini ab heremo revocavit, pontificalique infula decoratum, populo suo prædicare destinavit. Cui superna pietas tantam gratiam contulit, ut eum omnes loci illius incolæ unice amarent, & ut patrem colerent, & jam pater multorum, tamquam patriarcha Abraam haberetur. Crescente vero fidelium numero, ecclesias Deo per singulas urbes fabricavit. Principalem autem ecclesiam in honorem S. Georgii, pretiosissimi Christi martyris, ad litus Morisii fluminis fundavit; unde & Moriscenam * sedem appellavit, quam beatus rex Stephanus dotalibus muneribus nobiliter ditavit. Habemus hic erectionem cathedræ Chanadiensis, quæ a flumine Morisio dicta initio fuit Morisenus episcopatus, indeque Gerardus ipse vocatur episcopus Morisenus. Porro cum scriptor hujus Vitæ testetur, nomen cathedræ fluxisse a fluvio; non video, cur Mabillonius in annotatis ad eamdem Vitam ea de re dubitaverit: Sedes episcopalis, inquit, olim Morissena dicebatur, vel a fluvio, qui nomen dat regioni, vel ab urbe Morsenes, quæ inter Canadium & Cybinium sita est. Verum urbs Morsenes sita est in Transilvania, nec adjacet Morisio flumini, ita ut nullo modo verisimile sit cathedram in ea urbe fuisse erectam. Porro flumen Morisius, alias Marisus Straboni, & Marus Tacito, Hungaris Maros & Merisch Germanis dictus, ex Transilvania fluit in Hungariam, ubi per comitatum Chanadiensem decurrens, Chanadiumque alluens, Tibisco miscetur.
[295] [quæ deinde Chanadiensis dicta est:] Quamvis porro non dubitem, quin illa S. Georgii ecclesia Chanadii a S. Gerardo exstructa sit, opes suggerente S. Stephano; dubium tamen aliunde oritur, an hæc ipsa fuerit ecclesia cathedralis, ut Vitæ scriptor videtur dicere. Quippe Petrus Pazmanus, enumerans monasteria Ordinis S. Benedicti, apud Peterfium part. 2 pag. 273, inter ea recenset abbatiam De Chanad, S. Georgii martyris, quæ fundata, inquit, sub S. Stephano rege a S. Gerardo, primo episcopo Chanadiensi. Hæc autem intelligenda videntur de ecclesia, de qua agimus. Itaque ipsis Hungaris inquirendum relinquo, an illa ecclesia fuerit cathedralis, an vero monastica, atque interim S. Gerardus eadem præcipue uteretur, donec cathedra certo loco esset affixa: nam ex ipso nomine episcopatus, qui Morisenus, vivente Gerardo, dictus est, admodum fit verisimile, civitatem Chanadiensem pro certa episcopatus sede serius electam. Ceterum Chanadium, aut Chonadium, vulgo Chonad, quod aliqua Latine malunt appellare Genadium, caput est comitatus cognominis, qui ad Orientem habet Transilvaniam, a Meridie comitatum Temeswariensem, ab Occidente Tibiscum flumen, a Septemtrione comitatum Orodiensem. Ex dispositione autem episcopatuum Hungariæ, suspicor hunc se extendisse per comitatus Temeswariensem, Chanadiensem & forsan Orodiensem, seu a Tibisco fluvio usque ad limites Transilvaniæ & Valachiæ, & a Danubio in Septemtrionem usque ad vicinum episcopatum Varadiensem. At determinatos ipsius limites nullibi invenio; neque assignatos alia de causa ex conjectura memoro, nisi ut perspiciat lector, religionem Christianam eo tempore propagatam fuisse usque ad postrema reni Hungarici loca. De tempore, quo Gerardus ad episcopatum promotus est, nihil certi potest statui; at ex Vita satis colligitur, id factum esse multis annis ante mortem Stephani.
[296] Porro laudatus Gerardus auctor fuisse S. Stephano traditur, [cum eodem Gerardo Rex pietatem in beatam Virginem promovet apud Hungaros.] ut promoveret apud Hungaros pietatem erga beatissimam Virginem Deique Genitricem Mariam, eamque ipse per se promovit, quantum potuit. Accipe verba biographi, qui post relationem de structa ecclesia, mox subdit sequentia: In qua ecclesia (Gerardus) ad honorem Matris Domini Salvatoris venerabilem aram erexit; ante quam thuribulum argentcum fixit, cujus ministerio duos provectæ ætatis homines adhibuit, qui jugiter ibi vigilarent, quatinus ne ad unam horam odor thimiamatis abesset: singulis quoque Sabbatis ibidem cum novem lectionibus, sicut in die Assumptionis Matris Domini, magnisque laudum præconiis, devotionis suæ officium complebat: plus etiam misericordiæ operam dabat. Cæteris autem diebus, Matutinis atque Vesperis peractis, bis cum processione ad eamdem venire consueverat: quæ consuetudo adhuc perseverat. Porro laudibus sanctæ Dei Genitricis se subdere tantæ humilitatis obsequio noverat: nam qualiscumque reus clam a familiaribus sancti viri edoctus indulgentiam per nomen Christi Matris deprecabatur, audito nomine Matris misericordiæ, pater sanctus inox lacrymis perfundebatur, & velut ipse esset reus, a reo veniam postulabat. Filium quoque suum illum fore affirmabat, si eam recte Dei Genitricem crederet. Ipsius arbitrio ab Hungarica generatione nomen Matris Christi non auditur: tantum Domina resonat: si vero auditur statim flexis genibus & demissis in terram capitibus se inclinant. Nam & Pannonia a suo sancto Stephano rege familia sanctæ Mariæ appellata est. O laudanda virorum prudentia: qui hanc maris Stellam attendendo cursum vitæ suæ dirigebant, quatinus respectu exempli illius possent inter hujus seculi fluctus remigantes, tamquam scillæam voraginem, voluptatum desideria declinare portumque æternæ salutis attingere. Deinde, interjectis non paucis aliis, de Stephano rursum idem auctor sic loquitur ad propositum nostrum: Postquam beatus rex Stephanus totam Pannoniam ad veram Christi lucem convertit, eam sub patrocinio sanctæ Dei Genitricis semperque Virginis Mariæ intitulavit; ipseque in die Assumptionis Matris Domini microcosmum * solvens, ad æternam requiem assumptus est. Hactenus de eximia Sancti in Matrem Dei pietate, quæ etiamnum apud Hungaros laudabiliter perseverat.
[297] Hieronymus Rubeus in Historia Ravennate lib. 5 pag. 260 ad annum 963 sic habet: In agro Ravennati circa hæc tempora D. Petri ad Vincula templum ac domus a D. Stephano Ungarorum rege extruitur; [Conditum in gratiam peregrinantium Romam in agro Ravennate] consecratur a Gerardo Morisiensi episcopo, ac paulo post martyre. Adjecit Rex sanctus vectigal, quo non solum monachi ibidem ab se constituti alerentur, sed suppeditaretur etiam victus Ungaris omnibus, religionis causa Romam proficiscentibus. Recitatoque fundationis diplomate, hæc subdit: Magnus enim erat Ungarorum … numerus, qui quotannis Romam ad limina Apostolorum visenda osculandaque veniebant. Atque is ad avorum nostrorum ætatem, qui eos etiam Ravenna frequentissimos transeuntes, Ravennatesque sanctorum virorum reliquias & sacras ædes summa religione venerantes viderunt, servatus est religioso more. Porro multum quidem a recta chronotaxi aberrat Rubeus, dum circa annum 963 conditum vult hoc monasterium a S. Stephano, qui necdum erat natus; de re tamen ipsa nullum relinquit dubium, cum ipsum subjiciat sancti Regis diploma, hisce conceptum verbis: Stephanus Dei gratia Ungariæ rex, venerabilibus viris, abbatibus, & conventui monasterii sancti Petri ad Vincula, quod in territorio Ravennæ situm est, & eorum successoribus in perpetuum. Quoniam illo Domino nos illuminante, qui illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, præfatum monasterium vestrum, per adjutorium nostrum, ad consilium Gerardi, venerabilis episcopi ecclesiæ Morisanæ, fidelis nostri, una cum nobili viro Romano duce Ravennæ, construi fecimus, & per prædicti Gerardi manus proprias, ac auctoritate Romanæ Ecclesiæ consecrari: idcirco nos decet illud regali munificentia honorare, ac vobis, vestrisque posteris providere, quod ideo in ipso monasterio servire possitis, peregrinos Ungaros, ac nuncios nostros, charitative valeatis tractare.
[298] [monasterium S. Petri ad Vincula,] Quapropter proprio motu, & liberalitate regali, vobis, vestrisque successoribus in perpetuum concedimus, & donamus, pro anima nostra, & parentum nostrorum, tam antecedentium quam subsequentium; ut Deus, & beatus Petrus Apostolus Domini, ab omni vinculo delictorum nos solvas; viginti quinque marchas puri argenti de camera nostra: quas per vos, vel nuncium vestrum recipere debeatis, propter competentes expensas, quæ vobis, aut nuncio vestro de eadem regali camera nostra, pro hujusmodi itinere faciendo, cum prædictis viginti quinque, semper annuatim dabuntur, pro hoc anno eleemosyna nostra, quam vobis facimus, & in perpetuum fieri volumus, ecclesiam reparare parantis, cum fuerit necesse: residuum sit pro indumentis vestris. Et nos ac successores nostri, vestris semper erunt orationibus commendati: hoc quoque autoritate regali statuimus, & firmiter præcipimus, atque pronunciamus, quod nec nos aliquatenus contra prædicta veniamus, nec successores nostri, & nullus aut camerarius, sive consiliarius concedere hoc sit ausus.
[299] [de quo aliqua observantur.] Annus diplomati non additur; ideoque nec tempus fundationis exacte potest determinari. Attamen ex episcopatu Gerardi facile conjicere possumus, hanc fundationem collocandam esse posterioribus annis vitæ S. Stephani, ac verisimiliter inter annum 1030 & 1038. Hanc fundationem ex Rubeo etiam narravit Joannes Tomcus in Opere, cui titulus Regiæ sanctitatis Illyricanæ fœcunditas, in S. Stephano pag. 225, ubi testatur, ea de re se monitum ab Eminentissimo Cardinale Francisco Barberino, cui abbatia tunc erat commendata. Mabillonius in Annalibus tom. 4 pag. 144 ejusdem monasterii fundationem refert, ac de eo subjungit: Processu temporis datum fuit Camaldulensibus hoc monasterium, cujus modo sola rudera supersunt. Posset hic quærere nonnemo, quis sit ille Romanus Ravennæ dux, in litteris Stephani memoratus? Fateor id mihi ignotum esse; at diploma ipsum hac de causa nequit reddi suspectum, cum plures eo tempore titulo ducum gauderent Ravennæ, uti observavit Muratorius tom. 4 Antiquitatum Italiæ ad diploma quoddam donationis, anno 896 Ravennæ datum, ubi memorantur varii duces ac ducatus, quos ubi recensuerat, sic colligit: Quæ omnia produnt, in exarchatu, & Ravennæ potissimum, floruisse uno tempore duces complures… Immo ex monumentorum collatione deduci posse videtur, illustrem hujusmodi titulum hereditarium olim fuisse in nobilissima quapiam familia Ravennate, quæ, uti ex duabus pergamenis archivi Estensis intellexi, tandem defecit circa annum MCLXXX, sublato e vivis sine prole Johanne duce &c. Hæc breviter, ne quis diploma suspectum habeat ob memoratum ibi Romanum ducem.
[Annotata]
* Morisenam
* i.e. corpus
§ XXVIII. Benevolentia Regis in peregrinantes: structum Hierosolymis monasterium: ecclesia item Constantinopoli; ac canonicorum collegium Romæ: an ipse ad loca sacra etiam sit peregrinatus?
[Eximia Regis humanitas erga peregrinantes Hierosolymam:] Glaber Rodulphus monachus Cluniacensis Historiarum lib. 3 cap. 1, memorata breviter conversione Hungarorum, & nuptiis S. Stephani, de humanitate ac liberalitate sancti Regis in peregrinantes Hierosolymam ita scribit: Tunc temporis cœperunt pene universi, qui de Italia & Galliis ad sepulchrum Domini Hierosolymis ire cupiebant, consuetum iter, quod erat per fretum maris, omittere, atque per hujus regionis patriam transitum habere. Ille vero (Stephanus) tutissimam omnibus constituit viam: excipiebat ut fratres, quoscumque videbat, dabatque illis immensa munera. Cujus rei gratia provocata innumerabilis multitudo tam nobilium, quam vulgi populi, Hierosolymam abierunt. Ademarus monachus item synchronus, prout editus est apud Labbeum tom. 2 Bibliothecæ pag. 182, prædictis consentit, hæc scribens: Eo tempore (circa annum 1027) Willelmus Egolismensis comes per Bajoariam iter egit ad sepulcrum Domini. Comitati sunt eum Odo Bituricus princeps Dolensis, Ricardus abbas Virdunensis, Ricardus abbas S. Eparchii Egolismensis & princeps ejus & consiliarius ejus Giraldus Fanesinus & Amalfredus postea abbas, & magna caterva nobilium. Stephanus rex Ungriæ cum omni honore eum suscepit, & muneribus ditavit.
[301] Eximia hæc sancti Regis in peregrinantes Hierosolymam liberalitas, quæ item elucet in iis, quæ de S. Gerardo dicta sunt supra, confirmare aut certe elucidare potest fundationes tres, quas Carthuitius in commodum peregrinantium factas narrat num. 18: [tres fundationes in commodum peregrinantium,] & de quibus Bonfinius pag. 180 scribit sequentia: Item ne a divina beneficentia, quam sibi indulgentissimam nactus erat, ingratitudine aliqua destitueretur, Hierosolymis spectabile monachorum cœnobium fundavit, qui ad sanctissimum Salvatoris nostri monumentum Sacra quotidie pro publica salute operarentur: idque prædiis abunde donavit. Romæ quoque Stephano protomartyri ædem dicavit cum duodecim collegio sacerdotum: item adjecit hospitium, ubi Ungari, qui Petri Paulique basilicam viserent, commode & gratuito excipi possent, utrique villas, uberrimosque proventus addixit, ne qua rerum inopia laborarent. Constantinopoli quoque templum haudquaquam ignobile statuit, pari quoque liberalitate donatum. Multa pietatis & clementiæ suæ monumenta reliquit: unde qualis in omnes & potissimum in pauperes & calamitosos fuerit, facile conjici potest.
[302] [quas sine ullo idoneo fundamento impugnat Schwartzius.] Nulla prorsus est ratio, cur hisce fundationibus fidem abrogemus. Attamen memoratus sæpe Schwartzius pag. 58 facta hæc, uti incredibilia traducere nititur, atque exclamat: Tam memoranda facinora adeone coævis omnibus ignota, & oblivione sepulta manere potuerunt? Nullum est hoc argumentum, quo tamen solo nititur scriptor ille heterodoxus: nam alia S. Stephani gesta, & quidem magis memorabilia, qualia sunt tot abbatiarum & episcopatuum erectio in ipsa Hungaria, eodem fere silentio involuta sunt; nec ab ullo scriptore ante Carthuitium memorata, nisi tribus verbis & generatim a Ditmaro. Certum nihilominus est & indubitatum, totam Hungariam episcopatibus, monasteriis atque ecclesiis impletam esse a Stephano. Rationem istius silentii jam ante dedi, nimirum quod Hungari ipsi Regis sui gesta non conscriberent, quodque scriptores Germani, Galli, Itali, aliique res gestas Hungarorum non nisi leviter attingerent. Nulla igitur ratio idonea dari poterit, cur pro hisce factis auctoritas non sufficiat Carthuitii, qui ne toto quidem seculo iis est posterior; cum nullus ante ipsum cognitus sit scriptor, ad cujus propositum spectabat referre fundationes prædictas; cumque res ipsæ aliunde admodum fiant verisimiles.
[303] [Persecutio Hakemi, qua ecclesiæ in Syria & Ægypto destructæ,] Glaber lib. 3 cap. 7 hæc scribit: Eo quoque tempore, id est anno nono post præfatum millesimum, ecclesia, quæ apud Hierosolymam sepulchrum continebat Domini ac Salvatoris nostri, eversa est funditus jussu principis Babylonis … Tunc etiam beati martyris Georgii ecclesiam in Ramulo pariter subverterunt &c. Eadem aliaque similia refert laudatus ante Ademarus pag. 175. Princeps autem, cujus jussu hæc fiebant, erat Hakemus calipha, cui Syria æque ac Ægyptus parebat. Causam persecutionis dolo Judæorum attribuunt Glaber & Ademarus, docentque ecclesiam sancti sepulcri deinde restitutam esse. Verum totam hanc persecutionem exactius enarrat Eusebius Renaudotius in Historia patriarcharum Alexandrinorum, ubi pag. 391 sic habet: Eodem tempore Hakemus præceptum expediri jussit, ut Hierosolymis ecclesia Calvariæ destrueretur… Mandatum præterea, ut omnes ecclesiæ destruerentur, bonaque earum fisco addicerentur; aurum, argentum, supellex, Misram deportarentur. Vetitum ne Christiani ex loco in alium migrare possent: non vendere, non emere, quæ ad vitam necessaria, ipsis licebat: episcopi ubique comprehensi. Post multa alia de hac persecutione pag. 395 rursum hæc scribit: Sed illud præ cæteris gravissimum Christianis accidit, quod cœtus publicos ad liturgiam & supplicationes, quæ fiebant in Dominica Palmarum, in Epiphania & aliis solennitatibus, edicto suo Hakemus prohibuerit; tum quod omnes ecclesias non solum in Ægypto, sed etiam in Syria everti jusserit. Testatur Makrizius numerum earum, quæ ab anno Hegiræ CDIII ad annum CDV, hoc est, ab anno I. C. MXII ad MXIV, destructæ sunt, fuisse triginta millium & amplius. Omnia autem vasa sacra, cruces, thuribula, stragulas & alias vestes, ad supellectilem ecclesiarum pertinentes, ligna, æs, ferrum, reditus, possessiones aut fisco addixit, aut Muslemanis diripienda reliquit.
[304] Quamdiu duraverit illa persecutio, explicat idem scriptor pag. 393 his verbis: [& pax subsecuta, qua excitati Occidentales,] Per annos novem Christiani summa in calamitate fuerunt, quæ etiam triennio ultimo major omnino fuit. Relataque occasione, qua cessavit persecutio, rursum pag. 394: Dirutæ fuerant ecclesiæ anno Martyrum DCCXXVII, restitutæ sunt anno DCCXXXVII, id est, Christi 1021. Tunc, eodem teste ibidem, Hakemus attulit sigillum seu literas imperiales, quibus non modo dirutas ecclesias instaurare permittebatur, sed etiam restitui jubebantur ligna, lapides, columnæ, & omnia tandem, quæ ablata inde fuerant: agri quoque & horti ecclesiis adjuncti restituebantur per totam Ægyptum & reliquas provincias sub Hakemi imperio constitutas. Hæc Renaudotius ex monumentis Orientalibus, asserens pag. 399 edicto Hakemi de restituendis ecclesiis post mortem ipsius non fuisse derogatum, pacemque Christianorum durasse saltem usque ad annum 1051. Jam vero memorata illa Christianorum Orientalium calamitas, & pax subsecuta occasionem præbuerunt Occidentalibus, qua charitatem & liberalitatem suam ostenderent.
[305] Audi Glabrum lib. 3 cap. 7 in fine, ubi relata destructione & restitutione ecclesiæ Hierosolymitanæ, [munera ferebant Hierosolymam ad instauranda loca sacra,] hæc subjungit: Tunc quoque de universo terrarum orbe incredibilis hominum multitudo exultanter Hierosolymam pergentes, domui Dei restaurandæ plurima detulerunt munera. Quis igitur non videat, nihil miri narratum esse a Carthuitio, ubi dixit ab apostolico & liberalissimo Rege monasterium Hierosolymis ædificatum esse eo tempore, quo incredibils hominum multitudo eo accurrebat, ut symbolam conferret ad loca sacra, quæ barbarus furor destruxerat, reparanda? Quin mirum potius videretur, si Stephanus, qui peregrinantibus Hierosolymam immensa, ut ante vidimus, dabat munera, suam in reparandis ibidem locis sacris liberalitatem passus esset desiderari. Audi eumdem Glabrum de iis rursus loquentem lib. 4 cap. 6: Per idem tempus (circa annum 1034) ex universo orbe tam innumerabilis multitudo cœpit confluere ad sepulchrum Salvatoris Hierosolymis, quantam nullus hominum prius sperare poterat. Primitus enim ordo inferioris plebis: deinde vero mediocres; posthæc permaximi quique reges, & comites ac præsules. Ad ultimum vero, quod numquam contigerat, mulieres multæ nobiles cum pauperioribus illuc perrexere… Tunc etiam inter ceteros Robertus Normannorum dux cum ingenti multitudine suæ gentis Hierosolymam proficiscens, detulit secum plurima auri & argenti donaria, erogandi gratia.
[306] Hæc, aliaque de his Glaber tunc vivens; nec dubitandum, quin mira S. Stephani liberalitas pietatem illam multum promoverit, [occasionem exstruendi Hierosolymis monasterium præbere potuerunt:] quia ille transeuntes per Hungariam excipiebat ut fratres, dabatque illis immensa munera. Si autem Robertus Normanniæ dux, qui rediens Niceæ obiit, thesauros suos ipse Hierosolymam ferebat, mirumne videbitur, si Rex sanctus, qui numero piarum fundationum omnes principes superasse videtur, unum ibidem fundasse legitur monasterium, quod & in commodum peregrinantium servire poterat, & certe in solatium Christianorum Palæstinæ? Eædem rationes etiam faciunt, ut facile credere possimus Carthuitio, asserenti erectam a Stephano ecclesiam in urbe Constantinopolitana. Quippe, uti Ravennæ monasterium struxit in commodum Romam peregrinantium, ita hæc Constantinopolitana ecclesia exstrui potuit ad usum peregrinantium Hierosolymam; licet & aliam rationem fundationis Constantinopolitanæ mox sim allegaturus, ubi de illa agam.
[307] [illud tamen non videtur structum circa annum 1010,] Inchofer in Annalibus fundationem Hierosolymitanam refert ad annum 1010, ac de ea scribit sequentia: In his (qui munera Hierosolymam deferebant) non postremus Stephanus, non solum munera sacro templo regia misit: verum augendæ fidelium religioni studens, quod superiori anno deliberaverat, effectui mandavit. Itaque spectabile monachorum cœnobium, addita ecclesia, magnifico sumptu illic fundavit.. Ecclesia Georgio magno martyri sacra est, sive ut eversam a Saracenis ejusdem martyris in Ramulo memoriam renovaret; sive ut eandem ecclesiam pristino splendori restitueret. Additæ præterea domus, & hospitia peregrinis Hungaricæ nationis, quorum cura penes dictos monachos erat; qui Carmelitani, an Basiliani fuerint, in medio est: de alterutris quidam verosimiliter affirmant. Lego etiam, non ex Hungaria proventus illis submissos, sed in ea ipsa Hierosolymorum ditione coëmptis prædiis & vineis, unde quotidiani victus copia suppeteret, procuratos: quod mihi quidem in illa rerum vicissitudine difficile creditu est. Citat ad marginem manuscripta pro prædiis & vineis prope ipsum monasterium coemptis; sed mavult credere illa fuisse empta in Hungaria. At locorum distantia facit, ut id credam difficilius; nec quidquam obstat, quo minus credamus, illa empta fuisse in Palæstina.
[308] [sed post 1022, & viris potius quam monialibus.] Porro annus assignatus ab Inchofero ex sola, opinor, conjectura, minus est verisimilis, cum Stephanus eo tempore magis videatur intentus fuisse fundandis regni sui ecclesiis, & præsertim quia circa illud tempus cœpta est Hakemi persecutio: qua finita, monasterium istud a Stephano fundatum existimo, id est, inter annum 1022 & 1038, quo Sanctus obiit. In Ms. Mellicensi, de quo dixi num. 17, sic legitur hac de re: Jerosolymis etiam in monasterio, quod construxerat, monialium conversationem destinavit, quibus simili dispositione necessaria præparavit. Illud de monialibus non congruit cum Carthuitio, qui monachorum cœnobium vocat, nisi fuerit monasterium duplex, in quo separatis ædificiis monachi degerent & moniales; aut duo diversa exstruenda curaverit. Verum hæc nihilo magis ausim affirmare, quam quod asserit Inchofer, monasterium illud anno 1018 destructum fuisse, & rursum instauratum post annos triginta septem: nam, ut jam dixi, non videtur structum fuisse ante annum 1022, sive monachorum fuerit, ut vult Carthuitius, atque ideo magis credo; sive monialium, ut habet anonymus; sive etiam duplex fuerit, quorum nihil affirmo ut certum.
[309] Fundationem Constantinopolitanam, breviter a Carthuitio & Bonfinio assertam, [Admodum etiam verisimilis est fundatio Constantinopolitana,] latius exponit Inchofer ad annum 1007 hoc modo: Alteram in urbe regia, & altera Roma, Constantinopoli, mirifici operis hoc eodem anno condidit ecclesiam Stephanus, rebusque omnibus necessariis stabilivit; maxime id probante Basilio imperatore, qui Stephani amicitiam cupide ambiebat, ac recentibus in Bulgaros victoriis gloriosus, religionem æmulabatur, ut solvendis Deiparæ votis Athenas usque pergeret, multisque preciosis muneribus ædem sacram exornaret. Nec parum ad eam amicitiam conciliandam faciebat, quod hoc tempore, quemadmodum tradit Petrus episcopus Antiochenus in epistola ad. Michaëlem Cærularium scripta post annos quadraginta septem, Constantinopolitana ecclesia cum Romana communione conjuncta fuerit; ut non immerito, quem Regem Basilius Romanæ Ecclesiæ devinctissimum accepisset, sibi quoque amicum esse peroptaret. In ea porro ecclesia, Principi Apostolorum sacra, natio Hungara ritu Latino ministrabat, certo sacerdotum & clericorum numero definito; quem ad Regis nutum supplebant alii, quoties aliis aut mori aut in patriam reverti contigisset. Fuit quidem ea in re præcipuus Stephani scopus, divini cultus propagatio; sed etiam avebat suos Græcis literis eruditos Hungariam illustrare, non secus ac Latinis eos, qui Romæ operam dabant. Ex quibus, quam multi illustres viri evaserint, peculiari loco tractandum erit, ut Hungaris suos vendicemus cives, qui quorumdam gloriantium arte ad alienos abstracti sunt.
[310] Annum fundationi assignatum rursus probare nequeo, [ob amicitiam Stephani cum imperatoribus;] cum vix dubitare possim, quin res non paucis annis serius contigerit. Quod vero asseritur de amicitia Græci imperatoris cum Stephano, admodum verisimile est, cum Stephano numquam cum Græcis ulla legatur intercessisse discordia, cumque amicitiæ illius indicium alibi legamus. Certe Dlugossus Historiæ Polonicæ lib. 2 col. 149 narrat, ab Emerico, filio S. Stephani, ecclesiæ S. Crucis in Polonia, quam cum monasterio ad preces ipsius exstructam asserit, donatam esse crucem bifurcatam, portionem notabilem Dominici ligni continentem, modico argento obductam, parenti suo Stephano Hungarorum regi a Græcorum cæsare ex Constantinopoli pro magno munere transmissam, quam vir Dei (Emericus) in pectore ex Patris largitione gestare consueverat. Refert donationem Inchofer eodem anno 1007, aitque a Basilio imperatore hanc crucem Stephano missam. Potuit sane Basilius id præstare, cum diu ante Stephanum imperaverit, & obierit anno 1025; sed idem fieri potuit a Constantino, Basilii fratre & collega, qui eidem usque ad annum 1028 supervixit, aut ipsius successore Romano Argyro: non enim dubitandum est, quin omnes illi coluerint amicitiam S. Stephani. Demum concordiam toto tempore regnantis Stephani fuisse inter Ecclesiam Romanam & Constantinopolitanam, verissimum est, idque satis colligitur ex dictis apud nos ante tomum 1 Augusti in Historia Chronologica patriarcharum Constantinopolitanorum a pag. 122 usque ad 124; & pluribus probari posset, si esset necessarium.
[311] Laudatus Inchofer ad eumdem quoque annum 1007 disserit de fundatione Romana, [Romana duplex fundatio etiamnum nota,] serius item collocanda, quantum opinor. Ubi dixerat Hungaros peregrinos benevole exceptos esse a Romanis, subdit sequentia: Quod cum Rex sanctus intellexisset, pietatem quoque suam desiderari non est passus; ac ut peregrini suæ gentis in Urbe commodius manerent, & religioni suæ vacarent, domos & hospitia eis prope basilicam Principis Apostolorum exædificavit, addito oratorio, quod deinde S. Stephani Hungarorum, & S. Stephani Minoris est appellatum; cujus tamen memoria ob fatiscentem vetustate structuram paulatim abolita erat, nisi circa annum millesimum quadringentesimum septimum supra nonagesimum, rebus sub Matthia rege reflorescentibus, Hungarorum aliquot peregrinorum opera, refectis omnibus, restituta fuisset; quamquam hodie afflicta Hungariæ felicitate, & ob minus frequentem Hungarorum concursum, situm dumtaxat servat, vix formam & splendorem. Non his contentus rex Stephanus, ut regnum Hungariæ continuo haberet, quos in Urbe literis, & religione instructos, Christi cultui propagando & ornando adhibere posset; ea de causa sub protomartyris Stephani titulo duodecim canonicorum collegium, apud quos reliqui instruerentur & alerentur, condidit, rebusque necessariis, tum ad victum, tum ad templi ornamentum stabilivit. Is locus est dictus S. Stephani in Piscina, qui post aliquot secula, deficientibus quacumque de causa canonicis & alumnis, in Parœciam, quæ hodie superest, desiit.
[312] [deinde cum Collegio Germanico conjuncta;] Sunt qui putent Stephanum regem id collegii instituisse eo loco, qui hodie dicitur S. Stephani in Monte Cælio, vulgo Rotundi, eamdemque ecclesiam vocant S. Stephani Minoris, habita comparatione, non cum priori in Piscina, qua longe major, sed cum rege Stephano, qui protomartyre junior est. Cujus tamen nomen imponi non potuit, nisi labentibus annis, postquam inter Sanctos relatus, ab Ecclesia universim coli cœpit. Verum obstat, eam ecclesiam longe ante Stephanum regem, anno videlicet supra septingentesimum circiter septuagesimo secundo, ab Hadriano secundo * Papa fuisse extructam; quamquam verisimile sit, eam postea Stephani regis religioni concessam ad fundandum isthic nationi suæ collegium; quod non traditione magis, quam etiam authoritate continetur. Illud certius, mutata S. Stephani Æde in Piscina, ad hanc in Monte Cælio migrasse Hungaros, iisdemque a Nicolao quinto adjunctos fuisse Fratres Ordinis S. Pauli primi eremitæ, rebus in Hungaria turbatis profugos; ubi ad tempora usque Gregorii decimitertii, per centum & septemdecim annos una habitarunt, donec is conversioni infidelium & hæreticorum novis ubique collegiis prospecturus, dictum Hungarorum collegium Germanico univit, ac ut totidem alumni, quot antea canonici erant, ex iisdem proventibus una alerentur, instituit; neque solum, sed ut inter Hungaros tres dicti Ordinis eremitarum Fratres continuo numerarentur, sancivit. Floruit porro & primum illud collegium multis annis, quoad Hungariæ regnum floreret, non paucis viris præstantibus inde emergentibus, qui in varias sedes & munera in patria assumpti, religionem & patriæ honorem egregie tutati sunt. Verum, ut sunt humanarum rerum vicissitudines, regno paulatim deflorescente, canonicis quoque desideratis, in eum statum, quem diximus, res recidere.
[313] Bartholomæus Piazza in Opere Italico, cui titulus Opera pia di Roma, [nimirum hospitia Hungarorum peregrinantium prope ædem S. Petri,] tract. 2 cap. 4 agit de xenodochio Hungarorum prope S. Petrum, illudque credit erectum esse per S. Stephanum. In porta ecclesiæ hanc legi inscriptionem testatur pag. 98: Ecclesia hospitalis S. Stephani regis Ungarorum. Hanc vero in muro domus contiguæ haberi asserit: Domus Ungarorum renovata per D. Philippum de Bodrag., ser. D. Vladislai regis proc., ex eleemosynis peregrinorum, sedente Alex. P. VI. 1497. Hanc ipsam Hungarorum ecclesiam memorat Martinellus in Roma sacra pag. 309 his verbis: Hungarorum in burgo apud S. Petrum, S. Stephano Hungarorum regi dicatum, sub cura collegii Germanici. Hæc hospitia, quæ S. Stephanus in gratiam peregrinantium ad S. Petri sepulcrum erexit, cum Inchofero & Piazza existimo alia fuisse a collegio canonicorum, a quo ea obscure distinguit Bonfinius post Carthuitium. Laudatus vero Piazza ait, ecclesiam illam hospitalem una cum ecclesia S. Stephani in Monte Cœlio, postquam regnum Hungariæ pristinum amiserat vigorem, administratam fuisse per Hungaros Religiosos Ordinis S. Pauli primi eremitæ; atque utramque cum reditibus deinde junctam Collegio Germanico; hæc adjiciens: Ne autem pereat memoria cultus debiti gloriosis Sanctis, Stephano protomartyri, & Stephano regi Hungariæ, de sancta Sede apostolica tam bene meritis, eunt iidem alumni (nationis Hungaricæ) collegii Germanici, ad Montem Cœlium die III Augusti, Inventionis S. Stephani, ut Officium ibidem peragant; & die XX ejusdem mensis, qui prædicto sancto Regi sacer est, ad ipsius ecclesiam S. Petro vicinam.
[314] Idem scriptor de collegiata per S. Stephanum erecta deinde ita pergit: [& collegium canonicorum, ubi nunc ecclesia parœcialis in Piscina.] Idem sanctissimus Princeps aliam Romæ exstruxit ecclesiam, quam collegiatam fecit, dedicandamque curavit eidem S. Stephano protomartyri, cui erat devotissimus. Hanc admodum probabiliter omnes scriptores ecclesiastici, qui de rebus Romanis agunt, credunt esse ecclesiam nunc parochialem, dictam hodie S. Stephani in Piscina. Dicta hæc congruunt cum opinione Inchoferi, qui collegium canonicorum ex æde S. Stephani in Piscina translatum opinatur ad montem Cœlium. Ms. Mellicense de hisce sic habet: Et quosdam familiarium suorum Romam adire delegit, commendans facultates multas nimis, ut ibi in honore prothomartyris Stephani ecclesia fundari deberet: quod & ita factum est. Post hæc divisit alia, quibus adquirerentur domus, villæ, possessiones, & cætera talia, quæ ad sumptus ministrorum Ecclesiæ pertinent. Hactenus de fundationibus S. Stephani in commodum sacra loca visentium.
[315] Ranzanus ind. 8 Stephanum ipsum aliquando Romam peregrinatum esse affirmat, [Aliqui volunt, Sanctum ipsum Romam aliquando ivisse; quod est incertum.] hæc scribens: Agens ætatis annum tertium & tricesimum, urbem Romam petivit, ut beatorum apostolorum Petri & Pauli, aliorumque martyrum Christi, sacras reliquias viseret, utque maximo Pontifici exhiberet reverentiam & obedientiam, qua jure illi erat obnoxius. Thuroczius quoque cap. 31 affirmat Stephanum Romæ fuisse. Laudatus ante Piazza non solum Romam, sed etiam Constantinopolim & Hierosolymam peregrinatum esse, refert ex traditione Hungarorum, pro qua tamen non pugnat vehementer. Verum antiquorum omnium de peregrinationibus S. Stephani silentium facit, ut pro certa habendam non existimem peregrinationem Romanam, & minime credam Constantinopolim & Hierosolymam profectum esse Stephanum, quem fidei promotio regnique negotia utilius occupabant in Hungaria. Romana quidem peregrinatio minus miranda esset, si constaret, citatos scriptores eam didicisse ex antiquis monumentis: nam Robertus Francorum rex etiam Romam profectus est tempore S. Stephani: at nolim quidpiam ut certum referre sine idonea auctoritate.
[Annotata]
* imo primo
§ XXIX. Munera variis missa: cœnobium cum ecclesia in veteri Buda conditum: varia misericordiæ opera: fundationes quædam minus cognitæ.
[Casula pretiosa summo Pontifici donata a Stephano.] Munificentiam S. Stephani luculenter ostendunt relatæ jam fundationes, aliaque plurima non Hungaris tantum, sed etiam extraneis præstita beneficia. Varia tamen supersunt enarranda ejusdem generis, quæ huc lubet congerere, cum nequeant tempori determinato alligari. Mabillonius in Annalibus tom. 4 pag. 206 ad propositum nostrum hæc memorat: Accessit (anno 1009) mors Johannis Papæ XIX (imo XVIII,) cui cognomen erat Phasianus… Ad prædictum Johannem missam fuisse puto a Stephano Hungarorum rege & Gisla ejus conjuge pretiosam casulam, quæ modo in Mettensi S. Arnulfi basilica, ex dono, ut creditur, Leonis Papæ IX asservatur: in cujus posteriori parte hæc verba aureis litteris, textili opere adscripta sunt: S. Ungrorum R. et Gisla dilecta sibi conjunx mittunt hæc munera domno aplico Johi. Consimile Giselæ pallium, ad Ferdinandum cæsarem ætate nostra de Pannoniæ insignibus allatum, Browerus (Annal. Trevir. tom. 1 pag. 501) memorat, cujus in fimbria Giselæ nomen inscriptum erat. Monumentum hoc munificentiæ S. Stephani erga Romanos Pontifices ex sola notum est inscriptione; at plura hujusmodi haud dubie haberemus, si similia litteris essent mandata. Cum autem tres Pontifices ejusdem nominis Stephano regnanti convixerint, incertum est, cui Joanni Papæ munus fuerit missum.
[317] [munera S. Odiloni missa, & preces flagitatæ,] Cura sancti Regis se etiam extendebat ad viros sanctitatis fama illustres, quos & muneribus honorabat, & preces flagitabat. Exemplum suggerit Vita S. Odilonis abbatis Cluniacensis apud nos tom. 1 Januarii pag. 67, ubi relata Odilonis gratia apud aliquos principes, sic prosequitur Vitæ scriptor: Quid etiam Stephanus rex Hungrorum, sive Sanctius rex Hesperidum populorum? Qui quamvis eum præsentialiter non viderint, tamen ad famam sanctitatis ejus, intercurrentibus legatis & reciprocis litteris, adstrinxerunt illum sibi beneficiis & copiosis muneribus, commendantes se humiliter orationibus illius & suffragiis. Si locorum distantia non impediverit, quo minus Cluniacum usque legatos & munera mitteret S. Stephanus, facili conjectura assequi possumus, eum non minus fuisse solicitum de aliis viris sanctis, qui erant in locis propinquioribus, uti jam vidimus de Gunthero.
[318] Aliud regiæ liberalitatis erga longe dissitos specimen accipe ex Chronico Casinensi, [crux aurea Casinum missa, & petiti monachi:] in quo lib. 2 cap. 78 sequentia narrat Leo Ostiensis: Circa hoc tempus sanctæ memoriæ Stephanus Ungariæ rex, qui gente sua ad fidem Christi conversa, multis post mortem virtutibus claruit, auream crucem valde pulchram sancto patri Benedicto direxit, multis abbatem efflagitans precibus, ut de Fratribus loci hujus aliquot sibi ad monasterium in illis partibus ordinandum, mittere non differret. Ad quem cum abbas nequaquam negligens duos de prioribus hujus monasterii Fratribus transmisisset; jam eo defuncto, Salomon filius ejus, qui in regno illi successerat, honorifice nimis eos recepit, & quinque pluvialibus optimis cum aliis non paucis donis illos remunerans, ad abbatem remisit. Ex ultimis colligimus hæc facta esse sub finem vitæ Stephani, atque hunc ante mortem non deposuisse desiderium nova fundandi monasteria. At Leo in successore Stephani erravit: nam ei successit Petrus sororis filius, non Salomon, qui filius non erat Stephani, sed Andreæ, & diu post regnavit. Jam vero si hic error obrepere potuit Leoni, non est, cur miremur similem obrepsisse Carthuitio in designando duce Poloniæ, qui coronam petiit: nam uterque eodem vixit tempore.
[319] Egregiam S. Stephani fundationem, quam morte sua imperfectam reliquit, [monasterium cum ecclesia exstrui magnifice cœptum] narrant scriptores Hungari, Ranzanus breviter, fusius vero Thuroczius & Bonfinius. Thuroczius cap. 31 sic habet: Deinde sanctus Rex venit in civitatem, quæ vetus Buda vocatur, una cum filio suo sancto Emerico & regina. Et cum ibi non invenisset aliquod pium opus in Christo, in quo posset laudari Creator omnium, statim sanctissimus Rex de thesauro prædicti Kean ducis Bulgarorum & Sclavorum, quem occiderat, cœpit in medio civitatis ædificare grande cœnobium in honorem apostolorum Petri & Pauli: ditando illud multis prædiis & simili libertate Romanæ Ecclesiæ fulciendo, in memoriam & honorem curiæ Romanæ, quam corporaliter visitarat. Dum igitur ædificaretur, magistri lapicidæ de Græcia ducti erant: & sanctissimus Rex cum regina ratione devotionis ibidem degebant. Regina autem cruces, tabulas & ornamenta procubat. Quia vero illud grande opus inceptum multos annos conduxerat, ideo vivente sancto Stephano rege illud cœnobium non potuit consummari: sed volente Deo post multum temporis sanctissimus rex Ladislaus nepos ejusdem beati Stephani, illud opus consummavit: ut scilicet posset adimplere votum proavi sui, sicut inferius plenius declarabitur.
[320] Bonfinius pag. 182 de illo cœnobio erecto hæc scribit: [in civitate, quæ vetus Buda dicitur.] Præterea quum ante beati Emerici mortem, Bulgaricum bellum gestum esse tradatur, ad Budam veterem, Germanicam quondam legionem, & Antonini ac Severi temporibus ad cöercendos Barbarorum impetus ibi collocatam, quam ante Budæ appellationem, Sycambriam nominabant, Rex & regina cum filio venerunt, ubi quum nullum veri Dei templum conspicarentur, in quo pia sacra operarentur, exædificandum ampleque donandum continuo cœnobium cum æde censuere, quam divo Petro Pauloque dicarunt. Artifices omnes e Græcia acciti, ut opus memorabile facerent, statuarii, ac plastici undique magna mercede conducti. Ut magis ferveret opus, Stephanus & Gysla Budæ constiterant. Verum quum hic operi; signis, tabulis, ac ornamentis illa incumberet; neuter voti compos esse potuit. Nam quum ante mortem ipsorum perfici nequiverit tanta moles, a Ladislao tandem rege sanctissimo pronepote suo consummatur. Hactenus illi. Porro vetus Buda alia est ab urbe Buda, quæ deinde Hungariæ fuit metropolis: at huic est propinqua, sitaque ad Danubium Strigonium versus, dicta Germanis Alt Offen. Porro S. Ladislai, qui hoc opus perfecit, Stephanus non erat proavus, ut ante dixit Thuroczius: sed erat e posteris Michaëlis, patrui Stephani, atque ille erat proavus Ladislai.
[321] [Cura Regis lustrandi] De cura ecclesiarum omnium hæc præmissis adjungit Bonfinius: Perpetuum divo Stephano institutum hoc fuisse ferunt, ter quotannis basilicas & cœnobia, quæ fundarat, revisere solitum: ad aras primum omnes, pias preces & sacra fecisse, ut magnis Numinibus * supplicia debita exsolvere videretur: deinde singulatim templa lustrasse, ne qua quicquam negligentia collaberetur; si quid vitii imminentisque ruinæ tectis & parietibus intuebatur, extemplo instaurasse: peculiares semper loculos a latere circumtulisse, ex hisque propria manu mendicantibus & egenis erogasse pecuniam: Emericum quoque regali habitu indutum, quum templa cum Patre lustraret, ante aras se continuo exuisse, ut altaria excoleret. Pari quoque studio Gysla utebatur, cui nihil erat antiquius, quam cum Viri probitate certare, sacras vestes & ornamenta sacerdotum diligentissime recognoscere, ut absumpta reficeret, aut lacera resarciret.
[322] [& ornandi ecclesias,] Hisce consentientia habet Thuroczius cap. 31: Consuetudo autem, inquit, sancti regis Stephani major ista fuit, quod omnes ecclesias, quas ipse fundaverat, in quolibet anno ad minus tribus vicibus visitaret, & dum ad ipsas ecclesias devenisset, primo ad omnia altaria pergebat, & singulis singulas preces effundebat. Tandem exeundo totam ecclesiam illam circuibat, & fracturas sive scissuras parietum ac tectorum perspicacibus oculis & morose inspiciebat; & statim remeliorari procurabat: nec a loco illius civitatis aut villæ recedebat, nisi prius vidisset renovari. Quo experto, regina Keisla, dum ad aliquas ecclesias in Hungaria devenisset, omnes apparatus in domo Domini existentes sibi præsentari faciebat; & renovanda tam in sindone quam bysso omni anno renovabat. Filius autem ipsorum beatus Emericus proprias vestes purpureas ante altare deponebat, pro altaribus induendis: sicut patet in ecclesiis regalibus usque modo. Pater vero sanctissimus bursam auream in lumbis gestabat, refertam denariis puri argenti, & dum pauperes vidisset, mox ibi accedebat: & propriis manibus eis providebat. Illius ideo dextera misericors est in corpore exterius coram oculis Hungariæ usque in hodiernum diem.
[323] [quibus omnibus sacras vestes attribuit: duarum fundatio:] Quod hic de dextera Regis incorrupta dicitur, pluribus suo loco firmabitur. Cura vero sancti Regis de vestibus sacris abunde firmatur ex propriis ipsius legibus: nam lib. 2 Decretorum cap. 34 Rex ita statuit: Decem villæ ecclesiam ædificent, quam duabus mansionibus (alias mansis) totidemque mancipiis dotent, equo, & jumento, sex bobus, & duabus vaccis, triginta quatuor minutis bestiis. Vestimenta vero & corporalia, & coopertoria rex provideat; presbyterum & libros episcopi. Quandoquidem ornamenta sacra Rex suis sumptibus procuranda decrevit, nequaquam mirari possumus, ipsum ea frequenter inspicienda curasse. Quod vero id ipsa faceret regina, quodque Rex ecclesias a se structas ipse lustraret, eximiæ illorum pietati, curæque religionem promovendi est attribuendum. Adducta verba etiam ostendunt, Sanctum non quidem omnes ecclesias propriis sumptibus ædificasse; at curam habuisse, ut ubique per totum regnum exstruerentur, atque omnibus donasse vestes sacras. Dubitandum quoque non est, quin multo plures Rex ipse fundarit, quam quarum notitia ad nos pervenit. Certe Pazmanus apud Peterfium plurima enumerat antiqua monasteria, quorum fundator ignotus: nec pauca ex iis a Stephano structa crediderim. Inter abbatias Benedictinas unam necdum memoratam S. Stephano idem auctor attribuit pag. 274 his verbis: Szala, S. Adriani martyris, Vesprimiensis diœcesis, a S. Stephano rege fundata. Stephanus Damalevicius Varta in Serie archiepiscoporum Gnesnensium pag. 64 in S. Adalberto martyre sic habet ad propositum nostrum: Audita cæde martyris, Stephanus rex Pannoniæ primus in ejus honorem templum in arce Strigoniensi condidit. Albericus monachus in Chronico ad annum 1010 de eadem fundatione hæc scribit: Dicunt Hungari, quod.. Rex … majorem ecclesiam Strigonii in honorem Adalberti instituit.
[324] Demum eximia Sancti misericordia, supra breviter asserta, [misericordia ipsius erga omnes.] & fusius jam ante ex aliis scriptoribus memorata, similiter ex ipsis sancti Regis verbis luculenter probari potest. Quippe in Monitis ad filium Emericum cap. 6 varia inculcat, ut filio insignem in hospites quosque benignitatem persuadeat. Dubitari autem non potest, quin talem vellet filium, qualis ipse erat. Audiamus igitur piissimi Regis verba cap. 10, ubi de misericordia loquitur in hunc modum: Oportet regem esse pium, misericordem, & cæteris virtutibus imbutum & ornatum: rex enim impietate & crudelitate fœdatus, incassum sibi vendicat nomen regis, quia tyrannus est dicendus. Ob hoc ergo, fili mi amabilissime, dulcedo cordis mei, spes futuræ sobolis, precor, jubeo, ut per omnia & in omnibus pietate fultus, non solum parentelæ & cognationi, vel principibus, sive ducibus, sive divitibus, seu vicinis & incolis sis propitius; verum etiam extraneis, & cunctis ad te venientibus. Nam opus pietatis ad summam te ducit beatitudinem. Sis misericors omnibus vim patientibus, semper illud Domini in tuis præcordiis habens exemplum: Misericordiam volo, & non sacrificium.
[Annotata]
* i. e. Sanctis
§ XXX. Bessorum incursio in Transilvaniam, quam Rex divinitus dicitur edoctus: insigne severitatis exemplum.
[Plura Rex bella gessisse videtur, quam nota sunt, aut] Si attente consideremus verba S. Stephani in præfatione ad filium Emericum, dubitare non poterimus, quin plura sustinuerit bella, quam scriptis fuere consignata. Hisce enim verbis Emericum alloquitur: Obedi, fili, mihi, puer es, … educatusque in deliciis cunctis, totius expeditionum laboris atque diversarum gentium incursionis expers, [hæc fuere magis diuturna:] in quibus ego jam fere totam meam contrivi ætatem. Graviora ac diuturniora Rex sanctus hic bella insinuat, quam illa fuisse videntur, quæ conscripta sunt: nam hæc omnia simul vix quinque aut sex annos tenuerunt, si finita fuerunt tam facili negotio, quam insinuant verba scriptorum, qui illa enarrarunt. Necesse igitur est, ut dicamus, aut alia quædam prætermissa esse, aut ea ipsa, quæ nota sunt, magis fuisse diuturna. De Bessorum incursione breviter scribit Carthuitius num. 22, atque ea solum de causa, opinor, ut referat, Stephanum divinitus fuisse monitum de periculo subditorum suorum. Verum, dum eos vocat Christianorum hostes, videlicet qui tunc Hungaris inimicabantur, Bessos; satis insinuat eos sæpius incurrisse in Hungarorum ditiones, sive odio Christiani nominis, sive amore prædæ, sive utraque de causa. Rursum, quæ narrat num. 25 de sexaginta Bessorum accessu ad Regem, utcumque innuunt, barbaræ illius gentis feritatem depressam fuisse ab Hungaris.
[326] [admonetur divinitus de irruptione aliqua Bessorum,] Accipe quæ de hisce tradit Bonfinius pag. 180: Nunc ad divum Regem, inquit, revocetur oratio. Tantum sua in Deum pietate præpolluit, ut sub tutela auspiciis divinus regnum geri experientia declararetur. Quadam nocte in somniis e cælo admonitus, continuo experrectus cubiculo exiliit. Veredarium præfectum legionis e vestigio accitum, in Transsylvaniam, ulteriorem Daciæ partem, properare jubet, ut populos vicatim degentes admoneat, imperetque facultates omnes in oppida munitissimaque loca conferant; quum Bessi, qui Istri ora accolunt, ab omni religione alieni, & Ungaricæ gentis hostes acerrimi, regni limitibus immineant. Vix veredarius mandata peregit, ac illi in tutum bona congesserant; ecce barbari immites adventant, agros passim discursant, igni ferroque cuncta vastant, quos inveniunt, licet perquam paucos, sine aliqua sexus & ætatis ratione trucidant. Desides tantum aliquos invenere, hique socordiæ suæ luere pœnas, & nisi hoc monitu suis rebus ipse prospexisset, jam de Transsylvania fuisset actum. Hæc desumpta sunt ex Carthuitio, & paulo liberius amplificata videntur, ita ut nonnulla egeant correctione, aut saltem non omnia pro certis haberi debeant: qualia sunt de facultatibus ad oppida allatis, quod tam cito fieri non poterat; de promiscua omnium cæde, de aliquibus oppressis, & de periculo totius Transilvaniæ, quæ minus certa, atque ex conjecturis nonnihil exaggerata sunt.
[327] [ac nuntium mittit ad loci præfectum,] Idem factum narratur latius in Ms. Mellicensi, & verisimiliter exactius. Quapropter eam relationem huc transfero: Sancta Dei Ecclesia in pace collocata, & ex Romana auctoritate juste ordinata, gens Bissenorum longe a fide aliena, & quasi beluina stultitia carens intellectu, patriæ ejus confinia demoliri aggressa est. Rex vero illos ante dies in remotis partibus venatui insistebat, ut saltem post multas curas, quibus opprimebantur, aliquantisper membra infirma relaxarentur. Cum igitur circa mediam horam diei sopori indulgeret, per voluntatem Dei, qui ea, quæ futura sunt, spiritu visionis suæ manifesta & cognita fidelibus suis ostendit, videbatur astantibus, præsentialiter inimicis paterne loqui, & quasi eos terrendo præferre: Cur vana vestra cohorte claustra sanctæ Ecclesiæ irrumpere vultis? Cur gregem Pastoris magni, & ovilia ejus desolari venistis? Recedite, recedite, qui * impetravi ab Imperatore meo virum defensorem & ducem meum, scilicet Martinum, qui non patiens * morsibus vestris pascua justorum lacerari. Evigilansque alacri vultu, qui sua proferret nuncia, adesse mandavit. Cui assistenti, Non meæ, inquit, legationis causas explere poteris: sed alius, qui fidelior inveniatur, accedat. Præsentatum vero eisdem verbis redire præcepit. Ammoto & tertio, Perge, ait, adire *, festina propere, & mea tollens mandata, dic tribuno plebis, in ulterioribus moranti, ut provideat, viros ad pugnam eligat, & hostium cuneos in me bellum moventes propellat.
[328] Ascendit ille velociter, ad locum pervolavit, quod acceperat, [qui hostes in fugam agit.] indicavit: idemque diligenter factum est. Jam hostis propius aderat, jam mœnia urbis vallaverat: tam inopinata incursio est. Tribunus cum copiis suis illum invaderet *. Tunc utrimque decertatum est: isti protectione Dei roborati accinguntur; illi amentia sua obligati disjunguntur; postremo terga fugæ dederunt. Plures autem eorum corruerunt, plures in captivitatem ducti sunt. Cæde peracta, is, qui venerat, ad Regem regreditur, ut nunciaret ei. Rex audito eventu belli, grates habuit Omnipotenti, qui victoriam fidelibus suis dedit ex inimicis. Nimirum credimus superna pietate illum visitari, qui ne circumdaretur ab inimicis, liberatorem de cælis habere meruit, ut præcederet & custodiret eum: sicut enim Deus Christum suum David quondam a facie Philistinorum, angelo suo protegente, liberavit, ita & hunc de manu persequentium eripuit, educens & reducens in salvationem. Ex hac relatione colligi nequit, utrum hæc Bessorum aut Byssenorum, uti alias vocabantur, incursio fuerit in Transilvania, an in aliis regni confiniis. Verum clare affirmat Bonfinius in Transilvaniam incurrisse Bessos, consentiente Carthuitio, idque verisimile esse, colligi utcumque poterit ex locis, quæ Bessi eo tempore incolebant, de quibus mox, ubi reliqua ad illos spectantia huc transtulero.
[329] Bonfinius pag. 184 ad propositum nostrum refert insigne severitatis exemplum, [Cum Bessi ad Regem properantes, injuriam passi essent in via,] quod præbuit S. Stephanus occasione prædictorum Bessorum, quibus ille Bulgaros adjungit. De his tamen non loquitur Carthuitius, nec auctor Ms. Mellicensis, ita ut illud de Bulgaris pro conjectura solum haberi debeat. Verba Bonfinii accipe: E Bessis Bulgarisque, quos gravi bello domitarat, sexaginta circiter viri, ac iidem non ignobiles, ejus fama succensi ad adorandum Regem in Pannoniam venerant. Carros multos ducebant, quibus magnam auri & argenti copiam, cæterasque fortunas imposuerant, ut non modo eum prærevererentur; verum etiam inter regia servitia perpetuo se insinuarent. Quum Pannoniæ fines attigissent, plerique sceleratissimi tribuni cujusdam famuli, auri cupiditate tracti, ex insidiis hos adoriuntur: multos trucidant, exanimes aliquos relinquunt; cæteris fusis fugatisque, onusta plaustra diripiunt, nummatique in sylvas se recipiunt. Qui ex hac Bessorum societate superfuere, ad Regem tandem perveniunt, illatas sibi cædes & latrocinia, item peregrinationis causam, ex ordine referunt. Rex miseros consolatus, confestim & clam tribunum per apparitorem cum universa familia ocyssime ad se venire jubet: quod nisi continuo fecerit, perduellionis pœnam indicit. Tribunus mox edoctus, coacta familia, opinione celerius advenit. Ante conspectum Regis famulorum agmen explicat.
[330] [ille sceleris auctores gravi mulctat supplicio.] Quum malæ mentis conscii vultu facinora proderent, quæ nuperrime patrarant; Cur (inquit) contemptis Numinibus, & divina lege, præter jus & fas, diri grassatores, hospitum sanguine manus infecistis? cur in humanum genus, & in eos, qui veræ sapientiæ cupiditate peregre iter faciunt, tam impie sæviistis? cur viros innocentissimos morte mulctastis? Proinde sicut in alios a vobis actum est, ita & vobiscum nunc in conspectu meo Deus aget. Mox capitales eos pronunciavit. Ad omnes regni aditus, singula horum paria, quando multi fuerunt, crucibus affigi jussit, ut liberum peregrinis iter in Pannoniam quondam hospitabilem omnibus fore significaret. Quare factum est, ut quoad vixerit, ne minimum quidem latrocinium in Ungaria posthac patratum senserit. Hoc enim severitatis exemplo ita facinorosorum audaciam coërcuit, ut nemo peregrinis manum injecerit. Eos vero qui læsi & spoliati fuerant non solum indemnes, verum cumulatissime donatos, & voti compotes præstitit. His omnibus satis consonat Carthuitius, uti & Ms. Mellicense, quod hic Carthuitio ita consentit, ut nulla fere sit differentia, nisi in solis vocibus. Non igitur necesse existimo eam relationem ex Ms. huc transferre, cum Carthuitius videri possit num. 25, ibique sim observaturus in annotatis leviora illa, quæ aliter habentur in Ms.
[331] [Bessi illi eo tempore erant Bulgarorum subditi vel amici,] Porro de provincia, ex qua Bessi, aut Bysseni venisse dicuntur, in codice Mellicensi habetur: Partibus Bulgarorum egressi. At in Carthuitio nunc legitur, partibus Hungarorum. Opinor legendum Bulgarorum, itaque in ipso etiam Carthuitio legisse Bonfinium, atque ea de causa Bessis adjunxisse Bulgaros, & quidem satis probabiliter, ut videbimus. Bulgari autem eo tempore Serviam habebant subjectam: nam apud Pagium ad annum 1027 num. XI Chronographus Virdunensis Bellegradam, alias Albam Græcam dictam, in Serviæ & Hungariæ limitibus sitam, ait esse in confinio Bulgarorum & Hungarorum. Hæc simul juncta utcumque innuunt, Bessos seu Byssenos eo tempore venisse ex hodierna Bosnia, quæ a Constantino Porphyrogenito cap. 32 de Administrando imperio vocatur ager Bosonæ, & pars erat Serviæ, quam tunc sub imperio Bulgarorum fuisse jam diximus. Adstipulatur huic opinioni Bonfinius decad. 2 lib. 10 pag. 330, ubi de Bessis, quos olim in Thracia circa montem Hæmum & Hæbrum fluvium habitasse constat, ita montem suam exponit: Bessi veteres, ut a principio diximus, fuere populi, quos Græci Bessos sæpe appellarunt. Hi a Bulgaris ex inferiore Mysia ejecti, in superiorem submigrarunt, & proximam Savo regionem incoluerunt, quam intercepta littera Bosnam a Bessis vocavere. Amicos porro fuisse Bessos & Bulgaros, aut Bessos cum principe suo fuisse sub imperio Bulgarorum, iis temporibus, colligi potest ex eodem scriptore decad. 2 lib. 3 pag. 209, ubi narrat bellum Bessorum & Bulgarorum contra Salomonem Hungarorum regem, captamque a Salomone Albam Græcam, seu Belgradum.
[332] [& hodiernæ Bosniæ habitatores,] Accipe quæ ibi habet de incursu eorumdem: Bessi ac Bulgari, qui inferiorem Mysiam & Danubii ostia … accolunt, (imo & superiorem Mysiam, & Bessi etiam partem Pannoniæ antiquæ) trajecto Savo ad Taurunium, quam Albam Græcam nunc vocant, in Syrmium inferioremque Pannoniam effusi, cuncta diripiunt, pecora cum hominibus abducunt: & remenso amne, rapinis onusti in Bulgariam se recipiunt. Hæc, quæ circa annum 1070 gesta sunt, aliaque similia apud Bonfinium relata, insinuant, Bessos illos fuisse Bosniæ incolas, qui prædæ cupiditate in Hungariam subinde incurrebant. Cum vero hæc facta dicantur in Transilvania, dubitari vix potest, quin Bessi, transita Servia Bulgaris subjecta, trajectoque Danubio, per comitatum Temeswariensem in Transilvaniam se effuderint, ut incautos nihilque tale metuentes opprimerent, tandemque multis ditati spoliis in patriam regrederentur. Quo circiter tempore irruptio illa contigerit, nullus expressit. Verisimile est, Bessos prædæ inhiantes similia sæpius tentasse; sed tandem magis fuisse quietos, colligitur ex accessu illorum, de quorum injuria supra egimus.
[Annotata]
* forte quia
* forte patietur
* forte abire festina
* lege invadit
§ XXXI. Bellum cum imperatore Conrado, & pax mirabili modo obtenta: virtutes Sancti, contemplatio & ecstasis.
[Conradus imperator, rupta pace, Stephano bellum infert,] Varii Scriptores Germani narrant breviter bellum, quod anno 1030 Conradus imperator S. Stephano intulit, quodque finem habuit sequenti anno 1031 per pacem subsecutam. Carthuitius num. 23 de eodem paucis sic agit, ut satis appareat, eum res bellicas exacte exponendas non suscepisse, sed eas solum attingere, quatenus occasionem præbent declarandi eximiam Regis sanctitatem, aut facta quædam mirabilia, quæ singulari providentia protegentis Dei contigisse videntur. Carthuitium secutus est Bonfinius in iis, quæ propius spectant ad Stephani sanctitatem, finemque bello mirabiliter impositum, uti verba ejus inferius danda ostendent. Belli causam aperte Conrado attribuit idem scriptor, qui sic habet pag. 182: Vivente Henrico principe sanctissimo, paribus utrimque studiis pax longe lateque servabatur, omniaque apud Ungaros e sententia gerebantur. Post, ubi imperator ille optimus inter Divos relatus est, Conradus … cæsar designatus … institutam pacem utrique genti apprime salutarem intercepit. Post plura de Conrado non sine aliquot erroribus, quos brevitatis gratia omittere malui quam corrigere, primam belli causam ait fuisse, quod Hungari subsidia promisissent Italis, quos initio regni sui subegit Conradus: aut certe quod Conradus id crederet. Alteram vero causam exponit his verbis: Plerique, defuncto Henrico concordiæ ac pacis auctore, ingenita Germanorum Ungarorumque odia diutius contineri nequivisse prodiderunt.
[334] Wippo in Vita Conradi Salici de hoc bello scribens, [post simultates aliquas, culpa Bavarorum ortas,] docet dissensionem diu viguisse inter Hungaros & Bavaros, culpamque Bavaris candide adscribit. Bavariæ præerat Henricus Conradi filius ac deinde in imperio successor; atque inde factum, ut cum utroque res esset sancto Regi; & Conradus deinde universis imperii viribus Stephanum vellet opprimere. Verum jam ante S. Stephanus legato Conradi transitum negaverat per Hungariam. Accipe laudati Wipponis verba apud Pistorium pag. 435: Eodem tempore (anno 1027) Werinharius Argentinæ civitatis episcopus, ab imperatore (Conrado) legatus Constantinopolim mittitur. Qui dum causa orationis Hierosolymam pergere se fingeret, … mirabiliter prohibitus est. Nam dum magnum comitatum hominum, majorem quoque mutorum animalium, equorum, boum, ovium, porcorum, multasque delicias seculares ultra modum secum educeret, perveniens in Ungariam, a rege Stephano contradicta est sibi via, quod eo tempore nulli oratorum accidit. Hæc satis insinuant, simultates inter Conradum & Stephanum fuisse ab anno 1027, legatumque Conradi Stephano fuisse suspectum. At primam dissensionis causam hæc non produnt; uti nec illa, quæ pag. 436 scribit in hunc modum: Eodem tempore (anno 1030) multæ dissensiones inter gentem Pannonicam & Baioarios, culpa tamen Bajoariorum factæ sunt; ita ut Stephanus rex Ungarorum multas incursiones & prædas in regno Noricorum, id est, Baioariorum faceret. Unde commotus imperator Chuonradus cum grandi exercitu super Ungaros venit.
[335] [& non quod Stephanus Bavariæ ducatum uxori & filio peteret:] Hermannus Contractus ad annum 1030 breviter hæc scripsit: Conradus imperator Stephanum Pannoniæ regem cum exercitu petit. Fadem brevitate utitur Lambertus Schafnaburgensis, Marianus Scotus, Albertus Stadensis, aliique non pauci Chronicorum scriptores, quos recensere non est necesse: nec ullum reperio ex antiquis, qui veram & certam belli causam assignet. Quapropter parum fido Joanni Aventino, qui Annalium Boicorum lib. 5 pag. 314 scribit, Stephanum pro uxore Gisela & filio Emerico petiisse ducatum Bavariæ, ac repulsa irritatum Bavaris bellum intulisse. Martinus Hoffmannus in Annalibus Bambergensibus apud Ludewig tom. 1 Scriptorum Germanicorum col. 59 Aventini mentem fere exprimit, ita scribens: Postero anno (1028) Conradus solennem principum conventum Ratisbonæ celebravit. Ad eum Stephanus Ungariæ rex, legatis missis, Bavariæ ducatum, Giselæ conjugi & Emerico filio hæreditarium, sibi reddi postulavit. Quod cum Conradus fieri posse negaret, gravis inter utrumque exorta discordia, in apertum bellum erupit. Hanc rationem belli, antiquis prorsus incognitam, Brunnerus in Annalibus Boicis part. 2 lib. 5 merito explodit his verbis: Aventinus cum causam belli hujus nullam reperiret, inscitam fabulam commentus, repetitum a Stephano pro Emerico filio Boiariæ regnum, quod avunculus illius, avus, proavusque tenuissent, sine teste scripsit, solita vanitate, quam etsi nihil moramur, exsufflare tamen subinde & evertere levi brachio, æquum est. Nos igitur causam belli relinquemus incertam.
[336] [Conradus Hungariam invadit; at non videtur id eodem tempore fecisse dux Bohemiæ,] Progressum finemque belli cum Aventino rursum explicat Hoffmannus, sic prosecutus: In id cum Conradus omni ope ac studio incumberet, sequenti anno (1029) cum exercitu in Ungariam processit, & obvia omnia gladio ac incendiis vastavit, populabundus ad Rabam usque, nemine resistente, progressus. Ea lis demum morte Emerici dirempta fuit, & Conradus imperator Stephano regi, instaurationem fœderis, quod cum Henrico imperatore affine suo fuerat, postulanti summa voluntate concessit. Causam finiti belli mox videbimus. Interim alium etiam S. Stephani hostem, videlicet Bohemiæ ducem, parum probabiliter suggerit Annalista Saxo ad annum 1030, scribens sequentia: Hoc anno Bracilaus dux Boëmiæ Ungaros magna cæde prostravit, & terram eorum usque ad urbem Strigoniam devastavit. Qui hic Bracilaus, alias Brzetislaus dicitur, & Prædislaus: at non ausim asserere, hæc vera esse, cum illam ipsius contra Hungaros expeditionem alibi non inveniam. Quin potius fictitia videntur, nisi forsan aliquot annis serius contigerint: nam Prædislaus ducatum Bohemiæ adeptus non est, nisi circa annum 1034, ut habet Pagius ad illum annum num. 16. Ipse etiam Annalista Saxo, sibi aperte contradicens, ad annum 1032 adhuc meminit de decessore Prædislai Udalrico, quem Odalricum vocat, satisque ibidem innuit hunc anno 1030 fœderatum non fuisse cum Conrado, qui Udalricum de insidiis etiam, quas ante biennium ipsi imperatori fecerat, confessum in exilium transmisit. Illam igitur Bohemorum de Hungaris victoriam fictitiam, aut ex errore ortam, prorsus existimo.
[337] Ne Conradum quidem multum efficere potuisse contra Stephanum, [& Stephano ad Dei opem confugtente, revertitur Conradus,] Dei protectione munitum, Wippo satis declarat, dum post verba num. 334 data sic prosequitur: Rex autem Stephanus, minime sufficiens adversus imperatorem, orationibus & jejuniis in universo regno suo indictis, præsidium Domini tantummodo flagitabat. Imperator tam munitum regnum fluviis & sylvis intrare non valens, multis tamen prædationibus (&) incendiis circa terminos regni injuriam suam satis ulciscens, reversus est, volens tempore opportuniori cœpta sua peragere. Sed filius suus rex Henricus adhuc puerulus, Eigelberto Frisingensi episcopo creditus, legatione Stephani regis pacem rogantis accepta, unico consilio principum regni, patre nesciente, gratiam reconciliationis annuit; juste & sapienter agens, qui Regem injuste injuriatum, ultro petentem gratiam, recepit in amicitiam.
[338] Non exprimit Wippo, utrum pax redintegrata sit eodem anno 1030, [ac pax instauratur anno, ut videtur, sequenti,] an sequenti. Hermanni Contracti fusius Chronicon apud Canisium omnia ad eumdem annum 1030 refert his verbis: Conradus imperator, jam dudum inimicitiis cum Stephano Ungariorum rege conflatis, Pannoniam petiit, & quantum fluminibus & paludibus non obstantibus poterat, Rabam devastavit. Per Rabam intelligo fluvium Arrabonem, Germanis Raab dictum, non vero Jaurinum, urbem trans idem flumen sitam, etiamsi & illa Raab dicatur Germanis: nam transitu fluminis verosimiliter prohibitus fuit Conradus. Porro additur post pauca ibidem: Pax cum Stephano rege Ungariorum redintegratur. Verum cum hæc Hermanni editio interpolationis sit suspecta, magisque fidere possimus editioni Pistorii, ubi Hermannus instauratam pacem cum plerisque aliis Chronographis affigit anno 1031, hunc annum præferendum censeo, nisi forsan quis omnia sic velit conciliare, ut credamus a bello cessatum, pacemque cum Henrico rege initam esse anno 1030; at sequenti eamdem concordiam stabilitam per missos a Stephano legatos ad Conradum, qui initam a filio pacem ratam habuerit & confirmaverit.
[339] Quidquid vero sit de exigua hac temporis differentia, Wippo ingenue fatetur culpam inchoati belli fuisse in Bavaris, satisque simul innuit S. Stephanum singulari Numinis protectione gavisum esse contra inimicum potentissimum; [mira Dei Stephanum protegentis providentia:] atque eatenus relationibus Carthuitii & Bonfinii optime consonat. Quod autem hi scribunt de nuntio illo, qui in castra Germanorum venit quasi missus a Conrado, quique ducibus mandata recedendi pertulit, nec Wippo habet, nec alii scriptores Germani. Verum æque mirabile est, quod Wippo asserit, pacem ab Henrico rege puero cum Stephano initam esse, ignorante Conrado: atque hoc Henrici factum, quod nullo modo vocari potest in dubium, suspicionem ingerit, aut Henricum ipsum, aut alium quempiam illorum, qui Henrico fuere pacis auctores, prædictum nuntium mittendum curasse, sive id factum fuerit post pacem clanculum conclusam, sive antea solo belli odio, ut pax facilius instaurari posset.
[340] [relatio ejusdem rei] Accipe igitur totam rei relationem ex Bonfinio, qui corrigi deinde poterit, ubi videbitur paulo liberius conjecturis indulsisse: Stephanus, inquit, ubi Conradum cum universis Germaniæ viribus Pannoniam irruere intellexit, Pontificum, procerumque omnium repente concilium habendum esse censuit: quantum a Germania periculum instaret, edocuit. Habuit delectum, quam umquam antea longe majorem: Pontifices, sacerdotes, item sacri & prophani omnes pariter arma capessenda decernunt, quo facilior resistendi copia daretur. Cum potentissimo hoste rem esse intelligunt. Postquam comparato validissimo exercitu, castra habere cœpit; divinum in primis auxilium his breviter imploravit, quamvis in exorandis placandisque Numinibus die noctuque numquam cessare videbatur: Si placet tibi, Regina cœli, & Ungarici patrona soli, hoc regnum hæreditario jure tibi legatum, igni ferroque ab hostibus vastari, & plantatam nuperrime Scythicis pectoribus fidem Filii tui continuo extirpari, ne meæ (quæso) desidiæ, sed numini tuo hoc tribuatur: si quid Regis culpa patratum est, cui plebem tuam commisisti, ipsum (te precor) pœnas luere patiare, innocentibus parce, novam hæreditatem tuam pro solita benignitate tuere. Mox effusus in lachrymas, & divæ Genitricis numine confirmatus, in Germanos signa moveri jubet, quum numquam fidelibus pia Numina defint. Res non tam commemoratione, quam admiratione dignissima, pridie ejus diei, quo in hostium conspectum futurus erat, accidisse dicitur. Tesserarius namque per omnia militum contubernia & tentoria quidam discurrit, qui imperatoris edicto Germanum quemque solutis castris domum repetere jubet.
[341] [ex Bonfinio, qui nonnihil corrigendus:] In sequenti nocte ante lucem Conradus soluta castra comperit, videt domum quemque festinare. Rei novitate percitus causam disquirit: omnes uno ore referunt, tesserarii voce, missione donatos. Accitis tesserariis, neminem invenit, qui missionis edictum circumtulerit. Mox Conrado Stephani sanctitas explorata succurrit, cujus gratia cœlestem internuncium sub tesserarii specie, castra solvisse reputavit, ne sancti Regis populus oppugnaretur, ne qua inter seniores, junioresque Christianos seditio defectione suboriretur. Approbavit divinæ missionis edictum imperator, instaurataque pace in Germaniam se recepit, cum gravissima asseveratione pollicitus, se Pannoniis, quos sub divina tutela esse intelligebat, perpetuo manus abstenturum. Rex autem e vestigio quum divæ Genitricis patrocinium laboranti sibi, suæque Ungariæ adfuisse conspexit, humi prostratus, clementissimo Numini gratias egit, & per cunctas aras Pannonicæ Deæ * sacra fieri passim edixit. Ita narrat discessum Germanorum Bonfinius, acsi discessissent, præsente in castris Conrado. At verisimilius est, id contigisse, eo absente, non per tesserarium per castra discurrentem; sed per nuntium aliunde in castra profectum, acsi missus esset a Conrado. Nuntiusne ille humana fraude subornatus fuerit, an sola Dei providentia eo directus, in medio relinquam. Hac de causa etiam incertum est, an hic aliquid humana industria majus agnoverit Conradus, ideoque finem bello imposuerit, licet Hungari istud crediderint, & non prorsus immerito ob eximiam Stephani sanctitatem, singularemque Dei protectionem, quam in aliis quoque casibus expertus est Sanctus. Bailletus ad 2 Septembris in Stephano scribit, Conradi jussu Germanos tam celeriter recessisse, ut fugere viderentur. Potuit sane contingere, ut Conradi exercitus velitationibus, inopiaque cibariorum non exigua pateretur detrimenta ante flumen Arrabonem, eaque de causa crescentem Hungarorum exercitum operiri non sit ausus; at nolim sine teste asserere, quod nec Hungari tradiderunt nec Germani, neque id tam fidenter affirmasset Bailletus, sed solum dedisset pro conjectura incerta, si preße sequi voluisset monumenta antiqua.
[342] Post relatum id bellum Carthuitius num. 24 de virtutibus sancti Regis, [virtutes ac frequens oratio Sancti,] ac præsertim de perpetua orandi contemplandique consuetudine memorat aliqua. Eadem Bonfinius pag. 183 expressit his verbis: Deinde eo ardentius pro explorata divinæ clementiæ gratia, in Dei charitate permansit: quem in partiendo tempore, tali usum instituto fuisse ferunt, interdiu dicendo juri, ac regalibus officiis & negociis incumbere, noctes fere insomnes ducere, in divina contemplatione versari, cum assiduis lacrymis pro publica & privata salute supplicare, piis precibus æquiora Numina reddere, in divinam quandoque contemplationem usque adeo rapi, ut humo subtractus, in aëre pendere videretur: nam quum in remotam quandam basilicam secessisset (imo cum longe abesset ab omni ecclesia, ut habet Carthuitius num. 25) Numinis exorandi causa, distentis circum tentoriis noctem transegit: qua quidem intempesta, quum in tabernaculo ad contemplandum suscitaretur, usque adeo in Divinitatis contemplatione correptus est, ut corpus evectam in aëra mentem subsequeretur.
[343] Quin & tabernaculum, ne vehementissimam contemplationem interciperet, [qui dum contemplationi insistit in tabernaculo, papilio in aëra tollitur.] corpusve inhiberet, ne cum animo in aëra raperetur, ipsum quoque simul tractum, in aëre diu pependisse tradunt. Quum patefactum cuidam sancto viro miraculum intellexisset, mox eum admonuit pariter, & interminatus est, ne quid de hac re, se vivente, proderet. Fama tamen Regiæ sanctitatis ea late diffusa vagabatur, ut e remotissimis multi oris ad venerandum Hominem plane confluerent. Hæc similiaque plura, quæ variis locis de eximiis Stephani virtutibus commemoravimus, non videbuntur incredibilia viris prudentibus, qui sanctissima ejusdem Regis Monita, § 33 danda, attente perlegerint; simulque consideraverint, quanta sit Dei liberalitas in illos, qui eum puro sinceroque amore unice quærunt & diligunt. Verumtamen Bonfinius, cum supra dicit, corpus Sancti raptum esse in aëra, male intellexit Carthuitium, qui id non asseruit, sed de solo papilione in aëre suspenso locutus est; ideoque ejus relatio eatenus necessario est corrigenda.
[Annotata]
* i. e. Patronæ
§ XXXII. An Emerico filio uxorem dederit? An regnum eidem abdicare cogitaverit? mors sancti Emerici: an morbus, quo triennio laboravit Rex, ex morte filii contractus?
[Tradunt scriptores Stephanum filio suo Emerico dedisse uxorem,] Quamquam verisimile non est, nec ulla auctoritate probari potest, pacem inter Stephanum & Conradum coaluisse per mortem Emerici, qui S. Stephano solus e filiis supererat, mors tamen illius principis non diu post videtur subsecuta. Hoc igitur loco expedienda sunt de Emerico reliqua omnia, quæ simul spectant ad patrem Stephanum: nam alia illius gesta suo loco discutientur. Ante laudata Emerici Vita ad propositum nostrum habet hæc verba: Dum ex paterna dispositione virgo nobilis, utpote orta de regali prosapia, beato Emerico desponsata esset &c. Addit Vita, Emericum cum sponsa sua virginitatem servasse, votumque castitatis nuncupasse. Vitam hanc, opinor, secutus est Bonfinius, qui eadem de Emerico narrat, relatoque virginitatis voto, quod nemini revelaverat, de conjugio ipsius sic scribit pag. 178: Post hæc Pater, ut publicæ saluti de successore consuleret, Emericum parandis liberis haud intempestivum, digno conjugio obligandum esse censuit, ratus neminem regno commodiorem futurum, si viveret: sin minus, sanctissimam hinc prolem sperari posse, & regendis Ungaris accommodatissimam. Quare excellentissimam forma & virtute virginem, ac regali genere natam, huic desponsat Pater, operamque liberis quandoque dandam edocet, ne legitimus idemque optimus Pannoniæ regno successor desit. Quamvis hoc haud facile efficere potuit, quando non sine multis eo precibus filium redegerat; ipsum tamen obtemperantissimum, & decenti conjugio jam obstrictum, numquam cum uxore rem patrasse, sed majorem (si dici potest) quam antea, castitatem servasse comperit.
[345] [idque aliunde satis verisimile, licet votum ille nuncupaverit virginitatis, quam servavit:] Eadem quoque de conjugio & virginitate Emerici asserit Dlugossus in Historia Polonica ad annum 1006, & rursus ad annum 1022. Quin & Joannes Tomcus in Emerico post datam Vitam ex Surio hæc subjicit: Uxorem S. Emerici filiam Crescimiri regis Dalmatiæ fuisse, Dalmatica monumenta testantur, eamdemque virginitatem ad extremum usque vitæ professam. Porro virginitas hæc in conjugio servata aliunde satis est credibilis & verisimilis ob recentissimum exemplum S. Henrici imperatoris, qui avunculus erat Emerici: nam Henricus servatam cum S. Cunigunde virginitatem ante mortem indicaverat, defunctusque erat anno 1024, quo nuptiis verisimiliter necdum illigatus erat Emericus. Nonnihil tamen scrupuli oritur tum ex silentio Carthuitii, tum ex voto virginitatis jam ante nuptias nuncupato, si omnia exacte narrantur in Vita. Verum Carthuitius rem omittere potuit, quia potius ad Emericum spectabat quam ad Stephanum: & Rex paterna auctoritate irritum facere poterat filii votum, quod verisimiliter ante pubertatem erat emissum. Filius contra, etiamsi obligatione voti solutus esset auctoritate Patris, eique paruisset ducendo uxorem, poterat nihilominus, modo sponsam ad consensum pertraheret, eidem virginitatis servandæ proposito insistere, atque avunculi sui S. Henrici exemplum imitari. Nihil igitur obstat, quo minus veræ esse possint nuptiæ Emerici, de quibus in ipsius Vita latius agi poterit.
[346] Laudatus Dlugossus ad annum 1022 scribit, [dicitur etiam voluisse regnum filio abdicare, at id minus certum:] Stephanum cogitasse de regni administratione in filium transferenda. Ranzanus hac de re habet sequentia ind. 8: Fuit enim excellens (Emericus) ea vitæ integritate ac sanctitate, ut in omni virtutum genere esset parenti simillimus. Eam ob rem beatus Stephanus ea ipsum charitate complectebatur, ut nihil supra facile dici posset. Decreverat religiosissimus Rex abdicare se regno, seque separare ab hominum frequentia, quo divinarum rerum meditationi posset inservire liberius. Regni vero curas Emerico demandare instituerat: cæterum dum talia secum mente volutat, divino consilio aliter decernitur. Repente namque Emericus in adversam incidit valetudinem, eaque paucis post diebus correptus moritur, pie plane, ut credere par est de viro, qui vitam transegerat sanctissime. Thuroczius cap. 33 eadem tradit his verbis: Postquam autem magnificavit dominus misericordiam suam cum beato rege Stephano, vertendo dorsa regum in fugam a facie gladii ejus, & dominio ejus principatus atque potestates subjiciendo omnium exterarum nationum circumadjacentium; deliberavit sanctus rex Stephanus, & firmiter statuit, ut omnibus pompis mundanæ gloriæ calcatis: & temporalis regni diademate deposito, solius Dei servitio semetipsum manciparet: & ab exterioribus curis expeditus, contemplativam vitam & tranquillam pacem perageret. Coronam vero regiæ celsitudinis filio suo duci Emerico, sanctissimis moribus divinitus instructo, se daturum disposuit. Erat enim beatus Emericus in primævo adolescentiæ flore supra communem naturam hominum divino munere sublimatus; justitia, prudentia, fortitudine, temperantia, sapientia, scientia, mansuetudine, misericordia, benignitate, largitate, humilitate & patientia armatus: cæterisque Catholicis atque politicis virtutibus adornatus; similiter ut sanctus Stephanus pater ejus. Cum itaque sanctissimus Pater sanctissimo filio curam administrationis, & gubernandi regni solicitudinem intenderet committere; beatus dux Emericus propria morte præventus est. Hactenus illi: verum cum nihil de hac Regis cogitatione habeat Carthuitius, ac ne Bonfinius quidem; illud desiderium abdicandi se regno, (licet incredibile non sit nec improbabile ob morbos, quibus Rex sanctissimus affligebatur) ut plane certum affirmare nolim.
[347] Minus etiam certum, minusque probabile est, [quod vero scribunt aliqui de morbo ex dolore ob mortem filii contracto,] quod iidem scriptores asseruerunt de morbo S. Stephani, aut potius de morbi causa, quam divinando sic expressit laudatus Thuroczius: Flevit autem eum sanctus rex Stephanus & universa Hungaria inconsolabiliter planctu magno valde. Tanta vero doloris acerbitate sanctus rex Stephanus exacerbatus in gravissimam incidit infirmitatem. Et post multos dies vix qualemcumque vitæ reparationem recepit: sed pristinæ sanitati numquam plene potuit restitui. Nam & pedum doloribus urgebatur, & tristitia ac gemitibus afficiebatur; præsertim propterea, quia nullus videbatur de consanguineis ejus idoneus ad hoc, ut eo mortuo regnum in fide Christi conservaret. Pronior enim erat gens Hungarica ritui paganico inclinari, quam fidei Christianæ. Consonat fere Ranzanus, ita scribens: Ejus (Emerici) obitum adeo moleste Rex tulit, ut morbum & ipse contraxerit quam gravissimum, ex quo perdiu, ac non sine vitæ maximo periculo, laboravit. Doloris causa erat, quod animadvertebat, e suis inveniri posse neminem, cui amplissimi regni sui administratio demandaretur. Maxime autem eo angebatur, quod non occurrebat ei via, qua nancisceretur hominem quempiam, a quo Christianus cultus, nuper susceptus ab Hungaris, pertinaci opera conservaretur. Sed placuit immortali Deo, ut Regem ipsum sineret tantisper vivere, ac regnum tenere, dum novelli Christiani fide, quam acceperant, satis confirmarentur: quamdiu tamen fuit in vita, multiplicibus morbis vexatus est.
[348] [falsum apparet, cum triennalis morbus videatur præcessisse,] Bonfinius pag. 184 de hisce conjecturas suas sic exposuit: Paucis post annis, quando virtus adversitate perficitur, & quos Deus diligit, corrigit (ut aiunt) & castigat; quum magno Rex dolore torqueretur, quod Emerico orbatus, nemo sibi nepos & cognatus erat, cui regnum & Ungaricæ fidei conservationem tuto committeret, quumque intelligeret Scythicam gentem, intermissa divini cultus fideique custodia, in pristinam insipientiam continuo recasuram, varios ex hoc morbos subire coactus est. Emericum ab anno salutis trigesimo primo supra millesimum, extinctum aliqui scripsere. Ipse tanto corporis languore correptus est, ut ne pedibus quidem stare posset. In hisce relationibus vera falsis mixta videntur, aut saltem certa incertis, & non pauca idcirco corrigenda. Primo satis certum est, Sanctum variis ac diuturnis morbis laborasse; at falsum videtur, primam morborum causam ortam esse ex dolore de obitu Emerici: nam jam ante illius obitum triennali laboravit infirmitate, quæ certo ex illa causa oriri non poterat. Audiamus de his Carthuitium, qui circa illud tempus vivere cœpit. Hic num. 26 ait Regem triennio ægrotasse; ac deinde ad obitum filiorum sic pergit: Postquam inde propitiationis Dei medicamine convaluit, tamen judicio æterni persecreti consilii quamdam examinationem in filiorum suorum obitu sibi sensit immittere verbera, quos in ipsis infantiæ gradibus, infantes qui dedit, abstulit. De quorum morte mœstitiam obortam Genitor propter amorem filii superstitis, bonæ indolis pueri Emerici compescuit &c. Hæc verba primum illum Regis morbum non modo præponunt Emerici morti, sed etiam aliorum filiorum, ita ut diu ante videatur contigisse; certumque sit hunc morbum non esse ortum ex dolore de morte filii.
[349] [cumque graviter quidem, at non nimis diu, de obitu filii doluerit.] Secundo indubitatum quoque est, Regem graviter doluisse de obitu filii sui, & non immerito; neque ulla etiam est ratio, cur obitum illum removeamus ab anno 1031, cui eum affigunt Carthuitius & Bonfinius. At falsum apparet, aut certe verisimile non est, ex illo dolore morbum ortum esse, quo deinceps usque ad mortem Sanctus sic laboraverit, ut numquam integre convaluerit. Dolorem eumque gravem testatur Carthuitius num. 27; sed statim etiam subjungit, dolorem hunc non fuisse diuturnum, Regemque, deposito mœrore, se totum dedisse operibus piis, quibus & religionem promoveret, & cuicumque hominum generi liberaliter subveniret. Morbum vero postremum post alia non pauca commemorat, atque asserit quidem gravem fuisse ac diuturnum; at nullo modo innuit, eum toto laborasse septennio, quod intercessit inter mortem Emerici & Stephani. Non solus autem Carthuitius tam diuturno gravique dolori, ex quo morbus fuisset contractus, adversatur; sed etiam Vita S. Emerici, quæ docet dolorem brevi pulsum fuisse, subsecutis post obitum Emerici miraculis, de quibus sic habet: Et quoniam necessaria sunt miracula, ubi humana imbecillitas tarda est ad credendum, tot ac tantis virtutum signis dies obitus sui tricesima coruscavit, ut omnibus in regia urbe, ubi sanctum ejus corpus humatum est, commorantibus non dies mœroris, sed gaudii esset, cum nec ipsum Patrem mœror ob mortem filii angeret; sed eum ob coronam vitæ æternæ filio indubitanter collatam lætitia plena perfunderet. Ceterum quod asserunt, Regem doluisse, quia non satis videbat, cui stabilitam in regno religionem tuto committere posset, admodum verisimile est: nam diligentem ipsius curam, ut religio post obitum suum florere pergeret, magis declarabunt dicenda inferius.
§ XXXIII. Monita, quibus Stephanus filium Emericum instruxit, ut regnum recte pieque administraret.
[Monita S. Stephani ad filium Emericum a variis edita: in præfatione] Quamquam incertum esse dixi, an S. Stephanus se regno abdicare voluerit in gratiam filii Emerici: id tamen certum est, eum filio suo regnum destinasse, ac nihil prætermisisse, quo eum erudiret ad rectam piamque ejusdem regni administrationem. Documenta filio data, quæ brevissimo compendio commemoravit Carthuitius num. 26, luculentum piæ illius curæ præbent testimonium; simulque ostendunt, qualis fuerit Stephanus ipse, cum verisimile non sit, illum neglexisse ea, quæ filio diligenter inculcavit. Monita illa a variis edita sunt, atque apud Werboczium quidem in Opere tripartito tom. 2 a pag. 1 sub hoc titulo: Sancti Stephani primi regis Ungariæ decretorum liber primus ad sanctum Emericum ducem. Accensentur enim decretis seu legibus regni Hungariæ, quamvis proprie leges non sint, sed monita regibus data ad regnum præclare administrandum. Illa autem huc transferam ex editione memorata, prout divisa sunt in præfationem & decem capita; lectionesque variantes dabo ad marginem ex editione Joannis Sambuci, qui eadem dedit post Bonfinii aliorumque Opera. Si quæ vero obscuriora videbuntur, post singula capita breviter explicare conabor. Præfatio, in qua Rex hortatur ducem ad capessenda paterna monita & præcepta. Hic præfationis titulus apud Sambucum omittitur, & certo non est S. Stephani; omissa ibidem similiter invocatio sanctissimæ Trinitatis, quæ verisimiliter Regis est, cujus verba sequuntur: In nomine sanctæ Trinitatis & individuæ unitatis. Cum cuncta Dei nutu concita, suaque evidentissima præordinatione disposita, tam in amplitudine cœli, quam in istis amplissimis * terrarum climatibus, ratione intelligentiæ funditus sentiam vigere, atque subsistere: cumque affatim universa hujus vitæ utilitati dignitatique gratia Dei concessa, scilicet regna, consulatus, ducatus, comitatus, pontificatus, cæterasque dignitates, partim divinis præceptis atque institutis, partim legalibus, partim juridicis *, partim civilibus, ac nobiliorum ætateque provectorum consiliis, suasionibus, regi, defendi, dividi, coadunari videam: & cum omnes ordines ubique terrarum, cujuscumque sint dignitatis, non solum satellitibus, amicis, servis, præcipere, consulere *, suadere, sed etiam filiis pro certo sciam: tunc me non piget *, fili amabilissime, hac vita comite, tibi documenta, præcepta, consilia & suasiones parare *, quibus tuæ vitæ mores, tibique subjectorum exornes, quando, summa concedente Potentia, post me regnabis.
[351] [hortatur filium, ut suis præceptis obediat.] Te autem studiose, adhibita audientia, Patris præcepta, juxta divinæ sapientiæ suasum, condecet observare, dicentis per os Salomonis: Audi, fili mi, patris tui disciplinam, & ne dimittas legem matris tuæ, ut addatur gratia capiti tuo, & multiplicentur tibi anni vitæ tuæ. Ex hac ergo sententia animadvertere poteris, si ea, quæ paterna pietate tibi præcipio, contempseris (quod absit) quod amplius * amicus Dei & hominum non eris. Audi vero inobedientium * prævaricatorum præcepti casum & præcipitium. Adam quidem, quem Dominus conditor totiusque creaturæ plasmator, ad suam formavit similitudinem, eumque universalis fecit hæredem dignitatis, vinculum fregit præceptorum, statimque dignitatum sublimitatem, ac mansionem paradisi perdidit. Antiquus quoque populus a Deo electus & dilectus, quia legamina * mandatorum, digitis Dei condita, disjecit; idcirco diversis interiit modis: partem quidem terra deglutivit, partem quoque exterminator mortificavit, & pars invicem se interfecit. Filius quoque Salomonis, abjiciens pacifica verba patris, ac superbia elatus, minatus est populo percussiones frameæ pro mastigiis patris *, idcirco multa mala passus est in regno, & ad ultimum dejectus est. Hoc tibi ne accidat, obedi, fili, mihi. Puer es, delitiarum * vernula, pulvinaris accola, fotus educatusque in deliciis cunctis, expeditionum, laboris *, atque diversarum gentium incursionis expers, in quibus ego jam fere totam meam contrivi ætatem. Jam tempus adest, in quo tibi non semper pulvinarium mollities *, quæ te hebetem & delicatum reddant, adhibendæ sunt, quod est dissipatio virtutum & vitiorum fomentum, atque contemptio mandatorum: sed interdum asperitas tribuenda est, quæ tuam intelligentiam ad ea, quæ præcipio, reddant attentam. His itaque præfatis, redeamus ad propositum. Post hanc præfationem Monita sequuntur, ab ipso Sancto in decem divisa capita, quorum titulos ad marginem notabo.
[352] [Monita vero hæc dedit. De observanda Catholica fide.] Cap. I. Quoniam ad regalis dignitatis ordinem non oportet nisi fideles, & Catholica fide imbutos accedere; idcirco sanctæ fidei in nostris mandatis primum damus locum. Imprimis præcipio, consulo, suadeo, fili charissime, si regalem cupis honestare coronam *, ut fidem Catholicam & apostolicam, tali diligentia & custodia conserves, ut omnibus tibi a Deo subjectis exemplum præbeas, cunctique ecclesiastici viri * merito te verum Christianæ professionis nominent virum, sine qua, pro certo scias, Christianus non diceris, vel Ecclesiæ filius. Qui enim false credunt, vel fidem in bonis non implent & ornant operibus (quia fides sine opere moritur) nec hic honeste regnant, nec in æterno regno vel corona participant *. Si vero scutum * retines fidei, habes etiam galeam salutis. His quidem armamentis contra invisibiles & visibiles legitime dimicare poteris inimicos. Nam ait Apostolus: Non coronabitur, nisi qui legitime certaverit. Fides ergo, de qua loquor, hæc est: ut Patrem Deum omnipotentem, factorem totius creaturæ *, & unigenitum ejus Filium, Dominum nostrum Jesum, de Maria Virgine, angelo annunciante, natum, & pro totius mundi salute in crucis patibulo passum, & Spiritum sanctum, qui per Prophetas & Apostolos & Euangelistas locutus est, unam Deitatem perfectam, indissolubilem, incontaminatam esse firmiter credas, & sine omni ambiguitate teneas. Hæc est fides Catholica, quam (sicut * Athanasius dicit) nisi quis fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit. Si aliquando infra tuam inveniantur potentiam, (quod absit) qui hanc collationem sanctæ Trinitatis dividere, vel minuere, sive augere conabuntur *, hos ipsos scias esse hæresiarchæ servos, & non sanctæ Ecclesiæ filios. Tales vero nec nutrias, nec defendas, ne tu etiam videaris amicus & fautor *. Hujusmodi enim viri, sanctæ fidei filios omnino reddunt morbosos, & istam novellam sanctæ Ecclesiæ plebem miserabiliter destruunt, ac etiam dissipabunt. Hoc ne fiat, principaliter cura. Disputant nunc eruditi, an Symbolum, quod supra laudatur nomine S. Athanasii, ab hoc sancto Patre sit compositum. At ea disputatio necdum nata erat S. Stephani tempore.
[353] Cap. II. In regali quidem palatio post fidem Ecclesia secundum tenet locum, [De Ecclesia, & continendo ecclesiastico statu:] a Capite nostro, scilicet Christo, prius seminata; deinde per ejus membra, utique Apostolos, sanctosque Patres transplantata, & firmiter ædificata, atque per totum orbem diffusa. Et quamvis semper novam pariat * prolem, in certis tamen locis quasi antiqua habetur. Hæc autem, fili charissime, in nostra monarchia adhuc quasi juvenis, & novella prædicatur; atque idcirco cautioribus evidentioribusque eget custodibus; ne bonum, quod divina clementia per suam immensam clementiam * nobis concessit immeritis, per tuam desidiam & pigritiam atque negligentiam destruatur, & annihiletur. Nam qui minuit, aut fœdat sanctæ Ecclesiæ dignitatem, ille Christi corpus mutilare nititur. Ipse enim Dominus dixit Petro, quem custodem magistrumque eidem posuit sanctæ Ecclesiæ: Tu es Petrus, & super hanc Petram ædificabo Ecclesiam meam. Se ipsum quidem nominabat petram: verum * non ligneam vel lapideam super se ædificatam Ecclesiam dixit, sed populum acquisitionis, gentem electam, divinam, gregem fide doctum *, baptismate lotum, chrismate unctum, sanctam super se ædificatam Ecclesiam dixit, & appellat. Si quis infelix hujus sanctæ Ecclesiæ membra vel parvulos scandalizat, juxta Euangelii præceptum, dignus est ut mola suspendatur asinaria in collo ejus, & demergatur in profundum maris, id est, dejiciatur de potestatis dignitate, & maneat extra Ecclesiam justorum, in illa mundiali miseria, sicut ethnicus & publicanus. Ac per hoc, fili mi, ferventi studio debes invigilare in sancta Ecclesia de die in diem, ut potius capiat augmentum, quam detrimentum patiatur. Inde etiam * imprimis reges Augusti dicebantur, quia augebant Ecclesiam. Hoc & tu facias, ut tua corona laudabilior, & vita beatior & prolixior habeatur.
[354] [observationes quædam circa Sancti verba de S. Petro,] Pauca hic observanda. Ostendi num. 234, S. Stephani verba, seipsum quidem nominabat petram, probabiliter referri posse ad S. Petrum, parum tamen interesse, hocne an alio modo locum intellexerit. S. Augustinus lib. 1 Retract. cap. 21 scribit, se aliquando per petram intellexisse Christum, aliquando Petrum, subdens: Harum autem duarum sententiarum quæ sit probabilior, eligat lector. Hæc summi Doctoris verba ostendunt dubitationem, in qua erat, de genuina loci intelligentia. Eadem quoque verba evincunt, S. Augustinum agnovisse, non Christum modo esse petram Ecclesiæ, sed Petrum quoque ejusdem Ecclesiæ petram esse, Christo nimirum subordinatam: nam nisi id agnovisset, non reliquisset liberum unicuique, ut locum vel de Christo vel de Petro intelligeret. Patet id etiam ex versiculo S. Ambrosii, quem ibidem recitat: Hoc (gallo) ipsa Petra Ecclesiæ canente culpam diluit. Naturalem expositionem de Petro, quem petram dicebat, primo amplexus erat sanctus Doctor, uti ait. Deinde tamen ad aliam dilapsus est ex sola, opinor, ignorantia linguæ Hebraïcæ & Syriacæ. Ostendunt eam ignorantiam ipsa sancti Doctoris verba: nam pro expositione de Christo hanc solam ibidem allegat rationem: Non enim dictum est illi (Petro:) Tu es Petra, sed Tu es Petrus. Verum Christus Syriace locutus est, ususque bis eadem voce Cepha aut Kepha, voxque eadem repetitur in Euangelio Hebraïco Matthæi, quod edidit Munsterus, acsi Latine diceretur; Tu es Petra, & super hanc Petram: uti jam ostenderunt multi interpretes Catholici, & admiserunt hæretici varii. Corruit igitur tota ratio S. Augustini, qui haud dubie vulgarem loci expositionem solum secutus fuisset, relicta prorsus alia, si scivisset eamdem vocem Syriace bis fuisse repetitam. Hæc paucis observanda duxi, quia loco illo abusus est Schwartzius num. 232 citatus.
[355] [& de ecclesiastica hierarchia.] Magis frivolum, imo plane ridiculum est, quod idem scriptor heterodoxus ex verbis S. Stephani inferre voluerit, ipsum per ecclesiam in petra ædificatam intelligere gentem electam & divinam, non hierarchiam sub uno visibili capite, cum membris suis visibilibus florentem, potentem, splendidam & dominantem. Quippe S. Stephanus unice hic docet per ecclesiam hic non intelligi domum aliquam, aut ædificium aliquod ex lignis & lapidibus constructum, quod alias etiam ecclesia vocatur sensu multum diverso; sed per ecclesiam a Christo designari omnium fidelium cœtum, qui revera est populus acquisitionis, gens electa & divina, grex fide doctus, baptismate lotus, Chrismate unctus. Huic cœtui custodem magistrumque Christus posuit S. Petrum, teste S. Stephano. Itaque Sanctus Rex non modo verbis suis non adversatur ordini hierarchico Ecclesiæ, sed illum clare adstruit; dum asserit Petrum a Christo statutum esse custodem magistrumque Ecclesiæ, & quidem Ecclesiæ eidem, quæ, ut ante ait, a capite nostro, scilicet Christo, prius seminata, deinde per ejus membra, utique Apostolos sanctosque Patres, transplantata, & firmiter ædificata, atque per totum orbem diffusa. Ecclesiæ per totum orbem diffusæ custodem magistrumque positum esse Petrum asserit. Hierarchiam igitur Ecclesiæ sub visibili capite clarissimis verbis agnoscit. Hæc breviter de hisce dicta sunt, ut pateat quam frivolis ratiunculis heterodoxi verba S. Stephani ad falsa sua dogmata conentur pertrahere, licet ex omnibus ipsius gestis abunde discere possint, se a primorum Hungarorum fide longe recessisse. Ceterum quod de etymologia Augusti in fine dicitur, mere accommodatitium est: nam imperatores dicti sunt Augusti ab imperatore Augusto, sicuti Cæsares dicuntur a Julio Cæsare.
[356] Cap. III. Regium solium ornat ordo pontificum; [Episcopi nomenclatura, & de impendendo honore pontificibus] ac per hoc in regali dignitate tertium possident locum pontifices. Charissime fili seniores illos ita custodias, sicut oculorum pupillas. Si illorum benevolentiam habebis *, neminem adversariorum timebis. Illis quidem te observantibus, eris securus in omnibus, illorum precatio commendabit te omnipotenti Deo. Illos enim Deus humani * generis constituit custodes, fecitque speculatores animarum, ac totius ecclesiasticæ dignitatis, ac divini Sacramenti dispensatores * & datores. Sine enim illis non constituuntur reges nec principatus *. Per illorum interventum delicta delentur hominum. Si illos perfecte amas, te ipsum sine dubio sanas, tuumque regnum honorifice gubernas. In manus enim illorum posita est potestas ligandi nos in peccatis, & a peccatis solvendi. Testamentum enim * sempiternum statuit illis Deus, eosque segregavit ab hominibus, & sui nominis atque sanctitatis fecit participes, & ab hominibus * interdixit reprehendendos esse, per Davit deificum regem: Nolite tangere christos meos, &c. Ille autem * tangit christos Dei, qui contra divinum atque canonum institutum sacri ordinis viros falsis criminibus fœdat atque in publicum protrahit. Quod te omnino, fili mi, agere prohibeo, si vis beatus vivere, & tuum regnum honestare. Quia in his rebus imprimis offenditur Deus. Si accidente casu culpa reprehensione digna super aliquem horum, de quibus sermo est, ceciderit, (quod absit) corripe eum ter, quater, inter te & ipsum solum, juxta præceptum Euangelii. Si tunc secrete renuerit audire monita, adhibenda sibi sunt publica, secundum hæc: Si te non audierit, dic Ecclesiæ. Nam si tu hunc ordinem servabis, gloriosam tuam penitus exaltabis coronam.
[357] Cap. IV. Quartus decor regiminis est fidelitas, fortitudo, [De merito honore principum & baronum.] agilitas, comitas, confidentia principum *, baronum, comitum, militum, nobilium. Illi enim sunt regni propugnatores *, defensores imbecillium, expugnatores adversariorum, augmentatores monarchiarum. Illi tibi, fili mi, sint patres & fratres. Ex his vero neminem in servitutem redigas, vel servum nomines: illi tibi militent, non serviant: eorum omnibus sine ira & superbia atque invidia pacifice, humiliter, mansuete dominare, memoria retinens semper, quod omnes homines unius sunt conditionis: & quod nil elevat, nisi humilitas; & nihil dejicit, nisi superbia & invidia. Si eris pacificus, tunc diceris rex & regis filius, atque amaberis a cunctis militibus. Si iracundus, superbus, invidus, impacificus, ac * super comites & principes cervicem erexeris, sine dubio fortitudo militum, hebetudo erit regalium dignitatum, & alienis tradent regnum tuum. Hoc timens, cum regula virtutum dirige vitam comitum, ut tua dilectione angulati, semper regali dignitate adhæreant inoffensi, & ut tuum regnum per omnia sit pacificum.
[358] [De servanda virtute patientiæ, & tribuendo judicio.] Cap. V. Patientiæ & judicii observatio, quinta regalis coronæ est ornatio. David rex atque propheta dicit: Deus judicium tuum regi da. Et idem alibi: Honor regis judicium diligit. De patientia Paulus apostolus loquitur: Patientes estote ad omnes. Et Dominus in Euangelio: In patientia vestra possidebitis animas vestras. Ad hoc tende, fili mi: si vis regni habere honorem, dilige judicium: si animam tuam possidere vis, esto patiens. Quotiescumque, fili charissime, causa digna judicari ad te venerit, vel aliquis capitalis sententiæ reus; noli impatienter portare, vel cum juramento firmare, illum punire, quod instabile & fragile debet esse, quia stulta vota frangenda sunt; vel per te ipsum dijudicare, ne tua regalis dignitas usurpatione inferiorum negotiorum fœdetur: sed potius hujusmodi negotium ad judices mitte, quibus hoc commissum est, quod ipsi secundum suam hoc discernant legem. Time esse judex, gaude vero rex esse & nominari. Reges patientes regnant, impatientes vero tyrannizant. Quando autem aliquid, quod tuæ convenit ad judicandum dignitati, tibi venerit, cum patientia & misericordia, sive miserantia, hoc judica, ut tua corona laudabilis sit & decora. Hoc loco editio Sambuci ab illis verbis: Time esse judex, varia habet menda, uti studiosus lector facile advertet. Illa igitur singula notanda non censui.
[359] [De acceptione exterorum & nutrimento hospitum.] Cap. VI. In hospitibus & adventitiis viris tanta inest utilitas, ut digne sexto in regalis dignitatis loco possit haberi. Unde imprimis Romanum crevit imperium, Romanique reges sublimati fuerunt, & gloriosi, nisi quod multi nobiles & sapientes ex diversis illuc confluebant partibus? Roma vero usque hodie esset ancilla, nisi Æneades ipsam fecisset liberam. Sicut enim ex diversis partibus provinciarum veniunt hospites, ita diversas linguas & consuetudines, diversaque documenta & arma secum ducunt, quæ omnia regiam ornant & magnificant aulam, & perterritant exterorum arrogantiam. Nam unius linguæ, uniusque moris * regnum, imbecille & fragile est. Propterea jubeo te, fili mi, ut bona voluntate illos nutrias, & honeste teneas, ut tecum libentius degant, quam alicubi * habitent. Si enim tu destruere, quod ego ædificavi, aut dissipare, quod congregavi, studueris, sine dubio maximum detrimentum tuum patietur regnum. Quod ne fiat, tuum quotidie auge regnum, ut tua corona ab omnibus augusta * habeatur. Quæ de multorum hospitum adventu in urbem Romanam dicuntur, videri possunt apud Livium lib. 1, ubi narratur, quibus artibus usus sit Romulus, supra Æneades dictus, ut Romam multitudine populi impleret.
[360] [De magnitudine consilii.] Cap. VII. In tribunalibus regum consilium sibi septimum vendicat locum. Consilio enim constituuntur reges, gubernantur regna, defenditur patria, componuntur prælia, sumitur victoria, propelluntur inimici, appellantur amici, civitates construuntur, & castra adversariorum destruuntur. Quando vero consiliis inest utilitas. Nam * astulis, & arrogantibus, ac mediocribus (ut mihi videtur) non valent componi viris, sed a majoribus & melioribus, sapientioribusque ac honestissimis senioribus, exprimi debent & poliri. Idcirco, fili mi, cum juvenibus & minus sapientibus noli consiliari, aut de illis consilium quærere *; sed a senioribus, quibus illud negotium propter ætatem & sapientiam sit aptum. Nam consilia regum in præcordiis sapientum debent claudi, non ventositate stultorum propagari. Si enim gradieris cum sapientibus, sapiens efficieris: si versaris cum stultis, sociaberis illis, fatente Spiritu sancto per Salomonem: Qui cum sapientibus graditur, sapientum erit amicus, nec stultorum erit similis. Et David psallit: Cum sancto sanctus eris, & cum viro innocente innocens eris, & cum electo electus eris, & cum perverso perverteris. Ad hoc quidquid negotii unicuique conveniat ætati, in hoc se exerceat *, scilicet juvenes in armis, senatores in consiliis. Omnino tamen juvenes non sunt expellendi a consiliis. Quoties vero cum illis consilium inibis, etiamsi sit habile, tamen semper ad majores deferas *, ut omnes actus tuos norma sapientiæ mensures.
[361] Cap. VIII. Imitatio * majorum in regali dignitate octavum possidet locum. [Quod majores imitari debeant, & filii obedire parentibus.] Regale ornamentum scito esse maximum, sequi antecessores reges, & honestos imitari parentes. Qui enim antecessorum decreta spernit patrum, nec divinas procurat leges, peribit. Patres enim idcirco sunt patres, ut nutriant filios, ideoque sunt filii, ut obediant patribus. Qui patri suo resistit, inimicus Dei existit *. Omnes enim inobedientes, Deo sunt resistentes. Spiritus enim inobedientiæ dispergit flores coronæ. Inobedientia enim totius regni est pestilentia. Propterea, fili charissime, edicta Patris tui semper tibi sint promptuosa, ut prosperitas tua ubique regalibus dirigatur habenis. Mores quidem meos, quos regali vides convenire dignitati, sine vinculo totius ambiguitatis sequere. Grave enim tibi est hujus climatis tenere regnum, nisi imitator consuetudinis ante regnantium extiteris regum. Quis Græcus regeret Latinos Græcis moribus? aut quis Latinus Græcos Latinis regeret moribus? nullus. Idcirco consuetudines sequere meas, ut inter tuos habearis præcipuus, & inter alienos laudabilis.
[362] Cap. IX. Observatio orationis maxima acquisitio est regalis salutis, [Grandum esse & quomodo.] & ideo nonum; & nonaria regiæ dignitatis canit regula. Continua oratio est peccatorum ablutio * & remissio. Tu autem, fili mi, quotiescumque ad templum Dei curris, ut Deum adores, cum Salomone filio regis, & ipse rex semper dicas: Emitte, Domine, sapientiam de sede magnitudinis tuæ, ut mecum sit, & mecum laboret, ut sciam quid acceptum sit coram te omni tempore. Et iterum: Domine Pater & Deus vitæ meæ, ne derelinquas me in cogitatu maligno, extollentiam oculorum meorum ne dederis mihi, & desiderium malignum averte a me, Domine; aufer a me concupiscentiam, & animo irreverenti & infrunito * ne tradas me, Domine. Hac itaque oratione antiqui utebantur reges. Tu quoque hac eadem utere, ut Deus cuncta vitia a te auferre dignetur, ut invictissimus rex a cunctis nomineris. Ora etiam, ut desidiam & hebetudinem a te depellat, & supplementum omnium tibi tribuat virtutum, quibus visibiles & invisibiles vincas inimicos, ut securus & expeditus ab omni incursione adversariorum, cum omnibus tibi subjectis, cursum ætatis tuæ vitæ cum pace possis finire. Post verba superius data, & ideo nonum, adde, vel subaudi, obtinet locum. Phrasis illa plane mendosa est apud Sambucum.
[363] Cap. X. Modus virtutum ornat coronam regum, & in præceptis ponitur decimus: nam Dominus virtutum ipse est Rex regum. [De pietate & misericordia, cæterisque virtutibus.] Sicut ergo sui exercitus cælestis plenitudo in denis consistit choris, sic tuæ vitæ conversatio in decem persistat mandatis. Oportet regem esse pium, misericordem, & cæteris virtutibus imbutum & ornatum. Rex enim impietate & crudelitate fœdatus, incassum sibi vendicat nomen regis, quia tyrannus est dicendus. Ob hoc ergo *, fili mi amabilissime, dulcedo cordis mei, spes futuræ sobolis, precor, jubeo, ut per omnia & in omnibus pietate fultus, non solum parentelæ & cognationi, vel principibus, sive ducibus, sive divitibus, seu vicinis & incolis sis propitius; verum etiam extraneis & cunctis ad te venientibus. Nam opus pietatis ad summam te ducit beatitudinem. Sis misericors omnibus vim patientibus, semper illud Domini in tuis præcordiis habens exemplum: Misericordiam volo, & non sacrificium. Patiens esto ad omnes, non tantum potentes, sed etiam potestate carentes. Sis denique fortis, ne te prosperitas nimis elevet, aut adversitas dejiciat. Sis quoque humilis, ut Deus te altum faciat, hic & in futuro. Sis vero modestus, & ultra modum neminem punias vel damnes. Sis mitis, ut numquam justitiæ repugnes. Sis honestus, ut numquam alicui spontaneum inferas dedecus. Sis pudicus, ut cunctos libidinis fœtores, sicut stimulum mortis, evites. Hæc omnia superius libata regalem componunt coronam, sine quibus valet nullus hic regnare, nec ad æternum pertingere regnum. Quod supra dicitur cælestis exercitus plenitudo in denis choris consistere, mirum apparet, cum novem tantum angelorum chori enumerentur: at suspicor Sanctum per chorum decimum intelligere omnes homines cælesti gloria exaltatos. Habes hic, lector, Monita sancti Regis, quæ luculenter ostendunt, quantus fuerit, non modo Christianis virtutibus, sed etiam arte regnandi. Digna sane hæc sunt, quæ principum animis alte insculpta maneant. Nunc similiter dabo leges, quas idem Rex subditis suis præscripsit, ut ex omnibus pateat, qualis quantusque fuerit, quantumque Apostolo ac Legislatori suo Christiana debeat Hungaria.
[Annotata]
* al. aptissimis
* al. juridicialibus sive jurisdictionibus
* al. conciliari sive consulere
* al. ne pigeat
* al. proponere
* al. quod jam amplius
* al. mendose inobedientiam
* al. ligamina
* al. patris omittitur
* al. divitiarum
* al. totius expeditionum laboris
* al. pulvinar mollitiei
* al. curiam
* al. filii
* al. participantur
* al. statum
* al. facturæ
* al. sic
* al. conantur
* al. inimicus & ultor
* al. habeat
* al. misericordiam
* al. verum omittitur.
* al. doctam &c. mendose.
* al. quidem
* al. habes
* al. divini
* al. dispositores
* al. principantur
* al. vero
* al. ab humano die
* al. enim
* al. principum abest, & mox nobilium.
* al. propugnaculum
* al. ac abest
* al. mortalis
* al. alibi
* al. abest augusta
* al. jam
* al. quære
* al. exerceant
* al. differas
* al. executio
* al. consistit
* al. abolitio
* al. infrenato
* al. ego
§ XXXIV. Leges Hungaris datæ.
[Leges Sanctus condidit, quæ omnes deinde simul promulgatæ,] Carthuitius num. 13 breviter agit de legibus, quas condidit S. Stephanus cum episcopis & primatibus Hungariæ, & in quo, inquit, uniuscujusque culpæ contrarium dictavit antidotum. Sane leges hæ tales sunt, quales congruebant rudi populo, qui disciplinam Christianam partim amplexus erat, partim aversabatur; & verisimile est, hisce legibus non exiguum robur additum esse prædicationibus episcoporum, aliorumque ecclesiasticorum, qui populum instruebant. Naturale enim est, ut oriatur desiderium cognoscendi illud, quod quis non audet prætermittere. Quo anno hæ leges primum latæ sint, & an omnes simul sint decretæ, non invenio. Omnes tamen simul promulgatæ sunt in concilio aliquo episcoporum & procerum Hungariæ, & de hac promulgatione sic habet editio in Opere tripartito: Explicit decretum sancti Stephani regis, promulgatum Strigonii, (al. Tulnæ) anno MXXXV. Laudatus jam sæpe Peterfius, leges quasdam ex hisce editurus, de earum promulgatione sic loquitur: Quæ (præceptiones & monita) vim tabularum postea obtinuerunt, & anno demum MXVI Tolnæ vel Strigonii promulgatæ sunt.
[365] Inchofer ad annum 1016 de conditis a Stephano legibus ita scribit: [sed aliquæ ex iis citius decretæ atque usu receptæ:] Stephanus rex pro ordinando regno salutares hoc anno procerum suorum utriusque status interventu leges condit. Hæ quinquaginta quinque capitibus continentur, ita digestæ a quibusdam, ut in secundum librum Decretorum, quæ Stephano regi adscribuntur, conjiciantur. In qua re tamen nec ordo nec temporis ratio servata est: nam quæ in primo libro habentur, non Decreta proprie, sed Monita sunt ad Emericum filium instruendum composita seorsim, & posterius edita; ipsa vero Decreta falso a quibusdam notantur anno trigesimo quinto regni condita, quorum non pauca longe antea usu viguisse constat: etsi quædam, ad politicum regimen spectantia, serius deinde sint addita. Præstat in hac re manuscripti codicis fidem sequi, qui leges a Stephano sancitas in hunc annum refert: neque enim verisimile est, Stephanum tot annis pie feliciterque regnantem, sub extremum vitæ tempus curis & ægritudinibus implicatum, voluisse regnum lege formare, antea vero tanto temporis spatio sine lege curam traducere. Hæ rationes admodum verisimiliter persuadent, plerasque leges multo citius conditas & promulgatas esse, quam aliqui voluerunt, alias autem tractu temporis adjectas. An vero universarum promulgatio facta sit anno 1035, an citius, certo definiri nequit.
[366] Subjicit Inchofer: Quod porro ad hæc Decreta spectat, [ex hisce legibus nonnullæ deinde correctæ aut abrogatæ;] nonnulla ex iis reges posteri correxerunt, aliqua sustulerunt, pleraque confirmarunt. Qualia sint Stephani decreta, & cur deinde eorum aliqua correcta fuerint aut abrogata, explicatur in præfatione ad Decreta Colomani regis, ad Seraphinum archiepiscopum Strigoniensem scripta, apud laudatum Werböczium tom. 2 pag. 28 his verbis: Nam quis ambigat a sancto patre nostro Stephano, viro quippe apostolico, legem populo nostro datam, in quibusdam austeriorem, in quibusdam vero tolerabiliorem, in his quoque intensius vindicantem, atque in aliis remissius indulgentem; nec quemquam tamen absque disciplinæ verbere dimittentem, cum prædestinationis tempus nullum adhuc verum adduxisset fidei sponsorem: nec hoc quidem præter divinæ dispensationis respectum credi nefas est. Nam cum tempore prædicti Regis universum regnum ejus barbaricis inservierit cultibus, ac rudis coactusque Christianus contra commonitorem sanctæ fidei stimulum adhuc recalcitraret, adhuc contra pœnitentialia ultricis virgæ verbera remorderet, operæ pretium fuit, ut sanctæ disciplinæ coactio infidelibus quidem ad conversionem fidei, sed conversis fieret ad justitiam pœnitentiæ. At Christianissimus rex noster Colomanus, columbinæ gratiæ simplicitate, cum omni virtutum discretione præditus, postquam vidit adultam fidem perfectæ religionis robur accepisse, legalis vinculum catenæ cogitavit relaxare prudenter &c.
[367] Porro dubitari nequit, quin Rex prudentissimus in condendis legibus tantum se accommodaverit antiquis Hungarorum moribus, [quod S. Stephanus antiquis Hungarorum moribus se prudenter attemperasset.] quantum fieri poterat sine læsione religionis Catholicæ & virtutum Christianarum, Satis id ipse insinuat in præfatione his verbis: Quoniam unaquæque gens propriis regitur legibus. Et supra ad filium cap. 8 num. 361: Grave enim tibi est, hujus climatis tenere regnum, nisi imitator consuetudinis ante regnantium extiteris regum. Quis Græcus regeret Latinos Græcis moribus? aut quis Latinus Græcos Latinis regeret moribus? nullus. Prudenti hac cautione opus erat, ut leges facilius & suavius usu reciperentur: atque ex ea factum existimo, ut pro criminibus quibusdam gravioribus non tam graves a Stephano decretæ sint pœnæ, quam posteriores reges pro iis deinde statuerint; nimirum quod Hungari aut nullas pro iis pœnas olim dedissent, aut solum leviores, quodque crimina ipsa non tam gravia iisdem apparerent ante fidem susceptam. Placuit, opinor, Stephano consilium Apostoli, qui se uniuscujusque capacitati attemperabat, sic scribens 1 ad Corinth. cap. 3: Et ego, fratres, non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus. Tamquam parvulis in Christo, lac vobis potum dedi, non escam: nondum enim poteratis. Hisce præmonitis, leges ipsas subjungo ex laudato Opere tripartito, notatis lectionibus variantibus ex Sambuco, ubi videbitur operæ pretium. Titulus hic præfigitur: Sancti Stephani regis decretorum liber secundus. Capitum singulorum titulos dabo pro additionibus marginalibus, aut solum illorum partem, cum sunt longiores.
[368] [Ratio legum datarum exponitur in præfatione.] Præfatio. Regnante divina clementia, Opus regalis dignitatis alimonia Catholicæ fidei effectum amplians solidius *, alterius dignitatis solet operibus adesse *: & quoniam unaquæque gens propriis regitur * legibus, idcirco nos quoque Dei nutu nostram gubernando monarchiam, antiquos & modernos imitantes augustos, decretali meditatione nostra statuimus genti nostræ *, quemadmodum honestam & inoffensam ducerent vitam, ut sicut divinis legibus sunt ditati, similiter etiam secularibus sint addicti, ut quantum boni in divinis ampliantur, tantum mali & rei in istis vilitentur. Quæ autem decrevimus, in sequentibus subnotavimus. Sensus hujus præfationis initio obscurior est, quia varie interpungi potest. Mihi legendum & interpungendum videtur, ut phrasim dedi, licet aliter interpunxerint alii. Sensus est: Opus regis, quod alendo Catholicam fidem solidius promovet, solet aliis, operantibus ad eumdem finem, adesse seu succurrere.
[369] [De statu ecclesiastico & veneratione domus Dei.] Cap. I. Quisquis fastu superbiæ elatus, domum Dei ducit contemptibilem, & possessiones Deo consecratas, atque ad honorem Dei sub regia immunitatis defensione constitutas, inhoneste tractarit, vel infringere præsumpserit, quasi invasor & violator domus Dei excommunicetur. Decet enim, ut indignationem ipsius Domini regis sentiat, cujus benevolentiæ contemptor & constutionis prævaricator extitit. Nihilominus tamen rex suæ concessionis immunitatem ab hominibus ditioni suæ subjectis illæsam conservari præcipiat; assensum vero non præbeat improvide affirmantibus non debere esse res Dominicas, id est, Domino dominantium traditas. Itaque sub defensione regis sit, & sicuti suæ propriæ hæreditati, magisque, advertat. Quia quanto Deus excellentior est homine, tanto præstantior est divina causa mortalium possessione. Quocirca decipitur, quisquis plus in propriis, quam in Dominicis rebus gloriatur: quarum * defensor, & custos divinitatis * constitutus, diligenti cura non solum eas servare, sed etiam multiplicare debet, magisque illa, quæ diximus præstantiora, quam sua, defendere oportet, & augmentare. Si quis igitur insanus, importunitate improbitateque sua regem a recto proposito pervertere tentaverit, nullisque remediis mitigari posse visus fuerit, licet obsequiis aliquibus & transitoriis sit necessarius, abscindendus ab eo projiciendusque est, juxta illud Euangelium: Si pes, manus, aut oculus tuus scandalizat te, erue eum, & projice abs te. Totum hoc caput, uti & sequens, desumptum est ex concilio Moguntino anni 847 sub Rabano, ubi hoc est canon sextus, sequens vero septimus, uti videri potest apud Labbeum tom. 8 col. 44. Ex eo corrigitur mendum illud supra, ubi divinitatis in omnibus legitur pro divinitus, ut est apud Labbeum.
[370] Cap. II. Ut episcopi habeant potestatem res ecclesiasticas providere, [De potestate episcoporum super res ecclesiasticas.] regere & gubernare, atque dispensare secundum canonum authoritatem; volumus, ut laici eorum ministerio obediant, ad regendas ecclesias, viduas & orphanos defensandum, & ut obedientes sint eis ad eorum Christianitatem servandam, consentientesque sint comites & judices præsulibus suis ad justicias faciendas, juxta præcepta legis divinæ, & nullatenus per aliquorum mendacia, vel falsum testimonium, neque per perjurium, aut per præmium lex justa in aliquo depravetur. Rectius in Moguntino verba superiora, ut laici &c., sic leguntur: Et ut laici in eorum ministerio obediant episcopis.
[371] Cap. III. Testes autem, & accusatores sine aliqua sint infamia, [Quales debeant esse accusatores & testes &c.] uxores & filios habentes, & omnino Christum prædicantes. Testimonium laici adversus clericum nemo recipiat: nemo etiam quemlibet clericum in publico, nisi in ecclesia examinare * præsumat.
[372] Cap. IV. Scitote fratres cuncti, quod supra omnes laborant sacerdotes, unusquisque enim vestrum suum fert laborem proprium: [De assiduo & gravi labore sacerdotum.] illi *vero & suum, & singulorum. Ideo sicut illi pro omnibus vobis, ita & vos omnes pro eis summopere laborare debetis, in tantum, ut si necessitas fuerit, animas vestras pro eis ponatis.
[373] Cap. V. Decrevimus regali nostra potentia, ut unusquisque habeat facultatem sua dividendi, [De concessione regali propriarum rerum.] tribuendi uxori, filiis, filiabusque atque parentibus, sive Ecclesiæ, nec post ejus obitum quis hoc destruere audeat. Titulus ad marginem positus clarius sic exponi potest: De concessione tribuendi res suas.
[374] Cap. VI. Volumus quidem, ut sicut cæteris facultatem dedimus dominandi suarum rerum, [Regalia & fisci res sint intactæ.] ita etiam res, milites, servi, & quidquid ad nostram regalem dignitatem pertinet, permanere debeat immobile, & a nemine quid inde rapiatur, aut subtrahatur, nec quisquam in his prædictis sibi favorem acquirere audeat.
[375] Cap. VII. Si quis igitur presbyter, vel comes, [De observatione Dominicæ diei &c.] sive aliqua alia persona fidelis, die Dominica invenerit quemlibet laborantem, abigatur. Si vero cum bobus, tollatur sibi bos, & civibus ad manducandum detur. Si autem cum equis, tollatur equus, quem dominus bove redimat, si velit; & idem bos manducetur, ut dictum est. Si qui aliis instrumentis, tollantur instrumenta, & vestimenta: quæ si velit, cum cute redimat.
[376] Cap. VIII. A sacerdotibus vero & comitibus commendetur omnibus villicis, [Ut eodem die Dominico &c.] ita ut ipsorum jussu, omnes concurrant die Dominica ad ecclesiam, majores & minores, viri & mulieres, exceptis illis, qui ignes custodiunt *. Si quis vero obstinatus remanebit, vapulet & depiletur. In alia editione pœna sic exprimitur: Propter illorum negligentiam vapulent & depilentur.
[377] [Diebus quatuor temporum carnes non comedantur.] Cap. IX. Si quis quatuor temporum jejunia, cunctis cognita, carnem manducans, violaverit, per spatium unius hebdomadæ inclusus jejunet.
[378] Cap. X. Si quis in sexta feria, ab omni Christianitate observata, [Sexta feria carnes non edantur.] carnem manducaverit, per unam hebdomadam inclusus jejunet. Alias lucæ (aut tenebris) inclusus jejunet.
[379] [De his, qui sine confessione moriuntur.] Cap. XI. Si quis tam obstinatus est (quod absit ab omni Christiano) ut nolit confiteri sua facinora, secundum suasum presbyteri, hic sine omni divino officio & eleemosynis jaceat, quemadmodum infideles. Si autem parentes & proximi neglexerint vocare presbyteros, & ita subjaceat absque confessione morti, ditetur orationibus, & consoletur eleemosynis; sed parentes luant negligentiam jejuniis, secundum arbitrium presbyterorum. Qui vero subitanea periclitantur morte, cum omni ecclesiastico sepeliantur honore. Nam occulta & divina judicia nobis sunt incognita.
[380] [De observanda Christianitate.] Cap. XII. Si quis observatione Christianitatis neglecta, & negligentiæ stoliditate elatus, quid in eam commiserit, juxta qualitatem offensionis ab episcopo per disciplinas * canonum judicetur. Si vero rebellitate instinctus, renuerit sibi impositam pœnam * sufferre, iterum * eodem judicio restringatur, etiam usque septies. Tandem, si per omnia resistens & abnuens invenietur, regali judicio, scilicet defensori Christianitatis, tradatur.
[381] [De homicidiis, & primo casuali.] Cap. XIII. Si quis autem casu occiderit aliquem, duodecim pensas auri persolvat, & sicut canones mandant, jejunet. Si vero liber alicujus occiderit servum, reddat alium servum, vel precio componat: & secundum canones jejunet. Pensa auri est nummus, de cujus valore nihil satis certo probatum inveni.
[382] [De his, qui suas occidunt uxores.] Cap. XIV. Si quis comitum obduratus corde, negligens animam (quod procul sit a cordibus fidelitatem observantium *) uxoris homicidio polluetur, secundum decretum regalis senatus, cum quinquaginta juvencis, parentibus mulieris reconcilietur, & secundum mandata canonum jejunet. Si autem miles alicujus virtutis * in eamdem culpam inciderit, juxta eumdem senatum, solvat parentibus decem juvencos, jejunetque, ut dictum est. Si vero vulgaris in eodem crimine invenietur, cum quinque juvencis cognatis concilietur, & subdatur prædictis jejuniis. Levis hæc est pœna pro crimine tam enormi; sed vide dicta num. 367: quæ item observata volui pro variis legibus sequentibus.
[383] [De perjuriis.] Cap. XV. Si quis valentium *, fide commaculatus, corde pollutus, juramento confractus, perjurio addictus invenietur, perdita manu * perjurium luat, aut quinquaginta juvencis manum redimat. Si vero vulgaris perjurus extiterit, manu amputatus punietur, aut duodecim juvencis redimetur, & jejunet, ut canones mandant.
[384] [De homicidiis voluntariis.] Cap. XVI. Si quis accensus ira, ac superbia elatus, spontaneum commiserit homicidium, sciat se secundum senatus nostri decretum, centum & decem daturum auri pensas. Ex quibus quinquaginta ad fiscum regis deferantur, aliæ vero quinquaginta parentibus dentur, decem autem arbitris & mediatoribus condonentur. Ipse quidem homicida secundum institutionem canonum jejunet. Observat editor hanc legem esse antiquatam.
[385] Cap. XVII. Si quis misericordia ductus, proprios servos & ancillas libertate donaverit cum testimonio: [De libertate servorum.] decrevimus, ut post obitum ejus, nemo invidia tactus in servitutem eos audeat inducere. Si autem libertatem promiserit, & morte impediente testatus non fuerit, habeat mulier ipsius vidua & filii potestatem eandem libertatem testari, & agape facere pro animæ redemptione sui mariti, qualitercunque velit. Hæc lex mendose admodum apud Sambucum edita est. Agape facere hic videtur significare; opus charitatis exercere.
[386] Cap. XVIII. Si qui ad ecclesiam venientes ad audiendum divinum officium, [De conventu ad ecclesiam, & de his, qui murmurant hora Missæ &c.] ibidem hora solennitatis Missarum inter se murmurant, & cæteros inquietant, exponentes fabulas ociosas, & non intendentes ad divinas lectiones cum ecclesiastico nutrimento: si majores sunt, increpati cum dedecore expellantur de ecclesia: si vero minores & vulgares, in atrio ecclesiæ, pro tanta temeritate, coram omnibus ligentur, & corripiantur flagellis.
[387] Cap. XIX. Ut gens monarchiæ hujus ab omni incursu & accusatione servorum & ancillarum remota & quieta maneat, [De non recipiendis servis … in testimonium contra dominos &c.] secundum regalis * decretum concilii penitus interdictum est, ut nullius causa culpæ, aliquam servilem personam, contra dominos vel dominas in accusationem & testimonium recipiant.
[388] Cap. XX. Quoniam igitur Deo dignum est, [Liberum nemo in servitutem redigat.] & hominibus optimum, unumquemque in suæ industriæ libertate vitæ cursum ducere, secundum regale decretum statutum est, ut nemo comitum vel militum posthac aliquam liberam personam servituti subdere audeat. Quod si elationis * audacia suæ stimulatus præsumpserit, sciat se totidem ex proprio compositurum: quæ compositio inter regem & comitem * dividatur, & cætera. Sed si quis hactenus in servitute retentus, pro libertate sua tuenda * judicium regale faciens, securus extiterit, tantummodo libertate fruatur, & ille, a quo in servitute tenebatur, nil reddat.
[389] Cap. XXI. Volumus, ut unusquisque senior (seu dominus) suum habeat militem (id est servientem) nec aliquis alter illi suadeat antiquum deserere seniorem, [De his, qui alterius milites aut servitores avocant.] & ad se venire. Inde enim litigium habet initium.
[390] Cap. XXII. Si quis hospitem cum benevolentia accipit, [De recipiendis hospitibus.] & nutrimentum sibi honeste impendit, quamdiu secundum propositum nutritur, non deserat suum nutritorem; & nec ad aliquem alium suam deferat hospitalitatem.
[391] Cap. XXIII. Si cujus miles vel servus ad alium fugerit, [De his, qui flagellantur sua quærentes.] & is, cujus miles vel servus fuga est elapsus, suum miserit legatum ad reducendum eum *, & is legatus ibidem a quocumque percussus ac flagellatus extiterit, decrevimus nostrorum primatum conventu, ut ille percussor decem solvat juvencos.
[592] Cap. XXIV. Volumus quidem, ut viduæ & orphani sint nostræ * legis participes, [De viduis & orphanis.] tali tenore, ut si quæ vidua cum filiis & filiabus remanserit, atque nutrire eos, & manere cum illis, quamdiu vixerit, promiserit; habeat potestatem a nobis sibi concessam id faciendi, & a nemine iterum cogatur in conjugium. Si enim, mutato voto, iterum nubere voluerit, & orphanos deserere, de rebus orphanorum nihil omnino sibi vendicet, nisi tantum sibi congrua vestimenta accipiat. Si autem vidua sine prole remanserit, & se innuptam in sua viduitate permanere promiserit, volumus ut potestatem habeat omnium bonorum suorum, & quicquid inde facere velit, faciat. Et post obitum ejus, eadem bona ad sui redeant parentes mariti, si parentes * habet: sin autem non, rex sit hæres.
[393] Cap. XXV. Si quis militum impudicitia fædatus, [De raptu puellarum.] puellam aliquam, sine concessione parentum sibi in uxorem rapuerit, decernimus puellam parentibus reddi, etiamsi ab illo aliqua vis sibi illata sit, & raptor decem solvat juvencos pro raptu, licet postea reconcilietur parentibus puellæ. Si vero pauper quis, aut vulgaris hoc aggrediatur agere, componatur raptum quinque bobus. Legendum opinor, componat raptum.
[394] [De liberis fornicantibus cum ancillis alterius domini.] Cap. XXVI. Ut liberi suam custodiant libertatem incontaminatam, volumus illis ponere cautionem, ne cum alienis fornicentur ancillis. Si quis autem improvidus hanc cautionem transgrediens, fornicaretur * cum ancilla alterius, sciat se reum esse criminis, & pro eodem crimine imprimis decalvari & depilari *. Si vero secundo cum eadem fornicatus fuerit, iterum decalvetur * & depiletur. Si autem tertio, sit servus pariter cum ancilla, aut redimat se. Si autem ancilla conceperit de eo, & parere non poterit, sed in partu morietur, componat eamdem cum alia ancilla. Servus quoque alicujus, si cum ancilla alterius fornicatur, decalvetur * & depiletur: & si ancilla de eo conceperit, & in partu moriatur, servus venundetur, ac dimidia pars pretii seniori ancillæ detur: altera pars vero seniori servi semper remaneat.
[395] [De his, qui petunt alienas ancillas in uxores.] Cap. XXVII. Ut nemo eorum, qui libero nomine censentur, facere cuiquam injuriam audeat, terrorem & cautionem imposuimus. Quia in hoc regali concilio decretum est, ut si quis liber connubium ancillæ alterius, sciente domino ancillæ, elegerit, perdita suæ libertatis industria, perpetuus efficiatur servus.
[396] [Qui extra regnum a suis aufugiunt uxoribus.] Cap. XXVIII. Ut genus utriusque sexus, certa lege, & absque injuriis maneat & vigeat, in hoc regali decreto statutum est, ut si quis protervitate præditus, propter abominationem uxoris patriam effugerit, uxor cuncta, quæ in potestate mariti habebantur, possideat, dum velit expectare virum; & * nemo in aliud conjugium eam cogere præsumat. Sed * si sponte nubere velit, liceat sibi, sumptis congruis vestimentis, & dimissis cæteris bonis, ad conubium ire. Et si vir, hoc audito, redierit, ne liceat sibi aliam ducere, propter suam culpam *, nisi cum licentia episcopi. Hæc lex caute intelligenda est de matrimonio gentilium, cujus vinculum solvi potest, si uxor convertatur, & vir ideo discedat secundum Apostolum 1 Cor. 7 ℣. 15: non vero de matrimonio Christianorum valide contracto & consummato, quod solvi sic nequit, ut ante conjugis mortem ad aliud matrimonium valide procedatur. Hæc paucis observata oportuit: at plura de hisce dabunt Theologi & canonistæ. Fieri etiam potest, ut menda quædam in verba legis irrepserint.
[397] [De furto mulierum maritatarum.] Cap. XXIX. Cum igitur cunctis horrendum, & omnibus abominabile sit, virilem sexum repertum fecisse furtum, & magis magisque sexum fœmineum: secundum regalem senatum decretum est, ut si aliqua mulier maritata furtum commiserit, a marito redimatur: & si secundo in eandem culpam inciderit, similiter redimatur: si vero tertio, venundetur.
[398] Cap. XXX. Si quis per inimicitias alterius ædificia cremaverit igne, [De incendiis mantionum.] decrevimus, ut ædificia restituat, & quicquid supellectilis arsum fuerit, persolvat, & insuper sedecim juvencis, qui valent sexaginta solidos.
[399] Cap. XXXI. Si qua striga inventa fuerit, secundum judicialem legem ducatur * ad ecclesiam, [De strigibus.] & commendetur sacerdoti ad jejunandum, fidemque discendum; post jejunium vero domum redeat. Si secundum in eodem crimine invenietur, simili jejunio subjaceat: post jejunium vero in modum crucis in pectore & in fronte, atque inter scapulas, incensa clavi ecclesiastica, domum redeat. Si vero tertio, judicibus tradatur. Vox striga, alias strix, hic designat veneficam aut maleficam. Hisce majora deinde supplicia statuta sunt, uti & pro aliis criminibus.
[400] Cap. XXXII. Ut creatura Dei ab omnium læsione malignorum remota, [De maleficis, & sortilegis.] & a nullo detrimentum sui passura maneat, nisi a Deo, a quo * augmentatur: secundum decretum senatus statuimus ad magni cautionem terroris, veneficis & maleficis *, ut nulla persona maleficio aut veneficio quemquam hominum subvertere a statu mentis, aut interficere audeat. Ast si quis, vel quæ, posthac hæc præsumpserit, tradatur in manus maleficio læsi, aut in manus parentum ejus, secundum eorum velle, ad judicandum. Si vero sortilegio utentes invenirentur *, ut faciunt in cinere, & his similibus, ab episcopis flagellis emendentur.
[401] Cap. XXXIII. Volumus, ut firma pax, & unanimitas sit inter majores & minores, [De invasione domorum, & de pugna ibidem secuta.] secundum Apostolum: Omnes unanimes estote, nec alium aliquis invadere audeat. Nam si quis comitum, post diffinitionem hujus communis concilii tam contumax extiterit, ut alium domi quærat ad perdendum eum, atque suas dissipare res; & si dominus domi est, & si secum pugnaverit, vel interfecerit, luat secundum legem de evaginatione gladii confectam. Si autem idem comes ibidem occubuerit, sine compositione jaceat. Si vero miles quis curiam, vel turrim, vel domum alterius invaserit militis, decem juvencis componat invasionem. Si vero ille non supervenerit, sed suos milites miserit, centum juvencis componat invasionem. Si vulgaris quidem alterius sui similis mansiunculas invaserit, quinque juvencis solvat invasionem.
[402] Cap. XXXIV. Decem villæ ecclesiam ædificent, quam duabus mansionibus, [De ædificatione & dote ecclesiæ a villis compositæ.] totidemque mancipiis dotent, equo & jumento, sex bobus, & duabus vaccis, triginta quatuor minutis bestiis. Vestimenta vero & corporalia & coopertoria rex provideat, presbyterum & libros episcopi. Pro mansionibus apud Peterfium legitur mansis, & apud Sambucum mendose mensis. Designantur villæ, seu prædia rustica.
[403] Cap. XXXV. Consensimus igitur petitioni totius senatus, [De donationibus regum, & propriæ rei possessione] ut unusquisque dominetur propriorum, similiter & donorum regis, dum vivit: excepto quod ad episcopatum pertinet & comitatum, ac post ejus vitam filii simili dominio succedant, nec pro nullius causa reatus detrimentum bonorum suorum patiatur quis, nisi consiliatus mortem regis, aut traditionem regni fecerit, vel in aliam fugerit provinciam. Tunc vero bona illius in regiam veniant potestatem, ipse vero subjaceat sententiæ, filiis innocentibus remanentibus.
[404] [De servo interfecto ab altero servo.] Cap. XXXVI. Si alicujus servus servum alterius occidit, senior homicidæ medietatem servi componat seniori interfecti, si potest: sin autem non, peracta una quadragesima, venundetur servus, & precium dividatur. Non satis patet, quid velint illa verba peracta una quadragesima. Suspicor tamen designari pœnam servi per quadraginta dies continuandam, sive jejunium fuerit, seu aliud supplicium pro arbitrio domini.
[405] [De redemptione homicidæ servi.] Cap. XXXVII. Servum liberi homicidam, si seniori placuerit, cum centum & decem juvencis redimat, aut tradat. Non additur pœna: opinor, quia illa infligi poterat a domino pro arbitrio.
[406] [De vindicta nitentium acquirere libertatem alienis servis.] Cap. XXXVIII. Si quis alienis servis libertatem acquirere niteretur, quot servi erunt, totidem mancipia solvat. Ex quibus duæ partes regi, tertia seniori servorum detur. Rex autem ex sua parte tertiam tribuat comiti.
[407] [De furto servi semel commisso.] Cap. XXXIX. Si quis servorum semel furtum commiserit, reddat furtum, & redimat nasum quinque juvencis, si potest: sin autem non, abscindatur. Graviora pro furto servorum & liberorum supplicia deinde statuit S. Ladislaus lib. 2 cap. 12 & sequentibus: & locis aliis.
[408] [De pœna furtum 2. & 3. committentis.] Cap. XL. Si furtum abscissus naso commiserit, redimat aures quinque juvencis, si potest: si autem non, abscindantur. Si tertio commiserit furtum, careat vita.
[409] [De furto liberorum &c.] Cap. XLI. Si quis liberorum furtum commiserit, hanc decrevimus legem componere *, ut semel redimat se, si potest: sin autem non, venundetur. Si idem venundatus furtum commiserit, legibus servorum subjaceat. Si secundo, simili legi subjaceat. Si vero tertio, dispendio vitæ dijudicetur.
[410] [Comites, quod regis est, apud se non detineant.] Cap. XLII. Si quis comitum partem regis defraudaverit, reddat fraudem, & duplo componat. Lex hæc, cujus sane pœna levior est, quam pro simili crimine passim infligitur, non exacte exponitur in titulo ad marginem dato.
[411] [De contemptu … justi judicii comitis.] Cap. XLIII. Si quis militum judicium a suo comite recte judicatum spernens, ad regem appellaverit, cupiens comitem suum reddere injustum, sit debitor decem pensarum auri suo comiti.
[412] [De restituenda re militibus &c.] Cap. XLIV. Si quis comitum, inventa aliqua occasione, quid injuste militi abstulerit, reddat, & insuper ex proprio tantumdem solvat.
[413] [Promissum cadit in debitum.] Cap. XLV. Si quis autem militum, suum spontaneum donum dicens sibi vi ablatum, mendax extiterit, & hoc careat, & insuper tantumdem solvat. Titulus ad marginem positus non satis explicat finem hujus legis, quia potius est pœna mentientium aut calumniantium.
[414] [De his, qui hominem gladio occiderint.] Cap. XLVI. Si quis hominem gladio occiderit, eodem juguletur gladio. Ad hanc & sequentes leges refertur caput 33: ex quo intelligimus, hasce verisimiliter prius esse compositas.
[415] [De debilitatione membrorum gladio facta.] Cap. XLVII. Si quis autem gladio evaginato alium quemlibet debilitaverit, vel in oculo, vel in pede, vel in manu, consimile sui corporis damnum patiatur.
[416] [De eo qui gladio percussus vulnus accepit.] Cap. XLVIII. Si quis vero gladio vulneravit aliquem, & vulneratus de eodem vulnere sanus & incolumis evaserit, homicidii compositionem vulneris illator componat.
[417] Cap. XLIX. Si quis furore repletus evaginaverit gladium, & tamen non læserit, pro sola evaginatione medium homicidii compositum solvat. [De gladii evaginatione sine vulnere.] In editione Sambuci pœna sic habetur: Homicidii compositum solvat, omissa voce medium.
[418] Cap. L. Si quis servorum curiæ regali vel comitis præficitur, [De testimonio servorum .. curiæ præpositorum.] ejus testimonium inter comites recipiatur, si servus seniorem, vel serviens suum comitem interfecerit. Ad hæc editor: Quod officiales dominorum & nobilium in ferendo testimonio nobilibus æquiparentur, hinc manavit.
[419] Cap. LI. Si quis in regem aut regnum conspiraverit, [De conspiratione contra regem & reginam.] refugium nullum habeat ad ecclesiam. Si quis contra regis salutem aut dignitatem quolibet modo aliquid conspiraverit, aut conspirare aliquid tentaverit, seu tentanti scienter consenserit, anathematizetur, & omnium fidelium communione privetur. Vel si quis hujusmodi aliquem noverit, & probare valens non indicaverit, prædictæ subjaceat damnationi. In titulo ad marginem pro & reginam legeretur rectius & regnum, uti patet ex ipsa lege, & consentit editio Sambuci.
[420] Cap. LII. Si cui Deus decem dederit in anno, [De decimatione.] decimam Deo det. Et si quis decimam suam abscondit, novem solvat. Et si quis decimam suam abscondit, novem solvat. Et si quis decimationem episcopo separatam furatus fuerit, dijudicetur ut fur, ac hujusmodi compositio tota pertineat ad episcopum.
[421] Cap. LIII. Si quis versutus alicui comitum, vel alteri personæ fideli dixerit. [De calumniatoribus aulæ.] Audivi regem ad perditionem tui loqui, & hic inventus fuerit, pereat.
[422] Cap. LIV. Si quis inter duos comites mendacia protulerit, [De his, qui mendacia inter duos aulæ familiares astruunt.] tacereque eos deprecatus fuerit, ut astutia diaboli ab invicem eos separaret; solvat duas compositiones fallacis linguæ pro reatu mendacii. Si uni soli adulatus fuerit, privetur lingua.
[423] Cap. LV. Si quis illorum, qui vulgo Uduornic vocantur, [De furto Vduornicorum, id est, libertinorum.] furtum commiserit, lege liberorum dijudicetur. Testimonium autem ejus inter ipsos non recipiatur *. Vox Vduornic apud Sambucum scribitur Vdwornyck. Pro interpretatione ad marginem notatur, libertinus nobilis prædialis. Hisce tandem additur: Explicit Decretum sancti Stephani regis, promulgatum Strigonii (al Tulnæ) anno MXXXV. Verum de anno promulgationis non certo constare, jam ante monui. Itaque ad postrema Sancti gesta & beatum ipsius obitum progredior.
[Annotata]
* al. amplius ac solidius
* al. esse
* al. agitur
* al. quæ
* al. additur divinarum rerum
* lege divinitus
* al. excommunicare
* al. ille, uti & infra
* al. custodiant
* al. disciplinam
* al. impositum æque
* al. item
* al. observantibus
* al. vir ubertatis
* al. melius fallentium
* al. perditas manus
* al. regale
* al. elevationis
* al. comites
* al. emenda
* al. eos
* al. nunc
* al. præsentes
* al. fornicatur
* al. pro eodem crimine decoriari
* al. decorietur
* al. decorietur
* al. ut
* al. &
* al. præter suam
* al. ducant
* al. additur &
* al veneficiis & maleficiis
* al. abest invenirentur
* al. comparere
* al. recipiant
§ XXXV. Ultimus Sancti morbus: conspiratio in vitam ipsius detecta: postrema monita, pius obitus & sepultura.
[Sanctus morbo correptus detegit & punit conspirationem quorumdam:] Carthuitius num. 29 describit postremum sancti Regis morbum, narratque insidias ipsius vitæ eo tempore structas. Eadem commemorat Bonfinius pag. 184 his verbis: Ipse tanto corporis languore correptus est, ut ne pedibus quidem stare posset: quare aliquanto remissius regnum gerere videbatur. Hinc proceribus quatuor, qui adhuc prophana cordis perfidia laborabant, suscitatur audacia, consiliumque adoriendi regis ineunt, rati morte regia se non modo Ungaros in pristinam immanitatem revocaturos, verum etiam tyrannidem facile assecuturos. Ex composito ex his unus, imminente vespera, antequam lucernæ adhiberentur, tecto gladio in cubiculum regis clam ingreditur. Dum cauto gradu, ubi ille recumberet, inter tenebras percontaretur, nescio quo gladius incuria decidit, fragoremque non parvum edidit. Rex inquisita statim casus hujusce causa, quamvis divinitus admonitus non ignoraret: emissarium tamen advocat. Quid sibi velit, interrogat. At ille mox ingenti pœnitentia & ingenua confessione correptus, rem universam, prostrato ante pedes corpore, retegit: amplexus genua multis veniam lacrymis precatur. Rex ejus obsecratione victus, concessa impunitate dimisit. Ejus edicto in conjuratos subinde quæsitum, de quibus re comperta, pœnæ legitimæ sunt exactæ.
[425] [postrema subditis suis dat monita, ac regnum beatæ Virgini commendat,] Monita sub finem vitæ convocatis proceribus data post Carthuitium exponit Bonfinius pag. 184 in hunc modum: Ingravescente indies ægritudine, inopinata febris incessit, quam quum sibi vitam propediem correpturam intelligeret, pontifices ac proceres omnes acciri jubet. Ad quos imprimis de rege eligendo, deinde de fide conservanda retulit: quin & pientissima omnes admonitione instituit, ut initam Salvatoris nostri fidem pertinacissime retinerent, colerent justitiam, concordiam simul & pacem amarent, mutua inter se charitate certarent, nihilque ducerent antiquius, quam in Christiana fide versari, eam sanctitate armisque tueri, malle mori, quam falsa vanaque numina colere, ab humano sanguine, item furtis, latrociniis, & omni denique vi manus abstinerent, divina præcepta summo studio observarent; ita demum viverent, ne quid Deo charius haberent, operamque pro virili quisque sua semper darent, ne qua Deum hominemque capitali injuria læderent, cum finitimis quiete viverent, & regum edicta pontificumque decreta præstarent. Ad postremum basilicas & universa collegia sacerdotum, item regnum animamque suam cum universa fidelium multitudine, profusis lachrymis, & elatis in cœlum manibus, in concione divæ Genitrici perpetuæ Virgini, ac unicæ Ungarorum dominæ, deæque instantissime commendavit.
[426] [pie moritur in ipsa festivitate Virginis Assumptæ,] Deinde idem scriptor piam Sancti mortem commemorat his verbis: Instabat dies augustæ Virginis, quo inter Divos relatam dicimus. Hunc novissimum vitæ diem Stephanus ex voto optarat, & cum summa contentione a Numinibus implorarat, ut pari cum ea die in cælum referri videretur. Compos tandem voti inter cœtum pontificum & sacerdotum coronamque procerum sacris rite peractis, a Salutis anno trigesimo quarto supra millesimum, regni vero trigesimo septimo animam efflavit, ab omnibus perpetuo desiderio deploratus. Hunc annum emortualem Bonfinius haud dubie ex Carthuitio desumpsit, errantemque secutus est, prout alias recte scribentem sequitur. Rectius annum S. Stephani emortualem expressit Thuroczius, sic scribens cap. 34: Beatus autem rex Stephanus, sanctitate & gratia plenus, secundum quosdam, quadragesimo sexto, secundum autem Historiæ in ejusdem laudem ab Ecclesia editæ veritatem, tricesimo septimo sui regni, Dominicæ autem Incarnationis millesimo tricesimo octavo anno, in festo Assumptionis beatissimæ Mariæ semper Virginis, a præsenti sæculo nequam eripitur & sanctorum angelorum consortio adjungitur. Eumdem mortis annum assignat Ranzanus, qui sic habet: Tandem omnibus ægritudinum molestiis atque doloribus magno animo miraque patientia superatis, anno humanæ salutis tricesimo octavo supra millesimum piissime mortuus est, XVIII Calendas Septembris: quo die celebratur ab Ecclesia Christiana solennitas Assumptionis beatæ Mariæ Virginis.
[427] Porro Stephanum obiisse anno 1038, varii auctores coævi aut suppares unanimiter tradiderunt, [anno 1038, ubi Hungaris præfuerat] videlicet Wippo in Vita Conradi, in Chronicis vero Marianus Scotus, Hermannus Contractus, Albertus Stadensis, Annalista Saxo, aliique plures, quorum non lubet catalogum texere Consentit hisce etiam Ms. Mellicense, his verbis mortem referens: Anno Dominicæ Incarnationis MXXXVIII, Indictione VI, Henrico Romanorum augusto, anno autem imperii sui XXXVIII Calend. Septembris obiit. Duo in hisce sunt corrigenda, primo Henricus eo tempore non imperabat, sed Conradus, qui inter duos Henricos fuit medius. Secundo dies emortualis non recte assignatur, atque id contigit verisimiliter vitio transcribentium, qui omiserint numerum XVIII ante vocem Calend.: nam & alia menda non pauca in eodem apographo reperiuntur. Annus vero obitus, & Indictio recte designantur. Quod spectat ad annos regni, quam illi varie & mendose numerentur ex dictis satis patet. Factum id est, cum quia scriptores Hungari, quos citavimus, accurati non sunt in chronologia, tum quia anni ipsius regni varie revera inchoari possunt; nimirum primo ab obitu Geysæ, qui incidit in annum 997, atque ita mortuus est Stephanus anno principatus sui quadragesimo secundo, si Geysa obierit ante diem XV Augusti anni 997; si vero post illum diem mortuus sit Geysa, obiit Stephanus anno principatus quadragesimo primo, eoque fere completo.
[428] Secundo anni illi possunt numerari ab accepta corona regia per legatum suum Astricum, [ad annos circiter 41, & regnaverat ad annos fere 38.] quod contigit anno 1000, die XXVII Martii; & sic currebat annus regni trigesimus nonus, dum obiit Sanctus. Tertio inchoari potest numerus annorum regni a die solemnis coronationis in Hungaria. Coronationem autem hanc Inchofex ad annum 1000 affigit diei XV Augusti, seu festivitati Assumptæ in cælum Virginis. Si hæc vera est sententia, recte in Ms. Mellicensi dicitur defunctus anno regni sui trigesimo octavo, qui eodem die complebatur a coronatione. Ignoro quidem, utrum Inchofer aliquo monumento antiquo, an mera conjectura fretus, coronationi assignaverit prædictum diem. Verum, cum Astrico Roma redeundum fuerit in Hungariam, indeque Hungariæ proceres convocandi, ceteraque expedienda ad solemnitatem, credibile est, coronationem non esse peractam ante mensem Augustum; cumque Rex sanctus Dei Genitrici esset devotissimus, non est improbabile, præcipuam ejus festivitatem a Stephano electam esse, ut in ea coronam regiam solemni ritu acciperet. Verumtamen nec auctoritas Inchoferi, nec allatæ rationes mihi sufficiunt ad statuendum aliquid certi. Id igitur solum dici pro certo potest, Sanctum Hungaris præfuisse annis circiter quadraginta & uno, regnasse vero annis præterpropter triginta octo; atque universim vixisse annis quinquaginta & quatuor aut quinque. Chronologi quidam paulo remotiores, qui cum dictis non congruunt, contemnendi potius hic sunt, quam prolixius refutandi.
[429] [Sepultus est magno honore in ecclesia Albæ Regalis,] De sepultura Ms. Mellicense breviter hæc subjungit: Et in basilica Virginis Mariæ, quam pretioso opere consummavit, honorifice est sepultus. Bonfinius uberius pag. 185 de exsequiis scribit sequentia: Ad celebrandas divi Regis exequias non solum ex universa Pannonia Daciaque, verum etiam e finitimis populis multi convenere, ut singulari pompa funus efferretur. Corpus, succollantibus pontificibus supremisque magistratibus, Albam delatum. Quum nondum divæ Genitricis basilica rite sacrata foret, metropolita cum pontificibus & collegiis sacerdotum prius eam ex more dicarunt. Mox in medio templi marmoreo sepulcro condidere, riteque inter Divos retulere. Vix condito corpore, innumera ad ejus aram multitudo confluxit vota nuncupantium, graviter languentium: multi tamen, cunctis mirantibus, voti compotes Deoque gratias concimentes rediere. Complura diu miracula ad ejus aram edita: ibi angelorum concentus nocte sæpius auditi. Cetera recte expressa; at duo corrigenda: nam cum populum ex universa Dacia confluxisse scribit, intelligenda non est tota Dacia, sed Transilvania & pars Hungariæ, non Valachia aut Moldavia. Alter gravior est lapsus: nullo enim modo verisimile, Stephanum mox inter Sanctos relatum, uti asserit scriptor hic justo liberior in similibus. Neutrum est in Carthuitio, qui num. 32 de aliis consentit.
[430] [beatæ Virgini dicata quam ipse construxerat.] Ranzanus de sepultura sic habet: Sepultus est in Albensi illa basilica, quam ipse, ut ante dictum est, in ejusdem beatæ Virginis honorem erexerat, ubi & beatum Emericum ejus filium fepeliri fecerat, structo illi regii operis sepulcro, in quo requiescit. Claruit post mortem innumeris miraculis, quæ commemorare non est mei instituti… Ob ipsius obitum omnis Hungaria multis annis incredibili fuit affecta mœstitia: qui enim sub tanto Rege aurea sæcula rediisse in Hungariam, antequam extingueretur, gloriabantur: in multa postea rerum discrimina inciderunt. De sepultura, miraculis & luctu Hungarorum Thuroczius cap. 34 ita loquitur: Sepultus est autem in basilica Albensi, quam ipse in honorem sanctissimæ Genitricis Dei semper Virginis Mariæ construxerat; ubi multa signa & miracula fiunt, intervenientibus meritis ejusdem sanctissimi Regis Stephani… Confestim quoque totius cithara Hungariæ versa est in luctum; & omnis populus regni, tam nobilis quam ignobilis, simul in unum dives & pauper, planxerunt super morte sanctissimi Regis, piissimi Patris pupillorum, lacrymis uberrimis & ululatibus plurimis: juvenes & virgines præ tristitia & mœrore squalidis induti per triennium choream non duxerunt; & omnia genera musicorum dulcisona siluerunt; planxeruntque eum planctu cordis fidissimi; eratque planctus magnus & inconsolabilis. Hactenus ille de planctu, forsan non sine exaggeratione: nam facile quidem crediderim luctum maximum fuisse; at eum durasse cum dictis cæremoniis per triennium persuadere mihi non possim.
§ XXXVI. Successor Stephani Petrus, ipsius ex sorore nepos: excutiuntur calumniæ hac occasione conjectæ in Giselam reginam, & reliqua de Gisela investigantur.
[Stephanus ipse successorem sibi voluit Petrum:] Testatur Carthuitius num. 30 Stephanum in supremo morbo suo cum proceribus regni tractasse de substituendo pro se rege; at non indicat, an Sancti voluntas in successoris electione prævaluerit. Verum Mellicense apographum, extra ordinem atque ante ipsam præfationem quædam memorans de suprema Regis ægritudine, clare indicat, quem sibi successorem desideraverit Sanctus: nam, relata episcoporum & procerum convocatione, cum eis Primum, ut ibi legitur, tractavit de substituendo rege pro se, Petro videlicet sororis suæ filio, quem in Venetia genitum, ad se vocatum, jam dudum exercitui suo præfecerat ducem: deinde monuit illos paterne fidem orthodoxam servare. Ex hisce verbis manifeste patet, cujus maxime consilio ad regnum evectus sit Petrus, Stephani ex sorore nepos, de cujus electione alii etiam scriptores consentiunt. Wippo contemporaneus scriptor in Vita Conradi Salici ad annum 1030 breviter sic habet: Eodem anno Stephanus rex Ungarorum obiit, relinquens regnum Petro filio sororis suæ. In fusiori Chronico Hermanni Contracti ad eumdem annum hæc leguntur: Ipso anno Stephanus Ungariorum rex, .. Petrum sororis suæ filium, de Venetia natum, pro se regem constituens, obiit. Hæc omnia insinuant, ipsum Stephanum auctorem fuisse, ut Petrus sibi eligeretur successor. Id aliunde etiam verisimile est, tum quia nepos Sancti erat ex sorore, tum quia patre Christiano natus, ita ut religio, recenter in Hungaria plantata, tutius ei committi posset, quam Hungaris ipsis, de quorum constantia in fide fortasse minus confidebat Sanctus.
[432] Nihilominus Thuroczius cap. 34 malis reginæ Giselæ artibus attribuit promotionem Petri, [Thuroczius malis Giselæ artibus attribuit promotionem Petri,] & cap. 33 asserit, S. Stephanum ad regnum promovere voluisse patruelem suum Vazul, quem Hungari aiunt fuisse filium Michaëlis, qui frater erat Geysæ. Audi ipsa ejus verba: Interim vero (Stephanus) viribus corporis cœpit destitui, & languore gravissimo se gravatum sentiens, misit festinanter nuncium, scilicet Budam filium Egruth, qui Vazul patruelis sui filium, quem recluserat rex propter juvenilem lasciviam & stultitiam, ut corrigeretur; de carcere Nitriæ educeret & ad se duceret, & eum antequam moreretur, regem constitueret. Audiens autem hoc Keisla regina, iniit consilium cum Budæ * viro nephando. Et festinantissime misit nuncium, nomine Sebum, filium ipsius Buda, ad carcerem, in quo Vazul detinebatur. Sebus itaque præveniens nuncium regis, effodit oculos Vazul, & concavitates aurium ejus plumbo obturavit, & recessit in Bohemiam. Post hunc autem veniens nuncius regis, vidit Vazul oculis orbatum, in eisdemque oculis vulneratis duxit ad regem: quem sanctus Stephanus rex videns tam miserabiliter destructum, in nimias erupit lachrymas: sed impediente ægritudinis molestia, debitam pœnam malefactoribus inferre non potuit. Convocatis itaque filiis Calvi Ladislai patrui sui, scilicet Andrea, Bela & Leventa, consuluit eis, ut quanto citius possent, fugerent, ut sic sibi salutem & corporum suorum servarent integritatem. Illi igitur salubri consilio sancti Regis acquiescentes, a facie malorum & dolorum in Bohemiam fugerunt. Auctor inconstans duos hic committit errores genealogicos: nam ex propriis ipsius verbis cap. 27, Michaël (frater Geysæ) genuit Calvum Ladislaum & Vazul. Itaque Vazul erat patruelis Stephani, non patruelis filius; & Calvus Ladislaus similiter erat patruelis, non patruus.
[433] [de quo dubitans Bonfinius, duas Giselas comminiscitur:] Non minus acerbe in Giselam reginam, quam Keislam nominat, idem auctor invehitur cap. 34, ubi post relatam Regis mortem hæc subdit: At regina Keisla cum Buda satellite scelerum Petrum Alamannum, vel potius Venetum, fratrem reginæ præficere statuerunt: hoc intendentes, ut regina Keisla motus suæ voluntatis pro libitu suo posset complere, ut regnum Hungariæ, amissa libertate, Theutonicis subderetur sine impedimento. Non ignoravit Bonfinius talia scripta fuisse in Hungarorum Annalibus, sed plenam non adhibuit fidem, nec tamen ut falsa prorsus abjecit. Audi ipsum pag. 185: Sed prius quam ad cætera flectatur oratio, illud interjiciendum censeo, quod de substituendo novo rege Ungari Annales referunt, a cæteris scriptoribus prætermissum. Deinde vero, narratis plane iisdem de Giselæ artibus, quæ ex Thuroczio mox dedi, ita dubitationem suam exprimit: Admiranturque plerique, quod Ungarorum Annales referunt, Gyslam tantum facinus fuisse ausam; quum omnes plane scriptores sanctissimam mulierem, & divo Rege ac fratre imperatore non indignam affirment. Quare si utrorumque scripta tueri volumus, duas uxores Stephanum duxisse cogimur affirmare; & utrique Gyslæ fuisse nomen: unam, eamque sanctissimi Henrici sororem: alteram vero Guilielmi filiam, qui sancti Sigismundi frater fuit, & e Burgundiensium ducum familia prodiit: atque diversis utramque moribus fuisse asseverabimus &c. Ita Bonfinius dubitanter, ut dicta Thuroczii cum vera historia conciliet.
[434] [verum duplex Gisela regina inepte fingitur, & tota Thuroczii relatio est incredibilis,] Verum hæc conciliatio nec vera est, nec scite excogitata, cum S. Sigismundus multis seculis esset defunctus, & Guilielmus ille Burgundus sit incognitus, ut dixi num. 177. Vera autem esse nequit ipsa relatio Thuroczii, cum satis ostensum sit num. 431, Stephani ipsius consilio Petrum electum esse, non fraude aut dolo Giselæ. Imo ne verisimilia quidem narrat Thuroczius: primo enim verisimile non est, sanctum Regem voluisse, ut Vazul ad regnum promoveretur, si hunc ob juvenilem lasciviam & stultitiam tenebat reclusum. Nihilo magis verisimile est, Giselam tantæ fuisse potentiæ & auctoritatis, ut auderet aut posset oculos curare eruendos illi, quem Rex ipse sibi successorem desiderabat. Rursum incredibile est, Hungaros fuisse consensuros in electionem Petri, si corona Hungariæ tanto scelere ei fuisset quæsita: nam, orbato oculis Vazule, supererant alii ex posteris Michaëlis, nimirum Andreas, Bela & Levanta, quorum duo primi regnum deinde adepti sunt. Attamen regnum pacifice obtinuit Petrus, nec ullus procerum Hungarorum initio se ejusdem electioni opposuisse videtur, uti colligo non solum ex allatis testimoniis, sed etiam ex Vita S. Gerardi jam ante laudata, in qua post relatam Stephani mortem hæc leguntur: Rex Petrus successit, cui cum omnis Pannoniæ principes fidem ac dilectionem conjurassent, unus ex eis (post triennium) dejecto rege, regalem cathedram injuriose usurpavit: quo regnante, sicut Propheta ait, Sanguis sanguinem tetigit, peccatum peccato adauctum est.
[435] Itaque prorsus mihi persuadeo, aut mera esse figmenta, [ita ut vel tota sit fictitia, vel ex erroribus nata.] quæ narravit Thuroczius de excæcatione Vazulis, aut crassis erroribus involuta; etiamsi non ignorem eadem fere legi apud Dlugossum ad annum 1038. Si Vazul oculis in carcere privatus est, vivente Stephano; dubitare nequeo, quin eam pœnam incurrerit ob grave aliquod crimen, ac jubente ipso Stephano, seu quod in vitam ipsius conspirasset cum palatinis illis, quorum crimen Carthuitius narrat num. 29, seu quod ritus paganorum restituere voluerit in Hungaria. Si vero Vazul innocens eam calamitatem sustinuit, crediderim potius id contigisse sub uno e posteris regibus, sub quibus multum innocui sanguinis effusum est. De hisce tamen nihil certo statui potest, nisi unum istud, nimirum credibilia non esse, quæ de Giselæ molitionibus tradiderunt Hungari posteriores, quæque hoc tempore ne ipsis quidem Hungaris verisimilia videntur, quantum opinor. Brunnerus in Annalibus Boicis part. 2 lib. 5 ad annum 1038, refutatis similiter dictis Thuroczii de Gisela, subjungit: Pater (Emerici, Stephanus) moriens Petrum sororis suæ filium, inter Venetos natum, hæredem scripsit. Giselæ fortuna ex eo tempore obscurior: comperta testataque suo loco prodemus.
[436] Deinde de vexata per Petrum regem Gisela ad annum 1042 sic habet: [Brunnerus scribit, Giselam vexatam fuisse a Petro rege,] Petrus is fuit, quem Stephanus Ungariæ rex vivus etiamnum regno imposuerat, firmandæque possessionis causa, fratris * sui filium (Vazulem designat) eidem imminentem oculis, filios ejus patria multaverat; haud aliam pro his tam insignibus benevolentiæ documentis vicem reposcens, quam ut Giselæ conjugis, si quid sibi humanitus contigisset, superstitis rationem, quam par esset, haberet … Petrus prolixe omnia pollicitus, vixdum elapso a Stephani morte anno, cum simulato luctu fidem curamque Giselæ posuit; & ex tutore prædo factus, cultum ei a Marito relictum, vitæque non ornamenta modo, sed etiam subsidia, miseræ abstulit; & liberæ custodiæ angustiis circumscriptam non satis habuit arcere publico, sed etiam familiarium congressu & alloquio exclusit. Proceres indignam reginæ sortem miserati, regem officii sui datæque fidei admonuere … Surdum ad has voces execrati, quod obsideri aures illius a Budone nequissimo palatinorum satis scirent, eum ad necem deposcunt, regeque contra hiscere non auso, frustillatim concidunt: liberis ejus oculos excludunt. Rex se proximum esse, in quem ira verteretur, metuens, quod reliqui nihil videret, fuga sibi consulit. Hæc sane multum differunt a dictis Thuroczii; at fateor, me ignorare, quam sint certa; cum ad marginem citet Chronicum Altahense mihi plane ignotum.
[437] Idem scriptor ad annum 1045, narrata reductione Petri regis in Hungariam per Henricum imperatorem, [ideoque Hungaria egressam: volunt alii, Pataviæ abbatissam factam, ibique sepultam:] de Gisela hæc addit: Abeunti (Henrico) Pannonia Giselam Stephani regis viduam adhæsisse, Aventinus scripsit: ætatis reliquum collocare in tuto, & bis ictam effugere tertium fulmen voluisse, credibile fit; & mausoleum illius, quod Passavii ostenditur, argumento est in Boica decessisse. Aventinus Annalium Boiorum lib. 5 pag. 324 de Gisela sic habet: Cæsar (Henricus Conradi filius) ex Ungaria reversus, … secum Gisalam reginam, uxorem divi Stephani abducit; Bathaviæ *, ubi in templo sacratarum fæminarum ejus mausolæum ostenditur (&) ab Ugris (id est, Hungaris) venerabundis aditur, collocavit. Hundius in Metropoli Salisburgensi tom. 2 pag. 585 agens de monasterio Niderburgensi Pataviæ, de postremis Giselæ gestis & loco sepulturæ tradit sequentia: Ibidem anno MXCV, Nonis Maii, obiit Gysala, S. Henrici imperatoris soror, uxor Stephani regis Ungariæ, abbatissa secunda hujus loci, hic sepulta adito dextro latere, quæ tam Viro quam filio orbata Pataviam in hoc monasterium venit, in quo primum habitum monasticum assumpsit, paulo post abbatissa designata, monasterium præclare illustravit & auxit. Gewoldus, qui edidit notisque illustravit Opus Hundii, pag. 588 dubitat, an Gisela ibidem abbatissa fuerit, & adducit verba Aventini mox data. Mabillonius tom. 4 Annalium pag. 422 de hisce judicium suum declarat his verbis: Ceterum Gisla seu Gisala, Stephani piissima conjux, sancti Henrici imperatoris soror, … Patavii in Niderburgensi Baioariæ parthenone monasticum habitum induisse dicitur, ibique abbatissæ officium gessisse post Heilkam, amitam sancti Henrici imperatoris, illudque monasterium præclare administrasse, illustrasse & auxisse: at quod anno MXCV obiisse dicitur, ultra fidem est; alias plusquam centenaria fuisset. Correctio hæc satis est certa, modo reliqua non vacillent: nam scripserunt aliqui, Giselam in Hungaria obiisse, uti agnoscit Hanzisius tom. 1 Germaniæ sacræ pag. 245, horum tamen opinionem repudians.
[438] [memoria ejus recentioribus Fastis addita; at cultus minime probatus.] Ceterum, quandoquidem Fastis sacris inserta est Giselæ memoria a neotericis quibusdam, quæri hic potest, an cultu ecclesiastico sit ornata. Majores nostri in Prætermissis ad diem VII Maii memorarunt sequentia: Gisala, soror S. Henrici imperatoris, regina Hungariæ, uxor S. Stephani, mater S. Emerici regum, cum titulo SANCTÆ refertur a Ferrario in Catalogo generali, & ab Arturo du Monstier in Gynæceo sacro; at cum titulo BEATÆ a Dorganio & Bucelino, quia post obitum mariti fuit abbatissa Ordinis Benedictini. Interim a Menardo solum VENERABILIS appellatur, & a Radero proponitur in Bavaria pia. De ea agendum erit in Vita S. Stephani regis & mariti. Hæc Henschenius, verba eorum referens, sed non approbans, ac simul satis innuens, sibi non constare de legitima veneratione, de qua nihilo magis hodieque nobis compertum est. Quin potius Mabillonius in Actis Benedictinis seculo 6 part. 2 pag. 894, relatis iisdem martyrologis, quibus addit Wionem in Ligno Vitæ, Giselæ elogium concludit his verbis: Illud unum certum est, nullum ei ab Ecclesia publicum cultum decretum fuisse, quamvis ex Aventini loco supra laudato pateat, ejus sepulcrum pietatis causa a fidelibus esse frequentatum. Dubito an illa ipsa sepulcri frequentatio satis sit certa, licet tradita sit ab Aventino: nam aliam esse aliorum sententiam, supra observavi.
[Annotata]
* Buda
* patrui
* Passaw
§ XXXVII. Elevatio corporis, regnante S. Ladislao facta; multaque miracula circa idem tempus patrata.
[Corpus Sancti elevatum jussu Ponficis, ac præsente S. Ladislao,] Si epocha Carthuitii & Bonfinii exacta sit, corpus S. Stephani sine cultu ecclesiastico sepultum jacuit annis quadraginta & quinque, ac deinde honorifice elevatum est, jubente summo Pontifice, ac præsente S. Ladislao Hungariæ rege, uti & aliorum quorumdam Sanctorum Hungariæ corpora sub ejusdem Ladislai regno similiter sunt elevata. Porro quod asserunt Carthuitius & Bonfinius, corpus S. Stephani aliorumque elevatum esse jussu Romani Pontificis, confirmatur ex Vita S. Gerardi martyris, in qua sub finem leguntur sequentia: Ubi (ad sepulcrum Gerardi) multæ gratiæ Catholicis viris emptæ sunt; tamen non evidenter usque ad tempora Ladislai regis atque pontificis Laurentii, qui ab tanto viro (Gerardo) quintus accepit cathedram. Præfati denique regis tempore a sanctæ Romanæ Ecclesiæ synodo inventum est, ut corpora eorum, qui Pannoniam fidei prædicatione rigaverunt, deberent summo honore venerari, & ea dignis sedibus collocari. Venienteque Sedis Apostolicæ legato, factoque nobilium Pannoniæ conventu, sanctum corpus elevatum est. Quod hic dicitur de legato Apostolico, omissum est a Carthuitio & Bonfinio; attamen dubitandum non videtur, quin idem legatus adfuerit elevationi corporis S. Stephani, & filii ipsius S. Emerici, cujus corpus eodem regnante Ladislao elevatum est, teste Vita ipsius in fine.
[440] Annus elevationis non longe a vero abesse poterit, [circa annum 1083:] si statuamus annum circiter 1083, quo complebatur quadragesimus quintus post mortem Sancti. Quippe elevatio facta est, dum Salomon rex olim, ac deinde exutus regno, ea occasione a S. Ladislao exemptus est carcere, in quo fuerat detentus. Illud non modo affirmant Carthuitius & Bonfinius duobus locis; sed etiam Thuroczius cap. 56 carcerem Salomonis ejusque liberationem sic narrat: Cœpit itaque fremebundus (Salomon) æstuanti animo machinari dolos in perniciem innoxii sanguinis Ladislai: sed incidit in foveam, quam fecit… Rex autem Ladislaus, deprehenso flagitio, cepit Salomonem, & in Wyssegrad retrusit in carcerem.. Et quamvis Salomon in carcere fuisset, Ladislaus multo magis ei condolebat. Sed postmodum Salomon rex dimissus de carcere in elevatione corporis sancti Stephani regis (&) beati Emerici confessoris &c. Hanc autem liberationem contigisse circa annum 1083, colligitur ex iis, quæ præcesserunt. Ladislaus, excluso ab Hungaris Salomone, post mortem fratris Geysæ regnum adeptus dicitur anno 1077, quarto autem anno regni sui pacificatus est cum Salomone, donans ei stipendia ad regales expensas sufficientia. Erat is annus 1080 aut 1081, quo Ladislaus regnum ipsum Salomoni tradere meditabatur, si Hungari id non impedivissent. Secuta deinde machinatio Salomonis contra Ladislaum, illiusque carcer; quæ simul potuerunt biennium aut triennium absumere, ita ut facile credi possit, elevationem corporis S. Stephani contigisse anno 1083, id est, annis quadraginta & quinque post mortem, aut certe circa annum 1083.
[441] [brevis miraculorum,] Apographum nostrum Mellicense etiam habet corporis elevationem, sed sine alia temporis nota, quam quod contigerit sub S. Ladislao. Miracula etiam ibidem solum generatim narrantur, aliaque omittuntur adjuncta. Verumtamen hæc Ms. relatio confirmat prolixiorem aliorum narrationem, cui nullo modo repugnat. Verba igitur manuscripti accipe: Multis igitur annorum cursu labentibus, seu propter exabundantem populi malitiam, seu propter aliquam divisionem in Ecclesia, thesaurus tantæ pecuniæ * interea latuit, & mortalium cognitioni occultus, solius oculis Domini apparebat: sed volens ejus incomprehensibilis bonitas, quanti esset apud Deum præmii, revelare, dedit illi gloriam in conspectu hominum, clarescente miraculorum frequentia: & sicut laude & cantico sibi in cælis assistebat, ita eum laude & cantico suæ Ecclesiæ digne memoriterque in terris decoravit. Nam sicut jubar novi luminis sanctitas ejus in omnem circa regionem resplenduit; & tamquam suavitas odoriferi unguenti audientium corda replevit. Fluebant * omnes diversi languoris homines, qui antidoto pietatis suæ attacti curabantur: & qui corruptionis plaga pene defecerant, in solidum astricti revertebantur.
[442] [& elevationis narratio.] Præsidente in regni solio Ladislao, piæ memoriæ rege, episcopi & abbates, & qui præerant in regimine sanctæ Ecclesiæ, animadvertentes sanctitatem ejus signis testantibus, communi decreto triduani jejunii indixerunt afflictionem: episcopi orationibus vacantes, visitationem supernæ clementiæ in plebem exspectabant. Postea corda tollentes ad Deum, hymnorum vocibus resonuerunt in confessione sui nominis; sicque venerunt ad locum, ubi sanctissimum corpus claudebatur: quem solventes aperuerunt; tantaque odoris diffusio ascendit, quanta numquam astantibus apparuit: ac omnium, qui illuc occurrerant, membra languidorum curata sunt: cæci lumen, claudi plantarum soliditatem, leprosi mundam cutem, paralytici salutem, omnesque, quacumque doloris tenebantur obsessione, curam meruerunt. Assumpto inæstimabilis pretii pondere, omnipotenti Deo gratias egerunt, deferentesque in theca argentea signaverunt. Hactenus breviter illius scripti auctor, omittens facta particularia, quæ Carthuitius prosequitur, & partim ex eo, partim ex aliis Bonfinius.
[443] [Relatio altera ex Bonfinio: elevatio facta jussu Pontificis:] Hic pag. 186 omnia enarrat his verbis: Ejus corpus antequam Pontificia sanctione, vel divina potius declaratione extolleretur, annis quinque ibidem jacuit & quadraginta. Demum postquam Ladislaus, vir Deo devotissimus, regno potitus est, id auctoritate Apostolica sancitum, & ita diploma in Pannoniam missum est, ut quicumque primum in Ungaria Christianæ fidei fundamenta jecerunt, ne legitimo honore defraudentur, omnia corpora eorum, in gloriæ speciem, solenni celebratione ostentarentur, ut hic inter Divos relatos esse credant. Accepto diplomate, Ladislaus ejus pronepos, habito optimatum antistitumque conventu, tridui cunctis jejunium indixit: omnes hortatus, ut precibus, inedia, supplicationibus, eleemosynis, auspicia divina captarent, quibus divinam voluntatem intelligerent. Exacto jejunii tempore, ad divi Regis tumulum perventum est: cujus lapidem quum amovere contenderunt, nulla vi loco movere potuerunt. Hoc eo tempore portentum intercessit, quo exorta inter Ladislaum & Salomonem fratrem seditione, alter alterius jussu gravi carcere coërcebatur. Conatus ingens regem frustratus in admirationem summam adegit: ac tali ostenso deterrebat omnes, qui iratum Numen auspicabantur. Tunc virgo quædam, Charitis nomine appellata, quæ haud procul a basilica in Servatoris æde sanctissime vivebat, repente Ladislaum admonuit, eum frustra conari, neque lapidem e tumulo dimoveri posse, quousque frater carcere educeretur. Rex sacræ virginis oraculo admonitus, Salomonem e vinculis continuo expediri jubet: tridui jejunium iterum indicit: tertio die, sacris rite peractis, spectante frequentissima populorum multitudine, ingens lapis facillime ablatus est. Hactenus satis Carthuitio congruit auctor. At quod subdit de corpore e tumulo educto & circumlato per ecclesiam, addititium videtur, & verisimile non est, cum elevatio postea narretur.
[444] Corpus divi Regis tumulo eductum, & acclamantibus omnibus per basilicam circumlatum, [aperto sepulcro, plurima facta miracula,] mox pro dignitate reconditum: evidentissima subinde Numinis benignitate, tot edita miracula, ut nemo corpore mancus, aut ægritudine languens, voti impos abierit. Ibi in tanta multitudine cernere erat, ambulare claudos, cæcos instauratis luminibus videre, mutos loqui, leprosos paralyticosque curari, nutantes in fide animos confirmari: omnes denique corporis & mentis ætritudines abigi. Quin & juvenis, qui annis circiter duodecim paralysi solutus, manuum ac pedum carebat officio, carruca huc advectus, implorato Numinis auxilio, repente desiliit: ac Deo gratias agens, Stephanique laudes proclamans, ad aram per mediam multitudinem repente cucurrit. Puer septennii nervorum contractione correptus, ad sepulchrum allatus, distentis mox brachiis ac pedibus, expeditus incessit. Ladislaus autem rex, tot miraculorum successu in stuporem conversus, mediæ aræ imposuit, sacelloque elaboratissimo donavit. Jam dudum tanti numinis sic fama percrebuit, ut ex omnibus Ungariæ finibus languentium agmina festinarent. Ex his, qui gravius laborabant, & cunctantius venire cogebantur, divum Regem impense exorantes, in itinere convaluere, & in testimonii speciem ibi lapides in acervos plane congresserant.
[445] At illud fidem exsuperat: mulieri unicus erat puer, [inter quæ puer mortuus vitæ redditus: recluso loculo, odor suavissimus perceptus,] qui repentina morte correptus, animam efflavit: mater Numinis patrocinio freta, immenso cordis affectu; extinctum filium, in sancti Regis ædiculam defert, & ea quidem mente, se numquam loco moturam, donec ex voto in puerum animam revocaret. De proposito mulieris non abeundi, nisi recepto filio, nihil habet Carthuitius: ideoque vanum est, quod subdit de audacia mulieris his verbis prosequens: Ne audacem quidem mulierculam fides & spes ipsa fefellit: sacellum ingressa tam vehementi obsecratione Numen exoravit, ut spectante frequentissima hominum turba, mulieris orbitatem deplorantis puer humi porrectus subsiliret, & in matris amplexum se effuderit. Quanta hinc divo Regi gloria successerit, & quantus omnes propter opinionem stupor invaserit, pro se quisque facile cogitabit. Item post Virginis augustæ anatheosin die quinto omnes Ungariæ principes, præterea pontifices, sacerdotumque collegia, cum Ladislao rege religiosissimo Albam convenere, ut in basilica solennia facerent, & pro mortuis parentarent: celebratis mox inferiis, ad sancti Regis monumentum perventum est. Quod ubi regio jussu præreverenter, exorato prius Numine, reclusum est, tanta odorum fragrantia hinc effluxit, ut universam basilicam veluti cœlesti quodam rore compleret. Deinde quum ossa tractarent, balsamo quodam delibuta & humecta comperere.
[446] [& ossa balsamo multoque liquore delibuta: annulus cum frustra esset quæsitus,] Lectis subinde ossibus, & in syndone reconditis, annulum aureum, vetus ejus gestamen, in liquore disquirere occœperunt: quem quum nulla percunctatione, in arca marmorea indipiscerentur, de hauriendo liquore cogitatum: is ubi exhauriri cœptus est, completis plerisque phialis ac doliis, numquam penitus exantlari potuit. Nam ad singulos haustus, vi Numinis iste liquor reparabatur. Quod ubi compertum est, quod fuerat exhaustum, continuo reconditis ossibus infudere, & post infusionem liquor ille neque crevisse neque decrevisse visus est. Ex invento ibidem thesauro divæ Virginis ara instaurata. Quin & paucis post temporibus, eximii principis uxor, cui Mathildi nomen erat, & intestinorum dolor tribus annis incesserat, hujus fama commota in Ungariam peregrinatur, atque adito sacello, mox penitissimo cruciatu liberata est. Sed ad dextræ annulum redire cogimur.
[447] [Mercurio monacho is mirabiliter traditur cum integra Sancti dextra;] Mercurius Ungarico genere natus, & Cathinani Alberti præpositi pater, ac basilicæ Albensis ædituus, qui vitæ quondam politicæ renunciarat, ut religioni expeditius inserviret, quum Ladislaus rex imperasset tumulum aperiri, ne quid e sancti Regis reliquiis subtraheretur, cum plerisque aliis, qui sepulchro inhæserant, regio jussu procul amotus est. Is tristi vultu repulsus abiit, & quum monachus esset, in sacrum chorum se recepit, ubi quum pudore suffusus graviter angeretur, quod sanctissimum corpus neque videre, neque osculis attingere potuisset, ecce juvenis quidam intempesta nocte coram adstitit, forma incredibili, liberali facie, candidissimoque habitu, nescio quid, bysso involutum deferens. Accipe (inquit) Mercuri, quod optasti, & hoc donum preciosissimum, quod tuæ fidei committitur, commendatissimum habeto, asservato diligentissime, & quum tempus dabitur, ipse depromito. Nocturnis sacris rite peractis, Mercurius, petita latebra, rem traditam explicat, sancti Regis dexteram & annulum invenit, juxtaque admiratur, ac Numini gratias agit.
[448] [uti is deinde manifestat:] Is ad Carphatii montis radices secessit, qui Transsylvaniam ab Ungaria dirimit, olimque Ripensem, citerioremve Daciam, ab ulteriore & Transalpina dividebat, ubi cœnobium quoddam ligneo opere confectum gubernaturus erat. Tanto dexteram studio asservabat, ut neque sibi, neque alii credere auderet. Terræ committere satius esse ratus, infodit, & quotidianas ex monachis excubias instituit, ne quo modo surripi posset: indies promendi tempus dari expectabat, quin & hujusce rei cœnobii auctores admonuit, ut pari studio curarent: demum id ex ordine Ladislao regi, quem virum sanctissimum esse intelligebat, aperuit. Mox regis edicto Pontificum optimatumque conventus habetur, ubi solennis dies Regiæ dextræ extemplo decernitur. Deinde cum universo Ladislaus collegio sacerdotum dextram divi Stephani reconditam ostendit, basilicæque intulit, quam magno deinde sumptu ac ditissimo apparatu instauravit, multisque pagis, oppidis, & proventibus donavit. Id autem salutis anno supra millesimum septuagesimo octavo * accidisse, illius cœnobii scripta & privilegia sane testantur, abbatiamque Regiæ dextræ nunc appellant. Cui tempestate nostra Antonius Salonensi, vir magno ingenio, ac sacris Literis non mediocriter eruditus præfuit, & privilegia, unde hæc accepimus, nobis ostendit. Ita Bonfinius quem cetera quidem ex privilegiis hausisse crediderim; at non illud, quod contra verisimilitudinem asserit de infossa terræ dextera. Quin potius crediderim, id eum perperam tradidisse ex loco Carthuitii male intellecto, ubi dicitur: Ibi diu solus absconditi in agro thesauri custodiam & excubias decrevit. Noluit his verbis indicare Carthuitius dexteram Regis in agro fuisse absconditam, sed similem esse thesauro Euangelico, qui dicitur in agro absconditus.
[449] Sed illud omnes ne satis quidem admirari poterant, [cur integra videatur dextra, reliquo corpore consumpto:] Stephani corpus in pulverem redactum, nil præter ossa superesse, & ea quidem carie jam absumpta: contra vero dexteram annuli gestamine præditam, integram permansisse, neque vermibus, neque lividæ fuisse obnoxiam vetustati. Quanam causa potius dextra, quam caput, & cor Deo dicatissimum, se a carie vindicare debuit? Nempe quia dextera pietatis & misericordiæ fuerat, quæ e peculiaribus loculis calamitosissimo cuique eleemosynam erogabat, illud omnes miraculum accidisse confirmant. Quis enim illud e divino Servatoris nostri ore promanasse inficiabitur, Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. Merito igitur manus illa corruptionis expers esse debuit, quæ neminem mendicare, esurire, in captivitateque, aut quavis miseria jacere perpessa est. Proinde divum Stephanum, ne injuria quidem, primum patriæ patrem, omnes una voce congeminant, & prævenerantur. Hactenus Bonfinius, in plerisque Carthuitium fideliter secutus.
[450] Ceterum de reliquis sancti Regis nihil fere deinde scriptum reperio. [præter alias Sancti reliquias, corona ipsius quoque diligenter servata.] Dubitare tamen nequeo, quin aliquæ ex illis ad alia loca fuerint transmissæ. Certe inter reliquias plurimas, quas Pragam transferendas curavit Carolus IV imperator, numeratur etiam S. Stephani regis Hungdigitus, uti videre est apud nos tom. 1 Januarii pag. 1084, in catalogo earum reliquiarum ibidem dato. Inter reliquias S. Stephani potest quoque recenseri sacra corona, quæ diligentissime semper ab Hungaris servata est; summoque studio repetita, cum amissa erat, uti bis contigit. Agunt de ea variis locis Thuroczius & Bonfinius, pluraque de eadem scripserunt alii: at pauca hic sufficient pro instituto nostro. Gretzerus in Syntagmate de insignibus imperii cap. 14 sic ad propositum nostrum loquitur: Habuerunt quoque, & etiamnum habent alia quoque regna sua ornamenta regalia, quibus in regum suorum inauguratione seu coronatione utebantur, & hoc etiam ævo utuntur. Hungaris certe corona regia, a S. Stephano accepta, adeo sacrosancta est, ut cum aliquando amissa esset, ingens luctus omnes regni incolas invaserit, &c. Rursum infra: Cum Vladislaus Polonus in regem inaugurandus esset, neque tamen sacra corona in promptu esset, utpote jam in Austriam asportata, ne quisquam absque aliqua S. Stephani corona rex Hungariæ creari videretur, coronarunt Vladislaum illa corona, quæ pro ornamento reliquiarum capitis sancti Regis olim miro operis artificio præparata fuerat, ut inquit Turoczius cap. 31. Recepta tamen deinde fuit corona, & diligentia summa in hunc usque diem custodita. Ex hisce satis patet, quanto in pretio corona S. Stephani ab Hungaris habeatur.
[Annotata]
* tanti pretii
* affluebant
* annus videtur mendosus
§ XXXVIII. S. Stephanus in Sanctorum numerum relatus tempore prædictæ corporis elevationis: cultus ab eo tempore celeberrimus per totam Hungariam: festivitas Inventionis dextræ.
[Dubium de formali canonizatione S. Stephani motum:] Eminentissimus Lambertinus, hodie Ecclesiæ universali feliciter præsidens Benedictus XIV, in Opere de Servorum Dei beatificatione & canonizatione lib. 1 cap. 41 § 8 refert, prædictam corporis elevationem in Vita narrari a Surio, dubitatque, an fuerit simplex beatificatio, an vero solemnis canonizatio. Verba doctissimi Cardinalis accipe: In eadem porro (Vita) refertur, sancti Stephani corpus, elapsis ab ejus obitu annis quadraginta quinque, fuisse sub Ladislao rege Hungariæ, summi Pontificis auctoritate intercedente, elevatum. Verum, utcumque sit de elatione ista, & utrum ea simplicem beatificationem, an formalem canonizationem importaverit, quod adhuc sane incertum est, cum neque de substantia, neque de ejus modo constet; de sancti tamen Stephani sanctitate, & ejus æquipollenti canonizatione nullus superest dubitandi locus ex decreto summi Pontificis Innocentii XI, edito die XXVIII Novembris. Decretum Innocentii XI, quo festivitas Sancti, quæ eo usque ritu simplici celebrata fuerat per totam Ecclesiam, ad ritum semi-duplicem elevatur, dabimus suo loco. Interim tamen observo, æquipollentem canonizationem jam extra omne dubium fuisse, simulac festivitas Sancti ritu simplici Romano Breviario inserta est. Dubitationem vero de formali canonizatione, quam ex solo Surio dirimere non poterat Eminentissimus Cardinalis, adhibitis aliis monumentis, auferre conabor.
[452] [verum cum jussu Pontificis omnia videantur facta,] Primo ea videntur facta, dum elevatum est corpus S. Stephani, quæ ab Apostolica Sede eo seculo fieri solebant, ut aliquis Dei servus formali canonizatione Sanctis annumeraretur. Vita enim num. 33 sic habet: Romanæ Sedis institutione Apostolicis literis sancitum est, ut eorum corpora elevari deberent, qui in Pannonia Christianæ fidei jacientes semina, sua eam prædicatione vel institutione ad Dominum convertissent. Adveniente vero tempore declarationis ejus, … rex Ladislaus, .. habito consilio cum episcopis & primatibus, … triduanum cunctis indixit jejunium, ut quod communi Catholicorum utilitati … videretur fore proficuum, communi cunctorum deprecatione, jejuniis & eleemosynis fundata, per manifestationem signorum deberet esse quærendum. Bonfinius num. 443 citatus canonizationem clarius asserit his verbis: Id auctoritate Apostolica sancitum, & ita diploma in Pannoniam missum est, ut quicumque primum in Ungaria Christianæ fidei fundamenta jecerunt, ne legitimo honore defraudentur, omnia corpora eorum, in gloriæ speciem, solenni celebratione ostentarentur, ut hic inter Divos relatos esse credant. Ex jam laudata S. Gerardi Vita intelligimus, elevationem illam fuisse decretam in synodo Romanæ Ecclesiæ: nam hæc ibi leguntur: Præfati denique regis (Ladislai) tempore a sanctæ Romanæ Ecclesiæ synodo inventum est, ut corpora eorum, qui Pannoniam fidei prædicatione rigaverunt, deberent summo honore venerari, & ea dignis sedibus collacari. Venienteque Sedis Apostolicæ legato &c.
[453] Ex dictis habemus, congregatam fuisse synodum Ecclesiæ Romanæ, [quæ fieri solebant seculo XI] in qua S. Stephani, S. Gerardi, ac verisimiliter S. Emerici, ut ex dicendis colligemus, causa fuit examinata. Constat autem canonizationes seculo X, XI & XII frequenter decretas esse in conciliis. Varia exempla conglomerat Eminentissimus Lambertinus lib. 1 cap. 20, videlicet S. Udalrici Augustani episcopi canonizati a Joanne XV in concilio Lateranensi; S. Gerardi Tullensis a Leone IX in concilio Romano; S. Godehardi Hildensheimensis ab Innocentio II in concilio Remensi, & S. Sturmii abbatis Fuldensis in Lateranensi II. Secundo ex iisdem intelligimus, non solum permissam fuisse a Pontifice corporis elevationem; sed sancitum esse, ut corpus elevaretur, illiusque decreti diploma, seu litteras Apostolicas in Hungariam fuisse missas. At eo tempore Pontifices non solebant præcipere cultum alicujus Servi Dei, nisi per formalem canonizationem: nam, etsi simile præceptum Pontificis aliquando in sola beatificatione reperiatur, uti laudatus Cardinalis ostendit cap. 39 num. 8, id tamen rarius factum est, & seculis fere tantum posterioribus. Tertio legatum Apostolicum hac de causa in Hungariam missum videmus: ex quo intelligimus, actum fuisse de re gravioris momenti, quam eo tempore censebatur elevatio corporis alicujus Beati, cujus cultum dumtaxat permisisset Romanus Pontifex. Bonfinius quoque canonizationem exprimit claris verbis: Ut hic inter Divos relatos esse credant.
[454] Hæc omnia persuadere videntur, S. Stephanum cum aliis eo tempore in numerum Sanctorum relatum esse definitiva Romani Pontificis sententia, [pro formali & solemni canonizatione,] post maturum examen in concilio prolata, atque ea solemnitate, quæ usitata erat seculo XI. Inter ea, quæ in canonizatione tunc ad solemnitatem spectabant, erat corporis elevatio, de qua Eminentissimus scriptor cap. 36 num. 16 sic habet: Eorum quoque Beatorum, quos inter Sanctos referebant, corpora summi Pontifices occasione canonizationis elevari mandarunt; aut ipsimet, si corpora erant in loco, in quo fiebat canonizatio, debita cum reverentia & honore elevarunt. Hæc ibidem probantur exemplis summorum Pontificum, Leonis IX, Alexandri III, Cælestini III & Gregorii IX. Manifestum autem est, idem esse factum de S. Stephano, aliisque, quorum eodem tempore elevata sunt corpora. Porro, si elevatio hæc contigit jussu Pontificio annis quadraginta quinque post mortem Sancti, fuit S. Gregorius VII, qui prædicta mandata misit in Hungariam. Ejusdem Gregorii jussu elevatum dicitur corpus S. Paschasii Ratberti abbatis Corbejensis, licet diploma illius elevationis nihilo magis servatum sit quam elevationis S. Stephani. Verum plura hujusmodi diplomata ad memoriam nostram non pervenerunt.
[455] Demum de canonizatione SS. Stephani, Emerici ipsius filii, & Gerardi Canadiensis episcopi & martyris, [cumque festivitas ipsius eodem seculo] dubitare me non sinunt illa, quæ anno 1092 decreta sunt in synodo Szabolchensi, cui cum S. Ladislao rege & Seraphino archiepiscopo Strigoniensi interfuerunt omnes episcopi, abbates & proceres Hungariæ. Nam in ea, apud Petersium pag. 33, cap. 37 statutum legitur, ut vigiliæ celebrentur beati Stephani regis, & Gerhardi martyris, quo die passus est &c. Et cap. 38 de festivitatibus per annum celebrandis hæc decernuntur: Istæ vero festivitates servandæ sunt per annum: Nativitas Domini, S. Stephani proto-martyris, S. Joannis euangelistæ, SS. Innocentium, Circumcisio Domini, Epiphania cum vigilia, Purificatio sanctæ Mariæ, in Pascha quatuor dies, S. Georgii martyris, Philippi & Jacobi cum vigilia, Inventio S. Crucis, Ascensio Domini, in Pentecoste quatuor dies, S. Joannis Baptistæ, Petri & Pauli una die, S. Jacobi, S. Laurentii, Assumptio S. Mariæ, sancti regis Stephani, S. Bartholomæi, Nativitas S. Mariæ, Exaltatio S. Crucis, S. Mathæi apostoli, S. Gerhardi episcopi, S. Michaëlis archangeli, SS. Simonis & Judæ, Omnium Sanctorum, S. Emerici ducis, S. Martini, S. Andreæ, S. Nicolai, S. Thomæ apostoli. Et unaquæque parochia suum patronum, & dedicationem celebret. Non quidem additur expressis verbis, hasce festivitates celebrandas præscribi cum vacatione ab operibus; at id satis colligitur ex ipsis festivitatibus mature consideratis; cum alias haud dubie plures Sanctorum memoriæ per annum agendæ fuissent.
[456] [inter præcipuas festivitates Hungariæ] Præterea in synodo Strigoniensi habita anno 1493 similis festivitatum catalogus texitur, & quidem multo prolixior, additis multis festivitatibus postea institutis. Ibi autem pag. 232 clare dicitur: Statuimus, ut in subscriptis diebus clerici & laïci debeant a servilibus operibus abstinere. Reperitur in eodem catalogo Stephanus, uti & Emericus, non vero Gerardus, qui solus fere pro multis aliis substitutis est omissus, quod festum ipsius non amplius eadem solemnitate celebraretur. Itaque jam eodem seculo XI festivitas Sancti per totam Hungariam celebrata est cum vacatione ab operibus servilibus. Hæc autem solemnitas tanta, pro SS. Emerico & Gerardo, quorum corpora eodem Pontificio decreto elevata sunt, similiter præscripta, nullum relinquere videtur dubium, quin canonizatio præcesserit aut comitata sit elevationem, prout asserit Bonfinius. Colomanas S. Ladislai successor ad augendam S. Stephani solemnitatem lib. 2 Decretorum cap. 1 hæc statuit: Ut annuatim in festo sancti Regis, nisi arduo negotio ingruente vel infirmitate fuerimus prohibiti, Albæ teneamur solennizare: & si nos interesse non poterimus, palatinus procul dubio ibi erit pro nobis.
[457] [numerata sit; dicendum videtur,] Inter Statuta Ordinis Cisterciensis, quæ edidit Edmundus Martene tom. 4 Thesauri Anecdotorum Col.oc recenset anno 1486 decretum: Abbatibus Hungariæ conceditur, ut festum S. Stephani regis Hungariæ in crastino S. Bernardi (id est, XXI Augusti) & festa S. Ladislai & S. Elizabeth cum propriis historiis faciant, ceteris historiis, cantibus & festis in Ordine insolitis penitus rejectis. Venerationem S. Stephani celebrem fuisse per totam Hungariam, noverunt etiam Scriptores exteri, ex quibus unum dumtaxat adduco Godefridum Viterbiensem, qui Chronici part. 17 in S. Henrico imperatore de illa sic habet: Hunc Stephanum omnes Ungari ut sanctum venerantur pro eo, quod per eum initium fidei acceperunt. Hæc postrema verba, quibus similia reperiuntur apud alios scriptores, simul insinuant, necdum eo tempore, quo scribebat Godefridus, seu seculo XII, festivitatem S. Stephani celebratam fuisse per totam Ecclesiam. Verum ex eo non recte quis argumentaretur contra canonizationem ipsius, supra sufficienter probatam: nam id S. Stephano commune est cum omnibus fere Sanctis, iisque canonizatis vel maxime solemniter: atque usus ille obtinet etiam hoc tempore, quo videmus multos Sanctorum adscribi catalogo, nec tamen de omnibus statim componi Officium, quod in ipsorum festivitate omnibus Horas canonicas recitantibus præscribatur.
[458] Ex dictis ergo concludo, S. Stephanum decreto summi Pontificis, [canonizatum fuisse, & quidem primum e regibus.] seu formali canonizatione, Sanctorum catalogo adscriptum fuisse, quemadmodum adscriptus est eidem catalogo S. Ladislaus ipsius ex fratre pronepos, S. Henricus imperator, S. Eduardus Anglorum, S. Ludovicus Gallorum reges, aliique deinde plures. Quare de S. Stephano & S. Ladislao sic intelligo verba Gentilis Cardinalis, Apostolicæ Sedis legati in Hungaria, quæ uberius dedi num. 192, & ex quibus illa huc spectant: Ex quibus (regni Hungarici seminibus) reges Catholici tanta sanctitatis & vitæ claritate conspicui prodierunt, quod Sanctorum adscribi catalogo meruere. Non alii eo tempore intelligi poterant reges Hungariæ, quam Stephanus & Ladislaus, de quorum canonizatione constabat, dum sub initium seculi XIV hæc dicebat legatus Pontificius. Illud præterea ad gloriam S. Stephani observare lubet, primum omnino videri e regibus, cui is honor Pontificis summi oraculo delatus sit. Præcipua Sancti festivitas celebrata est die XX Augusti, quem universa Ecclesia etiam adoptavit, ut videbimus. Verum præter illam festivitatem alia etiam celebrata fuit, certe in locis quibusdam: nam Peterfius in annotatis suis adduxit pag. 34 vetusti cujusdam Breviarii Kalendarium, in quo hæc leguntur: XXX Maii, Inventio dextræ S. Stephani. Hactenus de cultu per Hungariam.
§ XXXIX. Cultus Sancti in Suecia receptus, ac tandem per totam Ecclesiam Romanam primo ritu simplici, deinde semiduplici cum Officio proprio, ex quo dantur lectiones secundi nocturni.
[Cultus Sancti in Suecia, ex cujus Missali tres dantur orationes:] Non sic in Hungaria coarctatus fuit cultus S. Stephani, ut ad alias regiones, easque maxime dissitas, se non extenderit. Quippe in Missali Votivo regni Sueciæ, excuso ante annos ducentos & sexaginta aut plures, de quo jam mentio facta est in S. Ladislao tom. V Junii pag. 316, Missa habetur de S. Stephano, ex qua orationes tres huc transfero. Prima hæc est: Deus, qui beatum Stephanum regem & confessorem tuum terreni imperii gloria & honore coronasti, & Sanctorum tuorum societate sublimasti; præsta, quæsumus, ut quem Pannonia habuit divinæ religionis doctorem in terris, eum modo Ecclesia tua mereatur habere defensorem in cælis. Per Dominum &c. Secunda vero talis: Sacrificium, Domine, quod tuæ Majestati offerimus, benigno vultu respice, & intercessione beati Stephani regis & confessoris tui nos ab omnium inimicorum insidiis defende, & præmia vitæ æternæ concede. Per &c. Tertia demum: Tuere, quæsumus Domine, familiam tuam; &, quam per doctrinam beati Stephani regis & confessoris tui de tenebris ad veram lucem convertisti, eam post istius temporis decursum oblati Sacrificii munimine clementer perducas ad regna cælorum. Per &c. Missa inchoatur, Os justi, & reliqua omnia ex Sacris Litteris congrue sancto Regi aptata sunt.
[460] [memoria in Fastis recentioribus XX Augusti,] Memoria S. Stephani variis deinde Fastis recentioribus inserta est, receptaque in Martyrologio ac Breviario Romano. Auctor Belga, qui seculo XV concinnavit Florarium Sanctorum apud nos Ms., ad XX Augusti de S. Stephano sic habet: In Hungaria sancti Stephani regis & confessoris, primi illius gentis Christiani: quem sanctus Adalbertus Pragensis episcopus per salubrem suam prædicationem ad fidem Christi convertit & baptizavit. Et ipse Rex sua prædicatione Ungaros convertit, & majorem ecclesiam Strigonii in honore S. Adalberti post ejus martyrium instituit. Et regnum Ungariæ XXXV annis feliciter gubernavit. Et tandem ad Dominum, quem tota mente in vita dilexerat, migravit anno salutis MXL. Cujus mortem in conspectu Domini fuisse pretiosam, miracula crebra testantur, quæ Dominus ostendit ad mirificandum Sanctum suum. Editores Usuardi, Belinus, Grevenus & Molanus item memoriam ejusdem Sancti editionibus suis addiderunt, ut videre est in Usuardo Sollerii nostri ad XX Augusti, ubi primus illum sic memorat: In Ungaria, civitate regia, Alba regali, sancti Stephani regis, qui primus Ungaros ad fidem convertit. Consonat fere Maurolycus his verbis: Apud Albam regalem Ungariæ, sancti Stephani regis, qui primus Ungaros ad Christum convertit.
[461] [uti olim in Martyrologio & Breviario Romano:] Galesinius ad eumdem diem hoc Sanctum ornavit elogio: Albæ in Pannonia sancti Stephani regis: qui divinis excultus virtutibus, & vitæ religione clarus, juvante Deo perfecit, ut repudiato dæmonum cultu, Christi Jesu fidem Ungari amplecterentur. Paulo brevius Baronius in Martyrologio Romano his verbis usus: Albæ in Pannonia sancti Stephani regis, qui divinis virtutibus exornatus, primus Hungaros ad fidem Christi convertit. Addit hanc annotationem: Hac die (XX Augusti) translatum est corpus ejus: migravit autem ex hac vita XVIII Kal. Septembris. Dies hic emortualis certus est ex Vita: atque ex eadem num. 38 recte collegit Baronius, die XX Augusti corpus esse translatum. Antonius de Balingem in Kalendario Sanctissimæ Virginis Mariæ ad XX Augusti Baronium secutus est, ita scribens: Translatio S. Stephani primi Hungarorum regis &c. Porro ad eumdem diem Commemoratio S. Stephani inserta est Breviario Romano cum nona lectione, in qua de translatione sic legitur: Sacrum ejus corpus suavissimo fragrans odore, liquore cælesti scatens, inter multa & varia miracula hodierno die, Romani Pontificis jussu, nobiliorem in locum translatum est, atque honorificentius conditum est. Electus igitur est dies translationis ab Hungaris, quia dies emortualis erat impeditus solemnissima festivitate Virginis Assumptæ: atque eumdem diem adoptavit tota Ecclesia Romana, quamdiu Sancti festivitas ritu simplici celebrata est. Verum alius fuit eligendus dies, quando præscriptus fuit ritus semiduplex, quia ille concurrere non poterat cum festo S. Bernardi, quod eodem die celebratur.
[462] [nunc vero festivitas ritu semiduplici celebranda die 2 Septembris:] Majorem illam solemnitatem pro festivitate S. Stephani anno 1686 ab Innocentio XI impetravit Leopoldus imperator atque Hungariæ rex post plurimas de Turcis relatas victorias Rudamque expugnatam, uti patet ex Decreto sacræ Rituum Congregationis, quod datum die XXVIII Novembris, atque eodem anno Romæ impressum est, prout sequitur: Piis precibus Augustissimi Imperatoris Leopoldi per suas litteras Sanctiss. D. N. Innocentio Papæ XI porrectas, & ad Sac. Rituum Congregationem remissas, quibus supplicabatur, ut Sanctitas sua dignaretur assensum præbere, ac demandare, ut Officium divi Stephani Hungariæ Regis, quod hactenus ab Ecclesia universali sub ritu simplici recitatum est, imposterum ab omnibus, qui ad Horas canonicas tenentur utriusque sexus, sub ritu semiduplici de præcepto recitaretur: eadem Sac. Congregatio habita die XXIII Novembris MDCLXXXVI re mature perpensa, censuit, petitam gratiam, si Sanctissimo D. N. placuerit, esse concedendam, ac etiam assignari posse diem secundam Septembris pro celebratione supradicti festi, in perpetuam memoriam insignis, & gloriosæ victoriæ ab armis cæsareis contra Turcas ope divina obtentæ in strenua expugnatione propugnaculi Budensis, olim dicti Sancti residentiæ. De quibus facta per Eminentiss. & Reverendiss. D. Cardinalem Cybo Sanctissimo relatione, Sanctitas sua benigne annuit, & hujusmodi decretum expediri mandavit. Hac die XXVIII ejusdem mensis Novembris, & anni MDCLXXXVI. N. Card. Ludovisius. Loco † Sigilli. Bernardinus Casalius Sac. Rit. Cong. Secr.
[463] Edito hoc decreto, curatum fuit ut proprium componeretur Officium de S. Stephano. [Officium approbatum a sacra Congregatione Rituum, cujus oratio] Illud vero nitide atque exacte compositum approbavit Sacra Rituum congregatio decreto sequenti: Cum sacra Rituum Congregatio, habita die XXIII Novembris MDCLXXXVI, annuente quoque Sanctissimo, mandaverit, ut Officium S. Stephani Hungariæ regis, quod hactenus ab Ecclesia universali sub ritu simplici die XX Augusti recitatum est, in posterum ab omnibus utriusque sexus, tam secularibus quam regularibus, qui ad Horas canonicas tenentur, sub ritu semiduplici de præcepto recitetur quotannis die 2 Septembris; eadem sacra Congregatio suprascriptas lectiones, & alia, prout jacent, diligenter revisas & relatas ab eminentissimo & reverendissimo D. Cardinali Colloredo approbavit, ac imprimi posse concessit. Hac die XIX Aprilis MDCLXXXVII. Subnotatum erat A. Card. Cybo. Et inferius post locum sigilli: Bernardinus Casalius Sac. Rit. Congr. Secr. Impressum fuit eodem anno Officium Romæ, ac deinde Romano Breviario insertum. Orationem hanc habet: Concede, quæsumus, Ecclesiæ tuæ, omnipotens Deus, ut beatum Stephanum confessorem tuum, quem regnantem in terris propagatorem habuit, propugnatorem habere mereatur gloriosum in cælis. Per Dominum &c. Tres lectiones secundi nocturni continent elegans Vitæ compendium, exceptis tamen gestis bellicis. Quapropter illas huc transfero.
[464] [uti & lectiones secundi nocturni,] Lect. IV. Stephanus in Hungariam Christi fidem, & regium nomen invexit, regia corona a Romano Pontifice impetrata, ejusque jussu in regem inunctus, regnum Sedi Apostolicæ obtulit; varia pietatis domicilia Romæ, Hierosolymis, Constantinopoli: in Hungaria archiepiscopatum Strigoniensem, episcopatus decem, admirabili religione, & munificentia fundavit. Par in pauperes amor, & liberalitas, quos veluti Christum ipsum complectens, neminem a se mœrentem, ac vacuum umquam dimisit; quin ad eorum inopiam sublevandam amplissimis facultatibus erogatis, domesticam quoque supellectilem eximia benignitate frequenter distribuit: suis insuper manibus lavare pauperum pedes, noctu solus, & ignotus nosocomia frequentare, decumbentibus inservire, ac cetera charitatis officia exhibere consuevit: quarum virtutum merito illius dextera, resoluto cetero corpore, incorrupta permansit. Tu autem &c.
[465] [vitæ compendium continentes,] Lect. V. Orandi studio noctes pene totas ducebat insomnes, atque in cælestium rerum contemplatione defixus, interdum extra sensus raptus, sublimis in aëra ferri visus fuit. Perduellium conspirationes, ac validorum hostium impetus, miro prorsus modo, non semel orationis præsidio evitavit. Susceptum ex Ghisella Bavarica sancti Henrici imperatoris sorore, quam sibi matrimonio junxerat, Emericum filium tanta morum disciplina, talique pietate enutrivit, quantum ejus postea sanctitas declaravit. Regni vero negotia ita disposuit, ut accitis undique prudentissimis, ac sanctissimis viris, nihil umquam sine illorum consilio moliretur. Humillimis interim precibus in cinere, & cilicio Deum deprecans, ut universum Hungariæ regnum, antequam e vita migraret, Catholicum videre mereretur. Vere propter ingens dilatandæ fidei studium, illius gentis Apostolus nuncupatus, facta a Romano Pontifice ipsi, posterisque regibus præferendæ Crucis potestate. Tu autem &c.
[466] [hic recitantur:] Lect. VI. Dei Genitricem, quam ardentissime venerabatur, amplissimo in ejus honorem constructo templo, Hungariæ Patronam instituit; ab eadem vicissim Virgine receptus in cælum ipso suæ Assumptionis die, quem Hungari e sancti Regis instituto Magnæ Dominæ diem appellant. Sacrum ejus corpus suavissimo fragrans odore, liquore cælesti scatens, inter multa & varia miracula, Romani Pontificis jussu, nobiliorem in locum translatum est, atque honorificentius conditum. Ejus autem festum Innocentius Undecimus Pontifex Maximus quarto Nonas Septembris, ob insignem victoriam ab exercitu Leopoldi Primi Romanorum electi imperatoris & Hungariæ regis eadem die in Budæ expugnatione, ope divina, e Turcis reportatam, celebrandum instituit. Tu autem &c.
[467] [memoria deinde Martyrologio Romano duobus locis inserta,] Supradicti quoque decreti vigore memoria Sancti omissa est die XX Augusti in Martyrologio Romano: & duobus aliis locis inserta, videlicet ad XV Augusti breviter hoc modo: Albæ in Pannonia natalis sancti Stephani Hungarorum regis, cujus festum quarto Nonas Septembris celebratur. Prolixius vero elogium insertum est ad diem 2 Septembris, quod subdo: Albæ in Pannonia sancti Stephani Hungarorum regis, qui divinis virtutibus exornatus, primus Hungaros ad fidem Christi convertit, & a Deipara Virgine ipso die Assumptionis suæ in cælum receptus fuit: ejus tamen festum ex constitutione Innocentii Papæ undecimi hac die potissimum recolitur, qua Budæ munitissima arx sancti Regis ope ab exercitu Christiano strenue recuperata fuit.
[468] Ceterum observare hic lubet, auctorem Martyrologii Parisiensis corrigere voluisse elogia omnium fere martyrologorum, [& recte Albæ annuntiata, quod perperam corrigere voluit neotericus.] qui Stephanum annuntiant Albæ in Pannonia, quod constet ibidem esse sepultum: nam ipse ad XV Augusti sic habet: Budæ in Pannonia, sancti Stephani primi Hungarorum regis, qui gentem illam ad Christum convertit: cujus corpus apud Albam Regalem translatum est. Verum illa correctio nec erat necessaria, nec certa est: imo & parum verisimile est, Sanctum obiisse Budæ, de qua in Actis ne vel verbum occurrit. Dicitur quidem apud scriptores num. 320 laudatos in Veteri Buda constitisse, dum ibidem condebat monasterium, quod morte sua imperfectum reliquit: at nec Vetus Buda eadem est cum urbe hodierna istius nominis, nec recte ex prædictis colligi potest, Sanctum in Veteri Buda manfisse usque ad mortem. Suspicor tamen, Martyrologii Parisiensis auctorem non aliam habuisse rationem substituendi Budam pro Alba Regali, quam conjecturam modo dictam, qua utramque Budam confudit, quaque mortem perperam affixit illi loco, in quo aliquando substitisse dicitur, ad tempus nimirum, non vero usque ad mortem; cum non asseratur ibi manere voluisse usque dum perfectum videret monasterium, cujus ædificatio paucis annis absolvi non potuit.
§ XL. Reliqua de Sancti miraculis.
[Sanctus post obitum miraculis claruit:] De miraculis S. Stephani meminerunt multi scriptores, sed fere generatim tantum, excepto Bonfinio & Carthuitio, aliisque hosce secutis. Aliquorum verba aliis occasionibus per decursum jam dedi: hic vero paucos addam e pluribus. Hugo abbas Flaviniacensis in Chronico Virdunensi apud Labbeum tom. 1 Bibliothecæ Mss. pag. 174 ad propositum nostrum ita habet: At vero Stephanus Ungrorum rex, imminente vocationis suæ tempore ad cælestia evocatus, nunc in ecclesia, qua requiescit humatus, miraculis claret egregiis. Ricobaldus Ferrariensis in Historia imperatorum apud Muratorium tom. 9 Scriptorum Italiæ col. 119: Qui rex Stephanus tantæ virtutis fuit, ut multorum miraculorum illustrem Deus illum reddiderit. Jacobus Philippus Bergomas lib. 12 ad annum 983 de miraculis Stephani aliisque sic habet: Stephanus item primus Ungariæ rex tempestate istac Adalberti prædicti Pragensis episcopi prædicatione conversus & baptizatus, etiam multis claruit signis &c. Tandem Cuspinianus de Cæsaribus in Henrico secundo de Emerico & Stephano hæc affirmat: Est hic cum Patre in numerum Sanctorum dehinc relatus, ut testantur Hungarorum Annales: uterque enim miraculorum gloria non caruit.
[470] Mirabile est factum particulare, quod narratur in Vita S. Emerici, [inter hæc occurrit factum mirabile,] cujus auctor testatur id suo tempore contigisse, id est, circa initium seculi XII, quo eum scripsisse ex eodem facto colligitur. Rem accipe compendio. Quidam natione Germanus, nomine Conradus, ob enormia peccata, quorum ipsum pœnitebat, Romam profectus, a Gregorio VII summo Pontifice pro pœnitentia jussus erat lorica, quinque catenis ferreis corpori firmiter adstricta, se cingere, donec alicujus Sancti patrocinio, catenis fractis lorica sponte decideret. Multa ille loca sacra peragravit, antequam misericordiam consequeretur: Interea, inquit auctor, fama beati Stephani regis Pannoniæ, ad cujus sepulcrum quotidiana fiebant miracula, insignis habebatur: consummatoque itinere vir supra memoratus Albam pervenit, ubi corpus sancti Stephani reconditum venerabatur. Cumque in aliis virtus Dei & intercessio Regis eximii celebris miraculis revelaretur; ille tamen vir in vinculis loricæ artius angeretur, penes se cum juramento confirmavit, quod de loco ecclesiæ se non amoveret, quousque Dominus in eo ostenderet, quanti meriti beatus Stephanus apud ipsum esset. Factum est autem, cum esset hora diei quasi sexta, ex nimia fatigatione corporis & cordis contritione ille in ecclesia obdormivit. Affuit autem illi in somnis beatus Stephanus, ad hunc modum dicens: Surge nunc, nec in meritis meis præsume apud Deum, quoniam non sufficio pro te intercedere. Vade ergo ad sepulcrum filii mei beati Emerici &c. Subditur mox viri ejusdem liberatio apud sepulcrum S. Emerici.
[471] [de quodam Conrado, gravissimæ pœnitentiæ addicte,] Idem factum refert Bonfinius pag. 178, sic exponens ea, quæ apud S. Stephani sepulcrum contigerunt: Sancti demum Stephani Regis fama ductus (Conradus ille,) in Pannoniam se recepit: venit ad Regalem Albam, ubi corpus ejus in magnifico sacello reconditum, & ea quidem mente, ne umquam inde recederet, quousque solutis per se vinculis, & deletis ultro pugillaribus, se nosceret expiatum: quin & juramento propositum confirmarat. Basilicam mox Albensem ingressus, ante divi Regis aram se constituit, ingenti rerum a se pessime gestarum pœnitentia conficit, vehementissimis Numen precibus sollicitat, ut ejus patrocinio scelerum omnium veniam consequatur. Quum a prima hora diei ad nonam usque obsecrationibus incubuisset, corpore animoque defatigatus, ante aram subinde gravi somno correptus est. Ecce inter dormiendum huic divus Rex apparet; Surge mox, inquit, amice, ne meis quidem meritis opeve apud tribunal divinæ Majestatis tibi confidendum esse scito, quando pro tanta facinorum mole patrocinium meum ad impetrandam delictorum impunitatem ne tibi quidem satis esse potest. Proinde Emerici mei monumentum, quod juxta est, adito, qui quam præ virginitate sua præcipuam apud Deum gratiam promeruerit, si advocatus adhibeatur, omnium (mihi crede) scelerum impunitate donaberis &c.
[472] [donec indulgentiam consequeretur alicujus Sancti patrocinio:] Mirabilia quædam in hac historia occurrunt, quæ ne etiam incredibilia videantur, pauca sunt observanda. Primo dubitari nequit, quin Conradus ille tot enormium criminum reus esset, ut pœnitentiam, pro iis infligi solitam secundum canones, perficere non potuisset ante mortem. Contingere id poterat non raro, cum pro singulis peccatis enormibus aliquot annorum pœnitentia imponeretur, atque ideo subinde pro multitudine criminum illorum pœnitentiæ tempus ita excresceret, ut hominis ætatem longe superaret. Conradus autem ille verisimiliter non poterat rigori canonum in vita satisfacere; ac fortasse etiam crimina commiserat, pro quibus pœnitentiæ modus & tempus per canones non erat ordinatum, uti Vita Emerici innuit his verbis: Papa vero quantitatem peccatorum ipsius tamquam antea inauditorum obstupescens, deliberatione habita, vulnera per injunctam pœnitentiam non curavit; id est, opinor, non præscripsit illi certum aliquod pœnitentiæ tempus, quod peccata essent adeo insolita, ut de iis nihil decretum esset per canones. Itaque cum peccator ille meritus esset pœnitentiam, non nisi cum vita terminandam, & Pontifex tamen spem aliquam ei relinquere vellet illam aliquando finiendi, permisit & suasit, ut Sanctorum patrocinio indulgentiam consequi conaretur, eaque obtenta, se canonice absolutum nosset. Porro rigor ille canonum pro publicis & enormibus criminibus vigebat seculo XI. At non eadem erat ratio occultorum peccatorum, pro quibus arbitrarias pœnitentias imponebant confessarii, uti observat Thomassinus in Veteri & nova Ecclesiæ disciplina part. 1 lib. 2 cap. 16 num. 5.
[473] Alterum, quod hic observatum velim, attinet ad verba, [quem Stephanus apparens ad filium suum S. Emericum misisse dicitur.] quæ scriptor Vitæ S. Emerici S. Stephano attribuit, Non sufficio pro te intercedere, quæque aliquantulum immutavit Bonfinius. Certum est atque indubitatum, multos favorem aliquem obtinere per cujusdam Sancti patrocinium, postquam illum frustra speraverant alium quempiam Sanctum invocando. Non pauca etiam reperiuntur exempla in Vitis Sanctorum optimæ notæ, quæ similia sunt facto hic relato, certe quoad substantiam. Verumtamen verba mox data caute legenda sunt, cum nesciamus, an illa ipsa sint verba S. Stephani, an mutata aut conficta a scriptore, levisque mutatio aliam mox inducat sententiam. Forsan Sanctus pœnitentem dumtaxat monuit, ut invocaret S. Emericum, indicans desideratam gratiam ipsius patrocinio obtinendam: nam scriptores aliqui justo liberiores sunt in adjunctis factorum enarrandis. Deinde, licet certo constaret, ipsissima esse S. Stephani verba, quæ expressit auctor; vel sic maxime cavendum esset, ne quis ex illis verbis inferre vellet, S. Emericum majoris apud Deum esse meriti, quam S. Stephanum: neque enim istud legitime consequitur, cum aliæ gratiæ facilius obtineri soleant per unum Sanctum, aliæ facilius per alium. Atque hinc fit, ut multi sint Sancti, qui præcipue invocantur, & tamquam patroni habentur, pro certo aliquo malo avertendo, aut certa quapiam gratia impetranda. Ceterum plura de Sancti miraculis non reperio, quod illa vel scripta non fuerint deinceps, vel exciderint scripta illa, si aliquando exstiterint. Quapropter finem huic Commentario impono, & Acta annotatis illustrata subnecto.
VITA
Auctore Carthuito aut Carthuitio episcopo
Ex editione Cracoviensi, collata cum Ms. Corsendoncano & editione Surii.
Stephanus primus Hungariæ rex, Albæ regalis in Hungaria (S.)
BHL Number: 7921
A. Carthuitio episc.
PRÆFATIO.
[Ait auctor se regis ussu hanc Vitam scribere.] Domino suo Calamanno a regi præcellentissimo Carthuitus episcopus, officium spirituale per misericordiam Dei consecutus, post istius vitæ terminum felix illud euge sempiternum. Incepturus opus, Domine mi, rex inclyte, quod mihi vestro regali præcepto, de bona vita regis Stephani potentialiter injunxistis, diu rebellem ingenioli mei perpessus sum inscitiam, ob hoc præsertim quod Priscianus b auctor artis Grammaticæ medullitus mihi notus olim, longe digressus faciem suam, quasi caligine quadam circumfluam, mihi decrepito jam facit obscurissimam. Verumtamen parte ex alia, dum vestræ dignitatis intuitus reverentiam, incerta gravarer meditatione, tandem omnium virtutum lux & gemma dubietatem anxiæ mentis devicit obedientia, cujus forti præsidio deficere in me videns vires, inchoandi operis recipit fiducia c. Sed quoniam sæpe fiducialiter acta res invidiæ fomitem generat, precor flexis genibus vestræ triumphalis excellentiæ sublimitatem, ut manibus regalis defensionis hoc suscipiatis Opusculum ne male sonantium positio dictionum vel confusi ordinis enormitas, vestrum, cum legeritis, offendat oculum. Quod si aliquod indignum occurrerit offendiculum, malo codicem ut ignis comminuat incendium, quam ut livor ad plenum perveniat oculum. Igitur, quia boni quicquid est, ex Conditoris misericordia manat, ex ipsius dono sermo ceptus talia personat d.
ANNOTATA.
a Calamanno, apud Surium Colomanno, uti nomen ipsius hoc tempore solet exprimi. Hungaricum nomen Kalman initio expressum fuisse Calamannus, admodum verisimile est. At postea usurpatum est nomen Colomannus, aut Colomanus, quod jam olim erat usitatum apud Latinos. Colomannum hunc fuisse Hungariæ regem, & successorem S. Ladislai, dictum est in Commentario § 1, ubi etiam actum de tempore Vitæ conscriptæ. Hoc ipsum, quod nomen regis Calamannus scribitur, signum est vetustatis, cum posteriores scripserint Colomannus.
b Priscianum numerari inter præcipuos Grammaticos, passim norunt eruditi. Significat illa allegoria Carthuitius, leges Grammaticales sibi olim quidem notas fuisse, sed per ætatem paulatim oblivioni datas. Attamen pro tempore, quo florebat hic auctor, mediocriter Latine scripsit: sed menda quædam hinc inde irrepserunt manuscripto, maxime sub finem.
c Cum phrasis non sit omnino perfecta, suspicor auctorem scripsisse, recipio vel recepi fiduciam.
d Præfatio aut dedicatio hæc omissa est in Ms. Corsendoncano. Surius eam expressit mutato stylo, eademque libertate, qua dictionem totius Vitæ immutavit. Accipe, studiose lector, præfationem Surianam pro specimine totius Vitæ immutatæ: Domino suo Colomanno, regi excellentissimo, Chartuitius episcopus, spiritale ministerium Dei benignitate adeptus, post hujus vitæ terminum, illud Euge precatur sempiternum. Aggredior nunc opus, serenissime rex, jussu tuo mihi demandatum, a quo hactenus ingenioli mei imperitia abhorruit, ob id præsertim, quod Priscianus Grammaticus, mihi olim sat bene perspectus & cognitus, procul a me digressus, jam decrepito mihi, tanquam caligine quadam septus, faciem exhibet obscurissimam. Sed cum alia ex parte dignitatis tuæ attenderem authoritatem, vicit tandem anxiæ mentis dubitationem omnem, virtutum omnium lux & gemma, obedientia: cujus forti præsidio fretus, tametsi mihi vires cernerem haudquaquam suppetere, operis inchoandi fiduciam concepi. Cum sint autem plerumque invidiæ obnoxia, quæ bona animi fiducia geruntur; supplex oro regiam sublimitatem tuam, uti Opusculi hujus suscipere ne gravetur patrocinium; nec offendatur parum commoda dictione, aut ordinis & rerum gestarum confusione. Quod si occurrat quippiam, quod fœdam habeat offensionem, malim codicem ignibus absumi, quam livoris materiam cuipiam offerri. Et quia bona omnia ad nos ex divina misericordia proficiscuntur, ipsius munere sic libet Opusculum præsens auspicari. Vides hic, lector, sic immutatam dictionem, ut idem ubique sit sensus. Idem passim in Vita factum; nec opus est illas mutationes verborum notare deinceps, nisi simul mutata sit sententia. Solas igitur mutationes sententiarum inferius assignabo; ex Ms. vero ipsas vocum mutationes diligenter observabo, nisi sint menda clarissima, uti varia occurrunt circa finem Vitæ.
CAPUT I.
Sancti pater, natales visionibus præviis illustrati, baptismus,
regni initia & cura religionis propagandæ: victoria de rebellibus
& hinc monasterium S. Martini ex voto fundatum.
[Pater Sancti benignus in Christianos,] Omne datum optimum & omne donum perfectum de sursum est, descendens a Patre luminum. Hujus Patris datum optimum, & donum perfectum in omnes large proveniens, quia nullum spernit, sed omnes homines vult salvos fieri, & ad agnitionem veritatis pervenire, ad Hungaros usque, quos Christianorum flagellum a quondam fuisse constat, diffusum est. Quod qualiter & quando factum sit, styli officio memoriæ commendare, congruum duximus. Ea siquidem tempestate, qua gens præfata Dei Ecclesiam depopulabatur, erat in ea princeps quidam, quartus ab illo, qui ingressionis Hungarorum in Pannonia dux primitus fuit, (nomen b Geysa) severus quidem & crudelis, veluti potentialiter agens, in suos, misericors autem & liberalis in alios, & præcipue in Christianos, ritu paganismo licet adhuc quidem obvolutus: tamen appropinquante spiritualis fulgore charismatis, cum omnibus circumquaque positarum provinciarum vicinis de pace cœpit attente tractare, ut jam in illo posset agnosci, cujus filius desideraret fieri, secundum dictum Salvatoris nostri, dicentis in Euangelio: Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur. Statuit insuper præceptum cunctis Christianis, ducatum suum intrare volentibus, hospitalitatis & securitatis gratiam exhiberi c. Clericis & monachis potestatem concessit suam præsentiam adeundi, quibus voluntarium libenter aditum præbens orthodoxæ fidei semen, pectoris in horto satum, delectabatur germen emittere.
[3] [ac tandem ipse Christianus, visione mirabili instruitur de nascituro Filio:] Quid plura? Adest tempus cælitus dispositum: credidit ipse cum familiaribus suis, & baptisatus est; & omnes ditioni suæ subditos, se polliciens Christiano nomine mancipaturum. Cumque nimium esset sollicitus de rebellibus domandis, & ritibus sacrilegis destruendis, & episcopatibus secundum æstimationem suam, ad profectum Ecclesiæ sanctæ statuendis; mirabili visione d nocte consolatus est eum Dominus. Fecit astare sibi juvenem delectabilem aspectu, qui dixit ei: Pax tibi, Christi electe, jubeo te de sollicitudine tua fore securum. Non tibi concessum est, quod meditaris, quia manus pollutas humano sanguine gestas. De te Filius nasciturus egredietur, cui hæc omnia disponenda divinæ providentiæ consilio commendabit Dominus. Hic erit unus ex regibus electis a Domino, corona vitæ sæcularis commutaturus æternam. Verumtamen virum spirituali legatione tibi transmittendum, honorificabiliter suscipito, susceptum venerabiliter habeto, exhortationibus ejus non fictum cordis fidelis assensum præbeto. Expergefactus princeps visione stupidus, prius secum, post cum Christi fidelibus & suis pertractans, Deo gratias pavimento manibus expansis adhærens, humiliter egit, se principatumque suum cum Filio nascituro custodiæ illius, qui non dormit neque dormitat, lacrymis fusis commendavit.
[4] [advenit S. Adalbertus Hungaris prædicaturus, & Stephanum, præeunte matris visione,] Dum miratur ergo de viro divinitus prædicto, nuntiatur ei beatum Adalbertum, Bohemiensis ecclesiæ pontificem, ad se venturum esse propter conversionem ipsius, & fidei non fictæ profectum, Domino Deo laudis hostiam oblaturum. Oritur lætitia novis Christi militibus inenarrabilis: dux obviam tyroni e Christi cum fidelibus quibusque procedit, honorabiliter eum suscipit, & ut per visum monitus est, modis omnibus obedientiæ filium se fore monstravit. Igitur, jubente principe, fit ubique congregatio indomitæ [gentis f] & per sanctum episcopum fuit g, & per suas exhortationes continue convertuntur & baptisantur alumni patriæ, statuuntur in multis locis ecclesiæ: lux quippe, quæ illuminat omnem hominem, tenebris expulsis, in Hungaria cœpit enitere, & impleta sunt in ea verba prophetiæ dicentis: Gentium populus, qui ambulat h in tenebris, vidit lucem magnam. Lux lucis invisibilis Christus est, quem tunc gentes videre meruerunt, quando revocati de tenebris, ipsum verum Deum & hominem esse verum perfecte crediderunt i. Nec hoc silentio prætereundum est, quod, ut omnis ambiguitas tolleretur de medio, ne forte prædictæ visionis solius viri parum videretur inesse fidei, uxorem ejus, jam appropinquantem partui, tali voluit visione divina gratia consolari. Apparuit namque illi beatus levita & protomartyr Stephanus, levitici habitus ornatus insignibus, qui eam alloqui taliter cœpit: Confide in Domino, mulier, & certa esto, quia Filium paries, cui primo in hac gente corona debetur & regnum, meumque nomen illi reponas k. Cui cum admirans mulier responderet: Quis es, Domine, vel quo nomine nuncuparis? Ego sum, inquit, Stephanus protomartyr, qui primus pro Christi nomine martyrium pertuli. Quo dicto, disparuit.
[5] Nascitur interea prædictus a Domino Filius principi, [natum baptizat. Stephanus, solicite educatus, designatur patris successor;] quem secundum prophetam, antequam in utero conciperetur, Dominus novit; & cui, antequam nasceretur, per prothomartyrem suum nomen indidit. Hunc Deo dilectus Adalbertus episcopus chrismali baptismate secundum credulitatis suæ veritatem intinxit l. Nomen sibi impositum est Stephanus, quod alienum a consilio Dei fuisse non credimus. Stephanus quippe Græce, Corona sonat Latine. Ipsum quidem & in hoc sæculo coronare Deus voluit ad regni potentiam, & in futuro corona beatitudinis semper manentis redimire decrevit, ad percipiendam vitæ jugis indeficientem gloriam. Strigoniensi m vero oppido nativitatis exordium habuit; & puer n adhuc scientia grammaticæ artis ad plene imbutus est. Crevit Infans diligenti nutritus educatu, qui transacta pueritia, postquam gradum adolescentiæ primum ascendit, & convocatis pater suus Hungariæ primatibus, cum Ordine o sequenti, per communis consilium colloquii filium suum Stephanum post se regnaturum populo præfecit, & ad hoc corroborandum, a singulis sacramentum exegit.
[6] Post hæc plenus dierum anno Dominicæ Incarnationis nongentesimo nonagesimo septimo p seculi nequam ærumnas cælesti mutavit gaudio. [mortuoque patre, principatum obtinet: mox de propaganda religione solicitus,] Et eodem anno beatus episcopus Adalbertus causa prædicandi verbum Dei Prussiam ingressus, ibi palma martyrii coronatus est. Post obitum vero patris Stephanus adhuc adolescens, favore principum & plebis in patris solium laudabiliter profectus *, & ardentiori animo cœpit veritatis propagator existere, quia quamvis adolescentiæ annis floreret, non tamen cor in ore, sed os in corde habebat. Scripturarum divinarum, quibus apprime flagrabat, non immemor, judicium & justitiam in oculis proponebat, & juxta illud Salomonis: Audiens sapientiam sapientior erit, & intelligens gubernacula possidebit. In omnibus itaque mandatis Dei fidelis dispensator existens, apud se cœpit meditari, qualiter subjectum sibi populum unius Dei cultui manciparet. Sed quia perpendebat, id absque vicinarum gentium consideratione q minime fieri posse, pacem cum exterarum provinciarum populis habens r, & fideliter institutam roboravit fidem, ut eo securius, quod in mente tractabat, & in novella plantatione Christianitatis explere sufficeret. Sed adversarius totius bonitatis, invidiæ plenus & malitiæ, diabolus, ut sancti Christi Tyronis propositum disturbaret, intestina bella contra eum commovit, quoniam ejus instinctu plebs gentilis, Christianæ fidei jugo colla submittere renuens, cum principibus suis a dominio s ipsius se subtrahere moliebantur.
[7] [rebelles vincit & monasterium S. Martini ditat.] Cœperunt enim urbes ejus desolare, prædia vastare, possessiones deprædari, servos cædere, &, ut cætera sileam, ipsi insultare. Cumque declinare de via sua perversa nollent, nec furor eorum satiaretur; Dux ipse confidens de æterna virtute ad superandam hostium rabiem cum multitudine exercitus sui sub vexillo Deo dilecti pontificis Martini sanctique martyris Georgii processit. Illis forte diebus urbem, quæ vulgo Vesprini t nuncupatur, obsederunt, & hæc ad convitia ejus commoventes, scilicet, ut ibi * ducalis accessus conversatio habebatur, & ibi considerent, quo facilior ingressus ad alia præsidia occupanda inveniretur. Ipse vero, divina præeunte clementia, adversus eos consurrexit, & hic in fide, illi vero tantum in armis confidentes, utrimque decertaverunt. Tandem hostibus victis, & ex parte cæsis & ex parte captis & alligatis, Dux victor cum suis victoriæ dona reportavit. Quapropter de possessionibus eorum, tam in agris quam in villis, sapienter dijudicavit, non sicut quondam Saül, qui devicto Amalech de spoliis ejus, domino prohibente, meliora elegerat; sed, quoniam Pannonia beati pontificis Martini nativitate gloriatur, cujus etiam patrocinantibus meritis Vir Christo fidelis, ut jam dictum est, de hostibus victoriam deportaverat, nihil de rebus eorum ad opus sui reservans, merito u cum theophilis consilio, juxta fundum sancti præsulis in loco, qui sacer modus x dicitur, ubi sanctus Martinus, dum adhuc in Pannonia degeret, orationis sibi locum assignaverat, in titulo ipsius monasterium construere cœpit, possessionibus & redditibus cunctos sufficienter ditavit, & ipsius suffragio simile fecit episcopis, constituens, ex omnibus eorum facultatibus tam strictas decimas dari, ut si cui decem liberos habere contingeret, decimam prolem sancti Martini cœnobio daret.
ANNOTATA.
a Uti Attila vocari voluit flagellum Dei, ita Hungari revera fuerunt flagellum Christianorum, quemadmodum satis colligi potest ex dictisin Commentario num. 52.
b In Ms. nomine Geysa. Porro de ingressione Hungarorum in Pannoniam, seu in hodiernam Hungariam, primisque eorum ducibus, egi in Commentario § 5. De Geysa vero plura § 7 & sequentibus.
c Vox exhiberi non est in Ms., nec est omnino necessaria. Præceptum hoc Geysæ verosimiliter datum esse tempore Ottonis I, post pacem cum eo initam, & circa annum 972, dixi ibidem num. 80.
d Non esse, cur hanc visionem commode intellectam pro fictitia necessario habeamus, ostendi in Comm. § 10.
e Surius rectius habet, Servo Christi, pro tyroni Christi: nam Adalbertus minus proprie vocatur tiro Christi, cum esset episcopus.
f Vox gentis deerat in editione, atque ideo uncis inclusam addidi ex Ms.
g Phrases est mendosa in editione æque ac in Ms. Surius habet: Per sanctum episcopum fiunt conciones; atque ita legendum putem.
h Surius ambulabat, uti revera habetur Isaiæ 9.
i Cœptam esse Hungarorum conversionem ante adventum Adalberti, jam insinuavit auctor num. 3, & nos ostendimus in Commentario § 7. Attamen imperfecta fuit prima illa conversio, & ne per Adalbertum quidem satis perfecte conversi sunt Hungari, ut dictum § 10.
k Ne hanc quidem visionem incredibilem esse, sed aliunde potius firmari, ostendi contra criminationes Schwartzii in Commentario § 10.
l Baptizatum probabilius a S. Adalberto infantem Stephanum, uti hic asserit Carthuitius, probavi in Comm. § XI.
m Strigonium, vulgo Gran, urbs est archiepiscopali dignitate a S. Stephano deinde ornata, eaque etiamnum gaudet. Sita est ad Danubium & satis nota.
n Mirandum quidem videtur, tantam linguæ Latinæ curam eo tempore fuisse principi Hungarorum; nec tamen dubitandum, quin Stephanus Latino sermone puer sit imbutus, cum multa filio suo præcepta, multaque diplomata Latine dederit.
o Surius: Pater ejus convocavit Hungariæ proceres, & reliquos Ordines. Unum cum primatibusOrdinem convocatum ait biographus, plures perperam proceribus adjunxit Surius.
p De hoc anno emortuali Geysæ, uti & S. Adalberti, consentiunt scriptores. De morte ultimisque gestis Geysæ plura sunt dicta § 12. Stephanum tunc fuisse tredecim circiter aut quatuordecim annorum, dictum est num. 122.
q Surius habet, confœderatione, quo sensu auctor intelligendus.
r Surius, pacem fecit, aberrans a mente Carthuitii, opinor: nam existimo hunc tantum voluisse, Stephanum roborasse pacem a patre cum vicinis initam.
s In editione, quam alias sequor, legitur divino. At cum clarum sit mendum, ex Ms. vocem dominio substitui.
t De toto hoc bello actum est in Comm. § 14, & ibidem de Vesprinio num. 144.
u Surius, ex Dei amantium consilio. Auctor fortasse scripsit, inito cum theophilis, id est, Deum amantibus, consilio.
x Sacer modus etiam est in Ms., at rectius apud Surium Sacer mons: nam ita vocatur monasterium S. Martini ibi fundatum, de quo fuseegi in Comm. § 15, ubi videbit lector monasterium istud jam cœptum construi ante hanc victoriam.
* in Ms. provectus
* forte ubi
CAPUT II.
Cura promovendæ religionis, & multorum accessus in
Hungariam: constructum monasterium, erecti episcopatus: missus Romam
legatus, qui coronam regiam multaque privilegia a Pontifice obtinet:
nuptiæ cum Gisela ac pia utriusque opera.
[Eximia Regis pietas: sanctorum virorum adventus in Hungariam:] Devictis ergo hostibus, Christi Miles gaudio spirituali * repletus, totius ingenii consilium euangelici decrevit seminis fore receptaculum, eleemosinis & orationibus vacans, frequenter pavimento sanctæ domus adhærens, lacrymis effusis perfectionem propositi sui Deo commisit, volenti, ut, qui sine ipso nihil agere valeret, opitulante dispositionis ipsius expletione bonum, quod cogitaverat, cum inceptione virtutum ad finem perducere posset. Ad hoc ergo incipiendum & consummandum, quoniam fidelium Christi consultum habebat necessarium, nuntiis & literis in omnes partes suum divulgavit desiderium. Inde multi presbyteri & clerici, Spiritus Paracleti compuncti visitatione, relictis sedibus propriis, elegerunt pro Domino peregrinari. Abbates & monachi, nil proprium habere cupientes, sub tam religiosi Principis moderamine regulariter vivere deliberaverunt. Inter quos vitæ regularis pater Astricus cum suis discipulis advenit, quorum unus, nomine Bonifacius a, in loco patris abbas deinde constitutus, dum a beato Rege causa prædicationis in inferiores Hungariæ partes esset missus, in verticem percussus gladio, licet postea superviveret, non est privatus martyrio. Venerunt & alii duo de terra Poloniensi b, eremiticam vitam causa contemplationis eligentes, quorum unus, Andreas nomine, per confessionis meritum angelicis choris est associatus, testibus miraculorum signis per ipsum a Domino factis: alter Benedictus pro Christo sanguine fuso misericorditer laureatus.
[9] [conditum monasterium ad radices Montis Ferrei,] Astricus abbas cum suis honorifice susceptus, ad radicem Montis Ferrei cœnobium sub titulo sancti patris Benedicti c construxit, & ibi usque hodie congregatio monasterialis disciplina regulari pollens, temporalium sustentatione copiarum ex donativis sancti Ducis superabundans, non est alicujus egens, nisi ut suos & aliorum pedes secundum Euangelium quotidianis precibus & lacrymis lavet. Cum his Dei servus Princeps Christianissimus, aliquando comiter cum omnibus, aliquando singillatim cum unoquoque eorum, colloquium habens, in tam divinis conspectibus se probabilem reddidit, ut omnes militiæ suæ comites ad veri Dei culturam converteret. Quos vero alienæ sectatores viæ reperit, minis terroribusque subjugavit; ipsosque secundum ecclesiasticam doctrinam instituens, jugum & legem disciplinæ suppositis d cervicibus adhibuit, omnesque immunditias malorum prorsus destruxit.
[10] Post hæc provincias in decem partitus episcopatus, Strigoniensem ecclesiam metropolim & magistram e cæterarum fore constituit. [Hungaria in decem episcopatus divisa; missus Romam legatus, qui coronam,] Cognoscens vero prudens Dux prædicti Astrici religionem, pontificalis ipsum dignitatis infula decoravit, electione canonica sublimavit, & ei Colocensis episcopatus dignitatem f contulit. Quarto post patris obitum anno g, divina commonente clementia, eumdem Astricum præsulem, qui alio nomine Anastasius dictus est, ad limina sanctorum Apostolorum misit, ut a successore sancti Petri Principis Apostolorum postularet, quod * novellæ Christianitati exortæ in partibus Pannoniæ largam benedictionem porrigeret, Strigoniensem ecclesiam in metropolim suæ subscriptionis auctoritate sanciret, & reliquos episcopatus sua benedictione muniret, regio etiam dignaretur ipsum diademate roborare, ut eo fultus honore, cœpta per Dei gratiam posset solidius stabilire.
[11] Eodem forte tempore Myscha h Polonorum dux Christianam amplexus fidem cum suis, [antea Polonorum duci promissam, monito divinitus Pontifice,] missis ad Romanæ Sedis Antistitem nuntiis, Apostolica fulciri benedictione, ac regio postulaverat diademate redimiri: cujus petitionem annuens Papa, coronam egregii operis parari jam fecerat, quam illi cum benedictione & regni gloria mittere decreverat. Sed quia novit Dominus, qui sunt ejus, qui duobus per Apostolos in Apostolatus ordinem sorte electum Matthiam prætulit, & Apostolicum fecit supplere numerum, illa corona ipsum decoravit, postmodum eumdem felicius decoraturus æterna. Præfixa itaque die, qua parata jam corona prædicto Polonorum duci jam mittenda fuerat, nocte, quæ præcedebat, Papæ per visum Domini nuntius astitit, cui & dixit: Crastina die, prima diei hora, ignotæ gentis i nuntios ad te venturos esse cognoveris, qui suo Duci coronam a te regiam cum benedictionis Apostolicæ munere flagitabunt. Coronam ergo, quam præparari fecisti, eorum Duci, prout petierint, cures sine contradictione k largiri: sibi enim eam cum regni gloria pro vitæ suæ meritis scito deberi.
[12] Juxta ergo hujus visionis modum præscripta sequentis diei hora præsul Astricus ad Papam pervenit, [pro Stephano cum aliis privilegiis impetrat:] qui officium injunctum sibi prudenter exequens; & sancti Ducis gesta referens ordine, ab Apostolica Sedeque l promptissimus insignia postulavit, indicans eum dignum tali honore & dignitate * qui plures gentes m per Dei adjutorium sibi subjugasset, & multos infideles per suam potentiam ad Dominum convertisset. Quibus auditis valde gavisus Romanus Pontifex, cuncta, prout fuerant postulata, benigne concessit. Crucem insuper anteferendam Regi, velut in signum apostolatus n misit; Ego, inquiens, sum Apostolicus, ille vero merito Christi Apostolus, per quem sibi tantum populum Christus convertit. Quapropter dispositionem ejusdem, prout divina gratia ipsum instruit, Ecclesias Dei simul cum populis vitaque o jure ordinandas relinquimus. Impetratis ergo omnibus, prout petiit, præsul Astricus lætus ad propria remeavit, secum ferens propter quod inceptum iter prospere peregerat.
[13] Benedictionis ergo Apostolicæ literis cum corona & cruce simul allatis, [Rex allata corona redimitus: leges latæ:] præsulibus cum clero, comitibus cum populo, laudes congruas acclamantibus, dilectus Deo Stephanus rex unctione chrysmali perunctus, diademate regalis dignitatis feliciter coronatur. [uxor ducta; hujus pietas:] Post acceptum regalis excellentiæ signum, qualis vitæ vir p & discretionis fuerit, cum episcopis & primatibus Hungariæ statutum a se Decretum q manifestum fecit. In quo scilicet uniuscujusque culpæ contrarium dictavit antidotum, & ut pacis, per quam Christus orbem coadunavit, se fore r probaret filium, quod nullus alium hostiliter invaderet, nemo vicinum sine judicii examinatione læderet, viduas & orphanos nullus opprimeret, subscriptione fœderis non pereuntis posteris suis reliquit stabilitum. Ad consortium vero, præcipue causa sobolis propagandæ, sororem s Romanæ dignitatis augusti, videlicet * Henrici, qui ob mansuetudinem morum Pius est appellatus, Gyslam t nomine, sibi in matrimonio * sociavit, quam unctione chrysmali perunctam, gestantem coronam regni sociam esse constituit. Quæ qualis erga Dei cultum orandum u extiterit, quam x frequens & benedicta circa Dei servientium congregationes apparuerit, multarum ecclesiarum cruces, vel vasa vel paramenta, opere mirifico facta vel contexta, usque hodie testantur. Præ cunctis tamen domus episcopatus Vesprimensis, quam ipsa a fundamento cœptam, omnibus sufficientiis ad servitium Dei in auro & argento vestimentisque multiplicibus nobiliter adornavit y.
[14] [cura Regis de fundationibus suis, & vita ecclesiasticorum:] Ipse vero Rex episcopia nuper incepta, tam videlicet archiepiscopalem quam omnes episcopales ecclesias, amplissimam singulis assignans diœcesim, & unicuique semper præficiens idoneum præsulem z, simul & abbatias prædiis, curiis, & familiis, & reditibus, regaliter disposuit, crucibus & vasis aliisque supellectilibus, ad ministerium Dei pertinentibus, secundum quod unicuique opus fuit, sufficienter decoravit; & singulis annis, quoad vixit aa, munera & oblationes semper augebat, ne aliquid extrinsecus quærerent, qui officio sanctuarii præerant. Monachorum vitam & conversationem, nunc per alios, nunc per seipsum, explorando diligenter examinabat, torpentes arguens, vigiles sub dilectione constituens: canonicorum ministerium episcoporum providentiæ sub testimonio Christi & Ecclesiæ commendabat, secundum Apostolum omnibus omnia factus, ut omnes lucrifaceret.
[15] [Sebastianus statutus antistes Strigoniensis, eique cæco ad triennium suffectus Anastasius.] Eodem tempore in monasterio sancti Martini erat monachus quidam, Sebastianus nomine, cujus probabilis vita, & devota in Dei servitio religio habebatur: hunc Rex venerabilis miro amore cœpit diligere, quia quanto quis religiosior, tanto ei erat acceptior. Illum ergo ob vitæ merita pontificali honore dignum judicans, regendo Strigoniensi archiepiscopatui eum præfecit. Et quoniam flagellat Deus omnem filium, quem recipit, prædictum Sebastianum, ad probandam ipsius patientiam, corporalium oculorum lumine bb ad tempus privavit. Sed ne novellus in fide grex absque pastoris regimine a recti tramitis proposito deviaret, per consensum Romani Pontificis sæpe dictum Astricum Colocensem episcopum in illius locum substituit. Evolutis deinde trium annorum circulis, Sebastianus, ex Dei misericordia recepto lumine, rursum per Apostolici consilium suæ sedi restitutus est: & Astricus ad suam ecclesiam, videlicet cc Colocensem, cum pallio rediit.
ANNOTATA.
a De gestis hujus Bonifacii martyris plura apud alios scriptores non invenio, quam hic leguntur: nam breviter de eo Bonfinius pag. 174. Inchofer mortem ipsius refert ad annum 1007, ac triennio ante missum ait a Rege in inferiorem Hungariam; utrumque tempus ex sola, opinor, conjectura determinans. Addit: De hoc Bonifacio nihil se offert in Martyrologiis, & aliis historiis ecclesiasticis, unde ipsum sibi vendicare sola queat Hungaria. Deinde inquirit, an fortasse idem non sit cum S. Bonifacio martyre, S. Romualdi discipulo, qui in Martyrologio Romano habetur die 19 Junii, aitque sine dubio diversum esse; quod satis videtur certum, cum alter episcopus esset, & coronatus sit in Russia; hic vero abbas & in Hungaria occisus. Hic tamen cum illo confunditur in libello, anno 1692 Tyrnaviæ edito, cui titulus: Ungaricæ sanctitatis indicia: ibi enim pag. 127 texitur breve elogium Bonifacii abbatis S. Martini, qui in adjecta icone dicitur a Prussis occisus circa annum MVII, sed sine verisimilitudine.
b In Ms. Poloniæ. Bonfinius pag. 174 de hisce scribit sequentia: Item ex ea Dalmatiæ parte, quam Polianam dicunt, (advenerunt) eremitæ duo: quorum alter Andreas, Benedictus alter dictus est. Andreas vitæ sanctitate miracula edidit. Benedictus, quum pro Christo sanguinem effuderit, inter divos martyres annumeratus. Ita Bonfinii Historia, si mendum non irrepserit. At cum constet, Sanctos illos Polonos fuisse, non Dalmatas; suspicor Bonfinium scripsisse ex ea Sarmatiæ parte, quam Poloniam dicunt. Plura de SS. Andrea (alias Zoërardo, qui & Andreas Suirardus in Officio Polonico dictus legitur) & Benedicto videri possunt apud nos tom. 4 Julii a pag. 326, ubi eorum gesta diligenter examinata sunt, Vitaque edita.
c De structo hoc monasterio, quod distinguitur a cœnobio S. Martini, varia observavi in Comm. num. 155 & sequentibus.
d In Ms. mendose suprapositis. Regem fortissime egisse contra adversantes legi Christianæ, intelligitur ex gestis in bello Transilvanico, quodnarravi § 25, & ex legibus supra datis.
e Ita habet Ms. In editione mendose in gratiam. De erectione episcopatuum consule Comm. § 16.
f In Ms. hic legitur, verosimiliter mendose, licet phrasis utcumque possit intelligi: Et ei Colocem secundum episcopatus dignitatem contulit. Colocia civitas, deinde archiepiscopali dignitate ornata, nunc vulgo Colocza, sita est ad Danubium in comitatu Bachiensi.
g Id est, ipso anno millesimo. Quæ de hac legatione narrantur, solide confirmata vide § 18 & 19.
h Boleslaum fuisse Myschæ, seu Miseconis filium, qui coronam tunc petiit a Pontifice, dixi in Comm. num. 193, & factum ipsum ibidem aliorum auctoritate confirmavi. Præterea observavi, errorem oriri potuisse ex eo, quod Miseco fuerit primus dux Christianus, qui fortasse jam cœperat coronam petere.
i Silvester II in litteris suis num. 185 similiter dicit de ignota nobis gente. Attamen non poterant Hungari eo tempore Romæ prorsus esse ignoti. Itaque tanto magis miranda hæc phrasis, tantoque magis credendum, hanc a Carthuitio desumptam esse ex litteris Silvestri, qui eo dumtaxatsensu Hungaros ignotam gentem dixisse videtur, quod nullos eatenus legatos ab iis accepisset.
k Contractione legitur in editione, quam alias sequor. At in Ms. contradictione, quam vocem, ut certe meliorem, hic ex Ms. desumpsi.
l Illud que hic redundat. In Ms. legitur qui, quod referri potest ad voces sancti Ducis, ita ut sensus esse videatur, Sancti Ducis gesta referens, .. qui .. postulavit. Sensus etiam clarus erit, si omittatur que aut qui, prout locum intellexit Surius.
m Hic locus consideratione dignus est, cum nullibi legamus Stephanum ante annum 1000 aliud bellum gessisse, quam contra Cupam ducem Simigiensem, aliosque rebelles subditos Cupæ adhærentes. Verumtamen in litteris ipsius Regis pro abbatia S. Martini, datis in Comment. num. 150, Rex ipse insinuat, aliud quoque bellum sibi gerendum fuisse; nam hæc ejus verba: Ingruente namque bellorum tempestate, quia [Note: ] [al, qua] inter Theutonicos & Ungaros seditio magna excreverat, præcipueque cum civilis belli ruina urgeret &c. Mox iterum ait ibidem: Si de hostibus interioribus & exterioribus ejus (S. Martini) meritis victor existerem &c. Uterque locus insinuat bella externa initio regni gesta. Ditmarus etiam, prout editus est a Leibnitio, & in codice nostro Ms., sub initium lib. 8 insinuat, aliquid belli S. Stephano fuisse cum Boleslao II Bohemiæ duce. Nam facta prius mentione Boleslai, subjicit sequentia verba: De præfati ducis infortunio res quædam narranda restat. Habuit hic quamdam urbem, in confinio regni sui & Ungariorum sitam: cujus erat custos Prochnii [Note: ] [apud Leihn. Prochui] senior, avunculus Regis Pannonici, a suis sedibus ab ipso, ut antea, nunc expulsus. Qui cum uxorem suam a captivitate non posset absolvere, gratuito munere Nepotis sui, quamvis inimici, eam recepit. Numquam audivi quemquam victis tantum parcere, & ideo in civitate prædicta, sicut & in multis, sedulo [Note: ] [ibid. mendose sedulum] Deus ei victoriam concessit. Clarum est, hæc dici de Stephano: nam mox pergit de Geisa: Hujus pater &c. Verum res ipsa cum aliorum scriptorum silentio, tum ipsorum verborum obscuritate, & quia relata est extra ordinem temporis, minusest clara. Suspicari tamen possumus, initio principatus S. Stephani bellum illud fuisse, & illud ipsum ab eodem insinuari verbis mox datis. Quidquid sit, victoriam Stephano tum in hoc, tum in multis aliis obtigisse, testatur Ditmarus.
n In Ms. legitur, veluti signum apostolatus, Surius ceu apostolatus insigne. In editione, quam recudo, habetur, apostolitatus, quod correxi ex Ms.
o Mendosa hic est editio, & Ms.: Editio habet, prout locum reddidi; Ms. vitiaque nihilo melius. Surius vero locum recte expressit hoc modo: Ecclesias Dei una cum populis nostra vice ei ordinandas relinquimus.
p In editione legitur vix mendose. Idcirco vocem mutuatus sum ex Ms., ubi vir recte habetur.
q Loquitur de legibus per Stephanum latis, quas dedi in Comm. § 34.
r In Ms. forte minus recte, & mox qui pro quod.
s Sororem habet hæc editio æque ac Ms. Surius filiam perperam edidit. At error ille Surii est, non Carthuitii, cui eum attribuerunt aliqui, quod solam vidissent Surii editionem.
t Gyslam rursus habet editio cum Ms. Giselam edidit Surius, prout eam passim vocant neoterici. De tempore nuptiarum, de Gisela ejusque genere, consule Comm. § 17. De Giselæ pietate & gestis sæpius etiam quædam in Commentario dicta.
u Surius hic rectius ornandum, uti auctorem scripsisse opinor.
x In Ms. quasi pro quam; mox benedica pro benedicta & Deo pro Dei, hoc modo: Quali frequens & benedica circa Deo servientium congregationes &c. Rursum paulo post minus recte in Ms. usque die pro usque hodie.
y Idem habet Comm. num. 268.
z Quanta cura optimos præsules eligeret Stephanus, dictum est § 24.
aa Hæ duæ voces ex Ms. sunt desumptæ: nam in edito mendose habetur quo aduitrix.
bb Post hanc vocem additur eum in edito, quod redundat, nec est in Ms.
cc In Ms. scilicet. De Sebastiano aliisque hic relatis agitur in Comm. § 24.
* in Ms. speciali
* in Ms. qui
* al. dignitati mendose
* Ms. scilicet
* Ms. matrimonio sine in
CAPUT III.
Pietas in beatam Virginem: structa ornataque donis &
privilegiis ecclesia Albæ Regalis: fundationes piæ Hierosolymis, Romæ,
Constantinopoli: misericordia & liberalitas Regis, ejusdemque
mirabilia.
[Eximia pietar in beatam Virginem, cui exstruit ecclesiam Albensem,] Erat interea Rex idem fidelis in omnibus actibus suis, Deo perfecte deditus per votum & oblationem, semetipsum cum regno suo sub tutela perpetuæ Virginis Dei Genitricis Mariæ precibus assiduis conferens, cujus gloria & honor tam celebris inter Hungaros habetur, quod etiam festivitas Assumptionis ejusdem Virginis, sine additamento proprii nominis, ipsorum lingua dies Dominæ vocitetur a. Et ut majorem defensionis misericordiam consequi valeret, in ipsa regalis sedis civitate, quæ dicitur Alba, sub laude & titulo ejusdem Virginis perpetuæ famosam & grandem basilicam opere mirifico, celaturis in chori pariete distinctis, pavimento tabulis marmoreis strato, construere cœpit: quam qui vidit, veritati testimonium perhibet verborum nostrorum, innumerabilia palliorum [&] paramentorum ibi esse genera, tabulas circa altaria plures auro purissimo fabricatas, lapidum * series pretiosissimorum in se continentes, ciborium arte mirabili supra mensam Christi erectum, cameram omni genere vasorum Cristallinorum *, onychinorum, aureorum, argenteorum pleniter resertam.
[17] Tanta venustate suprascriptam ecclesiam in propriam capellam Rex sibi retinens, [quam sibi pro sacello retinet ac privilegiis ornat:] tali eam libertate dotavit, ut nullus episcoporum in ea juris quicquam haberet. In die etiam absolutionis, & consecrationis Chrismatis, cuicumque episcopo vel injungeret Rex ibi præsens, vel illuc mitteret absens, pœnitentes in ea absolveret, & chrisma consecraret: divina quoque Missarum solemnia, si Regem ibi esse præsentem contingeret, ille tantum * celebraret episcopus, cui Rex, consentiente cum fratribus præposito, celebrare juberet. In Regis autem absentia, absque præpositi & fratrum licentia, episcopus vel Missas celebrandi, vel cujuslibet episcopalis officii exercendi, sibi licentiam non usurparet. Præterea eumdem ecclesiæ populum instituit esse tam liberum, ut nihil decimarum cuidam episcopo dare deberet; sed præposito soli & fratribus, prout ab eo institutum est, servitium exhiberet b.
[18] [fundationes Hierosolymæ, Romæ & Constantinopoli:] Deinde servus Dei, quæ tunc acquirere poterat, omnia Christo, quæ ex ipsius dono fluxerant, conferre studuit, & * qui eum gloria & honore mundi præsentis dignum fecerat, cælestis patriæ civibus clementer associare dignaretur. Legimus in prophetiis de Apostolis scriptum, quod in omnem terram exivit sonus eorum, & in fines orbis terræ verba eorum. Hoc non solum de duodecim, sed de omnibus a Deo missis, ad euangelizandum dictum esse probatur, quorum fide, verbis & moribus incrementum parit Ecclesia. De quibus iste Christianissimus Rex non minimus fuisse comprobatur, qui bonæ voluntatis & operis famam, quam in ædificandis ecclesiis in amplitudine proprii juris c exercuerat, in longe positas terras & urbes famosissimas disperserat. Construxit enim in ipsa conversationis Christi secundum humanitatem civitate Hierusalem d monachorum cœnobium, quod prædiis ditavit & vineis, ad victum quotidianum copiam ministrantibus. In capite quoque mundi Romæ sub titulo protomartyris Stephani duodecim * canonicorum congregationem, cunctis pertinentiis habundante * statuit, & materiam in circuitu lapide muratam, cum domibus e, & hospitiis Hungarorum, orationis causa beati Principis Apostolorum Petri limina quærentium, condidit. Ipsam quoque regiam urbem Constantinopolim beneficiorum munere non privavit, quam ecclesia mirifici * operis, cum necessariis omnibus suis donavit. Merito ergo infra terminos suæ dominationis nomen adeptus est Apostoli, & quamvis super se euangelizandum non assumpsit officium prædicatorum, tamen dux & magister ejus, tutaminis & sustentationis instituit solatium.
[19] [eximia Sancti misericordia,] Inter omnia supernæ miserationis beneficia, beato Regi divinitus concessa, præ omnibus sunt illa miranda, scriptis commendanda, quæ locum primum obtinent ad æternæ vitæ gaudia promerenda, misericordia scilicet & veritas. In omnibus enim factis suis felicibus illud intendebat esse præcipuum, quod ex Euangelio fideli pectoris contemplatus est vi super Veritatis ipsius testimonii f dicentis: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur, & in alio loco: Date, & dabitur vobis. Tantis igitur miserationibus, & pietatis brachiis Christi pauperes, imo Christum ipsum, amplexatus est, quod nullus umquam hospes & peregrinus g ab eo sine benignitatis alicujus solamine tristis abscessit. Ad relevationem egenorum quotidianas expensas indesicienter fieri constituit, nocturnas vigilias in lavandis Christi fidelium pedibus, & in abscondendis in sinu pauperum eleemosynis, agiliter & hilariter transigere solebat, egenum Christum in membris suis consolari deliberans temporaliter, ut ipse vitæ cælestis cameram cunctis delectamentis refertam inveniens, jucundari mereretur æternaliter.
[20] Quadam vero nocte spirituali monitu tactus, nemine sciente, [contumelia illius occasione hilariter tolerata.] solus plenum Homo Dei gerens sacculum, Christi pusillum gregem solito more perrexit visitare; statimque pauperes distribuendæ celestis thesauri pecuniæ disturbantes initium, Viri Dei meritis evulsione barbæ præbuerunt testimonium. Ob hoc gaudio perfusus maximo Miles Christi, se contulit ad beatissimam Creatoris * omnium Genitricem, prostratus terræ gratias agens, sic exclamavit: Regina cælestis & mea, quem tu Regem statuisti, milites tui sic honoraverunt. Si ab aliquo adversario mihi fuisset hoc illatum, meam injuriam per tuum ulciscerer amminiculum. Sciens ergo, Domina, hac æternam mihi tribui felicitatem, nimis exulto, gratias agens Salvatoris verbis consolatoriis, quibus discipulos suos consolatus est, dicens: Capillus de capite vestro non peribit. His dictis, se Vir Dei cælesti gratia percipiens visitatum, & spirituali chrismate perfusum, cordis januas opem credentibus * numquam claudere decrevit, sed per se deinceps, & per alios, præcipue tamen per Christi servos & familiares, clericos scilicet & monachos, cælitus sibi datas facultates in æternis thesauris per manus pauperum fecit collocari.
[21] Hujus rei testimonium quamplures exhibent, sed ex his unus in æternum cum ipso cælestis vitæ particeps, [Recepti in Hungaria Guntherus & Gerardus, & cœnobium Beel conditam:] monachus ex sæculari nobilitate conversus, & heremita, beatus Guntherus h, qui hac liberalitate charitativi Principis illectus, sæpius eum de terra Bohemicorum visitare *. Quotiens enim * curiam ipsius adventus sui fulgore perlustravit, cura regni sub manu sua posita, peregrinis & indigenis, viduis & orphanis, cœnobiis & ecclesiis re distributa, quam continebat *, in brevi fuit examinata i. Ad nutum etiam ejusdem servi Dei Rex Deo devotus monasterium, quod Beel k nuncupatur, incipiens, hominibus ditavit: ubi monachus Gerardus de Venetia veniens, vitam contemplativam agere cœpit, qui constitutione divina pontifex electus, post obitum sancti Regis, instante disturbatione l Christianitatis, lapidatus, per donum gratiæ spiritualis dignus effectus est consortio Martyrum.
[22] Nec hoc prætereundum æstimo, quod in Viro Dei quanti meriti post obitum foret, [ægris collata sanitas; Bessorum irruptio præcognita.] divina virtus in vita sua demonstrare voluit. Quippe quotiens alicujus hominis infirmitas auribus suis diffamata fuit, sibi pro medicina, quam tunc in præsenti poterat habere, particulam panis, pomi m, vel herbæ redolentis, mandans, ut sanus surgeret, transmisit, & Dei propitiatione verbum ipsius comitante, statim sospitatem recepit. Post gloriosam ad cælos Ascensionem, & mirabilem in Patris dextera confessionem * Salvator noster paucis corporaliter apparuisse perhibetur, per visionem vero multos consolatus, futurorum eos præscios esse docuit: quod & huic sancto Regi contigit. Quadam namque nocte repente per revelationem quandam * expergefactus, veredarium quemdam infra diem & noctem ad Albam transsilvanam n præcepit festinare, & omnes in rure manentes ad munitiones civitatum, quam citissime posset, congregare. Prædixit enim superventuros Christianorum hostes, videlicet, qui tunc Hungaris inimicabantur, Bessos o, & possessiones eorum deprædaturos. Vix nuntius mandata Regis complevit, & ecce Bessorum inopinata calamitas incendiis & rapinis cuncta devastavit, per revelationem Dei, meritis beati Viri concessam, animabus omnium salvatis per receptacula munitionum.
ANNOTATA.
a Sancti in beatam Virginem pietas confirmata est in Commentario num. 280, & rursum num. 296.
b Hæc omnia de ecclesia Albensi eodem fere modo narravit Bonfinius, cujus verba dedi in Comm. num. 281 & 282.
c Id est, in propria ditione, eaque amplissima. Surius, in propriæ ditionis amplitudine.
d Quam verisimilis sit hæc fundatio, vide probatum in Comm. § 28 contra Schwartzium, qui Carthuitium hic carpit, ut incredibilia narrantem. Consule etiam ibidem dicta de duabus sequentibus fundationibus.
e In Ms. minus recte: Et maceriam circuitu lapide muratam domibus &c. Mox etiam ibidem pro quærentium mendose legitur quærendum.
f Hic locus mendose editus est, & diversus quidem in Ms., nec tamen correctior. Surius sensum reddidit integrum, sed verba mutavit. Levi correctione emendabitur, si pro testimonii legamus testimonio. In Ms. eadem vox corrigenda, legendumque testimonium: nam ibi habetur, fideli pectoris contemplatus est visu, ac deinde per Veritatis ipsius testimonii, lege testimonium.
g Charitatem eximiam Sancti in peregrinos vide in Comm. num. 300, & locis aliis.
h De Gunthero, gestisque Regis cum eo, actum in Comm. § 26, ubi & de Regis misericordia.
i Surius legit exinanita: nam ita hic sensum expressit: Tum ille rebus, quas in aula invenisset, in peregrinos, egenos, viduas, pupillos, cœnobia & ecclesias erogatis, brevi illam exinaniebat. Quod vero dicitur de cura regni Gunthero tradita, intelligendum puto de cura eleemosynarum per regnum distribuendarum; id enim innuunt sequentia verba ex Surio jam data.
k Adi dicta in Comm. num. 291 & sequentibus; ubi etiam de Gerardo, de quo alia § 27.Colitur sanctus ille episcopus & martyr 24 Septembris.
l Vox disturbatione substituta est ex Ms.; nam in edito mendose legitur distributione.
m Pomi omittitur in Ms., sed etiam est apud Surium. Mirabilia id genus non sunt fide indigna: nam hisce sanctitatis famam in Vita adeptus est Stephanus, licet eam non minus mereretur operibus sanctis.
n Alias Alba Julia dicitur, Hungaris vero Giula Feywar, Germanis Weissenburg. Erat eo tempore metropolis civilis totius Transilvaniæ, & etiamnum est inter præcipuas urbes illius principatus.
o De hac Bessorum irruptione tractatum est in Comm. § 30.
* al. mendose lapidis
* al. crystallorum
* al. tamen
* Surius ut
* in Ms. duodecimam
* al. abundantem
* al. mendose mirifice
* in Ms. mendose Creatorem
* forte petentibus
* adde cum Surio solebat
* in Ms. etiam
* in Ms. consentiebat
* lege consessionem
* in Ms. mendose quidam
CAPUT IV.
Bellum a Conrado imperatore illatum mira Dei providentia cito
finitum: crebra Sancti oratio & raptus: insigne severitatis
exemplum: morbus Regis & obitus filiorum: virtutes variæ.
[Bello imperitus a Conrado imperatore, miram Dei protectionem experitur:] Accidit post hoc, defuncto beati Regis amico, Romanæ dignitatis augusto Henrico pio a, Conradum imperatoriæ dignitatis coronam per Germanorum electionem assumere: qui destructa pacis tranquillitate totius Theotoniæ b manu coadunata, Pannoniæ terminos hostiliter conatus est invadere. Contra quem Rex consultum * habens episcoporum & principum, ad tuendam patriam armatos totius Hungariæ extraxit. Prius tamen recolens, se nihil posse sine Christi suffragio, manus & cor levans ad æthera, Dominæ suæ, perpetuæ Virgini, Dei Genitrici, Matri suas injurias commendans, talem erupit in vocem: Si placet tibi, Domina mundi, tuæ partem hæreditatis ab inimicis c devastari, & novellam plantationem Christianitatis aboleri, non meæ, precor, imputetur desidiæ, sed potius dispositioni voluntatis tuæ. Si Pastoris culpa quid meretur, ipse luat, insontibus parce, precor, omnibus. His dictis, quasi consolatus ab ipsa, fiducialiter adversus hostes iter arripuit. Altera mox die nuntius ad unumquemque ducem Germanorum, & in castra Theotonicorum * ab imperatore d venit, qui eis redeundi mandatum detulit. Regredientibus e adversariis, Vir sanctus respectu miserationis Dei se visitatum intelligit, Christo suique f Genitrici terræ prostratus gratias egit: cujus se cum regni provisione tutamini precibus assiduis commendavit. Imperator vero suorum tam repentina perterritus defectione, sciscitans qualiter res facta fuerit, cum nuntium reversionis eorum non suum fuisse veraciter sciret; per consilium Divinitatis, ad corroborandam Regis fidelissimi spem, factam non dubitavit, seque dehinc ab invasione regni ejus timore Judicis æterni retentus, abstinuit.
[24] Idem quoque Rex beata solicitudine regalium dispositione occupatus, [cum contemplationi insistit in tentorio, illud sublime pendet in aëre;] tempus diurnum colloquiis & consiliis transignans, per noctis silentium vigiliis & orationibus instare, contemplationi vacare, lacrymas fundere, Deum alloqui precibus, operam dedit, justique Judicis moderationem super quotidianas judiciorum discussiones misericorditer descendere flagitabat. Quod cum sedulo spiritualis desiderii frequentaret officio, nocte quadam, templo Dei longe remoto, (descenderat quippe cum illo suo magno & nobili comitatu, fixis tentoriis in campestris amplitudinis loco) cæteris sopore depressis, surgens a lecto cubiculum cordis ingressus, genibus flexis, solo labiorum motu æternæ miserationis januam gemitibus, & lacrymis pulsabat. Cumque diutius deprecationibus insisteret, Domini sui Regis æterni ministris ad suscipiendas preces ejus convenientibus, papilio super eum extensus a terra levatus tam diu pendere cœpit in aëre, donec Vir Dei ad se reversus a contemplatione, spiritum relaxavit ab oratione. Quod licet invisibiliter illi soli, qui res novit, antequam fiant, suique secreti consciis angelis fuisset cognitum, cuidam tamen magnæ simplicitatis & innocentiæ * viro, qui tunc simili forsitan instabat operi, est manifestatum: quem Rex sanctus arcani simul sui conscium esse per Spiritum sanctum edoctus, ad se vocatum blandis prius sermonibus, quid vidisset, sciscitabatur. Postea ne cui patefaceret, quoadusque ipse viveret, interminatus est.
[25] [gravi supplicio punit injuriam illatam intrantibus regnum:] Fama nominis sui in auribus multarum gentium sæcularium diffusa, & judiciis oris g sui celebri laude ubique innotescentibus, sexaginta viri Bessorum, quorum superius mentionem habuimus, cum universo apparatu suo, videlicet auri & argenti copiositate, multaque varietate ornamentorum, curribus onustis de partibus Hungariæ h egressi, ad Regem venire volentes, terminis Pannoniorum appropinquaverunt. At multi servorum, quorum cereus est animus flecti in vitium, malignitatis suæ face succensi *, obviam illis exierunt: quosdam gladio percusserunt, omniaque, quæ eorum fuerant, auserentes, vacuos & semiviventes reliquerunt. Illi vero Regi, quid actum, quidve perpessi sint, reservantes, iter, quod cœperant, peregerunt, & ad eum properantes, genibus ejus se advolverunt. Quibus visis, Quæ causa, inquit, malorum? Mi Domine, referunt, nos servi tui nihil mali machinantes, ad audiendam judiciorum tuorum * veniebamus disciplinam, & quorumdam manibus, quam nobiscum serebamus, pecunia absque delicto omnium nostrum ablata est. Insuper apprehensos aliquos ceciderunt, & vita vix comite venimus, ut nuntiaremus tibi. Rex, ut erat prudentioris animi, non vultu, non verbis minatus est eis *; sed sustinens, ut scribitur; Prudens Spiritum i reservat in posterum, misit ocius ad illum, sub quo militabant, tribunum, & die constituto omnes perditionis viros jussit conspectibus suis præsentari. Factum est, ut imperaverat; & ad discutiendum in præsentia sui constituti sunt. Quos alloquens, Cur, inquit, legem præceptorum Dei transgredientes, non intellexistis misericordiam, & viros innocentiæ condemnastis? Sicut fecistis, ita faciet Dominus vobis coram me hodie: transgressores enim legis feriendi sunt. Accepta sententia, educti sunt, & per omnem regni ingressum duo & duo suspendio perierunt k; quod ob terrorem incutiendum reliquis, zelo eum justitiæ fecisse credendum est; ut quia regnum omnibus hospitibus potens asylum esse volebat, sic liber omnibus introïtus esset, ut nullus ingredientem quemlibet in aliquo læderet, vel molestare præsumeret, quod & factum est. Nam quoad vixit, nullus cuilibet hospiti quicquam molestiæ inferre præsumpsit.
[26] [affligitur diuturno morbo & filiorum obitu; atque ipsius etiam, quem præclare instituerat,] In beato quoque Rege constat Apostolicum illud impletum, quod legitur: Quoniam per multas tribulationes oportet intrare in regnum cœlorum; & in libro Sapientiæ: Quos diligit Deus, castigat; & pater flagellat omnem filium, quem recipit. Multis enim modis correctioni divinæ succubuit, tribus annis infirmitate continet laborem l. Postquam inde propitiationis Dei medicamine convaluit, tamen judicio æterni persecreti consilii quandam examinationem in filiorum suorum obitu sibi sensit immittere * verbera, quos in ipsis infantiæ gradibus infantes, qui dedit, abstulit m. De quorum morte mœstitiam obortam Genitor propter amorem filii superstitis, bonæ indolis pueri Emerici compescuit: solatium quem quasi jam unicum caro diligens affectu, precibus Christo quotidianis, & ejus Genitrici Virgini perpetuæ commendavit. Hunc sibi fore superstitem, hunc regni hæredem, votis omnibus desideravit; & ut efficax fieret ad tenenda tanti regiminis gubernacula virorum documentis orthodoxorum, usu lectionis quotidianæ, fecit auditum utrumque n præbere. Ipse quoque paternæ dilectionis ardore compunctus, libellum o sibi de institutione morum composuit, in quo fideliter, & diligenter verbis eum admonitionis spiritualis * alloquitur, instruens, qualiter ante omnia debeat observare fidem Catholicam, confirmare statum ecclesiasticum, honorem impendere dignitati pontificum, principes & milites diligere, judicium observare, patientiam in omnibus actibus habere; hospites benigne recipere, benignius * nutrire, sine consilio nihil agere, majores suos semper ante oculos ad exemplum statuere, orationis officium frequentare, pietatem & misericordiam cum cæteris virtutibus possidere.
[27] Talibus & his similibus disciplinis institutus juvenis præclarus, [Emerici: dolorem vero hinc natum lenit operibus misericordiæ:] ad nutum dispositionis æternæ, cui cuncta subjacent, obediendo MXXXI p Dominicæ Incarnationis anno vitam hanc exitialem commutavit, sempiterno * superorum civium adjunctus contubernio, cujus animam ipsa transitus sui hora cuidam episcopo Græcorum q, sanctæ conversationis viro, revelatum est deferri per angelos ad cæli palatia. Verum quia pro sanctitatis suæ meritis, summo ab omnibus diligebatur affectu, ortus est ingens luctus omnium; sed maxime principum, inter quos Pater desolatus grave traxit * suspirium: videns enim se solum sine spe posteritatis derelictum, pietatis affectum * doluit: sciens vero scriptum: Non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum; & illud in canonibus, Neminem propter obitum charorum nimium debere contristari; deposito majore r, se contulit totum, ad quærendam largitatem misericordiæ divinæ, cœnobiorum & Ecclesiæ ministris, monachis & clericis, diversis eleemosynarum donis consolatus *, expensam totius sumptus, quam tunc habere poterat, peregrinis, viduis, & orphanis erogat. Exterarum s etiam monasteria provinciarum munificentiæ regiæ donis innumeris per nuntios suos sæpe visitavit.
[28] Gravedinem t morum, quam in juventute receperat, [eximia Regis sanctitas.] usque ad finem vitæ tenuit. Vix unquam ad risum labia movit, recolens scriptum, Risus dolore miscetur, & extrema gaudii luctus occupat; semper sic apparens, acsi ante Christi tribunal staret, interioris u oculis ejus præsentiam vultu sereno conspiciens, Christum in ore, Christum in corde, Christum in cunctis actibus se * gestare demonstravit. Diem ultimum semper ante oculos cordis statuens, toto mentis desiderio inter patriæ cælestis cives, quasi quodam * angelicæ conversationis habitu cupiebat habitare. Cunctis Deo placitarum virtutum generibus adornatus in sanctitate & justitia, coram ipso omnibus diebus vitæ suæ conversari decrevit, ut in eo jam ceu quædam futuræ glorificationis species clarescere videretur.
ANNOTATA.
a Obiit S. Henricus imperator, & electus est Conradus, cognomento Salicus, anno 1024; at non statim ortum est bellum inter Conradum & Stephanum, sed primum fuere quædam simultates, culpa Bavarorum enatæ, ac deinde anno 1030 Conradus aperto bello agressus est Stephanum, paxque instaurata anno sequenti. Adi Commentarium § 31.
b In Ms. Teutoniæ. Intelligit auctor Germaniam, aut totum imperium.
c In Ms. additur, regis, legiturque regis ab inimicis.
d Id est, quasi missus ab imperatore; nisi revera illum miserit Conradus, idque postea fateri noluerit.
e Ms. Egredientibus, nimirum regno Hungarico, adversariis.
f In Ms. rectius suæque Genitrici, pro, ejusque Genitrici.
g Vox oris substituta est ex Ms.: nam in editione mendose legitur ori. Ita mox alia duomenda corrigam ex Ms. Meldensi substituendo sexaginta pro sexaginti, & habuimus, pro hujus; uti etiam legit Surius.
h In Comm. num. 330 jam dixi, in Ms. Meldensi rectius legi Bulgarorum. Vide ibidem observationes nostras de Bessis; atque hoc factum magis expositum.
i In Ms. Spiritu minus recte. Dat auctor, opinor, sensum verborum illorum, quæ habentur Prov. 29 ℣. XI: Totum spiritum suum profert stultus: sapiens differt, & reservat in posterum.
k Idem habet Ms. Mellicense, in quo hæc solum de hoc facto subduntur: Per hoc denique volens intelligi, ut quicumque non acquiesceret judicio justitiæ, quod a Domino proposuerat, sic fieret illi. Audierunt habitatores terræ judicium, quod judicasset Rex, & timuerunt.
l Locus videtur mendosus, legendumque continua laborans, uti in apographo ad marginem erat scriptum, & hunc sensum dedit Surius.
m Phrasim hanc obscuriorem & forsan mendosam clarius sic expressit Surius: Qua (infirmitate) cum tandem divinæ misericordiæ medicina esset liberatus, in obitu filiorum suorum, quos adhuc infantes mors rapuit, æterni Judicis flagella persensit.
n Id est, auditum corporis & animi.
o Libellum istum, seu Monita S. Stephani dedi in Comm. § 33. Ex eorum collatione cum brevi compendio, quod sequitur, colligere poterit studiosus lector, quam exacte Carthuitius secutus sit monumenta, quibus usus est ad Vitam hanc conscribendam.
p Non esse ullam rationem, cur obitum ab hoc anno amoveamus, jam dixi in Comm. num. 249, ubi & pauca de ejus miraculis.
q Idem latius refertur in Vita S. Emerici, ubi episcopus ille dicitur Eusebius Cæsareæ Palæstinæ metropolitanus. Additur ibidem, factum Hungaris innotuisse ex relatione cujusdam canonici Cæsariensis, qui istud Constantinopoli, ubi legatus erat, narravit. Erant eo tempore episcopi Cæsareæ & aliis Palæstinæ locis, iique communicabant cum Ecclesia Romana, sed minus noti sunt. Cum autem res magis spectet ad Emericum quam ad Stephanum, magis discuti poterit ad 4 Novembris, quo Emerici memoria Martyrologio Romano est adscripta.
r Luctum non fuisse nimis diuturnum, nedum morbum ex eo contractum, ut volebant alii, probavi in Comm. num. 349.
s Quædam hujus munificentiæ specimina allegavi § 29.
t Gravitatem morum intelligit.
u Interioris, id est, mentis oculis.
* in Ms. consilium
* Ms. Teutonicorum
* in Ms. innocenti
* al. succensæ mendose
* tuorum non est in Ms.
* eis abest a Ms.
* in Ms. mittere
* Ms. specialis
* al. benignus
* al. mendose sempiternam
* Ms. contraxit
* forte affectu
* forte consolatis
* se abest a Ms.
* al. quoncam
CAPUT V.
Morbus, & in eo detecta conspiratio quorumdam: beatus
obitus, sepultura, decreta corporis elevatio, ac mirabilia in apertione
sepulcri facta.
[Rex ægrotans, impetitur conspiratione, quam detegit:] Post non multum temporis ægrotationem incurrit, qua postmodum corpore excessit, longaque languoris molestia ingravescente, in pedibus stare nequibat. Videntes autem quatuor nobilissimi palatinorum diu graviterque laborantem (nam ipsi in perfidia cordis adhuc errantes consilium iniquitatis duxerunt, occasumque ejus in mortem conati sunt tractare) jam die advesperascente, antequam in domo lucerna accenderetur, unus eorum audacter sub obscuro ingressus est, & ad jugulandum Regem ensem nudatum sub chlamyde tegebat. Dum pedem inhiberet, ubi Rex quiescebat revera cælesti impulsu gladius corruit, percussusque terram a tinnitum reddidit. Statim * Rex audiens causam requisivit, cum, quid fuerat, præsciebat. Ille vero anxius corruit, consilium furoris sui recognovit, doluit, accessit, procubuit, vestigia amplexatus est, se deliquisse confessus, sibi indulgeri precatus est. Veniam quærenti, non avertit faciem, facile dimisit. Denique jussu Regis homicidæ illi inventi sunt, & adversus eos judicio * locutus, digna eos mulctavit sententia.
[30] Tandem per misericordiam Dei dignus centuplicari retributionis bravio, [præclara suis dat monita, regnumque beatæ Virgini commendat,] tactus febri, cum sibi diem transitus imminere non ambigeret, accersitis episcopis & primis palatii de Christi nomine gloriantibus, primum cum eis tractavit de substituendo pro se rege. Deinde paterne monuit illos, Catholicam fidem observare, quam acceperat, amare justitiam, vincula supernæ charitatis diligere, & charitati operam dare, humilitatis studio invigilare, præ * omnibus vero novellæ Christianitatis plantationi * custodiam adhibere. His dictis manus & oculos levans ad sydera, sic exclamavit: Regina cœli, reparatrix inclyta mundi, tuo patrocinio sanctam Ecclesiam, cum episcopis & clero, regnum cum primatibus & populo sub tuis precibus committo: quibus ultimum valedicens, manibus tuis animam meam commendo.
[31] Instabat tunc solennitas præcipua, celebris angelis & hominibus, [ac, susceptis postremis Sacramentis, pie moritur.] dies Assumptionis Mariæ, in cujus gaudio dissolutio sui corporis fieret, misericordiæ spem majoris * se sperans habiturum precibus b: hæc spiritualibus postulavit suspiriis, & lacrymis obtinuit. Aderat ergo felix illa dies, per ejus obitum felicior mox futura: circumstabat cum clero paternitas episcoporum, cum manu ministrorum principalis chorus comitum: ubi Rex dilectus in medio jacens, accepta unctione spiritalis Sacramenti, sanctam animam, Corporis & Sanguinis Domini nostri Jesu Christi viatico recreatam, anno Dominicæ Incarnationis millesimo tricesimo quarto c, in manus perpetuæ Virginis, & sanctorum angelorum, æternæ quietis beatitudini inferendam tradidit. Factus est planctus maximus suorum, gaudium angelorum: sed hic planctus postea versus est in lætitiam d sempiternam, tam nascentium, quam & viventium populorum.
[32] [Corpus honorifice sepultum in ecclesia Albensi:] Ad exequias funeris ejus ex omnibus Pannoniæ plagis concurritur, corpus ad sedem regalem, Albam videlicet civitatem, deducitur. Et quoniam ecclesia beatissimæ Virginis, ab ipso constructa, nondum erat dedicata, merito consilio statutum e pontifices, prius basilicam sanctificare, deinde corpus terræ commendare. Perfecta dedicationis solennitate, corpus sanctum in medio domus sarcophago candidi marmoris imponitur, ubi per annos plures, Dominus per ipsius merita multis incommoda patientibus, febricitantibus, afflictionem & miseriam suam proclamantibus, judiciumque portantibus, beneficia præstitit innumera f. Sæpe per noctem melodia, cantantibus angelis, a multis audiebatur: frequenter odoris suavissimi dulcedo per latera templi dispergebatur. Qui g cum ita corpus beatum in loco eodem quadraginta quinque annis miræ dispositionis secreto, qui in sanctis suis prædicatur mirabilis, gravedine pressum, & in pulverem redactum. Et hoc tempore prædestinato declarari dignus, & in resurrectionis die gloriosus renovari meretur, hoc cor suum resipuit, quid designet oculis spiritualibus * delectat intendere quod * sine præordinationis die affectu divino factum non æstimamus. Forsitan quædam * in ipso, terreni pulveris aspersione, igne divinæ examinationis * purificandam remanserat, sine qua * regnantes, quasi quodam jure potentiale vitam præsentem vix aut nullatenus ducere queant.
[33] Interjectis h itaque quadraginta quinque annis, [cum a summo Pontifice decreta esset elevatio, indicitur jejunium,] cum i ad præstanda per eum mortalibus misericordiæ suæ beneficia, Sancti sui jam vellet Deus merita declarare, Romanæ Sedis institutione, apostolicis literis sancitum est, ut eorum corpora elevari deberent, qui in Pannonia Christianæ fidei jacientes * semina, sua eam prædicatione, vel institutione ad Dominum convertissent: adveniente vero tempore declarationis ejus, & laudibus gratiæ ejus, quam per ipsum gens Hungarica promeruit, in mundo divulgandæ, Rex Ladislaus k, qui tunc rempublicam administrabat, universa morum honestate præclarus habitus, & virtutum fulgore conspicuus, laudibus & servitio Dei perfecte deditus, Spiritus Paracleti perlustratione tactus, habito consilio cum episcopis & primatibus, & totius Pannoniæ sapientibus, triduanum cunctis indixit jejunium, ut quod communi Catholicorum utilitati, Spiritus sancti donis animarum & corporum salutem operantibus, videtur fore proficuum, commune cunctorum deprecatione, jejuniis & eleemosynis fundata, [tentaturque elevatio, sed frustra, donec Salomon olim rex emissus sit carcere.] per manifestationem signorum deberet esse quærendum.
[34] Sed ut ostenderet Dominus quantæ misericordiæ Rex Sanctus fuerit, adhuc mortali vivens in corpore, quam jam cum Christo regnasse * demonstrabat, ad hoc præ cæteris operibus approbare l, cum triduo ejus corpus totis viribus elevare satagerent, nulla de loco suo potuit arte moveri. Quo namque tempore, exigentibus culpis, inter prædictum regem Ladislaum & fratrem m ejus Salomonem gravis orta seditio fuerat, ob quam Salomon captus in carcere tenebatur. Cum ergo pro elevando corpore frustra conarentur, quædam inclusa juxta ecclesiam sancti Salvatoris sumlui n, nomine Charitas, cujus vitæ celebris tunc temporis opinio ferebatur, revelatione sibi cælitus facta Regi mandavit, eos incassum niti, & non posse transferre sancti Regis pignora, donec Salomoni a carcerali absoluto custodia, libera indulgentia præberetur. Illo itaque e carcere producto, & triduano iterato jejunio, cum ad transferendas reliquias sacras tertia die ventum fuisset, lapis ingens superpositus tumbæ, tanta facilitate sublatus est, acsi nihil ante ponderis habuisset.
ANNOTATA.
a Rectius diceretur, percussaque terra: sed & alia minus Latina habet auctor, nec omnia tamen illa notanda duxi, modo sensus intelligatur.
b Vox precibus omissa est in Ms., nec est necessaria. Ibidem mox pro spiritualibus legitur specialibus.
c Obiisse Sanctum anno 1038, ostensum est in Commentario num. 426. Qua in urbe obierit, apud antiquos nullibi dicitur. Attamen, cum mox dicat, corpus Albam Regalem esse translatum, videtur insinuare, ibi non esse defunctum.
d Ob miracula secuta, opinor, & gloriam Sancti.
e Forte statuere. De Alba Regali variis locis actum, de hujus quoque ecclesiæ constructione non pauca videri possunt § 25.
f In Ms. aliqua hic omissa: nam hæc solum ibi leguntur: Ubi per annos plures Dominus per ipsius merita multis incommoda patientibus beneficia præstitit innumera. De miraculis, quibus Sanctus mox claruit, in Comm. num. 428 & 429, & plura § 37 & 38 dicta sunt.
g Phrasis hic maxime mendosa est tam in editione quam in Ms., licet in vocibus subinde dissentiant. Scriptum haud dubie fuit usque ad finemhujus numeri hoc fere modo; quo locum expressit Surius: Jacuit in eo loco sacrum corpus annis quadraginta quinque occulta quadam omnipotentis Dei dispositione, qui est mirabilis in Sanctis suis, marmoris pondere pressum & in pulverem redactum, ut tempore præfinito dignius declararetur, & in resurrectionis die gloriosius renovetur. Id vero quid significet, quando sine divina ordinatione & divino affectu factum minime putamus, libet oculis interioribus speculari. Fortassis nonnihil terreni pulveris, divinæ examinationis igne purgandum, in illo remanserat, sine quo reges, magna potentia fulti, vitam præsentem vix, aut ne vix quidem transigere possunt. Sensum a Surio recte datum existimo; at auctori philosophanti minime assentior: nam quod corpus, excepta dextera, ut videbimus, in pulverem sit redactum, quodque per annos quadraginta quinque publico cultu caruerit, non præbet idoneam rationem judicandi, post mortem Sancti aliquid in ejus anima fuisse ignibus piacularibus expiandum; cum plerorumque Sanctorum corpora in pulverem redigantur secundum ordinarias naturæ leges, multique ex illis longiori tempore sine publica venerationefuerint, neque tamen inde inferri possit, aliquid in ipsis superfuisse terreni pulveris post felicem obitum. Tanto autem magis ab hac suspicione abstinere debuerat auctor, quanto clariora sunt sanctitatis indicia, quæ præmiserat de miraculis, melodia cælesti, atque odore suavissimo.
h Legebatur interjectiones, quod ut clare mendosum correxi. Plura sequuntur menda in Ms., & nonnulla etiam in editione. Priora negligam; alia vero, ubi clara sunt, corrigam, sed monito lectore.
i Illud cum supplevi ex Surio.
k De S. Ladislao rege apud nos actum est tom. 5 Junii pag. 315 & sequentibus. De eo in Vita antiqua ibidem pag. 319: Nam anno Domini millesimo centesimo nonagesimo secundo sanctum corpus ejus canonizatum est. Ad quem locum sic Papebrochius: Phrasis hæc est illius temporis, inde sumpta, quod canonizationis decretum sequi soleret corporis de terra elevatio. Eadem de causa elevatum fuisse corpus S. Stephani, atque adeo formali canonizatione Sanctis adscriptum esse, pluribus probavi in Comment.§ 38.
l In Ms. approbatur; at ne sic quidem sensus est perfectus. Surius videtur sententiam recte expressisse, sic habens: Sed ut ostenderet Dominus, quanta misericordia Rex adhuc manens in corpore præditus fuerit, quam etiam jam cum Christo regnans præ ceteris operibus se approbare declararet &c.
m Salomon non erat frater Ladislai, sed patruelis. Forsan latiori sensu vocatur frater, nisi error irrepserit vitio transcribentium, aut ipse Carthuitius in eo erraverit. De carcere Salomonis causaque carceris actum est in Comm. num. 439, ubi etiam hæc ipsius liberatio confirmatur:
n Quid velit vox illa sumlui, plane ignoro, nisi forsan sit nomen loci. Bonfinius idem narrans, vocem istam omisit, uti & Surius.
* Ms. statimque
* forte judicia
* Ms. pro
* al. plantationem
* Ms. majorem
* Ms. supernaturalibus
* Ms. qui
* Ms. quemdam
* Ms. excommunicationis
* Ms. quo
* al. mendose jacentes
* forte regnans
CAPUT VI.
Elevatio corporis & miracula: mira dexteræ inventio, & integritas.
[Aperto sepulcro, multa continuo facta miracula,] Completo ergo tertiæ diei vespertinali Officio, cunctis divinæ miserationis beneficia per beati Viri meritum præstolantibus, subito * plebem suam Christo visitante, miraculorum insignia per amplitudinem domus sanctæ funduntur cælitus: quorum pluralitas, quoniam ipsa nocte numerum excesserat a, illud Euangelicum hic libet introducere; quod Salvator Joanni per nuntios sciscitanti, an ipse sit, qui venturus est, responsum mandaverat, Cæci vident b & claudi ambulant, surdi audiunt, leprosi mundantur, mali corriguntur, paralytici curantur: quorum tamen aliqua, quod cuneta non possumus, innotescere satagemus. Juvenis quidam omnibus membris dissolutus, annis XII paralysim passus, manuum & pedum carebat officio, qui parentum adjumento vectus illuc, recepta totius corporis sospitate, signorum fecit initium, atque ad altare haud segniter currens, omnium Christo laudes clamantium augmentavit gaudium.
[36] Alius quoque puer septennis, a nativitate contractis nervis, genibus & manibus, reportabatur c: quem fide pleni parentes, beati Viri suffragio conferentes, [ex quibus sigillatim aliqua referuntur,] prostrati juxta sepulcrum secum posuerunt, gratiam petituri, quam mox consecuti, contractionem nervorum in filio distendi mirabantur, & consolidatis genibus & plantis, omnes eum incedentem d videntes, Christi nomen in beati Viri meritis, laudabili clamore glorificaverunt. Quem rex Deo devotus, præ nimio gaudio lacrymatus, manibus a terra levatum, ad altare portavit, ubi nimio e laudis prolato, gratias Deo pro beneficiis præstitis in sanitate pueri, cum omnibus, qui aderant, favorabiliter egit. Sic totam noctem Deus pro Famuli sui veneratione f multorum fulgore signorum mirabiliter perlustravit; populus vero vigiliis & orationibus intentus miraculum unumquodque laudum clamoribus manifestum facere non cessabat.
[37] His inferendum videtur & illud, quod non solum ibi præsentes, [inter quæ puer mortuus vitæ restitutus.] sed longe quoque positi, suffragantibus ejus meritis, celebrem consecuti sunt salutis effectum. Nam cum elevationis ipsius undique cœpisset fama celebrescere; variis obsessi languoribus ex omnibus Hungariæ finibus ad sanctum tumulum, quo quique poterant modo, festinare cœperunt. Sed cum, aliis præcedentibus, alii graviori debilitate prohibiti, simul pervenire nequirent, simili tamen misericordia in via innumeri sanati sunt. Unde in permansuram g beneficiis sancti Regis memoriam, quamplures per eum sanati, redditi in eodem, ubi sanati sunt, itineris loco, grandes aggregaverunt acervos lapidum, qui longo ibi tempore post multum * fuerunt. Sed & mulier quædam, cum inter hæc filius ejus exhalasset spiritum, qui sibi fuerat unicus, exanimati corpus juxta Regis tumulum deposuit, Dei & Sancti ejus super eo imploratura solamen. Mira quidem res, & nostris stupenda temporibus: non prius orare mulier destitit, quam filium, quem defunctum collocaverat, viventem accepit.
[38] Mane facto, die post Assumptionem sanctissimæ Virginis Mariæ quinto, [Recluso autem sarcophago, odor suavissimus perceptus, & aqua instar balsami reperta:] convenientibus in ecclesiam cum rege principibus, cum clero pontificibus, primum Missa pro defunctis celebrata est; deinde sublata tabula marmorea, quæ pavimento præminebat, postquam perventum est ad tumbam, tanta fragrantia suave redolentis odoris in apparitione ipsius omnes, qui aderant, circumdedit, quod in medium paradisi deliciarum donum se raptos opinarentur. Ipsa quoque tumba plena fuit aqua parum rubenti, quasi oleo permixta, in qua, velut in balsamo liquefacto, quieverunt ossa pretiosa. Quibus in mundissimo linteamine collectis, in ipso liquore diutissime est quæsitus annulus, qui beati Viri dexteræ h fuerat impositus. Quo non invento, cæperunt quidam jussu Regis aquam in caldaria argentea & dolia effundere, [ut i] evacuato sarcophago certior fieret anuli inventio. Sed mirum in modum, quanto magis liquor effundebatur, tanto plus, eo crescente, tumba replebatur. Quo viso miraculo, haustam aquam loco suo restituerunt: nec tamen, ea refusa, magis ob hoc tumba repleta fuit.
[39] Tunc, cooperto sepulchro, laudes & gratias divinæ pietati proclamantes, [alia rursus miracula diu continuata:] cum de invento thesauro beatissimæ Matris Dei Genitricis, & perpetuæ Virginis altare reparaverunt, interim Deus, qui est mirabilis in Sanctis suis, effusis suis largitatis beneficiis, petentibus miraculorum suorum signis se præsentem esse notificavit k in tantum, ut tempus illud Dominicæ conversationis inter homines videretur revolutum, de quo legitur: Omnes l, qui habebant infirmos variis languoribus, ducebant illos ad Jesum, & curabantur. Hæc omnia virtus divina non solum ipsa die, sed post tempore m multo, per merita Famuli sui dignata est operari, quod etiam de aliis regionibus, audita beneficiorum Dei fama, pro recuperanda sanitate, diversarum valetudinum n morbis laborantes, ad suffragia beati Viri cum maguo desiderio convolarent. Comitissa vero quædam nobilitatis eximiæ, matrona nomine Mathide o, tribus continuis annis viscerum dolore gravata, jam morti proxima fuit: quæ a suis in feretro delata, mox ipsa die, qua sancti Viri tumulum attigit, paulatim se meliorari sensit, ac in brevi vitæ prioris sospitate recepta, magnalia Dei per Famuli sui merita in se remunerata divulgavit.
[40] [Sancti dextera integra cum annulo divinitus alicui tradita ac deinde ostensa:] Cætera vero miraculorum Dei prodigia, pro dilectione Famuli sui cælitus ostensa, non ideo quod fastidiam, non scripta dereliqui; sed quia non solum mihi pluit Dominus, qui super bonos & malos solem suum clarescere facit, beneficiorum ipsius multiplicitate * cunctorum proficio p consulentem, innumeris sapientibus, quos Hungaria fovet & amplectitur, stilo declarandam commendavi. Illud vero in fine codicis tantum adhærere decrevi, quoniam miro pietatis Dei munere diu quæsitus & non inventus anulus, cum ipsa beati Viri dextera, post translationis ejus terminum est manifestatus. Monachus quidam, nomine Mercurius, qui in ordine clericatus thesauri perpetuæ Virginis custos fuerat, & jam q per amorem cælestis patriæ sæculo renuntiaverat, ipsa hora, qua tumulus apertus fuerat, ne quid sanctarum reliquiarum raperet, redargutione regali procul inde est remotus. Cui tristi vultu in choro residenti, juvenis quidam albis vestitus, pannum involutum tradidit, dicens: Hunc tibi commendo servandum, cum tempus fuerit, manifestandum. Post completionem Officii sacri monachus in angulis domus pannum expandit, integramque Dei Viri manum cum anulo mirifici operis cernens, expavit: atque secum, nemine sciente, ad monasterium, quod suo regimini commendatum fuerat, tempus a juvene sibi prædictum, a Christo præstolaturus, deportavit, ibi diu solus absconditi in agro thesauri r custodiam & excubias decrevit. Post fundatores ipsius cœnobii conscios s fecit, ad ultimum appropinquante tempore rei declarandæ, Regis ad notitiam perduxit. Qui mox, adunatis episcopis & Hungariæ primis, multis a Christo miraculorum in beneficiorum t erogatis, elevare Viri Dei dexteræ diem statuit celebritatis.
[41] [inquirens auctor cur incorrupta manserit Regis dextera, ejus misericordiam commendat.] Quid est, fratres, quod cæteris membris dissolutis & in pulvere carne redacta, penitus defunctis, solaque dextera manus ossibus, cute cum nervis adhærente, suæ servavit Deus integritatis u? Non * aliud arbitror, nisi divini consilii profunditate in hujus excellentia Sancti voluisse declarari dissolutionis x opus, & eleemosinæ cunctos virtutum gradus ascendere. Unde * veritas ait in Euangelio; Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur. Et item; Date, & dabitur vobis. Item in alio loco: Sicut aqua extinguit ignem, ita eleemosyna extinguit peccatum. Merito ergo * beati Viri dextera fuit aliena putredinis, quæ semper pietatis flore reviviscens, in alendis pauperibus numquam vacua fuit donis erogationis. Subvenit in necessitate positis, liberavit oppressos a jugo captivitatis, vestes & hospitalitates præbuit peregrinis, viduarum & orphanorum miserias & indigentias suas esse computavit: cœnam y, & mandatum Dominicum in lavandis egenorum pedibus quotidie renovavit. Eleemosynam non de rapina, vel aliorum damno, sed de propriis facultatibus, confluere fecit. Ut domos Dei divites efficeret, sibi voluntatem * habendi subtraxit: sicque cunctis ad nutum dignitatis proficiens, carnem suam cum vitiis & concupiscentiis crucifixit. Inde est corporis & dexteræ, delectabilis & miranda veneratio: inde dulcis & fœlix æternæ vitæ retributio: inde desiderabilis supernorum civium cohabitatio, ubi irradiat * semper lucens & indeficiens splendor unius summæque Deitatis, Patris & Filii & Spiritus sancti, per infinita sæcula sæculorum. Amen.
ANNOTATA.
a Editum erat mendose messerat, quod correxi ex Surio.
b Indicat auctor verba Christi Matth. XI ℣. 5: Cæci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur, surdi audiunt, mortui resurgunt, pauperes euangelizantur. At ipsa verba exacte non dedit, quia non omnia congruebant, quantum existimo.
c Reportabatur, id est, ferebatur. Surius sensum mutavit, dum edidit, genibus & manibus reptabat.
d Alias mendose incedentes, quod correxi ex Surio.
e Legendum opinor, hymno laudis prolato.
f In Ms. legitur, per Famuli sui venerationem.
g Editum erat per mensuram, sed mendum correxi ex Surio, qui sensum recte expressit.
h Editum erat dextera, at in Surio dexteræ. Annulus autem dextera fuit impositus tempore sepulturæ. Quæsitus ille est sine dextera, quod hæc crederetur corrupta cum reliquo corpore.
i Ut appositum est ex Surio ad sensum explendum.
k Alias mendose, notificabit.
l Indicat locum Luc: 4 ℣ 40, in fine paululum mutatum.
m Editum erat temporis; at mendum ex Surio sublatum.
n In Ms. invaletudinum: sed idem est sensus.
o Apud Surium Mathildis, uti etiam habet Bonfinius in Commentario laudatus num. 446.
p Forte legendum proficuo, id est, utilitati, commodo. Tota periodus hæc utcumque luxata est. Illam Surius expressit hoc modo: Alia miracula cælitus perpetrata non idcirco prætermisi, quod ea fastidiam: sed cum non mihi uni pluat Dominus, qui solem suum oriri facit super bonos & malos: tantam beneficiorum ejus copiam, omnium utilitati consulere cupiens, innumeris sapientibus viris, quos Hungaria fovet & complectitur, stylo prosequendam relinquo.
q In Ms. legitur ecclesiæ, sed mendose: in editione vero etiam unica voce, quam in duas divisi, ut habet Surius, cum sic sensus sit perfectior.
r De hoc loco, perperam intellecto a Bonfirio; vide Comment. num. 448, uti & de facto ipso.
s In Ms. consocios. Utraque hæc vox requirit, ut ante legatur fundatores, ubi editum erat fundatoribus: simile mendum mox correctum ex Surio, & pro temporis, uti male erat editum, positum tempore.
t Hic rursum æque omnia sunt mendosa. Pro in beneficiorum, legendum suspicor interim beneficiis, & mox pro elevare, elevandæ. Audi Surium: Is vero, mox accitis episcopis & Hungariæ primariis viris, cum multa interim Christus miraculorum beneficia exhiberet; celebrem præfixit diem beati Regis dexteræ elevandæ.
u Phrasis hæc luxata est in editione æque ac in Ms., uti pluribus locis jam observavi circa finem hujus Vitæ. Surius eam exhibet integram, sive quod talem in suo Ms. invenerit, sive quod menda correxerit. Verba ipsius accipe: Sed quid sibi vult, fratres mei, quod cæteris membris resolutis, & carne in pulverem redacta, solam dextram manum cum ejus cute, ossibus & nervis, Deus integram conservavit?
x Vox hæc iterum luxata videtur; nisi dissolutio captivorum intelligatur aut dissolutio sumatur pro remissione. Alias legendum est, distributionis, pietatis, misericordiæ, aut quid simile, uti consequentia insinuant.
y Vox cœnam in Ms. jungitur cum sequentibus, uti posui. Per mandatum Dominicum moxintelligit verba Christi Joan. 13 ℣. 14: Si ergo ego lavi pedes vestros Dominus & Magister: & vos debetis alter alterius lavare pedes &c. Hæc cum in ultima cœna discipulis suis mandaverit Dominus, Sanctusque factitaverit, cœnam & mandatum Domini renovatum dicit auctor.
* al. subdito mendose
* forte postmodum
* lege multiplicitatem
* Ms. nil
* Ms. verum
* Ms. vero
* Ms. facultatem
* Ms. radiat
DE B. BROCARDO SECUNDO PRIORE GENERALI ORDINIS S. MARIÆ DE MONTE CARMELO
IN PALÆSTINA
Anno circiter MCCXXI.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
De Beati cultu & gestis.
Brocardus, secundus Prior Generalis Ordinis S. Mariæ de Monte Carmelo, in Palæstina (B.)
AUCTORE J. V.
Etsi Castellanus in Martyrologio universali hac die Venerabilibus dumtaxat Brocardum annumeret: [Cultus Beati publicus,] In monte Carmelo in Galilæa venerabilis Brocardus, Prior &c.; dubium tamen non est quin publico cultu honoretur. Videri potest Lezana tomo 4 Annalium ad annum 1221 a num. 3, & novum Speculum Carmelitanum parte 4 pag. 660 num. 2267. Præterea nomen ejus suo Catalogo Sanctorum pag. 40 inscribit Simon de Peyronet: Brocardus presb. Carmelitarum Prior generalis, II Septemb. apud Molan. in Auctario Usuardi secundæ editionis 1573, ubi Molanus tamquam Beatum refert his verbis: Eodem die beati Brocardi presbyteri & Carmeli Prioris generalis, magnæ sanctitatis viri. Ferrarius hoc item die, non XXIX Martii, ut perperam scripsit Lezana num. 4, in Catalogo generali Sanctorum habet sequentia: In M. Carmelo B. Brocardi secundi Prioris Carmelitarum generalis. Additque in Notis pag. 349: Eum colendi in ecclesiis suis nuper Carmelitæ licentiam impetrarunt, ut docent Officia propria Ordinis Carmelitarum a sacra Rituum Congregatione approbata, & typis Plantinianis excusa Antverpiæ 1617. In iterata eorumdem editione ibidem similiter facta 1631, ritui duplici superadditur Oratio propria: Sanctifica, Domine, famulos tuos in veneratione beati Brocardi montis Carmeli incolæ, confessoris tui, humiliter supplicantes; ut ejus salutaribus patrociniis vita nostra inter adversa ubique regatur. Per Dominum nostrum. Denique ad calcem Breviarii Carmelitarum anni 1672 inter Officia noviter a S. D. N. Clemente X concessa habentur de eo pag. CCLXIII tres Lectiones propriæ 2 Nocturni.
[2] Lectionis primæ initium est Brocardus Hierosolymis ortus; [patria tempus præfecturæ, virtutes.] unde Beati patriam discimus: non tamen ideo credimus natione Judæum fuisse, ut scribit Petrus Saracenus Menologii Carmelitarum pag. 239; siquidem de Judaica stirpe altum silent Didacus de Coria, Joannes Palæonydorus, Lezana & alii Hierosolymitanum dumtaxat vocantes. Multo minus verum est, quod Palæonydorus habet in editione Veneta anni 1570 lib. 3 cap. 2 pag. 52, electionem Beati in Generalem Priorem contigisse tempore Eugenii III anno Domini MCLXVI: cum dictus Pontifex obierit anno 1153. Quare citata verba caute omisit novum Speculum Carmelitanum anno 1680 Antverpiæ editum, tom. 1 parte 2 pag. 251 num. 1034. Lezana ad annum 1166, postquam probavit errare eos, qui illo anno B. Bertholdum in Domino obdormisse contendunt, subdit num. 3: Quia tamen, ut diximus, usque ad annum MCLXXXVII B. Bertholdi mors non contigit, ideo etiam consequenter nec B. Brocardum in Genalem electum putamus usque ad annum MCLXXXVIII vel MCLXXXIX. Inhærendo huic opinioni, B. Brocardi præfecturæ initium statui potest anno circiter 1188 contra Zegerum Pauli, qui illud collocat anno 1175. Beatus noster unanimi omnium consensu electus præfecturam tenuit non quinquaginta duobus annis, ut vult Philippus a SS. Trinitate in Historia Carmelitani Ordinis pag. 341, sed 33, egregiis prælucens virtutibus, quas ex Palæonydoro citato memorat Lezana ad dictum annum 1188 num. 7: Iste est Brocardus, qui toto prioratus sui ævo studuit amari ut facilis, tuneri ut fortis, & ut prudens observari. Donatumque a Deo illi extitit ut etiam vivens miraculis cornseus esset: nam instar Eliæ mortuum suscitans, juvenem ad Ordinis susceptionem velut alterum Jonam induxit. Quæ autem anno 1221 num. 5 profert ex Wernero Rolewink in Fasciculo temporum circa annum 1204, apud Rolewinkium tom. 2 Germanicorum Scriptorum Francofurti 1581 editum, loco a Lezana citato non invenio; sed verba prorsus alia.
[3] [Regulam ab Alberto patriarcha postulat;] Beatus Generalis, inquit Lectio prima, ut regularem observantiam augeret, a B. Alberto patriarcha Hierosolymitano postulavit Regulam brevi compendio omne Ordinis institutum complectentem. Hanc multi datam esse crediderunt anno 1171, teste Lezana num. 2; ubi etiam miratur quod vanum commentum adeo inter probos & doctos increbuerit, illudque operose deinceps refutat: alii, inter quos Guilielmus de Sanvico, annum assignant 1199; sed & hos ibidem refellit Lezana num. 5 & seqq. Eadem contra omnes militat ratio, quod nempe B. Albertus ante annum 1206 in Palæstinam non appulerit. Memoratus Lezana, ad annum 1205 ex professo agens de Regula primitiva a B. Alberto patriarcha Carmelitis data, num. 8 fatetur nihil certi de tempore affirmari posse; verba ejus accipe: Quoad tempus datæ Regulæ, cum neque in ea, quæ in Speculo Ordinis lib. 8 cap. 3 vel in Bulla Vaticana sub Innocentio IV, quam vidimus, talis data subjiciatur; nihil certi affirmari potest. Quod enim plures dixerunt sub anno MCLXXI scriptam fuisse, tamquam vanum & commentitium assertum sub eo anno rejecimus. Similiter quod alii (majori sane cum fundamento) eam sub anno MCXCIX designaverint, etiam ibidem reprobavimus. Id ergo dumtaxat compertum, Regulæ datam ab hoc anno MCCV * usque ad MCCXIV mendicandam; hoc enim solo tempore superstes fuit in patriarchatu Albertus. Nihilominus satis credibile est, hoc eodem anno adventus Alberti in Acconem, vel paulo post Regulam nostris ab ipso datam fuisse. Saltem constat id factum ante 1214, anno forsitan 1209, ut dictum est in B. Alberto tom. 1 Aprilis pag. 786. Atque hæc de Regula sufficiant, quæ ibidem integra legi potest pag. 778 & sequente, quamque Lezana ad dictum annum 1205 num. 14 a brevitate, claritate & perfectione merito commendat.
[4] Tradunt historiæ Ordinis apud eumdem anno 1213 num. 2, [ab eodem, ut aiunt, Damascum legatur,] B. Brocardum ab Alberto in Damascum missum fuisse; quod, inquit, sub hoc tempore accidisse credimus. Præsertim quia, ut iste Bradlæus affirmat, Albertus ad B. Brocardum scripsit, “qualiter in Damascum pergeret ad regem Syriæ, & postea pergeret cum eo Romam ad Lateranense concilium”. Hallucinantur quidem Bostius & Palæonydorus, dum credunt hunc Soldanum Saladinum fuisse, cum tamen non fuerit nisi Saphidinus; cum jam ab aliquot annis Saladinus e vita migrasset… Hallucinati quoque videntur tam Bradlæus, quam ipsi, cum pro treguis * componendis missum fuisse B. Brocardum ab Alberto asserunt; cum Pontificis litteræ (apud Odoricum Raynaldum anno 1213 num. 3 Nobili viro Salphadino Soldano Babyloniæ & Damasci inscriptæ) non de tregius essent, sed de restitutione Terræ sanctæ facienda; etsi possibile sit Albertum, qui ad concilium Lateranense Romam venire desideraverat, ne cum dispendio Terræ sanctæ ejus absentia esset, treguas interim componi, Brocardo & aliis ad hoc missis, procurasse. Sane Raynaldo teste ad annum 1214 num. 3, Sarracenos bellici Christianorum apparatus metu perfusos Terram sanctam Christianis reddituros præ se tulisse, atque ut a Christianorum armis tuti essent, se patriarchæ Hierosolymitani clientelæ commissuros, certamque auri vim census nomine pensitaturos, asserunt litteræ ad Pontificem Venetorum opera transmissæ, quas ibidem ex Chronico Richardi de S. Germano synchroni auctoris integras recitat a num. 4.
[5] Quem tamen effectum sortita fuerit præcedens legatio adhuc incompertum, [& Soldani proregem convertit:] ait num. 4 Lezana, tum ob mortem Alberti, quæ sequenti anno contigit, tum quia in historiis nihil de eo reperimus. Unde ergo sciri potuit, Beatum Damasci omnia ad nutum impetrasse, ut dicitur Lectione secunda? Sixtus Senensis lib. 4 Bibliothecæ sanctæ tradit Albertum jussu Innocentii III scripsisse de situ & statu Terræ sanctæ non contemnendos commentarios: utinam (quod optavit Papebrochius in B. Alberto num. 27) utinam, inquam, illi Commentarii alicubi inventi & in lucem publicam editi essent, ex quibus forsitan aliqua ad Beatum nostrum spectantia discere possemus. Interim vereor ut hæc Brocardi legatio cum suis adjunctis erudito lectori satis appareat credibilis: cum illius nec Richardus citatus, nec Marinus Sanutus, nec ipse Sanvicus in Chronico meminerit. Quibusdam interjectis, Lezana sic prosequitur: Quæ tamen Bostius & Palæonydorus, ut supra, eo tempore accidisse commemorant, cum maxime beati Brocardi sanctitatem commendent, omittenda non sunt; videlicet: “Postulatus a Mamaluco Soldani, id est, vice-principe (proregem vocat Lectio secunda) leproso, & manibus contractione corrosis, pro remedio opportuno, perductum ad fluenta Jordanis & baptizatum, fidelemque Christi nominis defensorem factum, duxit secum in Carmelum; ubi in habitu & observantia Ordinis perseverans migravit ad Christum”. Idem habet ex B. Brocardi Vitæ scriptoribus Petrus Sarracenus in Menolog. Carmelitarum pag. 242. Quam hæc mira & illustria sunt ad Beati commendationem, tam vellem antiquioris cujusdam scriptoris testimonio fulciri.
[6] [moritur octogenarius circa annum 1221.] Cum jam octogesimum (inquit Lectio tertia, Saracenus vero nonagesimum) ætatis annum ageret, in mortis agone constitutus gravi oratione fratres adhortatus est, ut constantes in bono permanerent, divitias exsecrarentur, mundum contemnerent, vitamque ad omnium virtutum normam componerent; quibus absolutis, animam exhalavit die 2 Septembris. Audiens patriarcha Albertus eum defunctum, ait: Jam flos Carmeli decedit. Quo dicto, flevit dicens: Jam securus est, tutus est, inter principes Ecclesiæ sublimatus, cathalogo Sanctorum inscribendus. Ita Palæonydorus pag. 53, postquam Beati mortem affixerat anno Domini MCXCVII: quæ quam male sibi cohæreant, liquet ex dictis num. 3. Saracenus & alii eum obiisse scribunt anno 1207, quos ibidem confutat Lezana num. 9. Castellano placuit annus 1231. Nos Lezanæ computum sequentes, prout in S. Bertholdo ad XXIX Martii fecit Henschenius, felicem B. Brocardi transitum circa annum 1221 collocavimus. Breviter eum laudat Grossi Viridarium in Speculo Carmelitano tomo 1 parte 2 pag. 133 num. 561: Iste autem Fr. Brocardus triginta tribus annis rexit Ordinem, & demum in pace quievit, & in monte Carmeli est sepultus: ubi tam in vita quam in morte per eum Deus multa fecit miracula. Et apud Lezanam hic num. 3, Ordinis Sanctos recensens sic dicit: Septimus fuit B. Brocardus, secundus Generalis Ordinis, cui Albertus patriarcha Regulam Ordinis signanter direxit & scripsit; cujus siquidem gloriosum corpus multis clarens miraculis in monte Carmeli quiescit.
[7] [Beati gesta antiquitus scripta: observationes] Beati Acta ab aliquo coævo litteris consignata esse, Molanus ad 2 Septembris annotat his verbis: Brocardi Vita eo anno cœpta est scribi, quo obiit, ut habet initium historiæ ejus. Eam vero, ait citatus Lezana, licet non viderimus, facile tamen creditu, quod apostata Balæus, qui ejus Vitam etiam, ut infra (num. 6) videbimus, scripsit, hanc antiquiorem apud se habuerit, & omnia cum ipso perierint. Novum quoque Speculum Carmelitanum parte 4 pag. 659: Dolendum sane, inquit, Vitam eam latere, aut interiisse; inde enim Carmelitana historia non parum illustraretur quoad ea, quæ ipsius tempore contigerunt. Vitam quamdam manuscriptam huc transmisit anno 1670 Ludovicus a S. Teresia definitor provincialis Carmelitarum discalceatorum provinciæ Parisiensis, datis ad Henschenium & Papebrochium perhumanis litteris XVII Martii; in quibus hæc notavit Papebrochius: Vita hæc nullo modo est antiqua: petii ut auctor significaretur, aut saltem ejus ætas; tum ut mitteretur nota ceterarum ab eodem (ut suspicor) collectarum Vitarum. Scripsi XV Apr. MDCLXX. An & quid responsum fuerit, hactenus ignoro. Recte autem advertit antiquam non esse; siquidem ex Oratione parænetica Thomæ Bradleyi episcopi Dromorensis, novo Speculo Carmelitano inserta parte 4 a pag. 662, compilata & concinnata est, ut patebit volenti utramque conferre. Enimvero si ante Bradleyum aut Bostium scripta fuisset, non latuisset opinor Speculi auctorem, qui eam utique velut antiquiorem Bradleyo & Bostio prætulisset, vel saltem cum iis contulisset.
[8] Ceterum stylus oratorius est magis quam historicus, [in Vitam hic edendam.] nec satis limatus, subinde etiam hiulcus; quædam addita sunt, alia perperam transposita, ut num. 7 verba patriarchæ, quæ Bradleyus post Beati mortem retulit. In fine præfixi exordii auctor anonymus magnifice præfatur, se lente admodum & morose singula considerasse, nec aliquid falsum aut leve aut ineptum scribere voluisse. Utrum promissis steterit, judicandum relinquimus erudito lectori. Titulus est hujusmodi: De sancto Brocardo PRIMO Generali Priore & legislatore Ordinis Bmæ. Dei Genitricis Mariæ de monte Carmelo. Hic anonymus contradicit Lezanæ & Speculo Carmelitano, imo sibi ipsi; nam in Vita num. 4 hæc habet: Congregationem fratrum montis Carmeli … mortuo S. Bertholdo prædecessore suo, per annos XXXIII … gubernavit. Præterea in ipso Vitæ initio (nisi mendum sit describentis) turpem committit parachronismum, emortualem Beati annum statuens 1117, qui in Saraceni sententia natalis ipsi fuit; imo cum probabilius necdum natus esset. Vide supra num. 6. Unde hæc Vita desumpta sit, indicatur ad calcem his verbis: Excerptum ex manuscripto Biblioth. Carmel. Discalc. an. MDCLXX die IX Martii notato. 5. GGGGG in Conventu nostro S. Petri Claromontano nempe in Alvernia, ut patet ex citata epistola Ludovici a S. Teresia. Quamquam autem parva sit hujus anonymi scriptoris auctoritas, Vitam tamen illam, additis quibusdam annotationibus, edendam censuimus: tum quod Mss. alia de Beato non suppeterent, tum ne ingrati videremur iis, qui eamdem Majoribus nostris humaniter transmiserunt.
[Annotata]
* inclius MCCVI
* i. e. induciis
VITA
auctore anonymo
Ex Ms. Conventus Claromontani PP. Carmelitarum discalceatorum.
Brocardus, secundus Prior Generalis Ordinis S. Mariæ de Monte Carmelo, in Palæstina (B.)
BHL Number: 1466
A. Anonymo.
[Reddita scriptionis ratione,] Cum sancti patris Brocardi vitam scribere conatus sim, qui an. mil. CXVII * secunda die Septembris terris vale faciens animam suo Creatori reddidit, nescio unde initium dictandi faciam; si a virtutibus exordirer ejus, non video locum, quo illas notificando in uno capitulo valeam excerpere: nam illarum ea magnitudo est, ut non capituli brevitatem, sed voluminis prolixitatem efflagitent. Quis enim paucis verbis tanti Viri sapientiam, gravitatem, celsitudinem animi, mansuetudinem, temperantiam, justitiam & in omnibus discretionem virtutum moderatricem narrare queat? Si a dicendi nitore & ab hoc eruditissimo scribendi genere laudando exornandoque incipiam; vereor, ne quis *, spectante Roscio a, gestum in scæna facerem & sterilis ipse jejunusque viderer. Si de miraculis per eum, Spiritu sancto cooperante perpetratis, quibus in terris sanctitatis haud ambiguum Christicolis redditur testimonium, & in cælis de pietate miraculorum paratur Sanctis corona præmiorum: non enim omnia describenti vitam S. Brocardi, quæ egregie gessit, occurrunt, nec hoc in loco sunt congerenda; sed illa dumtaxat, quæ vera & notione sunt digna. Hic igitur præmisisse velim, quo intelligar me * lente admodum & morose singula considerasse, quæ in S. Brocardi vitam congessi; nec quidquam ponere voluisse, quod aut falsum aut leve aut ineptum esse censuerim.
[2] [auctor enarrat Beati electionem ad præfecturam,] Fuit nempe Prior generalis primus b & summus in Ordine fratrum beatissimæ Dei Genitricis Mariæ de monte Carmeli unanimi omnium fratrum electioni *, quibus se socialem & amabilem semper exhibuit, sublimatus: quam siquidem electionem credimus ei fuisse molestissimam, & contra quod optarat sibi contigisse. Neminem puto tantum adhibuisse conatum pro adipiscendo honore, quantum ille adhibuit ne eligeretur a fratribus, ab Alberto sedis Apostolicæ legato & patriarcha Hierosolimit. confirmaretur, sibique ab eodem mandaretur. Et quoniam voluntas Dei & charitativus omnium fratrum affectus suam diligentiam & repugnantiam superaverat, porrexit dexteram extendens eam deditque fratribus osculandam; præbuit autem suæ electioni humiliter assensum; ne aut superbus nimium, aut inanis & tanta promotione judicaretur ingratus. Assumpto autem officio, non solum in suo monasterio montis Carmeli fratres sui Ordinis in Terra sancta, tunc a Christianis possessa, humiles & obedientes in mansuetudine & studiosa admonitione pertractavit, sed & magnarum virtutum exemplo velut alter Helias viam Dei demonstravit. Et quia gloria regni cælestis, quam summo desiderio concupivit, non nisi magnum aliquid agendo vel pro fide contra Mauros periclitando acquiritur, nec spectantibus sed concertantibus corona præsentatur *; S. Brocardus manum suam misit ad fortia tam ferventer procedendo, ut eum sequi a nonnullis impossibile videretur. Nam quis eo in sanctis operibus facilior & ab omni obstinatione duritiæ remotior? Quis amicorum sententiis acquiescens moderatior, & Sedi Apostolicæ obsequentior unquam fuit? Et quid suis meritis dignum est assecutus, qui Achon c in pede montis Carmeli sitam, industria Salahadini Ægypti & Syriæ iniqui principis captam, sua oratione & exhortatione Christianis restituit? Nam ante adventum Philippi & Richardi d regum Francorum & Anglorum, in nullo super terram secuti * in S. Brocardo, consilii & auxilii fideles populi ponentes fiduciam habuere solatium.
[3] [regularem observantiam, quam] Sanctus denique Brocardus, quem sua virtus evexit ut primus archiepiscopi Cæsariensis e fieret consiliarius, nec non magistri Templariorum f non infimus, propositum tamen suum suscepti prius Ordinis observantiæ non prætermisit: sed ferventer vigilando laboravit & per singulos * addidit aliquid, quo melior fieret. Consideravit quoque in iis Sanctorum veterum studiis, qui montem Carmeli ante eum inhabitaverant vitam ducentes heremiticam, maxima nunc præmia pro suis laboribus a Deo reposita: erat namque corpore validus, aspectu gratus, scientia clarus, eloquentia singularis, litteris tam Græcis quam Latinis excellenter instructus. Quodque super omnia pretiosum est, integra fide secundum ritum Romanæ Ecclesiæ, & præcipua sanctitate conspicuus: & esto regulam compendiosam ex Regula S. Basilii excerptam conscripserit, fratribus tradens observandam; erat tamen ipse simul regula morum, integritas honestatis, vita disciplinæ & norma pietatis. O frater Carmelita, habes præceptorem eximium, cujus imitare castitatem, paupertatem & abstinentiam, quibus XL annis in eremo montis Carmeli Deo & Matri ejus benedictæ fideliter serviendo votum suum nunquam relaxavit. Videbis in regula, frater, sancti Patris diligentiam & mirari non desines ejus prudentiam, orationis assiduitatem & silentii observantiam: nunquam gustavit carnem in tam longo servitutis suæ spatio, & quo longior fuit miseria propter Christum, post mortem dulcior felicitas adventat. Pauci sunt, qui vitam omnem feliciter agunt: nam alios prima, alios postrema tempora fortunata recipiunt; recte cum his agitur, quibus pars vitæ posterior læta est; rectissime autem, cum corpori homines terram apponentes subserviant mortuo, animæ regni claviger cælum aperiat.
[4] Porro S. Brocardus toto sui prioratus ævo studuit ex sapientia rerum gerendarum divinitus concessa & amari ut facilis, [mirifice promovit, aliasque virtutes;] & timeri ut fortis, & observari ut prudens a fratribus invenitur *; & ideo Dominus etiam talem illi meritorum gratiam addixit, ut vivens miraculis coruscaret. Nam dum quadam die in solemnitate Annunciationis gloriosissimæ Virginis devote Missam celebraret, audivit multos in ecclesia rumores; & Missa finita, orans more solito pro pace Ecclesiæ, dixit: O piissime Deus, etsi omnino miseratione tua simus indigni, tamen parce nomini tuo magno, parce obsecro locis sacris: ecce jam multæ ecclesiæ sunt, te permittente, destructæ; & ubi paulo ante Christiana religio viguit, nunc sacrilega Mahometi g figmenta coluntur. Nec tamen * orationem finierat, & ecce unus de amicis vocavit eum, cujus filius die illa jacebat extinctus; cujus S. Brocardus dolori compatiens, oratione prius fusa, adinstar patris sui Heliæ prophetæ mortuum suscitavit: quem ad Ordinis sui professionem invitavit præbens ei sacrum habitum, quem devote juvenis suscipiens induit, & in eo postmodum moriens sepelitur. Quot autem sunt miracula, quæ Dominus per Sanctum suum dignatus est ostendere, tot sunt illius sanctitatis indicia. Nec valeo omnia ejus bona, quæ ab annis discretionis usque in senium admiratione digna gessit, annotare: nam bona animæ maxime in eo conspicua fuere; admirabilis probitas, insignis humanitas & liberalitas egregia. Quid dicam de humilitate ejus mirifica & charitate in suos fratres, & dilectione in omnes & bonitate singulari, in qua multos Sanctos * conabatur præcellere? Prudentiæ vero quantæ fuerit ex hoc apparet, quod congregationem fratrum montis Carmeli maximam, tam varia multipliciaque negotia, mortuo S. Bertholdo prædecessore suo, per annos XXXIII, ut testatur S. Cyrillus h, sic gubernavit *, ut nemo fratrum consilium, solatium, victum & vestitum sibi deesse omni tempore sui generalatus unquam sentiret.
[5] O Religio Carmelitarum sancta gens, in veteri Testamento ab Helia plantata i, a B. V. Maria toties visitata, quæ novissimis diebus talem virum meruit primum Generalem! [deinde] Nam cum aperta esset omnibus salutis via per Christum Dei Filium, diabolus nimium dolens Jesum Christum ubique regnare, pseudoprophetam excitavit in Arabia Machometum nomine, sceleratum hominem, qui se Dei ministrum * esse mentitus est, & contrariam Euangelio * condidit. Quo mortuo, Ebubehar k principatus est annis tribus: post quem Homar l annis XII; quem Persa quidam, se velle adorare simulans, fixo in ejus ventre gladio peremit. Iste Homar omnes Christianos, quos non occidit; sua pravitate * expulit; exceptis eremitis montis Carmeli Virginis Mariæ servitoribus: mantellum tamen album in mantellum barratum mutare coëgit. Tunc fratres in magna tribulatione fuerunt usque ad tempora Godifredi m & fratris ejus regis Balduini; & tunc missus est S. Bertholdus & S. Brocardus in consolationem eremitarum, & omnium Christianorum subsidium. Viderunt autem principes Terræ sanctæ * in S. Brocardo constantem animum, singularem prudentiam, summam liberalitatem, ingenium perspicax, administrandæ justitiæ secundum rigorem Ordinis grandem curam; recepit ergo eorum litteras, & in arduis negotiis eis utiliter consuluit.
[6] [legationem Damascenam;] Quadem autem vice non diu antequam Dominus eum vocaret de hoc mundo, scripsit ad eum Albertus patriarcha Hierosolymitanus; qualiter in Damascum n pergeret ad regem Suriæ, ut faceret ad tempus treugas & postea pergeret cum eo Romam ad Lateranense o concilium. Cum vero a Soldano omnia ad nutum impetrasset, accessit ad eum Mammalucus p terræ illius, nomine Sarraia q, lepra percussus, qui usum manuum suarum omnino amiserat, petens ab eo mundari. Cui respondit S Brochardus: Accede ad spiritualem Jordanis aquam, ut lavetur corpus tuum, & sanitatem recuperabis. Qui ait: Scio quid dicis; baptizari volo & fieri Christianus. Tunc S. Brochardus, patris sui Elisæi prophetæ morem servans, leprosum * aquæ fontis Eliæ sumens paucillum in nomine Patris & Filii & Spiritus sancti super caput ejus effudit, & continuo sanatus cum fratribus montis Carmeli annis multis permansit serviens Deo & B. Virgini usque ad vitæ exitum, quo Deo charus migravit ad cælum.
[7] [labores, amorem paupertatis:] Cum autem tempus instaret, quo Dominus fideli Servo in gloria remunerari voluisset, quia legislator fratrum Carmelitarum & doctor Terræ sanctæ dum juvenis fuit, dum ferre labores potuit, sudare, algere, fortiter contra mundum & diabolum decertavit, nunquam victus sed victor Dei gratia semper evasit; sed postea senectute gravatus vires perdidit: anima tamen velut athleta sortissimus fortissime * impetum superavit. Audivit quoque patriarcha eum infirmum & ait: Jam flos Carmeli decidit. Quo dicto, flevit & mox subjunxit: Jam securus est, tutus est, inter principes Ecclesiæ elevatus catalogo Sanctorum scribatur. Eos fortuna hostes habet, quos ex felicitate in ærumnas præcipitat, quibus miserrimum est fuisse felices. Sed S. Brochardus consideravit, quod homo nascitur in mundum non ad opes congregandas vel possidendas delicias, sed ad labores: ideoque vivere in terris voluit non tamquam incola, sed ut advena & peregrinus, futuram & cælestem patriam per opera sancta, persistens acriter, inquirendo. In magna siquidem fortuna non facile virtus reperitur. Quod advertens Thebanus ille philosophus r, ingens auri pondus in mare conjecit, ut expeditiorem se traderet philosophiæ. Sic etiam S. Brochardus ut Christo propinquius adhæreret contemplationique in eremo vacaret, nihil proprium habere volens omnia temporalia contempsit: unde & in morte testamentum nullum fecit.
[8] Cujus * discipuli multi sancti fuerunt paupertatis amatores; [discipulos, orandi studium,] ut S. Cyrillus doctor Græcus s, qui est & canonizatus t, & B. Angelus in Sicilia martyrisatus, frater ejus uterinus Joannes patriarcha Hierosolymitanus, Joseph de Emana *, Petrus de Bethleem u & plures alii. Multi fræna dimittunt filiorum cum adolescere cœperint: sed S. Brochardus, ex quo Prior electus curam fratrum susceperat, ita juvenes & senes omnes sub disciplinæ rigore coërcere studuit, quod nunquam ab Heliæ curru igneo cecidisse quis legitur; sed movendo, castigando & ad virtutes incendendo diligenter omnes semper instruxit. O quanta urbanitate sententiarum & copia optimorum verborum animos fratrum demulcentium mirifice peroravit! O quanta devotione orationes, compunctiones, lachrymas ad Christum, ad B. Virginem & ad Sanctos direxit! Unde & crebro hortatus est fratres, collectiones & Vitas Patrum relegere. Et quia ejus admonitiones ex charitatis zelo & simplici corde procedebant, miro modo fratres eas audiendo ædificabantur. Itaque valde angebatur animo, quia negotiis omnibus Ecclesiæ vel monasterii præpeditus facultatem sibi orandi vidit ademptam. Sicut enim mercator quæstus causa proficiscens libros & calculos secum defert, sic S. Brochardus, quocumque pergebat, orarium, Breviarium & Pater-noster x secum portavit.
[9] Cum his ergo laudum præconiis ad LXXXI ætatis suæ pervenit annum, [felicem ex hoc mundo] prospera valetudine & continuata authoritate prioratus: exitum quoque vitæ facilem tranquillumque sortitus est, qualiter superiori ejus conversatione * maxime congruebat. Cui tandem post multam abstinentiæ & laborum tolerantiam astitit Mater Dei Maria dicens: Veni jam benedicte Domini & ingredere ea, quæ tibi debentur æterna tabernacula. Ecce enim mecum sunt patres vestri Elias y & Elisæus & prophetæ, qui te nunc in suum suscipient chorum. Quibus auditis, Brochardus sequenti die ad hujus vitæ terminum disponitur; unde in agone constitutus, vocatis fratribus, humiliter veniam petens ait: Filioli mei, vocavit nos Deus in Ordinem eremitarum & sacerdotum, & vocamur Fratres B. Mariæ; sed tamen videatis, ne post discessum meum hoc nomen Fratrum B. Mariæ sit falsum in vobis. O dilectissimi, perseverate, contemnite mundum, delicias odite, quarum blanditiæ maximum præstant impedimentum ad æternæ vitæ consecutionem. Aliisque multis verbis eis persuasit futura mala præcavere * & futura bona appetere.
[10] Tandem, appropinquante sui transitus hora, anima illa perennitatis * amatrix, [transitum, & miracula.] corporis vinculis liberata, ascensu facili ad summum cœli viam arripuit, astantibus fratribus & videntibus, ab angelis in cœlum sublata: ubi nunc consistens a tenebris eruta, puro intuitu divina illa spectacula contemplans, imbecillitatem nostram intuetur. Cujus sanctum corpus fratres cum honore decenti, psalmis & orationibus sepulturæ juxta S. P. Bertholdum tradiderunt. Tunc affecit fratres incredibili mœrore inter paganos habitantes suus obitus: illud tamen consolationi eis fuit, quod ad sepulchrum ejus, operante Deo, multa facta sunt miracula; cæci illuminati, claudi erecti, dæmoniaci liberati * aliique multi a diversis morbis sanati ad laudem & gloriam omnipotentis Dei. Amen.
ANNOTATA.
a Quintus Roscius comœdus seu histrio insignis fuit Ciceronis ætate in arte sua usque adeo absolutus, ut si quem significare velimus cæteri sui generis hominibus præcellere, Roscium κατ᾽ ἐξοχὴν, id est, per excellentiam appellemus, teste Calepino. Huc videtur anonymus respicere suam tenuitatem excusans.
b Sic etiam posuit in titulo, & infra repetit num. 5; sed perperam. Vide Commentarium num. 8. Quo tempore Beatus successerit Bertholdo, dictum est ibidem num. 2.
c Acon seu Ptolemaïs maritima & celebris Phœnices urbs est, teste Adrichomio in Theatro Terræ sanctæ pag. 6, versus Septemtrionem a monte Carmelo quatuor miliaribus distans, ex Baudrandi dimensione XII; adeoque non in pede montis Carmeli sita. Eam obsedit Saladinus & post biduum in deditionem recepit anno 1187, ut ibidem ex Nangio refert Pagius num. 6. Rursum, inquit Adrichomius, anno salutis MCXCI (13 Julii) a Philippo Adeodato Francorum, & Richardo Anglorum regibus tertio obsidionis anno est recuperata, & a Christianis centum annis possessa fuit.
d Philippus II, Franciæ rex cognomento Augustus & Adeodatus, Ptolemaïdem appulit anno 1191 Sabbato in hebdomada Paschæ, id est, 20 Aprilis: quem secutus Richardus I Angliæ rex, 8 Junii seu die Sabbati in hebdomada Pentecostes venit ad obsidionem Accon. Ita Rogerius Hovedenus inter Scriptores rerum Anglicarum Francofurti editos 1601 pag. 692.
e Ex Michaële le Quien, tom. 3 Orientis Christiani Col.Cæsareæ Palæstinæ archiepiscopus erat anno 1179 Eracleus sive Eraclius; quo ad patriarchalem Hierosolymorum sedem anno sequente translato, archiepiscopus factus est Monachus: huic etiam ad patriarchatum Hierosolymitanumevecto 1194 successit archiepiscopus, ad quem Innocentius III epistolam dedit 20 Februarii anno 1214; sed nomen ejus latet.
f Ordo Templariorum anno 1119 secundum Pagium inchoatus est Hierosolymis; sed ob enormia crimina exstinctus a Clemente V in concilio Viennensi anno 1312.
g De Mahomete & initio sectæ Mabometicæ Pagius in Critica Baronii ad annum 622 num. 7 notat sequentia: Hoc anno Mahometes pseudo propheta, cum in urbe Mecca in Arabia felice sita apparuisset, ob innovatam religionem in discrimen vocatus, ex ea fugere coactus est. Ab ea fuga Eram suam, quam Hegiram, id est, persecutionem vocant, Mahumetani novi cultus annos ac durationem emetiuntur. Est ea apud Mahumetanos omnes ac Orientalium regionum incolas celeberrima, initiumque ducit a die XVI mensis Julii, quæ hoc anno in feriam VI incidebat. Natus erat Mahometes, ut habet Georgius Elmacinus in Historia Saracenica, in urbe Mecca die XII mensis Rabiei prioris, qui diei quinto Maii nostri respondet, ideoque anno Christi DLXX &c. Verum Elmacinus in gemina editione Batavo-Lugdunensi anni 1625 altera Latina, altera Arabico Latina lib. 1 cap. 1 illa die Hegiram seu fugam Mahometis collocat: Ingressus autem est Medinam Talnabi, id est, civitatem Prophetæ, ipso meridie diei Lunæ (secundum alios, Jovis) qui duodecimus erat mensis Rabii prioris. Diem vero & annum natalem sub initium capitis hoc modo exprimit: Natus autem est Muhammed … in valle lapidosa urbis Meccæ circa auroram diei Lunæ, qui octavus erat mensis Rabii prioris: cui respondet e mensibus Romanorum † XXII dies mensis Nisani, seu 26 Aprilis nostri, anni DCCCLXXXII Alexandri Magni, qui fuit annus Christi 558 non 570: subductis enim 324 ex 882, relinquuntur dumtaxat 558. Sic porro annos Christi ex æra Philippi Aridæi seu mortis Alexandri debere erui docet laudatus Pagius in Dissertatione tomo 1 præfixa num. 92 his verbis: Cum Era Christiana incipiat in anno ab obitu Alexandri CCCXXIV, ad eruendos annos Christi, ex hujusmodi Era abjiciendi semper anni illi CCCXXIV. Quod si æræ Christianæ 558 addas annos lunares 54, quot nempe Mahometes natus erat, teste Elmacino,dum Medinam aufugit; habebis solummodo annum Christi 611: adeoque Hegira plusquam decennio anticipanda erit contra chronologos omnes initium ejus assigentes 15 vel 16 Julii 622. Quare suspicor in utraque nostra Elmacini editione annum Alexandri seu Philippi Aridæi 882 positum fuisse pro anno Seleucidarum 882, qui fuit annus Philippi 894, Christi vero 570. Certum id videtur ex eo, quod ibidem paulo inferius annus Mahometis 40 male conjungatur cum anno CMXXII Alexandri Magni, qui erat vigesimus regni Cosroæ, f. Hormisdæ: nam, ut ex Theophylacto probat Pagius ad an. 592 num. 4, Chosroës junior in locum patris Hormisdæ suffectus fuit anno Christi 590, quando currebat annus Philippi sive Alexandri 914, Seleucidarum 902, quorum æra annis 12 posterior est morte Alexandri. Consequenter annus 20 Chosroæ II, Christi 610, incidere non potuit in annum Alexandri 922, Christi 598; sed poni debuit annus 922 Seleucidarum, vel Philippi 934, quo Mahometes quadragenarius prophetiæ munus sibi arrogavit. Vide Concordiamchronologicam Labbei ad annos citatos. Utrum hic nodus de anno natali Mahometis aliter solvi possit, peritioribus dispiciendum relinquo. Obiit autem nefarius impostor 17 Junii anno Christi 632, Hegiræ XI: cum natus esset annos Lunares sive Arabicos LXIII, aut secundum alios, LXV. Ita Elmacinus. Eutychii patriarchæ Alexandrini Annales, quos ex Arabico Latine interpretatus est Edwardus Pocockius, tom. 2 pag. 227 initium Hejræ seu Hegiræ collocant anno primo imperii Heraclii, Christi 614; & pag. 251 mortem Mahometis affigunt anno Heraclii XI. Sed manifestus error est in annis Heraclii, cum hic ab anno 610 imperator fuerit: quod spectat ad annum Christi 614, is plane idem est qui nobis habetur 622. Nimirum, inquit Johannes Seldenus initio præfationis tomo 1 præfixæ pagina versa, Eutychius passim in Chronologia sua Christi natales octennio facit recentiores, quam in æra vulgari… Adeoque ex ea ratione Hegiram ab anno Christi DCXIV auspicatur, quam unanimes tribuunt chronologi nostri anno vulgari Christi DCXXII. Porro qua ratione apud Elmacinum lib. 2 capp. 16 & 19 sub finem, restituenda sit Hegira in morte Basiliiimperatoris annis 14 deficines, IX vero superans in Leone Basilii filio, ut ibidem annotavit Sollerius noster; hæc, inquam, & cetera hujusmodi videant Arabice periti aliive, quibus vacat & lubet.
h S. Cyrillus, III Prior generalis Ordinis B. Mariæ de monte Carmelo, colitur 6 Martii. Vide tomum 1 dicti mensis pag. 498.
i Id nos neque asserimus, neque etiam negamus; volentes inviolate servare præceptum Innocentii PP. XII, quo super quæstione de primæva institutione ac successione Ordinis Carmelitarum a prophetis Elia & Eliseo perpetuum silentium omnibus imposuit, data constitutione 20 Novembris 1698.
k Vox ambigue scripta; Bradleyus habet Eububezer, sed mendose: ab Elmacino enim aliisque Abubecrus vocatur. Creatus fuit Chalifa seu princeps supremus Saracenorum eo die, quo Mahometes exstinctus est, imperavitque annos 2 & paucos menses, mortuus secundum Pagium 23 Augusti anno Domini 634. Meminit de ipso Cangii Glossarium ad vocem Chalifa, his verbis: Primus autem Chaliphæ nomen & dignitatem usurpavit Abubacarus, Mahometi successor, ut auctor est Georgius El-Macinus.
l Humar sive Omar I, filius Alchittabi, designatus est Chalifa eo die, quo obiit Abubecrus, & quidem jussu ejus, inquit Elmacinus lib. 1 cap. 3. Regnavit annis dumtaxat 10 & mensibus aliquot, occisus ab Abululua servo Mugiræ natione Persa anno Hegiræ 23 (Christi 644) ut tradunt Annales Eutychii patriarchæ Alexandrini tom. 2 pag. 320, & Elmacinus citatus. Pagius tamen ex Theophane Omarum necatum esse scribit anno Christi 645. Omarus iste secundum Theophanem, obsidione per annos duos ad Sanctam Civitatem continuata, tandem fide data eam in potestatem accepit non anno Christi 636; sed 637, Hegiræ 16, uti contra Baronium & Labbeum probat laudatus Pagius Theophanem explicans. Ceterum quam moderate & clementer idem Omarus se gesserit erga Christianos captos, scripto illis libello securitatis, testes sunt præter Elmacinum Annales Eutychii tomo citato pag. 284. Et licet illum Rodericus Ximenes archiepiscopus Toletanus in Historia Arabum cap. 7 rigidum appellet: Mortuo Abubacar, Omar in solio regni collocatur Arabum, & decem annis regnavit. Hic fuit rigidus & in præliis valde constans; nemo tamen ex voce RIGIDUS extundet tam diram in Christianos ab eo motam fuisse persecutionem, qualis hic narratur, cujus ne verbo quidem Ximenius meminit, imo cujus oppositum Elmacinus & Annales citati docent. Vide Parergon 8 Historiæ chronologicæ patriarcharum Hierosolymitanorum tomo III Maii pag. XXXII, vel Papebrochii Responsionem ad Articulum 15 § 18. Utrobique autem correctum volumus quod dicitur, Elmacinum non fuisse Christianum; contrarium enim ostendit Pagius ad annum 622 num. 8, idemque in titulo Latinæ Elmacini editionis annotavit Sollerius noster his verbis: Ex ultimo totius Historiæ § pag. 370 patet Georgium Elmacinum fuisse Christianum.
m Godefridus Bullonius dux inferioris Lotharingiæ (olim Brabantiæ dictæ) Hierosolymorum deinde rex primus, non minus virtutibus principe Christiano dignis, quam bellica fortitudine inclytus, anno 1096 cum Balduino fratre suo uterino in Orientem profectus est; Hierosolymam vi cepit Idibus Julii 1099, octavo post die unanimi consensu fuit rex electus, & anno 1100 XV Kal. Aug. plenam fide bonisque operibus præsentem in Christo vitam finivit, ut habet Abbas Urspergensis apud Pagium num. 13. Eodem anno 25 Decembris rex Hierosolymorum coronatus est frater ejus Balduinus I, qui post varias victorias de Saracenis reportatas anno 1118 in Quadragesima mortuus est. Godefridi memoriam vide tomo IV Julii in Prætermissis ad diem 15 & 18.
n Damascus, urbs Syriæ primaria & ex antiquioribus Asiæ … nunc Scham dicta ab incolis & Turcis, teste Baudrando. Ejus tunc soldanus erat Saphadinus. Vide Comm. num. 4.
o Concilium Lateranense IV, ad quod B. Albertum invitaverat Innocentius III, celebratum est Romæ anno 1215 mensibus Novembri & Decembri.
p Audi Marcum Antonium Alegre de Casanate in Paradiso Carmelitici decoris pag. 253: Mamelucus natione Arabs, ex Damasci civitate prorege, suasionibus S. Brocardi ad Christi fidem allectus &, fastidito sæculo, Heliadum consortio ab ipso Brocardo in Carmelo annumeratus est. Exemplo vitæ insignis effulgens, strenuus Christianæ militiæ brevi factus athleta, volavit ad astra, ut acta Brocardi referunt, anno Christi Jesu MCLXXIII, scilicet annis 40 prius quam ab Alberto patriarcha Damascum mitti potuerit Brocardus, a quo tamen hic conversus dicitur occasione istius legationis. Cangius in Glossario ad vocem MAMELUCHI notat sequentia: Sic appellabant Ægyptii mancipia Christiana, aut ex Christianis parentibus orta, in pueritia capta & pretio distracta, ex quibus eligebatur, qui cæteris imperabat, Sultani appellatione. Edwardus Pocockius in Supplemento ad. Gregorium Abul-Faragium pag. 8 ait Mamlucos Turcicos imperare cœpisse anno Hegiræ 648, Christi 1250, quibus pag. 19 succeßere Mamluci Circassi anno Hegiræ 784, Christi 1382. Pag. 31 dicit in errore esse eos, qui Mamlucos Christianorum tantummodo filios fuisse autumant. DeMamelucis meminit Willelmus Tyrius lib. 21 cap. 23 narrans profligatum a Christianis Salahadinum anno 1177.
q Apud Bradleyum, Sacain; nusquam alterutrum nomen inveni.
r Crates nempe, qui, projecto in mare non parvo auri pondere, Abite, inquit, pessum malæ cupiditates. Ego vos mergam, ne ipse mergar a vobis. Nec putavit se simul posse & virtutes, & divitias possidere. Hæc & similia de Cratete habet S. Hieronymus tom. 4 novæ editioni: Martianayi col. 89 in Notis. Ejusdem facti meminit ante sanctum Doctorem Philostratus Lemnius lib. 1 de Vita Apollonii Tyanensis cap. 13.
s Apud Bostium non legitur Græcus; sed egregius; additurque, & Eusebius ejus comes individuus. Habetur hic inter Prætermissos ad 10 Junii tom. 2 pag. 263.
t Anonymi additio est, Bradleyo & Bostio silentibus de canonizatione, cujus decretum frustra quæsivi. Balæus citatus a Lezana ad annum 1224 num. 6, tantum fatetur, quod Eugenias IV Cyrillum doctorem illum, qui visiones habuerat, in Sanctos referri permisit. Vide etiamtom. 1 Martii pag. 499 num. 6.
u De S. Angelo martyre fuse actum est tom. 2 Maii pag. 56 & 798. Joannis fratris ejus mentio sit tom. III Julii pag. 473 in Prætermissis ad diem 13: Josephi ad 13 Junii tom. 2 pag. 665: Petri denique ad 4 Junii tom. 1 pag. 374.
x Id est, corollam precatoriam ex globulis compositam, teste Cangio ad vocem Pater-Noster, qua vulgus Rosarium designare solet. Orarium vero, quod apud Cangium aliosque stolam sacerdotalem passim significat, videtur ab anonymo hic sumi pro libello precum.
y Apud Bradleyum Elias omittitur: quia non est in cœlo, sed in Paradiso terrestri, ut ibidem annotavit P. Daniel a Virgine Maria. Verum nonne in Transfiguratione Domini Matt. 17 ℣. 3 apparuerunt.. Moyses & Elias? Quid ergo hic apparitioni ejus obstare poterat paradisus terrestris?
* forte MCCXVII
* expunge quis
* dele me
* l. electione
* Bradleyus præstatur
* l. sicuti
* Bradleyus & Bostius singula
* invenitur redundat
* Bradleyus & Bostius necdum
* Bradl. Sanctus
* Bradl. gubernaverit
* Bradi. nuntium
* adde legem
* Bradi. potestate
* idem sanctitatem
* idem leproso
* idem fortunæ
* idem Ejus
* Bradl. & Bost. Emaus
* Bostius moderationi
* idem fugere
* Bradl. & Bost. puritatis
* al. relevati
DE B. MARGARETA VIRG. ET MART.
LOVANII IN BRABANTIA
Sub initium sec. XIII.
COMMENTARIUS PRÆVIUS.
Margareta V. & M., Lovanii in Brabantia (B.)
AUCTORE J. S.
§ I. Beatæ cultus a seculo XIII inchoatus, auctusque ac continuatus ad nostra usque tempora.
Lovanium, primaria atque ampla Brabantiæ civitas ad Diliam amnem, qui eam secat, a seculo XIII venerari cœpit B. Margaretam, [Supra corpus B. Margaretæ a seculo XIII ædificata domuncula,] ut virginem & martyrem suam. Hujusce cultus antiquitatem habemus ex Cæsario Heisterbacensi, scriptore contemporaneo Ordinis Cisterciensis, qui in Dialogis, seu lib. 6 Illustrium miraculorum & historiarum cap. 34 elogium B. Margaretæ infra edendum conscripsit, atque in eo sic habet: Circa cujus sepulcrum (ad ripam Diliæ, ubi fuerat occisa) alii tempore nocturno luminaria videntes, effossam tulerunt Lovanium, capellulam super eam fabricantes, & fiunt usque hodie, meritis ejus exigentibus, miracula, tam in loco occisionis illius, quam in loco translationis. Translatio illa & constructio capellulæ initium cultus insinuant, præsertim quia hæc facta sunt, visis mirabilibus, quæ post obitum Beatæ contigisse dicuntur. Neque dubitari potest de constructione istius capellulæ aut ædiculæ, cum illa eodem loco semper permanserit, & etiamnum sit, mutata tamen, ut videbimus.
[2] Erat autem ædicula illa, primum lignea, deinde lapidea, [quæ lignea primum, deinde lapidea facta: corpus tunc translatum & relatum:] in muro excavato ecclesiæ collegiatæ S. Petri, quæ præcipua est urbis Lovaniensis. Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad 2 Septembris in elogio B. Margaretæ de iis scribit sequentia: Ab hac autem narratione Cæsarii, … discrepant nonnihil picturæ & scripturæ ædiculæ, in qua corpusculum asservatur.. Ibidem refertur nunquam sepulta fuisse, sed corpus in aquas dejectum, a piscibus super aquas detentum esse, & contra fluxum Lovanium rediisse: angelos quoque in nocte lucida in cælis cantasse. Quæ Brabantiæ dux cum conjuge considerantes, in pinnaculo arcis constituti, particulatim inquiri curarunt, & re omni cognita, clerus & senatores corpus processionaliter tulerunt ad murum ecclesiæ sancti Petri, ubi adhuc conspicitur in domuncula, quæ solet * esse lignea, nunc vero est lapidea. Cum autem lapidea construeretur, corpus intra ecclesiam erat. Sed ea constructa, pridie dedicationis Lovaniensis, a Ruardo decano, & omni clero ecclesiæ referebatur ad veterem locum. Hactenus Molanus.
[3] Porro, sive sepultum fuerit corpus in ripa Diliæ, [ex hisce cultus antiquus abunde probatus,] ut vult Cæsarius, sive non fuerit ibidem sepultum; constat ex utroque scriptore, delatum fuisse ad murum ecclesiæ S. Petri, ibique collocatum in exteriori parte muri excavati post chorum intra ædiculam ligneam. Corpus autem ibidem non fuisse sine cultu, varia insinuant; primo ædicula ipsa, quam capellulam nominat Cæsarius, & locus e terra elevatus. Secundo miracula, quæ idem facta testatur, innuunt, invocatam fuisse Margaretam. Tertio mutatio ædiculæ ligneæ in lapideam, quæ composita est circa annum 1535, ostendit, cultum illum fuisse continuatum. Cujus liberalitate constructum fuerit lapideum istud sacellum; docet inscriptio vernacula, quæ in sacello a parte exteriori etiamnum legitur, quamque Latine sic exprimo: In honorem Margaretæ Lovaniensis * hoc opus construi curavit Martinus de Boek, piscarius Antverpiensis & natus civis Lovaniensis. Obiit anno MDXXXV, VIII Octob. Quarto translatio corporis ad ecclesiam S. Petri, relatioque ad sacellum contiguum evincit, omnia prædicta facta esse, non privata alicujus pietate, sed publico & communi consilio totius cleri, præsertim cum Ruardus Tapperus vir fuerit pietate ac doctrina præstantissimus, rebusque gestis & scriptis libris inclytus, qui fovere noluisset cultum B. Margaretæ, nisi legitime cœptus fuisset & continuatus.
[4] Quinto non solum corpus Beatæ in prædicta ædicula honorifice asservatur, [qui elucidatur ex reliquiis seorsum venerationi expositis,] sed etiam reliquiæ aliquæ olim a reliquo corpore separatæ & publicæ fidelium venerationi fuerunt expositæ, uti de capite & palato videbimus etiamnum fieri. Quin & alia quædam ex veneratione erga B. Margaretam fuere diligenter conservata, & populo cum aliis reliquiis ostensa. Audi Molanum in elogio jam assignato: Alterum vasculum, quod ligneum est, in quo vinum ferebat, ab Absolonibus (id est, apud aliquem ex nobili stirpe d'Absalons) qui eam dicunt majorum suorum ancillam fuisse, religiose argento exornatum conservatur. Qui etiam illud ex Bruxella mittunt ad septennalem reliquiarum exhibitionem. Lovanii cum corpusculo conservatur etiam pila, quæ ei contra clamores fuit in os injecta. Domus, quam inhabitabat, dicebatur hospitium sancti Georgii, in qua cubiculum parvum ab ea nomen retinet. Non constat quidem, a quo tempore seorsum servari cœperint aliqua B. Margaretæ ossa, quia, teste Molano, in monumentis ecclesiæ S. Petri, quæ sæpius combusta est, nihil de ea superest: attamen, cum jam, scribente Molano, seu seculo XVI, cum aliis Sanctorum reliquiis ostenderetur singulis septenniis prædictum Beatæ vasculum, cumque & caput & palatum illius eodem modo nunc populi exponantur venerationi, cumque istius consuetudinis nullum sciatur initium, admodum verisimile est, usum illum esse antiquissimum.
[5] [atque ex hodierno cultu,] Sexto ignoratur etiam principium cultus, qui hoc tempore constanter exhibetur B. Margaretæ, teste amplissimo domino F. Scheppers, Capituli collegiati S. Petri decano, qui monumenta omnia diligentissime perquisivit, summaque humanitate nobiscum communicavit quæcumque ad venerationem Beatæ ex consuetudine, cujus initium ignoratur, fieri solent in ecclesia S. Petri. Ipsa amplissimi viri verba subjungo: In primis, singulis annis feria secunda post dedicationem Lovaniensem, quæ est prima Dominica Septembris, ad horam decimam cantatur solemne Sacrum in musica ad altare venerabilis Margaritæ de sanctissima Trinitate per dominum thesaurarium capituli, & illud Sacrum est illo die Sacrum chori. Eadem feria secunda singulis annis exponitur cranium supra scutellam argenteam in dicto altari venerabilis Margaritæ: item palatum oris ejus capsulæ argenteæ inclusum: & istud palatum deosculandum sic exhibetur toto illo die fidelibus: & prædictum cranium manet toto illo die etiam in isto altari expositum. Quandonam istud Sacrum sic celebrari inceperit, vel reliquus cultus venerabilis Margaritæ, penitus ignoramus: & seniores chori nostri asserunt, se id semper vidisse sic practicari.
[6] [cujus initium ignoratur:] Singulis septenniis, vel quando omnes aliæ Sanctorum reliquiæ, quæ sunt in nostra ecclesia, publice in summo altari exponuntur; & in die octavo istius expositionis, quando post Laudes vespertinas fit processio per civitatem, in qua omnes aliæ reliquiæ Sanctorum circumferuntur; pariter tunc circumfertur cranium in scutella argentea, item palatum capsulæ argenteæ inclusum venerabilis Margaritæ. Item istud cranium & palatum per octiduum manet cum reliquiis in dicto summo altari expositum, & sicut ceteræ reliquiæ, deosculandum fidelibus exhibetur. Quandonam id inceptum, penitus quoque nos latet. Quapropter ex consuetudine immemoriali continuatur & practicatur hic cultus. Iisdem singulis septenniis exponitur in summo altari hydria, quæ dicitur venerabilis Margaritæ. Quapropter dum ista hydria erat adhuc penes familiam de Machet, singulis septenniis tradebatur custodi thesauri, ut cum reliquis reliquiis in summo altari exponeretur. Verum jam a sex vel septem annis familia de Machet hanc hydriam Capitulo dono dedit. Hæc hydria illa est, quam supra Molanus vocat vasculum, quod ipsius tempore erat apud familiam d'Absalons. In Vita Flandrica anno 1726 impressa, vasculum istud dicitur servatum diu fuisse apud Illustrem dominum Dilbeeck, ex nobili stirpe d' Absalons; at illo tempore fuisse apud dominam viduam Machet. Deinde capitulo datum est, ut mox dictum.
[7] Sub finem seculi præteriti Lovanienses conati
sunt instaurare vel augere piam populi devotionem
erga B. Margaretam. [imago anno 1699 ex antiquioribus adumbrata:] Hac de causa
anno 1699 Vita vernacule scripta atque impressa
est: atque imago æri incisa, quam chalcographo
nostro imitandam dedi, atque hic exprimendam
curavi.
Hæc imago, quæ ex antiquis sacelli imaginibus
adumbrata est, exhibet mirabilia illa mortem
secuta, quæ partim ex scripturis & picturis sacelli,
partim ex traditione referuntur a Molano.
At non omnia æque sunt certa, uti ipse etiam
indicavit. Corpus aquis supernatans, ac contra
fluxum ascendens exprimitur, angeli repræsentantur,
quia angelorum concentus dicitur fuisse
auditus, dux Brabantiæ cum conjuge sua hæc
cernentes exhibentur: posita etiam ad latus,
tamquam in mœnibus urbis, olla mulieris incredulæ,
quam miraculo efferbuisse tradunt. Demum
custos aliquis corpori ad decorum appositus.
De hisce omnibus agetur suo loco. Interim
conatum Lovaniensium Deus approbasse videtur:
varia enim circa idem tempus impetrata
fuere beneficia, quæ ex Vita Belgica, anno 1703
recusa & aucta, referam inferius.
[8] Anno 1722 notabilis facta est mutatio in sacello Beatæ, [sacellum Beatæ nunc ecclesiæ collegiatæ unitum, mutato introitu:] ita ut jam pars sit ecclesiæ collegiatæ, cui antea solum adhærebat. De hisce ad propositum nostrum scribit Cornelius van Gestel in Historia archiepiscopatus Mechliniensis, anno 1725 impressa, pag. 151, ubi primum de sacello, prout antea erat, sic breviter loquitur: Basilicæ D. Petri contigua & adhærens est ædicula seu sacellum, in quo quiescit Margareta Lovaniensis. Et post pauca: Cum exeunte seculo XVII indies cresceret Lovaniensium & vicinorum erga hanc Margaretam Lovaniensem devotio & visitatio, visum fuit, ut plurium pio desiderio fieret satis, ejus feretrum deaurare, & decentius exornare, ac publico fidelium ritu in ecclesia exponere. Itaque anno MDCCXXII; patefacto muro ecclesiæ, redegerunt illud in formam insignis sacelli in D. Petri, in quo jam quotidie populi Lovaniensis & aliorum pia visitatio, & ejus patrocinii apud Deum publica invocatio. Impetrata per eam apud Altissimum beneficia testantur donaria, quæ indies in hoc sacello offeruntur. Laudatus modo dominus Scheppers S. Petri decanus hisce assentitur, affirmans januam sacelli B. Margaretæ, per quam introitus erat ex platea, anno 1722 occlusam fuisse, novumque datum introitum per ipsam ecclesiam. Erat autem in illa parte ecclesiæ post chorum sacellum S. Margaretæ virginis & martyris, quod solo pariete separabatur a sacello B. Margaretæ Lovaniensis. Rupto jam illo pariete, ex sacello S. Margaretæ patet introitus in sacellum B. Margaretæ Lovaniensis. Deinde, inquit laudatus decanus, sacellum istud decentius ornatum fuit, & publice anathemata exposita, & picturæ diversorum, qui confisi patrocinio venerabilis Margaretæ a Deo sunt adjuti. Varia quoque anathemata argentea & cerea in sacello fuisse ante mutationem, idem testatur.
[9] [annus quingentesimus solemniter celebratus & Vita recusa.] Anno 1725, die IX Septembris, clerus populusque Lovaniensis magnifico apparatu celebravit annum quingentesimum gloriosæ mortis B. Margaretæ. Sacrum solemne in hac solemnitate decantavit eximius dominus Hermannus Daemen S. Petri decanus & sacræ theologiæ doctor: institutum per urbem ex omnibus ordinibus prolixum supplicantium agmen, sequente deinde alio agmine in curribus equisque ad pompam instructis. Multum videre erat ornatum in locis præcipuis urbis, multasque inscriptiones chronographicas ad honorem Beatæ eleganter compositas, ex quibus pro specimine primam subjungo: Margaretæ civi suæ, illæsa virginitate conspicuæ, abhinc annis quingentis fuso sanguine gloriosæ, senatus populusque Lovaniensis. Cetera ad hanc festivitatem pertinentia dabit libellus, eodem anno Belgico idiomate impressus Lovanii. Demum anno 1726 recusa est Vita Belgica B. Margaretæ, eaque editio aucta est aliquibus, quæ post præcedentes tres editiones contigerant. Hactenus breviter de iis, quæ Lovanii facta sunt ad venerationem B. Margaretæ.
[10] [Beatæ titulus jam olim Margaretæ datus, atque eidem conveniens] Porro hæc venerationis cum antiquæ tum hodiernæ indicia talia sunt, ut judicaverim Beatæ titulum non denegandum Margaretæ nostræ, quamvis non ignorem, nonnullos ab hoc titulo abstinuisse. Non censui, inquam, abstinendum ab hoc titulo, partim quia idem titulus Margaretæ jam dudum datus est a variis, partim quia ea veneratione fidelium colitur hæc Virgo, quæ solis congruit Beatis, ac demum quia cultus Margaretæ tam videtur antiquus, ut decretum Urbani VIII, anno 1634 datum, non modo centum annis excedat, sed fortasse & quatuor seculis. Verum quidem est, non coli Margaretam Officio ecclesiastico, aut Mißa propria, nec umquam de ipsius beatificatione aut canonizatione cogitatum videri. At plures Dei servi aut servæ Beati aut Beatæ titulo decorantur, etiamsi nec Beatis annumerati sint per formalem beatificationem, nec Officio aut Mißa colantur propria, modo ab immemorabili tempore, seu centum annis ante decretum Urbani VIII in possessione cultus fuerint, uti certo fuisse videtur B. Margareta.
[11] [ob cultum antiquum & semper continuatum.] Quippe cultus antiquissimi hæc sunt indicia. Translatio corporis & constructio capellulæ supra corpus. Facta hæc testatur Cæsarius scriptor seculi XIII, qui & martyrem vocat. Verba accipe: Cernis nunc, quantum operetur ad martyrium simplicitas & innocentia vitæ. Omnes quidem occisi sunt, sed non omnes miraculis clarescunt. Unde patet, quod non pœna faciat martyrem, sed causa. In Ms. infra edendo, cujus ætas ignoratur & auctor: Dei martyr etiam vocatur, & beata Virgo tribus locis, alias beatissima virgo & sacra virgo, corpus quoque defunctæ appellatur sacrum Virginis corpus, & sanctus thesaurus. De sacello vero num. 14 sic idem scriptor loquitur: Et super eam capellam gratiosam fabricaverunt, & fiunt usque in hodiernum diem, meritis ejus exigentibus, diversa miracula in eodem loco. Hæc auctor Vitæ Ms., tempore quidem incerto, at haud dubie plusquam centum annis ante bullam Urbani. Dubitari igitur nequit de sufficiente cultus antiquitate. Neque etiam dubium apparet, quin cultus ille semper fuerit continuatus: vigebat enim tempore Cæsarii, seu seculo XIII; vigebat tempore auctoris Vitæ Ms., qui verisimiliter floruit seculo XIV aut XV; vigebat tempore Ruardi Tapperi circa annum 1535, uti ex translatione corporis & mutatione sacelli lignei in lapideum, abunde constat. Demum idem cultus viguit posterioribus temporibus & etiamnum viget, ut clarum est ex ante relatis. Hæc in gratiam illorum, qui de cultu Beatæ dubitasse videntur, magis etiam explicabuntur post relata martyrologorum verba.
[Annotata]
* solebat
* Vernacule Fiere Margrietken
§ II. Memoria Beatæ in Fastis recentioribus: cur ab aliis Beata vocetur, ab aliis solum Venerabilis? Corpus aliæque reliquiæ.
[Memoria ab aliis annuntiata cum titulo Venerabilis,] Quæ de cultu B. Margaretæ exposita sunt, martyrologis recentioribus occasionem præbuerunt inserendi eamdem Martyrologiis aut Menologiis suis, titulo tamen diverso. Molanus in Natalibus Sanctorum Belgii ad diem 2 Septembris longo eam celebrat elogio, cujus hoc est principium: Claret etiam Lovanii memoria venerabilis Margaretulæ, quæ anno Domini millesimo ducentesimo vigesimo quinto passa memoratur. Non vocat beatam, sed voce passa martyrem esse insinuat, at infra clarius, dicens: Dies martyrii ignoratur. Eodem venerabilis titulo Margaretam Lovaniensem memorant Miræus in Fastis Belgicis & Burgundicis, Willotus in Martyrologio Belgico, Rayssius in Hierogazophylacio Belgico. Saussayus in Martyrologio Gallicano ad 2 Septembris Margaretam nostram minori charactere annuntiat in hunc modum: Apud Lovanium in Brabantia tam felici quam improviso agone migravit ad Christum Margaretula virgo, Cisterciensis Ordinis candidata: quæ cum itineri præcincta esset, ut sacrum Religionis habitum assumeret apud Villariense cœnobium, ab impiis grassatoribus (qui noctu in domum irruentes, ipsius parentes ejusdem voti consortes necaverant) trucidata, martyrii coronam percepit. Quiescit Lovanii in ædicula lapidea, quæ templo adhæret sancti Petri apostoli. Corrigenda sunt nonnulla in hoc elogio, quæ inferius discutiemus. Kalendarium Ordinis Cisterciensis Divione excusum anno 1617 breviter eodem die sic habet: Margaretula virgo mart. ad Villarium.
[13] [ab aliis cum titulo Beatæ:] Alii vero Beatæ titulo exornarunt Margaretam Lovaniensem. Chrysostomus Henriquez in Menologio Cisterciensi ad 2 Septembris hoc ei texuit elogium: Lovanii passio beatæ Margaritæ, quæ cum habitum Cisterciensem assumere decrevisset, seque inter nostri instituti virgines Deo offerre jam dudum cogitasset, immaniter trucidata martyrii palmam promeruit. Cujus sanctitatem angelorum concentus, divinus splendor, & crebra ad ejus tumulum patrata miracula, comprobarunt. Claudius Chalemot in Serie Sanctorum &c. Ordinis Cisterciensis ad eumdem diem Margaretam sic annuntiat: Lovanii in Belgio passio beatæ Margaritæ virginis & Cisterciensis Ordinis neophytæ insignis. Cum enim habitum Ordinis suscipiendi propositum haberet, & in procinctu esset itineris, & * ad Villarium usque Brabantiæ cœnobium hac de re pergeret, & a prædonibus hominibus per viam reperta, & ad peccatum sollicita * esset, cum ipsa totis viribus nefandæ eorum libidini resisteret, post vim perpessam immaniter est occisa. Ejus autem corpus insepultum post tam truculentam necem, & in aquas projectum, a piscibus est præservatum: Lovaniumque contra undarum naturalem fluxum deductum, ministerio angelorum modulamine resonantium, in sacello ad hoc constructo decenti cum honore tumulatum est, continuis fulgens miraculis. Multa rursum hic corrigenda aut magis discutienda, uti fiet infra. Arturus a Monasterio in Gynæceo eadem tradit de Beata cum Henriquezio mox laudato, licet alios plures scriptores laudet in suis annotatis. Franciscus Lahier in Menologio SS. Virginum Gallice scripto ad 2 Septembris Margaritam longiori elogio celebrat tamquam beatam virginem & martyrem. In fine autem asserit, eamdem coli eodem die 2 Septembris in ecclesia S. Petri, ibique facta fuisse & fieri plura miracula. Impressum est hujus scriptoris Opus anno 1645.
[14] [quia solum Beata vocari potest ob cultum immemorabilem,] Porro jam quæri potest, cur Molanus doctor Lovaniensis, qui ceteris omnibus recentioribus magis instructus fuisse videtur de cultu Beatæ, cur Miræus, aliique supra memorati, cur demum amplissimus dominus decanus S. Petri num. 5 laudatus, aliique infra laudandi non beatam, sed venerabilem nominarint, si beata recte vocari potest. Respondeo ita caute locutos videri, quia Margaretæ Lovaniensi solum congruit titulus Beatæ, quod ab immemorabili tempore ante decretum Urbani VIII cultus ipsius in possessione fuerit, ac deinde permanserit. Tales autem servi Dei vulgo quidem beati nominantur, quia tamquam Beati coluntur: attamen minus proprie hic illis datur titulus, quam aliis, qui Romani Pontificis auctoritate expressa Beatis adscripti sunt, uti observavit Eminentissimus Lambertinus, (hodie Benedictus Papa XIV) in Opere de Servorum Dei beatificatione tom. 2 lib. 2 cap. 14 num. 7, ubi de quibusdam Beatis propter cultum immemorabilem locutus, hæc subdit: Quoniam pleraque ex allatis exemplis Beatos respiciunt tantummodo sic vulgo nuncupatos, qui potius Servi Dei cum sanctitatis fama defuncti, quam jure Beati appellandi sunt &c. Itaque Molanus, cum agnoscat cultum, aliique cum eumdem cultum habeant perspectissimum, per vocem venerabilis idem videntur intelligere, quod alii intelligunt per vocem beata minus stricte sumptam.
[15] Neque hunc loquendi modum, licet agnoscat minus proprium, improbavit Eminentissimus Lambertinus, sed ipse potius eodem semper usus est. [sicut innumeri alii Beati vocantur, quorum cultus licite continuatur,] Et sane sic melius distingui possunt Servi Dei, qui legitime coluntur, ab aliis, qui venerabiles quidem nominantur, nec tamen licite eodem cultu honorari possunt, donec Beatis adscripti sint ab Ecclesia. Porro ut titulus Beati cum cultu licite continuetur, non opus est declaratione Sedis Apostolicæ, aut Ordinarii diœceseos, uti rursum probat Eminentissimus scriptor cap. 17 num. 7, de cultu immemorabili, dicens superiores & custodes ecclesiarum non teneri instare coram ordinario, vel Sede Apostolica, pro declaratione cultus immemorabilis, quando agitur tantum de eodem minime removendo, nisi forte quid cultui opponatur, & ejus amotio prætendatur. Mox vero cap. 18 ait: Innumera porro præsto essent exempla, quibus, quæ hucusque dicta sunt, confirmari possent: verum nonnulla tantum indicasse sat erit. Deinde varios recenset Servos Dei, qui permanent in possessione cultus immemorabilis sine beatificatione, aut declaratione Sedis Apostolicæ, aut etiam Ordinarii: omnesque sine scrupulo beatos vocat.
[16] Unum de prædictis exemplis huc lubet transferre. In ecclesia Canonicorum Lateranensium hujus ejusdem civitatis Bononiæ … [uti ostenditur exemplo simili,] sacellum extat dominorum de Bentivolis, extructum in honorem sanctæ Cæciliæ, ubi sepultum est corpus beatæ Helenæ ab Oleo virginis Bononiensis… Mortua autem est beata hæc Helena anno MDXX, die XXIII Septembris: a quo sane tempore usque in præsens, scientibus & neutiquam repugnantibus Ordinariis, publicus eidem cultus exhibitus est: non solum enim Beata passim est appellata, ejusque imago cum radiis ac splendoribus depicta: verum etiam die ejusdem festo capsa, in qua reconditum est ipsius corpus, aperitur, atque ad populi venerationem exponitur. Appensa quoque semper fuerunt ad ejus sepulcrum signa pro gratiis, ejus intercessione a Deo collatis… Non recitatur quidem in ejus honorem Officium, nec Missa celebratur; sed ab obitus tempore usque adhuc peractum est ac peragitur die ejusdem anniversaria festum cum peculiari apparatu, & prævia in signum celebritatis habendæ æris Campani pulsatione.
[17] Causa tamen beatificationis & canonizationis hujus Beatæ numquam introducta est; [etsi nec beatificatio nec declaratio cultus immemorabilis sit facta.] nec ullus umquam confectus fuit processus ab Ordinariis super ejus cultu immemorabili, seu annorum centum ante edita Urbani VIII decreta: tametsi, cum de hujus antiquitate nulla unquam excitata fuerit controversia, nec non episcopi pro tempore, sicuti dictum est, sciverint & approbaverint prædicti publici cultus exhibitionem, perstat Beata hæcce in ejus possessione. Unusquisque facile videbit, similem admodum esse cultum B. Margaretæ: atque id anno 1699 agnovisse videtur illustrissimus Mechliniensium archiepiscopus Humbertus Guilielmus: nam occasione instauratæ devotionis erga Beatam consuluit quidem Majores nostros, an cultum illum posset permittere; sed nec imaginem nec Vitam cum titulo Beatæ eodem anno impressam umquam prohibuit. Ceterum hæc de legitima B. Margaretæ veneratione latius explicanda censui, quia vidi nonnullos de ea aliquando dubitasse. Nunc aliqua de beatæ Virginis reliquiis subjungemus, tamquam cum cultu maxime connexa.
[18] Corpus seu ossa Beatæ etiamnum quiescunt in sacello ante memorato, atque in theca ab anteriori parte inaurata. In Vita Flandrica anno 1726 impressa de ejus ossibus hæc leguntur pag. 14: [Corpus etiamnum in eodem sacello servatum; cranium & palatum seorsum: pars Trajectum missa,] Caput aliaque ossa etiam hoc tempore dura sunt atque integra: imo dentes adhuc mandibulæ infixi candidiores sunt dentibus pueri. Quin etiam hodie reliquiæ istæ bonum spirant odorem; accendunt recreantque corda omnium, qui pia fiducia ipsius sacra pignora invisunt. Cranium ac palatum seorsum exponi ad venerationem fidelium, jam dictum est num. 5. Anno 1721 pars quædam dictarum reliquiarum missa est Trajectum ad Mosam, donataque amplissimo domino Baroni de Rhoe, canonico & Cantori ecclesiæ collegiatæ S. Servatii, qui testatur se diuturno pectoris malo liberatum esse, postquam particulam illam pectori imposuerat. Instrumenta horum omnium authentica ex actis capitularibus ecclesiæ collegiatæ S. Petri Lovaniensis fol. 413 nobiscum perhumaniter communicavit laudatæ ecclesiæ decanus, amplissimus dominus Scheppers. Quapropropter ea huc transfero, ut pateat cultum Beatæ nostræ non coarctari intra urbem Lovaniensem. At notandum, primas litteras, nomine Eminentissimi Cardinalis, archiepiscopi Mechliniensis, datas esse a Vicariis generalibus, dum Eminentissimus Dominus Romam erat profectus ad electionem novi Pontificis.
[19] [ut patet ex litteris Ordinarii, facultatem ad earum segregationem concedentis,] Thomas Philippus S. R. E. Presbyter Cardinalis de Alsatia de Boussu, Dei & Apostolicæ Sedis Gratia Archiepiscopus Mechlinensis, primas Belgii &c. &c. Tenore præsentium committimus admodum reverendum & amplissimum dominum Hermannum Damen S. Th.D. & Profess., insignis ecclesiæ collegiatæ S. Petri Lovanii canonicum & decanum, ut cum duobus canonicis per se ad hoc assumendis ex ossibus venerabilis Margaritæ Lovaniensis aliquam partem separare & desumere possit, eamque alicui capsulæ inclusam, & sigillo suo obsignatam, tradere possit domino Cantori capituli S. Servatii Trajecti ad Mosam, conficiendo & concedendo desuper litteras testimoniales ad id necessarias & requisitas. Datum Mechliniæ die XII Novembris MDCCXXI erat signatum. P. F. Baert Præpos. Vicar. Generalis, L. J. A. de Vischer Vicar. Generalis, C. P. Hoynck van Papendrecht Vicar. Generalis. Deinde eminentissimi ac reverendissimi domini Cardinalis archiepiscopi sigillum in cera rubra impressum, & inferius sic: De mandato eminentissimi ac reverendissimi domini domini Cardinalis archiepiscopi. Signatum, B. de Ruddere Secret. (L. S.)
[20] [decani S. Petri Lovaniensis, eas segregantis,] Vigore supra scriptæ commissionis infrascriptus decanus S. Petri Lovanii hac XXIII Novemb. MDCCXXI, in præsentia dominorum Francisci Martinez & Francisci T'santels, canonicorum S. Petri Lovanii, aperui monumentum, in quo recluduntur & servantur sacra ossa beatæ Margaretæ Lovaniensis, & ex illis desumpsi partem aliquam huic capsulæ inclusam & sigillo meo obsignatam, ac tradendam domino B. de Rhoe canonico & cantori S. Servatii Trajecti ad Mosam. In quorum fidem ac robur hasce propria manu signavi, proprioque sigillo communivi, die, mense, anno, quibus supra; eratque signatum Hermannus Damen S. Theolog. Doctor & professor, insignis ecclesiæ collegiatæ S. Petri Lovanii decanus. Deinde ejus sigillum in cera rubra impressum. (L. S.)
[21] [decani S. Servatii Trajectensis, easdem examinantis,] Infrascriptus declaro me examinandam & aperiendam legaliter recepisse ex manibus prænobilis ac reverendi admodum domini baronis de Rhoe majoris ecclesiæ Trajecti ad Mosam canonici & cantoris &c. rotundam e pinu pixidulam, eamque reperisse intactam & circum obsignatam quadruplici impressione sigilli reverendi ac amplissimi domini decani Lovaniensis; cumque illam præsente præfato domino cantore aperuissem, declaro insuper me in ipsa reperisse insignem partem spinæ dorsi, sive vertebram integram simul cum hoc autentico instrumento. In quorum fidem declarationem hanc subscribens manu propria, & sigillo meo muniens, dabam Trajecti ad Mosam, quarto Idus Januarii anni MDCCXXII. Erat signatum, H. F. Bonhomme majoris ecclesiæ ad sanctum Servatium canonicus & decanus, & sanctæ Sedis protonotarius. Deinde ejus sigillum in cera rubra impressum. (L. S.)
[22] Infrascriptus attestor suprafatum sacrum os venerabilis Margaritæ Lovaniensis esse inclusum capsulæ argenteæ, [ac Cantoris ejusdem ecclesiæ, qui se usu illarum adjutum testatur.] confectæ per modum remonstrantiæ, illudque singulis diebus Dominicis & festivis exponi summo cum honore: insuper declaro me convaluisse de longo & magno pectoris dolore per solam istius sacri ossis supra pectus positionem: quod medicina magna in copia & longo temporis intervallo adhibita non in minimum efficere potuit. Quapropter in gratiarum actionem hujus & aliorum beneficiorum proposui erigere in honorem venerabilis Margaritæ Lovaniensis fundationem piam in loco congruo. In quorum fidem hasce propria manu signavi, sigilloque meo munivi. Datum hac XXI Julii MDCCXXV. Erat signatum J. F. Baro de Rhoe canonicus & cantor liberæ ac imperialis ecclesiæ S. Servatii Trajectensis Mosam: &c. Concordantiam attestor H. Barre secret. Capli. præfati & notarius Apostolicus MDCCXLV.
[Annotata]
* ut
* sollicitata
§ III Beneficia recentiora ex Vita Belgica Latine reddita.
[Beneficia generatim perstricta,] Vita Belgica anno 1699 Lovanii edita solum generatim loquitur de beneficiis, quæ patrocinio B. Margaretæ attribuuntur. Verum in eadem Vita, anno 1703 recusa & aucta, singillatim narrantur non pauca, quæ Pinius noster Latina reddidit, dum cogitabat hæc Acta illustrare, quod morbo superveniente exsequi non potuit. Accipe igitur, lector, quæ primo generatim narrantur in laudata Vita pag. 18 & sequentibus: Dolendum est valde, mirabilia multa, miracula, sanitates, animæque & corporis dona, meritis beatæ nostræ Virginis & martyris obtenta, in tenebris mansisse ex negligentia, incendio, malevolentia & aliis modis. Ex variis quippe tractibus ac regionibus, etiam ex Italia, intelligitur, multas personas, ipsa patrocinante, magna dona obtinuisse, immo vero quidquid rogant accipere, sicut nuper etiamnum declaratum est a testibus fide dignis, qui post reliquias parum mundatas ad id incitati sunt. Et patet, nonnullos, frustulo dumtaxat chartæ, in qua requieverant reliquiæ, malis suis magicis applicato, statim se habuisse melius, & subito incedere potuisse: quin immo imponentes quidquam ex eadem charta capiti suo, repente liberati sunt spiritu vexante, qui impedimento illis erat, ne possent orare. Alii statim sanati sunt a morbis caducis, multique a variis malis affectionibus: ita ut expediat requiri illustrissimum archiepiscopum Mechliniensem, ut committat suo decano Christianitatis vel aliis legitimum examen mirabilium & gratiarum, meritis beatæ Margaretæ Lovaniensis obtentarum. Hæc ibi generatim de collatis ab ipsa cælestibus favoribus.
[24] [dolor lateris cum malo digitorum pedum,] Ibidem a pag. 22 singillatim de his narrantur ista: Clemens Baelmans baccalaureus in jure, ætatis annorum sexaginta septem, postquam annis circiter quinque laborasset notabili & pene continua punctione in latere dextro, quæ (præter alia corporis mala, quibus conflictabatur, ut inter alia, quod ambo majores digiti pedum ejus essent luxati a pluribus etiam annis: neque malo, quibusdam ad hoc adhibitis remediis, liberari potuit) illum tandem adegit ad usum baculi a Septembri proxime elapso, ut aliquantulum facilius incederet. Jam vero dum multa narrari audiret de mirabilibus, quæ Deus per intercessionem beatæ Margaretæ patrabat, ad illam confugere statuit. Postquam itaque eo animo surrexisset mane die 1 Julii anno MDCXCIX, adeo præter morem afflictum se sensit prædicto lateris malo ac dolore pedum, ut difficultate longe maxima se contulerit ad ejus sacellum, etiamsi baculo suo uteretur.
[25] [patrocinio B. Margaretæ abactus,] Quo tandem dum venisset, mulieri, cui commissa erat ejusdem sacelli cura, porrigit duo folia chartæ, ut iis beatæ Margaretæ reliquias tangere curaret. Recipit ille, & uni e saccis suæ vestis imponit, intendens ea applicare lateri suo dextro. Deinde orationem Dominicam & Salutationem angelicam ter recitabat in honorem prædictæ beatæ Margaretæ. Ecce autem rem mirabilem! Vix preces hasce finierat, cum adeo liberatum se comperit tam cruciatu lateris, quam dolore pedum, ut sine usu baculi sui, & sine minima difficultate domum redierit, &, quod maxime est mirandum, ut postridie mane surgens compererit, ambos suos digitos majores pedum, qui multos annos loco moti fuerant, rigidique ac immobiles, movere se cœpisse, juncturasque ante novemdialis pietatis, quam assumpserat, finem, ultro rediisse in locum suum absque minimo dolore vel cruciatu, & sic permansisse, sicut Deponens hodie XIII Augusti MDCCI etiam fassus est. Præterea, uti doloribus colicis valde subjectus est, sæpenumero manu, qua hanc testificationem scripsit, applicata loco, ubi cruciabatur, aliquoties statim, ac sæpe paulo post liberatum se fuisse.
[26] [gratiæque de beneficio publice actæ:] In quorum beneficiorum agnitionem, quæ habet pro miraculis, baculum suum reliquit in sacello præfato ad memoriam: nec non 2 Septembris MDCXCIX, die commemorationis martyrii prædictæ beatæ Margaretæ, cantari jussit Missam solennem cum musica per reverendum admodum dominum Oswaldum F. Crabeels, collegii Sabaudici præsidem, & tunc Rectorem Magnificum academiæ Lovaniensis, eximiis dominis Petro Marcelis & Hermanno Damen, sacræ theologiæ doctoribus ipsi assistentibus, & R. A. D. Nicolao Pauwels, sacræ theologiæ licentiato, & plebano S. Petri &c. Non minus mira & singularis est sanatio mulieris claudæ ac imbecillis, quæ ad hanc Beatam confugiens pristinam sanitatem impetravit.
[27] Res in memorata Vita Lovaniensi narratur in hunc modum. [mulier ex partu clauda & imbecillis,] Die XXII Februarii MDCXCIX uxor Michaëlis Donckers, nomine Margareta Tillemans, Lovanii nata, uterum ferens peperit. Huic cum esset res curta domi, septem a partu diebus ad xenodochium delata fuit, ut melius sibi de refocillatione ac sanatione ibidem prospectum esset. Ex puerperio retinuit imbecillitatem vel languorem in ambabus tibiis; speransque futurum, ut medicis & chirurgicis remediis ac medicaminibus paulatim convalesceret, nihilominus clauda & imbecillis omnino remansit; ita ut, dum nulla sanitatis spes affulgeret, Margareta prædicta, dum in xenodochio fuisset tres menses integros, exceptis diebus tribus, domum sit deducta, ubi tres insuper menses ac dies quatuordecim eadem imbecillitate laboravit. Interea temporis, sicut fatetur, & patet ex eo, quod sæpe dixit, quando etiamnum degebat in xenodochio, singulari pietatis affectu se ferri erga beatam virginem Margaretam Lovaniensem, in ejusque ope magnam se habere fiduciam; prædicta Margareta firmiter proposuit ac promisit, se diebus novem continuis quotidie recitaturam trigesies ter orationem Dominicam, & totidem Salutationes angelicas in honorem vitæ annorum triginta trium, quibus Christus vixit, ut beatæ Virginis auxilio ac patrocinio adjuvari posset, siquidem sibi hoc conduceret ad salutem, semper sibi persuadens, & divino quasi instinctu impulsa, se ab imbecillitate sua per Dei gratiam certo sanatum iri, dummodo posset ad sacellulum adrepere, in quo venerabiles prædictæ beatæ Virginis reliquiæ quiescunt, easdemque ibidem honorare posset.
[28] Et, ecce, spes eam sua non frustravit: vix enim votum suum ediderat, [invocata ante sacellum Beata, subito sanatur:] quin zelus ejus ac pietas magis semper ac magis accrescerent, nihil aliud conantis, quam ut ea sibi felicitas obtingeret, qua venerabiles reliquias posset invisere, precibusque suis honorare. Jam diebus sex promissas a se preces quotidie persolverat, quando prædicta Margareta die IX Februarii MDCC cum suo nepote, qui debebat illam ducere, vesperi firmo cum proposito ad sacellulum se contulit, ut ibidem, sicut desiderabat, preces suas funderet: & quanto ad locum appropinquabat magis, tanto se habebat deterius, immo penitus deficiens magna cum difficultate ad sacellum pervenit, prout testatur ejus ductor, qui rei gestæ testimonium perhibet. Memorata Margareta, dum jam ante sacellulum esset, extra illud in scamno, precantibus ibi posito, magis ad se rediit, & dum institueret preces suas, magnam sentit perturbationem in corpore suo. Paullo post melius habens, surrexit, baculum suum dans ductori. Quin facile se erexit sine auxilio, & sine baculo vel ductore, cum gaudio & lætitia Deum laudans, domum rediit; &, quemadmodum omnibus est perspicuum, vires suas naturales subito recuperavit, ita ut Deum omnipotentem laudare debeat & orare, qui adeo est mirabilis in Sanctis suis, ut gratia ac misericordia, quas obtinuit, non abutatur, sed ita fruatur iisdem in hoc mundo, ut ipsi conducere possint ad honorem & gloriam in cælis &c.
[29] His subditur sequens testimonium: Ego infrascriptus, qui hæc exaravi, [uti confirmatur testimonio illius, qui in rei adjuncta inquisivit:] omnia accurate inquisivi tam ex femina, quæ clauda & imbecillis fuit, quam ex juvene, qui eam usque ad sacellulum perduxit, & comperio vera fuisse cum omnibus suis adjunctis, sicut superius narrata sunt: & ego ex mea etiam parte testor, mulierem apprime admodum mihi notam esse, meque ei esse a sacris confessionibus; nec non vicibus variis mihi dixisse, quod singularem haberet fiduciam in auxilio & intercessione beatæ virginis Margaretæ: cujus precibus & auxilio, uti confidimus, sanitatem suam subito impetravit: quod accidit inter horam quintam & sextam vespertinam die nona Februarii MDCC. Lamb. Schepers vice pastor in xenodochio Lovanii. Hoc est ✠ signum Margaretæ Tillemans. Joannes van Doornen juvenis. Hisce alia mox subduntur in hunc modum.
[30] [surdus assistens Missæ in honorem Beatæ, auditum paulatim recipit:] Hodie XXII Junii MDCXCIX comparuit Joannes vander Veren, natus Lovanii, ætatis annorum circiter quadraginta quinque, uxorem habens Catharinam Persoons, qui declarat & testatur, verum esse, quod videlicet ab hebdomadibus sex, dum e pædagogio Castri, ubi operis aliquid fecerat, venisset usque ad popinam, vulgo den Gulden kop, subito eum invasit gravedo capitis, magna eam comitante intemperie, qua surdus omnino factus est instar lapidis. Malo adhibuit remedia a medicis præscripta; at nihil ex iis adjumenti expertus, remedia illa reliquit, & sic in eadem surditate permansit tribus circiter hebdomadibus; donec filia domicellæ viduæ Leunckens suasit uxori ejus, ut confugeret ad beatam Margaretam Lovaniensem. Ille vero dum nihil quidquam audire posset, uxor ejus signis ipsi indicavit, ut ad beatam Margaretam Lovaniensem confugeret; idque factum est die Jovis: & quoniam, etiamsi surdus esset, loqui poterat, uxori suæ dixit, se postridie, qui erat dies Veneris, inchoaturum novenam suam in honorem prædictæ beatæ Margaretæ, totoque die Veneris jejunavit, solo pane & aqua contentus, ac novenam incepit. Die autem Dominico, novenæ suæ tertio, se contulit ad ecclesiam S. Petri, ut sacro Missæ sacrificio assisteret in honorem beatæ Margaretæ. Tempore autem Sacri cœpit audire cantum chori, & sic paulatim clarius audivit, dieque septimo sanatus fuit, ac auditum prorsus integrum recuperavit, & talem huc usque, qualem antea habuerat, paratum se offerens ad hanc testificationem jurejurando confirmandam, eamque chirographo suo subnotavit. Hoc est ✠ chirographum Joannis vander Veren. Coram nobis. P. Marcelis S. T. D., Cornelius Cleynaerts.
[31] [voto nuncupato & persoluto, genu mulieris sanatum:] Maria Pedringo, Lovanii nata, aliquot abhinc annis ingenu suum lapsa est: hoc dum negligeret, malum illud ingravescebat adeo, ut genu intumesceret instar capitis pueri. Quamobrem cogebatur uti medicis, ac chirurgorum manibus se committere, sed sine fructu. Mense itaque Augusto anni MDCXCIX ad beatam nostram Margaretam perfugium habet, edito voto visitandi sacellum ejus per novem dies. Votum persolvit, & nono die sanatam omnino se comperit.
[32] [puellula novemdialibus precibus sanata:] Antonius Franciscus de Pratel, linguæ Burgundicæ professor in academia Lovaniensi, puellulam habet annorum duorum cum dimidio, nomine Mariam Henricam. Puella ista pedibus consistere vix poterat propter debilitatem, quam periti admodum medici judicarant immedicabilem. Parentes spe pleni meritorum beatæ Margaretæ, eamdem puellam per dies novem ad sacellum portari jusserunt per mulierem, cui nomen Francisca Gautier, ut novendialem ibidem pietatem perageret nomine puellæ, quam apud se habebat. Vix hoc pium exercitium erat inchoatum, quin observaretur, rectius puellam habere eo usque, ut novem dierum istorum tempore ad perfectam valetudinem pervenerit, in qua perseverat ad præsentem diem robusta & valida.
[33] [virgo in sacello præsente febri liberata,] Adriana vander Motten, virgo Deo devota, annorum viginti novem, testatur, pressam se fuisse quinies aut sexies febri quotidiana, cujus quotidie duplicem patiebatur paroxysmum. Hæc confugiens ad patrocinium beatæ Margaretæ, die ultima Aprilis MDCXCIX, uti testari pergit, ingrediebatur sacellum, præsenti febre laborans; peractisque ibidem precibus suis, subito sanata fuit a febri, deinde non redeunte, subitam hanc sanationem beatæ hujus Virginis intercessioni adscribens.
[34] Humores quidam tam vehementer inciderunt in oculum alterutrum Mariæ Staes, [alia mulier malo oculi,] ut in animum induceret se illo privatum iri. In hoc periculo ad nostram beatam Margaretam confugit plena spe: cujus patrocinio a Deo obtinebat sanitatem integram, non adhibitis ullis remediis.
[35] Eduardus Essinck notarius declarat, filium suum Gregorium Josephum Eduardum in hebdomada sancta anni MDCXCIX correptum fuisse febri vehemente continua, [puer febri continua & periculosa,] quæ medicorum judicio erat valde periculosa, quia magis magisque in dies ingravescebat. Uxor ejus & ipse, qui ex periculoso filii sui morbo non mediocrem capiebant dolorem, ad beatam Margaretam recurrerunt: Sacrum vovebant dicendum in ejus honorem, & sine mora ancillam suam miserunt ad sacellum ejus, ad donarium aliquod ibidem offerendum, & ad accendendam candelam: ancilla hæc lacrymis ubertim persusa, exsequebatur mandata sua, & domum revertebatur, timens ne infans moreretur: sed longe aliter res accidit: nam vix accensa erat candela, quin puer integra esset valetudine, petens bacillum, quo ludebat in lecto suo, nullo febris apparente vestigio: a qua convaluit omnino ex isto temporis articulo.
[36] Maria de Clerck Lovaniensis affligi solebat gravi admodum capitis dolore. [mulier gravi capitis dolore:] Ignara autem, quo remedio depellere hoc malum posset, decernit, ut admoveatur charta aliqua reliquiis beatæ Margaretæ, qua tegeret caput suum. Vix illud peregerat, quin a malo suo consecuta fuerit sanitatem integram, piæ suæ fiduciæ mercedem.
[37] Quædam bonæ vitæ Beggina Lovaniensis, ætatis circiter annorum quinquaginta, [Beggina a maligno spiritu ab oratione impedita,] in patrocinio beatæ Margaretæ Lovaniensis mense Novembri MDCXCVIII spem suam figebat, confidens fore ut a malis suis sospitaretur per merita hujus beatæ Virginis ac martyris. Jam ab annis viginti quinque ita fuerat gravata tam secundum corpus quam secundum animam, ut toto illo tempore ne vel unicam quidem Salutationem angelicam recitare posset, nec litanias, nec ullas alias preces, etiamsi quamlibet sibi inferret vim ad orandum, atque ad superandas tentationes maligni spiritus, sicut apprime norunt confessarii ejus, multæque aliæ personæ piæ.
[38] Verum a primo die, quo invocabat Beatæ nostræ intercessionem, [Beatæ patrocinio gratiam orationis impetrat:] obtinebat gratiam orationis, quam malignus spiritus non potuit hactenus impedire. Semper illa fert secum partem aliquam chartæ, quæ beatæ Margaretæ corpus attigit. Laborabat insuper malo quodam tibiæ, sibi adeo noxio, ut non posset incedere. Simul atque aliquid ex dicta charta applicabat tibiæ, incedebat absque difficultate; dum vero illud imponebat vulneri, e quo multi effluebant humores, siccabatur vulnus. In pervigilio Natalis Domini anno MDCXCIX invisebat sacellum ejus, Deoque agebat gratias de multis favoribus, beata Virgine ac martyre intercedente impetratis, eam orans, ut suam protectionem continuaret: die festo Natalis Domini obtinuit favorem tam intime meditandi magnum Nativitatis Domini mysterium, ut piis lacrymis tota liquesceret. Hanc orationis gratiam adscribit, sicut aliorum etiam malorum suorum sanationem, potenti intercessioni nostræ beatæ Margaretæ: cujus protectionem sensit eodem instanti, quo apud se gestavit partem chartæ, quæ attigerat ejus reliquias.
[39] [mulier calculo periculoso subito liberata,] Maria Hullet ex Waver, ætatis annorum sexaginta unius, anno MDCC, dum esset in periculo mortis ex magnis & continuis calculi cruciatibus, medicique ac chirurgi essent moniti ad calculum exsecandum, id quod in personis ætate provectis non fit sine magno periculo; nostræ beatæ Margaretæ subsidium imploravit: norat etenim, multos Waverenses convaluisse, etiam subito, quando in clientelam beatæ Margaretæ Lovaniensis se contulerant. Magna cum fiducia ejusdem subsidium adoptavit, ac feminam misit Lovanium, ut ipsius sacellum inviseret, jussitque ut in honorem beatæ Margaretæ femina ista communicaret Corpori Domini: eodemque tempore, quo illa femina sumebat sanctissimam Eucharistiam Lovanii, Maria Hullet liberata fuit Waveræ doloribus calculi, magnumque sine dolore calculum emisit instar parvi ovi gallinacei, qui in præsentia spectandus remanet in sacello: ita ut chirurgi ac medici mirentur, quomodo tam magnus ac durus lapis, manens integer, emitti potuerit absque dolore: quod supra naturam hoc modo repente factum est.
[40] [alia expedito gressu donata:] Hac die XII Junii coram infrascriptis testibus declaravit Joanna Mattyn, nata in Hamme, annos habens circiter triginta quatuor, deponens & testificans, se annis viginti duobus a puerili ætate fulcris duobus subalaribus nixam incessisse, sicut cuilibet notum est; seque post multiplices peregrinationes pias aliis in locis liberatam non fuisse: donec tandem religiosum affectum suum direxit ad Margaretam Lovaniensem in sacello ejus, in quo novem diebus continuis pietatem suam exercuit, recitans ibidem in honorem ipsius novies orationem Dominicam & Salutationem angelicam: quo novendialis suæ pietatis vel novenæ tempore in dies melius ac magis commode incedere se potuisse declarat: atque hisce diebus novem pietatis peractis, omnino sanata est, & perfecto gressu donata sine fulcris, prout graditur hactenus. Hæc omnia declaravit & testificata est vera esse. Ita actum & testatum (paratam se offert ad hæc confirmanda juramento) die XII Junii MDCCIV, & hæc subnotavit. Signum ✠ Joannæ Mattyn. Ita est. Petrus Marcelis S. T. D. coram nobis. Cornelius Cleynaerts. Franc. Helewys.
[41] [multi alii, uti & puella agonizans sanata:] Multæ aliæ personæ, gravibus multis incommodis laborantes, doloribus lateris & capitis, beatæ nostræ Margaretæ Lovaniensi jusserunt offerri cor vivum, & statim melius habuerunt. Immo, quotquot beatæ Margaretæ nostræ opem implorarunt tam ecclesiastici quam seculares, etiam personæ non vulgaris notæ, in quibuslibet malis non tantum corporis, sed etiam animæ, ac decreverunt sacellum ejus invisere, & præsertim novendiale pietatis exercitium per se vel per alium exercere, invenerunt solatium & sanitatem, vel ipsi quoque agonizantes, qui sacrum cereum in manu habebant: sicuti puella Lovaniensis, quæ ita decumbebat cum cereo, dicebat: Domine, video, non vis me sanare; ad beatam Margaretam Lovaniensem confugio: & promittebat offerendum puerulum argenteum, ut Beatæ meritis sanaretur a Jesu Christo: quod statim etiam factum est, & nunc bene valet.
[42] [alia quoque impetrata beneficia, & relapsi increduli.] Illæ etiam, quæ non habebant unde viverent, fusis precibus nostræ B. Margaretæ, ut maritus officio aliquo donaretur, quo victum lucrari posset, intra dies paucos adjutæ sunt. Centenas novimus personas, quæ hic valetudinem recuperarunt. Sed observandum est, nonnullas sic adjutas, ut postea malorum instigatione opem non attribuentes beatæ Margaretæ nostræ, relapsæ sint. Quin immo febris, a qua melius habebant, mox redibat, & statim moriebantur: sicut dolores alii & incommoda ad ingratos hujusmodi homines. Hactenus Vita Belgica, in qua etiam referuntur antiqua mirabilia; sed cum ea ex Cæsario, Molano, aliisque desumpta sint, fontes adibimus, & in annotatis ad Acta examinabimus singula.
§ IV. Quæ & qualia sint Acta inferius danda: inquiritur tempus, quo Beata vixit, aliaque ad gesta ipsius spectantia discutiuntur.
[Acta scripta a Cæsario contemporaneo.] Acta B. Margaretæ breviter conscripta sunt a Cæsario, Heisterbacensi prope Bonnam monacho Ordinis Cisterciensis, in Dialogis, quorum libros duodecim exaravit, editos sub titulo Illustrium miraculorum & historiarum memorabilium. Habuit ille scriptor adjumenta omnia, quæ necessaria erant ad historiam hanc exacte enarrandam. Quippe vixit eo tempore, quo res contigit, & quidem, si credimus Angelo Manrique mox laudando, prior tunc erat Villariensis monasterii, quod Lovanio non distat, nisi sex circiter milliaribus Belgicis. Dubitari quoque non potest, quin Villarienses monachi diligenter in factum istud inquisiverint, cum hospes B. Margaretæ, monasticam vitam Villarii amplecti statuisset. Non tamen Villarii Dialogos suos exaravit Cæsarius, sed in monasterio Heisterbacensi, ad quod, relicto prioratu Villariensi, regressus est anno 1210, uti opinatur Manricus in Annalibus Cisterciensibus ad eumdem annum cap. 8 num. 1. Idem scriptor ad annum 1221 cap. 5 num. 1 probat, Dialogos a Cæsario scriptos esse anno 1221, quo vult inchoatos; & anno 1222, quo absolutos affirmat. Utroque illo anno Cæsarium scripsisse, ex propriis ipsius verbis tam clare evincitur, ut non videatur ullum superesse dubium. Itaque alterutro anno exarata sunt Acta B. Margaretæ, cum legantur in medio Opere, nimirum lib. 6 cap. 34.
[44] Porro quod spectat ad fidem hisce Actis adhibendam, [viro pio & sincero, cui in hisce fidem habere oportet:] non eadem forsan omnium erit sententia, nisi diligens fiat distinctio inter varia ab eodem auctore narrata. Quippe fuit Cæsarius vir pius & doctus quidem, sed pro tempore, quo vivebat, simplex & credulas: atque ex eo fit, ut Dialogi ipsius non careant narratiunculis quibusdam, quæ pro fabulis leguntur hoc tempore. Verum non recte judicabimus, si idem plane de omnibus feramus judicium, quia multa narravit, quæ a verisimilitudine non sunt aliena, quæque exacte nosse potuit, quod iis & loco & tempore esset vicinus. Itaque, cum suspicio mendacii non cadat in Cæsarium, virum utique pium & sincerum; cumque in rebus tam vicinis, quam eidem erant pertinentia ad Margaretam, nullum fere sit errandi periculum, fidem in hisce negare non possumus Cæsario, ejusque auctoritas omnibus aliis, qui serius scripserunt, hic videtur præferenda. Qua de causa elogium Beatæ nostræ, quod ipse concinnavit, primo loco edam, uti posteriorum scriptorum narrationibus præferendum.
[45] Sequetur deinde Vita paulo prolixior, nobis olim communicata ex secunda parte Hagiologii Brabantinorum, [Vita alia Ms. serius exarata.] manuscripti in Rubea Valle. Hujus Vitæ auctor ignotus mihi est; at clarum est, eum hausisse ex Cæsario potiorem Vitæ partem, uti ipse ait in præfatione, addens se pauca inserere, quæ sive per scripta sive per verba publicavit opinio vulgata. De tempore, quo scripsit, nullibi satis clare loquitur. Attamen num. 13 insinuat, se saltem centum annis post necem Beatæ scripsisse, ita ut verisimile sit Vitam hanc concinnatam esse seculo XIV aut XV: initio enim ait, se scripturum passionem Margaretæ in civitate Lovaniensi … nuper degentis. Nam, etsi nuper hic pro longiori tempore sumatur, uti aliquando fit, verisimile tamen non est, protrahi ad tria secula, præsertim cum nihil reperiatur in Vita, quo probari possis, scriptorem seculo XIV posteriorem esse. Suspicor hanc vitam præluxisse Molano, qui eidem passim consonat, nisi uterque ex eodem fonte hauserit, videlicet ex scripturis & picturis sacelli: nam hasce citat Molanus. Picturæ illæ, quæ etiamnum servantur Lovanii, revera admodum antiquæ creduntur, atque exhibent omnia fere, quæ cum hic anonymus, tum Molanus narraverunt. Reliquos scriptores, qui breviter de B. Margareta egerunt, nominabo per decursum, ubi id expedire videbitur ad elucidanda dubia, ad quarum discussionem nunc progredior.
[46] [Passa est Beata non anno 1225,] Dubium primum est de tempore, quo occisa est Beata nostra. De eo Molanus sic habet: Quæ anno Domini millesimo ducentesimo vigesimo quinto passa memoratur. Hæc opinio ita placuit Lovaniensibus, ut recentiores Vitæ Belgicæ scriptores eam asseruerint tamquam certam, atque idcirco Lovaniensis civitas quingentesimum mortis annum celebraverit anno 1725. Attamen non modo certus non est hic annus emortualis, sed etiam longe a vero abesse videtur. Longe saltem ab eo recedit Manricus in Annalibus Cisterciensibus ad annum 1203 cap. 6 num. 1, ubi sic habet: Hoc idem tempus concernere videtur virginis Margaritæ martyrium passiove: nam martyrium nec negem, nec affirmabo. Ex Cæsario, opinor, illum circiter annum collegit Manricus. Vita secundo loco edenda num. 4 habet, rem accidisse circa annos Domini mille ducentos. Demum Cæsarius cap. 33, aliud factum referens, dixerat ante annos paucos: & cap. 34 ait, circa eadem tempora.
[47] [sed sub initium seculi XIII; dies quoque non omnino certus.] Asserit igitur Cæsarius, mortem B. Margaretæ illatam esse paucis annis, antequam Dialogorum partem illam scriberet: illam autem scriptam esse anno 1221 vel 1222, jam observavi. Ex hisce necessario consequitur, mortem Beatæ differri non posse usque ad annum 1225: at non æque intelligitur, in quem præcise annum mors inciderit. Nam per annos paucos, quot annos designet Cæsarius, non potest determinari. Hac de causa mortem Beatæ fixi sub initium seculi XIII, quod saltem extendi potest usque ad annum 1210 aut etiam 1212. Diem emortualem nullibi apud antiquos assignatum reperio. Nihilo magis eum invenire potuit Molanus, qui de hac re ita scripsit: Dies martyrii ignoratur, ad quem tamen inveniendum nomen Amandi hospitis sui quæsivi, sed non inveni, inter obitus ecclesiæ Lovaniensis & monasterii Villariensis, quod ab eo se bona habere agnoscit. In Vitis tamen Belgicis nuper impressis dicitur passa die 2 Septembris: at ignoro, & multum dubito, an satis firmum habeant fundamentum.
[48] Nomen hujus Virginis Margareta aut Margarita. [Ejus nomen, cognomen, patria; conditio:] Lovanienses vernacule passim utuntur voce diminutiva, adjectoque cognomine nominant Fiere Margaritke: quod nomen in Vita secunda num. 3 exponitur Latine Inclyta Margaretula. Cognomen istud Fiere haud dubie ortum est ob castitatem libere defensam, adjectumque ad laudem Margaretæ; nam laudatus biographus ibidem id testatur his verbis: Peculiari nomine meruit Inclyta Margaretula nuncupari. Vox quidem Gallica fier, Belgis in eadem quoque significatione usitata, hodie plerumque fastum, superbiam aut arrogantiam designat. Verum aliquando etiam sumitur in bonam partem pro indole nobili & propensa ad virtutem: atque ita maxime sumi potest & debet, quando dicitur de puella, quæ nihil prorsus pati sustinet castitati contrarium. Patria Beatæ creditur Lovanium: quod, etsi antiquo non firmetur testimonio, admodum tamen verimisile est, cum ibidem habitaret apud consanguineum suum Amandum. Domus Amandi, quam etiam inhabitabat Beata, dicebatur hospitium sancti Georgii, in qua cubiculum parvum ab ea nomen retinet, inquit Molanus. Sita est hæc domus in platea, vulgo dicta de Holstraet. Parentes Margaretæ nullibi nominantur, & forsan defuncti erant, quando apud Amandum consanguineum habitare cœpit Puella. Hinc non consequitur ex habitatione illa Margaretam infimæ fuisse conditionis: nam ancilla fuisse non dicitur, sed loco ancillæ ministrasse consanguineo suo, quemadmodum fecisset propria Amandi filia, si filiam illius ætatis habuisset.
[49] Cistercienses scriptores Margaretam attribuunt Ordini suo, [volunt aliqui eam fuisse candidatam Ordinis Cisterciensis.] quia credunt eamdem cum Amando ejusque conjuge proficisci voluisse Villarium, ut Ordinem Cisterciensem ingrederetur. Verumtamen nec Cæsarius nec secundæ Vitæ scriptor illud asserunt de Margareta; sed solum de Amando & ipsius uxore; ita ut illud Margaretæ religionem ingrediendi propositum minus certum appareat. Si tamen etiam Margareta Ordinem Cisterciensem profiteri decreverat, res exponenda est, sicuti exposuit Henriquez in Menologio Cisterciensi, ita habens in annotatis: Amandus enim vir pius, Lovaniensis civis, cum uxore sua & prædicta virgine Margarita habitum Cisterciensem assumere disposuerant, seque beati Guillelmi undecimi Villariensis abbatis magisterio tradere, ut ipse uxori & Virgini cœnobium sanctimonialium, in quo sub instituto Cisterciensi Deo servirent, assignaret; Amandum vero inter Conversos Villarienses reciperet.
[50] Molanus, data per compendium relatione Cæsarii, [Aliqui scripserunt, eam vi fuisse violatam: quod virginitati ejus] hæc subjungit: Ab hac autem narratione Cæsarii, qui fortassis in Heisterbach constitutus, non tam exacte omnia cognovit, discrepant nonnihil picturæ & scripturæ ædiculæ, in qua corpusculum asservatur. In illis enim legitur, postquam virginitatem Deo voverat, vim perpessa. Vim Virgini illatam fuisse, asserunt etiam Miræus, Chalemotus & Henriquez. Postremus autem, allatis verbis SS. Augustini, Ambrosii & Isidori, cum hisce S. Luciæ attributis, Si invitam jusseris violari, castitas mihi duplicabitur ad coronam, ostendit recte Virginem vocari, etiamsi violentiam illam certo esset passa. Cum istud certissimum sit & indubitatum, sufficient mihi verba Augustini in Epistola ad Honoratum episcopum, quæ olim erat 180, at in ultima editione est 228: Quia violentia non violatur pudicitia, si mente servatur: quoniam nec in carne violatur, quando voluntas patientis sua turpiter carne non utitur; sed sine consensione tolerat, quod alius operatur
[51] [non obstaret, etiamsi esset certum: at antiqui vim illam non memorant.] Consentit S. Thomas 2. 2 q. 152 a. 1, ubi probat, integritatem corporalem per accidens se habere ad virginitatem: propositum vero perpetuo se abstinendi se habere formaliter & completive in virginitate. Unde, inquit ad 3, si contingat, quod per alium modum (quam per propositum voluntatis) aliquo casu membri integritas corrumpatur, non magis præjudicat virginitati, quam si corrumpatur manus aut pes. Hæc dicta sint in supposito: nam de violentia illa Margaretæ illata nec Cæsarius meminit nec alter biographus, qui potius videtur contrarius num. 2, ut observabo ibidem in annotatis. Quin & recentiores Vitæ Belgicæ scriptores contendunt, illam non esse verisimilem, quia, inquiunt, Deus passim virgines contra ejusmodi vim defendisse legitur. Sane nec Molanus verba scripturarum, quas laudat, adduxit; nec alii deinde secuti quidquam habuerunt præter dubiam illam Molani assertionem, ita ut rem hanc debeamus relinquere incertam.
[52] [Martyrium Beatæ agnoscit Cæsarius; at non recte probat:] Quæri etiam potest, an B. Margareta recte vocetur martyr: nam Manricus ea de re dubitabat supra num. 46; & rationes hujusce tituli minus sunt manifestæ. Cæsarius, qui martyrem dixerat, deinde nomine interloquentis Apollonii sic interrogat: Quænam extitit causa martyrii in Puella ista? Responsum vero subdit his verbis: Ut jam fatus sum, simplicitas & vita innocua. Diversæ sunt species martyrii, innocentia videlicet, ut in Abel; justitia, ut in Prophetis & Joanne Baptista; amor Legis, ut in Machabæis; confessio fidei, ut in Apostolis. Hæc vera sunt, si mors inferatur causa prædictarum virtutum, atque ob eam acceptetur. Attamen non crediderim, mortem B. Margaretæ illatam esse, quia innocenter vixerat: atque ideo non video, martyrium ipsius satis probatum esse a Cæsario.
[53] [vix tamen de martyrio dubitari potest, ut probatur.] Rectius martyrium probaretur, si constaret sollicitatam fuisse ad peccatum, (uti sollicitatam fuisse admodum est verisimile) & occisam esse, quia nolebat in peccatum consentire. Hoc enim casu occisa fuit pro virginitate defensa; & martyr merito nominatur, sive ante mortem violenter oppressa fuerit, sive violentiam illam illata morte evaserit. Potuit etiam martyr occumbere, quia manere nolebat cum latronibus istis, aut aliquid pro ipsis agere, quod sine peccato facere non poterat. Audi S. Thomam 2. 2. q. 124 art. 5: Omnium virtutum opera, secundum quod referuntur in Deum, sunt quædam protestationes fidei, per quam nobis innotescit, quod Deus hujusmodi opera a nobis requirit, & nos pro eis remunerat, & secundum hoc possunt esse martyrii causa. Si omnia bona opera possunt esse martyrii causa, uti recte ait sanctus Doctor, martyrii causa non solum potuit esse virginitas servata, sed aliud quodcumque opus bonum; aut etiam recusatio cujuscumque peccati, uti addit S. Thomas in responsione ad primum. Itaque dubitari vix potest, quin martyrium adepta sit Margareta: nam, cum latrones eam initio non occiderint, videntur ipsam voluisse servare, modo eorumdem nefandis postulatis fuisset obsecuta. Si quid dubii præterea occurrat in Actis, id in Annotatis expendetur.
ACTA
Auctore Cæsario Heisterbacensi
Ex lib. 6 Dialogorum ipsius cap. 34.
Margareta V. & M., Lovanii in Brabantia (B.)
BHL Number: 5320
[Margareta habitans Lovanii apud consanguineos, hisce occisis, abducitur,] Circa eadem tempora a, civis quidam Lovaniensis cum uxore sua, rebus ordinatis, ad Vilarium b domum Ordinis nostri, se transferre disposuerat. Erant autem ambo religiosi, & religiosorum susceptores devoti. Habebant secum Puellam adultam, cognatam suam, quæ loco ancillæ, tam ipsi quam hospitibus, sicut testes sunt Conversi nostri, satis simpliciter ac diligenter ministrabat, & nomen virginis Margareta. Scientes homines quidam maligni, pecuniam illos habere collectam, eadem nocte, qua de mane erant profecturi, circiter octo domum illorum sero ingressi, quasi cum eis hospitaturi, dictam Puellam pro vino miserunt. Interim dominum & dominam, totamque familiam ibidem repertam, occidentes, & sublatis omnibus, Puellam cum vino reversam secum educentes, domum quamdam, satis a civitate remotam, simul ingressi sunt.
[2] Quæ cum tristis sederet, & hi, qui in domo erant, [ac deinde extra urbem occiditur: corpus flumini injectum,] æstimarent, quod vi rapta esset, duxerunt illam ad fluvium. Cui cum quidam ex latronibus compateretur, & diceret unus: Sinite eam vivere, & ego ducam illam uxorem, non consenserunt, timentes per eam prodi, addentes portioni unius decem marcas, ut eam occideret. Ille Agnam simplicem suscipiens, tamquam crudelis carnifex, prius desecto ejus gutture, cultrum lateri moribundæ infixit, sicque Deo hostiam viventem in flumen projecit. Hospita vero domus, quam intraverant, latenter egressos secuta, quæ facta sunt vidit.
[3] Mane tam execrabili facinore cognito turbata est civitas, [dein in ripa sepultum: ac demum in urbem translatum sacelloque honoratum:] quæsiti sunt latrones, sed non inventi: consideratis occisorum corporibus, quæstio habita est de Puella, cujus corpus cum piscatores post dies aliquot invenissent, nec tamen prodere præsumpsissent, timentes sibi crimen impingi, in littore sepelierunt c. Circa cujus sepulchrum alii tempore nocturno luminaria videntes, effossam tulerunt Lovanium, capellulam d super eam fabricantes; & fiunt usque hodie, meritis ejus exigentibus, miracula, tam in loco occisionis illius, quam in loco translationis.
[4] Supradictus dominus ejus, Amandus nomine, cum uxore, [magna Virginis gloria cuidam revelata dicitur.] monacho cuidam Vilariensi apparens, cum de statu eum interrogaret, respondit: Nondum plenam habemus gloriam. Novissime requisitus de Virgine, subjunxit: Quidquid nobis impensum est gratiæ, meritis habemus Margaretæ: nec audemus respicere ad gloriam, in qua illa est. Cernis nunc, quantum operetur ad martyrium simplicitas & innocentia vitæ? Omnes quidem occisi sunt, sed non omnes miraculis clarescunt. Unde patet quod non pœna faciat martyrem, sed causa.
ANNOTATA.
a De tempore consule Commentarium num. 46 & 47, ubi etiam num. 48 aliqua de Amando.
b Villarium, vulgo Villers, abbatia est Ordinis Cisterciensis etiamnum florens in Brabantia, circa confinia comitatus Namurcensis, inter Bruxellam & Namurcum sita.
c Alii hanc sepulturam in ripa fluminis Diliæ negarunt, & mirabilia substituerunt: sed magis credendum Cæsario.
d Ex hac capellula, quæ etiamnum exstat, cultum antiquum probatum invenies in Commentario § 1.
ACTA ALTERA
auctore anonymo,
Ex Ms. Rubeæ Vallis, collato cum alio.
Margareta V. & M., Lovanii in Brabantia (B.)
BHL Number: 5321
A. Anonymo.
PRÆFATIO.
[Docet auctor, unde didicerit, quæ narrat:] Dignissimæ a cujusdam virginis a Deo prædilectæ ac præventæ in benedictionibus cælestis dulcedinis, nomine Margaretæ, in civitate Lovaniensi, tempore Henrici b ducis Brabantinorum, hujus nominis primi, nuper c degentis, lamentabilem simul & succinctam hic inserere comœdiam d passionis intendens, eam, quam prosecuturus sum, narrationem maxime juxta relationem venerabilis viri, nomine Cæsarii, Cisterciensis monachi, qui in Dialogo suo ejusdem beatæ Virginis mentionem facit, ejusque contemporaneus fuit, explicabo, pauca interserens, quæ sive per scripta, sive per verba publicavit opinio vulgata e: quod enim communis fama famat non omnino deperditur.
[2] [deinde generatim excurrit] Hæc autem Juvencula, ut ex sequentibus elici potest, protecta fuit umbra pietatis deificæ ab insidiis inimicorum suorum, thesaurum pretiosum castitatis f sibi auferre molientium, ut Deo per virginitatis puritatem, & passionis acerbitatem, tam in vita quam in morte dignum offerret omni acceptione holocaustum. Quapropter, charissimi, liceat in ipsius laudem exclamare illud Canticorum VII: Statura tua assimilata est palmæ: ipsa enim a puerili ætate animum virilem induens, semper in melius proficere studuit, & per bonam vitam alios in virtute roboravit, sicut palma semper, dum crescendo elevatur, superius dilatatur & roboratur.
[3] [in laudem Beatæ.] Quamvis enim hæc Virgo devota more palmæ exterius habuit asperitatem in cortice corporis, ipsum atrocissime * morti tradendo, suavem tamen fecit fructum, dum gaudens intus in mente patientiæ semper in se retinuit stabilimentum. Unde & suavem redolentiam sui nominis etiam posteris dereliquit juxta illud Eccles. XLIX: In omni ore quasi mel indulcabitur ejus memoria, & ut musica in convivio vini. Ideo enim dulcis recordationis usque hodie manet apud omnes ejus notitiam habentes, ut peculiari nomine meruit inclyta Margaretula nuncupari. Ejus igitur vitam & passionem breviter explicemus, & quam congruenter sibi hoc nomen conveniat, intimemus.
ANNOTATA.
a Titulus hic præfationi est præfixus: Prologus in Passionem inclitæ Margaretulæ virginis, in civitate Lovaniensi corporaliter quiescentis.
b Henricus I Brabantiæ dux provinciam hanc diu administravit sub finem seculi 12 & initium 13. De eo scriptor anonymus in Chronico Brabantiæ, producto usque ad annum 1485, editoque per Antonium Matthæum, pag. 40 sic habet: Post hæc Henricus dux Brabantiæ senior apud Coloniam diem suum obiit, & naturæ debitum exsolvit, ac honorifice relatus est Lovanium, & in ecclesia beati Petri in medio chori sepultus. Quadraginta & novem annos dux fuit, in quibus raro quievit a præliis. Obiit autem anno Domini MCCXXXV, Nonis Novembris. Hæc nullum relinquunt dubium, quin sub Henrico Ioccisa sit B. Margareta, sed nihil afferunt subsidii ad annum emortualem determinandum.
c Illud nuper extendi ad centum, ut minimum, annos, jam observavi in Comm. num. 45.
d Tragica potius quam comica narrat auctor; sed voce comœdia abusus est, sicuti in lingua Belgica vox eadem usurpatur.
e Satis hic innuit scriptor, esse fere tantum ex traditionibus popularibus deprompta illa omnia, quæ in Cæsario non leguntur. Quapropter minus fidei illis attribuendum.
f Hic obscure insinuat, occisam esse Virginem pro defensione castitatis: quin & negare videtur, vim fuisse illatam. Hac de causa magis miror, unde id hauserit Molanus, cujus assertionem dubiam pro certa secuti sunt aliqui. Certe ex picturis sacelli id non habet Molanus, cum in illis nihil simile habeatur, aut decenter exprimi potuerit. Quid vero in scripturis invenerit, mihi non constat. Consule dicta in Comment. num. 50 & 51.
* forte atrocissimæ
CAPUT I.
Virginis habitatio, conditio & pietas: cædes consanguineorum
ipsius, post quam ipsa abducta occiditur: mirabilia secuta, &
corpus translatum.
[Dum Virgo consanguineis suis pie servit, ac domo dimittitur,] Circa annos Domini mille ducentos a, civis quidam Lovaniensis, vir bonus & honestus, Amandus nomine, cum uxore sua rebus ordinatis ad monasterium Villariense, quod est Ordinis Cisterciensis in Brabantia, tunc temporis religione famosum, se transferre disposuerat, & ibidem Deo studiosius deservire. Erant quippe & ipsi ambo religiosi, & religiosorum susceptores devoti. Habebant autem secum Puellam quandam adultam, cognatam & consanguineam suam, quæ loco ancillæ tam ipsis quam etiam hospitibus, quos frequenter suscipere consueverant, satis simpliciter ac diligenter ministrabat. Cumque omnia, quæ habere poterant, simul contulissent, scientes quidam maligni pecuniam illos habere collectam, eadem nocte, qua de mane profecturi erant, circiter octo domum illorum sero ingressi sunt, quasi cum eis hospitaturi, dictamque Puellam pro vino miserunt.
[5] [latrones totam familiam trucidant; ipsamque reversam abducunt extra urbem,] Interim autem hospitem atque hospitam, totamque familiam ibidem repertam, crudeliter trucidaverunt, & sublatis omnibus, quæ auferre poterant, Puellam cum vino reversam secum educentes, domum quandam a civitate satis remotam simul ingressi sunt. At Puella, dum tristis admodum sederet, nimirum cum se vidisset prædilectos consanguineos amisisse, ac inter manus prædonum devenisse, hii, qui in domo illa habitabant, æstimabant eam vi raptam fuisse. Tandem ribaldi b ac latrones præfati extra domum ipsam pertrahentes duxerunt ad fluvium nomine Diliam c: cui cum quidam ex eis ex corde misericordiæ compateretur, & promitteret sociis ac diceret: Sinite illam vivere, & ego illam uxorem ducam, non sibi consenserunt, timentes per illam prodi, quia potius uni de consortibus suis promiserunt decem marchas argenti addere ultra sortem suam, ut illam occideret.
[6] [ubi eamdem occidunt prope Diliam, cui corpus inficiunt.] Qui Agnam simplicem suscipiens & immaculatam columbam atrociter apprehendens tamquam crudelis lictor, post, desecto gutture, cultrum lateri moribundæ protinus infixit, sicque hostiam Deo viventem in Diliæ præcipitavit aquas. Hospita vero domus, quam intraverant, latenter secuta, ea, quæ circa Virginem facta sunt, vidit ac postmodum publicavit. Mane vero tam execrabili facinore cognito, turbata est universa civitas Lovaniensis, quæsitique sunt latrones, sed minime inventi. Consideratis autem occisorum concivium corporibus, quæstio habita est de Puella: cumque ad relationem hospitæ præfatæ ipsam in flumen præcipitatam comperissent, exacta diligentia eam inquiri fecerunt.
[7] [Corpus inventum, comitantibus mirabilibus,] Deus autem, qui ipsam in sponsam suam præelegerat, eam perditum iri non est passus, nec in hoc sæculo nec in futuro: quin potius multis ac diversis miraculis illam post mortem clarificavit. Ipsa denique nocte, qua tam execrabile facinus in Virginem Deo dilectam præfati latrones exercuerant, ut fertur (periculum enim veri ad me non suscipio) pisces, qui erant in flumine, de profundo emergentes sacrum Virginis corpus in sublime extulerunt, acsi manibus humanis fuisset decenter elevatum d.
[8] [portatur Lovanium,] Interea dux Brabantiæ, qui cum conjuge sua tunc temporis Lovanii residebat, prospiciens per fenestram altissimi castri e sui, vidit super Diliam lumen ingens rutilare per plures noctes foris civitatem, in eo videlicet loco, quo projecta jacebat. Hanc autem claritatem testabatur præsentia angelorum, qui ibidem visi fuerant & auditi, ut sua visitatione Dei Martyrem honorarent. Viso quippe dux lumine splendido, & audito concentu angelico, misit mox piscatores extra civitatem ad ipsum locum, &, ecce, corpus Virginis apparuit super aquas contra ictum fluminis, & vergens ad civitatem: quo comperto, dux confestim stipatus multitudine curialium civium & clericorum processionaliter eidem obviam ivit, sanctumque thesaurum sibi divinitus præstitum reverenter suscepit.
ANNOTATA.
a Tempus discussum est in Commentario num. 46 & 47. Alia vero pleraque examinata sunt ibidem § 4, aut in annotatis ad Acta præcedentia.
b Vox ribaldi varie quidem sumitur, uti videri potest apud Cangium in Glossario: passim tamen significat homines perditissimos, nec alio sensu hic intelligenda.
c Dilia, vel Dyla, vulgo de Dyle aut de Deele amnis est, qui Lovanium secat, Demeræque aquis auctus, Mechliniam dividit: deinde vero Nethæ jungitur ac cum illo in Scaldim labitur.
d Hic auctor recessit a Cæsario usque ad finem hujus capitis, secutus populares traditiones, opinor. Eadem quidem narrat Molanus ex picturis & scripturis sacelli: at mihi longe verisimilior apparet simplex relatio Cæsarii, qui mirabilia illa non tacuisset, si audivisset. Narrat ille corpus post aliquot dies a piscatoribus inventum, & clanculum in ripa Diliæ sepultum.
e Castrum hoc in loco altissimo situm est prope portam, quæ ducit Mechliniam. Vulgo dicitur Castrum Cæsaris: nam Julii Cæsaris opus esse vulgus existimat. Porro quæ hic de duce Brabantiæ ejusque uxore dicuntur, in antiquis etiam picturis exhibentur, uti & concentus ille angelorum, & corporis contra fluxum progressio. At mirum est, omnia illa ignorasse Cæsarium, si facta sint: nam quod ait Molanus, forsan fuisse constitutum in Heisterbach, ideoque aliqua ignorare potuisse, mihi nequaquam satisfacit. Quippe aut Villarii erat Cæsarius, dum res evenit; aut ex Villariensibus, quorum Prior fuerat, historiam cognovit: at propinquiores Lovanio erant Villarienses, quam ut res tam singulares ignorare potuissent. Magis igitur placet Cæsarii nuda relatio, quam hæc ex fama populari nimium decorata.
CAPUT II.
Mirabilia, quæ facta dicuntur in translatione corporis:
sepultura, & sacellum supra corpus fabricatum: revelatio de gloria
Beatæ, de cujus martyrio disseritur.
[Corpus omnium conspectui expositum, mirabilibus inclarescit:] Refertur vulgata editione miraculum, qualiter sacræ Virginis corpus, præfato modo in civitate receptum, omnium conspectui sit præsentatum, & propter hoc super murum ecclesiæ sancti Petri in memoriam tanti piaculi reclinatum. Quo comperto, juvenes & virgines, senes cum junioribus ad eundem locum confluxerunt, & cum ingenti ammiratione magnalia Dei conspexerunt. Accidit autem, mulierculam quandam cum reliquis illic iter habere, quæ coxerat pulmentum sive pottagium a, ut ferret operariis suis in campum.
[10] Hæc cum tantam congregationem populi intueretur circa ecclesiam, satis ammirari cœpit: & auditis mirabilibus ac miraculis, quæ contigerant, [mulieris hæc non credentis olla sine igne effervescit,] ad ostentanda merita beatæ Virginis, credere renuit. Ait ergo ad referentes hoc modo: Sicuti verum est, quod pottus b meus, quem super murum sine fomento ignis constitui, efferveat atque ebulliat; sic verum est, hæc miracula contigisse, quæ recitatis. Mox majus prioribus miraculum ibidem coram omnibus enituit, ut vasculum, quod mulier secum tulerat frigidum, adeo redderetur sine igne calidum ac fervidum, quasi haberet circum se igneum rogum.
[11] [ac diu cibum præbuisse fertur sine sui diminutione:] Insuper & pulmentum in eo contentum sine sui diminutione, ob Virginis merita declaranda, omnibus præsentibus communicabile redditum c est: quod præfata mulier ob reverentiam tanti miraculi tunc ibidem dereliquit. De quo postmodum longo tempore, quicumque gustare voluit, ad libitum accepit, exceptis dumtaxat hiis, qui de nefanda stirpe illorum descenderant, qui beatissimam Virginem tam crudelissimæ neci destinaverant.
[12] [Virginis percussores puniti.] Quo comperto, unus illorum invidia stimulatus cum sibi non licere vidit, quod aliis præsto fuit, pottum istum arripuit, & ventrem purgans immunditias suas turpiter eidem ingessit. Unde factum est, ut tam præclarum beneficium deinceps cessaret, nec aliquis, ut prius, de tam miraculoso edulio communicaret. Porro actores necis tam execrandæ statim post facinus apprehensi sunt, &, prout erant digni, secundum leges morti adjudicati d. Insuper & hii, qui de illorum stirpe prodierant, a Deo plagati sunt, ut per centum annos de post talionem hujus facti restituere cogerentur ac vestigium sive signum ostentare.
[13] [Capella supra corpus fabricata: revelatio] Corpus itaque Virginis religiosi cives una cum clero reverenter sepulturæ dederunt juxta ecclesiam sancti Petri, & super eam capellam gratiosam fabricaverunt, & fiunt usque in hodiernum diem, meritis ejus exigentibus, diversa miracula in eodem loco ad laudem & gloriam nominis Christi. Porro supradictus dominus & consanguineus hujus Virginis, nomine Amandus, cum uxore sua monacho cuidam Villariensi satis religioso post mortem apparens, cum de statu suo ab eodem interrogaretur, evidenter respondit: Nondum plenam habemus gloriam.
[14] [de gloria B. Margaretæ, quam martyrem] Cumque interrogaretur de statu Virginis, ilico respondit subjungens in hunc modum: Quidquid nobis impensum est gratiæ, ex meritis habemus Margaretæ: nec audemus respicere ad gloriam, in qua illa exultat. Ex quo dicto considerari potest, quantum operetur ad martyrium simplicitas & vitæ innocentia. Omnes quidem occisi sunt, sed non omnes miraculis clarescunt. Unde patet evidenter, quod non pœna faciat martyrem, sed præsertim causa.
[15] [credit auctor,] Quod si quæratur, quænam exstiterit causa martyrii in Virguncula ista; respondetur, ut præfatum est, quod simplicitas & vita innocua e: diversæ sunt enim species martyrii, innocentia videlicet, ut in Abel; justitia, ut in prophetis & Joanne Baptista; amor divinæ legis, ut in Machabæis; & confessio fidei, ut in Apostolis. Ob hujusmodi causas Agnus, id est, Christus occisus dicitur in Apocalypsi ab origine mundi. Laudemus igitur ipsum in hac Virgine, & cum ea ipsum glorificemus, quæ veraciter victoriam suam & omnem gloriam ad ipsum retulit, a quo est omne datum optimum & omne donum perfectum, non sibi attribuens, quod acceperat, sicut iterum in Apocalypsi dicitur, quod Sancti coronas suas miserunt ante thronum Dei.
[16] Hiis enim, qui pure propter Deum sua bona opera offerunt, [gloriaque cælesti donatam.] velut hæc beata Virgo fecisse cognoscitur, retribuet Dominus mensuram bonam, id est, gaudium sine dolore, & confertam, id est, plenitudinem sine vacuitate, & coagitatam, id est firmitatem sine dissolutione, & supereffluentem, id est, dilectionem sine simulatione, limitatione aut terminatione, quam mensuram, ut firmiter credimus, inclyta Margaretula nunc a Sponso suo copiose consequitur in cælis, pro qua fideliter laboravit in terris, ad laudem Domini nostri Jesu Christi. Amen.
ANNOTATA.
a Pottagium, ex voce Belgica potagie, idem est, quod pulmentum.
b Ollam significat a voce Belgica pot.
c Cum Cæsarius id factum non habeat, non crediderim contigisse statim post corpus in urbem delatum. Potuit sane biographus tempora confundere, & ad tempus translati corporis referre,quod postea contigerat. Molanus ait, hoc factum vulgo persuasissimum esse, reque relata, addit: Dolendum est autem rem tam memorabilem illustri carere testimonio. Verumtamen in picturis sacelli mulier illa cum olla exprimitur. Facile crediderim aliquid veri subesse: at mihi vix persuaserim, omnia facta esse, prout hic narrantur.
d Occasione hujus supplicii Molanus scribit sequentia: Pertinet autem ad populares fabulas, ideo canonizatam non esse, quia de occisoribus ejus sumtum est supplicium. Quamquam hæc vulgaris opinio non careat suo fundamento, cum Augustinus scribat Marcellino tribuno: “De clementia imperatoris impetrare curabimus, ne passiones Servorum Dei, quæ debent esse in Ecclesia gloriosæ, inimicorum sanguine dehonestentur”. Ita sane Augustinus in epistola ad Marcellinum, quæ olim erat 158, nunc vero in nova editione est 139. Verum mansuetudo illa episcopo quidem digna erat: at non crediderim, Martyris canonizationi obfuturum supplicium percussoris, modo causa urgeatur, & aliud nihil obesse possit. Dicendum igitur de canonizatione Margaretæ numquam actum esse, sed de legitimo cultu constare.
e Hanc causam examinavi in Comm. num. 52, & aliam dedi num. 53.
DE BB. JACOBO ET PHILIPPO MM. EX ORDINE FF. MINORUM,
MEVANIÆ IN UMBRIA.
Anno MCCCLXXVII.
[Commentarius]
Jacobus M. ex Ordine FF. Minorum, Mevaniæ in Umbria (B.)
Philippus M. ex Ordine FF. Minorum, Mevaniæ in Umbria (B.)
AUCTORE J. P.
Mevania, vulgo Bevagna, civitas Umbriæ ad fluvium Topinum, pluribus a nobis descripta est tomo IV Augusti, [Beatorum mors] die XXIII ejusdem mensis, pag. 719, occasione B. Jacobi Mevanatis ex Ordine FF. Prædicatorum, qui ibidem loci diem clausit extremum. Nunc vero occurrunt duo Beati alii, qui morte sua eamdem civitatem nobilitarunt. Eos ita annuntiat Arturus hac die: Bevaniæ, in Territorio Fulginensi, passio beatorum Jacobi & Philippi, martyrum. Laudantur etiam apud Hueberum in Menologio Franciscano. Waddingus ad annum 1377, num. 1 & 2 eorum martyrium sic narrat: Turbulento hoc tempore, quo passim urbes Italiæ, & maxime Umbriæ, Marchiæ & Lombardiæ inconstanter agebant, & dominorum suorum imperium detrectabant; Fulgineum occupabat Trincius Trincii severus & immitis dominator. Dubitaverat is de fide populi Bevanii, sibi subjecti, & ad suggestionem calumniatorum misit sibi similes, Guillelmum Fulginatem, & Petrum Coccoranum, sævissimos militum (quorum pars magna erat ex advenis hæreticis) præfectos, qui in defectionis excogitatæ auctores & conspiratores severe animadverterent. Omnia illi repleverunt cæde, sanguine, rapinis, incendio, nullo habito delectu status aut sexus.
[2] Erant tunc eo in oppido prædicti Martyres, qui sævitiam detestati, [propter justitiam: eorum corpora in fluvium projecta] in publico foro modo populum ad tolerandam a Deo fortassis immissam pro peccatis vindictam, pie hortabantur; modo tyrannis crudelitatem, & innocentum injustam oppressionem audacter objiciebant. Indignati sceleris auctores jusserunt satellites in Fratres rebellis populi fautores irruere. Illi verberibus opprobriisque affectos demum occiderunt sub vesperam diei secundi Septembris, & corpora ignominiose ad aliorum terrorem projecta, decreverunt die sequenti projici in prolabentem fluvium Topini. Pii aliquot oppidani sublata clam noctu, & arcæ inclusa cadavera deferebant sepelienda; sed a militibus circumventi, piam prædam impiis prædonibus, injurias & vulnera perpessi, reliquerunt. Sine mora crudeles carnifices sacrum depositum flumini crediderunt. Ille vero, in cujus conspectu pretiosa est mors servorum suorum, noluit sine honore in aquis sepeliri, verum mirabiliter naturæ immutato ordine, contra impetuosum cursum fluminis ascendere fecit arcam, usque ad pontem a sancto Magno nuncupatum.
[3] [inveniuntur,] Qui transibant videntes sine velis, sine remis, sine ductore occulta quadam vi ligneam trahi molem, mysteriosum quidpiam suspicati, partim pavidi, partim avidi, vel divinum aliquod veneraturi, vel lucrum reportaturi, arcam ad littus traxerunt eo in loco, quo nunc conspicitur ecclesia beatæ Mariæ ad sanctum Magnum. Detracto operculo, viderunt sacra corpora religiose composita, recenti vulnere hiantia, & suavissimum odorem spirantia, quibus signis judicarunt, pios Viros propter justitiam occubuisse.
[4] [& honorifice sepeliuntur.] Re delata ad Fulginates, clerus obviam processit, & funebri pompa funus in urbem mox ad ecclesiam cathedralem sancti Feliciani deduxit. Sed præ foribus oportuit hærere, nulla enim vi, arte, vel industria templo huic potuerunt inferri. Interim insolito tinnitu, nullo trahente, resonant campanæ ædis Franciscanæ; quibus miraculis non immerito crediderunt omnes, satis persuasum iri, his Martyribus deberi sepulcrum apud sui instituti consodales. Illuc proinde directa totius populi, & cleri supplicatione, magno honore in sacello ad dexteram altaris præcipui, nobili sepulcro condita sunt; ubi in hunc diem fidelium patent venerationi. Paulo post ultus est Dominus sanguinem Servorum suorum; periit enim miserabiliter Trincius e fenestra præcipitatus .., & carnificinæ auctores, qui gladio percusserunt, gladio perierunt.
[5] Tragicum Trincii exitum pluribus describit laudatus Waddingus ad eumdem annum 1377 num. 22 inter mirabilia B. Thomæ sive Thomasucci post prænuntiatum ab eo episcopatum puerulo: [Tyrannus, sub quo Beati occisi] Ea in urbe Fulginiensi dominabatur vicaria potestate a Sede Apostolica concessa Trincius hujus nominis tertius, Ugolini Trincii filius, vir elati animi, vitæ intemperatæ, & tyrannici imperii. Hunc Thomas non semel fraterne correxit, & aliquando acriter objurgavit. Ille indigne ferens, se a contemptibili viro toties reprehendi, decrevit cum in ignem projicere; nihil tamen servis dixit, sed ficta sub honoris specie hominem vocavit. Thomas cælitus præfciens paratum sibi periculum, abiit ad vicinum furnum, & chlamyde involvit prunarum acervum. Ut pervenit in Trincii conspectum ardentes prunas illæsa chlamyde expandit, & per pavimentum sparsit, dicens: Ecce paratum ignem: ecce etiam sacrificium: decrevisti me in rogum projicere, libenter pro Domino sacrificabor. Duplici obstupefactus miraculo, & illæsæ vestis, & secretæ agnitæ cogitationis, in veneratione habuit virum Dei, & prophetico effulsisse spiritu cognovit.
[6] Voluit proinde ab eo scire (uti est hominum curiositas, [miro modo punitur.] & longitudinis vitæ desiderium) si annis multis sibi vita protraheretur. Cui Thomas: Eo usque vives, donec æramentum, sive Campanum æs, quod communibus urbis ministeriis infervit, confractum deciderit, & vituli super turrim evolaverint. Utrumque difficile reputans Trincius longiorem sibi vitam promisit; sed claritate facti reseratum est obscurum mysterium; nam Florentini, pontificiique hostes hoc anno MCCCLXXVII, devictis Camertibus, duce Lucio Tedesco, Fulginates ad defectionem excitarunt. Conspirante populo, cum æramenti sonitu ad arma cierent, confracta campana cecidit, & hostes turri imposuerunt sua vexilla, in quibus vituli duo erant depicti. Mox irruerunt in Trincii palatium, ejectumque per fenestram misere occiderunt die XXVIII Septembris.
[7] Reliquum est, ut ad Beatos nostros redeamus, ac publicum & antiquum eorum cultum probemus. [Cultus publicus] Waddingus supra num. 4, In hunc diem, inquiebat, fidelium patent venerationi. Ex eodem auctore ad annum 1390 num. 9, ambos seculo 14 magna in veneratione fuisse, tamquam Dei amicos atque cum odore sanctitatis mortuos, colligi posse videtur ex eo, quod refertur de Fratre Paulutio ad mortem se præparante: Sepulcrum invisebat singulis diebus beatæ Angelæ concivis, & sacrorum martyrum Jacobi & Philippi, .. orabatque ut pro se Dominum interpellarent, quatenus, uti in eodem convixerunt sodalitio, sic conregnarent in cælis, & qui sub eodem duce merebantur, in eodem loco reportarent trophæum. Magna illa eorum sanctimoniæ existimatio sequentibus deinde seculis perseveravit. Nam Marcus Ulyssiponensis, qui anno circiter 1568 obiisse scribitur apud Waddingum in Catalogo scriptorum Ordinis Minorum, affirmat in Chronici ejusdem Ordinis parte 2, lib. 9, cap. 33, § 3 magna cum veneratione corpora Jacobi & Philippi, cognomento Innocentium, ostendi in ecclesia Fulginiensi S. Francisci, ac deinde significat, esse ibidem in capsa super altare magni sacelli ad cornu Euangelii.
[8] [confirmatur.] Perseveravit eorumdem Beatorum veneratio seculo septimo decimo: Jacobillus enim tomo 2 de Sanctis ac Beatis Umbriæ, anno 1656 typis vulgato, præter alia, quæ ad diem 2 Septembris de hodiernis duobus Fratribus Minoritis collegit, illorum corpora fuisse posita memorat in ecclesia S. Francisci, atque in ejusdem ecclesiæ sacello integra requiescere, ad publicam venerationem, in capsa insigni cum inscriptione sequente: Corpora BB. Jacobi & Philippi martyrum. Daniel Papebrochius noster in Diario Ms. itineris sui Romani, anno 1660 suscepti, inter Fulginiensia eidem a se inserta, ad diem XVIII Decembris habet ista: Ivimus ad templum Franciscanorum, ubi sub sacello ad dexteram chori super altari requiescit corpus B. Angelæ de Fulgineo per vitrea capsæ inauratæ latera, quam alia vilior lignea tegit.. Simili in capsa ad sinistram chori corpora sunt BB. martyrum Jacobi & Philippi ex Ordine Franciscano, jacentque cum palma in manibus. De B. Angela ista egimus die IV Januarii a pag. 186. Seculo 18 Benignus Fremaut in Legenda generali Franciscana, anno 1708 Flandrice excusa, superiora confirmat, corpora illa adhuc ibidem requiescere indicans in pulcra capsa in altari sacelli ad dexterum latus altaris majoris, ambo tunc etiam integra, sicut, inquit, ego eadem vidi ac veneratus sum anno MDCLXXXII. Ex his ita deductis licitum nobis esse censuimus, salvo Urbani PP. VIII, uti videtur, decreto, duos hosce Beatos una cum aliis cælestis aulæ incolis hujus diei, Operi nostro intexere.
Wir werden Fehler deshalb nicht korrigieren.
Wir verantworten nur die Veröffentlichung.
Heiligenlexikon
als USB-Stick oder als DVD
Unterstützung für das Ökumenische Heiligenlexikon
Artikel kommentieren / Fehler melden
Suchen bei amazon: Bücher über Acta Sanctorum: 2. September
Wikipedia: Artikel über Acta Sanctorum: 2. September
Fragen? - unsere FAQs antworten!
Impressum - Datenschutzerklärung
korrekt zitieren: Societé des Bollandistes:
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet das Ökumenische Heiligenlexikon in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://d-nb.info/1175439177 und https://d-nb.info/969828497 abrufbar.